Uniwersytet Jagielloński

Wydział Prawa i Administracji

Sebastian Wiśniewski

Nr albumu: 1017470

Prawnoautorska ochrona programów komputerowych

z uwzględnieniem problematyki prezentacji ekranowych

i gier komputerowych

Praca magisterska na kierunku prawo

Praca wykonana pod kierunkiem

prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza

w Katedrze Prawa Autorskiego

Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ

Kraków 2011

1

2

SPIS TREŚCI

1. WYKAZ SKRÓTÓW..................................................................................................................5

2. WSTĘP.........................................................................................................................................6

3. PROGRAMY KOMPUTEROWE W PRAWIE AUTORSKIM.............................................7

3.1. Geneza i zarys rozwoju ochrony prawnej programów komputerowych...............................7

3.1.1. Ochrona programów komputerowych w prawie polskim ............................................9

3.2. Pojęcie programu komputerowego......................................................................................10

3.3. Podmiot autorskich praw majątkowych do programu komputerowego..............................13

3.4. Autorskie prawa osobiste do programu komputerowego ...................................................18

3.5. Dozwolony użytek ..............................................................................................................20

3.6. Prawo amerykańskie a prawo europejskie ..........................................................................26

4. OCHRONA PROGRAMÓW KOMPUTEROWYCH...........................................................29

4.1. Ramy prawne ochrony programów komputerowych...........................................................29

4.2. Zakres ochrony....................................................................................................................30

4.2.1. Wyłączenia spod ochrony............................................................................................32

4.2.2. Pojęcie formy wyrażenia programu.............................................................................32

4.2.3. Prezentacje ekranowe jako element programu komputerowego..................................33

4.2.4. Konsekwencje zakresu ochrony przyznanego prawem autorskim ..............................36

4.3. Kwalifikacja interfejsów użytkownika w świetle prawa autorskiego.................................37

4.4. Zasady ochrony interfejsów.................................................................................................42

4.5. Argumenty za i przeciw ochronie prawnoautorskiej interfejsów użytkownika...................43

4.6. Ochrona interfejsów w świetle dotychczasowego orzecznictwa.........................................44

4.7. Przesłanki oryginalności i indywidualności interfejsów użytkownika ...............................57

4.7.1. Funkcjonalność ...........................................................................................................57

4.7.2. Doktryna scène à faire .................................................................................................58

4.7.3. Standaryzacja...............................................................................................................59

4.7.4. Test AFC.......................................................................................................................59

4.7.5. Interfejsy programów Word i Writer w świetle omówionych kryteriów.....................62

5. PRAWNOAUTORSKA PROBLEMATYKA GIER KOMPUTEROWYCH......................65

5.1. Wstęp...................................................................................................................................65

3

5.2. Pojęcie gry komputerowej...................................................................................................66

5.3. Budowa gier komputerowych..............................................................................................67

5.4. Model tworzenia gier komputerowych ...............................................................................69

6. KWALIFIKACJA GIER KOMPUTEROWYCH..................................................................69

6.1. Gra komputerowa jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego ........................................69

6.2. Możliwe warianty ochrony..................................................................................................70

6.3. Kwalifikacja gier komputerowych w świetle dotychczasowego orzecznictwa...................71

6.3.1. Orzecznictwo amerykańskie ......................................................................................71

6.3.2. Orzecznictwo francuskie..............................................................................................76

6.3.3. Orzecznictwo niemieckie.............................................................................................78

7. Próba kwalifikacji.....................................................................................................................79

7.1.1. Utwór nienazwany.......................................................................................................79

7.1.2. Program komputerowy czy utwór audiowizualny? .....................................................80

7.1.3. Gra komputerowa jako program komputerowy...........................................................80

7.1.3.1.Gra komputerowa jako rodzaj interfejsu użytkownika............................................80

7.1.4. Gra komputerowa jako utwór audiowizualny w prawie polskim................................81

7.1.5. Interaktywność gier komputerowych...........................................................................83

7.1.6. Zjawisko konwergencji................................................................................................85

7.1.7. Gra utworem audiowizualnym.....................................................................................86

8. KONSEKWENCJE ZAPROPONOWANEJ KWALIFIKACJI...........................................86

8.1.1. Prawa do gry komputerowej jako całości .................................................................86

8.1.2. Pola eksploatacji gier komputerowych........................................................................88

8.1.3. Autorskie dobra osobiste do gier komputerowych.......................................................89

8.1.4. Dozwolony użytek.......................................................................................................89

8.1.5. Uprawnienia współtwórców utworu audiowizualnego................................................90

8.1.6. Naruszenia praw do gier komputerowych ...................................................................91

9. PODSUMOWANIE...................................................................................................................92

10. ŹRÓDŁA PRAWA...................................................................................................................93

11. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................................94

12. ORZECZNICTWO ................................................................................................................95

4

1. WYKAZ SKRÓTÓW

Dz. U. - Dziennik Ustaw

Dz. UE – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej

ETS – Europejski Trybunał Sprawiedliwości, obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

EWG – Europejska Wspólnota Gospodarcza

F. Supp. – Federal Supplement (case law reporter)

GRUR – Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht

GRUR Int. – Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht, Internationaler Teil (GRUR

International)

KC – Kodeks Cywilny

UE – Unia Europejska

PiP – Państwo i Prawo

PrAut – ustawa z dnia 4 lutego o prawie autorskim i prawach pokrewnych

SA – Sąd Apelacyjny

SN – Sąd Najwyższy

TRIPS – porozumienie w sprawie handlowych aspektów prawa własności intelektualnej

WIPO – Światowa Organizacja Własności Intelektualnej

ZNUJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

5

2. WSTĘP

Programy komputerowe odgrywają coraz większą rolę, zarówno w życiu społecznym,

jak i gospodarczym. Dostęp do informacji, a także różnego rodzaju usług coraz częściej

warunkowany jest dostępem do Internetu i korzystaniem ze specjalistycznego oprogramowania.

Powoduje to nieustanny wzrost liczby programów i specjalistycznych podmiotów je tworzących.

Fakt, że programy komputerowe są coraz powszechniejszym dobrem, wpływa na liczbę regulacji

prawnych ich dotyczących zarówno z zakresu prawa cywilnego, jak i karnego. Ochrona programów

komputerowych postrzeganych jako dobra prawne wymagała specjalnego podejścia ustawodawcy,

gdyż stanowią one zupełnie nowy ich rodzaj. Zdecydowano się na przyjęcie modelu ochrony

prawem autorskim, co przez wielu komentatorów poddane zostało krytyce. Rozwiązanie takie

pozostawia otwartymi wiele kwestii związanych z zakresem ochrony programów komputerowych.

Najbardziej problematyczna wydaje się ochrona tzw. prezentacji ekranowych, czyli wszystkiego

tego, co programy generują na ekranie monitora. W tym kontekście największe znaczenie mają

oczywiście gry komputerowe, które w bardzo szybkim czasie stały się istotną częścią światowej

gospodarki. Przychody ze sprzedaży gier komputerowych sięgają na całym świecie blisko 50

miliardów dolarów rocznie, dlatego też coraz częściej określa się tę dziedzinę ludzkiej twórczości

jako „przemysł”. W takich okolicznościach nie sposób ustrzec się wielu problemów prawnych,

które mogą pojawić się w trakcie tworzenia gier komputerowych i w związku z obrotem nimi,

dlatego też dziedzinę gier komputerowych określa się jako „nowy front w dziedzinie własności

intelektualnej”1.

Celem niniejszego opracowania jest omówienie problematyki ochrony programów

komputerowych, a także gier komputerowych, w prawie autorskim. Największe problemy,

co pokazuje liczba procesów sądowych, dotyczą aktualnie treści wyświetlanych na ekranie

monitora, określanych często jako tzw. prezentacje ekranowe. Nie jest jasne, czy zakres ochrony

przyznany programom komputerowym obejmuje także ten ich element, dlatego też podjęta zostanie

próba rozstrzygnięcia tej kwestii w oparciu o rozważania doktryny i najnowsze orzecznictwo

Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Z uwagi na stosunkowo niewielką ilość opracowań,

a także znikomą ilość orzeczeń Trybunału, za wartościowe uznałem odwołanie się do orzecznictwa

i doktryny Stanów Zjednoczonych, których możliwości przeniesienia na grunt europejski

omówione zostały w oddzielnym podrozdziale.

1 R. A. Dannenberg, S. Mortinger, R. Christ, Ch. Sceisi, F. Alemi, Computer Games and Virtual Worlds. A New Frontier in Intellectual Property Law, Chicago 2010.

6

3. PROGRAMY KOMPUTEROWE W PRAWIE AUTORSKIM

3.1. Geneza i zarys rozwoju ochrony prawnej programów komputerowych

Stworzenie i rozwój maszyn cyfrowych spowodowały powstanie wielu interesujących

zagadnień prawnych, z początku głównie z zakresu prawa wynalazczego. Znacznie istotniejsze

problemy zrodziło jednak upowszechnienie się komputerów osobistych i dynamiczny rozwój

programów komputerowych, które stając się coraz bardziej dostępne i możliwe do skopiowania

wymagały objęcia intensywną ochroną prawną.

Ochrona programów komputerowych, choć przez lata rodziła liczne kontrowersje, nie budzi

obecnie żadnych wątpliwości. Istniały dwie zasadnicze możliwości wprowadzenia ochrony

programów komputerowych – włączenie ich w już istniejące ramy ochronne bądź stworzenie

autonomicznej ochrony, ochrony sui generis. Propozycje ochrony sui generis, która mogłaby zostać

dostosowana do potrzeb i specyfiki programów komputerowych zostały, niestety, odrzucone.

Wyrosły one w dużej mierze w oparciu o krytykę modelu ochrony autorskoprawnej, która wielu

przedstawicielom doktryny wydawała się niefortunna, dlatego też postulowali, aby programy

spełniające przesłanki ochrony z prawa autorskiego chronione były w tym systemie na zasadach

ogólnych, pozostałe programy natomiast objąłby specjalny reżim ochrony zbliżony do rozwiązań

stosowanych dla ochrony wzorów użytkowych lub topografii układów scalonych2. Spośród dwóch

głównych systemów ochrony, które mogły okazać się adekwatne do ochrony programów

komputerowych, a mianowicie systemów prawa patentowego i prawa autorskiego, zdecydowano się

jednak na ten drugi. Prawo patentowe chroni rozwiązania o charakterze technicznym,

co w przypadku programów komputerowych nie wydaje się podejściem nieuzasadnionym. Po dzień

dzisiejszy programy komputerowe stanowią zresztą przedmiot żywego zainteresowania tej

dziedziny prawa3. Wybór prawa autorskiego, nastawionego na twórczość artystyczną i naukową,

zdeterminował w pewnym stopniu możliwy zakres ochrony, ale pozwolił także nadać jej

międzynarodowy i powszechny charakter. Stało się tak na mocy postanowień Konwencji

berneńskiej4, która opiera ochronę na zasadzie asymilacji5. Głównym argumentem były zapewne

2 A. Nowicka, Prawnoautorska i patentowa ochrona programów komputerowych, Warszawa 1995, s. 143 Zob. M. du Vall, Prawo patentowe, Warszawa 2008, s. 167 - 1724 Akt paryski Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca

1971 r., Dz. U. z dnia 28 listopada 1990 r.5 Więcej na temat zasady asymilacji J.Barta, R. Markiewicz w: J. Barta (red.), J. Błeszyński, M. Czajkowska-

Dąbrowska, T. Grzeszak, S. Grzybowski, M. kępiński, R. Markiewicz, A. Nowicka, M. Późniak-Niedzielska, J. Preussner-Zamorska, E. Traple, A. Wojciechowska, E. Wojnicka, System Prawa Prywatnego, Tom 13 Prawo

7

wymagania obrotu handlowego w tym zakresie. Uzyskanie takiego skutku w przypadku prób

konstruowania, od podstaw, ochrony sui generis byłoby niezwykle utrudnione, co pokazuje

przykład nieudanej inicjatywy dotyczącej ochrony topografii układów scalonych – Układu

Waszyngtońskiego z 1989 roku6. Jednocześnie zdecydowano się na objęcie programów ochroną

przyznawaną utworom literackim włączając je do grupy utworów wyrażonych słowem, symbolami

matematycznymi i znakami graficznymi.

Przyjęcie powyższych założeń, a więc objęcie programów komputerowych ochroną prawa

autorskiego i włączenie ich do grupy utworów wyrażonych słowem nie jest wolne od wad.

Kwalifikacja taka została przyjęta dlatego, że programy komputerowe tworzone są za pomocą

ciągów instrukcji, które wyrażone są właśnie słowami i symbolami matematycznymi. Atrakcyjność

tego modelu ochrony podkreślało dodatkowo podobieństwo programowania do procesów typowo

twórczych, w którym także upatrywać można wkładu intelektualnego oraz oryginalności

i indywidualności, które wyrażają się w programie. To pozornie słuszne rozwiązanie nie jest jednak

w stanie w pełni oddać specyfiki, a przede wszystkim złożoności programów komputerowych.

Co warto podkreślić, w procesie twórczym programów komputerowych najtrudniej o wypełnienie

przesłanki „indywidualności”, bowiem jest to cecha trudna do odnalezienia w programie

komputerowym, który stanowi ciąg instrukcji determinowanych przez ich funkcjonalne

zastosowanie. Prawdą jest, że istnieje wiele rozwiązań programistycznych, które pozwalają

na uzyskanie takiego samego rezultatu, ale tylko kilka z nich będzie efektywne, a optymalny

charakter będzie miało tylko jedno z nich. Problemy stwarza także fakt, że reguły stosowane

w odniesieniu do „standardowych” typów utworów wymagają znacząco zmienionej wykładni.

Dotyczy to na przykład stosowanego w prawie autorskim rozdziału na chronioną formę dzieła

i wyrażoną w nim niechronioną idee. Problematyczne okazało się także stosunkowo wąskie ujęcie

tego, czym program komputerowy jest. Przede wszystkim regulacja prawa autorskiego zdaje się

pozostawiać poza ochroną tzw. prezentacje ekranowe, które generowane są przez program

na ekranie monitora, w których nierzadko wyrażony jest istotny wkład twórczy programisty bądź

grafika komputerowego.

Pierwszym krokiem w celu stworzenia międzynarodowej regulacji prawnej dotyczącej

programów komputerowych była inicjatywa Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, która

opracowała w 1977 roku Wzorcowe przepisy o ochronie programów komputerowych. Przepisy

te ustanawiały ochronę sui generis dla programów komputerowych. Było to jednak rozwiązanie

obarczone wadami, nie zapewniało automatycznej ochrony, a stworzenie warunków

autorskie, Warszawa 2007, s. 7756 Zob. A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 15

8

jej powszechność byłoby znacząco rozciągnięte w czasie, mimo że niektóre państwa przygotowały

już projekty stosownych regulacji, a nawet wprowadziły je do swojego porządku prawnego.

Pod wpływem orzeczeń, które zapadały w pierwszych rozstrzyganych sprawach, pierwszych

rejestracji dokonywanych przez Copyright Office, a także raportu amerykańskiej National

Commission of New Technological Uses of Copyrighted Works z 1978 roku7 istotne znaczenie

uzyskała koncepcja ochrony programów przez prawo autorskie. Wspomniana już powszechność,

przyjęcie zasady asymilacji, a także wskazywane nierzadko podobieństwa w procesie powstawania

programów i innych utworów przesądziły ostatecznie o takim modelu ochrony.

Amerykański Copyright Act z 1976 roku nie wymieniał w przykładowym katalogu utworów

programów komputerowych w sposób wyraźny i dopiero definicja programu komputerowego

wprowadzona nowelizacją z 1980 roku w pełni potwierdziła przyznawaną im ochronę.

Obecnie w większości państw przyjęty został model ochrony prawem autorskim, choć

istnieją różnice w zakresie tej ochrony w poszczególnych państwach.

3.1.1. Ochrona programów komputerowych w prawie polskim

W okresie powstawania pierwszych programów komputerowych w Polsce obowiązywała

ustawa o Prawie autorskim z 1952 roku. Na jej gruncie programy uznawane były najczęściej

za utwór literacki bądź naukowy, jeżeli spełniały określone przesłanki ochrony.

W ustawie z 1994 roku8 programy komputerowe występowały już jako samodzielny rodzaj

utworów. Przyczyniło się to do wyjaśnienia wielu wątpliwości prawnych9, a także do ograniczenia

skali piractwa komputerowego w Polsce. Ochrona zdawała się jednak być w dalszym ciągu

niedostateczna, dlatego też rozpoczęto prace nad zmianą ustawy, który weszła w życie po przyjęciu

9 czerwca 2000 roku stosownej nowelizacji, która wprowadziła do ustawy rozdział

7 zatytułowany „Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych”.

7 Więcej na temat Komisji: http://itlaw.wikia.com/wiki/CONTU_Commission8 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83 9 Wprowadzono także tzw. amnestię komputerową, która została następnie wykreślona z przepisów z uwagi na jej

niezgodność z Konwencją berneńską i prawem unijnym. Więcej na ten temat J. Barta i R. Markiewicz w: System... s. 868

9

3.2. Pojęcie programu komputerowego

U podstaw jakiejkolwiek ochrony programów komputerowych leży fundamentalne

stwierdzenie, że każdy program komputerowy stanowi dające się wyodrębnić dobro prawne. Dobro

prawne, to dobro, które ze względu na swoją wartość i użyteczność dla różnych podmiotów

zasługuje na ochronę prawną.

Programy komputerowe, czy to w samodzielnej postaci, czy też przypisane do danego

sprzętu (w postaci tzw. firmware'u), zawsze stanowią pewną spójną całość, która możliwa jest

do wyodrębnienia i przez to przejawia zdolność do bycia przedmiotem samodzielnego obrotu.

Program komputerowy stanowi dobro o charakterze niematerialnym, zatem o jego wartości

i znaczeniu decyduje nie materialny przedmiot, na którym program taki został utrwalony,

lecz indywidualny wkład intelektualny wniesiony w jego stworzenie.

Z uwagi na przyjęty model ochrony, wszystkie programy komputerowe traktowane powinny

być jak utwory w rozumienia prawa autorskiego, jeśli tylko spełniają przesłanki tej ochrony.

Podstawowym skutkiem przyjęcia powyższego założenia jest to, że do programu komputerowego

o twórczym charakterze przysługiwać będą prawa autorskie, a więc szczególny rodzaj praw

wyłącznych, które chronią podmiot z ich tytułu wyłącznie uprawniony przed bezprawną ingerencją

innych podmiotów. Z faktu przysługiwania praw autorskich do programu komputerowego wynikają

dalsze konsekwencje, takie jak na przykład możliwość zgłoszenia stosownych roszczeń przez

podmiot wyłącznie uprawniony w stosunku do podmiotów naruszających nielegalnie jego prawa.

Nie wszystkie ustawodawstwa zawierają definicję legalną programu komputerowego.

Definicji takiej nie zawiera także system ochrony prawnoautorskiej obowiązującej w Polsce.

Podejście takie podyktowane było chęcią zapewnienia elastyczności zakresu ochrony

i stworzenia możliwości dostosowywania go do rozwoju informatyki10.

Przyjmuje się, że program komputerowy to wyrażony w postaci słownej ciąg instrukcji

dla maszyny cyfrowej (komputera), które prowadzą do modyfikacji jej stanu. Przykładem państwa,

które wprowadziło definicję legalną programu komputerowego są Stany Zjednoczone,

a obowiązując tam ustawa – Copyright Act wyraźnie stanowi, że program to „zestaw instrukcji lub

rozkazów, przeznaczonych do użycia bezpośrednio lub pośrednio w komputerze w celu osiągnięcia

danego rezultatu11. Z kolei ustawa japońska określa program jako „sposób wyrażenia kombinacji

10 J. Barta, R. Markiewicz w: J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Zakamycze 2005

11 § 101. Copyright Act stanowi, że „computer program is a set of statements or instructions to be used directly or indirectly in a computer in order to bring about a certain result”.

10

instrukcji, które powodują działanie komputera w celu osiągnięcia określonego rezultatu”12.

Definicja budowana jest zatem w oparciu o dwa elementy – użycie komputera i skutek w postaci

zmiany jego stanu. Jest to definicja, która jest powszechnie przyjmowana także w doktrynach

i orzecznictwach innych państw, w tym Polski. Odmienne uregulowanie zawarte jest w ustawie

Federacji Rosyjskiej, która pod pojęciem programu komputerowego rozumie nie tylko instrukcje,

ale także dane przeznaczone dla komputera i przedstawienia audiowizualne (prezentacje ekranowe)

generowane przez programy13.

Przykładem negatywnych konsekwencji prób rozciągania zakresu ochrony przyznanej

programom komputerowym może być przyjęcie, że hasła słownika zapisane w pliku tekstowym

i służące jako baza haseł dla programu komputerowego pełniącego funkcję słownika, stają się

częścią programu i podlegają ochronie jak program komputerowy, nawet jeśli stanowią

samodzielny utwór w rozumieniu prawa autorskiego14. Oznaczałoby to, że każdy utwór włączony

do jakiegokolwiek programu komputerowego (nawet programu niespełniającego przesłanki

oryginalności) staje się częścią programu komputerowego. Stanowisko takie prezentuje

np. J. Davies stwierdzając, że „zdigitalizowany tekst, obraz i dźwięk w dziele multimedialnym

zawiera wyłącznie dane do programu komputerowego […] i dlatego całość jest programem

komputerowym”15. W konsekwencji uznać należałoby, że włączenie oryginalnego utworu

(np. tekstu) do programu, który cechy takiej nie posiada, sprawiałoby, że program stawałby się

utworem oryginalnym jako całość i przez to zasługującym na ochronę, podczas gdy ten element nie

nosiłyby w ogóle cech programu w rozumieniu nadanym mu Dyrektywą, a więc wiersza poleceń

dla maszyny cyfrowej.

Programowanie możliwe jest dzięki tzw. językom programowania, które podobnie jak

języki naturalne, składają się z reguł syntaktycznych oraz semantycznych, pozwalających tworzyć

poprawne i zrozumiałe dla komputera wyrażenia. Podstawą pracy programisty jest zatem

posługiwanie się słowami (wyrażeniami języka naturalnego, zwykle angielskiego) i symbolami

matematycznymi. Język programowania w formie zrozumiałej dla człowieka, stanowiącej

przedmiot pracy programistów, znajduje swoje zastosowanie w trakcie tworzenia tzw. kodu

źródłowego, który następnie jest kompilowany (bądź asemblowany) do kodu maszynowego, który

stanowi formę wyrażenia zrozumiałą dla maszyn cyfrowych, czyli kod binarny (zero-jedynkowy),

12 Por. A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 11 i powołana tam literatura. 13 Ibidem, s. 11 14 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, I Aca 828/09, niepub. 15 J. Davies, The developing law of multimedia, Computer Law & Practice 1994, nr 1, s. 6 cytat przywołany za:

P. Ślęzak, Dzieło multimedialne w świetle polskiego prawa autorskiego, Zeszyty naukowe UJ, Problemy prawa własności intelektualnej, pod. red. J. Barty, Kraków 2003, s. 36

11

reprezentujący sygnały elektryczne przetwarzane w procesorze.

Oprócz kodu programu istnieją także inne jego elementy, które w powszechnym rozumieniu

tworzą program komputerowy. Chodzi tu przede wszystkim o algorytmy i interfejsy.

Algorytm programu komputerowego, to element konstrukcyjny programu o podstawowym

charakterze. Jest to zapis logicznie uporządkowanych działań (instrukcji), prowadzących do

rozwiązania konkretnych, szczegółowych problemów na podstawie ustalonej zasady postępowania,

wypracowanej przy pomocy funkcjonujących w teorii pojęć i reguł ogólnych, czyli tego, co w

skrócie nazwać można algorytmem matematycznym16.

Interfejsy (inaczej łącza) to z kolei elementy programu zapewniające współdziałanie

poszczególnych składników systemu komputerowego oraz komunikowanie się użytkownika z tym

systemem.

Elementami programu w powszechnym rozumieniu są bez wątpienia także treści

generowane przez program na ekranie monitora, które mają obecnie kluczowe znaczenie

dla większości użytkowników, z uwagi na sposób korzystania z programów oraz ich atrakcyjność.

Najistotniejszym elementem wizualnym generowanym przez program komputerowy jest

tzw. graficzny interfejs użytkownika (GUI), który tworzy środowisko graficzne programu.

Obecnie większość aplikacji opiera się właśnie na interfejsach graficznych, które pozwalają

na efektywną i atrakcyjną wizualnie interakcję użytkownika z programem. Określenie to zdaje się

być jednak bardziej pojemne i zawierać w sobie nie tylko te elementy graficzne, które pozwalają na

wprowadzanie danych do programu, ale także sposób w jaki program komunikuje informacje

użytkownikowi17.

Podstawowy charakter mają interfejsy graficzne systemów operacyjnych, które

są w istocie prezentacjami ekranowymi grupy wzajemnie współpracujących programów,

zapewniającymi możliwość wykonywania podstawowych operacji na komputerze (takich jak

uruchamianie innych programów, poruszanie się po katalogach, dokonywanie ustawień itp.)

w trybie graficznym, najczęściej okienkowym. Pełnią one także funkcje sterujące i zarządzające

pracą komputera. Jest to alternatywa dla tzw. konsoli, czyli programu, który pozwala

na wprowadzanie komend w postaci słownej.

Najważniejszym elementem interfejsu graficznego jest okno programu. Wewnątrz takiego

okna rozmieszczone są elementy interakcyjne, zwane „widżetami” (lub „kontrolkami”).

Użytkownik komunikuje się z aplikacją pośrednio przez te widżety, najczęściej za pomocą myszy

16 R. Golat, Program komputerowe w prawie cywilnym i podatkowym. Zagadnienia praktyczne, Gdańsk 200517 A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 29 pod pojęciem tym rozumie także tzw. output, czyli rezultaty pracy komputera

komunikowane użytkownikowi.

12

lub klawiatury. Mysz jest odpowiedzialna za przesuwanie tzw. kursora myszy, wskazującego

odpowiednią pozycję na ekranie, a naciskanie przycisków jest związane z obszarem, w którym

zawiera się aktualna pozycja kursora. Klawiatura jest związana z kolei z pojęciem tzw. „skupienia”.

Skupienie jest stanem, który może posiadać w jednym czasie dokładnie jeden widżet w całym

systemie okienkowym. Jest to stan, w którym dane okno jest na przykład podświetlone (jest to

najczęściej spotykane rozwiązanie). Jeśli użytkownik naciska klawisze na klawiaturze, to wtedy

informacja o naciskaniu klawiszy przekazywana jest do tego okna, które aktualnie "posiada

skupienie".

Programy komputerowe klasyfikuje się z reguły według ich zastosowania. Wyróżnić można

między innymi systemy operacyjne, programy użytkowe, kompilatory. Klasyfikacja ta nie znajduje

jednak żadnego odzwierciedlenia w przepisach prawa autorskiego. Jeśli zatem program spełnia

przesłanki ogólne, określone w definicji utworu z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach

pokrewnych, czyli jest wynikiem działalności ludzkiej o indywidualnym, twórczym charakterze,

to będzie przedmiotem ochrony. Powyższy przepis stanowi bowiem wyraźnie, że ochrona z tytułu

prawa autorskiego przysługuje program jako utworom niezależnie od ich wartości i przeznaczenia,

a więc złożoność programu i zakres jego zastosowania nie mają dla jej przyznania żadnego

znaczenia.

3.3. Podmiot autorskich praw majątkowych do programu komputerowego

Twórcą utworu może być wyłącznie osoba fizyczna, człowiek, który osobiście stworzył

dane dzieło. Co istotne, utwór musi być rezultatem realizowania pewnej twórczej koncepcji,

wynikiem działalności o charakterze kreacyjnym18, a więc nie może ograniczać się jedynie do

czynności o charakterze czysto technicznym. W przypadku programów komputerowych

najważniejsze znaczenie ma twórcze podejście do rozwiązania danego problemu, które wyraża się

w stworzonych rozwiązaniach programistycznych.

Podstawową zasadą prawa autorskiego jest, że prawo to powstaje w sposób pierwotny

na rzecz twórcy. Zasadę pierwotnego nabycia prawa wyprowadza się ze sformułowania użytego

w ustawie „prawo autorskie przysługuje”19. Omawiana zasada znajduje zastosowanie także

w przypadku programów komputerowych, do których prawa przysługują pierwotnie właśnie ich

18 Tak J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s. 6719 A. Nowicka w: System...s. 67

13

twórcy. Odejście od wyżej wymienionej zasady możliwe jest tylko na podstawie szczególnego

przepisu ustawy. W odniesieniu do programów komputerowych przepisem takim jest art. 74 ust. 3

PrAut, w którym przyjęto konstrukcję pierwotnego nabycia majątkowych praw autorskich przez

pracodawcę twórcy w tych przypadkach, gdy program stworzony został przez pracownika

w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy20. Oznacza to, że pracodawca nabywa

całość autorskich praw majątkowych bez konieczności uiszczania dodatkowego wynagrodzenia na

rzecz twórcy. Powstanie praw na rzecz podmiotu zatrudniającego twórcę programu na podstawie

umowy o pracę nie jest na mocy omawianego przepisu w żaden sposób ograniczone,

ani temporalnie, ani przedmiotowo. Prawa do programu stworzonego w takich warunkach nie

wracają po pewnym czasie do twórcy, a pracodawca nabywa pełnie praw majątkowych, także

w zakresie, który nie wiąże się z jego bieżącą działalnością. Tak szeroko ukształtowany zakres

przedmiotowy autorskich praw majątkowych przysługujących pracodawcy twórcy programu

wynika z tego, że w regulacjach szczególnych art. 74 ust 3 PrAut pominięto zastrzeżenia, które

pojawiają się w ogólnej regulacji art. 12 PrAut, która dotyczy zasad nabywania przez pracodawców

twórców praw autorskich do stworzonych w warunkach pracowniczych utworów. W przypadku

utworów innych niż programy komputerowe, do których znajduje zastosowanie norma art. 12 PrAut

pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku

pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe jedynie w granicach

wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Jak widać, zakres praw

majątkowych przysługujących pracodawcy twórcy programu komputerowego z tytułu stworzenia

tego typu utworu są znacznie mniej korzystne dla pracownika niż w przypadku innych rodzajów

utworów, które podlegają regulacji art. 12 PrAut. Pracownik będący twórcą programu nie ma też

możliwości wyznaczenia pracodawcy odpowiedniego terminu na rozpowszechnienie utworu

przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechniania, jeśli ten w ciągu dwóch lat od przyjęcia

utworu nie przystąpił do rozpowszechniania, które to uprawnienie wynika z art. 12 ust 2 PrAut.

Przepis art. 74 ust. 3 PrAut ma jednak charakter względnie obowiązujący, dlatego też znajdzie

zastosowanie tylko wtedy, jeśli umowa między twórcą a pracodawcą nie będzie stanowić inaczej21.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że pojęcie „twórcy” nie jest tożsame z pojęciem

„pierwotnego podmiotu prawa autorskiego”, dlatego twórcą programu może być tylko i wyłącznie

osoba fizyczna.

20 A. Nowicka uważa, że dochodzi tu do ustawowej cesji praw. Prawnoautorska... s. 12821 Przepis ten ma ponadto wyjątkowy charakter, w związku z czym nie powinien być interpretowany rozszerzająco,

a więc nigdy nie obejmie zakresem swojego działania stosunków prawnych zbliżonych do stosunku pracy. Por. J. Barta, R. Markiewicz w: System... s. 862

14

W przypadku gdy program jest rezultatem pracy twórczej więcej niż jednej osoby możemy

mówić o współautorstwie, czyli o sytuacji gdy istnieje kilka osób wspólnie uprawnionych z tytułu

stworzenia danego programu komputerowego. Zagadnienie współautorstwa programu

komputerowego, a więc określenie kręgu współautorów i kwestie wykonywania wspólnego prawa

do programu komputerowego reguluje się według ogólnych zasad przyjętych w art. 9 PrAut.

Współautorami programu komputerowego będą wszystkie osoby, które wniosły twórczy wkład

w jego powstanie. O tym, kto jest współtwórcą utworu rozstrzyga zatem zawsze stan faktyczny.

Jednocześnie dla powstania utworu współautorskiego wymagane jest istnienie porozumienia,

które wyraża się wolą zespolenia wysiłków i wkładów twórczych dla osiągnięcia zamierzonego

celu22. Co istotne, w odniesieniu do dzieła współautorskiego powstaje na rzecz współtwórców

w sposób pierwotny, ex lege, wspólne autorskie prawo majątkowe. Takie wspólne prawo powstać

może także na rzecz innych podmiotów prawnych (np. pracodawców zatrudniających

współautorów programu komputerowego), jak również łącznie na rzecz osoby fizycznej i osoby

prawnej. Ta ostatnia sytuacja może mieć miejsce, gdy jeden ze współtwórców programu wnosi swój

wkład w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, a drugi stosunkiem takim nie jest

związany albo jego wkład nie ma związku z obowiązkami pracowniczymi23.

Istotne znaczenie ma rozdział uprawnień do wspólnie stworzonego programu

komputerowego pomiędzy jego współtwórców. Artykuł 9 PrAut wprowadza domniemanie równości

udziałów współautorów w majątkowych prawach autorskich do programu. Jest to istotna sprawa nie

tylko dla twórców programów, którzy wspólnie programują, ale także dla ich kontrahentów,

np. podmiotów zamawiających programy, które muszą wiedzieć, jak rozliczyć, również dla celów

podatkowych, wypłacane programistom wynagrodzenie24. Jeśli twórcy programu, którzy stworzyli

go wspólnie, nie umówili się inaczej co do wzajemnego rozdziału przysługujących im praw

do wspólnego programu, bądź to zawierając w tym zakresie stosowną umowę, bądź też ustalając

taki rozdział przed sądem cywilnym, to udziały takie są równe.

Pojęcie twórcy programu komputerowego nie sprawia większych problemów definicyjnych.

Zupełnie inaczej wygląda kwestia producenta programu komputerowego. Proces tworzenia

programów komputerowych, to proces niezwykle złożony i kapitałochłonny. Obecnie znacząca

część programów tworzona jest nie przez indywidualnych twórców, lecz całe ich zespoły,

które zatrudniane są przez profesjonalne studia projektowe. Wspomniane kwestie nabierają

niebagatelnego znaczenia w przypadku tworzenia gier komputerowych, które coraz częściej

22 Por. J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s. 18723 Ibidem, s. 19124 R. Golat, Programy... s. 46

15

stanowią wielomilionowe „megaprodukcje”. Z uwagi na powyższe, w procesie tworzenia

programów komputerowych istotne znaczenie odgrywają obecnie producenci programów

komputerowych. Dlatego też bardzo istotne jest dokładne określenie praw jakie przysługują

twórcom i producentom oraz wyważenie uzasadnionych interesów obu tych podmiotów. Z jednej

strony producenta, który chciałby mieć jak największą swobodę w dysponowaniu

wyprodukowanym programem, a z drugiej twórcy, którego wkład intelektualny jest kluczowy

dla powstania danego utworu informatycznego.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie określa bliżej pojęcia producenta.

Używane jest ono w ustawie w odniesieniu do kilku skonkretyzowanych dóbr takich jak utwór

audiowizualny, fonogram, utwór zbiorowy, czy też egzemplarze utworów literackich, muzycznych

i innych (por. art. 11 i 40 PrAut). Istnienie przepisów nadających specjalne uprawnienia

producentom związane jest z ponoszonymi przez tego typu podmioty nakładami finansowymi

i organizacyjnymi (związanych z potrzebą skoordynowania pracy intelektualnej wielu osób),

a także związanym z tym ryzykiem i odpowiedzialnością. W niektórych przypadkach, jak

na przykład w odniesieniu do utworu zbiorowego lub audiowizualnego ma to na celu ułatwienie

zarządzania niektórymi prawami25. Art. 15 PrAut wprowadza domniemanie, że producentem lub

wydawcą jest osoba, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach,

na których utwór utrwalono, albo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób

w związku z rozpowszechnianiem utworu. Wydaje się, że użyte w omawianym artykule określenie

producenta dotyczy podmiotu działającego w takim charakterze w odniesieniu do powstania

jakiegokolwiek rodzaju utworu. Możliwe jest także przyjęcie odmiennej wykładni, która pojęcie

to ograniczać będzie jedynie do zbiorczego określenia producentów „skonkretyzowanych”26,

a więc takich, którzy wymienieni zostali w innych przepisach ustawy w kontekście konkretnych

rodzajów utworów np. producenta utworu audiowizualnego określonego w art. 70 ust. 1 PrAut.

Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych zamieszczone w Rozdziale

7 ustawy w ogóle nie regulują kwestii producentów programów. Rodzi się zatem pytanie, kto może

być uznany za producenta programu i jakie prawa będą mu przysługiwały.

Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu27, produkowanie programów komputerowych,

z uwagi na brak jego ustawowej definicji, może być rozumiane bardzo szeroko. Producentem

programu w najszerszym ujęciu będzie każdy podmiot, który we własnym zakresie, bądź

korzystając z pomocy innych podmiotów, uzyskuje nowy program, który stanowi utwór

25 Por. J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s. 19826 Por. M. Czajkowska-Dąbrowska w: Komentarz... s. 22327 R. Golat, Programy... s. 59

16

w rozumieniu prawa autorskiego. Tak szerokie ujęcie nie jest jednak konieczne z uwagi na fakt,

że określenie status producenta programu komputerowego będzie miało praktyczne znaczenie

głównie w przypadku, gdy będzie to podmiot inny niż twórca, a więc w sytuacji, gdy producentem

programu będzie podmiot prowadzący działalność gospodarczą w zakresie produkcji lub handlu

programami komputerowymi28, czyli przedsiębiorcę wytwarzającego programy w celu uzyskiwania

dochodów z udostępniania ich innym podmiotom.

W związku z brakiem wyraźnego uregulowania statusu producenta programu

komputerowego pojawia się pytanie o zastosowanie do niego domniemania ustanowionego

w art. 15 PrAut. Słuszna wydaje się interpretacja, że wspomniany artykuł odnosi się

do producentów wszelkich utworów, niezależnie od ich rodzaju, czy szczegółowej regulacji

uprawnień producenta zawartej w innych przepisach ustawy. Obowiązywanie tego przepisu nie

zostało wyłączone na mocy art. 77 PrAut, dlatego też uznać należy, że znajduje on zastosowanie

także w odniesieniu do producentów programów komputerowych, czyli podmiotów, które tworząc

program utrwalają go następnie na określonych nośnikach. W takiej sytuacji obowiązywać będzie

domniemanie z art. 15 PrAut. Podstawą omawianego domniemania mogą być uwidocznienie

nazwiska lub nazwy osoby prawnej w charakterze producenta na przedmiotach na których utwór

utrwalono, bądź podanie go do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku

z rozpowszechnianiem utworu29. Omawiane domniemanie ma charakter domniemania

wzruszalnego. Powoływać na nie mogą się zarówno podmioty na rzecz których ono powstaje,

jak i podmioty, które chciałyby wystąpić z roszczeniem przeciw producentowi, gdyż domniemanie

to może przesądzać legitymację bierną producenta w przypadku roszczeń wynikłych z naruszenia

praw autorskich30.

Poza omówionym powyżej domniemaniem przyznanie statusu producenta programu

komputerowego nie wiąże się zasadniczo z żadnymi dodatkowymi uprawnieniami,

a w szczególności z przysługiwaniem z tego tytułu jakichkolwiek autorskich praw majątkowych jak

ma to miejsce w przypadku producentów innych rodzajów utworów wyraźnie wymienionych

w ustawie. Producent programu komputerowego, który nie jest pracodawcą programisty, może

zatem stać się podmiotem uprawnionym z tytułu autorskich praw majątkowych na podstawie

28 Ibidem, s. 5929 Tak M. Czajkowska-Dąbrowska w: Komentarz..., s. 226. Autorka wskazuje tam także na problem jaki może powstać

w przypadku wskazania różnych podmiotów na nośnikach i do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnianiem utworu.

30 Ibidem, s. 227. Wynika to z faktu, że producent jest z reguły użytkownikiem cudzego utworu i jako taki musi legitymować się nabyciem w sposób pochodny odpowiednich uprawnień do ich eksploatacji. Jest to szczególnie istotne w przypadku programów komputerowych, do których żadne prawa nie powstają w sposób pierwotny na rzecz jego producenta.

17

ogólnych zasad przejścia praw autorskich, czyli w drodze umowy przenoszącej autorskie prawa

majątkowe. W przypadku, gdy producent jest jednocześnie pracodawcą programisty zastosowanie

znajdą omówione wyżej zasady przysługiwania majątkowych praw do program na podstawie art. 74

ust. 3 PrAut.

3.4. Autorskie prawa osobiste do programu komputerowego

Autorskie dobra osobiste to część większej całości jaką stanowi pojęcie twórczości

naukowej i artystycznej, które to wymienione jest w katalogu dóbr osobistych w art. 23 kodeksu

cywilnego, dlatego też należy patrzeć na nie przez pryzmat rozległej kategorii dóbr osobistych

człowieka. Autorskie dobra osobiste to „wartości niemajątkowe, wiążące się z osobowością

człowieka, uznane powszechnie w danym społeczeństwie”31. Autorskie prawa osobiste mogą,

w przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych, przysługiwać wyłącznie twórcy,

czyli w kontekście programów komputerowych, konkretnemu programiście bądź programistom,

jeśli dany program jest wynikiem ich wspólnej pracy twórczej. Prawa te nie podlegają zbyciu,

ani dziedziczeniu.

Podstawowe znaczenie dla zdefiniowana zakresu autorskich dóbr osobistych ma artykuł 16

PrAut, który stanowi, że dobra te chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się

lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1. autorstwa utworu,

2. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go

anonimowo,

3. nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,

4. decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,

5. nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Użycie zwrotu „a w szczególności” sprawia, że katalog autorskich dóbr osobistych ma

charakter katalogu otwartego. Pozostawiając jednak na boku rozważania dotyczące tej kwestii,

zauważyć należy, że pojawienie się nowego typu utworów jakimi są programy komputerowe nie

spowodowało rozszerzenia wspomnianego katalogu. Wręcz przeciwnie, widoczne są tendencje

do jego zawężania, które ma miejsce na mocy przepisów szczególnych dotyczących programów

31 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106

18

komputerowych. Jest to tendencja dostrzegalna w wielu współczesnych ustawodawstwach32.

Na mocy artykułu 77 PrAut w stosunku do twórców programów komputerowych wyłączone

zostały autorskie prawa osobiste wymienione w art. 16 pkt 3–5, a więc:

• prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania

• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności

• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Ograniczenie katalogu autorskich praw osobistych do programu komputerowego wydaje się

znajdować uzasadnienie w użytkowym charakterze tego rodzaju utworów. Jest to kolejny przykład

na to, że ochrona programów komputerowych w ramach prawa autorskiego nie jest rozwiązaniem

optymalnym. Zasadniczo, wymienione ograniczenia praw osobistych nie powinny godzić istotnie

w interesy twórców programów. Zbyt szerokie prawa osobiste, w szczególności w zakresie

nienaruszalności treści oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu, mogłyby ograniczać

swobodę korzystania z programów komputerowych przez ich użytkowników. Argumentuje się

także, że naruszenie uprawnień wymienionych w art. 16 pkt 3–5 PrAut właściwie nigdy nie może

przynieść ujmy dla czci lub dobrego imienia twórcy programu komputerowego33.

Ograniczenie katalogu autorskich dóbr osobistych do programu komputerowego rodzi

pytanie o jego zgodność z art. 6bis Konwencji berneńskiej, który formułuje minimum ochrony,

która musi zostać zagwarantowana we wszystkich państwach-stronach konwencji, na poziomie,

który obejmuje „prawo sprzeciwiania się wszelkiemu zniekształceniu, okaleczeniu lub innej

zmianie albo wszelkiemu innemu działaniu na szkodę dzieła, które mogłoby przynieść ujmę jego

czci lub dobremu imieniu”. Możliwe jest przyjęcie, że ograniczenie praw osobistych w odniesieniu

do programów komputerowych narusza powyższe minimum konwencyjne34, a wtedy należałoby

stosować art. 6bis Konwencji berneńskiej w sposób bezpośredni35, w tym także na podstawie

art. 7 PrAut w stosunku do obywateli polskich.

W kontekście niewyłączenia obowiązywania art. 58 PrAut w stosunku do programów

komputerowych uznać można, że regulacja autorskich praw osobistych do programu nie narusza

jednak minimum konwencyjnego. Artykuł ten przewiduje bowiem, że twórca (po bezskutecznym

wezwaniu do zaniechania naruszenia) może odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, jeżeli

publiczne udostępnienie utworu nastąpiło w nieodpowiednie formie albo ze zmianami, którym

twórca mógłby się słusznie sprzeciwić.

32 Na co uwagę zwraca E. Wojnicka, System... s. 23733 Ibidem, s. 86734 Tak: A. Nowicka, Prawnoautorska... s. 13135 Na podstawie art. 91 Konstytucja RP

19

Ponadto, możliwe jest także odwołanie się do swoistej klauzuli generalnej jaka zawarta jest

w art. 16 PrAut, jeśli podjęte zostaną działania określone w art. 16 pkt 3–5 PrAut, a przyniosą one

ujmę dla czci lub dobrego imienia twórcy programu36.

3.5. Dozwolony użytek

Monopol prawny przyznawany twórcom jest nierzadko ograniczany poprzez dopuszczenie

tzw. dozwolonego użytku publicznego lub prywatnego, bądź też ustanowienie licencji ustawowych.

Uzasadnieniem dla istnienia takich instytucji prawnych jest konieczność zapewnienia możliwie

łatwego dostępu do rezultatów pracy twórczej, co stanowi wyraz przedłożenia szeroko rozumianego

interesu społecznego nad indywidualny interes twórcy.

Ogólna regulacja dozwolonego użytku (ujęta w art. 23 – 35 PrAut) została w odniesieniu

do programów komputerowych w daleko idący sposób zmodyfikowana. Podyktowane jest

to użytkowym i technicznym charakterem utworów informatycznych, dla których

w miejsce ogólnej regulacji wprowadzone zostały specyficzne uprawnienia użytkowników

ograniczające majątkowe prawa autorskie do programu. Rezultatem przyjętych unormowań jest

zminimalizowanie ograniczeń w wykonywaniu praw autorskich majątkowych w stosunku do tych

jakie przyjęte zostały dla innych przedmiotów ochrony37.

Wyraźne wyłączenie (na mocy art. 77 PrAut) stosowania art. 23 ustawy w odniesieniu

do programów komputerowych może nasuwać wątpliwości, czy można w takiej sytuacji w ogóle

mówić o dozwolonym użytku38. Nie ma jednak istotniejszych przesłanek, aby w kontekście

programów komputerowych nie mówić o dozwolonym użytku. Po pierwsze, w art 77 PrAut

nie mamy do czynienia z całościowym wyłączeniem Oddziału trzeciego Rozdziału trzeciego

ustawy, pozostaje więc pewien zakres przepisów o dozwolonym użytku, które znajdą zastosowanie

do programów. Po drugie, specyficzne unormowania art. 75 PrAut nie zmieniają charakteru

przyznawanych nimi uprawnień, które dotyczą zakresu korzystania z utworu bez zgody twórcy.

Dozwolony użytek programów komputerowych uregulowany został w art. 75 PrAut, który

szczegółowo określa uprawnienia przysługujące korzystającym z programów. Co istotne, przepis

ten zawęża krąg uprawnionych podmiotów jedynie do osób, które weszły w posiadanie programu

36 Tak: J. Barta, R. Markiewicz, System... s. 86737 J. Barta, R. Markiewicz w: System..., s. 86438 R. Golat, Programy... s. 34

20

w sposób legalny, a więc nabywcę kopii programu lub licencjobiorcę. Oznacza to, że dokonywanie

omawianych niżej czynności przez osobę nie posiadającą stosownej licencji na korzystanie

z programu będzie dalszym wkraczaniem w majątkowe prawa autorskie, które nie będzie mogło

zostać usprawiedliwione poprzez powołanie się na regulację art. 75 nawet, jeśli dana czynność

dokonana była dla uzyskania celu określonego w tym przepisie, a więc korzystania z programu

komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, czy też poprawienia występujących w nim błędów.

Na podstawie art. 75 ust 1 PrAut ustanowione zostaje, poprzez odwołanie do art. 74 ust. 4

pkt 1 i 2, prawo do zwielokrotniania programu w całości lub w części, a także tłumaczenia,

przystosowywania i wprowadzania do niego zmian w zakresie, w jakim jest to niezbędne

do korzystania z programy zgodnie z jego przeznaczeniem. Do czynności, które można uznać

za konieczne do korzystania z programu zgodnie z jego przeznaczeniem J. Barta i R. Markiewicz

zaliczają39:

a) „zwykłe” stosowanie programu w komputerze

b) poprawianie błędów programu

c) testowanie programu przy użyciu programów antywirusowych

d) zmienianie parametrów programu wywołane zmianą standardów lub wymogów (w tym

miejscu Komentatorzy wskazują na zmiany, które muszą być wprowadzone

np. w programach rachunkowych, a ich konieczność wynika ze zmiany przepisów

podatkowych)

e) dostosowanie programu do wymogów nowszych wersji sprzętu komputerowego

f) integrowanie programu z innymi stosowanymi programami.

Jak słusznie podkreślają Autorzy, wyżej wymienione czynności nie w każdym przypadku

będą czynnościami „niezbędnymi do korzystania z programu”. O takim charakterze czynności

przesądzać będą okoliczności konkretnego przypadku, a wyżej wymienione czynności powinny

być jedynie uwzględniane przy stosowaniu art. 75 ust. 1 PrAut. Za niepotrzebne uznaje R. Golat40

wydzielenie jako osobnego uprawnienia możliwości poprawiania błędów, uznając je jedynie

za „dookreślenie przez ustawodawcę warunku wykonywania uprawnień” przyznanych

użytkownikowi w art. 75 ust. 1. Trudno polemizować z powyższym stwierdzeniem, warto jednak

zwrócić uwagę, że poprawianie błędów programu podlegać będzie także ocenie przez pryzmat

klauzuli niezbędności, którą wprowadza omawiany artykuł. Z samego faktu, że dana czynność

ma na celu poprawienie błędów programu nie będzie zatem wynikała jej legalność w świetle

art. 75 ust. 1 PrAut.

39 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s. 57440 R. Golat, Programy... s. 35

21

Problematyczna wydaje się wykładnia określenia „przeznaczenie programu”. Wskazuje się,

że przy jej dokonywaniu brane powinny być także wszystkie okoliczności i cel umowy

na podstawie której dany program został udostępniony41. Jeśli jednak umowa nie precyzuje żadnych

dodatkowych warunków i zakresu modyfikacji, to wydaje się, że punktem odniesienia powinien być

sam tylko program. Rozszerzanie zakresu możliwych do dokonania zmian w programie w oparciu

o inne kryteria, w szczególności potrzeby licencjobiorcy wykraczające poza niezbędność,

nie powinno stanowić uzasadnienia dla zastosowania art. 75 ust. 1. Innymi słowy, niezbędność

powinna mieć charakter obiektywny i wynikać z uwarunkowań technicznych, względnie znajdować

swe uzasadnienie w przepisach prawa.

Artykuł 75 ust. 1 PrAut ma charakter dyspozytywny, dlatego też omawiane uprawnienia

osoby, która legalnie weszła w posiadanie programu komputerowego mogą zostać umownie

wyłączone, a wyłączenie takie może mieć także charakter częściowy. Wyłączenie nie powinno

dotyczyć jednak sytuacji, w których z natury rzeczy musi dojść do zwielokrotnienia programu.

Przykładem może być użytkownik końcowy programu, który po legalnym jego nabyciu (nabyciu

egzemplarza) chcąc go uruchomić musi dokonać zwielokrotnienia w postaci wprowadzenia

go do pamięci komputera. Jeśli więc zwielokrotnienie następuje w związku z normalnym

korzystaniem z programu i nie ma samodzielnego znaczenia, to nie powinno być przedmiotem

zakazów umownych42. Omawiany przepis polskiej ustawy wzorowany jest na art. 5 Dyrektywy,

który stanowi, że „w braku szczególnych przepisów umownych czynności określone

w art. 4 ust. 1 lit. a) i b) (chodzi o czynności multiplikacyjne i dostosowawcze – przyp. S.W.)

nie wymagają zezwolenia uprawnionego, jeśli są konieczne do użycia programu przez

uprawnionego nabywcę zgodnie z zamierzonym celem, włącznie z poprawianiem błędów”. Niezbyt

jasny jest przy tym stosunek art. 5 Dyrektywy, a w konsekwencji także unormowań zawartych

w polskiej ustawie do punktu 13) preambuły do Dyrektywy, który stanowi, że „wyłączne prawa

autora do zakazywania niedozwolonego powielania jego dzieła powinny być poddane określonym

wyjątkom w przypadku programu komputerowego pozwalającego na powielanie technicznie

konieczne do używania go przez uprawnionego nabywcę. Oznacza to, że ładowanie i uruchamianie

konieczne do użycia kopii programu, która została zgodnie z prawem nabyta oraz poprawianie jej

błędów nie może być umownie zabronione. W braku szczegółowych przepisów umownych,

włącznie z tymi, które dotyczą przypadku, kiedy kopia programu została sprzedana, jakakolwiek

inna czynność konieczna do użycia kopii programu może być wykonywana przez uprawnionego

41 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s. 57442 Tak: R. Golat, Programy... s. 36; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo... s. 575. Autorzy wskazują, że wykładnia taka ma

swą podstawę normatywną w art. 74 ust. 4 pkt 1 PrAut oraz w art. 3531 KC.

22

nabywcę tej kopii zgodnie z zamierzonym celem”. Art. 5 Dyrektywy stwarza możliwość umownego

wyłączenia uprawnienia do poprawiania błędów, podczas gdy zacytowany wyżej fragment

preambuły wyraźnie wyklucza taką ewentualność. Wydaje się, że nadrzędną zasadą wynikającą

z unormowań Dyrektywy jest dopuszczenie możliwości poprawiania błędów przez nabywcę kopii

programu, dlatego też przyjąć należy, że postanowienia umowne wyłączające taką możliwość

są nieobowiązujące, chyba że np. umowa licencyjna będzie gwarantować wykonanie stosownych

czynności dostosowawczych przez licencjodawcę, co w praktyce raczej się nie zdarza.

Oprócz omówionych powyżej względnych uprawnień legalnego posiadacza programu

ustawa przewiduje także szereg uprawnień o charakterze bezwzględnym, które nie mogą być

przedmiotem wyłączeń umownych. Na podstawie art. 75 ust. 2 PrAut użytkownik programu

ma prawo do stworzenia kopii zapasowej programu, analizy zasad jego funkcjonowania, a także

dokonania jego dekompilacji.

Dysponent programu komputerowego ma prawo do sporządzenia jego kopii zapasowej.

Warunkiem legalności takiego działania jest przyjęcie, że stworzenie kopii jest niezbędne

do korzystania z programu komputerowego. W tym miejscu pojawia się problem, kiedy należy

przyjąć, że sporządzenie danej kopii jest faktycznie niezbędne do korzystania z programu. Literalna

wykładnia omawianej regulacji nie ma najmniejszego sensu, gdyż nigdy nie dojdzie do takiej

sytuacji , w której do korzystania z programu konieczne (sensie technicznym) będzie sporządzenie

jego kopii zapasowej. Pewnych wskazówek udziela dalsza część omawianego przepisu, w której

pojawia się zastrzeżenie, że kopia taka nie może być używana równocześnie z programem

komputerowym (chyba że umowa stanowi inaczej). Wskazuje to, że sporządzenie kopii zapasowej

ma raczej za zadanie zapewnienie możliwości nieprzerwanego korzystania z programu, a więc taki

stan, w którym będzie można realizować np. postanowienia licencji na korzystanie z danego

programu, niezależnie od losów jego materialnego nośnika, który z różnych przyczyn może ulec

zniszczeniu, zgubieniu, czy też być przedmiotem kradzieży. J. Barta i R. Markiewicz uznają

za zbędne tworzenie kopii zapasowej w sytuacji, w której producent programu wiarygodnie

zabezpiecza natychmiastowe dostarczenie nowej kopii programu w przypadku jej zniszczenia43.

Stanowisko to uznać należy za słuszne, choć niepozbawione wad. W praktyce często zdarza się tak,

że producent programu żąda za przesłanie nośników z kopią programu opłat znacząco

przekraczających ich wartość, a próżno szukać dla takiego postępowania uzasadnienia w nakładzie

pracy związanym ze zwielokrotnieniem danego programu. W takiej sytuacji zabranianie

użytkownikowi stworzenia kopii zapasowej byłoby dla niego jedynie dodatkowym obciążeniem,

43 J. Barta, R.Markiewicz, System... s. 864

23

które nie sprzyja realizacji celu omawianej regulacji. Niemniej jednak wiarygodne i nie nakładające

na użytkownika nadmiernych obciążeń finansowych zagwarantowanie dostarczenia kopii programu

powinno wyłączać uprawnienie do tworzenia kopii zapasowej, która w takiej sytuacji staje

się zbędna. Przyjęcie takiej wykładni ma jeszcze jedną konsekwencję w postaci „złagodzenia”

bezwzględnie obowiązującego charakteru art. 75 ust. 2 pkt 1, czego normalną konsekwencją byłoby

uznanie takich postanowień umownych za nieważne44. Chodzi mianowicie o sytuację,

w której umowa określa zakaz tworzenia kopii zapasowej, precyzując jednocześnie warunki

na jakich dostarczona zostanie kopia programu. Uznanie takiego postanowienia za nieważne

nie pozwalałoby na ocenę, czy sporządzenie kopii jest faktycznie niezbędne, a także czy

zapewnienie dostarczenia kopii zapasowej jest wiarygodne, czy nastąpi w odpowiednim

(natychmiastowym45) terminie i czy nie obciąża użytkownika dodatkowymi kosztami.

Jeśli umowa nie stanowi inaczej kopia zapasowa stworzona zgodnie z wymaganiem

niezbędności do korzystania z programu nie może być używana równocześnie z programem

komputerowym. Przez „równoczesne używanie” należy rozumieć nie tylko symultaniczne

korzystanie z obu kopii programu, ale także jego instalacje na dwóch różnych stanowiskach, nawet

jeśli do używania programu konieczne jest korzystanie z nośnika, na którym jest on zapisany.

Wydaje się także, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby zamiast z oryginalnego nośnika korzystać „na

co dzień” z legalnie sporządzonej przez siebie kopii. Jeśli legalny dysponent egzemplarza programu

dokona przeniesienia jego własności, to kopia zapasowa powinna albo zostać przez niego

zniszczona albo przekazana łącznie z oryginalnym programem46.

Kolejnym bezwzględnym uprawnieniem przyznanym osobie posiadającej prawo

do korzystania z egzemplarza programu komputerowego jest zezwolenie na jego analizowanie.

Ustawa wśród czynności składających się na to uprawnienie wymienia obserwowanie, badanie

i testowanie funkcjonowania programu. Warunkiem legalności dokonywania wymienionych

czynności jest cel jakiemu mają one służyć, a mianowicie poznania idei i zasad programu.

Omawiany przepis zezwala zatem na tzw. black-box testing47, czyli analizę, w tym wypadku

programu komputerowego, jedynie w oparciu o dane wejściowe i uzyskiwany wynik,

bez znajomości wewnętrznej struktury i logiki przedmiotu badań. Analiza taka dokonana może być

w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu.

44 Co do skutków nieważności – patrz art. 58 KC45 J. Barta, R.Markiewicz, System... s. 864. Autorzy przyjmują, że dostarczenie kopii powinno nastąpić w trybie

natychmiastowym. Biorąc pod uwagę łatwość zwielokrotniania programów komputerowych na nośnikach oraz ich bezproblemowe przechowywanie, dostarczenie takie faktycznie powinno następować bez jakiejkolwiek zwłoki.

46 J. Barta, R.Markiewicz, System... s. 86447 Por. http://en.wikipedia.org/wiki/Black-box_testing [23.03.2011]

24

Trzecim uprawnieniem nie wymagającym zezwolenia podmiotu uprawnionego z tytułu

autorskich praw majątkowych do programu jest tzw. dekompilacja. Jest to proces odtworzenia

przybliżonej postaci źródłowej programu na podstawie jego kodu wynikowego48.

Granice dekompilacji stanowią bardzo istotne i niemniej kontrowersyjne zagadnienie,

dlatego też wymagają one szerszego omówienia. Z jednej strony, z uwagi na szeroki zakres ochrony

praw twórców programów, dekompilacja dokonywana na podstawie art. 75 ust. 2 pkt 3 jest jedyną

legalną metodą zapoznania się z rzeczywistą treścią utworu jakim jest program komputerowy.

Jest to zupełnie wyjątkowa sytuacja, gdyż w odniesieniu do innych kategorii utworów chronionych

prawem autorskim taki dostęp jest w istocie niczym nieskrępowany, co więcej jest wręcz konieczny,

aby w ogóle mówić o korzystaniu z utworu (przykładem może tu być po prostu obejrzenie filmu,

czy przeczytanie książki). Problem ten nie występuje w odniesieniu do programów typu

OpenSource49, w których istnieje rzeczywisty i niczym nieskrępowany dostęp do właściwej treści

utworu. Z drugiej strony, określenie granic w jakich dokonywana może być legalna dekompilacja

jest niezmiernie istotne, gdyż jest to nierzadko jedyna możliwość uzyskania informacji koniecznych

do osiągnięcia interoperacyjności pomiędzy różnymi programami. W stworzeniu możliwości

legalnej dekompilacji programów komputerowych nie chodzi zatem o nieskrępowany dostęp

do twórczości, co z reguły stanowi argument za dopuszczeniem dozwolonego użytku, lecz bardziej

o stworzenie warunków dla rozwoju nowych programów i zapewnienie ich współdziałania

z programami już istniejącymi. Legalna dekompilacja może zatem zostać dokonana, jeśli jest

to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania z innymi

programami, a dodatkowo spełnione zostaną następujące warunki:

1. czynności te dokonywane są przez licencjobiorcę lub inną osobę uprawnioną do korzystania

z egzemplarza programu komputerowego bądź przez inną osobę działającą na ich rzecz,

2. informacje niezbędne do osiągnięcia współdziałania nie były uprzednio łatwo dostępne

dla osób, o których mowa pod lit. a,

3. czynności te odnoszą się do tych części oryginalnego programu komputerowego, które

są niezbędne do osiągnięcia współdziałania.

W odniesieniu do drugiego z wymienionych warunków sprecyzowania wymaga kiedy dane

informacje można określić jako łatwo dostępne. Warunek ten nie będzie spełniony i nie będzie

podstaw do dokonania dekompilacji, gdy informacja ma publiczny charakter np. została

48 Do dokonywania dekompilacji służy program zwany dekompilatorem, który, co istotne, nie odtwarza rzeczywistego kodu źródłowego programu, lecz jedynie postać źródłową o identycznym działaniu.

49 Jest to pojęcie związane z ruchem wolnego oprogramowania, którego ideą jest rozpowszechnianie oprogramowania wraz z dostępem do jego kodu źródłowego, aby umożliwić jego dalszą modyfikację.

25

upowszechniona przez twórcę programu właśnie z uwagi na chęć zapewnienia współdziałania

z innymi programami. Dekompilacja może też być jedyną drogą do uzyskania stosownych

informacji np. w przypadku odmowy udostępnienia stosownych informacji przez podmiot

uprawniony lub gdy program w postaci źródłowej nie istnieje.

Czynności dekompilacyjne mogą dotyczyć wyłącznie tych części oryginalnego

(dekompilowanego) programu, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania. Osiągnięcie

współdziałania jest możliwie jedynie dzięki dostępowi do informacji na temat danego interfejsu,

od niego więc zależy możliwość tworzenia innych programów, bądź rozwijania programów już

istniejących przez osoby trzecie. W praktyce dekompilacja najczęściej dotyczyć będzie interfejsów

typu API50, które odpowiadają właśnie za „komunikację” pomiędzy programami. Przykładem może

tu być zestaw interfejsów typu API stworzony przez Microsoft, które są niezbędne dla

programistów chcących stworzyć jakikolwiek program kompatybilny z systemem Windows.

3.6. Prawo amerykańskie a prawo europejskie

Niniejsza praca dotyczy problematyki ochrony programów komputerowych, skupiając się

głównie na problemie ochrony szeroko rozumianych „prezentacji ekranowych”. Jest to zagadnienie,

które dotyka wielu sfer prawa autorskiego, dlatego też jest przedmiotem licznych kontrowersji.

Mimo że od przyjęcia Dyrektywy w sprawie ochrony programów komputerowych minęło już

wiele lat, kwestia ta nadal nie była przedmiotem zbyt wielu orzeczeń, jak zresztą programy

komputerowe w ogóle. Wynika to zapewne ze stosunkowo późno przeprowadzonej harmonizacji

w zakresie regulacji prawnej programów komputerowych. Brak jest także orzeczeń wydanych

na gruncie polskiej ustawy, a nieliczne stanowiska sądów dotyczą z reguły materii istotnych dla

prawa podatkowego, a nie zagadnień związanych ściśle z prawem autorskim51.

Naturalnym jest zatem poszukiwanie i analizowanie rozwiązań przyjętych w innych

jurysdykcjach. Na tym polu wyróżniają się Stany Zjednoczone, gdzie zapadło wiele orzeczeń

dotyczących właściwie wszelkich aspektów ochrony programów, w tym także gier komputerowych.

Poszukiwanie materiałów do niniejszej pracy i dokonany w konsekwencji wybór orzeczeń

oraz poglądów zawartych w piśmiennictwie, wymaga omówienia jeszcze jednej, pobocznej kwestii,

50 Z ang. Application Programming Interface — interfejs programowania aplikacji określający sposób, w jaki komunikuje się ona z systemem operacyjnym i innymi programami.

51 Zob. orzeczenie I SA/Łd 68/09, Legalis [21.01.2011]; I SA/Łd 728/99, Legalis [21.01.2011]; III SA/Wa 1400/06, Monitor Podatkowy 2006, Nr 10, s. 3

26

a mianowicie relacji prawa amerykańskiego i europejskiego oraz konfrontacji przyjętych w nich

rozwiązań w kontekście regulacji dotyczącej programów komputerowych i możliwości

ich zastosowania w Polsce.

Europa podejmując inicjatywę w zakresie harmonizacji miała świadomość, że Stany

Zjednoczone wybrały już jako reżim ochrony dla programów komputerowych prawo autorskie.

Było zatem oczywiste, w świetle internacjonalizacji obrotu oprogramowaniem, że korzystna będzie

korelacja prawa nie tylko wewnątrz Wspólnot, ale także w szerszym zakresie uwzględniającym

regulacje obowiązujące w Stanach Zjednoczonych. Konsekwencją takiego podejścia było

stworzenie prawa, które nie odbiega znacząco od tego obowiązującego za Oceanem. Niemniej

jednak, oprócz oczywistych podobieństw, odnaleźć można także istotne różnice.

Jeśli chodzi o kwestię najistotniejszą, a więc klasyfikację programów komputerowych,

oba systemy nie różnią się od siebie, uznając programy komputerowe za utwory wyrażone słowem

i chronione jak utwory literackie. W obu systemach wyraźnie chronione są wszystkie postaci kodu.

Regulacja europejska nie zawiera definicji programu, w przeciwieństwie do amerykańskiej,

która wyraźnie stwierdza, czym jest program komputerowy. Mimo że nie ma wiążącej definicji

programu komputerowego na gruncie prawa europejskiego, to rozumienie tego pojęcia jest w

istocie zbieżne z definicją legalną obowiązującą w Stanach Zjednoczonych. Najciekawszą kwestią

w przytoczonej definicji, z punktu widzenia niniejszej pracy, jest pojęcie „rezultatu” (certain

result), które rodzi szereg pytań o to, czym jest rezultat uzyskiwany dzięki programowi

komputerowemu, czy leży on w zakresie ochrony przyznawanej programowi i do czego przyrównać

ten rezultat w regulacji europejskiej? Można wskazać wiele skutków działania programu

komputerowego – może to być sterowanie robotem w fabryce, ale może to też być wyświetlanie

określonych treści na monitorze, co jest obecnie przedmiotem szerokiej debaty i głównym

przyczynkiem do napisania niniejszej pracy. Z uwagi na wprowadzenie definicji legalnej,

nie stwarza większych problemów na gruncie prawa amerykańskiego stwierdzenie, że rezultat pracy

programu nie może podlegać ochronie przyznanej samemu programowi, gdyż rezultat

ten najzwyczajniej nie jest programem. Stwierdzenie to leży u podstaw większości orzeczeń

dotyczących interfejsów użytkownika, które zapadały w Stanach Zjednoczonych.

Na gruncie Dyrektywy podobnego określenia doszukiwać się można w sformułowaniu

„forma działania do jakiej program jest przeznaczony”. Działanie programu będzie bowiem zawsze

uzewnętrznione w pewnej formie, która stanowić będzie swego rodzaju rezultat tego działania (np.

w postaci wyświetlania pikseli na monitorze). Można zatem doszukiwać się pewnych podobieństw

w zakresie rozróżnienia programu od rezultatu jego działania. Oczywiście, zdecydowanie

bardziej przejrzyste jest rozwiązanie przyjęte w Copyright Act. Wydaje się jednak, że w obu

27

ustawodawstwach dosyć wyraźnie odrzucone zostało szerokie ujęcie programu komputerowego,

które obejmowałoby coś więcej niż tylko ciąg instrukcji dla komputera. W związku z tym za

w pełni zasadne uznaje odwołanie się w zakresie „prezentacji ekranowych” do bogatego

orzecznictwa Stanów Zjednoczonych, gdyż argumenty przyjmowane w tych orzeczeniach mają

w istocie zbliżoną do europejskiej podstawę normatywną.

W obu regulacjach do czynienia mamy właściwie z tymi samymi wyłączeniami spod

ochrony, które dotyczą koncepcji i zasad działania programu. W Dyrektywie tylko forma wyrażenia

programu komputerowego podlega ochronie, podczas gdy koncepcje i zasady, na których opierają

się wszystkie elementy programu, włącznie z tymi, na których opierają się jego „interfejsy”,

nie podlegają ochronie. W prawie amerykańskim kwestię elementów niepodlegających ochronie

reguluje par. 102(b), który stanowi, że ochronie nie podlegają „ideas, procedures, processes,

systems, methods of operation, concepts, principles or discoveries, regardless of the form in which

it is described, explained, illustrated, or embodied in such work”. Jest to ogólna regulacja która

odnosi się do wszelkich rodzajów utworów. Nie zmienia to jednak faktu, że w odniesieniu

do programów komputerowych powoduje identyczne skutki jak regulacja europejska.

Z regulacji zawartych w Dyrektywie wynika, że ochrona programu komputerowego

obejmuje kod programu, w tym interfejsy, a także materiał przygotowawczy służący opracowaniu

programu. Sformułowanie Motywu 11 Dyrektywy pozwala na rozważenie objęcia ochroną także

logiki, algorytmów oraz języków programowania, gdyż jedynie koncepcje i zasady leżące

u ich podstaw nie będą podlegać ochronie. W Copyright Act próżno szukać podobnej regulacji.

Wszelkie elementy podlegające ochronie oceniane są w świetle regulacji ogólnej. Określenie

elementów chronionych następuje więc na podstawie wykładni a contrario w stosunku do regulacji

wyłączeń spod ochrony zawartej w §102(b). Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby zaadaptować

stanowiska sądów amerykańskich na gruncie europejskim do granic wyznaczonych Dyrektywą.

Trudniej jednoznacznie zestawić ze sobą wymaganie oryginalności utworu. W regulacji

europejskiej Dyrektywa stanowi wyraźnie, że program komputerowy podlega ochronie, jeżeli jest

oryginalny w takim rozumieniu, że jest własną intelektualną twórczością jego autora. Stosowanie

wszelkich innych kryteriów oryginalności zostało wyraźnie w Dyrektywie wyłączone. W regulacji

amerykańskiej brak jest definicji oryginalności, choć sądy przyjmują generalnie niewielkie

wymagania dla spełnienia tej przesłanki. Przyjmuje się, że utwór jest oryginalny, jeśli zawiera

w sobie chociaż minimalny ładunek kreatywności. W tym miejscu warto podkreślić, że Sąd

Najwyższy w Stanach Zjednoczonych w sprawie Feist Publications przeciw Rural Tel. Service52

52 Orzeczenie dostępne pod adresem http://caselaw.lp.findlaw.com/scripts/getcase.pl?court=US&vol=499&invol=340 [10.04.2011]

28

odrzucił ostatecznie zasadę „sweat of the brow”, która pozwalała na ocenę twórczości przez

pryzmat wkładu pracy wniesionej w jej powstanie.

Podsumowując, oba systemy prawne, mimo pewnych różnic, są w odniesieniu

do programów komputerowych bardzo zbliżone. Pozwala to na stosunkowo swobodną analizę

spraw rozstrzyganych w oparciu o Copyright Act i ich ostrożne przeniesienie na grunt europejski.

Nie przeszkadza temu nawet tak istotna dystynkcja jak brak definicji programu w Dyrektywie, gdyż

uwagi do jej projektu, a także nieliczne orzeczenia wydane przez ETS, pozwalają na jej

rekonstrukcję i przyrównanie do tej zawartej w prawie amerykańskim.

4. OCHRONA PROGRAMÓW KOMPUTEROWYCH

4.1. Ramy prawne ochrony programów komputerowych

Ramy prawne ochrony programów komputerowych wyznacza w Polsce ustawa o prawie

autorskim i prawach pokrewnych, która w zakresie ochrony programów wzorowana jest

na dyrektywie Rady EWG z 14 maja 1991 r. w sprawie ochrony prawnej programów

komputerowych53 (zwana niżej „Dyrektywą”). Dyrektywa ta stanowiła podstawę do opracowania

Rozdziału 7 polskiej ustawy, który stanowi niemalże wierne jej tłumaczenie. Dyrektywa,

a w konsekwencji unormowania polskie nie zawierają definicji programu komputerowego.

Dyrektywa wprowadza ochronę programów komputerowych w taki sposób jak dzieł

literackich w rozumieniu Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych.

Mimo że zasadnicza ochrona przyznana została programom komputerowym w ramach prawa

autorskiego, dyrektywa nie wyklucza ochrony na podstawie innych uregulowań, stanowiąc

że „ochrona programów komputerowych w ramach praw autorskich powinna pozostawać bez

uszczerbku dla zastosowania, we właściwych przypadkach, innych form ochrony.” Dotyczy

to na przykład tzw. wynalazków wspieranych komputerowo, które chronione mogą być

na podstawie prawa patentowego. Poza zakresem niniejszej pracy pozostają kwestie związane

z objęciem programów komputerowych ochroną patentową, warto jednak zwrócić uwagę na fakt,

53 W kwietniu 2009 roku uchwalona została dyrektywa o ochronie prawnej programów komputerowych w wersji skodyfikowanej, co podyktowane zostało jedynie "zapewnieniem jasności i zrozumiałości dyrektywy", dlatego też nie wnosi ona żadnych zmian merytorycznych.

29

że jest ona bardzo istotna także w odniesieniu do relacji obu sposobów ochrony54. Regulacja

rozdziału 7 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ma charakter szczególny

w stosunku do przepisów ogólnych w niej zawartych. Zasadnicze odrębności w unormowaniu zasad

ochrony programów komputerowych przejawiają się w dwóch płaszczyznach: podmiotu

uprawnionego do programu, w szczególności w zakresie stosunków pracowniczych oraz

majątkowych praw autorskich do programu i ich ustawowych ograniczeń, które to zagadnienia

omówione zostały wyżej. Kwestią otwartą i problematyczną pozostaje określenie zakresu ochrony,

a więc sprecyzowanie tego, co w programie może być prawem autorskim chronione, na jakich

zasadach i jak intensywna jest ta ochrona.

4.2. Zakres ochrony

W ustawie polskiej brak jest definicji programu komputerowego, której próżno szukać

definicji także w Dyrektywie, na której były one wzorowane. Uzasadnienie dla takiego rozwiązania

znalazło się w projekcie Dyrektywy, w którym Komisja Wspólnot Europejskich powołując się na

specjalistów stwierdziła, że „zawarcie w dyrektywie jakiejkolwiek definicji tego, co może stanowić

program, w sposób konieczny stałoby się przestarzałe, gdyby na skutek postępu technicznego

zmieniłaby się natura programu takiego jakim jest on nam znany dzisiaj.”55. Jednocześnie Komisja

w projekcie wprowadziła kilka uwag dotyczących przedmiotu ochrony, wskazując, że pojęcie

to oznacza zbiór instrukcji, które mają na celu sprawienie, by dany system przetwarzania danych,

zwany komputerem, mógł spełniać swe funkcje. Komisja wskazała również, że na obecnym etapie

rozwoju techniki pod pojęciem programu należy rozumieć wyrażenie, w jakiejkolwiek formie,

w jakimkolwiek języku, w formie jakiegokolwiek zapisu lub kodu, zbioru instrukcji mających

na celu umożliwienie komputerowi wypełnienie szczególnego zadania lub szczególnej funkcji.

Jest to zapatrywanie zgodne z definicjami legalnymi i doktrynalnymi przyjmowanymi na świecie.

Komisja dodała także, że pojęcie to winno obejmować wszystkie formy programu postrzegalne

dla człowieka lub czytelne dla maszyny, na bazie których program umożliwiający maszynie

spełnienie jej funkcji został lub mógł zostać stworzony.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 1 PrAut przedmiotem prawa autorskiego są utwory „wyrażone

54 Zob. Z. Okoń, Projekt dyrektywy o wynalazkach implementowanych komputerowo a prawnoautorska ochrona programów komputerowych.http://cbke.prawo.uni.wroc.pl/files/ebiuletyn/Projekt%20dyrektywy%20o%20wynalazkach%20implementowanych%20komputerowo%20a%20prawnoautorska%20ochrona%20programow%20komputerowych.pdf [10.03.2011]

55 Por. Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-393/09 i powołane tam przypisy dotyczące projektu Dyrektywy. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62009C0393:PL:HTML [2.02.2011]

30

słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe,

kartograficzne oraz programy komputerowe). Programy komputerowe w postaci kodu źródłowego

wyrażone są zarówno słowem, jak i symbolami matematycznymi, natomiast w postaci kodu

maszynowego wyrażone są za pomocą cyfr (zer i jedynek). Nie ulega wątpliwości, że ochronie

podlegają programy w obu postaciach. Ochronę taką potwierdza artykuł 10 ust. 1. porozumienia

TRIPS, który stanowi, że programy komputerowe, zarówno w kodzie źródłowym

jak przedmiotowym będą chronione jak dzieła literackie na podstawie Konwencji berneńskiej.

W konsekwencji implementacji dyrektywy, zgodnie z art. 74 ust. 1 ustawy „programy

komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie, o ile przepisy niniejszego rozdziału

nie stanowią inaczej.” Jest to swoista fikcja prawna, którą ustawodawca określił zakres ochrony

programów komputerowych poprzez odwołanie się do ochrony przyznanej utworom literackim.

Istotne jest przy tym zwrócenie uwagi na fakt, że utwory te chronione są „jak” utwory literackie,

a nie „jako” utwory literackie. Wskazuje to wyraźnie, że programy komputerowe nie stanowią

rodzaju utworu literackiego o szczególnym charakterze, lecz są utworami jakościowo odmiennymi.

Nie ulega wątpliwości, że obecne brzmienie omawianego przepisu jest bardziej odpowiednie

niż jego alternatywny wariant, który określałby programy komputerowe „jako” utwory literackie.

W świetle wykładni systemowej staje się on jednak mało zrozumiały. Użyte określenie „jak utwory

literackie” sprawia, że przy konstruowaniu zakresu ochrony programów komputerowych powinno

się uwzględniać reguły ochrony przewidziane dla utworów literackich, co sugeruje, że istnieje

jakiś odrębny reżim ochrony tychże. Tak jednak nie jest, gdyż poza drobnymi odrębnościami (jak

np. art. 40 ustawy, którego możliwość zastosowania w odniesieniu do programów komputerowych

należy uznać za kontrowersyjną, a ponadto przez najbliższe 20 lat po prostu niemożliwą z uwagi

na czas ochrony praw autorskich), utwory literackie chronione są na zasadach ogólnych, podobnie

jak inne rodzaje utworów, które nie są wymienione z nazwy w ustawie.

Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych uwzględniają specyfikę tych

utworów, wprowadzając daleko idące odmienności względem przepisów, którym podlegają utwory

literackie.

31

4.2.1. Wyłączenia spod ochrony

Artykuł 1 ust. 2 Dyrektywy statuuje wyraźne wyłączenia spod ochrony, do których zalicza

koncepcje i zasady, na których opierają się wszystkie elementy programu komputerowego, włącznie

z tymi, na których opierają się ich interfejsy.

W przypadku ustawy polskiej wyłączenia takie wynikają już z normy art. 21, który

jednoznacznie ogranicza ochronę wyłącznie do sposobu wyrażenia utworu.

4.2.2. Pojęcie formy wyrażenia programu

Fundamentalne znaczenie dla określenia zakresu przyznanej ochrony ma ust. 2 art. 74

PrAut, który stanowi, że ochrona przyznana programowi komputerowemu obejmuje wszystkie

formy jego wyrażenia. Nie ulega wątpliwości, że program komputerowy chroniony w postaci kodu

źródłowego, maszynowego, programu wpisanego do pamięci stałej komputera, czy też wówczas,

gdy jest utrwalony w odręcznie sporządzonych notatkach, czy też dokumentacji projektowej5657.

Dla przyznania ochrony nie jest, tak samo jak w przypadku innych utworów, wymagane aby utwór

był w postaci ukończonej. Materiał przygotowawczy może obejmować na przykład strukturę

lub schemat organizacyjny opracowane przez programistę, które mogą dopiero zostać poddane

transkrypcji na kod źródłowy lub obiektowy, pozwalając w ten sposób maszynie na wykonanie

programu komputerowego.

Kod programu komputerowego, podobnie jak jego materiał przygotowawczy, to jednak

kwestia istotna dla informatyków, podczas gdy przeciętny użytkownik programu skupia się bardziej

na tym, co widzi na ekranie monitora, nierzadko utożsamiając ten właśnie element z samym

programem. Przyjęcie, że forma wyrażenia programu obejmuje swym zakresem wyłącznie

elementy tekstowe programu, chroniąc treść kodu bądź to źródłowego, bądź maszynowego,

pozostawia poza zakresem ochrony jakąkolwiek audiowizualną sferę programu. Poza zakresem

ochrony specjalnej przewidzianej dla programów komputerowych pozostawałby zatem graficzny

interfejs użytkownika, czy też inne prezentacje ekranowe (np. gry). Rozważyć należy zatem,

czym jest graficzna (audiowizualna) prezentacja efektów działania programu komputerowego

i czy stanowi ona formę jego wyrażenia.

56 J. Barta, R. Markiewicz, System... s. 86157 Rzecznik uważa, że materiał projektowy korzysta z ochrony przewidzianej dla programów komputerowych, jeśli

pozwala na stworzenie programu na jego podstawie. Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-393/09, pkt 62.

32

4.2.3. Prezentacje ekranowe jako element programu komputerowego

Elementy wizualne programu nie doczekały się własnego określenia ustawowego, będąc

w powszechnym rozumieniu utożsamianymi z samym programem, który jest niejako

„wyświetlany” na ekranie monitora.

Dyrektywa nie dostarcza w kwestii prezentacji ekranowych zbyt wielu wskazówek,

wprowadzając tylko dwa pojęcia, które mogą znaleźć zastosowanie w odniesieniu do sfery

wizualnej programu, a mianowicie pojęcia „interfejsu” i „wyświetlania” programu.

Interfejsy to zgodnie z Dyrektywą „logiczne i, tam gdzie to właściwe, fizyczne wzajemne

połączenia i wzajemne oddziaływanie, tak aby pozwolić wszystkim elementom oprogramowania

i sprzętu komputerowego funkcjonować z innym oprogramowaniem, sprzętem komputerowym

i użytkownikami we wszelkich formach działania, do jakich są przeznaczone”. Wydaje się,

że dokonywane przez program wyświetlanie obrazów na ekranie monitora zakwalifikować należy

jako „formę działania” do jakiej program „jest przeznaczony”, gdyż celem działania programów

(szczególnie widoczne jest to w przypadku gier komputerowych), jest także, obok dokonywania

obliczeń, wyświetlanie na ekranie monitora ruchomych, bądź też nie, obrazów, które stanowią

formę oddziaływania programu na użytkownika. W następnym zdaniu Dyrektywa zdaje się jednak

zawężać pojęcie interfejsu jedynie do części programu umożliwiających wzajemne połączenia

i wzajemne oddziaływanie między elementami oprogramowania i sprzętu komputerowego.

Wykładnia taka nie znajduje jednak uzasadnienia w powszechnym rozumieniu pojęcia interfejsu,

gdyż wyróżnia się wiele ich rodzajów np. interfejsy fizyczne, programistyczne, czy w końcu

interfejsy interakcji z użytkownikiem. Pojęcie to jest zatem szersze niż wynikałoby to ze zdania

drugiego motywu 10 Dyrektywy58 i obejmuje swym zakresem także użytkowników wymienionych

w zdaniu pierwszym. Generalnym celem istnienia interfejsów jest zatem zapewnienie stanu

tzw. interoperacyjności, czyli zdolności do wymiany informacji oraz wszechstronnego

wykorzystania informacji już wymienionych, nie wyłączając, jak wynika z powyższej analizy,

komunikacji z użytkownikiem. W grupie interfejsów użytkownika najistotniejsze znaczenie mają

interfejsy graficzne, które wyświetlane są na ekranie monitora.

Podsumowując, wszelkie treści wyświetlane przez komputer, przynajmniej w świetle

Dyrektywy, mogą być uznane za rodzaj interfejsu użytkownika. Dla określenia treści

wyświetlanych na ekranie monitora trafnym jest także bez wątpienia określenie „prezentacje

58 Który stanowi, że: „części programu umożliwiające takie wzajemne połączenia i wzajemne oddziaływanie między elementami oprogramowania i sprzętu komputerowego są ogólnie znane pod nazwą „interfejsów”.

33

ekranowe”59, które w niniejszej pracy oznaczać będzie wszelkie treści wizualne generowane przez

program. Czy stwierdzenie, że prezentacje ekranowe stanowią rodzaj interfejsu użytkownika

pozwala na objęcie ich ochroną przyznawaną programom komputerowym w ramach Dyrektywy?

Można przyjąć, że ustawodawca europejski celowo zamieścił w Dyrektywie szerokie ujęcie

interfejsu, które zgodnie z przeprowadzoną powyżej wykładnią, prowadzi do włączenia interfejsów

użytkownika w ramy ochronne programów komputerowych. Nie zmienia to jednak faktu,

że interfejsy chronione są na tych samych zasadach co reszta programu komputerowego,

a ten chroniony jest jak utwór literacki, zostając włączonym do grupy utworów wyrażonych

słowem. Oznacza to, że interfejsy, w tym interfejsy użytkownika, chronione są prawem autorskim

wyłącznie jako elementy kodu programu. Innymi słowy, chroniony jest kod, który generuje dany

interfejs użytkownika lub inne prezentacje ekranowe. Moim zdaniem nie ma dostatecznych podstaw

normatywnych do rozszerzania tego zakresu ochrony. Nie pozwala na to także spojrzenie przez

pryzmat całości regulacji prawnej zawartej w Dyrektywie. Odmienna interpretacja stałaby zresztą

w sprzeczności z dotychczasowym rozumieniem programu komputerowego przyjmowanym

w orzecznictwie i prawie międzynarodowym. Byłaby contra legem.

Zasadniczym argumentem przeciw włączeniu interfejsów użytkownika w postaci graficznej

w ramy ochronne programów komputerowych jest to, że zwielokrotnienie samych prezentacji

ekranowych, nie prowadzi do zwielokrotnienia programu komputerowego, który je generuje.

Co więcej, możliwe jest uzyskanie takich samych prezentacji ekranowych w dwóch różnych

programach przy użyciu zupełnie innego kodu. Nie można zatem zakładać, że doszło do naruszenia

prawa autorskiego do programu komputerowego jedynie na podstawie porównania prezentacji

ekranowych. Wyświetlany obraz nie ujawnia bowiem metody programowania, ani zasad

funkcjonowania programu komputerowego – prezentuje on jedynie efekty jego działania w formie

zrozumiałej dla użytkowników.

Drugim pojęciem, które jest związane z problematyką prezentacji ekranowych jest

„wyświetlanie” programu.

Art. 4 ust. 1 pkt a wymienia czynności, które nie mogą zostać dokonane bez zgody

uprawnionego do programu, jeśli ich dokonanie związane jest ze zwielokrotnieniem programu,

a mianowicie ładowanie, wyświetlanie, uruchamianie, transmitowanie i przechowywanie60.

A contrario dokonywanie tych czynności jest dopuszczalne, jeśli nie prowadzi do zwielokrotnienia

59 Użyte w tym brzmieniu przez J. Bartę, R. Markiewicza w: Prawo autorskie, Warszawa 2010. W krajach anglojęzycznych używane jest powszechnie określenie „screen displays”.

60 Por. art. 75 ust. 2 pkt 2 PrAut. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że bardziej odpowiednie wydaje się tłumaczenie zawarte w implementacji Dyrektywy do polskiej ustawy, które mówi o „wprowadzaniu, wyświetlaniu, stosowaniu, przekazywaniu lub przechowywaniu programu komputerowego”.

34

programu. Wymienione czynności ze swej istoty prowadzić powinny do zwielokrotnienia

programu, co nie jest jednak oczywiste w odniesieniu do wyświetlania programu.

Dyrektywa nie zawiera definicji żadnego z wyżej wymienionych pojęć. Wprowadzanie,

przekazywanie i przechowywanie nie sprawiają jednak większych problemów definicyjnych.

Stosowanie programu to umożliwienie mu funkcjonowania w formie działania do jakiej został

przeznaczony. Stosowaniem programu będzie zatem zarówno korzystanie z niego przy użyciu

zwykłego komputera, jak i wykorzystanie go do obsługi innych typów urządzeń. Stosowanie

programu jest zatem pojęciem szerszym niż wyświetlanie, gdyż nie musi się w ogóle z nim wiązać.

Zawsze wymagać też będzie istnienia kopii programu. Wynika to z istoty programu jako zestawu

instrukcji dla maszyny cyfrowej – aby mogła zmieniać swój stan muszą zostać wprowadzone

do niej stosowne instrukcji, a więc program musi zostać w tym zakresie zwielokrotniony.

Inaczej kształtuje się kwestia wyświetlania programu komputerowego. Jeśli przyjąć,

że wyświetlanie programu równoznaczne jest z wyświetlaniem efektów jego działania, czyli

wyświetlaniem prezentacji ekranowych, to tak skonstruowany przepis wprowadzałby jednoznaczne

wyłączenie takich działań spod ochrony przyznawanej prawem autorskim, w przypadku gdy nie

prowadziłyby do zwielokrotnienia samego programu. Interpretacja taka ma swoje uzasadnienie,

za którym stoją dwa zasadnicze argumenty. Pierwszy związany jest z tym, że osoba korzystająca

z legalnie posiadanej kopii programu może wyświetlać go bez ograniczeń wynikających

z przepisów innych niż dotyczące programów komputerowych, a więc nie musi rozważać

twórczego charakteru np. graficznego interfejsu użytkownika i konsekwencji z tym związanych.

Umieszczenie wyświetlania w wyliczeniu zawartym w art. 4 ust. 1 pkt 1 Dyrektywy wydaje się

więc zamierzonym zabiegiem prawodawcy. Interpretacja taka pociąga za sobą daleko idące skutki,

gdyż zezwalałaby na dokonywanie wyświetlania programu (prezentacji ekranowych) bez zgody

uprawnionego do programu, jeśli te prezentacje zostałyby utrwalone np. w postaci nagrania

filmowego, a więc dla swego odtworzenia nie wymagałyby istnienia kopii programu.

Odmienna interpretacja prowadzi do uznania, że wyświetlanie programu komputerowego

stanowi wyświetlanie treści programu, a więc wierszy poleceń np. w trakcie pracy nad nimi

w kompilatorze bądź w postaci pliku tekstowego w edytorze tekstu. Za tą interpretacją przemawia

fakt, że pod pojęciem programu rozumie się jego kod, a więc „wyświetlaniem programu” powinno

być wyświetlanie treści tegoż kodu. Nie widzę jednak żadnego uzasadnienia dla wprowadzania

takiej ochrony, tym bardziej, że każde takie wyświetlanie wymagałoby w istocie zwielokrotnienia

kodu, który byłby wyświetlany. Być może dlatego J. Barta, R. Markiewicz stwierdzili

35

w komentarzu do ustawy, że jest to raczej sprawa przyszłości61, wystarczy jedynie dodać,

że wykraczająca daleko poza granice wyobraźni autora niniejszej pracy.

Intencja ustawodawcy w omawianej kwestii jest wysoce niejasna. Nie wydaje się jednak,

aby regulacja kwestii wyświetlania programu w rozumieniu art. 4 Dyrektywy miała prowadzić

do pozbawienia twórców jakichkolwiek praw do generowanych przez nie treści.

Podsumowując, w przepisach dotyczących programów komputerowych brak jest podstaw

prawnych dla objęcia treści generowanych przez program ochroną przyznawaną dla samych

programów. Stosunkowo wyraźne jest odróżnienie samego programu od formy i skutków jego

działania, co zawęża ochronę jedynie do samego programu wyrażonego w postaci kodu źródłowego

lub wynikowego. W konsekwencji, odrzucić należy możliwość uznania, że prezentacje ekranowe,

w jakiejkolwiek postaci, stanowią formę wyrażenia programu62.

4.2.4. Konsekwencje zakresu ochrony przyznanego prawem autorskim

Programy komputerowe chronione są jedynie w zakresie twórczych ciągów poleceń.

W świetle jasno sprecyzowanych kryteriów kwalifikacji programu komputerowego jako utworu

wyrażonego słowem, a także analizy orzecznictwa w tym zakresie, wyraźnego stwierdzenia

wymaga, że obrazy generowane przy użyciu programu komputerowego nie stanowią jego części

jako utworu. Zakres ochrony zawężony został bowiem wyłącznie do elementów kodu. Takie

założenia ochrony stoją jednak w sprzeczności z powszechnym rozumieniem określenia „program

komputerowy”. Bardzo często użytkownicy dokonują bowiem wyboru pomiędzy różnymi

programami właśnie w oparciu o oprawę graficzną, która bądź jest dla nich atrakcyjna, bądź też

wpływa bezpośrednio na funkcjonalność programu. Zasadnym wydaje się zatem stwierdzenie,

że wszystko co jest generowane przez program komputerowy na ekranie monitora podlegać

powinno ocenom niezależnym od okoliczności, że u ich podstaw leży program komputerowy,

a więc w oparciu o ogólne przepisy prawa autorskiego.

Nie ma większych wątpliwości, że prezentacje ekranowe generowane przez program

komputerowy spełniają z reguły przesłanki ochrony wynikające z prawa autorskiego i mogą

stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego63.

Pojawiają się jednak wątpliwości czy utwór taki może mieć autonomiczny charakter,

61 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s. 57062 Podobnie omówiony niżej wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09;

http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62009J0393:PL:HTML [15.04.2011]63 Tak też Z. Okoń, Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, Warszawa 2007, s. 435

36

czy też stanowić będzie jedynie element tzw. utworu multimedialnego jako całości. Zależnie

od przyjętej interpretacji różne będą skutki prawne. Wydaje się, że utwór wyświetlany wskutek

działania programu komputerowego może stanowić odrębny utwór w rozumieniu prawa

autorskiego. Prima facie widać, że utwór taki nie będzie miał w pełni autonomicznego charakteru,

gdyż jego istnienie warunkowane będzie istnieniem programu komputerowego, który go generuje.

Nie bez znaczenia jest także kwestia, czy taki utwór podlegać będzie kwalifikacji do jednej

z grup utworów wymienionych w art. 1 (w szczególności utworów audiowizualnych),

czy też stanowić będzie inny rodzaj „komputerowo generowanego utworu”.

4.3. Kwalifikacja interfejsów użytkownika w świetle prawa autorskiego

Dokonywane były rozmaite próby kwalifikacji prezentacji ekranowych, spośród których

wiele zakłada włączenie ich do utworów audiowizualnych lub plastycznych64. Większość orzeczeń

w tych sprawach zapadła jednak poza Europą, dlatego tym większego znaczenia nabiera niedawny

wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, którego przedmiotem było nadawanie w telewizji

obrazu graficznego interfejsu użytkownika65.

Wyrok zapadł w związku z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

złożonym w ramach sporu pomiędzy Bezpečnostni softwarova asociace – Svaz softwarove ochrany

(stowarzyszeniem zajmującym się ochroną programów komputerowych) a czeskim Ministerstwem

kultury w przedmiocie odmowy udzielenia BSA zezwolenia na zbiorowe zarządzanie prawami

autorskimi do programów komputerowych. Pomijając kwestię zarządu prawami, warto zwrócić

uwagę na następujące elementy stanu faktycznego:

– czeska ustawa o prawie autorskim66 nie wprowadza żadnych różnic względem Dyrektywy

stanowiąc, że „Program komputerowy, niezależnie od formy, w jakiej został wyrażony, w

tym przygotowawczy materiał projektowy, jest chroniony w taki sposób jak utwór literacki”

– w decyzji o odmowie uwzględnienia wniosku Ministerstwo stwierdziło, że ustawa o prawie

autorskim chroni jedynie kod obiektowy i kod źródłowy programu komputerowego,

natomiast w żadnym wypadku nie chroni rezultatu wyświetlenia programu na ekranie

komputera, ponieważ graficzny interfejs użytkownika stanowi jedynie przedmiot ochrony

przed nieuczciwą konkurencją

64 K. Nakano O. Hirakawa, Copyright protection of computer "interfaces" in Japan, E.I.P.R. 1990, s. 46-57

65 Wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09. 66 Czeska ustawa o prawie autorskim, prawach pokrewnych i zmianie niektórych ustaw z dnia 7 kwietnia 2000 r.

37

– BSA zaskarżyło tę decyzję do sądu. W skardze stowarzyszenie podnosiło, że definicja

programu komputerowego zawarta w art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim dotyczy

również graficznego interfejsu użytkownika. Zdaniem BSA program komputerowy można

postrzegać zarówno w kategoriach kodu obiektowego lub kodu źródłowego,

jak i w kategoriach sposobu komunikacji (interfejs komunikacyjny)

– sąd oddalił powyższą skargę, dlatego też BSA wniosło skargę kasacyjną, w której

stwierdziło, że program komputerowy jest używany, jeżeli zostaje wyświetlony na ekranie

użytkownika i w konsekwencji taki sposób użycia musi być chroniony przez prawo autorski

Powziąwszy wątpliwość co do wykładni przepisów dyrektyw 91/250 i 2001/29, sąd kasacyjny

postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami

prejudycjalnymi:

– czy graficzny interfejs użytkownika danego programu komputerowego jest formą

wyrażenia tego programu w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 91/250 i korzysta w

związku z tym z wynikającej z tej dyrektywy ochrony przyznanej programom

komputerowym w prawie autorskim, oraz

– czy transmisja telewizyjna graficznego interfejsu użytkownika stanowi publiczne

udostępnienie utworu chronionego prawem autorskim w rozumieniu art. 3 ust. 1

dyrektywy 2001/29

W odniesieniu do pierwszego z pytań ETS stwierdził, że graficzny interfejs użytkownika

nie stanowi formy wyrażenia programu komputerowego w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy

91/250 oraz że w konsekwencji nie może korzystać ze szczególnej ochrony przyznanej na mocy tej

dyrektywy programom komputerowym w prawie autorskim. Oparcia dla takiego osądu Trybunał

doszukuje się w tym, że zdanie pierwsze motywu siódmego dyrektywy 91/250 wskazuje,

że do celów tej dyrektywy pojęcie „program komputerowy” obejmuje programy w jakiejkolwiek

formie, włącznie z programami zintegrowanymi ze sprzętem komputerowym. Dyrektywa

nie dostarcza wykładni pojęcia formy, dlatego w tym zakresie odnieść należy się do art. 10 ust. 1

porozumienia TRIPS, zgodnie z którym programy komputerowe, zarówno w kodzie źródłowym,

jak i obiektowym, są chronione jak dzieła literackie na podstawie konwencji berneńskiej.

Stąd przedmiot ochrony przyznanej w Dyrektywie obejmuje program komputerowy we wszystkich

jego formach wyrażenia, które umożliwiają jego powielanie w rożnych językach informatycznych,

takich jak kod źródłowy i kod obiektowy. Graficzny interfejs użytkownika nie pozwala

38

na powielanie programu komputerowego, lecz stanowi po prostu jego element, za pomocą którego

użytkownicy wykorzystują właściwości omawianego programu.

Jest to stanowisko zgodne z prezentowany w dalszej części pracy, które ma oparcie

w przepisach prawa, definicjach programu komputerowego przyjmowanych w niektórych

ustawodawstwach, orzecznictwie, jak i doktrynie67.

Trybunał nie poprzestał jednak na odpowiedzi na postawione pytanie prejudycjalne,

gdyż nawet jeśli formalnie sąd krajowy ograniczył swe pytanie do wykładni art. 1 ust. 2 dyrektywy

91/250, okoliczność tego rodzaju nie stanowi przeszkody w dostarczeniu mu przez Trybunał

wszystkich elementów wykładni prawa Unii, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej

przed nim sprawy, bez względu na to, czy sąd ten zawarł owe kwestie w treści swego pytania,

czy też nie68. Trybunał postanowił mianowicie rozważyć kwestię, czy w związku z brakiem ochrony

przez przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych interfejsy użytkownika mogą

korzystać z ochrony przewidzianej w ogólnych przepisach prawa autorskiego zgodnie z dyrektywą

2001/2969. Trybunał orzekł, że prawo autorskie w rozumieniu dyrektywy 2001/29 może znajdować

zastosowanie jedynie w stosunku do utworu, który jest oryginalny w tym sensie, że stanowi wyraz

własnej twórczości intelektualnej swego autora70. W konsekwencji graficzny interfejs użytkownika

może, zdaniem Trybunału korzystać, jako utwór71, z ochrony przewidzianej w prawie autorskim,

jeżeli stanowi wyraz własnej twórczości intelektualnej swego autora. Zdanie to Trybunał

potwierdza w punkcie 51 wyroku stwierdzając, że jeśli „interfejs stanowi wyraz własnej twórczości

intelektualnej swego autora, może on korzystać z przewidzianej w prawie autorskim ochrony jako

utwór, zgodnie z dyrektywą 2001/29”. Powołana przez Trybunał dyrektywa w sprawie harmonizacji

niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym

nie wprowadza jednak żadnej definicji utworu. Co więcej, jej art. 1 ust. 2 wyraźnie stanowi,

że nie narusza ona jakichkolwiek regulacji już obowiązujących, także w zakresie ochrony

programów komputerowych.

Bardzo interesujące rozważania Trybunał podejmuje w odniesieniu do drugiego pytania

prejudycjalnego – czy transmisja telewizyjna graficznego interfejsu użytkownika stanowi publiczne

67 Z. Okoń w: P. Podrecki, Z. Okoń, P. Litwiński, M. Świerczyński, T. Targosz, M. Smycz, D. Kasprzycki, Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, Warszawa 2007, s. 435

68 Por. wyroku z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawie C-392/05, pkt 64 i przytoczone tam orzecznictwo. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0392:PL:HTML [15.03.2011]69 Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji

niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. 70 Podobnie odnośnie do art. 2 lit. a) dyrektywy 2001/29 Trybunał orzekł w wyroku z dnia 16 lipca 2009 r. w sprawie C-5/0871 Podobnie w kwestii interfejsów użytkownika wypowiedział się D. Karjala: „any copyright protection afforded them

should derive from whatever status they may have as independent copyright-protected works.”; European Intelectual Property Review (E.I.P.R.) 1994, 16(1), 13-20

39

udostępnienie utworu chronionego prawem autorskim w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy

2001/29?

Art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 stanowi, że Państwa Członkowskie powinny zapewnić

autorom wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania na jakiekolwiek publiczne udostępnianie

ich utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, włączając podawanie do publicznej

wiadomości ich utworów w taki sposób, że osoby postronne mają do nich dostęp w wybranym

przez siebie miejscu i czasie. Motyw 23 dyrektywy nakazuje rozumieć pojęcie udostępniania

szeroko, jako obejmujące każde udostępnianie utworu odbiorcom nieznajdującym się w miejscu,

z którego przekazywanie pochodzi. Prawo to obejmować ma każdą publiczną transmisję

lub retransmisję utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, w tym nadawanie programów

(telewizyjnych). Jak wskazuje Trybunał taka interpretacja jest „konieczna, aby osiągnąć

podstawowy cel dyrektywy, jakim zgodnie z jej motywami 9 i 10 jest zagwarantowanie wysokiego

poziomu ochrony między innymi na rzecz autorów, umożliwiając im otrzymanie stosownego

wynagrodzenia za korzystanie z ich utworów, polegające w szczególności na ich publicznym

udostępnianiu”. W świetle omawianej dyrektywy transmisja telewizyjna utworu stanowi publiczne

udostępnianie, w stosunku do którego jego autorowi przysługuje wyłączne prawo zezwolenia bądź

zakazania. Można zatem przypuszczać, że omawiana regulacja będzie miała zastosowanie także

w stosunku do graficznego interfejsu użytkownika, gdyż Trybunał skonstatował w odpowiedzi

na pierwsze z pytań prejudycjalnych, że „może on korzystać z przewidzianej w prawie autorskim

ochrony jako utwór”. Trybunał stwierdził jednak w dalszej części odpowiedzi na drugie z pytań,

że „jeśli w ramach transmisji telewizyjnej danego programu wyświetlony jest graficzny interfejs

użytkownika, to interfejs ten udostępniany jest telewidzom wyłącznie w sposób pasywny,

bez możliwości jego aktywnego użycia. Nie mogą oni skorzystać z funkcji omawianego interfejsu,

polegającej na umożliwianiu interakcji pomiędzy programem komputerowym a użytkownikiem.

Zważywszy na to, że poprzez transmisję telewizyjną graficzny interfejs użytkownika nie jest

udostępniony publicznie w sposób umożliwiający poszczególnym osobom uzyskanie dostępu

do kluczowego elementu charakteryzującego interfejs, czyli funkcji interakcji z użytkownikiem,

to nie ma tu miejsca publiczne udostępnienie graficznego interfejsu użytkownika w rozumieniu

art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29”.

Stanowisko Trybunału w kwestii publicznego udostępniania interfejsu użytkownika jest

bardzo kontrowersyjne. Z faktu, że telewidzowie nie mają możliwości aktywnego skorzystania

z funkcji interfejsu nie wynika, moim zdaniem, że nie mamy do czynienia z publicznym

udostępnianiem utworu. Graficzny interfejs użytkownika zawsze wyświetlany jest na jakimś

ekranie i percypowany za pomocą wzroku. W przypadku, gdy użytkownik nie ma możliwości

40

skorzystania z niego, a więc np. poruszania kursorem przy pomocy myszki i uruchamiania

poszczególnych funkcji, to możemy mówić o nieudostępnieniu takiemu użytkownikowi interfejsu

wejścia-wyjścia w postaci myszy lub klawiatury, a nie graficznego interfejsu użytkownika.

Ponadto, sposób działania interfejsu, czy też inaczej to ujmując, jego interaktywność, stałaby się

przy takim podejściu cechą kluczową dla uznania interfejsu za utwór. Jak wynika

z przeprowadzonej w dalszej części pracy analizy orzecznictwa, to jak działają graficzne interfejsy

użytkownika nie podlega ochronie prawem autorskim, a więc wysoce problematyczne byłoby

uznanie tego elementu za konstytutywny dla przyznania ochrony. Daleko idące byłyby także

konsekwencje takiego podejścia w odniesieniu do gier komputerowych, gdyż należałoby by uznać,

że jeśli nie mamy wpływu na przebieg gry, to nie jest ona udostępniana publiczne. W tym wypadku

znacznie łatwiej dostrzec problematyczność takiego podejścia.

Niezależnie jednak od rozważań dotyczących publicznego udostępniania utworu,

przytoczony wyrok rzuca zupełnie nowe światło na kwestię kwalifikacji interfejsów użytkownika,

a także na zakres ich ochrony przez pryzmat przepisów dotyczących programów komputerowych

i prawa autorskiego w ogólności. Pozwala bowiem spojrzeć na audiowizualną „warstwę”

programów komputerowych jako na oddzielny od programów utwór.

Pojawia się w tym miejscu jednak oczywiste pytanie o relację pomiędzy programem

komputerowym, który sam w sobie stanowi utwór, a wyświetlanym na ekranie monitora interfejsem

użytkownika. Czy są to utwory połączone w celu wspólnego rozpowszechniania? Czy też

stwierdzenie, że interfejs użytkownika może stanowić utwór jest próbą stworzenia swego rodzaju

fikcji prawnej, która pozwoliłaby na objęcie go ochroną w związku z brakiem oparcia dla takowej

w przepisach dotyczących programów komputerowych? Innymi słowy, że chroniony byłby

nie „jako”, lecz „jak” utwór.

Kwalifikację programu komputerowego i wyświetlanego interfejsu jako utworów

połączonych należy odrzucić. Warunkiem koniecznym dla takiej kwalifikacji jest bowiem

odrębność (samodzielność) połączonych utworów. Kwalifikacja interfejsu użytkownika jako

odrębnego utworu wydaje się zbyt daleko idąca. Istnienie interfejsu warunkowane jest bowiem

istnieniem programu, który go generuje. Można jednakże przyjąć, że interfejs jest samodzielnym

utworem w rozumieniu prawa autorskiego, gdyż stanowi rodzaju utworu plastycznego,

bądź audiowizualnego, który jest połączony z programem komputerowym w celu ich wspólnego

rozpowszechniania, przy czym połączenie to ma charakter funkcjonalny. Wykładnia taka

nie znajduje jednak żadnego oparcia w przepisach prawa. Utwory połączone stworzone powinny

być przez różnych autorów, czego nie można raczej powiedzieć o interfejsach użytkownika

i programach (choć wkład twórczy może zostać wniesiony przez zupełnie różne osoby).

41

Ponadto, połączenie ma zostać dokonane w celu rozpowszechniania, a więc powinno mieć

charakter czysto techniczny na przykład w postaci wspólnego wydawnictwa. W przypadku

programów komputerowych do czynienia mamy z trwałym zespoleniem obu elementów, które

powstaje już w trakcie ich tworzenia. Moim zdaniem są to argumenty, które nie pozwalają

na kwalifikację obu utworów jako utworów połączonych.

Samodzielność interfejsu użytkownika jako utworu jest wysoce problematyczna. Trudno

przyjąć jednoznaczną kwalifikację powstałej w tej drodze swoistej hybrydy, połączenia programu

komputerowego i bliżej nieokreślonego utworu. Problemy mnożą się, gdy zauważymy, że interfejs

użytkownika, postrzegany w oderwaniu od programu, mógłby w niektórych wypadkach zostać

zakwalifikowany jako utwór audiowizualny.

Nic nie stoi na przeszkodzie, jak pokazała praktyka udzielania licencji oraz liczne spory

dotyczące wizualnych elementów programu, aby elementy te stanowiły samodzielny przedmiot

obrotu. Niezaprzeczalny jest także fakt, że nad opracowaniem interfejsu mogą pracować zupełnie

inni twórcy niż programiści, których dzieło w zakresie wyglądu i struktury zostaje dopiero niejako

„zaadaptowane” do programu komputerowego. Rozdzielenie obu rodzajów utworów przenosi

dyskusję w zakresie praw twórców z płaszczyzny prawnej na płaszczyznę wkładów twórczych

w powstanie utworu, która jest dużo prostsza zarówno w sferze dowodowej, jak i formułowania

szczegółowych postanowień umownych dotyczących tworzenia takich dzieł. Stwarza jednak istotne

problemy w zakresie praw majątkowych i obrotu takimi utworami. Kwalifikacja tak postrzeganych

utworów pozostaje kwestią otwartą. W dalszej części pracy podjęta zostanie próba jej dokonania

w odniesieniu do gier komputerowych.

4.4. Zasady ochrony interfejsów

Interfejsy użytkownika mogą być w świetle orzeczenia ETS przedmiotem ochrony

w ramach ogólnych przepisów prawa autorskiego. Pojawia się jednak szereg pytań związanych

z zakresem tej ochrony. Czy ich ochrona powinna być w pewien sposób ograniczona z uwagi

na funkcjonalny charakter programów? Jak interpretować przesłankę oryginalność, a przede

wszystkim indywidualności takiego interfejsu?

W powołanym wyżej orzeczeniu ETS stwierdził, że interfejs użytkownika może stanowić

utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Jednocześnie wskazał, że jest zadaniem sądu krajowego

ustalenie, czy jest tak w okolicznościach toczącego się przed nim sporu. Trybunał uznał,

że dokonując swojej oceny, sąd krajowy będzie musiał wziąć pod uwagę w szczególności „swoisty

42

układ bądź konfigurację wszystkich elementów składowych będących częścią graficznego

interfejsu użytkownika, w celu ustalenia tych, które z nich spełniają kryterium oryginalności”.

Istotną wskazówką interpretacyjną jest wskazanie przez Trybunał, że kryterium

oryginalności nie będzie spełnione przez elementy składowe graficznego interfejsu użytkownika

cechujące się wyłącznie ich funkcją techniczną. Wydaje się, że Trybunałowi chodziło raczej

o kryterium indywidualności, a nie oryginalności. Niemniej jednak, Trybunał wskazuje72,

że kryterium to nie może zostać spełnione, jeśli sposób wyrażenia poszczególnych elementów

podyktowany jest ich funkcją techniczną, ponieważ rożne sposoby wyrażenia zamysłu są tak

ograniczone, że sam zamysł i jego wyraz spajają się w jedno. W sytuacji takiej elementy składowe

graficznego interfejsu użytkownika nie pozwalają autorowi na wyrażenie swojej twórczej inwencji

w sposób oryginalny i stworzenie rezultatu stanowiącego własną twórczość intelektualną autora.

Kiedy zatem dany interfejs stanowi oryginalną twórczość jego autora? W poszukiwaniu

odpowiedzi na to pytanie konieczne będzie odwołanie się do stanowisk wypracowanych

w orzecznictwach innych państw, głównie Stanów Zjednoczonych. Następnie podjęta zostanie

próba wypracowania standardów oceny w tym zakresie.

4.5. Argumenty za i przeciw ochronie prawnoautorskiej interfejsów użytkownika

Programy zasadniczo chronione są w warstwie tekstowej jako utwory wyrażone słowem.

Taki zakres ochrony wydawał się w pełni wystarczający w odniesieniu do programów, które

nie komunikowały się z użytkownikiem, bądź to w ogóle (obsługując jedynie komputer), bądź

w sposób bardzo ograniczony np. poprzez zapalanie lamp, czy nawet wyświetlanie prostych

komunikatów tekstowych. Specyfika programów spotęgowana została rozwojem technik

programistycznych i stworzeniem możliwości swobodniejszego odbioru treści generowanych przez

programy, głównie w postaci graficznej. Coraz bardziej wyszukane formy graficznych interfejsów

użytkownika nie znajdowały jednak ochrony w przepisach prawa autorskiego stworzonych w celu

ochrony treści (tekstu) programu. Kontrowersyjne stało się zagadnienie dopuszczalności,

a w konsekwencji także zakresu tej ochrony. Podnoszone były liczne argumenty przeciw ochronie

graficznych interfejsów użytkownika73. Wskazywano, że ochrona interfejsów graficznych jest

72 Wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09, powołujący się w tym zakresie na przywołaną już opinię Rzecznika w tej samej sprawie.

73 Zob. np. stanowisko Ligi na rzecz Wolności Programowana z 20 października 1991 r. http://groups.csail.mit.edu/mac/projects/lpf/Copyright/look-and-feel.html [1.10.2010]

43

wbrew duchowi prawa autorskiego, które ma promować twórczość poprzez jej ochronę,

a nie ustanawiać monopol na konkretne rozwiązania. Istotnym argumentem było także to,

że opracowanie całkowicie nowego interfejsu użytkownika, który nie przypomina w żadnym

stopniu już istniejących rozwiązań jest niezwykle trudne, jeśli nie niemożliwe. Gdyby takie próby

były nawet podejmowane, to skutkowałyby one prawdopodobnie tym, że produkt nie odniósłby

rynkowego sukcesu z uwagi na utrwalone przyzwyczajenia użytkowników już istniejących

programów. Specyfika programów jako utworów dotyczy w głównej mierze właśnie oryginalności.

Od piosenki, czy też powieść oczekujemy właśnie oryginalności, podczas gdy od programów

oczekujemy przede wszystkim funkcjonalności i rozwiązań, które są nam już znane, co ułatwi

ich obsługę. W konsekwencji, zbyt szeroki zakres ochrony interfejsów graficznych wpłynąłby

negatywnie na możliwości konkurencyjne małych firm, którym trudno byłoby przekonać

użytkowników do zmiany owych przyzwyczajeń tylko po to, aby móc korzystać z danego

programu74.

Argumenty przemawiające za ochroną dotyczą istotnego nakładu pracy na stworzenie

interfejsu, który nie jest wszak w kontynentalnym prawie autorskim brany pod uwagę jako

argument za przyznaniem ochrony, czy też tworzenie innowacyjnych rozwiązań, które sprawiają,

że dany produkt jest chętniej wybierany przez potencjalnych użytkowników. Jeśli interfejsy

użytkownika pozbawione zostaną ochrony, to bardzo łatwo można będzie uzyskać taki sam efekt,

korzystając z czyjegoś wysiłku intelektualnego, co pokazały liczne orzeczenia dotyczące

zagadnienia tzw. „look & feel”75.

4.6. Ochrona interfejsów w świetle dotychczasowego orzecznictwa

Znaczna część sporów o prawa autorskie związana z programami komputerowymi ogniskuje

się wokół elementów wizualnych, bądź też szerzej audiowizualnych, generowanych przez program,

a także sposobów wchodzenia w interakcję pomiędzy programem a użytkownikiem. Wymienione

wyżej elementy składają się na pojęcie „look & feel”, które służy jako zbiorcze określenie dla

wszystkich wizualnych elementów „programu”76.

74 Jest to znaczący problem w odniesieniu do otwartego oprogramowania, które często jest równie funkcjonalne i użyteczne jak jego komercyjne odpowiedniki, ale barierą nie do pokonania okazuje przyzwyczajenie użytkowników do danego typu interfejsu.

75 Zob. niżej76 A. Nowicka, Prawnoautorska... s. 28, pod pojęciem look&feel rozumie nieliteralne elementy programu, na które

składa się ogół środków wizualnych i dźwiękowych, za pomocą których użytkownik dokonuje percepcji programu i komunikuje się z komputerem, tj. wygląd ekranu i sposób wykonywania komend.

44

Pojęcie „look” w odniesieniu do programu komputerowego oznacza wszelkie elementy,

który percypowane mogą być za pomocą zmysłów wzroku i słuchu. Będą to zatem wyświetlane

przez program grafiki, generowane przez program (a więc nie utrwalone wcześniej) animacje,

graficzny interfejs użytkownika oraz dźwięki odtwarzane podczas pracy programu. Dla wszystkich

tych elementów przyjęte zostanie zbiorcze określenie „prezentacje ekranowe”.

„Feel” to z kolei pojęcie odnoszące się do tego w jaki sposób program działa, na jakich

zasadach wchodzi w interakcje z użytkownikiem, czy jest łatwy w obsłudze, czy działa szybko,

czy rozmieszczenie przycisków funkcyjnych w ramach graficznego interfejsu użytkownika

ma ergonomiczny charakter, czy zastosowane w programie skróty klawiszowe są intuicyjne itp.

Można w tym miejscu mówić o swoiście rozumianym „stylu” danej aplikacji77.

Określenie „look & feel” znajduje najczęściej zastosowanie w kontekście sporów

dotyczących graficznych interfejsów użytkownika, które w najwyraźniejszy sposób przeplatają

w sobie oba elementy, pozwalając na interakcję użytkownika z programem dzięki zastosowaniu

elementów graficznych. Wskazanie poszczególnych elementów mogących podlegać ochronie nie

jest jednak zadaniem prostym, gdyż klasyczna linia podziału przebiegająca między niechronioną

ideą a chronioną formą jej wyrażenia jest niezwykle trudna do wytyczenia. Sądy starają

się stosować testy wypracowane już w doktrynie i orzecznictwie w odniesieniu do innych rodzajów

utworów, co nie jest jednak zadaniem łatwym z uwagi na wybitnie użytkowy charakter programów

komputerowych. Problemem jest także samo pojęcie idei, które w odniesieniu do programów może

być rozumiane bardzo szeroko. Elementy artystyczne i twórcze wiążą się nieodłącznie

z przypisanymi im funkcjonalnościami, które w dużej mierze determinowane są przez trendy

panujące w dziedzinie programowania, a to co zdaje się być w danej chwili innowacyjne staje

się w bardzo krótkim czasie powszechnym standardem.

Kontrowersyjna jest kwestia twórczego zestawienia elementów interfejsu graficznego

niezasługujących na indywidualną ochronę, tworzących jednak nową jakość jako całość.

W kontekście poniższych rozważań na uwadze należy mieć, że każdy interfejs występuje

w programie w postaci kodu, który dopiero po „uruchomieniu” programu generuje prezentacje

ekranowe, dlatego też może on być przedmiotem ochrony przyznanej programom komputerowym

jak część treści kodu programu.

Rozważenie możliwości i zasad ochrony prezentacji ekranowych jest tym bardziej istotne,

że tego typu utwór może być przedmiotem naruszeń niezależnie od naruszenia praw do programu

komputerowego, gdyż możliwe jest uzyskanie takiego samego wyglądu programu przy użyciu

77 Powszechnie używane są na przykład określania typu „iPhone style” dla opisania urządzeń i aplikacji nawiązujących swym wyglądem i funkcjonalnością do produktów marki Apple.

45

zupełnie innego kodu źródłowego. W większości omawianych poniżej orzeczeń właśnie taka

sytuacja miała miejsce.

Pierwsze orzeczenia dotyczące interfejsów graficznych generowanych przez programy

komputerowe dotyczyły gier komputerowych i zostaną one szczegółowo omówione w rozdziale

im poświęconym. Stanowiły one jednak przyczynek do obejmowania zakresem ochrony także

elementów innych niż kod źródłowy, głównie graficznych interfejsów użytkownika.

W sprawie Digital Communications Assocs. v. Softklone Distributing Corp.78 przedmiotem

orzekania było podobieństwo ekranów głównych programu, które obrazowały status programu.

Ekran wyświetlał zestawienia komend, których dwie litery były podkreślone i powiększone.

Wpisanie tych dwóch liter uruchamiało przypisaną im funkcję programu. Sąd uznał, że zestawienie

poszczególnych komend, a także sposób oznaczenia liter, które należało wpisać w celu ich

uruchomienia miały twórczy charakter i wykraczały poza idee programu. Sąd odrzucił jednocześnie

argumenty pozwanego dotyczące potrzeby standaryzacji programów.

Powyższe orzeczenie ustalało dość szeroki zakres ochrony wyświetlanych treści, wskazując,

że zarówno układ, jak i rozwiązania ściśle stylistyczne (jak podkreślenie i powiększenie

poszczególnych liter) mogą być podstawą dla przyznania ochrony. Zważyć trzeba, że ówczesne

rozwiązania graficzne ograniczały się do wyświetlania tekstu, co może być powodem doszukiwania

się ochrony mimo ich oczywistej prozaiczności. Obecnie stanowisko takie byłoby raczej trudne

do obrony.

Istotne znaczenie miała sprawa Manufacturers Technologies, Inc. v. CAMS, Inc.79, w której

sąd rozważał zdolność poszczególnych elementów interfejsu do podlegania ochronie. Sprawa

dotyczyła programu Costimator, który służył do szacowania kosztów obróbki materiałów

i dwóch programów opracowanych na jego podstawie przez CAMS (Rapidcost, Quickcost).

Oba programy były znacząco podobne do programu Costimator zarówno pod względem wyglądu,

jak i sposobu działania, przy czym pozwani nie mieli wglądu w kod źródłowy kopiowanego

programu, dlatego też jedyną możliwością udowodnienia naruszenia była analiza interfejsów

„graficznych” (choć z uwagi na ich prostotę stosowniejsze byłoby określenie interfejsy tekstowe).

Działanie programów polegało na wyświetlaniu kolejnych ekranów, w których uzupełniano dane

prowadzące do obliczenia kosztu. Sąd uznał, że kolejność prezentowanych ekranów nie była

zdeterminowana jedynie ich funkcją, a więc miała twórczy charakter. Ponadto wskazane zostało

78 659 F. Supp. 449 (1987) 79 706 F. Supp. 984 (1989)

46

naruszenie w postaci bezpośredniego skopiowania 4 (na 7, które zawierał program Rapidcost)

elementów wyświetlanego ekranu spośród 9 jakie zawierał pierwotny program (Costimator). Wśród

nich wskazane zostały takie elementy jak: wybór i rozmieszczenie poszczególnych informacji

odnoszących się do ustalanego kosztu, które umieszczone zostały pod podkreślonym tytułem

programu (nazwa operacji w lewym rogu, numer wybranego narzędzia w prawym górnym rogu

i nazwa wybranego narzędzia na środku ekranu), a także układ i wybór parametrów na jednym

z ekranów, spośród których niektóre można było uznać za zbędne dla spełnienia głównej funkcji

programu, a więc wykraczające poza konieczność dla opracowania programu, którego ideą było

obliczanie kosztów.

Jednocześnie Sąd wskazał szereg aspektów programu, które wyłączone zostały spod

ochrony prawa autorskiego. Najistotniejsze wydaje się tu wyłączenie spod ochrony funkcji jakie

spełniają poszczególne klawisze (np. naciśnięcie klawisza spacji przesuwało kursor w dół listy,

a klawisz enter aktywował wybraną funkcje). Sąd uznał, że sprzęt dla którego dedykowany był

program ma ograniczoną liczbę klawiszy do których przypisane mogą zostać funkcje nawigacyjne

i dlatego wyłączony jest tu twórczy wybór. Wydaje się, że nawet gdyby twórca programu wybrał

niestandardowe klawisze do obsługiwania danej funkcji, to ochrona nie wchodziłaby w grę.

Jest to zresztą doskonały przykład na to, jak ważne w ocenie ewentualnych naruszeń jest branie pod

uwagę nie tylko samych programów komputerowych, ale także hardware'u. Przykładem mogą być

gry tego samego rodzaju (np. symulacje piłkarskie), w których przypisanie takich samych ruchów

do tych samych klawiszy gamepada nie powinno być brane pod uwagę przy ocenach dotyczących

prawa autorskiego. Obecnie kwestia ta, w odniesieniu do gier komputerowych, ma jednak

niewielkie znaczenie, gdyż funkcje klawiszy są z reguły definiowalne przez gracza. Inaczej jest

w programach komputerowych, w których większość klawiszy ma odgórnie przypisane funkcje.

Poza ochroną pozostawały, według oceny Sądu, także takie elementy jak nawigowanie

pomiędzy poszczególnymi ekranami przy użyciu odpowiednich menu, wyświetlanie informacji

w układzie kolumnowym, czy zamieszczenie w programie elementów koniecznych z uwagi

na specyfikę materii do której odnosiło się jego funkcjonowanie, w tym konkretnym przypadku

wymogów przemysłu. Określone wymogi były zresztą przedmiotem opinii biegłych związanych

z branżą.

47

Kolejne istotne orzeczenia zapadły w sprawie programów firmy Lotus Development

Corporation. Dotyczyły one programów – arkuszy kalkulacyjnych – „1-2-3” i powództwa firmy

Lotus przeciw Paperback Software80.

Interfejs programu 1-2-3 składał się z kilku pionowych kolumn oznaczonych kolejnymi

literami alfabetu oraz poziomych wierszy oznaczonych liczbami. Był to zatem program, który stał

się pierwowzorem dla wielu popularnych obecnie arkuszy kalkulacyjnych. W miejscu skrzyżowania

kolumny i wiersza powstawała komórka, do której można było wprowadzać stosowne wartości,

które miały być przedmiotem obliczeń programu. Pierwsze komórki każdej kolumny i każdego

wiersza były podświetlone kolorem cyrankowym. Ponad kolumnami umieszczone zostały komendy

(takie jak „copy”; „move”; „file”), które tworzyły rodzaj „menu użytkownika” (w celu jego

wywołania należało wcisnąć klawisz ukośnika („/”). Wybrana komenda była podkreślana kolorem

cyrankowym, a poniżej wyświetlał się rodzaj podmenu, które pozwalało na wybór konkretnej

komendy. Program 1-2-3 umożliwiał także obsługę tzw. makr, czyli poleceń pozwalających

na skopiowanie zawartości pewnego zakresu komórek arkusza do innych pól arkusza oraz

80 740 F. Supp. 37 (1990)

48

Ilustracja 1: Interfejs programu Lotus 1-2-3 (kolory odwrócone ze względu na czytelność)

wyliczenia np. wartości 21% z sumy kopiowanych danych81. Makra mogły zostać uruchomione

przy użyciu menu użytkownika, bądź za pomocą stosownych skrótów klawiszowych.

Konkurencyjny program VP-planner firmy Paperback różnił się jedynie tym, że menu

użytkownika umieszczone zostało na dole strony zamiast u góry. Dodano także kilka nowych

komend.

Paperback podnosił, że interfejs programu „1-2-3” nie był chroniony prawem autorskim,

gdyż jako całość, bądź też jako suma poszczególnych elementów, miał funkcjonalny charakter

i zdeterminowany był użytkowym charakterem programu, który przeznaczony był do wykonywania

obliczeń82. Argumenty te nie zostały podzielone przez Sąd, który uznał, że interfejs 1-2-3 jako

całość może podlegać ochronie. Sąd stwierdził jednakże, że forma wyrażenia idei programu nie

podlega ochronie wtedy, gdy jest ucieleśnieniem jej czysto funkcjonalnego aspektu. Jeśli jednak

forma wyrażenia wykracza poza ten aspekt, poza to co oczywiste, a jednocześnie istnieje kilka

alternatywnych sposobów wyrażenia danej idei, to powyższe elementy przy spełnieniu przesłanki

oryginalności mogą podlegać ochronie.

Rozpatrując omawianą sprawę Sąd zaproponował rodzaj testu składającego się z trzech

kroków. Po pierwsze sędzia powinien przyjąć pewną wykładnię pojęcia idei, wybierając jedną

koncepcję na osi od najbardziej zgeneralizowanej do najbardziej skonkretyzowanej jej postaci.

Następnie ustalić należy, czy środki przyjęte dla wyrażenia tej idei są jedynymi możliwymi, a więc

koniecznymi, czy też istnieje alternatywny sposób jej wyrażenia oraz czy oprócz elementów

koniecznych pojawiają się jakieś inne elementy, które nie są konieczne dla jej wyrażenia.

Po trzecie, jeśli w danym utworze znajdują się elementy wykraczające poza konieczność,

to rozważyć należy, czy mają one charakter twórczy i czy stanowią istotną część danego utworu.

Stosując powyższy test, sąd orzekł, że idea elektronicznego arkusza kalkulacyjnego,

która była podstawą do opracowania programu, jako najbardziej zgeneralizowana, nie może

podlegać ochronie prawem autorskim. Jednakże wyrażenie tej idei na poziomie programu w formie

menu użytkownika, wyświetlanych ekranów, skrótów klawiszowych oraz makr może stanowić

element podlegający ochronie, jeśli wykracza poza konieczność będącą drugim warunkiem ochrony

przyjętym przez sąd. Trzeci warunek został spełniony, gdyż interfejs użytkownika programu „1-2-

3” jest według Sądu jego najbardziej niepowtarzalnym elementem i powodem, dla którego program

stał się popularny.

81 Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Makro82 Linię obrony przyjętą przez Paperback szczegółowo omawia R. Magnan, Software User Interaface Compatibility

and Copyright after Lotus Development Corporation v. Paperback Software International, s. 25, http://pirp.harvard.edu/pubs_pdf/magnan/magnan-p93-4.pdf [03.03.2011]

49

W związku z powyższymi rozważaniami sąd orzekł, że interfejs jest chroniony prawem

autorskim jako całość, nie wyłączając nazw poszczególnych komend, ich struktury i kolejności,

a także sposobu w jaki prezentowane są one na ekranie. Jednocześnie wskazane zostały elementy

pozostające poza ochroną, a mianowicie koncepcja menu, po którym można się poruszać przy

pomocy kursora, układ kolumn i wierszy, których pierwsze komórki zostały podświetlone tworząc

rodzaj kolorowej obwódki w kształcie odwróconej litery „L”. Poza ochroną pozostaje także

wspomniany skrót klawiszowy wywołujący menu („/”).

Kwestia skopiowania interfejsu przez Paperback Software była w sprawie bezsporna, gdyż

pozwany przyznał się do jego dokonania, a linią obrony było wykazanie niepodlegania interfejsu

ochronie prawem autorskim. Warto w tym miejscu dodać, że Paperback nie wykorzystał kodu

źródłowego programu firmy Lotus, a jedynie stworzył niezależnie program o bardzo podobnym

w strukturze i funkcjonowaniu interfejsie. Niewielkie różnice (jak powiększona szerokość kolumn,

niektóre nazwy) nie zostały uznane za cechy na tyle wyróżniające VP-planner, by uznać,

że nie narusza on praw do „1-2-3”, podczas gdy podobieństwa były uderzające zarówno

dla biegłych, jak i przeciętnego użytkownika.

Trójstopniowy test zaproponowany przez sąd w omawianej sprawie ma swoje wyraźne

zalety. Pozwala on ustalić, bądź to w porozumieniu ze stronami, bądź też arbitralnie przez sąd,

co stanowi ideę programu i w konsekwencji nie podlega ochronie. Obecnie jest to sprawą

zdecydowanie łatwiejszą z uwagi na powszechność różnego rodzaju programów i ich utrwaloną

kategoryzację. Drugi etap, czyli badanie konieczności zastosowania przyjętych rozwiązań jest

sprawą nieco trudniejszą. Konieczność danego rozwiązania jest wysoko ocenna, a jednoznacznie

za konieczne uznać można jedynie te elementy, które wynikają bezpośrednio z idei programu. Dla

przykładu, w edytorze tekstu za konieczne uznać należy takie elementy jako tło (choć jego forma

może być różna), a także menu pozwalające na edycję pliku. Rozmieszczenie poszczególnych

elementów zdaje się już jednak nie wynikać bezpośrednio z idei programu. Uzasadnienia

dla identycznego rozmieszczenia poszczególnych funkcji szukać należy zatem w powszechnie

utrwalonych standardach. Wydaje się jednak, że obecnie samo podobieństwo w rozmieszczeniu

elementów interfejsu nie będzie stanowiło naruszenia. Przykładem mogą tu być liczne programy

komercyjne i ich darmowe odpowiedniki, jak Microsoft Word i program Writer będący częścią

pakietu OpenOffice. Wszystkie elementy konieczne dla wyrażenia idei danego programu uznać

należy za pozostające poza zakresem ochrony prawa autorskiego. Pozostałe elementy, jeśli mają

charakter twórczy będą przedmiotem ochrony. W omawianej sprawie sąd nie odniósł się jednak

do sposobu oceny tej ostatniej grupy, a jest to sprawa kluczowa dla dochodzenia ewentualnych

roszczeń z tytułu naruszeń.

50

Interesujący jest argument dotyczący konieczności uzyskania przez program stworzony

przez pozwanego tzw. kompatybilności z programem „1-2-3”. Sąd odrzucił jednak ten argument,

słusznie wskazując, że kompatybilność uzyskana powinna być poprzez zabiegi inne niż

ujednolicenie wyglądu interfejsu, który w istocie na taką kompatybilność nie ma wpływu.

Sąd zaznaczył wyraźnie, że „chęć osiągnięcia kompatybilności lub standaryzacji nie może niweczyć

praw autora do formy wyrażenia jego utworu”.

Założenia omówionego testu uznać należy za słuszne. Brakuje jednak wskazania kryteriów,

które pozwalałyby na zakreślenie wyraźnej granicy pomiędzy ideą a formą jej wyrażenia.

Brak także kryteriów dla uznania poszczególnych elementów za konieczne lub twórcze.

Następną znaczącą sprawą, która doprowadziła do wydania orzeczenia była sprawa Apple

Computer przeciw Microsoft83, w której Apple zarzucał Microsoftowi naruszenie jego praw

do interfejsu programu „Lisa” przez program „Windows” w wersji 2.03. Co znamienne, interfejs

programu Windows nie stanowił dokładnej kopii, lecz dzielił wiele elementów wspólnych, zarówno

graficznych, jak i funkcjonalnych ze swoim konkurentem. Do najistotniejszych podobieństw

zaliczyć należy tzw. „okienka”, które mogły zachodzić na siebie i być przesuwane po ekranie, paski

przesuwania służące do przewijania treści wyświetlanych w oknach, ikony, który służyły

do uruchamiania programów. Na orzeczenie w powyższej sprawie rzutuje nieco licencja, która

została udzielona Microsoftowi przez firmę Apple w 1985 roku, która dotyczyła wykorzystania

określonych elementów graficznych generowanych przez Microsoft Windows 1.0 oraz pięć

programów, w obecnej i przyszłych wersjach systemu. Wersja Windows 2.03 pozwalała

na nakładanie okien na siebie i swobodne rozmieszczenie ikon, co zbliżało ją do systemu

operacyjnego stosowanego przez Apple w komputerach typu Macintosh znacznie bardziej niż

w wersji 1.0. Istnienie licencji z jednej strony ułatwiało rozstrzygnięcie, które elementy mogą być

przedmiotem naruszenia (z uwagi na fakt, że nie były przedmiotem licencji a przypominały interfejs

Apple), a z drugiej stworzyło dodatkowy problem w postaci konieczności rozstrzygnięcia,

czy kombinacja licencjonowanych i nielicencjonowanych elementów może stanowić naruszenie

praw do interfejsu jako całości. W trakcie trwającego kilka lat procesu zmieniało się podejście

do omawianej kwestii. Ostatecznie przyjęto, słuszne w mojej ocenie, założenie, że nawet jeśli jakiś

element nie podlega ochronie, to musi być brany pod uwagę przy ocenie podobieństwa interfejsów,

gdyż interfejs użytkownika, podobnie jak np. kompilacje, swój twórczy charakter może przejawiać

właśnie w doborze i układzie niechronionych elementów. W konsekwencji, nawet jeśli dany

83 799 F. Supp. 1006 (1992)

51

interfejs składa się wyłącznie z niechronionych elementów może dojść do naruszenia, jeśli ich

układ zostanie w całości przejęty, a układ ten nie był w pełni zdeterminowany technicznymi

wymogami (np. kompatybilnością z danym systemem operacyjnym). W omawianej sprawie Sąd

wskazał kilka elementów, które uznał za możliwe do objęcia ochroną prawa autorskiego. Były to:

1. grafika wskazująca, że dane okno jest aktywne (posiada tzw. skupienie)

2. wygląd poszczególnych ikon, jeśli mogły zostać uznane za utwór plastyczny

3. użycie symbolu kosza na śmieci jako ikony pozwalającej na usunięcie plików (jest to dość

kontrowersyjne z uwagi na powszechność użycia takiego symbolu)

4. animacja w postaci powiększającego się prostokąta, która zaczynała się w miejscu ikony

danego programu/folderu i kończyła na otwartym w pełni oknie

5. zmiany wizualne jakim ulegała ikona podczas przeciągania jej po ekranie w celu

umieszczenia w innym miejscu

Warto zwrócić uwagę, że większość ze wskazanych elementów, to elementy graficzne. Cechą

wspólną tych elementów jest to, że z łatwością można zastąpić je innymi rozwiązaniami bądź

w ogóle z nich zrezygnować. Fakt, że ikona może być chroniona jako utwór plastyczny wskazuje

na autonomiczny od samego programu charakter ochrony.

Jednym z orzeczeń w kwestii ochrony programów komputerowych, które zapadły

w ostatnim czasie było orzeczenie w sprawie Navitaire przeciw liniom lotniczym EasyJet

i Bulletproof Technologies84. Sprawa dotyczyła stworzonego przez firmę Bulletproof systemu

rezerwacji biletów lotniczych eRes, który opracowany został po konsultacjach z departamentem IT

linii EasyJet. Złożony stan faktyczny jest dla tego opracowania kwestią drugorzędną, dlatego

też przedstawiony zostanie jedynie w zakresie koniecznym do omówienia kluczowych dla prawa

autorskiego rozstrzygnięć.

Ideą jaka przyświecała liniom lotniczym było opracowanie programu, który nie odbiegałby

znacząco od rozwiązań stosowanych przez nie uprzednio, co podyktowane było chęcią uniknięcia

ponownych szkoleń dla pracowników. Oznaczało to, że program powinien nawiązywać

do wcześniej stosowanego przez EasyJet na podstawie licencji systemu rezerwacji funkcjonującego

pod nazwą OpenRes, a do którego prawa autorskie przysługiwały firmie Navitaire85. System ten,

a także jego liczne odmiany odniosły znaczący sukces komercyjny i stosowane były przez liczne

linie lotnicze na całym świecie. Ponieważ ani EasyJet, ani Bulletproof nigdy nie miały dostępu

84 Orzeczenie z dnia 30 lipca 2004 r. wydane przez England and Wales High Court (Chancery Division) Decisions, http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Ch/2004/1725.html [30.032011]

85 Program opracowany został w istocie przez OpenSkies Inc., jednak w toku procesu nie miało to istotnego znaczenia, dlatego też sąd wszelkie uwagi dotyczące tego programu czynił w odniesieniu do powoda, czyli firmy Navitaire.

52

do kodu źródłowego leżącego u podstaw programu OpenRes, nie było to także podstawą zarzutów

wysuwanych przez Navitaire. Zarzucane naruszenie dotyczyło natomiast graficznego interfejsu

użytkownika, który na życzenie EasyJet, został zaprojektowany tak, aby nie dało się go odróżnić

od interfejsu uprzednio stosowanego programu. Efekt ten został osiągnięty bez dokonania

jakichkolwiek naruszeń w sferze kopiowania kodu programu i bez dostępu do niego, dlatego też sąd

uznał to za typowy przykład tzw. „non-textual copying”.

Na „non-textual copying” w kontekście omawianej sprawy miało, kilka aspektów.

Po pierwsze, dotyczyło look & feel programu OpenRes. Navitaire podnosiło, że naruszenie dotyczy

nie tylko skopiowania elementów widocznych i możliwych do zidentyfikowania, ale także „czegoś

więcej”, co określane jest mianem „business logic”, struktury programu, która sprawia, że jest

on funkcjonalny86. Sprawa dotyczyła zatem nie tylko rozważenia, czy prezentacje ekranowe

generowane przez program mogą być przedmiotem naruszeń, ale także tego, czy przyjęcie

określonych rozwiązań, struktury programu znajdującej swój wyraz w jego funkcjonowaniu może

podlegać ochronie. Po drugie, co w toku procesu nie zawsze było wyraźnie odróżniane

od look & feel (zresztą słusznie), dotyczyło licznych komend, które wprowadzane były przez

pracowników do systemu rezerwacji, w celu uzyskania konkretnego skutku87. Po trzecie, dotyczyło

ono treści komunikatów wyświetlanych na poszczególnych ekranach, które pojawiały się

po wykonaniu przez program żądanych operacji. Navitaire twierdziło, że system eRes narusza

albo prawa do programu OpenRes jako całości albo też do poszczególnych jego elementów.

Proces doprowadził do wydania orzeczenia, które rzuca światło na wszystkie aspekty

ochrony interfejsów użytkownika, które mogą być przedmiotem kontrowersji gruncie prawa

autorskiego i które były już w przeszłości przedmiotem różnych rozstrzygnięć.

Jeśli chodzi o komendy przy użyciu których sprawdzano dostępność lotu, ich składnię,

a także dobór w ogólności sędzia Pumfrey stwierdził, że nie mogą one podlegać ochronie jako

utwory literackie, gdyż nie spełniają odpowiednich przesłanek, w szczególności oryginalności.

W odniesieniu do doboru komend, sędzia odrzucił możliwość przyjęcia, że stanowią one chronioną

prawem autorskim kompilację, gdyż ich dobór nie był determinowany jakimś twórczym zamysłem,

w związku z czym brak im czegoś, co określić można jako „overall design”.

86 D. Karjala słusznie zwraca uwagę, że w odniesieniu do interfejsów użytkownika nie powinno używać się określenia „nietekstowy element programu”, gdyż nie będąc ciągiem instrukcji nie stanowi on w istocie jego elementu. E.I.P.R. 1994, 16(1), 13-20

87 Np. komenda „A” wraz z odpowiednimi parametrami sprawdzała dostępność lotu. Powołany przez Navitaire biegły stwierdził, że wszystkie „komendy złożone” użyte w programie eRes zostały skopiowane z programu OpenRes. Ponadto 44% komend prostych (czyli nie mających rozbudowanych wariantów) programu OpenRes także pojawiło się w eRes, a te które nie zostały skopiowane były w dużej mierze niepotrzebne liniom easyJest z uwagi na charakter prowadzonej przez nie działalności.

53

54

Ilustracja 2: Interfejs programu OpenRes

Ilustracja 3: Interfejs programu eRes

W odniesieniu do prezentacji ekranowych składających się na graficzny interfejs

użytkownika, sędzia Pumfrey przyjął, że mogą stanowić utwory plastyczne, gdyż ich stworzenie

wymaga twórczych umiejętności, a więc stanowią one przejaw działalności twórczej. Jest to

stanowisko zgodne z tym przyjmowanym w wielu dotychczasowych rozstrzygnięciach sądowych.

Na tym polu Navitaire odniosło częściowy sukces, gdyż prezentacje ekranowe i ikony składające

się na elementy systemu, a także rozwijane menu i „check boxes” uznane zostały za podlegające

ochronie, a ich skopiowanie do systemu eRes uznane zostało za naruszenie.

Moim zdaniem, porównując poziom twórczości i wymagania funkcjonalności, orzeczenie

poszło w tej mierze za daleko. O ile bez wątpienia naruszający charakter miały przejęte ikony

zaprezentowane w powyższym zestawieniu, gdyż stanowią rodzaj utworu plastycznego i w łatwy

sposób mogły zostać zastąpione podobny rozwiązaniem, o tyle wygląd i układ pozostałych

elementów podyktowany był funkcjonalnością programu i na tej podstawie powinien zostać

wyłączony spod ochrony.

Najciekawsze rozważania dotyczą jednak skopiowania, czy też naśladowania przez system

eRes czegoś, co określone zostało przez Navitaire w pozwie jako „business logic”. Wykracza to

poza standardowe problemy dotyczące prezentacji ekranowych, a skupia się bardziej na tym co

określić można jako „feel” programu, czyli tym jak program działa. Jest to kryterium trudne

55

Ilustracja 4: Zestawienie ikon zastosowanych w obu programch

do uchwycenia, dlatego też oparte było na bardzo dogłębnej analizie struktury i zasad

funkcjonowania obu programów. W związku z tym, że Bulletproof nie miało dostępu do kodu

źródłowego efekt działania, nawet jeśli zbliżony do tego występującego w programie OpenRes,

uzyskany został przy użyciu zupełnie innego kodu. Nie zmienia to jednak faktu, że wprowadzane

dane dawały w obu programach bardzo zbliżone, jeśli nie identyczne wyniki. Rozciągnięcie

ochrony na to w jaki sposób program działa wykraczałoby jednak, zdaniem sędziego, poza ochronę

treści utworu. Byłoby to przyjęcie ochrony dla idei działania programu, a takie podejście sprzeczne

jest z polityką ustanowioną w Dyrektywie i prawie autorskim w ogóle, dlatego też sędzia Pumfrey

uznał je za niewłaściwie i nieuzasadnione88. Warto w tym miejscy przytoczyć ciekawą analogię,

którą posłużył się rozstrzygający sprawę sędzia Pumfrey, opisując przyczyny odrzucenia ochrony

dla „look and feel” w zakresie funkcjonowania programu (nie jego wyglądu, ale właśnie „feel”

programu). Mianowicie odniósł się do kucharza, który wymyśla nowy pudding, a następnie spisuje

przepis na niego i od tej pory ten właśnie pudding przyrządza zawsze tylko on wedle tegoż

przepisu. Jego konkurent, któremu smakuje owy pudding postanawia odtworzyć go własnym

wysiłkiem, co udaje się znacznym nakładem pracy. Zadowolony z efektów spisuje przepis na swój

zbliżony w smaku pudding. Czy stworzony później przepis narusza prawa do przepisu spisanego

przez pierwszego kucharza? Sędzia Pumfrey uważa, że nie, choć jest to stanowisko, które należy

podzielić. Wątpliwości mogłyby się pojawić w sytuacji, w której do naruszenia doszłoby z uwagi

na skopiowanie kodu programu, jeśli jednak takiego naruszenia nie ma, to mamy jedynie do

czynienia z próbą urzeczywistnienia pewnej idei funkcjonowania programu.

Wypracowane przez sędziego Pumfreya koncepcje zastosowane zostały także w innej

sprawie, a mianowicie Nova Productions przeciw Mazooma Games89, w której także przyjęto,

że uzyskanie podobnych efektów przy użyciu zupełnie innego kodu nie może stanowić naruszenia

praw do programu.

88 „As a matter of policy also, it seems to me that to permit the ‘business logic’ of a program to attractprotection through the literary copyright afforded to the program itself is an unjustifiable extension of copyright protection into a field where I am far from satisfied that it is appropriate.”89 Orzeczenie z dnia 14 marca 2007 r. wydane przez Court of Appeal (Civil Division), http://www.5rb.com/docs/Nova

%20Productions%20Ltd%20v-Mazooma%20Games%20Ltd%20CA%2014%20Mar%202007.pdf [15.03.2011]

56

4.7. Przesłanki oryginalności i indywidualności interfejsów użytkownika

Przejaw działalności twórczej, czyli każdy uzewnętrzniony rezultat działania o charakterze

kreacyjnym spełniać będzie przesłankę ochrony już wtedy, gdy rezultat ten będzie stanowił

w subiektywnym odczuciu twórcy nowy wytwór intelektu. Nie jest to jednak wystarczające dla

przyznania ochrony, konieczne jest bowiem także, aby wytwór ten miał indywidualny charakter.

Interpretacja tej przesłanki pozostaje kwestią otwartą. J. Barta i R. Markiewicz wskazują90,

że możliwe jest stosowanie różnych „mierników indywidualności”, a także poprzestanie na

zbadaniu, czy dany utwór był zdeterminowany przez opisywany przedmiot, czy też założony cel

(funkcję). Z uwagi na otwarte pojęcie przesłanki indywidualności w prawie polskim, nic nie stoi

na przeszkodzie, aby wypracowane w innych jurysdykcjach zasady zastosować także na gruncie

prawa polskiego.

Analiza powyższych orzeczeń wskazuje, że ochronę elementów interfejsu limitować może

kilka zasadniczych kwestii:

• po pierwsze, dany element może zostać uznany za niechronioną ideę programu

• po drugie, istnienie danego elementu mogą determinować wymagania funkcjonalności

• po trzecie, dany element może wynikać z potrzeby standaryzacji

• po czwarte, interfejs może zostać wyłączony spod ochrony w oparciu o doktrynę scène

à faire

Wszystkie powyższe elementy powinny być brane pod uwagę w przypadku analizowania

naruszenia praw do interfejsu innego programu. Ułatwieniem dla dokonania takiej oceny może być

stosowany głównie w Stanach Zjednoczonych, ale przyjmowany także w innych krajach test AFC.

Omówienia wymaga zatem co można rozumieć pod pojęciami funkcjonalności i standaryzacji

oraz jak przebiega linia podziału pomiędzy ideą a formą jej wyrażenia w odniesieniu do programów

komputerowych. Wyjaśniona zostanie także istota, a następnie rozważona zostanie możliwość

zastosowania testu AFC na gruncie Dyrektywy i ustawy polskiej.

4.7.1. Funkcjonalność

Funkcjonalny to według słownika „dobrze spełniający swoją funkcję” 91. Jest to chyba

najszersze kryterium, które można zastosować w celu wyłączenia interfejsu użytkownika, bądź też

90 J. Barta i R. Markiewicz, Prawo..., s. 6891 Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, dostępny online pod adresem: www.sjp.pwn.pl

57

jego elementu, spod ochrony prawa autorskiego. Funkcjonalność determinowana jest w znacznej

mierze rodzajem programu. Nad opracowaniem odpowiednich interfejsów pracują sztaby

specjalistów, których zadaniem jest ułatwienie interakcji użytkownika z programem92. Aby program

mógł zostać uznany za funkcjonalny musi pozwalać użytkownikowi na efektywne odnalezienie

w ramach danego interfejsu odpowiedniej funkcji i skorzystanie z niej. W tym kontekście

funkcjonalność badana zatem powinna być zawsze w odniesieniu do przeciętnego odbiorcy

końcowego danego programu.

Kryterium funkcjonalności będzie właściwe dla wyłączenia spod ochrony poszczególnych

komend, czy też struktur menu, które mają za zadanie jak najłatwiejsze „doprowadzenie”

użytkownika do danej funkcji. Jeśli ktoś zastosuje w swoim programie rozwijane menu

o następującej strukturze Plik → Zapisz, to oczywistym jest, że nie może ono być chronione przez

prawo autorskie. Wydaje się, że do naruszenia w zakresie struktury menu zastosowanego

w interfejsie mogłoby dojść, gdyby miała ona wyjątkowo nietypowy charakter. Nie będzie to raczej

miało miejsca w przypadku większości programów użytkowych.

Podsumowując, struktura menu zastosowanych w interfejsie, jak również rozmieszczenie

poszczególnych elementów nie będzie mogło, zasadniczo, stanowić naruszenia praw autorskich,

gdyż w większości wypadków będzie podyktowane wymogiem zapewnienia funkcjonalności.

4.7.2. Doktryna scène à faire

Scène à faire – to z francuskiego „scena, która musi zaistnieć”. W odniesieniu do programów

komputerowych, to element programu, który musi wystąpić, aby program mógł spełniać swoją rolę.

Na podstawie tej koncepcji odmawia się ochrony typowym pomysłom literackim, takim jak

opisywane wydarzenie, postacie lub inscenizacje niezbędne lub co najmniej standardowe dla

sposobu ujęcia danego tematu93. Na podstawie tej doktryny wykluczone jest naruszenie prawa

autorskiego w odniesieniu do formy wyrażenia idei, która możliwa jest do przedstawienie tylko

w jeden sposób.

Jak już wyżej wspomniano programy komputerowe klasyfikuje się według ich zastosowań.

Mimo że klasyfikacja ta nie wpływa na zakres ochrony w ramach przepisów szczególnych

dotyczących programów komputerowych, to może mieć istotne znaczenie dla rozstrzygania

92 Zob. w tej kwestii inicjatywę amerykańskiego Departamentu Zdrowia i Usług Społecznych: http://www.usability.gov/

93 A. Nowicka, Prawnoautorska... s. 37 i powołana tam literatura.

58

o ochronie interfejsów użytkownika. Wyłączony spod ochrony byłby na tej podstawie wybór

poszczególnych funkcji, które oferuje program oraz w pewnym zakresie sposób prezentacji

informacji i stanu programu. Przykładem może tu być umieszczenie kalendarza w programie

służącym do organizacji czasu, czy prędkościomierza w grze o wyścigach samochodowych.

4.7.3. Standaryzacja

Istotnym, choć nieco płynnym, argumentem za odmówieniem ochrony interfejsowi

użytkownika jest standaryzacja rozwiązań w dziedzinie oprogramowania. Problematyczne jest

jednak określenie, od kiedy dane rozwiązanie uważać można za standardowe. Wydaje się,

że przyjąć należy, że rozwiązania powszechnie stosowane, a więc nie mające jednostkowego

charakteru, wyłączone zostają spod ochrony. Przykładem może tu być używanie ikon

dla oznaczania programów, czy też poszczególnych symboli (np. symbolu dyskietki jako

oznaczenia komendy zapisz).

Standaryzacja jest kryterium osobliwym dla interfejsów użytkownika. Trudno powiedzieć

bowiem, że malarze impresjonistyczni mogliby się powołać w przypadku naruszenia praw

autorskich na potrzebę standaryzacji w dziedzinie malarstwa. Nie jestem jednak do końca

przekonany, czy stosowanie tego kryterium jest na gruncie prawa autorskiego konieczne. Wydaje

się, że potrzeba standaryzacji, której brak mógłby skutkować niepowodzeniem rynkowym produktu

z uwagi na utrwalone przyzwyczajenia użytkowników, będzie argumentem stosownym na gruncie

prawa zwalczania nieuczciwej konkurencji. W prawie autorskim może mieć jednak zastosowanie

w przypadku naruszenia praw do interfejsu w postaci przejęcia jego układu (rozkładu funkcji),

który sam w sobie nie wpływa na funkcjonalność, ale jego przyjęcie jest konsekwencją pewnych

standardów. Innymi słowy, ocena czy dany interfejs stanowi naruszenie praw innego interfejsu,

nie może następować w oderwaniu od standardów, które obowiązują wśród danego rodzaju

programów, jak również w oderwaniu od konieczności ich wypracowania. Nie zmienia to faktu,

że prawo autorskie powinno chronić przed bezpośrednim przejęciem elementów twórczych,

które wyrażone mogą być w odmienny sposób.

59

4.7.4. Test AFC

Wskazanie elementów interfejsu użytkownika mogących podlegać ochronie nie jest

zadaniem łatwym, gdyż jakiekolwiek oceny muszą zostać dokonane z uwzględnieniem specyfiki

programów komputerowych, które zasadniczo różnią się od innych rodzajów utworów.

Test Abstraction-Filtration-Comparison (AFC) jest metodą stosowaną do oceny znacznego

podobieństwa (substantial similarity) w procesie stosowania prawa autorskiego, w szczególności

w odniesieniu do programów komputerowych. Został on wypracowany podczas orzekania

w sprawie Computer Associates Int. Inc. przeciw Altai Inc. rozstrzyganym przez United States

Court of Appeals for the Second Circuit94.

Test ten polega na trójstopniowej ocenie, czy doszło do naruszenia w odniesieniu do tzw.

pozatekstowych elementów programu, choć może z powodzeniem zostać zastosowany także do

oceny naruszeń w odniesieniu do interfejsów użytkownika.

Pierwszym krokiem jest określenie kolejnych poziomów abstrakcji danego programu,

w celu poszukiwania granicy pomiędzy ideą programu a formą jego wyrażenia. Najbardziej

zgeneralizowanym ujęciem idei programu jest na przykład stwierdzenie, że dany program stanowi

edytor tekstu. Stworzenie konkurencyjnego edytora tekstu nie będzie zatem w żadnym wypadku

stanowiło naruszenia praw do programu, gdyż jest to jedynie pewna idea programu – edytora tekstu,

której można wszak nadać określoną, odmienną formę.

Drugim krokiem jest filtracja, czyli odrzucenie z zakresu dalszych rozważań elementów,

które nie mogą być chronione. Będą to elementy, które stanowią ideę programu, podyktowane są

funkcjonalnością, potrzebami standaryzacji – kryteria te są jednak płynne i nigdy nie będzie można

ich ująć w jakieś sztywne ramy, dlatego też będą one zawsze przedmiotem autonomicznej oceny

sądu rozstrzygającego dany przypadek.

Trzecim krokiem jest porównanie elementów, które mogą być objęte ochroną prawem

autorskim z elementami programu, który rzekomo naruszają prawa do nich.

Należy stwierdzić, że postępowanie zgodnie z testem AFC nie jest wolne od kontrowersji.

Po pierwsze, wszystkie kryteria dookreślane są każdorazowo przez orzekający sąd. Jest to jednak

wada, która jest immanentnie związana z wszelkimi ocenami w ramach prawa autorskiego, dlatego

też można uznać ją za mało istotną. Po drugie, etap filtracji zdaje się wykluczać spod ochrony

znaczącą ilość elementów, które są niezmiernie ważne dla odbioru programów przez

użytkowników. Innymi słowy, szerokie wyłączenia z uwagi na funkcjonalne znaczenie

94 982 F.2d 693, 2d Cir., 1992

60

poszczególnych elementów powodują, że dość często innowacyjne rozwiązania pozostaną poza

ochroną, gdyż oceniane będą właśnie przez pryzmat funkcjonalności. Zastosowanie wszelkich

omówionych koncepcji wyłączeń spod ochrony (funkcjonalności, standaryzacji, scène à faire),

które przyjmowane były w dotychczasowym orzecznictwie pozostawia zakres ochrony niezmiernie

ograniczonym. Moim zdaniem, zawężenie zakresu ochrony nie ma jednak dalece idących

negatywnych konsekwencji. W zakresie w jakim jest ona przyznana skutecznie chroni bowiem

przed bezpośrednim przejęciem większości elementów, a jednocześnie nie tworzy monopolu

w zakresie rozwiązań stosowanych przy tworzeniu interfejsów, co jest jak najbardziej zgodne

z duchem prawa autorskiego. Można podnieść argument, że rozwiązanie takie nie chroni

innowacyjności i nakładu pracy potrzebnego do stworzenia atrakcyjnego interfejsu użytkownika,

ale będzie to tylko jeszcze jeden dowód na to, że ochrona programów komputerowych w ramach

prawa autorskiego nie jest rozwiązaniem optymalnym.

61

4.7.5. Interfejsy programów Word i Writer w świetle omówionych kryteriów

62

Ilustracja 5: Interfejs programu Microsoft Word

Ilustracja 6: Interfejs programu OpenOffice Writer

Zarówno Microsoft Word, jak i OpenOffice Writer są typowymi edytorami tekstu. Program

do edycji tekstu to pewna idea, która urzeczywistniona może być na wiele różnych sposobów.

Istnieją bardzo różne edytory tekstu, czasami bardzo wyspecjalizowane jak na przykład Kabikaboo,

który służy do pisania powieści (pisanie innych rzeczy byłoby w nim nie tyle niemożliwe, co po

prostu bardzo niewygodne). Idea „stworzenia określonego programu” zawsze będzie pozostawała

poza ochroną prawa autorskiego.

Oba programy składają się z kilku pasków z ikonami, które służą do uruchamiania funkcji

przez nie oferowanych. Pierwszy od góry pasek zawiera także szereg rozwijalnych menu, które

umożliwiają przywołanie dalszych funkcji i ustawień. Wszystkie menu zawierają nagłówki, które

są w obu programach identyczne. Nazwy te nie są jednak twórcze, dlatego też nie mogą podlegać

ochronie jako utwory wyrażone słowem.

Na pozostałych paskach umieszczone zostały ikony, których naciśnięcie bezpośrednio

uruchamia przypisaną im funkcję. Dobór funkcji jest w obu programach bardzo zbliżony, mimo

to nie będzie on podlegał ochronie, gdyż jest on typowy dla edytorów tekstu. W tym wypadku

wyłączenie nastąpi z powodzeniem w oparciu o doktrynę scène à faire. Użytkownicy oczekują

bowiem od edytora tekstu, aby stwarzał możliwość zmiany czcionki, podkreślenia,

bądź wypunktowania tekstu. Inną kwestią jest wygląd zastosowanych ikon. W tym zakresie

opowiadam się za silną ochroną, gdy ikony stanowią utwory plastyczne. Bezpośrednie przejęcie

takiego elementu jest ewidentnym naruszeniem. Nie ulega jednak kwestii, że ikony mogą być

do siebie zbliżone wyglądem. Przyjęcie pewnych symboli (jak na przykład dyskietki dla funkcji

zapisu) wynika po prostu z potrzeby standaryzacji w zakresie obsługi programów. Nie można

oczekiwać, że w każdym interfejsie zastosowany zostanie inny symbol dla oznaczenia funkcji

zapisu. Nie zmienia to jednak faktu, że ikony te nie mogą być bezpośrednio przejmowane

i powinny, choćby w minimalnym stopniu, różnić się od siebie.

Największy problem stanowi rozstrzygnięcie, czy zestawienie funkcji w edytorze tekstu

może być twórcze i przez to zasługiwać na ochronę. Jak widać, oba programy mają podobny zestaw

funkcji, w bardzo podobnym układzie. Także w ramach rozwijalnych menu można dopatrzeć się

istotnych podobieństw. W tym zakresie można rozważyć naruszenie, gdyż rozmieszczenie

poszczególnych funkcji na paskach, a także ich układ w ramach menu nie jest w pełni podyktowany

wymaganiami funkcjonalności. Można przyjąć, że wygląd interfejsu jako kompilacja różnych jego

elementów może podlegać ochronie. Aby jednak tak się stało musi istnieć znaczna swoboda

twórcza w tym zakresie, co wydaje się wykluczone w przypadku typowych programów

użytkowych.

Jak widać, układ interfejsów jest bardzo podobny, co w przypadku innych rodzajów

63

utworów niechybnie prowadziłoby do stwierdzenia naruszenia. W przypadku interfejsów

użytkownika należy jednak wziąć pod uwagę właśnie funkcjonalność i potrzebę standaryzacji

w zakresie obsługi programów. Może się więc zdarzyć tak, że mimo istotnego podobieństwa obu

utworów nie dojdzie do naruszenia. Moim zdaniem zaprezentowane interfejsy stanowią taki właśnie

przypadek.

64

5. PRAWNOAUTORSKA PROBLEMATYKA GIER KOMPUTEROWYCH

5.1. Wstęp

Ochrona prawnoautorska gier komputerowych stanowi zagadnienie, któremu nie

poświęcono zbyt wielu rozważań w polskiej doktrynie. Pojedyncze wypowiedzi albo kwalifikują

gry jako programy komputerowe albo rozważają ich miejsce w ramach tzw. utworów

multimedialnych95. Ta ostatnia kwalifikacja, choć bez wątpienia trafna, nie daje jednak odpowiedzi

na pojawiające się pytania dotyczące reżimu ochrony, czy dozwolonego użytku. Dzieje się tak

dlatego, że kategoria utworów multimedialnych ma charakter wybitnie zbiorczy, w którym znajdą

się zarówno encyklopedie, jak i skomplikowane gry komputerowe wymagające dla swego działania

dedykowanych urządzeń. Wskazuje się, że reżim ochrony dla utworów multimedialnych winien być

kształtowany casum ad casum96, gdyż każdy utwór multimedialny ma inny charakter, ewentualny

program komputerowy pełni w nim mniej lub bardziej służebną rolę, czy wreszcie multimedialna

nadbudowa może mieć kluczowy dla danego utworu lub artystyczny charakter. Problem

kwalifikacji gier komputerowych nie ma charakteru czysto teoretycznego, a sprawy dotyczące

takich utworów często znajdują swój finał w sądach. W tym miejscu pojawia się pytanie, czy wśród

utworów multimedialnych możliwe jest wyróżnienie gier komputerowych jako stosunkowo

jednolitej grupy utworów i rozważenie zasad stosowania przepisów prawa autorskiego dla nich

in genere, także w kontekście omówionego wyżej orzeczenia ETS dotyczącego charakteru

prawnego interfejsu użytkownika. Jeśli na prezentacje ekranowe w postaci szeroko rozumianego

interfejsu użytkownika można spojrzeć jak na utwór w rozumieniu prawa autorskiego, to warto

rozważyć także to, czy zastosowanie będą miały do niego wyłącznie uregulowania ogólne, czy też

możliwe jest zastosowanie przepisów szczegółowych dotyczących np. utworów audiowizualnych.

Jest to kwestia istotna, zarówno dla twórców, producentów, jak i użytkowników końcowych takich

utworów.

Odpowiedź na pytanie o charakter prawny gier komputerowych wymaga rozważenia ich

struktury i roli poszczególnych elementów, ale także sposobu ich powstania i udziału konkretnych

twórców. Z uwagi na fakt, że kwestie gier komputerowych nie były przedmiotem szerszych

95 Tak: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 301; D. Flisak, Utwór multimedialny w prawie autorskim, Warszawa 2008, s. 95.

96 J. Barta, R. Markiewicz, System..., s. 883, P. Ślęzak, Dzieło..., s. 22. Autorzy nie wykluczają także kwalifikacji kumulatywnej.

65

rozważań polskiej doktryny, warto zwrócić także uwagę na to jak kształtowały się orzecznictwo

i doktryna dotyczące tych zagadnień w innych państwach, głównie w Stanach Zjednoczonych,

Francji i Niemczech.

Wszelkie pojawiające się wątpliwości wynikają z tego, że obecny stopień skomplikowania

gier komputerowych oraz proces ich powstawania znacząco zbliżył je charakterem do utworów

audiowizualnych, czy nawet filmowych. Pojawiają się nowe zagadnienia, które nie mogły być

przedmiotem rozważań jeszcze kilka lat temu, jak na przykład kwestia wykorzystania technologii

motion capture, która sprawia, że w ramach gier komputerowych mówić można o swego rodzaju

artystycznych wykonaniach. W związku z powyższym, punktem wyjścia dla wszelkich rozważań

dotyczących kwalifikacji gry komputerowej jako utworu będzie jej budowa i omówienie procesu

powstawania z uwzględnieniem wkładów poszczególnych twórców.

5.2. Pojęcie gry komputerowej

Przystępując do rozpatrywania zagadnień związanych z grami komputerowymi należy

najpierw dokonać analizy samego pojęcia gry komputerowej.

Gra jest to według słownik języka polskiego „zabawa towarzyska lub sportowa walka

prowadzona według określonych reguł”97. Wydaje się, że definicja ta może z powodzeniem odnosić

się także do gier komputerowych. Z założenia gry komputerowe stanowią formę rozrywki,

co stanowi istotną dystynkcję między grami a programami komputerowymi w ogólności, które

z reguły mają charakter narzędzia, a więc są w pewnym sensie produktywne. Gry komputerowe

mogą mieć, podobnie jak gry planszowe, charakter edukacyjny, niejednokrotnie odwzorowują

też popularne gry sportowe takie jak piłka nożna, czy koszykówka. Istota gry pozostaje zatem

niezmieniona. Słownik zawiera także definicję gry komputerowej, która brzmi następująco:

„gra rozgrywana na ekranie komputera; też: program komputerowy umożliwiający tę grę”98.

Wyróżnikiem gier komputerowych spośród innych rodzajów gier np. planszowych, jest zatem ich

wirtualność, która uzyskiwana jest dzięki stosownym urządzeniom elektronicznym takim jak

komputery osobiste, konsole do gier, przenośne konsole do gier, czy nawet telefony komórkowe.

„Rozgrywana” odnosi się do tego, że gracz ma realny wpływ na jej przebieg, gdyż gra wchodzi

z nim w interakcje, reagując stosownie do jego poczynań, wedle reguł ustalonych przez jej twórcę.

Można zatem stwierdzić, że podstawą gier komputerowych jest symulacja. Pojęcie gry

97 Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, dostępny online pod adresem: www.sjp.pwn.pl 98 Ibidem.

66

komputerowej, w szczególności przy dzisiejszej złożoności gier, zdaje się jednak wykraczać poza

ramy narzucone im przez proste zestawienie znaczeń dwóch słów. Rozbudowana fabuła,

wysublimowane detale graficzne, wirtualnie kreowane światy, a nierzadko także głębszy przekaz,

pozwalają spojrzeć na gry jak na utwory filmowe, co bywa źródłem wielu kontrowersji prawnych.

W tym miejscu pojawia się pytanie, czy każda elektroniczna gra wirtualna może zostać

uznana za grę komputerową? Potoczne znaczenie gry komputerowej obejmuje swoim zakresem gry

na komputery osobiste. Z technicznego punktu widzenie konsola do gier także stanowi rodzaj

komputera o ograniczonym oprogramowaniu, które służy do wydajnego uruchamiania gier.

Gra taka składa się z obrazu i dźwięku generowanego przez konsolę wyświetlanego na ekranie

telewizora lub w podobnym systemie audiowizualnym. Gra kontrolowana jest za pomocą

(zazwyczaj mieszczącego się w dłoniach) urządzenia podłączonego do konsoli nazywanego

kontrolerem. Kontroler zawiera określoną liczbę przycisków funkcyjnych i gałki kierunkowe,

spośród których każdy pełni określoną funkcję przypisaną przez twórców gry. Środowisko

multimedialne (komputer osobisty, czy też konsola), w którym gra jest rozgrywana, nie wpływa

na fakt, że u jej podstaw leży program komputerowy. Z uwagi jednak na możliwości kształtowania

kanałów dystrybucji poprzez stosowanie skutecznych zabezpieczeń technicznych oraz dedykowany

charakter gier konsolowych99, zasadnym wydaje się wyróżnienie gier na konsole, gier na komputery

osobiste i innych rodzajów gier, które składać się będą na zbiorcze pojęcie gier wideo.

Gry komputerowe dzielone są na wiele kategorii w celu ich łatwiejszej identyfikacji,

wyróżniamy tu gry zręcznościowe, strategiczne, RPG, FPP itp. Przynależność do danej kategorii

nie zdaje się w istotny sposób wpływać na zakres ochrony prawem autorskim, może jednak

wskazywać na elementy, które są szczególnie istotne dla danego rodzaju produkcji, jak np. fabuła

w grach przygodowych, która w grach zręcznościowych może w ogóle nie występować.

5.3. Budowa gier komputerowych

Tworzenie gier komputerowych to bardzo skomplikowany proces. Gra komputerowa składa

się z wielu elementów, które tworzone są przez różnych twórców, niekiedy przez zupełnie inne

podmioty gospodarcze, które wyspecjalizowane są w opracowywaniu konkretnego elementu.

Najistotniejszym, kluczowym, elementem gry jest tzw. silnik gry, który stanowi program

komputerowy leżący u jej podstaw. Pod tym pojęciem rozumie się ciąg instrukcji, główną część

99 Możliwość ich odtwarzania tylko na danym typie konsoli.

67

kodu gry, która w stosowny sposób operuje wcześniej przygotowanymi zasobami multimedialnymi

i odpowiada za interakcję z użytkownikiem. Warto zwrócić uwagę, że każdy silnik gry składa się

z wielu elementów, które raczej nie będą lub nawet nie mogą stanowić samodzielnej pracy

programisty. Przykładem takich elementów są tzw. biblioteki standardowe, które zawierają w sobie

podstawowy zestaw funkcji pozwalających realizować kluczowe operacje.

Silnik gry jest albo pisany od podstaw przez firmę deweloperską tworzącą grę albo też

wykorzystywane są gotowe silniki. Z uwagi na stopień skomplikowania bardzo często licencjonuje

się wcześniej stworzone silniki, które dostosowuje się na potrzeby danego projektu. Takie

oprogramowanie określane jest jako „middleware”, czyli oprogramowanie pośrednie, które pozwala

na ominięcie początkowych stadiów związanych z rozwojem gry. Do tej grupy należą także

program służące do tworzenia zasobów gry w postaci edytorów graficznych, które służą artystom

do tworzenia grafik następnie wykorzystywanych w grach. Najistotniejszym rodzajem

„middleware” są jednak uprzednio stworzone silniki gry. Jest to kwestia niepozbawiona doniosłości

prawnej, gdyż sam silnik gry stanowi program komputerowy w rozumieniu prawa autorskiego,

a więc tworzona gra zawsze będzie stanowiła utwór zależny. Wymaga to uważnego konstruowania

umowy licencji silnika, która zawierać powinna zgodę na rozporządzanie i korzystanie

z opracowania w rozumieniu art. 2 ust. 2.

Silniki mają najczęściej modułową budowę, w której każdy moduł odpowiada za oddzielny

obszar związany z funkcjonowaniem gry. Wyróżnia się m.in. moduł graficzny, fizyczny, muzyczny,

czy też moduł wejścia/wyjścia (odpowiedzialny za sprawdzanie pozycji myszy i stanu

poszczególnych klawiszy). Modułowa budowa silnika ułatwia jego modyfikowanie

i dostosowywanie do potrzeb konkretnego projektu.

Silnik gry stanowi także program, który umożliwia tworzenie gry i wyświetlanie

jej zasobów (z ang. assets). Z tego też powodu twórcy silników dołączają do nich tzw. edytory

WYSIWYG (z ang. What You See Is What You Get), które pozwalają na importowanie i edycję

zasobów w postaci graficznej. Jest to wygodny i stosunkowo łatwy sposób ich tworzenia, gdyż

nie wymaga od twórcy specjalistycznej wiedzy z zakresu programowania. Umożliwia zatem

zaangażowanie w proces tworzenia artystów niebędących programistami (np. grafików

komputerowych).

W ocenie prawnej gier komputerowych powinno się mieć na uwadze, że prezentacje

audiowizualne nie są obecnie uzyskiwane wyłącznie za pomocą kodu źródłowego, jak było

to w początkach tej branży, gdy wszystkie dźwięki i obrazy generowane były przez kod programu.

Złożoność programów, a także digitalizacja tradycyjnych utworów np. muzycznych, pozwala na ich

swobodne włączanie w audiowizualną warstwę gry.

68

5.4. Model tworzenia gier komputerowych

Tworzenie gry komputerowej stało się procesem niezwykle skomplikowanym. Gry stają się

coraz bardziej złożone i to nie tylko pod względem programistycznym - realistyczna grafika,

rozbudowana fabuła i profesjonalnie komponowane utwory muzyczne, znacząco przybliżyły gry

komputerowe do dzieł filmowych.

Gry komputerowe tworzone są w zespołach. Podstawowy charakter ma zespół projektowy,

który stanowią projektanci gry w liczbie od 3 do ok. 20 osób. W przeszłości gry tworzone były

przez indywidualnych programistów, którzy byli zarówno twórcami, producentami,

jak i wydawcami gry. Ówczesne komputery nie pozwalały na tworzenie rozbudowanych interfejsów

graficznych, czy renderowanie trójwymiarowej grafiki. Dla sukcesu komercyjnego gry wystarczały

zatem prosty w istocie pomysł i umiejętności programistyczne. Tak powstawały pierwsze tytuły

takie jak Pong, Pac Man. Z biegiem lat gry stawały się jednak coraz bardziej złożone, dlatego też

w ich tworzenie zaangażowane były coraz większe rzesze twórców, już nie tylko programistów,

ale także grafików, autorów scenariuszy, czy muzyków. Wszyscy oni wnoszą twórczy wkład

w powstanie gry komputerowej postrzeganej jako całości.

6. KWALIFIKACJA GIER KOMPUTEROWYCH

6.1. Gra komputerowa jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego

Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór, stanowiący niematerialne dobro prawne, które

powinno być odróżniane od przedmiotu materialnego (fizycznego nośnika), który służy do jego

utrwalenia. Wytwór niematerialny, aby uzyskać kwalifikację „utworu” w rozumieniu art. 1 ust. 1

ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, powinien spełniać łącznie trzy przesłanki:

a) stanowić rezultat pracy człowieka (twórcy)

b) stanowić przejaw działalności twórczej (przesłanka oryginalności) oraz

c) mieć indywidualny charakter.

Każda gra komputerowa jest bez wątpienia rezultatem pracy człowieka. Model powstawania

gier zmieniał się jednak na przestrzeni lat – od indywidualnych twórców do powstania złożonych

zespołów zaangażowanych w ich tworzenie, produkcję i wydawanie. Nie sposób odmówić

rezultatom działania twórców gier przymiotu oryginalności, tym bardziej, że przesłanka ta dotyczy

jedynie nowości subiektywnej. Kwestia indywidualnego charakteru rozstrzygana powinna być

69

podobnie jak w przypadku innych utworów w oparciu o kryteria wypracowane przez doktrynę

i orzecznictwo. Znajdą tu zatem częściowe zastosowanie koncepcje omówione w odniesieniu

do graficznych interfejsów użytkownika, a w warstwie programistycznej gry te odnoszące się

do ochrony programów komputerowych. Gry komputerowe wykazują jednak daleko idącą

specyfikę, dlatego też omówione zostaną przykłady wykładni pojęcia indywidualności

w odniesieniu do tego typu utworów.

6.2. Możliwe warianty ochrony

Z przedstawionej wyżej charakterystyki gier komputerowych wyłania się niezwykła

złożoność tego przedmiotu ochrony. Z jednej strony mamy do czynienia z programem

komputerowym, który stanowi fundament dla multimedialnej nadbudowy, która z kolei zdaje

się wypełniać kryteria stawiane utworom audiowizualnym. W ramy tego utworu włączana jest także

duża liczba utworów takich jak np. utwory muzyczne, czy też utwory plastyczne, które są efektem

pracy bardzo zdywersyfikowanej grupy twórców. Szeroki zakres interpretacji w odniesieniu

do charakteru prawnego gry komputerowej stanowi źródło niepewności co do reżimu prawnego

stosownego dla ich ochrony.

Kwalifikacja prawna gier komputerowych stanowi przedmiot sporu w doktrynie

i orzecznictwie wielu państw już od ponad 30 lat. Polska doktryna nie zajmowała się bliżej tym

zagadnieniem, choć pojawiające się, pojedyncze wypowiedzi, kwalifikowały gry komputerowe jako

utwory audiowizualne100. Na złożoność problematyki dotyczącej gier komputerowych uwagę

zwracają J. Barta i R. Markiewicz wskazując możliwe do przyjęcia warianty ochrony wśród których

wymieniają101:

1. stosowanie tylko ogólnych przepisów prawa autorskiego do całości gry jako utworu

2. stosowanie przepisów dotyczących utworu najbardziej zbliżonego do gry komputerowej

3. stosowanie łączne przepisów dotyczących wszystkich utworów pojawiających się w grze

4. stosowanie obok przepisów ogólnych także przepisów szczegółowych dotyczących

elementu utworu nierozerwalnie związanego z daną grą (programu komputerowego)

100 D. Flisak, Utwór multimedialny w prawie autorskim, Warszawa 2008, s. 96; A. Wojciechowska, Autorskie prawa osobiste twórców dzieła audiowizualnego, ZNUJ Nr 72, s. 67.

101 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 301.

70

Wszystkie opisane powyżej warianty ochrony zdają się mieć swoje słuszne podstawy,

choć rodzą zasadniczo odmienne skutki prawne, dlatego też zostaną omówione oddzielnie

z uwzględnieniem procesu tworzenia gry komputerowej. Pozwoli to na porównanie wszystkich

rozwiązań prawnych i wskazanie tego, które najpełniej chroni interesy twórców, producentów

i użytkowników gier wideo. W pierwszej kolejności przedstawione zostaną jednak rozwiązania

przyjęte w innych krajach.

6.3. Kwalifikacja gier komputerowych w świetle dotychczasowego orzecznictwa

Sądy w Polsce nie zajmowały się do tej pory kwestią kwalifikacji gier komputerowych,

dlatego też konieczne będzie odwołanie się w tym zakresie do stosunkowo bogatego orzecznictwa

Stanów Zjednoczonych, Francji i Niemiec.

6.3.1. Orzecznictwo amerykańskie

Największa ilość orzeczeń dotyczących gier komputerowych zapadła na terenie Stanów

Zjednoczonych. Wynika to bez wątpienia z faktu, że większość liczących się studiów projektowych

ma swoje siedziby właśnie na terytorium tego kraju. Także początków samej branży należy

doszukiwać się właśnie tam. Wiele początkowych spraw dotyczyło prawa patentowego, z uwagi

na fakt, że pierwsze gry wbudowane były w ogromne urządzenia i nie były przedmiotem

samodzielnego obrotu. Niemniej jednak gry stosunkowo szybko stały się obiektem zainteresowania

prawa autorskiego, choć rosnąca liczba spraw nie doprowadziła do wykształcenia spójnej linii

orzeczniczej aż po dziś dzień. Należy mieć na uwadze, że prawo autorskie Stanów Zjednoczonych

charakteryzuje się wieloma odrębnościami względem prawa kontynentalnego, dlatego też przy

omawianiu poszczególnych spraw różnice te, jeśli mają istotny dla sprawy charakter, zostaną

podkreślone i zestawione z rozwiązaniami znanymi prawu polskiemu.

Prawo autorskie stało się w szybkim czasie głównym środkiem ochrony programów

komputerowych, a w konsekwencji także gier, w Stanach Zjednoczonych. Przyczyną takiego stanu

rzeczy były z pewnością problemy z uzyskaniem patentu na wiele programów, czasochłonność

postępowania, a także wysoki koszt w stosunku do rejestracji, której należało dokonać w celu

objęcia ochroną prawa autorskiego.

Żadne ustawodawstwo na świecie nie wymienia wśród utworów chronionych prawem

71

autorskim gier komputerowych expressis verbis. Tak jest także w obowiązującym w USA Copyright

Act, który w § 102(a) wymienia „standardowy” zestaw utworów, spośród których relewantne

w odniesieniu do gier komputerowych pozostają w istocie dwie ich kategorie, a mianowicie utwory

literackie i utwory filmowe oraz inne utwory audiowizualne.

W Stanach Zjednoczonych programy komputerowe uważane są generalnie za utwory

literackie i w takiej też formie podlegają one rejestracji. Obecnie rejestracja nie jest już warunkiem

przyznania ochrony, lecz jest konieczna w przypadku dochodzenia roszczeń związanych

z naruszeniem praw autorskich. Copyright Office zapewnia szereg formularzy, które odpowiadają

poszczególnym rodzajom utworów102. Problematyczny stał się zatem dla twórców gier

komputerowych wybór stosownego formularza w przypadku rejestracji praw do gry

komputerowej103. Możliwe są bowiem dwie opcje, a mianowicie rejestracji na formularzu TX, który

właściwy jest dla utworów literackich, bądź na formularzu PA, który stosowany jest do rejestracji

utworów audiowizualnych. Co ciekawe, w odniesieniu do szeroko rozumianego software'u,

Copyright Office proponuje pojedynczą rejestrację niezależnie od różnych form wyrażenia danego

utworu, jak ma to miejsce w przypadku gier komputerowych. W oficjalnym stanowisku104 tego

urzędu zajętym w 1988 roku stwierdza się, że „wszelkie podlegające prawu autorskiemu formy

wyrażenia będące własnością tego samego wnioskodawcy zawarte w programie komputerowym,

włączając w to prezentacje ekranowe, uważane są za jeden utwór i powinny podlegać rejestracji

na pojedynczym formularzu”. Stanowisko to został generalnie potwierdzone w wydanym niedawno

przez Copyright Office biuletynie105, który stanowi także swoiste podsumowanie dotychczasowego

orzecznictwa w tej kwestii:

„Prawnoautorska ochrona dotycząca prezentacji ekranowych, włączając w to gry wideo, jest

kwestią prawną będącą przedmiotem rozstrzygnięć sądowych już pewien czas. Sądy różniły się

w opiniach, czy prezentacje ekranowe mogą być rejestrowane oddzielnie. Copyright Office

nieustannie uważał, że pojedyncza rejestracja jest wystarczająca dla ochrony programu

komputerowego i związanych z nim prezentacji ekranowych, nie wyłączając gier wideo,

bez potrzeby oddzielnej ich rejestracji albo konkretnego do nich odniesienia w treści wniosku

o rejestrację programu komputerowego. Wniosek może w rubryce „nature o autorship” zawierać

102 A. Saunders Lipson, R. D. Brain, Computer and video game law. Cases, statutes, forms, problems & materials, Durham 2009, s. 209

103 Przykładem może być Williams Electronics, Inc., które złożyło trzy odrębne formularze podczas rejestracji praw do gry „Defender”. Jeden w wersji TX dla ochrony programu komputerowego oraz dwa w wersji PA dotyczące prezentacji audiowizualnych.

104 Registration of Computer Screen Displays, Copyright Office Notice of Registration Decision, Docket No. 87-4, 53 Fed. Reg. 21817, 10 czerwiec 1988 r.

105 Copyright Registration for Computer Programs, U.S. Copyright Office Circular 61 (December 2004), www.copyright.gov/circs/circ61.pdf [12.01.2011]

72

generalny opis taki jak „cały utwór” albo „program komputerowy”. Taki opis obejmuje swoim

zakresem każdy rodzaj twórczości zawartej w programie komputerowym i prezentacjach

ekranowych, bez względu na to, czy zdeponowane zostały materiały identyfikujące prezentacje

ekranowe. Nie stoi to na przeszkodzie zawarciu wyraźnego żądania zapewnienia ochrony

prezentacjom ekranowym w treści wniosku. W takim jednak wypadku dołączone powinny zostać

materiały identyfikujące te prezentacje.”

Konsekwencją zajmowane stanowiska jest możliwość złożenia jednego wniosku w celu

zapewnienia ochrony dla wszelkich elementów utworu zarówno słownych w postaci kodu

programu, jak i audiowizualnych w postaci gry komputerowej. Co ciekawe omawiany okólnik

stanowi dalej, że:

„Ponieważ program komputerowy stanowi utwór literacki, to właśnie twórczość literackie

będzie dominowała w większości utworów, także w tych, w których występują prezentacje

ekranowe. Dlatego też odpowiedni dla potrzeb rejestracji będzie formularz TX. Jeśli jednak

dominujący charakter ma twórczość graficzna, rejestracja może zostać dokonana na formularzu PA

jako utwór audiowizualny.”

Pozostawienie możliwości wyboru formularza rejestracji nie zmienia jednak zasadniczo

stanowiska Copyright Office, które w każdym przypadku traktuje grę komputerową jako jeden

utwór, który chroniony jest w każdym aspekcie, zarówno wizualnym, jak i programistycznym,

niezależnie od zastosowanego formularza.

Polityka „jednego formularza” jest rozwiązaniem praktycznym i generalnie uznawanym

przez sądy. Przykładem może tu być sprawa Manufacturers Technologies, Inc. v. Cams, Inc.106,

w której stwierdzono, że pojedyncza rejestracja jest wystarczająca dla objęcia ochroną zarówno

kodu programu, jak i prezentacji ekranowych, czy też interfejsu użytkownika tego programu,

w zakresie w jakim mogą być chronione przez prawo autorskie. Takie podejście tworzy fikcję

prawną dwóch oddzielnych rejestracji, gdyż oczywiste jest, że dla celów prawa autorskiego,

program komputerowy i prezentacje ekranowe są fundamentalnie różne.

Powyższe stanowisko nie było jednak zawsze akceptowane. W sprawie Digital

Communications Assocs., Inc. v. Softklone Distrib. Corp.107 sąd stwierdził, że ochrona prawem

autorskim przyznawana programom komputerowym nie rozciąga się na prezentacje ekranowe

generowane przez ten program. W sprawie tej sąd, opierając się na wcześniejszych sprawach,

stwierdził, że prezentacje audiowizualne gry komputerowej podlegają w ramach prawa autorskiego

oddzielnej ochronie. Sąd, po rozważeniu argumentów za i przeciw jednolitej ochronie, stwierdził,

106 706 F. Supp. 984107 659 F. Supp. 449

73

że prezentacje ekranowe powinny podlegać oddzielnej rejestracji i ochronie, gdyż nie są to „kopie”

ani „reprodukcje” warstwy tekstowej programu komputerowego. W omawianej sprawie sąd poszedł

nawet o krok dalej, stwierdzając, że jeśli można uzyskać takie same prezentacje ekranowe przy

użyciu różnego kodu, to nie można mówić o naruszenia praw do programu komputerowego,

jeśli nie ma dowodu na skopiowanie kodu źródłowego, wynikowego, sekwencji, organizacji lub

struktury programu.

W jednym z ostatnich orzeczeń dotyczącym tej kwestii, w sprawie Clarity Software, LLC,

v. Allianz Life Ins. Co. Of North America108 sąd opowiedział się za modelem rejestracji w oparciu

o jeden wniosek.

Objęcia programów komputerowych ochroną prawa autorskiego nie ulega obecnie

wątpliwości, gdyż utwory te zostały wyraźnie zdefiniowane i objęte ochroną w ramach Copyright

Act. Wcześniej Copyright Office także dopuszczał rejestracje tego rodzaju utworów, rozstrzygając

wątpliwości na korzyść twórców109. […]

W odniesieniu do prezentacji audiowizualnych generowanych przez gry komputerowe

pojawił się na gruncie prawa obowiązującego w Stanach Zjednoczonych znaczący problem

związany z przesłanką utrwalenia (fixed) utworu. W przypadku innych utworów nie trudno jest

wskazać środek na którym dany utwór został utrwalony – atrament na papierze, farba na płótnie,

czy też ociosany kamień. W przypadku gier komputerowych sprawa wyglądała jednak inaczej, gdyż

kod programu, który ją generował był bez wątpienia utrwalony w pamięci komputera lub

na dyskietce, ale wszystko co wyświetlało się na ekranie monitora miało jedynie efemeryczny

charakter. Powstało zatem pytanie, kto w istocie kreuje to, co wyświetla się na ekranie

– autor programu, czy też gracz?

Jedną z pierwszych spraw dotyczących możliwości objęcia gry komputerowej w postaci

w jakiej pojawia się ona na ekranie monitora ochroną prawa autorskiego była sprawa Stern

Electronics, Inc. v. Kaufman110 rozstrzygana w pierwszej połowie lat 80tych ubiegłego wieku.

Dotyczyła ona gry „Scramble”, która rozpowszechniona była w postaci tzw. arcade game,

czyli maszyny z wbudowaną grą wideo, która uruchamiana była za pomocą wrzucanych do niej

monet. W 1981 roku wydany został przez Copyright Office certyfikat rejestracji, dla potrzeb

którego złożone zostały kasety wideo zawierające nagrania gry Scramble w trybie „attract mode”

i „play mode”. Co ciekawe rejestrująca grę firma Konami zaniechała zgłoszenia kodu programu

komputerowego, a w to miejsce dokonała rejestracji gry jako utwór audiowizualny.

108 Orzeczenie powołane w A. Saunders Lipson, R. D. Brain, Computer..., s. 209109 Ibidem, s. 213110 669 F.2d 852 (2d Cir. 1982)

74

Było to podstawą do podniesienia przez stronę pozwaną zarzutów, że utwór audiowizualny

w postaci gry nie jest ani utrwalony, ani też oryginalny w rozumieniu § 102(a) Copyright Act.

Oba zarzuty wynikały z faktu, że sekwencja obrazów pojawiających się na ekranie podczas każdej

gry będzie inna, zależnie od tego jakie działania podejmie gracz podczas danej rozgrywki.

Na przykład, jeśli graczowi nie uda się uniknąć ognia przeciwnika, jego statek kosmiczny zostanie

zniszczony, jeśli natomiast nie zestrzeli on wystarczająco dużo zbiorników z paliwem,

to jego własny zapas się skończy i statek się rozbije. Gdyby na wyświetlane prezentacje

audiowizualne gracz nie miałby żadnego wpływu, nie byłoby wątpliwości, że są one zdatne

do objęcia ochroną prawa autorskiego, gdyż spełnione są przesłanki statuujące utwór audiowizualny

w rozumieniu par. 101 Copyright Act, a także uznać można, że pamięć wewnętrzna na jakiej

zapisana była gra stanowi jej kopię. Utwór audiowizualny w postaci gry jest zatem trwale

utrwalony na materialnym nośniku, pamięci wewnętrznej, z której może być odtworzony

za pomocą innych komponentów urządzenia. Czy z faktu, że gracz ma wpływ na wyświetlane

sekwencje wynika, że nie mogą one zostać jednak uznane za utwór audiowizualny?

Bez wątpienia sekwencje te są za każdym razem inne, gdyż gracz ma wpływ na trasę statku,

szybkość z jaką się on porusza, a także celność oddawanych strzałów. Niemniej jednak wiele

aspektów gry pozostaje pozostaje niezmienna przy każdej rozgrywce – kształty i kolory tła, rozmiar

statku, przeciwnicy i rozmieszczenie dodatkowych elementów jak zbiorniki paliwa. Niezmienne

są także odtwarzane przez grę efekty dźwiękowe związane z czynnościami dokonywanymi przez

gracz, choć następują one w różnym czasie i kolejności zależnie od tego jak przebiega gra. Mimo

że kolejność obrazów może być inna, a dźwięki odtwarzane w różnym czasie, to sekwencje

obrazów uznać należy za utrwaloną i możliwą do wielokrotnego odtworzenia, a przez to zdolną

do objęcia ochroną przyznawaną utworom audiowizualnym.

Bardzo interesujący jest także drugi zarzut podniesiony w tej sprawie, a mianowicie zarzut

dotyczący oryginalności. Po pierwsze pozwany w apelacji podniósł, że utwór w postaci gry

wyświetlanej na ekranie stanowi za każdym razem nowy utwór, właśnie z powodu udziału gracza

w jego „tworzeniu”. Miał to być dowód na to, że zdeponowana w procesie rejestracji kaseta wideo

z nagranym przebiegiem gry pozwalała na objęcia ochroną tylko tego jednego, utrwalonego na niej

przebiegu. Argument ten został jednak odrzucony z tych samych powodów, które były

uzasadnieniem dla objęcia gry ochroną przyznawaną utworom audiowizualnym.

Po drugie, pozwany starał się dowieść, że prezentacje ekranowe w postaci wyświetlanej gry w

ogóle nie spełniają przesłanki oryginalności, gdyż zdeterminowane są przez program komputerowy,

które je generuje. Sąd słusznie odrzucił tą linię argumentacji przyznając, że oba utwory mają

niezależną zdolność do objęcia ochroną, choć oba utrwalone są na tym samym nośniku. Ponadto,

75

proces twórczy w przypadku gry komputerowej zaczyna się od określenia tego jak będzie wyglądać

część audiowizualna, która determinuje rozwiązania zastosowane w programie111.

Podsumowując, sąd uznał, że powtarzające się sekwencje obrazów i dźwięku, które

pojawiają się na ekranie gry stanowią utwór audiowizualny w rozumieniu Copyright Act.

Podobne stanowisko zajął sąd w sprawie M. Kramer Mfg. Co. v. Andrews rozważając

prezentacje ekranowe gry w pokera. Sąd stwierdził, że „kształt i charakterystyka kart oraz „kształty,

rozmiary, kolory i dźwięki gry” stanowią chroniony prawem autorskim utwór audiowizualny112.

6.3.2. Orzecznictwo francuskie

Na gruncie europejskim problematyka gier komputerowych stosunkowo szeroko omówiona

została we Francji, gdzie zapadło kilka orzeczeń w tej sprawie, a kwestia ta była przedmiotem

licznych wypowiedzi doktryny.

Podobnie jak na gruncie prawa polskiego113, we Francji rozważane są skrajnie różne, choć

możliwe do przyjęcia stanowiska:

• albo nadać grze jednostkową kwalifikację przyjmując, że stanowi ona utwór audiowizualny

albo program komputerowy

• albo też stosować przepisy dotyczące obu tych utworów tak, aby nadać kwalifikacji gier

takie ramy prawne, które najbardziej będą odpowiadać ich specyfice

• albo też zakwalifikować grę jak utwór zbiorowy

W przeciwieństwie jednak do Polski, w której nie zapadły do tej pory żadne orzeczenia dotyczące

kwalifikacji gier komputerowych w świetle prawa autorskiego, we Francji spotkać można

w praktyce wszystkie wymienione wyżej kwalifikacje114. Kwestia gier komputerowych zyskała we

Francji na znaczeniu także w związku z wprowadzeniem specjalnych ulg podatkowych dla

niektórych gier wideo115. Co ciekawe, prawo wprowadzające te ulgi zawiera definicję legalną gry

wideo, która mówi, że jest to „oprogramowanie udostępniane publiczne na nośniku materialnym lub

online, zawierające elementy twórczości artystycznej i technologicznej, oferujące jednemu lub

111 Naturalnie program leżący u podstaw gry nie jest tak silnie zdeterminowanym jej audiowizualną częścią, aby nie można było tu mówić o swobodzie twórczej.

112 783 F.2d 421, 445 (4th Cir. 1986). Orzeczenie powołane za R.A. Dannenberg, S. Mortinger, R. Christ, Ch. Scelsi, F. Alemi, Computer games and virtual worlds. A new frontier in intellectual property law, Chicago 2010 s. 50

113 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 301.114 M. Vignoles, La Titularité des droits d'auteur portant sur un jeu vidéo, passim,www.omnsh.org/.../Memoire_La_titularite_des_Droits_portant_sur_un_jeu_video_Marc_Vignoles.pdf [22.03.2011]115 Por. zaproszenie do zgłaszania uwag w tej sprawie zgodnie z art. 88 ust. 2 Traktatu WE,

http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2006:297:0019:01:PL:HTML [22.03.2011]

76

większej grupie użytkowników szereg interakcji opartych na symulacji w postaci ruchomych

obrazów z dźwiękiem lub bez”116. Jest to bardzo trafna definicja, choć w istocie nie wnosi nic

nowego, przynajmniej w kontekście kwalifikacji prawnej gier komputerowych.

Najnowszym orzeczeniem poruszającym kwestię kwalifikacji prawnej gier komputerowych

jest orzeczenie w sprawie firmy CRYO117, która zajmuje się właśnie produkcją i sprzedażą gier

komputerowych. Do tworzonych gier CRYO włączało istniejące utwory muzyczne, zawierając

w tym celu stosowne umowy. Umowy zawierane były bezpośrednio z twórcami,

czyli z pominięciem organizacji zbiorowego zarządzania jaką jest we Francji SESAM.

Warto zwrócić uwagę, że w prawie francuskim zawarcie umowy bezpośrednio z twórcą utworu,

który ma być włączony do utworu audiowizualnego, nie wyłącza możliwości dochodzenia przez

organizację zbiorowego zarządzania opłat za korzystanie z utworów twórców w takiej organizacji

zrzeszonych. Producent gier twierdził, że gra komputerowy stanowi program komputerowy,

a więc włączenie utworu muzycznego do programu komputerowego wykracza poza zakres zarządu

powierzonego SESAM. Organizacja zbiorowego zarządzania twierdziła natomiast,

że gra komputerowa to utwór audiowizualny, a włączenie utworu muzycznego do utworu

audiowizualnego jest już w zakresie zarządu i dlatego CRYO powinno zawrzeć umowy

za pośrednictwem SESAM, który w związku z odmową uiszczenia opłat wniosło sprawę do sądu118.

Paryski sąd apelacyjny stwierdził w wydanym w tej sprawie orzeczeniu, że gry wideo

„będąc utworami multimedialnymi, nie mogą zostać sprowadzone jedynie do programu

komputerowego pozwalającego na ich wykonanie”. Sąd podkreślił także to, że gra wideo, pomimo

że zawiera narzędzie jakim jest program komputerowym, jest jednak utworem bardziej złożonym,

gdyż zawiera także fabułę, obraz i dźwięki. Sąd powołał się dla uzasadnienia swoich rozważań

także na przytoczoną wyżej definicję gry wideo zawartą w ustawie o unowocześnianiu

rozpowszechniania utworów audiowizualnych oraz telewizji przyszłości, która w omawianej

sprawie nie miała jednak zastosowania. Przyjmując powyższą argumentację sąd orzekł,

że w odniesieniu do gier wideo stosować należy nie tylko przepisy dotyczące programów

komputerowych, ale także przepisy dotyczące utworów audiowizualnych.

Podsumowując, zgodnie z najnowszym, omówionym wyżej, stanowiskiem sądu

francuskiego, w odniesieniu do gier komputerowych, które zaliczyć można do tzw. utworów

multimedialnych, należy stosować łącznie przepisy dotyczące programów komputerowych

i utworów audiowizualnych. Z uwagi na podobieństwo regulacji francuskiej i polskiej, a także

116 Na podstawie ustawy o unowocześnianiu rozpowszechniania utworów audiowizualnych oraz telewizji przyszłości. 117 Orzeczenie dostępne na http://www.droit-technologie.org/upload/actuality/doc/1103-1.DOC [22.04.2011]118 Szerzej na temat stanu faktycznego M. Chan-Peng, http://www.robic.ca/publications/Pdf/328.070E-MCP_2009.pdf

77

na najnowsze orzeczenie ETS w kwestii interfejsów użytkownika, takie podejście nie wydaje się

nieuzasadnione.

6.3.3. Orzecznictwo niemieckie

W Niemczech, podobnie jak w innych krajach, kwalifikacja gier komputerowych stanowi

kontrowersyjne zagadnienie. W prawie niemieckim brak jest jakichkolwiek specjalnych zasad

ochrony gier komputerowych, choć istnieją założenia wprowadzenia takich regulacji119.

W większości wypowiedzi niemieckiej doktryny i orzecznictwa wskazuje się na podwójną

techniczno-artsytyczną naturę gier komputerowych, dlatego też na takich płaszczyznach rozważa

się ich ochronę. W konsekwencji ochrona gier komputerowych oparta może zostać na ochronie

przyznawanej utworom filmowym, co nie wyklucza samodzielnej ochrony jej poszczególnych

części, jeśli stanowią utwory w rozumienia prawa autorskiego, a także ochronie specjalnej

przewidzianej dla programów komputerowych120.

Przyjęcie, że prezentacje ekranowe generowane przez gry mogą stanowić utwory

audiowizualnej nie było sprawą oczywistą. Pierwsze orzeczenia niemieckie w sprawach gier

komputerowych odrzucały taką kwalifikację z uwagi na zróżnicowane sekwencje obrazów, które

pojawiają się przy poszczególnych rozgrywkach121. Dopiero w późniejszym orzeczeniu w sprawie

Amiga Club122, sąd przyjął, że niezależnie od tego, że utwór musi zawierać ustaloną sekwencje

obrazów, aby zostać zakwalifikowanym jako film, to odgrywanie poszczególnych sekwencji

poprzez użytkownika grającego w grę może zostać przyrównane do odtwarzania fragmentów filmu.

W omawianej sprawie odrzucono także zapatrywanie, że użytkownik grający w grę tworzy swój

własny film.

W Niemczech dominuje zatem pogląd, że kwalifikacja gier ma podwójny charakter.

Dominuje jednocześnie przekonanie, że rozdzielenie warstwy software'owej i „zawartości”, a więc

multimedialnej nadbudowy gry jest raczej mało możliwe123. Wskazywane są problemy wynikające

z rozbieżności zawartych w regulacjach obu, w istocie różnych, przedmiotów ochrony jakimi

są programy komputerowe i utwory filmowe124. Uznaje się także, że możliwa jest ochrona

119 G. Poll, A. Brauneck, Rechtliche Aspekte des Gaming-Marktes, GRUR 2001, s. 389, 392 120 P. Katko, T. Maier, Computerspiele – die Filmwerke des 21. Jahrhunderts?

www.hro.com/files/publications/AufsatzComputerspiele.pdf 121 Oberlandesgericht Frankfurt am Main, GRUR 1983, s. 757, 758 oraz GRUR Int 1993, s. 171, 172 122 Wydanym przez Oberlandesgericht Köln, GRUR 1992, s. 312, 313123 W. Bullinger, Ch. Czychowski, Digitale Inhalte: Werk und/oder Software? - Ein Gedankenspiel am Beispiel von

Computerspielen, GRUR 2011, s. 20124 Ibidem, s. 21

78

poszczególnych elementów gry takich jak postacie, pojedyncze prezentacje ekranowe (screenshots),

muzyka, zawarte w grze utwory literackie, czy wreszcie fabuła.

6.4. Próba kwalifikacji

6.4.1. Utwór nienazwany

Pierwszym z możliwych wariantów jest zastosowanie tylko ogólnych przepisów prawa

autorskiego do całości utworu jakim jest gra komputerowa.

Przepisy ogólne prawa autorskiego chronią każdy przejaw działalności twórczej

o indywidualnym charakterze niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Ochrona

taka przysługuje niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności i trwa od chwili ustalenia

utworu. Gra komputerowa w świetle przepisów ogólnych musiałaby być traktowana jako utwór,

który nie został wymieniony w art. 1 ust. 2 ustawy, a więc utwór nienazwany. Przyjęcie takiej

kwalifikacji oznaczałoby, że do takiego utworu zastosowanie znalazłyby wszystkie przepisy prawa

autorskiego z wyjątkiem tych, które mają charakter szczególny. W konsekwencji do gier

komputerowych nie mogłyby znaleźć zastosowania przepisy szczególne dotyczące programów

komputerowych, czy utworów audiowizualych.

Współautorami gry komputerowej byłyby wszystkie osoby, które wniosły wkład twórczy

w w jakąkolwiek jej część, a więc zarówno w część programistyczną, jak i audiowizualną. W tym

zakresie odpowiadałoby to realiom tworzenia gier komputerowych, które w obecnym kształcie nie

uwzględniają w jakiś specjalny sposób podziału twórców ze względu na część gry do której wnoszą

oni swój wkład.

Przepisy dotyczące programów komputerowych nie są zdolne do objęcia ochroną

wszystkich elementów gry komputerowej jako całości. Stanowią one jednak szereg istotnych

wyjątków, które ograniczają między innymi dozwolony użytek, a wykluczenie dozwolonego użytku

w kształcie jaki obowiązuje w Polsce leży w żywotnym interesie twórców gier. W przypadku

przyjęcia, że gra komputerowa stanowi utwór nienazwany należałoby dopuścić stosowanie

przepisów o dozwolonym użytku, co mogłoby w konsekwencji przyczynić się do całkowitej

nieopłacalności tworzenia gier. Ponadto, pominięcie przepisów szczególnych dotyczących

programów komputerowych wyłączałoby stosowanie np. zasad legalnej dekompilacji. Byłoby

to całkowite zignorowanie faktu, że gra jest jednak w istotnej części programem komputerowym.

79

Przyjęcie, że gra komputerowa stanowi, jako całość, utwór nienazwany należy z uwagi

na niedostateczny zakres ochrony kategorycznie odrzucić.

6.4.2. Program komputerowy czy utwór audiowizualny?

Drugą możliwością jest stosowanie do gry komputerowej tylko przepisów dotyczących

grupy utworów najbardziej do niej zbliżonych, a więc programów komputerowych albo utworów

audiowizualnych.

6.4.3. Gra komputerowa jako program komputerowy

Nie ulega wątpliwości, że w świetle budowy gry komputerowej może ona zostać uznana

za program komputerowy. Przemawia za tym z pewnością fakt, że silnik leżący u podstaw gry

zawsze stanowi rodzaj programu komputerowego. Kwalifikacja taka możliwa jest w trzech,

w istocie różnych, wariantach:

• pierwszy z nich zrównuje gry z programami (traktując grę wyłącznie jako program)

• drugi zakłada subsydiarne stosowanie przepisów dotyczących programów komputerowych

w stosunku do przepisów ogólnych,

• trzeci natomiast pozwala na stosowanie Rozdziału VII PrAut wraz z przepisami

dotyczącymi innych utworów pojawiających się w grze.

Omawiając konsekwencje przyjęcia powyższych wariantów ochrony należy zastanowić się,

w świetle przepisów dotyczących programów komputerowych, a także omówionego wyżej

orzeczenia ETS dotyczącego charakteru prawnego interfejsów użytkownika, czy gra komputerowa

nie stanowi takiego interfejsu.

6.4.3.1. Gra komputerowa jako rodzaj interfejsu użytkownika

W pierwszej części pracy omówione zostało pojęcie interfesju użytkownika, które

na gruncie Dyrektywy może być ujmowane dosyć szeroko. Czy możliwa jest zatem kwalifikacja

gry jako rozbudowanego interfejsu użytkownika?

Wyświetlana gra dzieli z typowymi interfejsami użytkownika dwie podstawowe cechy,

a mianowicie jest wyświetlana na monitorze, jest bez wątpienia efektem działania programu,

80

który leży u jej podstaw oraz ma graficzny (wizualny) charakter. Jest to zatem rodzaj interfejsu

(gdyż program wyświetlając obrazy oddziałuje na użytkownika), który nie jest co prawda

elementem funkcjonalnym ułatwiającym wprowadzanie danych do programu, bądź prezentowanie

przez program w sposób statycznych wyników jego funkcjonowania (jak ma to miejsce

np. w edytorze tekstu), ale jest głównym jego elementem, można powiedzieć, że determinującym

sens istnienia samego programu125.

Ochrona interfejsów użytkownika, a więc w założeniach przyjętych powyżej także gier

komputerowych (rozumianych jako prezentacje ekranowe) nie może być oparta na przepisach

szczególnych dotyczących programów komputerowych. Z tego powodu odrzucić należy pierwszy

wariant kwalifikacji związanej z programami komputerowymi, który zakłada zrównanie pojęć

programu komputerowego i gry komputerowej rozumianej jako całość.

W przypadku typowych graficznych interfejsów użytkownika służących interakcji

zastosowanie powinny znaleźć unormowania ogólne, które uwzględniać będą specyfikę programów

komputerowych, głównie w zakresie funkcjonalności. Nic nie stoi na przeszkodzie,

aby w odniesieniu do gier komputerowych także przyjąć takie rozwiązanie, a więc obok przepisów

dotyczących programów komputerowych stosować przepisy ogólne. Zakres subsydiarnego

stosowania przepisów dotyczących programów komputerowych powinien zostać także w tym

wypadku ograniczony do warstwy programistycznej gry, z uwagi na jej niedostosowanie

do ochrony prezentacji ekranowych.

W przypadku gier komputerowych pojawia się jednak pytanie, czy jeśli część wizualną gry

traktować można, podobnie jak graficzne interfejsy użytkownika, jako utwór, to czy nie należy

rozważyć ich kwalifikacji do grupy utworów audiowizualnych?

6.4.4. Gra komputerowa jako utwór audiowizualny w prawie polskim

Utwory audiowizualne stanowią wyszczególnioną grupę utworów wskazaną w art. 1 ust. 2

pkt 9 ustawy, która jednak nie zawiera w sobie definicji tego pojęcia. Nie bez znaczenia pozostaje

jednak fakt, że utwory filmowe zostały włączone do kategorii utworów audiowizualnych,

które zdają się stanowić pojęcie szersze. Kategoria utworów audiowizualnych wprowadzona zostało

obecną ustawą, która tym pojęciem zastąpiła wcześniej stosowane określenia takie jak "utwór sztuki

125 Podobnie, jednak bez szerszego uzasadnienia, zdaje się przyjmować D. Flisak, Utwór..., s. 95. Autor stwierdza bowiem, że „właśnie w przypadku gier komputerowych atrakcyjny interfejs użytkownika stanowi główny atrybut przyciągający odbiorców”.

81

kinematograficznej", "film kinematograficzny" czy "utwór kinematograficzny".

Pojęcia te od dawna rozumiane były szeroko126, gdyż odwołując się do znaczenia słowa

"kinematografia" obejmowały swoim zakresem wszystkie utwory polegające na "utrwalania ruchu".

Wskazuje się jednak127, że wprowadzenie kategorii utworu audiowizualnego w miejsce utworu

kinematograficznego sprzyjać będzie kwalifikowaniu nowych form, w szczególności tworzonych

w związku z rozwojem techniki, jako podlegających regulacji przepisów dotyczących utworów

audiowizualnych.

Utwór audiowizualny percypowany jest za pomocą zmysłów wzroku i słuchu, przy czym

kluczowym dla uznaniu utworu za audiowizualny jest kryterium ruchu obrazu. Jednocześnie

podkreślić należy, że nie każdy utwór spełniający powyższe kryteria stanowić będzie utwór

audiowizualny, gdyż dla takiej kwalifikacji wskazane będą współpraca wielu podmiotów, znaczne

skomplikowanie procesu tworzenia, czy też znaczące nakłady finansowe.

Większość współczesnych gier komputerowych spełnia kryterium ruchomych obrazów, choć warto

podkreślić, że istnieją gry (głównie strategiczne), które nie spełnią tego kryterium, gdyż mają

w przeważającej mierze statyczny charakter.

Obecnie można przyjąć, że pojęcie utworu audiowizualnego obejmuje nie tylko "klasyczne"

dzieła kinematograficzne, ale także filmy rysunkowe, filmy wykorzystujące technikę komputerową

(niektóre w technice powstania bardzo zbliżone do gier komputerowych, bądź wręcz bezpośrednio

na nich oparte128), a także pomniejsze formy audiowizualne129.

Ochrona oparta na przepisach prawa autorskiego powstaje z chwilą ustalenia,

czyli uzewnętrznienia utworu w sposób zezwalający na jego percepcję przez osoby inne niż twórca.

Przez „ustalenie”, stosownie do orzeczenia SN z 25 kwietnia 1973 r. (OSN 1974, poz. 50), należy

rozumieć przybranie przez utwór jakiejkolwiek postaci, chociażby nietrwałej, jednakże na tyle

stabilnej, żeby cechy i treść utworu wywierały efekt artystyczny. Przyjęcie, że utwór zostaje

ustalony także, gdy przybiera nietrwałą postać nie pozostawia wątpliwości, które pojawiły się

w odniesieniu do gier komputerowych na gruncie prawa autorskiego w Stanach Zjednoczonych.

USA copyright act w paragrafie 102(a) wymaga bowiem, aby utwór został „utrwalony”. Podobna

sytuacja miała miejsce pod rządami ustawy z 1952 roku, która stanowiła w art. 1 § 2,

że przedmiotem prawa autorskiego są m.in. utwory sztuki kinematograficznej "utrwalone

w scenariuszach, rysunkach lub fotografiach". Na gruncie wspomnianej ustawy Sąd Najwyższy

126 M. Czajkowska-Dąbrowska, Komentarz..., s. 524 127 Ibidem, s. 524.128 Przykładem może być tzw. machinima, czyli technika animacji polegająca na wykorzystaniu obrazu generowanego

przez gry komputerowe. Więcej na ten temat: http://www.machinima.com/129 J. Barta, R. Markiewicz, System..., s. 32

82

zajął stanowisko, że utwór filmowy nie może w ogóle zaistnieć bez utrwalenia go w przedmiocie

materialnym130. Wydaje się, że na gruncie obowiązującej ustawy nie sposób uznać

wymogu utrwalenia utworu za konstytutywny dla przyznania ochrony. Nie oznacza to jednak,

że w odniesieniu do gier komputerowych kwestie utrwalenia i ustalenia utworu pozostają

indyferentne. Przesłanka ustalenia ma kapitalne znaczenie na przykład w rozważaniach

dotyczących ewentualnego współautorstwa gracza.

Tradycyjnie pojmowany film składa się z sekwencji scen, których kolejność jest

z góry ustalona. Obecnie, dzięki rozwojowi techniki, zmiana kolejność scen, czy też fabuły stały się

możliwe, choć jedynie w bardzo ograniczonym zakresie (np. wybór scen końcowych). W filmach

nie są jednak nadal możliwe modyfikacje poszczególnych scen. Inaczej jest w przypadku gier

komputerowych, w których indywidualne decyzje podejmowane przez gracza wpływają

na przebieg gry, a co za tym idzie na wyświetlanie obrazów i odtwarzanie dzwięków, które

następują w czasie rzeczywistym, co w połączeniu z często nieliniowym charakterem rozgrywki

stanowi istotną różnicę w stosunku do filmu. Pojawia się zatem pytanie, czy ochrona przyznana

utworom audiowizualny odnosi się wyłącznie do takich utworów, których przebieg jest z góry

ustalony i ma charakter liniowy? Oberlandesgericht Frankfurt131 orzekł, że gry Donkey Kong Junior

I i Parodius nie stanowią utworów filmowych właśnie z uwagi na możliwość generowania

zróżnicowanych sekwencji filmowych. Wydaje się jednak, że gdyby gra była jedynie odtwarzana,

tak jak ma to miejsce w przypadku scenek "filmowych" generowanych w oparciu o grafikę gry,

w momencie gdy gracz traci kontrolę nad postacią, wątpliwości takie nie pojawiałyby się. Czy

zatem możliwość wpływu na przebieg gry dyskwalifikuje możliwość kwalifikacji gier jako

utworów filmowych?

Możliwość wpływu na przebieg gry jest nieodłącznym elementem i istotą gry

komputerowej, która oprócz biernego odbioru wyświetlanych treści zakłada aktywny (co nie

znaczy, że twórczy) wkład w kształtowanie jej przebiegu. Związane jest to szeroko pojętą

interaktywnością gier komputerowych.

130 M. Czajkowska-Dąbrowska, Komentarz..., s. 525131 Oberlandesgericht Frankfurt am Main, GRUR 1983, 757, 758 oraz GRUR Int 1993, 171, 172

83

6.4.5. Interaktywność gier komputerowych

Interakcja to „oddziaływanie na siebie osób, przedmiotów lub zjawisk”132. Interaktywny

w odniesieniu do programu komputerowego, czy szerzej sprzętu elektronicznego, oznacza

odbierający informacje od użytkownika i reagujący na nie. Interaktywność jest cechą, która

przypisywana jest obecnie wielu rodzajom produktów np. tablicom szkolnym, które pozwalają na

nanoszenie dodatkowych treści na wyświetlany na nich obraz.

Interaktywność to bez wątpienia cecha gier komputerowych, które pozwalają

użytkownikowi na aktywny udział w odbiorze utworu poprzez podejmowanie decyzji odnośnie

ich przebiegu. W istocie, w grach komputerowych możliwości kształtowania przebiegu akcji zdają

się być najszersze spośród wszystkich utworów opartych na technice wizualnej prezentacji.

Interaktywność w dziedzinie percepcji wytworów kultury nie jest zjawiskiem ani nowym,

ani związanym wyłącznie z technologią komputerową, choć to właśnie komputerom zawdzięcza

ona znaczący rozwój i przenikanie do wielu dziedzin sztuki.

Początki interaktywności dotyczyły utworów literackich i zjawiska opisywanego obecnie

jako hipertekst literacki, które zakładało podział utworu na części pomiędzy którymi czytający

mógł się przenosić dzięki odesłaniom wskazanym przez autora133. Pozwalało to czytelnikowi

na aktywne „kształtowanie” fabuły zgodnie ze swoimi preferencjami. Ciąg odesłań prowadził

jednak zawsze do zakończenia, choć nierzadko jednego z wielu możliwych. W rezultacie ten sam

utwór literacki mógł być poznawany na wiele różnych sposobów, co tworzyło wrażenie

nieliniowości. Ten nielinearny charakter utworu był jednak pozorny, gdyż jego przebieg był

przecież z góry zdeterminowany, dlatego też stosowniejsze jest tu określenie multilinearny. Wybór

ścieżki zapoznania się z utworem był zatem ograniczony przez autora, co nie pozwalało

na modyfikację dzieła.

Na kanwie hipertekstu literackiego powstały później pierwsze gry komputerowe obdarzone

fabułą, czyli tzw. tekstówki. Opierały się one na rozbudowanej warstwie tekstowej wspieranej przez

proste i w większości statyczne elementy graficzne, które razem tworzyły spójną całość. Gracz miał

za zadanie zapoznanie się z okolicznościami towarzyszącymi danej scenie, a następnie podjęcie

decyzji, co do czynności którą chce wykonać. Stosowne polecenie wprowadzane przy użyciu

klawiatury przenosiło gracza do kolejnej sceny. Były to początki interaktywnych gier

132 Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, dostępny online pod adresem: www.sjp.pwn.pl 133 Przykładem pierwszej powieści wykorzystującej tego typu odesłania była Gra w klasy Julio Cortázara, która

wydana została w 1963 roku. Zawierała ona sugestie autora odnośnie alternatywnej kolejności zapoznawania się z poszczególnymi rozdziałami książki.

84

komputerowych, w których gracz aktywnie kształtował przebieg akcji, a gra odznaczała

się występowaniem fabuły.

W większości orzeczeń dotyczących gier komputerowych przyjmuje się, że wpływ na

kolejność wyświetlanych obrazów nie zmienia faktu, że utwór ma audiowizualny charakter134.

Podnosi się przy tym, że wszystkie wyświetlane obrazy są predeterminowanymi wariantami gry.

Stanowisko to, choć w swej istocie słuszne, może być nieco osłabione w przypadku gier z szerokim

zakresem dopuszczalnej edycji dokonywanej przez gracza, która pozwala na niczym nieskrępowane

kreowanie sterowanej później w świecie gry postaci.

6.4.6. Zjawisko konwergencji

Gwałtowny rozwój techniki sprawił, że gry stawały się coraz bardziej złożone,

a możliwości prezentacji treści graficznych coraz bardziej wyszukane. Animacje komputerowe nie

były jednak tak zaawansowane jak obecnie, dlatego zaczęto tworzyć formy hybrydowe włączając

do tworzonych komputerowo światów prawdziwych aktorów. Było to możliwe dzięki technice

„blue box”135, która wykorzystywana jest do dzisiaj przy tworzeniu filmów. Gry komputerowe

oparte na tej technologii pozwalały nawigować postacią aktora, choć z oczywistych przyczyn liczba

możliwych ruchów była ograniczona, gdyż były one uprzednio nagrywane w studio. Ten rodzaj gry

oparty na tzw. Full Motion Video stanowił pierwsze zjawisko bezpośredniego przenikania

się światów gier komputerowych i filmu. Technologia ta straciła jednak na znaczeniu wraz

z rozwojem grafiki trójwymiarowej, która pozwalała na stosunkowo realistyczne odwzorowywanie

bohaterów.

Obecnie najczęściej wykorzystywaną techniką z pogranicza obu światów jest tzw. motion

capture, czyli przechwytywanie ruchu. Technika ta oparta jest na rozmieszczeniu szeregu czujników

na ciele aktora, które pozwalają na płynne i realistyczne odwzorowanie jego ruchów. Technika

ta jest bardzo popularna zarówno w animacji komputerowej, jak i w tworzeniu gier. Szerokie

zastosowanie znajduje w odzwierciedlaniu ruchów sportowców, których „awatary” generowane w

grze mogą nosić cechy osobliwe dla danego sportowca, co wzmaga stopień odwzorowania

rzeczywistej rozgrywki.

Zakwalifikowanie gier komputerowych jako utwory audiowizualne nie wydaje się

134 Por. Oberlandesgericht Hamburg, GRUR 1990, 127, 128 w sprawie Super Mario III; Oberlandesgericht Bayern, GRUR 1992, 508, 509; Oberlandesgericht Köln, GRUR 1992, 312, 313 w sprawie Amiga-Club.135 Technika obróbki obrazu polegająca na zamianie tła o w miarę jednolitym kolorze (pierwotnie niebieskim, stąd

nazwa) na dowolny obraz. Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Blue_box

85

pozbawione uzasadnienia także dlatego że wrażenie ruchomego obrazu nie musi być uzyskiwane

techniką fotograficzną lub jej podobną, lecz może być ono efektem uzyskiwanym w pełni

komputerowo. W dzisiejszych czasach powstają filmy tworzone w całości techniką komputerową,

które są niemożliwe do odróżnienia od filmów utrwalanych przy użyciu kamery. Uzyskanie takiego

efektu w grach komputerowych nie jest możliwe z uwagi na ograniczenia sprzętowe i renderowanie

grafiki w czasie rzeczywistym, nie ulega jednak wątpliwości, że uzyskanie wrażenia pełnego

realizmu jest jednym z celów jaki stawiają sobie programiści i graficy zarówno w zakresie animacji

jak i "fizyki" stosowanej w większości gier.

6.4.7. Gra utworem audiowizualnym

Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, interfejs użytkownika w postaci gry komputerowej

może zostać uznany za utwór audiowizualny.

Znacznie bardziej problematyczne niż stwierdzenie, że gra komputerowa spełnia kryterium

ruchomych obrazów i przez to może być zakwalifikowana jako utwór audiowizualny jest określenie

konsekwencji związanych z taką kwalifikacją.

Zakwalifikowanie gry komputerowej wyłącznie jako utworu audiowizualnego należy

odrzucić z tych samych przyczyn, które przemawiają za odrzuczeniem kwalifikacji gry

komputerowej jako utworu nienazwanego.

Zgodnie ze stanowiskiem wypracowanym w pierwszej części pracy na gruncie rozważań

nad charakterem prawnym graficznych interfejsów użytkownika przyjąć należy, że w warstwie

programistycznej gier znajdą zastosowanie przepisy dotyczące programów komputerowych,

natomiast do warstwy audiowizualnej zastosowanie znajdą przepisy rozdziału 6. PrAut.

86

7. KONSEKWENCJE ZAPROPONOWANEJ KWALIFIKACJI

7.1.1. Prawa do gry komputerowej jako całości

Zagadnieniem o zasadniczym znaczeniu w kontekście „podwójnej” kwalifikacji gier

komputerowych jest określenie jakiemu podmiotowi będą przysługiwały prawa do gry

komputerowej. W odniesieniu do programów komputerowych prawa te powstają na rzecz twórcy,

współtwórców bądź pracodawcy. W przypadku utworów audiowizualnych zgodnie z art. 69 PrAut

prawa powstają na rzecz współtwórców. Sytuację tę dodatkowo komplikuje wprowadzone w art.

70 PrAut domniemanie, że producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy

o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa

majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości.

Obie części, a więc programistyczna i audiowizualna stanowią zupełnie odmienną jakość.

Z omówionego wyżej modelu organizacyjnego powstawania gier komputerowych wynika raczej,

że producenci gier nie przywiązują istotnej wagi do tego nad jaką częścią pracuje dany projektant.

Wydaje się, że producenci gier przyjmując (co jest częściowo uzasadnione z punktu widzenia

informatyki), że gra to po prostu program komputerowy korzystają z dobrodziejstwa art. 74 ust. 3

PrAut, który przyznaje im prawa majątkowe do programu komputerowe stworzonego przez

pracownika. Jeśli jednak spojrzymy na tę kwestię z prawnego punktu widzenia, to osoby

odpowiedzialne za tworzenie zasobów (graficznych, dźwiękowych etc.) nie tworzą w istocie

programu komputerowego rozumianego jako ciąg instrukcji. Osoby te współtworzą jednak

audiowizualną warstwę gry, a więc mogą zostać uznane za współtwórców utworu audiowizualnego.

Z kolei osoby wykonujące prace związane z programem komputerowym leżącym u podstaw gry,

a więc na przykład programiści silnika gry, będą współtwórcami programu komputerowego.

Oczywiście, nie jest wykluczone, że ta sama osoba wniesie twórczy wkład zarówno w powstanie

programu komputerowego, jak i części audiowizualnej gry136.

Zaproponowany powyżej podział na twórców części programistycznej i audiowizualnej

może wydawać się nieco sztuczny i nie przystający do modelu tworzenia gier. Jego zasadność

ilustruje jednak przypadek kompozytora muzyki do gry komputerowej, który w przypadku

jednolitej kwalifikacji musiałby zostać uznany za współtwórcę programu komputerowego.

Przepisy dotyczące utworów audiowizualnych wywodzą się w prostej linii

136 Będzie to miało miejsce w szczególności w przypadku małych studiów projektowych, które samodzielnie tworzą swoje produkcje oraz, co oczywiste, indywidualnych twórców.

87

z przepisów dotyczących utworów filmowych i z myślą o takich właśnie utworach były tworzone.

Regulacja zawarta w art. 69 PrAut jest bezpośrednim odbiciem takiego właśnie podejścia. Stanowi

ona, że współtwórcami utworu audiowizualnego są osoby, które wniosły wkład twórczy w jego

powstanie, a w szczególności: reżyser, operator obrazu, twórca adaptacji utworu literackiego,

twórca stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych

oraz twórca scenariusza. Podkreślenia wymaga, że do grona współtwórców utworu

audiowizualnego zaliczone zostaną zarówno osoby, które wniosły wkład twórczy w postaci

wyodrębnionego utworu (kompozytor muzyki), jak również osoby, których twórczy wkład nie

ma samoistnego charakteru, a wyraża się w całości dzieła audiowizualnego. Do tej drugiej kategorii

zaliczyć można np. wkład reżysera. W przypadku gier komputerowych taki wkład może wnieść

główny projektant, który nadzoruje i w sposób twórczy wpływa na powstanie gry. Do grona

współtwórców audiowizualnej warstwy gry nie powinno się zaliczać, podobnie jak ma to miejsce

w przypadku standardowych utworów filmowych, aktorów. Moim zdaniem powinien im jednak

zostać przyznany status artystów wykonawców, szczególnie aktorom pracującym przy tworzeniu

gier z wykorzystaniem techniki Full Motion Video. Bardziej kontrowersyjne może to być

w odniesieniu do technologii Motion Capture, aczkolwiek także w tym przypadku powinno się

uznać takich aktorów za artystów wykonawców, gdyż fakt, że na zarejestrowane ruchy aktora

nakładane są następnie grafiki komputerowe nie zmienia charakteru jego pracy i nie wyklucza

uznania jej za grę aktorską. Możemy zatem mówić o istnieniu artystycznych wykonań w ramach

gier komputerowych.

Oczywistą konsekwencją wyróżnienia warstwy programistycznej i audiowizualnej jest

możliwość niezależnego obrotu prawami do nich. Program komputerowy (np. silnik) leżący

u podstaw gry będzie nierzadko własnością innego niż producent gry podmiotu, który udziela mu

jedynie licencji na stworzenie gry komputerowej opartej na takim programie. Oznacza to,

że producent gry nie będzie miała prawa do swobodnego rozporządzania prawami do takiego

programu jako całości. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby mógł przenieść prawa, która

na będzie w toku tworzenia audiowizualnej części gry. Pozycja producenta gry nie jest co prawda

tak mocna jak przed nowelizacją z 2000 roku, kiedy art. 70 ust. 1 przyznawał autorskie prawa

majątkowe do utworu audiowizualnego jego producentowi, ale nie widzę powodu, dla którego

obecnie producenci gier nie mieliby przy ich produkcji posiłkować się zawartym tam obecnie

domniemaniem. Jest to tym bardziej istotne, że warstwa audiowizualna gry może być przedmiotem

dalece szerszej eksploatacji niż warstwa programistyczna, a nawet gra jako całość. Można bowiem,

88

co jest coraz powszechniejszą praktyką137, udzielać licencji na korzystanie z audiowizualnych

prezentacji w oderwaniu od samego programu.

Podsumowując, producenci gier komputerowych powinni zatem uważnie konstruować

umowy o tworzenie gier, umowy licencyjne silnika, a także umowy o stworzenie utworów, które

mają zostać włączone do warstwy audiowizualnej gry. Postępowanie takie ułatwi postępowanie

dowodowe w przypadku jakichkolwiek roszczeń wysuwanych przez pracowników, twórców

lub artystów wykonawców.

7.1.2. Pola eksploatacji gier komputerowych

Uregulowania prawne programów komputerowych i gier komputerowych różnią się także

w zakresie pól eksploatacji. Artykuł 74 ust. 4 PrAut wymienia te pola w odniesieniu do programów

komputerowych w sposób wyczerpujący, podczas gdy do utworów audiowizualnych stosuje się

art. 50 PrAut, który wymienia pola eksploatacji w sposób przykładowy. Problem pól eksploatacji

nie jest jedynie teoretyczne, gdyż z zgodnie z regulacją art. 41 ust. 2 PrAut umowa o przeniesienie

autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu obejmuje pola eksploatacji

wyraźnie w niej wymienione.

Wydaje się, że w kontekście rozdzielenia obu warstw gry komputerowej zagadnienie pól

eksploatacji nie jest aż tak problematyczne. Ponownie wymaga ono jednak niezmiernie uważnego

formułowania umów w zakresie licencji i przeniesienia praw. Do pomyślenia jest udzielenie licencji

na wyświetlenie, odtworzenie, czy też nadawanie gry komputerowej w jej warstwie audiowizualnej

– może się tak zdarzyć na przykład podczas transmisji z różnego rodzaju turniejów.

7.1.3. Autorskie dobra osobiste do gier komputerowych

Autorskie dobra osobiste zostały w odniesieniu do programów komputerowych w daleko

idący sposób ograniczone. Ograniczenia takie nie znajdują jednak uzasadnienia w kontekście gier

komputerowych. Jest to jeszcze jeden argument za rozdzielnym traktowaniem części

audiowizualnej i programistycznej gry. Z jednej strony, za słuszne, z tych samych powodów

co w odniesieniu do programów komputerowych w ogólności, uznać należy ograniczenia

137 Naprzeciw użytkownikom i twórcom Machinimy wyszedł m.in. Microsoft zezwalając na korzystanie z zawartości audiowizualnej swoich gier. Zob. http://www.xbox.com/en-US/Community/Developer/Rules [2.05.2011]

89

autorskich dóbr osobistych do warstwy programistycznej. Z drugiej strony, dostrzec można

potrzebę intensywnej ochrony autorskich dóbr osobistych w odniesieniu do treści audiowizualnych,

która jest tym bardziej istotna, że w przypadku gier komputerowych bardzo łatwo o jej

modyfikację, a tym samym możliwości naruszeń tych praw są znacznie szersze niż w przypadku

tradycyjnych utworów audiowizualnych. Możliwe jest przyjęcie rozwiązania zaproponowanego

przez P. Ślęzaka, które zakłada konstruowanie odpowiednich klauzul w umowach z twórcami

na mocy których autorzy zrzekają się wykonywania w przyszłości prawa do integralności utworu

oraz zezwalają na dokonanie w utworze enumeratywnie wyliczonych zmian138.

7.1.4. Dozwolony użytek

Daleko idące ograniczenia w zakresie dozwolonego użytku, które dotyczą programów

komputerowych nie powinny znaleźć zastosowania do audiowizualnej warstwy gry. Oznacza to,

że za dopuszczalne uznać należy zwielokrotnianie prezentacji ekranowych na własny użytek.

Nie będzie to zapewne zbyt częste, z uwagi na możliwość zapisu tzw. replayów z przebiegu gry.

Drugim zastosowaniem zwielokrotnionych prezentacji audiowizualnych jest ich późniejsze

wykorzystanie w tworzeniu własnych utworów. Twórczość taka, określana jest mianem

Machinimy139. Jest to technika animacji polegająca na wykorzystaniu obrazu generowanego przez

gry komputerowe. W najprostszej wersji Machinima polega po prostu na wykorzystaniu animacji

z gier (poprzez tzw. renderowanie i np. dodanie podkładu muzycznego), w nieco ambitniejszej

– na sterowaniu postaciami w grze w taki sposób, żeby uzyskać pożądaną sekwencję. Nie ulega

jednak wątpliwości, że utwory takie zawsze stanowić będą utwory zależne, więc dla ich

rozpowszechniania wymagane będzie zezwolenia podmiotu uprawnionego. Nie podzielam

jednocześnie koncepcji, zgodnie z którą zezwolenie uzyskać należy także od podmiotu

posiadającego prawa do warstwy programistycznej gry, czyli na przykład właściciela praw

autorskich do silnika gry, jeśli jest nim podmiot inny niż tworzący grę w jej audiowizualnym

wymiarze, gdyż uważam ją za zbyt daleko idącą. Twórcy silnika gry nie wnoszą bowiem żadnego

wkładu twórczego w powstanie utworu audiowizualnego, dostarczając jedynie narzędzie w postaci

programu.

Oczywiście, korzystanie z gry komputerowej zawsze wymaga jej kopii, a więc także

138 P. Ślęzak, Dzieło multimedialne w świetle polskiego prawa autorskiego, Zeszyty naukowe UJ, Problemy prawa własności intelektualnej, pod. red. J. Barty, Kraków 2003, s. 36

139 Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Machinima [20.04.2011]

90

zwielokrotnionego programu, który ją generuje, dlatego też nie ma możliwości korzystania z gier

w ramach dozwolonego użytku prywatnego z powołaniem się na fakt, że stanowią one utwór

audiowizualny.

7.1.5. Uprawnienia współtwórców utworu audiowizualnego

Art. 70 ust. 2(1) PrAut stanowi, że współtwórcy i artyści wykonawcy uprawnieni są do:

1) wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu

audiowizualnego w kinach;

2) stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich

publicznego odtwarzania;

3) stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne

środki publicznego udostępniania utworów;

4) stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego

na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego.

Szereg tytułów uprawniających do otrzymania wynagrodzenia jest silnie zakorzeniony

w świecie kinematografii i niewątpliwie nie przystaje on do gier komputerowych. Niemniej jednak,

jeśli zdarzyłoby się tak, że gra komputerowa byłaby nadawana w telewizji (nie jest to wykluczone,

jeżeli przedmiotem orzekania ETS było nadawanie graficznego interfejsu

użytkownika), to należałoby rozważyć możliwość przyznania stosownego wynagrodzenia.

Bardziej problematyczne jest przyznanie wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu

audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego, gdyż jest

to raczej bardzo rzadka sytuacja. Wyświetlanie utworu w kinach oraz najem egzemplarzy mają już

natomiast jedynie czysto teoretyczne znaczenie.

7.1.6. Naruszenia praw do gier komputerowych

Podobnie jak w przypadku graficznych interfejsów użytkownika także w odniesieniu do gier

komputerowych pojawiają się istotne wątpliwości, kiedy mówić można o naruszenia praw

autorskich. W kontekście gier komputerowych, nawet traktowanych jako rodzaj interfejsu

użytkownika, nie można mówić o potrzebie standaryzacji, czy wyłączeniach z uwagi na wymogi

funkcjonalności. Nie trudno jednak wyobrazić sobie skopiowanie ciekawego pomysłu na grę

91

i stworzenie konkurencyjnej produkcji. Jakie zatem należy przyjąć kryteria ochrony?

Bez wątpienia duże znaczenie dla problematyki gier komputerowych będzie miała doktryna

scène à faire. To właśnie w oparciu o tę koncepcję odmówiono uznanie, że prawo do gry narusza

zamieszczenie szereg istotnie podobnych elementów (takich jak tablica wyników, zegary, sędzia)

w konkurencyjnej grze karate140.

Należy mieć na uwadze, że w obecnych czasach narzędzia do tworzenia gier

komputerowych pozwalają na bardzo wierne odwzorowanie otaczającego nas świata. W wielu

grach to właśnie chęć stworzenia poczucia realizmu jest głównym celem grafików i programistów.

Widać to w grach sportowych, które mają za zadanie stworzenie wrażenia uczestniczenia

w prawdziwym meczu, jak i w grach poświęconych tematyce wojennej, które często osadzone

są w realiach historycznych. Dlatego też samo podobieństwo w zakresie wizualnym nie jest

dostateczną podstawą dla uznania naruszenia.

Nie ulega wątpliwości, że ochronie podlegać może także fabuła gry. Znaczenie fabuły

uzależnione jest od gatunku gry. Istnieją gry, które w ogóle pozbawione są jakiejkolwiek fabuły

np. gry zręcznościowe. Znacznie większą rolę pełni ona w grach przygodowych. Fabuła

to „schemat fabularny, tj. ciąg tych czynności, wypadków i procesów, w których dokonują się

istotne zmiany sytuacji głównych postaci”141. Istotne jest rozróżnienie pomiędzy nie chronionym

tematem fabularnym a chronioną fabułą utworu. Temat nie będzie podlegał ochronie będąc

w odniesieniu do gier komputerowych swego rodzaju ideą. Gra opowiadająca o losach żołnierza

podczas drugiej wojny światowej, to pewien pomysł, który może być zindywidualizowany na wiele

różnych sposobów. Jeśli jednak gra zostanie osadzona w ścisłych realiach historycznych,

opowiadając o losach konkretnej kampanii wojennej, możliwie wiernie oddając wydarzenia

i lokalizacje z nią związane, to stworzenie konkurencyjnej gry podejmującej tę problematykę nie

będzie mogło zostać uznane za naruszenie. Należy wziąć pod uwagę, że w większości produkcji

dotyczących drugiej wojny światowej zaprezentowane zostaną takie same rodzaje broni, pojazdy,

czy umundurowanie. Jest to po prostu uwarunkowane chęcią oddania realiów gry. Większe pole dla

ewentualnych naruszeń mogą stanowić gry osadzone w zupełnie zmyślonych światach, będących

twórczą wizją ich autorów.

Mniejszy problem stanowi stworzenie istotnie podobnych gier, które nie zawierają

znaczących elementów indywidualizujących w zakresie fabuły, czy też fikcjonalnych postaci.

Mamy w takim wypadku do czynienia z niechronionym „pomysłem na grę” i niewielkim zakresem

twórczym, wyrażającym się głównie, a często jedynie, w jego graficznej prezentacji. W takim

140 862 F. Supp. 2d 204, http://bulk.resource.org/courts.gov/c/F2/862/862.F2d.204.87-2294.html [25.03.2011]141 R. Markiewicz, Dzieło literackie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Kraków 1984, s. 65

92

wypadku przyjąć należy, że do naruszenia może dojść tylko i wyłącznie w przypadku

bezpośredniego przejęcia graficznych elementów twórczych. Ewentualne podobieństwa w grach

uzasadnione mogą być istnieniem tzw. typu gry, który opracowywany jest przez różnych twórców

z niewielkimi modyfikacjami.

8. PODSUMOWANIE

Rozwój programów komputerowych okazał się tak dynamiczny, że prawo nie było

i w istocie nadal nie jest w stanie za nim nadążyć. Z początku problemy dotyczyły modelu ochrony,

następnie jego zakresu, który pozostaje kontrowersyjny aż po dzień dzisiejszy. Problematykę

programów komputerowych dodatkowo komplikuje fakt, że bardzo często stanowią one dobra,

których nie sposób sprowadzić tylko i wyłącznie do kodu, którego ochrona, nawet intensywna,

okazuje się po prostu niewystarczająca.

Nie ulega wątpliwości, że większość programów komputerowych ma dwoistą naturę, która

powinna zostać uwzględniona przy ich ocenie w świetle przepisów prawa autorskiego. Generowane

przez program komputerowy „prezentacje ekranowe” stanowią bez wątpienia utwór jakościowo

odmienny od samego programu. Kwestia ta została dostrzeżona zarówno przez doktrynę,

jak i orzecznictwa wielu państw. Problem dwoistej natury programów komputerowych nie wydaje

się możliwy do jednoznacznego rozwiązania w oparciu o obecny stan prawny. Nie pozwala na to

zresztą nie tylko prawo, ale także niedookreśloność samego przedmiotu ochrony.

Programy komputerowe, z uwagi na swoje przeznaczenie, wymagają silnej,

ale wyważonej ochrony. Bardzo istotne jest, aby przy użyciu prawa autorskiego nie tworzyć

monopolu, który wpłynąłby negatywnie zarówno na tworzenie, jak i swobodę korzystania

z programów komputerowych142. W tym kontekście szczególnie istotne są oceny w odniesieniu do

interfejsów użytkownika, których zakres ochrony powinien być, moim zdaniem, stosunkowo wąski

i wyznaczany przy użyciu omówionych wyżej kryteriów. Graficzne interfejsy użytkownika, mimo

że przejawiają pewne walory artystyczne, są jednak w głównej mierze funkcjonalnym elementem

programu i właśnie wymogi funkcjonalności powinny limitować uznanie ich za indywidualne.

142 B. Dorny, M. Friedland, „Copyrighting "look and feel": Manufacturers Technologies v. Cams”, Harvard Journal of Law & Technology, Vol. 3, 1990, s. 196

93

Bez wątpienia programy, ale przede wszystkim gry komputerowe, wpisują się

w problematykę tzw. utworów multimedialnych. Brak regulacji prawnej tego typu utworów

pozostawia szerokie pole do interpretacji. Stanowisko zaprezentowane w niniejszej pracy jest

jednym z wielu możliwych. Głównym założeniem przyjętej koncepcji ochrony było wyważenie

interesów twórców i użytkowników gier komputerowych. Gry komputerowe stanowią, stosunkowo

jednolitą grupę utworów, dlatego też zaproponowana powyżej kwalifikacja może z powodzeniem

odnosić się do każdego ich rodzaju.

94

9. ŹRÓDŁA PRAWA

1. Konstytucja Rzeczypospolitej polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z dnia 16 lipca 1997

r.)

2. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dz.U. 1994 nr 24

poz. 83

3. Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93

4. Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie

harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie

informacyjnym. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 22. czerwca 2001 L167

5. Dyrektywa 2009/24/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2009 r. w

sprawie ochrony prawnej programów komputerowych. Dziennik Urzędowy Unii

Europejskiej z 5. maja 2009 roku L 111/16

6. Akt paryski Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony

w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., Dz. U. z dnia 28. listopada 1990 r.

7. Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej, Dz. U. Nr

98, poz. 483

8. Copyright Act, Pub. L. 94-553 (Oct. 19, 1976) za:

http://www.copyright.gov/title17/circ92.pdf

10. BIBLIOGRAFIA

1. J. Barta, J. Błeszyński, M. Czajkowska-Dąbrowska, T. Grzeszak, S. Grzybowski, M.

kępiński, R. Markiewicz, A. Nowicka, M. Późniak-Niedzielska, J. Preussner-Zamorska, E.

Traple, A. Wojciechowska, E. Wojnicka, System Prawa Prywatnego, Tom 13 Prawo

autorskie, 2. wydanie, Warszawa 2007

2. J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo

autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Zakamycze 2005

3. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010

95

4. W. Bullinger, Ch. Czychowski, Digitale Inhalte: Werk und/oder Software? - Ein

Gedankenspiel am Beispiel von Computerspielen, GRUR 2011

5. R. A. Dannenberg, S. Mortinger, R. Christ, Ch. Sceisi, F. Alemi, Computer Games and

Virtual Worlds. A New Frontier in Intellectual Property Law, Chicago 20106. M. Chan-Peng, Lifiting the veil on the video game legal outlines,

http://www.robic.ca/publications/Pdf/328.070E-MCP_2009.pdf

7. J. Davies, The developing law of multimedia, Computer Law & Practice 1994

8. B. Dorny, M. Friedland, „Copyrighting "look and feel": Manufacturers Technologies v.

Cams”, Harvard Journal of Law & Technology, Vol. 3, 1990

9. R. Golat, Program komputerowe w prawie cywilnym i podatkowym. Zagadnienia

praktyczne, Gdańsk 200510. D. Karjala, Recent United States and International Development in Software Protection,

E.I.P.R. 1994

11. P. Katko, T. Maier, Computerspiele – die Filmwerke des 21. Jahrhunderts?

www.hro.com/files/publications/AufsatzComputerspiele.pdf

12. A. Lambrecht, Der urheberrechtliche Schutz von Bildschirmspielen, Baden-Baden 200613. R. Magnan, Software User Interaface Compatibility and Copyright after Lotus Development

Corporation v. Paperback Software International,

http://pirp.harvard.edu/pubs_pdf/magnan/magnan-p93-4.pdf [03.03.2011]

14. K. Nakano O. Hirakawa, Copyright protection of computer "interfaces" in Japan, E.I.P.R.

1990

15. A. Nowicka, Prawnoautorska i patentowa ochrona programów komputerowych, Warszawa

199516. Z. Okoń, Projekt dyrektywy o wynalazkach implementowanych komputerowo a

prawnoautorska ochrona programów komputerowych.,

http://cbke.prawo.uni.wroc.pl/files/ebiuletyn/Projekt%20dyrektywy%20o%20wynalazkach

%20implementowanych%20komputerowo%20a%20prawnoautorska%20ochrona

%20programow%20komputerowych.pdf [10.03.2011]

17. P. Podrecki, Z. Okoń, P. Litwiński, M. Świerczyński, T. Targosz, M. Smycz, D. Kasprzycki,

Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, Warszawa 2007

18. G. Poll, A. Brauneck, Rechtliche Aspekte des Gaming-Marktes, GRUR 2001

19. A. Saunders Lipson, R. D. Brain, Computer and video game law. Cases, statutes, forms,

problems & materials, Durham 2009

96

20. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979

21. P. Ślęzak, Dzieło multimedialne w świetle polskiego prawa autorskiego, ZNUJ, Problemy

prawa własności intelektualnej, pod. red. J. Barty, Kraków 2003

22. M. du Vall, Prawo patentowe, Warszawa 2008

23. A. Wojciechowska, Autorskie prawa osobiste twórców dzieła audiowizualnego, Zeszyty

Naukowe UJ Nr 72

24. M. Vignoles, La Titularité des droits d'auteur portant sur un jeu vidéo,

www.omnsh.org/.../Memoire_La_titularite_des_Droits_portant_sur_un_jeu_video_Marc_Vi

gnoles.pdf [22.03.2011]

11. ORZECZNICTWO

1. Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-393/09;

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62009C0393:PL:HTML

[22.01.2011]

2. Wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09;

http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62009J0393:PL:HTML

[15.04.2011]

3. Wyrok ETS z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawie C-392/05;

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0392:PL:HTML

[15.03.2011]

4. Wyrok ETS z dnia 16 lipca 2009 r w sprawie C-5/08;

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62008J0005:PL:HTML

[12.04.2011]

5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, I Aca 828/09, niepub.

6. Orzeczenie I SA/Łd 68/09, Legalis [20.03.2011]

7. Orzeczenie I SA/Łd 728/99, Legalis [20.03.2011]

8. Orzeczenie III SA/Wa 1400/06, Monitor Podatkowy 2006, Nr 10, s. 3

9. Wyrok w sprawie Feist Publications przeciw Rural Tel. Service

Za: http://caselaw.lp.findlaw.com/scripts/getcase.pl?court=US&vol=499&invol=340

[10.04.2011]

97

10. Orzeczenie w sprawie Digital Communications v. Softklone, 659 F. Supp. 449 (N.D. Ga.

1987),

http://scholar.google.com/scholar_case?case=11605204716028252753&q=%22659+F.

+Supp+449&hl=en&as_sdt=2002 [20.03.2011]

11. Orzeczenie w sprawie Manufacturers Technologies, Inc. v. CAMS, Inc 706 F.Supp. 984

za: http://scholar.google.com/scholar_case?case=2477514975257548024&q=706+F.

+Supp.+984&hl=en&as_sdt=2002 [20.03.2011]

12. Orzeczenie w sprawie Lotus Development Corp. v. Paperback Software Intern., 740 F.Supp.

37 (D. Mass. 1990)

za: http://scholar.google.com/scholar_case?case=16526590548194217350&q=740+F.

+Supp.+37&hl=en&as_sdt=2002 [20.03.2011]

13. Orzeczenia w sprawie Apple Computer, Inc. v. Microsoft Corp. 779 F.Supp. 133 (1991)

za: http://scholar.google.com/scholar_case?

case=12815700743233963509&q=779+F.Supp.+133&hl=en&as_sdt=2002

[20.03.2011]

14. Orzeczenie z dnia 30 lipca 2004 r. wydane przez England and Wales High Court (Chancery

Division) Decisions,

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Ch/2004/1725.html [30.03.2011]

15. Orzeczenie w sprawie M. Kramer Manufacturing Co., Inc. przeciw H. Andrews 783 F.2d

421. Za: http://scholar.google.com/scholar_case?

case=12842231700743233963509&q=783+F.Supp+431&hl=en&as_sdt=202

[20.03.2011]

16. Orzeczenie w sprawie Computer Associates Int. Inc. przeciw Altai Inc, 982 F.2d 693 (2d

Cir. 1992), za: http://www.bitlaw.com/source/cases/copyright/altai.html [30.03.2011]

17. Orzeczenia SN z 25 kwietnia 1973 r. (OSN 1974, poz. 50)

18. Orzeczenie w sprawie Stern Electronics Inc. v. Kaufman, 669 F.2d 852 (2d Cir. 1982), za:

http://openjurist.org/669/f2d/852 [15.03.2011]

19. Orzeczenie w sprawie Feist Publications przeciw Rural Tel. Service za:

http://caselaw.lp.findlaw.com/scripts/getcase.pl?court=US&vol=499&invol=340

[20.01.2011]

98