PRAWO DO EDUKACJI DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH

EDUKACYJNYCH

RAPORT Z MONITORINGU

Warszawa 2010

PRAWO DO EDUKACJI DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH

EDUKACYJNYCH

RAPORT Z MONITORINGU

Warszawa 2010

Sponsor:

Opracowanie raportu:Jacek Ciechanowski, Bogna Chmielewska,

Elżbieta Czyż, Zenon Kołodziej

Wydawnictwo:

ISBN: 978-83-62245-10-9®Copyright:HelsińskaFundacjaPrawCzłowieka

PRAWO DO EDUKACJI DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH

EDUKACYJNYCH

RAPORT Z MONITORINGU

Warszawa 2010

6

Dziękujemy wszystkim za pomoc, w szczególności urzędnikom gminnym odpowiedzialnym za oświatę, dyrektorom i pedagogom szkolnym za poświęcony nam czas i życzliwość. Dziękujemy realizatorom, bez których pracy i zaangażowania nie wykonalibyśmy takich badań oraz wszystkim życzliwym, którzy służyli nam swoją profesjonalną wiedzą i doświadczeniem.

koordynator projektu Elżbieta Czyż

7

Spis treści

1. Wstęp ........................................................................................................................62. Podstawyprawne ......................................................................................................83. Metodologiainarzędziabadawcze ........................................................................214. Wynikibadań/rekomendacje ..................................................................................235. Szczegółoweomówieniezebranychinformacjiwposzczególnych

obszarachbadawczych ...........................................................................................315.1Dzieciwnauczaniuindywidualnym ................................................................325.2Dziecizorzeczeniamiopotrzebiekształceniaspecjalnego

wszkoleogólnodostępnej ............................................................................... 435.3Dziecizopiniamiospecjalnychpotrzebachedukacyjnych ............................525.4Uczeńszczególnieuzdolniony .........................................................................60

6. Rolaporadniwewspieraniuszkoływpracyzdziećmioszczególnych potrzebachedukacyjnych .......................................................................................68

7. Edukacjaprzedszkolna ...........................................................................................758. Komentarzespecjalistów ........................................................................................80Streszczenie .................................................................................................................90Abstract ........................................................................................................................93Резюме ........................................................................................................................96Załączniki ....................................................................................................................99– Narzędziabadawcze ................................................................................................99

8

1. Wstęp

Odlat90-tychcorazpowszechniejmówisięokoniecznościdostosowaniasystemuedukacjidoniemałejgrupydzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych–niektórzyuważają,żejestich20%1.Specjalnepotrzebyedukacyjnedotycządzieci:

− zzaburzeniamirozwoju(specyficznetrudnościwuczeniusiętypudysleksja,dysgrafia,zaburzeniawzachowaniuiemocji,chorobyprzewlekłe),

− z deficytami rozwoju (różnego rodzaju niepełnosprawności intelektualneifizyczne,wtymsprzężone)

− dzieci szczególnie zdolnych.Specjalnepotrzebyedukacyjnewszczególności„odnoszą się do tej grupy

uczniów, która nie może podołać wymaganiom powszechnie obowiązującego programu edukacyjnego. Mają oni bowiem znacznie większe trudności w uczeniu się niż ich rówieśnicy. Są w stanie kontynuować naukę, ale potrzebują pomocy pedagogicznej w formie specjalnego programu nauczania i wychowania, specjalnych metod, dostosowanych do ich potrzeb, możliwości i ograniczeń. Powinni być nauczani przez specjalistyczną kadrę pedagogiczną w odpowiednich warunkach bazowych przy uwzględnieniu odmiennych rozwiązań organizacyjnych”2.

Rozpoznawanie i zaspokajanie specjalnych potrzeb dotyczy zatem osóbzodchyleniamiodnormy.Odchyleniamogąodnosićsiędowłaściwościbiologicznych,psychologicznychispołecznych.Mogąmiećcharakterilościowyijakościowy,przezcowywierająwpływnaprzebieg rozwoju iwychowaniaczłowieka.“Odchylenia ujemne powodują ograniczenia rozwoju fizycznego i psychicznego, utrudniają naukę i adaptację zawodową, zakłócają społeczne funkcjonowanie człowieka, czyniąc go osobą niepełnosprawną. Odchylenia dodatnie to szczególne uzdolnienia i talenty”3

Poniższy schemat jest propozycją klasyfikacji uczniów ze względu naspecjalnepotrzebyedukacyjne(J.Jastrząb)

1 Małgorzata Spendel, Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży, za: Bogdanowicz 1999. RegionalnyOśrodekMetodyczno-Edukacyjny‚Metis’Katowice2BogdanowiczM.:Specyficznetrudnościwczytaniuipisaniuudzieci–nowadefinicjaimiejscewklasyfikacjachmiędzynarodowych;(w:)PsychologiaWychowawczanr1/19963JadwigaJastrząb,„Wychowanienacodzień”,1995

9

upośledzenie umysłowe

uzdolnienia i talenty specjalne

zaburzenia rozwoju mowy

specyficzne trudności w uczeniu się

niepełnosprawności złożone

zaburzenia emocjonalne

uszkodzenie narządów ruchu

defekty zmysłów

zaburzenia zachowania

przewlekłe choroby somatyczne i psychicznetrudności w

uczeniu się TA SAMA NATURA LUDZKA

Zaspokajaniespecjalnychpotrzebedukacyjnychtosprawdzonywyznacznikdobregonauczania,zktóregokorzystająwszyscyuczniowie.Każdedzieckomiewatrudnościwnauceitowłaśnieonepowinnystanowićpodstawędoudoskonaleniaprocesu nauczania. Zadaniem nauczyciela we współczesnej szkole jest szukanietakich rozwiązań, które uwzględniłyby indywidualne różnice między dziećmi.Uczniowi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i wychowawczymi należyzapewnić dodatkowe wsparcie, które wzmocniłoby efektywność nauczania. Tonaszkole spoczywaodpowiedzialnośćzazorganizowaniezajęćszkolnychw takisposób,abywszyscyuczniowiemoglirozwijaćsięzgodniezeswoimizdolnościami,potrzebami,możliwościami.

Jednymzważnychkryteriówocenyskutecznościsystemuedukacjijestjegodostosowaniedoindywidualnychpotrzebdzieci,zwłaszczatychzodchyleniamiodnormy, zarówno „w dół”, jak iw „górę”.Dostosowanie oznacza z jednej stronywykształcenie odpowiednich nauczycieli-specjalistów, z drugiej wypracowanieodpowiednichmetod/programównauczanaiocenianiadzieciwzależnościodichmożliwościideficytów.Torównieżstworzenieodpowiednichwarunkówprawnych,organizacyjnych oraz materialnych – zagwarantowanie w budżecie środków narealizacjęzadańwtymobszarze.

W tymkontekście uznaliśmy zaważne sprawdzenie, jak systemedukacjiuwzględnia indywidualne potrzeby edukacyjne uczniów. w 2009 r. powstaławnaszejFundacjiideaprzyjrzeniasięwybranymaspektomrealizacjiprawdzieckaospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.

10

2. Podstawy prawne

Standardy międzynarodowe

Prawo do edukacji jest jednym z najważniejszych praw człowieka,związanych z szansami jego osobistego rozwoju, a tym samym nabywaniemwiedzyiumiejętnościumożliwiającychobronęwłasnychinteresówjednostkiorazjej sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Wszystkie dotąd podejmowanedziałaniaiinicjatywyzmierzałydozagwarantowaniarównegodostępudoedukacjidzieciomimłodzieży,bezwzględunaróżnicewśródnichwystępujące,wtymichpoziom sprawności fizycznej, stan zdrowia psychicznego, czy też upośledzeniaintelektualnego. w kilku dokumentach prawa międzynarodowego są zapisydotycząceprawadoedukacji,wtymdlaludzioróżnychmożliwościachipotencjale,wskazujące na zobowiązania państw w tym zakresie. Konieczne jest zatembudowanie sprawnych wewnątrzkrajowych systemów edukacji pozwalającychw pełni realizować się osobom o różnych możliwościach edukacyjnych, jakrównieżudoskonalaniaistniejących,abyzapobiegaćspołecznejmarginalizacjibądźwykluczeniutychosób.

Artykuł26pkt1PowszechnejDeklaracjiPrawCzłowiekaONZstanowi,iż„jednym z podstawowych praw człowieka jest prawo do nauki, a nauka na poziomie przynajmniej podstawowym powinna być obowiązkowa. Natomiast zasadniczym celem nauczania jest między innymi pełny rozwój osobowości ludzkiej”.

Artykuł2ProtokołudodatkowegodoKonwencjioOchroniePrawCzłowiekai PodstawowychWolności brzmi kategorycznie:„Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki”.

Artykuł 13 pkt 1 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych,SpołecznychiKulturalnychnadajeszczególneznaczenieprawudonauki.„Państwa Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdego do nauki. Są one zgodne, że nauczanie powinno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości i poczucia godności ludzkiej i umacniać poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności. Są one również zgodne, że nauka powinna umożliwiać wszystkim efektywny udział w wolnym społeczeństwie, rozwijać zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami i wszystkimi grupami rasowymi, etnicznymi lub religijnymi, jak również popierać działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz utrzymania pokoju”.

Artykuł23i28Konwencjioprawachdzieckapowtarzazasadywspomnianepowyżej, podkreślając zobowiązania państwa w kwestii równego dostępu doedukacji dla wszystkich dzieci i zapewnienia szczególnej pomocy dzieciomniepełnosprawnym.

11

Dokumenty dotyczące osób niepełnosprawnych

Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwałą 2856 (XXVI) z 20 grudnia 1971roku przyjęło Deklarację praw osób z upośledzeniem umysłowym. w deklaracjiczytamy, że społecznośćmiędzynarodowa dostrzega „konieczność ochrony praw i zapewnienia pomocy społecznej i rehabilitacji dla osób z fizycznym i umysłowym upośledzeniem, konieczność niesienia pomocy osobom z upośledzeniem umysłowym w rozwijaniu ich zdolności w różnych dziedzinach działania oraz promowania ich integracji w możliwie szerokim zakresie w normalnym życiu”.

W 1982 roku Zgromadzenie ONZ (uchwała 37/52) przyjęło i ogłosiłoŚwiatowyprogramdziałańnarzeczosóbniepełnosprawnych.wprogramiezapisanopodstawowe zadania, jakie państwa członkowskie powinny podjąć w zakresieogólniepojętejedukacjiosóbniepełnosprawnychorazprowadzonejpolitykiwtymzakresie.„Państwa członkowskie powinny przyjąć politykę, która uznaje prawa osób niepełnosprawnych do zrównania z innymi szans w zakresie oświaty. Kształcenie osób niepełnosprawnych powinno, w miarę możliwości, odbywać się w ramach ogólnego systemu szkolnego. Odpowiedzialność za to powinna spoczywać na władzach oświatowych, zaś przepisy dotyczące obowiązkowego nauczania powinny obejmować dzieci z każdym rodzajem niepełnosprawności, w tym także osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Państwa członkowskie powinny pozwalać na większą elastyczność w stosowaniu wobec osób niepełnosprawnych wszelkich zarządzeń dotyczących wieku dopuszczania, promocji z klasy do klasy i tam gdzie to okaże się właściwe, procedury egzaminacyjnej. Należy przestrzegać podstawowych zasad przy organizowaniu oświatowych usług dla niepełnosprawnych dzieci i osób dorosłych. Usługi te powinny być: 1. zindywidualizowane, tzn. oparte na ustalonych potrzebach, uzgodnionych wzajemnie przez władze, administrację, rodziców i niepełnosprawnych uczniów, i kierujące się wyraźnie określonymi zadaniami programowymi i krótkoterminowymi celami, które będą regularnie przeglądane i w razie potrzeby rewidowane;2. łatwo dostępne, tzn. znajdujące się w rozsądnej komunikacyjnej odległości od domu lub miejsca zamieszkania uczniów, z wyjątkiem okoliczności specjalnych;3. powszechne, tzn. dostępne dla wszystkich osób mających potrzeby specjalne, bez względu na ich wiek czy stopień niepełnosprawności, oraz takie, żeby żadne dziecko w wieku szkolnym nie było wyłączone z możliwości pobierania nauki ze względu na znaczny stopień niepełnosprawności albo żeby nie musiało korzystać z usług oświatowych znacznie gorszych od tych, które są udziałem innych uczniów;4. oferujące szeroki wybór możliwości, współmiernych z zakresem specjalnych potrzeb w danej społeczności.

Integracja niepełnosprawnych dzieci w powszechnym systemie nauczania wymaga planowania ze strony wszystkich zainteresowanych stron. Jeżeli, z jakichś przyczyn, placówki ogólnego systemu szkolnego nie odpowiadają potrzebom niektórych dzieci niepełnosprawnych, powinno się zapewnić tym dzieciom możliwości uczenia się przez odpowiedni okres w placówkach specjalnych. Jakość takiej nauki w placówce specjalnej powinna odpowiadać poziomowi ogólnego systemu szkolnego i być z nim ściśle powiązana. Istotną sprawą jest udział rodziców

12

na wszystkich szczeblach procesu oświatowego. Rodzicom powinno się zapewnić potrzebną pomoc dla stwarzania niepełnosprawnym dzieciom możliwie normalnego środowiska rodzinnego. Powinno się szkolić kadry w zakresie pracy z rodzicami niepełnosprawnych dzieci”.

Celem tego Programu było popieranie skutecznych działań w zakresiezapobiegania niepełnosprawności, rehabilitacji, a także realizacji zadań „pełnegouczestnictwa” osób niepełnosprawnych w społecznym życiu i rozwoju oraz„równości”.

Rezolucją 48/96 z 20 grudnia 1993 roku Zgromadzenie ONZ przyjęłoStandardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, którychzasadniczym celem jest „zagwarantowanie niepełnosprawnym chłopcom, dziewczętom, kobietom i mężczyznom, jako członkom swoich społeczności, możliwości korzystania z tych samych praw i obowiązków przysługujących pozostałym obywatelom”. Wśród kluczowych obszarów uczestnictwa w życiuspołecznympodkreślonoszczególnąrolęedukacji.

Artykuł24pkt1-4KonwencjiPrawOsóbNiepełnosprawnych(2006)stanowi:„1. Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do edukacji. w celu realizacji tego prawa bez dyskryminacji i na zasadach równych szans, Państwa Strony zapewnią integracyjny system kształcenia na wszystkich poziomach edukacji i w ształceniu ustawicznym, zmierzające do: a) pełnego rozwoju potencjału oraz poczucia godności i własnej wartości, a także wzmocnienia poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności i różnorodności ludzkiej, b) rozwijania przez osoby niepełnosprawne ich osobowości, talentów i kreatywności, a także zdolności umysłowych i fizycznych, przy pełnym wykorzystaniu ich możliwości, c) umożliwienia osobom niepełnosprawnym efektywnego udziału w wolnym społeczeństwie. 2. Realizując to prawo, Państwa Strony zapewnią, że: a) osoby niepełnosprawne nie będą wykluczane z powszechnego systemu edukacji ze względu na niepełnosprawność, a także, że dzieci niepełnosprawne nie będą wykluczane, ze względu na niepełnosprawność, z bezpłatnego i obowiązkowego nauczania na poziomie podstawowym lub z nauczania na poziomie średnim, b) osoby niepełnosprawne będą korzystać z integracyjnego, bezpłatnego nauczania obowiązkowego wysokiej jakości, na poziomie podstawowym i średnim, na zasadach równości z innymi osobami, w społecznościach, w których żyją, c) wprowadzane będą racjonalne usprawnienia, zgodnie z indywidualnymi potrzebami, d) osoby niepełnosprawne będą uzyskiwać niezbędne wsparcie, w ramach powszechnego systemu edukacji, celem ułatwienia ich skutecznej edukacji, e) stosowane będą skuteczne środki zindywidualizowanego wsparcia w środowisku, które zmaksymalizuje rozwój edukacyjny i społeczny, zgodnie z celem pełnej integracji.3. Państwa Strony umożliwią osobom niepełnosprawnym zdobycie umiejętności życiowych i społecznych, aby ułatwić im pełny i równy udział w edukacji i jako członkom społeczności. /.../4. Aby wesprzeć realizację tego prawa, Państwa Strony podejmą odpowiednie środki

13

w celu zatrudnienia nauczycieli /.../ oraz w celu wyszkolenia specjalistów i personelu pracujących na wszystkich szczeblach edukacji. Takie szkolenie będzie obejmować wiedzę na temat problemów niepełnosprawności i korzystanie ze wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik i materiałów edukacyjnych, w celu wspierania osób niepełnosprawnych”.

PolskadotychczasnieratyfikowałaKonwencjiiProtokołuFakultatywnego,dającego prawo składania skarg do Komitetu Praw Osób Niepełnosprawnych.DeklaracjazSalamankiwsprawieZasad,PolitykiiPraktykiwzakresieSpecjalnychPotrzeb Edukacyjnych orazWytyczne dlaDziałań (1994) zakładają koniecznośćdziałanianarzecz“szkółdlawszystkich”–instytucji,któreprzyjmąkażdego,będąszanowaćróżnice,sprzyjaćuczeniuireagowaćnaindywidualnepotrzebyuczniów.

UczestnicykonferencjiwprzyjętejDeklaracjizajęlinastępującestanowiskowsprawiepowszechnejedukacjidzieciimłodzieży:

„Potwierdzając prawo każdej osoby do nauki, wyrażone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., oraz odnawiając zobowiązanie złożone przez społeczność światową na Światowej Konferencji ds. Edukacji dla Wszystkich z 1990 r. dotyczące zapewnienia tego prawa każdemu człowiekowi, niezależnie od indywidualnych różnic. Nawiązując do szeregu deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych zwieńczonych Normami ONZ dot. Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych z 1993 r., zgodnie z którymi państwa mają zapewnić, że edukacja osób niepełnosprawnych jest integralną częścią systemu oświaty. Odnotowując z zadowoleniem coraz większe zaangażowanie rządów, grup poparcia, grup społecznych i rodzicielskich, a szczególnie organizacji osób niepełnosprawnych w starania zmierzające do poprawy dostępu do oświaty dla większości osób o specjalnych potrzebach, do których wciąż jeszcze ona nie dociera; a także uznając za dowód tego zaangażowania aktywny udział wysokich rangą przedstawicieli wielu rządów, wyspecjalizowanych agend i organizacji międzyrządowych w tej Konferencji Światowej”wyrazilijednoznaczniepowszechneprzekonanie,iż:

− każdedzieckomafundamentalneprawodonaukiinależydaćmuszansęosiągnięciaiutrzymaniaodpowiedniegopoziomukształcenia,

− każdedzieckomaindywidualnecechycharakterystyczne,zainteresowania,zdolnościipotrzebywzakresienauczania,

− systemyoświatypowinnybyćtworzone,aprogramyedukacyjnewdrażanez uwzględnieniem dużego zróżnicowania tych cech charakterystycznychipotrzeb,

− dzieciposiadająceszczególnepotrzebyedukacyjnemusząmiećdostępdozwykłychszkół,którepowinnyprzyjąćjewramachprowadzenianauczaniastawiającego dziecko w centrum zainteresowania i mogącego zaspokoićjegopotrzeby,

− zwykłe szkoły o tak otwartej orientacji są najskuteczniejszym środkiemzwalczaniadyskryminacji,tworzeniaprzyjaznychspołeczności,budowaniaotwartego społeczeństwa oraz wprowadzania w życie edukacji dlawszystkich. Co więcej, zapewniają one odpowiednie wykształceniewiększości dzieci oraz poprawiają skuteczność, a także efektywnośćkosztowącałegosystemuoświaty.Sygnatariuszedeklaracjiwezwaliwszystkierządydoprzyjęcianastępujących

14

wytycznych dla działań w zakresie realizacji specjalnych potrzeb edukacyjnychdzieciimłodzieży:

− nadania najwyższego priorytetu politycznego i budżetowego poprawiesystemówoświatywceluumożliwieniaimobjęcianaukąwszystkichdzieciniezależnieodindywidualnychróżnicczytrudności,

− prawnego lub politycznego przyjęcia zasady powszechnej edukacji,przyjmowaniawszystkich dzieci do zwykłych szkół, o ile niewystępująistotneprzyczynyprzemawiającezainnymrozwiązaniem,

− opracowania projektów demonstracyjnych i sprzyjaniawymianiemiędzykrajamiposiadającymidoświadczeniewprowadzeniuszkółintegracyjnych,

− ustanowienia zdecentralizowanych i promujących współuczestnictwomechanizmów planowania, monitorowania i oceny zapewnianiawykształcenia dzieciom i dorosłym posiadającym specjalne potrzebyedukacyjne,

− zachęcania iułatwianiauczestnictwarodziców,społeczności iorganizacjiosóbniepełnosprawnychwprocesachplanowaniaipodejmowaniadecyzjidotyczącychzaspakajaniaspecjalnychpotrzebedukacyjnych,

− skierowania większej uwagi na strategie wczesnego wykrywaniaiinterwencji,atakżeaspektyzawodowezintegrowanejedukacji

− zapewnienia, żew kontekście zmiany systemowej, programy kształcenianauczycieli, zarówno realizowane przed rozpoczęciem pracy, jak i w jejtrakcie, uwzględniają możliwość kształcenia uczniów o specjalnychpotrzebachedukacyjnychwszkołachintegracyjnych.Dokumenttenjestwyrazemświatowegoconsensusuwsprawieprzyszłych

kierunków rozwoju kształcenia osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych.Zalecenia konferencji stały się wytycznymi dla przyszłych działań władzposzczególnychkrajówwzakresiereformysystemówedukacjimającychzapewnićwszystkim dzieciom imłodzieży równe prawa do nauki i rozwoju, bezwzględuna ich stan zdrowia, możliwości bądź niemożliwości intelektualne. Polska, jakopaństwoczłonkowskieUNESCO,zobowiązałasiędorespektowaniapostanowieńzawartychwDeklaracjizSalamanki,adowodemna tobyłykolejnenowelizacjeaktów wykonawczych Ustawy o systemie oświaty. Mają one zagwarantowaćdzieciom i młodzieży w procesie edukacji prawo do uzyskania w szkole czyplacówceoświatowejopieki ipomocyuwzględniającej indywidualnemożliwościorazspecjalnepotrzebyedukacyjne.

Polska, jako strona międzynarodowych aktów prawnych, jest związanazapisami w nich występującymi, zarówno zobowiązaniami wynikającymiz konwencji i paktów, jak i deklaracjami wprowadzanymi poszczególnymirezolucjami.

Standardy krajoweArtykuł 70 pkt 1, 2 i 4 Konstytucji RP gwarantuje wszystkim prawo

do nauki realizowane bezpłatnie w szkołach publicznych. Władze publicznew imieniu państwa powinny zapewnić obywatelom powszechny i równy dostępdowykształcenia, tworząc iwspierając indywidualny systempomocyfinansowejiorganizacyjnejdlauczniów.

15

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty jednoznacznienakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia uczniom szeregu prawzzakresuedukacji,bezwzględunaróżnicewśródnichwystępujące.Art.1pkt1,4,5,5ai6zapewnia:

− realizacjęprawakażdegoobywatelaRzeczypospolitejPolskiejdokształceniasięorazprawadzieciimłodzieżydowychowaniaiopieki,odpowiednichdowiekuiosiągniętegorozwoju,

− dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwościpsychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocypsychologiczno-pedagogicznejispecjalnychformpracydydaktycznej,

− możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dziecii młodzież z niepełnosprawnością oraz niedostosowaną społecznie,zgodniezindywidualnymipotrzebamirozwojowymiiedukacyjnymiorazpredyspozycjami,

− opiekęnaduczniaminiepełnosprawnymiprzezumożliwianierealizowaniazindywidualizowanegoprocesukształcenia, form i programównauczaniaorazzajęćrewalidacyjnych,

− opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianierealizowaniaindywidualnychprogramównauczaniaorazukończeniaszkołykażdegotypuwskróconymczasie.W art. 71b. 1. ustawodawca podkreśla, że kształceniem specjalnym

obejmuje się dzieci i młodzież z niepełnosprawnością oraz niedostosowanąspołecznie, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy.Kształcenietomożebyćprowadzonewformienaukiwszkołachogólnodostępnych,szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnychi młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, specjalnychośrodkachwychowawczychdladzieci imłodzieżywymagającychstosowaniaspecjalnejorganizacjinauki,metodpracyiwychowania,w ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowowstopniugłębokim, a takżedzieciom imłodzieżyzupośledzeniemumysłowymzniepełnosprawnościamisprzężonymirealizacjęobowiązkuszkolnegoiobowiązkunauki.

Wzależnościodrodzajuniepełnosprawności,wtymstopniaupośledzeniaumysłowego,dzieciomimłodzieżyniepełnosprawnejiniedostosowanejspołecznieorganizuje się kształcenie i wychowanie, które stosownie do potrzeb umożliwianaukęwdostępnymdlanichzakresie,usprawnianiezaburzonychfunkcji,rewalidacjęiresocjalizacjęorazzapewniaspecjalistycznąpomociopiekę(art.71bust.2).

Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów w normieintelektualnejiuczniówupośledzonychumysłowowstopniulekkimjesttakasama.

Dodatkowoustawodawcaokreśliłwart64Ustawyosystemieoświaty,żepodstawowymiformamidziałalnościdydaktyczno-wychowawczejszkołysąobokobowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych także zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i specjalistyczne organizowane dla uczniów mających trudnościwnauceorazinnezajęciawspomagającerozwójdzieciimłodzieżyzzaburzeniamirozwojowymi.

16

Tymsamym jednoznacznieokreślił równośćprawado edukacjiwPolscedlawszystkich dzieci imłodzieży, bezwzględu na ichmożliwości intelektualnei fizyczne, stanowiąc, iż osoby o niższympotencjale intelektualnym, chore bądźczasowo ograniczone w swoich możliwościach edukacyjnych, winny otrzymaćdodatkowąpomocwpolskimsystemieedukacji.

WUstawieoochroniezdrowiapsychicznegoz19sierpnia1994roku(art.7)określonezostałygwarancjeorganizacjizajęćdladzieciupośledzonychumysłowo,wtymwstopniugłębokim.

W 1997 roku Sejm RP podjął uchwałę w sprawie ustanowienia KartyPrawOsóbNiepełnosprawnych.„Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji”.

W punkcie 4 § 1 zapisano prawo osób niepełnosprawnych do „nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej”.

Sejm zobowiązał rząd do składania corocznie, w terminie do dnia 30czerwca, informacjiopodjętychdziałaniachwceluurzeczywistnieniaprawosóbniepełnosprawnych.

Niestetypomimouznania za priorytetw2009 roku, parlament polski nieuchwaliłdotejporyUstawyowyrównywaniuszansosóbzniepełnosprawnością.Odrokuznajdujesięonawprocesiekonsultacjispołecznych.

Ministrowie do spraw edukacji, w porozumieniu z ministrami innychresortów,wykonujączapisyustawoweuregulowaliwdrodzerozporządzeńzasadyi sposób realizacji zadań związanych z kształceniem uczniów o szczególnychpotrzebach edukacyjnych przez publiczne placówki oświatowe, w tym szkołyogólnodostępne.

Rozporządzenie MENiS z 23 marca 2002 r. (zmiana 23 marca 2009r.) w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych określaramoweplany nauczania dla publicznych szkół, wskazując jednocześnie, iż w szkolnymplanie nauczania należy dodatkowouwzględnić dla uczniówniepełnosprawnych,w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, następujące zajęciarewalidacyjne:

− korekcyjnewadpostawy,− korygującewadymowy,− orientacjiprzestrzennejiporuszaniasię,− naukijęzykamigowego,− inne,wynikającezprogramówrewalidacji.

Jest to zobowiązanie dla placówek oświatowych realizujących zadaniaztymidziećmiimłodzieżąorazorganówprowadzącychteplacówkidotego,abywswoichdziałaniachedukacyjnychuwzględniłyspecjalnepotrzebyniektórychgrupuczniówwymagającychdodatkowego,szczególnegowsparcia.Dotyczytozarównouczniówkształconychzróżnychpowodówwformachnauczaniaindywidualnego,indywidualnej rewalidacji, różnych formach edukacji specjalnej, jak również

17

uczniówpotrzebującychzróżnychpowodówdodatkowegowsparciazewzględunaróżnorodnedysfunkcjewłasne,jakiśrodowiskaspołecznego,dziecioszczególnychpotrzebachedukacyjnych.

Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztalcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół określa, iż edukacja uczniów z upośledzeniemumysłowymwstopniuumiarkowanymlubznacznymopierasięnaindywidualnychprogramach edukacyjnych, opracowanych przez nauczycieli i specjalistów.Realizacja takichprogramówmagwarantowaćdostosowanie form imetodpracyztakimuczniemdojegomożliwościintelektualnych.

Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznychokreśla,żeklasyfikacjarocznauczniazupośledzeniemumysłowymwstopniuumiarkowanymlub znacznym w klasach I-III szkoły podstawowej polega na podsumowaniujego osiągnięć z zajęć edukacyjnych, określonychw szkolnymplanie nauczania,z uwzględnieniem indywidualnego programu edukacyjnego opracowanego dlaniegonapodstawieodrębnychprzepisów(par.11ust.5).

Na podstawie tego rozporządzenia nauczyciel obowiązany jestdostosowaćwymaganiaedukacyjnedoindywidualnychpotrzebpsychofizycznychi edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniusię, zaburzenia i odchylenia rozwojowe, uniemożliwiające sprostaniu tymwymaganiom. Dostosowanie wymagań następuje na podstawie opinii publicznejbądź niepublicznej poradni psychologiczno – pedagogicznej, lub niepublicznejporadnispecjalistycznej.wprzypadkuuczniaposiadającegoorzeczenieopotrzebiekształcenia specjalnego albo indywidualnego nauczania, dostosowanie wymagańedukacyjnychdoindywidualnychpotrzebpsychofizycznychiedukacyjnychuczniamożenastąpićnapodstawietegoorzeczenia(§6ust1-3).

Rozporządzenie nakłada na placówki oświatowe, szkoły, poradniepsychologiczno–pedagogiczne i inneporadniespecjalistyczneobowiązekścisłejwspółpracywzakresieplanowaniadziałańbezpośredniozwiązanychz edukacjąuczniówospecjalnychpotrzebach.

Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003 w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkachokreślazakresorazpodmiotyupoważnionedootrzymaniatakiejpomocywpublicznychszkołachiplacówkachoświatowych.§2ust1określa,żepomocpsychologiczno-pedagogicznapolegana:

− diagnozowaniuśrodowiskaucznia,− rozpoznawaniu potencjalnych możliwości oraz indywidualnych potrzeb

uczniaiumożliwianiuichzaspokojenia,− rozpoznawaniuprzyczyntrudnościwnauceiniepowodzeńszkolnych,− organizowaniuróżnychformpomocypsychologiczno-pedagogicznej,− wspieraniu nauczycieli i rodzicóww działaniach wyrównujących szanse

edukacyjneucznia,− udzielaniunauczycielompomocywdostosowaniuwymagańedukacyjnych

wynikających z realizowanych przez nich programów nauczania do

18

indywidualnychpotrzebpsychofizycznychiedukacyjnychucznia,uktóregostwierdzonozaburzeniaiodchyleniarozwojowe,lubspecyficznetrudnościwuczeniusię,uniemożliwiającesprostaniutymwymaganiom,

− wspieraniu nauczycieli i rodziców w rozwiązywaniu problemówwychowawczych.

§2ust.2wskazuje,iżzadaniawyżejokreślonesąrealizowanewewspółpracyz:− rodzicami,− nauczycielamiiinnymipracownikamiprzedszkola,szkołylubplacówki,− poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami

specjalistycznymi,− innymiprzedszkolami,szkołamiiplacówkami,− podmiotamidziałającyminarzeczrodziny,dzieciimłodzieży,

aobejmująponadtom.in.:− umożliwianie rozwijania umiejętności wychowawczych rodziców

inauczycieli,− podejmowanie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach

kryzysowych.§15ust.3określazadaniapedagoga.Należądonichwszczególności:

− rozpoznawanie indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowanieprzyczynniepowodzeńszkolnych,

− określanieformisposobówudzielaniauczniom,wtymuczniomzwybitnymiuzdolnieniami, pomocy psychologiczno-pedagogicznej, odpowiednio dorozpoznanychpotrzeb,

− organizowanie i prowadzenie różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznejdlauczniów,rodzicówinauczycieli,

− podejmowaniedziałańwychowawczychiprofilaktycznychwstosunkudouczniów,

− wspieranie działań wychowawczych i opiekuńczych szkoły w zakresierealizowanychprogramów:wychowawczegoiprofilaktyki,

§16ust4określazadaniapsychologa.Sątowszczególności:− prowadzeniebadańidziałańdiagnostycznychdotyczącychuczniów,wtym

diagnozowaniepotencjalnychmożliwościorazwspieraniemocnychstronucznia,

− diagnozowaniesytuacjiwychowawczychwceluwspieraniarozwojuucznia,określenia odpowiednich form pomocy psychologiczno-pedagogicznej,w tym działań profilaktycznych,mediacyjnych i interwencyjnychwobecuczniów,rodzicówinauczycieli,

− organizowanie i prowadzenie różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznejdlauczniów,rodzicówinauczycieli,

− minimalizowanie skutków zaburzeń rozwojowych, zapobieganiezaburzeniom zachowania oraz inicjowanie różnych form pomocywychowawczejwśrodowiskuszkolnymipozaszkolnymucznia,

− wspieraniewychowawcówklasorazzespołówwychowawczych.Rozporządzenienakładanaplacówkioświatoweszeregzadańzwiązanych

zewspieraniemwróżnych formach iprzyzastosowaniu różnychmetoduczniówwpublicznychplacówkachoświatowych.Przyrealizacjitychzadańszkoływinny

19

wspólpracować z różnymi podmiotami, szczególnie zaś rodzicami dzieci orazplacówkamipomocypsychologiczno–pedagogicznej.

Rozporządzenia MEN z dnia 30.01.1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokimotworzyłodrogędorozpoczęciaedukacjitejgrupydzieci.

Rozporządzenie MENiS z dnia 18 stycznia 2005 roku w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych. w myśl rozporządzenia szkoły ogólnodostępne i integracyjne oraz oddziałyintegracyjnezapewniają:

− realizacjęzadańzawartychworzeczeniuopotrzebiekształceniaspecjalnego,− odpowiedniewarunkidonauki,sprzętspecjalistycznyiśrodkidydaktyczne,− realizację programu nauczania i wychowania z wykorzystaniem

odpowiednichformimetodpracy,− zajęciarewalidacyjne,− integracjęześrodowiskiemrówieśniczym,− udzielanie pomocy rodzicom (prawnym opiekunom) dzieci i młodzieży

niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie, w zakresiedoskonaleniaumiejętnościniezbędnychwewspieraniuichrozwoju.Gwarancjeprawnedotycząwszystkichuczniów,którzyzróżnychprzyczyn

wykazują potrzebę ich wsparcia z powodu swojej niepełnosprawności bądźspołecznegoniedostosowania.

W przedszkolach i szkołach integracyjnych zatrudnia się dodatkowonauczycieli posiadających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiskaw odpowiednich typach i rodzajach specjalnych przedszkoli i szkół orazodpowiednichspecjalistów,wceluwspółorganizowania ksztalceniaintegracyjnego.Realizująoninastępującezadania:

− rozpoznają potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizyczne dzieciimlodzieżyniepełnosprawnychorazniedostosowanychspołecznie,

− współorganizują zajęcia edukacyjne i pracę wychowawczą w formachintegracyjnych,

− wspólnie z nauczycielami prowadzą zajęcia edukacyjne, wybierają lubopracowująprogramywychowaniaprzedszkolnegoiprogramynauczania,

− dostosowują realizację programów wychowania przedszkolnego,programównauczania,wychowawczegoiprofilaktykidoindywidualnychpotrzeb edukacyjnych imożliwości psychofizycznych dzieci imłodzieżyniepełnosprawnytchorazniedostosowanychspołecznie,

− w zależności od indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwościpsychofizycznych uczniów niepełnosprawnych oraz niedostosowanychspołecznie,wspólnie z nauczycielami prowadzącymi zajęcia edukacyjne,opracowujądlakażdegouczniairealizująindywidualneprogramyedukacyjne,określającezakreszintegrowanychdziałańnauczycieliispecjalistóworazrodzajzajęćrewalidacyjnychlubzajęćsocjoterapeutycznychprowadzonychzuczniem,

20

− uczestnicząwzajęciachedukacyjnychprowadzonychprzezinnychnauczycieli,− prowadzązajęciarewalidacyjnelubzajęciasocjoterapeutyczne,− udzielająpomocynauczycielomprowadzącymzajęciaedukacyjnewdoborze

metod pracy z uczniami niepełnosprawnymi oraz niedostosowanymispołecznie,

− organizują i prowadzą różnego rodzaju formy pomocy pedagogicznejipsychologicznejdladzieckaijegorodziny. Powyższe unormowania prawne zobowiązują organy prowadzące

placówkioświatowe,azanimisameplacówki,doodpowiedniegozabezpieczeniakadrowegoprocesuedukacyjnegouczniówo specjalnychpotrzebach.Dotyczy tomerytorycznegowsparcianauczycielipracującychz tymiuczniami, jak i samychuczniówiichrodziców.Szkołyiplacówkirealizującezadaniazzakresuedukacjidzieciimłodzieżyospecjalnychpotrzebachedukacyjnychpowinnybyćwzwiązkuzpowyższymwpełnizabezpieczonekadrowowzakresierealizowanychzadańorazszerokorozumianegowsparciapedagogicznegoipsychologicznegosamegoucznia,jakijegorodziny.

Rozporządzenie MEN z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół określaw§5ust.2załącznikadrugiego, iż liczba uczniów w oddziale szkoły integracyjnej oraz w oddzialeintegracyjnymwszkoleogólnodostępnejpowinnawynosićod15do20,wtymod3do5uczniówniepełnosprawnych.

Rozporządzenie MEN z dnia 22 grudnia 2009 r. w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego w roku 2010 zakłada uwzględnienie w wyliczeniu subwencjioświatowejdzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnychposiadająceorzeczenieopotrzebiekształceniaspecjalnego.Subwencjanieuwzględniadzieciposiadającychopinięporadnipsychologiczno–pedagogicznejopotrzebiedostosowaniawymagańedukacyjnychdomożliwościdziecka.

Rozporządzenie MEN z dnia 18 września 2008 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych reguluje zasady i tryb wydawaniaorzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego i indywidualnego oraz opiniiospecjalnychpotrzebachedukacyjnychdzieciimłodzieżyprzezzespołyorzekającepublicznychporadnipsychologiczno-pedagogicznych.Rozporządzenieokreślaskładzespołóworzekających,trybichpowoływania,trybpostępowaniaodwoławczego,wzory orzeczeń oraz szczegółowe zasady kierowania dzieci i młodzieży dokształceniaspecjalnego,indywidualnegoobowiązkowegorocznegoprzygotowaniaprzedszkolnegolubindywidualnegonauczania.

Reguluje tym samym zasady wydawania dokumentów prawnych przezzespołyorzekającewpublicznychporadniachpsychologiczno–pedagogicznych.

Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczególowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych w tym publicznych poradni specjalistycznych określa zasady funkcjonowania poradnipsychologiczno-pedagogicznych,wtymrealizowaneprzezniezadania,formyichrealizacji oraz obszary objęte działalnością poradni. Wśród obszarów działaniaporadnisą:

21

− wspomaganiewszechstronnegorozwojudzieciimłodzieży,− wspomaganiewychowawczejiedukacyjnejfunkcjiszkoły,− udzielanie pomocy dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym lub

zdysfunkcjamirozwojowymi,− udzielaniepomocydzieciomimłodzieżyzwybitnymiuzdolnieniami.

Rozporządzenie nakłada na publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne oraz inne publiczne poradnie specjalistyczne obowiązek szerokorozumianegowspierania,zarównosamychdzieci imłodzieżyniepełnosprawnychlubzdysfunkcjamirozwojowymi,jakrównieżplacówekoświatowychrealizującychz nimi zadania. Zadania w tym zakresie dotyczą również wspierania dzieciimłodzieżyszczególnieuzdolnionej.

Rozporządzenie MEN z dnia 18 września 2008 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieżyokreślazasadyorganizacjiprzezdyrektorazajęćindywidualnegoobowiązkowegoprzygotowaniaprzedszkolnego oraz zajęć indywidualnego nauczania, ze wskazaniem wymiaruobowiązkowo realizowanych godzin zajęć dydaktycznych na poszczególnychetapachkształcenia.

Indywidualnymnauczaniemobjętesądzieci imłodzież,którzyz różnychprzyczyn (prawnie określonych) na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznejniemogąrealizowaćobowiązkuszkolnegobądźprawadoedukacjiwsystemieklasowolekcyjnym.

Rozporządzenie MENiS z 19 grudnia 2001 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku naukiokreślatrybpostępowaniawzakresieuzyskiwaniazezwoleniana indywidualnyprogram lub toknaukiorazobowiązki stron uczestniczących w procesie podejmowania decyzji związanychztakąformąrealizacjiobowiązkuszkolnego.

Zapisyrozporządzeniaprecyzująprawauczniadoedukacjiorazrealizacjęobowiązkuszkolnegowinnychformachniżzajęciaklasowo–lekcyjnewszkole,placówce oświatowej lub indywidualnym nauczaniu. Rozporządzenie precyzujew jakim trybie uczeń (jego rodzic, opiekun prawny) może uzyskać zgodę naindywidualnyprogramlubtoknaukiijakiedodatkowezobowiązaniaspoczywająna stronach w związku z jego realizacją. Określa również, jakiej grupy dzieciimłodziażydotyczytakaformarealizacjiobowiązkuszkolnego.

Rozporządzenie MEN z dnia 27 maja 2009 r. w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działaniaokreślawarunkiimożliwościtworzeniainnychniżprzedszkolaioddziałyprzedszkolnewszkołachpodstawowychformrealizacjizadań z zakresu wychowania przedszkolnego, takich jak: punkty przedszkolneizespoływychowaniaprzedszkolnego.

Wychowanieprzedszkolne,zgodniezustawąosystemieoświaty,obejmujedzieciwwiekuod3do6lat.Maononaceluwspomaganieindywidualnegorozwojudziecka w początkowych latach jego życia, kształtowanie jego umiejętnościintelektualnych i społecznych, a przede wszystkim wspomaganie rodzinywwychowywaniudzieckaiprzygotowaniugodonaukiwszkole.

22

Rozporządzenie MENiS z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci określa warunki organizowaniawczesnego wspomagania rozwoju dzieci w celu pobudzania psychoruchowegoispołecznegorozwojudzieckaodchwiliwykrycianiepełnosprawnościdopodjęcianauki w szkole, a także kwalifikacje osób prowadzącychwczesnewspomaganieiformywspółpracyzrodzinądziecka.

23

3. Metodologia i narzędzia badawcze

Obowiązująceprzepisyprawaoświatowegoregulującedostępdoedukacjidladziecizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymimająbardzoogólnycharakter.Chcieliśmy zobaczyć, jak tak ogólne prawo przekłada się na realny dostęp doszczególnych uprawnień nie w systemie szkolnictwa specjalnego, ale w szkoleogólnodostępnej,zwłaszczawniewielkiejgminiewiejskiejczymiejsko-wiejskiej.

Zamierzaliśmyprzeprowadzićbadaniaw60gminach(wiejskichimiejsko– wiejskich niebędących siedzibami powiatów) – jednostkach samorząduterytorialnegoprowadzącychszkołypodstawoweigimnazja,natereniewojewództw:mazowieckiego, podlaskiego, kujawsko-pomorskiego i zachodnio-pomorskiego,śląskiego,łódzkiegoilubuskiego.Wybórwojewództwpodyktowanybyłwzględamiorganizacyjnymi. w tych województwach mieliśmy naszych współpracownikówrealizującychbadania.Zależałonambowiem,żebybylitoludzie,zjednejstronyznającyirozumiejącystandardywzakresieprawczłowieka,zdrugiej–pracownicyresortuedukacji,rozumiejącyfunkcjonowanietegowcalenieprostegosystemu.

Natomiast gminywposzczególnychwojewództwachbyływybieranelosowozzachowaniemzasadyproporcjonalnejreprezentacji.

Zwracaliśmy się indywidualnie do kierowników wydziałów edukacjiwgminieidwóchdyrektorówszkół–podstawowejigimnazjum,wktórychbyłydzieci z orzeczeniami i opiniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Tylkow jednym przypadku nie otrzymaliśmy zgody na badanie (bez problemu jednakznaleźliśmyzastępstwo).

Ostatecznie badania zostaływykonanew61 gminach i 121 szkołach (61podstawowych i 60 gimnazjach).Wśród badanych placówek znalazły się szkołykształcące różną liczbę uczniów. Największa szkoła podstawowa liczyła 844uczniów,najmniejsza–95.Najmniejszegimnazjum–62uczniów,zaśnajliczniejsze– 501.

Tab. 1.Liczebnośćbadanychszkół

Typszkoły 0 – 100 uczniów

101 – 200uczniów

201 – 300uczniów

301 – 400uczniów

powyżej401uczniów

Szkołypodstawowe 4% 26% 39% 18% 13%

Gimnazja 9% 36% 32% 9% 14%

24

Badaniabyłyprzeprowadzonemetodąwywiadówkierowanych,doktórychprzygotowano szczegółowe dyspozycje (patrz: załącznik).Wywiady prowadzonoz kierownikiemwydziału /zespołu ds. oświaty w gminie (organie prowadzącymszkoły) oraz z dwoma dyrektorami i dwoma pedagogami szkół – podstawowejigimnazjumwkażdejgminie.Interesującenasobszarybadawczeto:

− dostępdonauczaniaindywidualnegoijegoorganizacja,− dostęp do edukacji dla dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia

specjalnego,− kształceniedziecizopiniamiospecjalnychpotrzebachedukacyjnych,− organizacjakształceniaipomocydladzieciszczególnieuzdolnionych,− dostępdoprzedszkolanatereniegminy,− rola poradni psychologiczno-pedagogicznych.

Zbadańpowstało61 raportówcząstkowych.Uznaliśmy, iż niebędziemyidentyfikować poszczególnych gmin, gdyż naszym celem było pokazanie, jakrealizowane są prawadzieci ze specjalnymipotrzebami edukacyjnymiwmałychgminach,bezznaczeniawktórychkonkretnie.Badaniabyłyprowadzoneodlutegodoczerwca2010.

25

4. Wyniki badań/rekomendacje

Badania pokazały, iż obowiązujące, bardzo deklaratywnie sformułowaneprzepisy prawa oświatowego dotyczące dzieci o specjalnych potrzebachedukacyjnychwpraktycesątrudnedozrealizowania.Niemożnazatemuznać, iżprawodoedukacjitejgrupydzieci,począwszyodniepełnosprawnych,skończywszynaszczególnieuzdolnionychjestwłaściwieprzestrzegane.

Prowadziliśmy monitoring w ‚Polsce gminnej’, ale wnioski dotyczącewadliwie funkcjonującego systemu edukacji dzieci z orzeczeniami i opiniami,i braku systemu wsparcia dla dzieci szczególnie uzdolnionych mają w naszymprzekonaniucharakterogólny.

Wobszarzenauczaniaindywidualnegookazałosię,iż:

1. Wbadanychgminachnauczaniemindywidualnymobjętychjestok.1%wszystkichuczniów. Są różnice regionalne, nie ma znaczącej różnicy pomiędzy szkołamipodstawowymi i gimnazjami. Ponad¾ dzieci nauczanych indywidualnie uczy sięw tym trybiedługotrwale, czasemprzezcałyetapedukacji,nie zawsze–zdaniemdyrektorówszkół–zuzasadnionychpowodów.Tojestsprzecznezinteresemdziecka,z interesemekonomicznym i funkcjąnauczania indywidualnego, które z założeniawinnomiećcharakterdoraźny,gdyżwymiargodziniprogramnauczaniajestbardzoograniczony.2. Brakuje standardów określających czas wydania decyzji w sprawie nauczaniaindywidualnego.wniektórychprzypadkachodbywasiętowkilkadni,winnychtrwaokołomiesiącaijestuznawane,że„szybko”.3.Nieznaleźliśmyprzypadkuprzyznaniawymiarugodzinnauczaniaindywidualnegoponiżejnormyprzewidzianejprawem.Natomiastnierzadkoprzyznawanominimalnywymiargodzinzewzględówekonomicznych.Tylko6%dyrektorówszkółstwierdziło,żewymiargodzinzależyodpotrzebdziecka.Jednocześniepotwierdziliśmyprzypadki,gdywymiarczasunauczaniaindywidualnegozależałodzachowaniadziecka.4. Nauczanie indywidualne realizują nauczyciele z odpowiednimi kwalifikacjami,ale zdarza się, że ze względów organizacyjnych jeden nauczyciel realizujewszystkie przedmioty, czasem 10-12 godzin w dwa dni. Gdyby nauczanie w tejformie miało charakter doraźny i krótkotrwały, nie byłoby problemu. Jednakżewprzypadkachdługotrwałegonauczaniaindywidualnego,takiepraktykisąszkodliweidyskryminujące.5. Coraz częściej nauczanie indywidualne odbywa się poza domem dziecka,w specjalnie przygotowanych i wyposażonych salach. Jeżeli jest to podyktowaneinteresemucznia,jestdobrąpraktyką.

Wobszarzenauczaniadziecizorzeczeniamiokazałosię:

1. Wbadanychgminachwogólnodostępnychszkołachpodstawowychbyłook.1,3%a w gimnazjach 1,9% dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego,wtymniecałe10%uczyłosięwklasachintegracyjnych.Niestetyzarównourzędnicy

26

odpowiedzialnizaedukacjęwgminie,jakidyrektorzyszkółipedagodzyczęstonieumielipodaćprecyzyjnychinformacjioliczbieuczniówzorzeczeniami.Nierzadkopodawaneprzeznichliczbyróżniłysięznacząco.2. Wbadanych61gminachbyły2szkołyintegracyjnei6takichoddziałówwszkołachogólnodostępnych.3. Nauczycieleniesąprzygotowanidopracyzklasą,wktórejsądziecinaróżnychpoziomach; do takiej indywidualizacji pracy na lekcji w ‘zwykłej’ klasie, byrzeczywiściedzieci realizująceprogramszkołyspecjalnejotrzymałyoptymalnądlanichedukację.4. Niemalwewszystkichszkołachsąorganizowane,choćwróżnymwymiarze,zajęciarewalidacyjnewyrównawczei innedodatkowe.Dyrektorzydeklarują,żewszystkiedziecimogąznichkorzystać.Czasemjednakniemogązewzględóworganizacyjnych(dowozy). Niektórzy dyrektorzy jednak uczciwie stwierdzają, że dzieci nie chcąkorzystaćzzajęćdodatkowych,zwłaszcza,żeprowadząjecisaminauczyciele,tymisamymimetodami.5. Noweszkołyniemająjużbarierarchitektonicznychisąprzystosowanedladzieciniepełnosprawnych.Niestetyzdecydowaniewięcejjeststarych,któreprzystosowaneniesą.6. Dostępdofunduszyeuropejskichzmieniłradykalniewyposażeniewnowoczesnepomocedydaktycznewtychszkołach,gdziedyrektorluborganprowadzącyumiejąpozyskiwaćpieniądze.Niestetywwieluszkołachciąglepomocewnajlepszymraziewykonująsaminauczyciele.7. Wbadanychszkołachbyłobardzomałouczniówzorzeczeniemoniedostosowaniuspołecznym.Powodówmożebyćkilka–rodziceniezwracająsiędoporadniwsprawietakich orzeczeń, a dzieci, które mają takie orzeczenia rzadko pozostają w szkoleogólnodostępnej – trafiają domłodzieżowych ośrodkówwychowawczych (MOW)czymłodzieżowychośrodkówsocjoterapii(MOS).8. W istocie niemaw szkołachoferty pomocydla rodzicówdzieci o specjalnychpotrzebach edukacyjnych. Rodzice zapewne takiej oferty od szkoły nie oczekują,a szkoła najczęściej niczego szczególnego im nie proponuje. Powszechne jestnatomiastnarzekanie,żerodzicenieinteresująsiędziećmi.

Wobszarzenauczaniadziecizopiniami:1. Dzieci z opiniamiwbadanych szkołach było średnio ok.15%, aczkolwiek byłyszkołygdzietenodsetekbyłniewielkiitakie,gdziedwu-lubtrzykrotniewyższy.2. Szkoływwiększościprowadzązajęciaskierowanedodziecizproblemami,główniekorekcyjneiwyrównawczezposzczególnychprzedmiotów.Prowadząjenauczycieleszkoły,którzyuzyskaliuprawnieniadoprowadzeniatakichzajęć.Przezwielelatróżneinstytucje,wtymośrodkidoskonalenianauczycieliprowadziłykursykwalifikacyjnedające odpowiednie uprawnienia, np.w zakresie oligofrenopedagogiki, rewalidacjiitp.3. Jednakzbytmało jestwszkołachspecjalistów–psychologów,socjoterapeutów.Szkołyniemająnajczęściejśrodkównaichzatrudnieniedoprowadzeniadodatkowychzajęć.4. Wydajesię,żeczyminnymjestobniżeniewymagań,aczyminnymdostosowanieprogramu do możliwości ucznia. o ile obniżenie wymagań jest możliwe, to

27

przygotowanie i realizacja oddzielnego, indywidualnego programu jest małorealnawwarunkach zwykłej klasy. Jednocześnie przy jednakowychwymaganiachegzaminacyjnych,nieuwzględniającychopinii,sytuacjaucznia,odktóregodotychczaswymaganomniej,wydajesięgorsza,maonmniejszeszansenadobrywynikegzaminu.

Wobszarzepomocydzieciomszczególniezdolnym:1. Niemadefinicjidzieckazdolnegoczyszczególniezdolnego.Niemajednolitychkryteriów/wskaźników oceny, często to indywidualne ‚poczucie’ konkretnegonauczyciela.Dziecizdolne–zdaniempytanychdyrektorówipedagogów–to,tektórebiorąudziałwolimpiadach,łatwoichętnieucząsię,mająwysokąśredniąocenitp.2. Pytanidyrektorzyszkółipedagodzyrzadkoznalikonkretneliczbydziecizdolnych.Pojawiałysięteżdużerozbieżnościwichocenach–wjednymgimnazjumdyrektortwierdził,żema71dziecizdolnych,apedagogstwierdził,żeniemażadnego.3. W żadnej badanej szkole nie było procedur postępowania z uczniem zdolnym,zarównonapoziomiediagnozowania,jakidalszegopostępowania.4. Indywidualny tok nauki prowadzono w 6 szkołach (6 uczniów). Jednocześniewwiększościbadanychszkółdziecizdolne–zdaniemrespondentówbyły.Zatemtakamożliwośćjestwykorzystywanabardzorzadko.5. To co w szkołach robi się na rzecz dzieci zdolnych to kółka zainteresowań,zwolnieniazlekcjinaczasudziałuwkonkursach,indywidualnekonsultacjeitp.Tylkow5szkołachorganizowanokonsultacjedladziecizdolnychzekspertamizzewnątrz.w15gminachnieorganizowanożadnychzajęćprzeznaczonychdladziecizdolnych.6. wżadnejszkoleniebyłostałegowsparciadladziecizdolnych.Niemanatoteżokreślonychśrodków.Czasemdziecidostająstypendia,nagrodyzawynikiwnauce.Tylkow 3 szkołach powiedziano, że podejmowano próby uzyskaniawsparcia dladzieckazdolnegozKrajowegoFunduszunarzeczDzieci.7. Generalnie nama żadnego systemuwsparcia i żadnych procedur postępowaniazdziećmizdolnymiiszczególniezdolnymi.Niepomagawtymbardzoogólnikoweprawo.Szkołymajątakwielezadań,żetychktóreniesąprecyzyjnieokreśloneniewykonują.

Wobszarzedziałaniaporadnipsychologiczno-pedagogicznych:1. Czasoczekiwanianadiagnozęspecjalistówjestbardzodługi.Byłyprzypadki,żetrwałotorok,aprzeciętnietrwatokilkamiesięcy.Pogarszatosytuacjędziecka,którenieotrzymujeodpowiedniejdlaniegopomocyiutrudniapracęnauczycieli.Dzieckonadalponosiporażkiiutrwalanegatywnereakcje.2. Sygnałyonieformalnymzwyczajnyminadzwyczajnymtrybieprzyjmowanianabadanie świadczą o jakiejś patologii.Wynika z nich, że o terminie badania częstodecydują prywatne relacje między pracownikami szkoły i poradni. To jedni będączekalikrócej,zatoinnidłużej.3. Nasirespondenciuznali,żewsparcieszkołyprzezporadniejestzasłabe.Wprawdziezaleceniawopiniachgeneralnie stały się bardziej zrozumiałe, towdalszymciąguczęstosąoneschematyczne,ogólnikowe,bywa,żemałorealnedozrealizowania.4. wwiększościbadanychprzeznasszkółprzeszkodąwkorzystaniuprzezuczniówz jakiejkolwiek oferty terapeutycznej poradni były: odległość, niedogodne, długie

28

terminy oczekiwania na przyjęcie, a także obawa przed stygmatyzacją społecznądziecka. Wobszarzedostępudoopiekiprzedszkolnej:1. W większości gmin w ostatnich 3 latach zachodziły różnego rodzaju zmianyw zakresie edukacji przedszkolnej. Na rynku edukacyjnym wychowaniaprzedszkolnegopojawiłosięszeregniepublicznychpodmiotówzakładającychnoweplacówki,poszerzyłotoofertęzajęćdladzieci.2. W kilku gminach prowadzono inwestycje mające na celu przygotowaniebazy do utworzenia nowych placówek, bądź też zwiększenia ilości miejsc w jużfunkcjonujących.wwieluprzypadkachzwiększonoofertęzajęćdladzieci,wydłużonoczaspracyprzedszkoli.3. Narynkulokalnymwidaćrosnącepotrzebywzakresiewychowaniaprzedszkolnego,deklarowaneprzezrodziców.4. Nadal problem z dostępem do przedszkolamają dzieci zmałychmiejscowościoddalonychodsiedzibygminy.Barierąjestodległośćibrakdojazdu.5. Urzędnicy nie mają informacji o dzieciach z niepełnosprawnością w wiekuprzedszkolnym.Niezbierasiętakichinformacjianinieprowadzistatystyknatematspecjalnychpotrzebedukacyjnychiopiekuńczo-wychowawczychdziecidomomenturozpoczęciaprzeznierealizacjiobowiązkuszkolnego.Zeszczątkowychinformacji,któreudałosięuzyskaćwkilkugminach(częściowozreferatówdosprawspołecznych,ośrodków pomocy społecznej)wynika, że tylko niewielka część dzieci z różnyminiepełnosprawnościamiobjętajestjakąkolwiekformąopiekiprzedszkolnej.6. Niestetywponad¼badanychsamorządówgminnychniewprowadzanożadnychzmianiniepodejmowanożadnychinicjatywwzakresieprzedszkolnejedukacji.

Wyniki badań w naszym przekonaniu wskazują na pilną potrzebęwprowadzenia poważnych zmian systemowych, nowego podejścia do kwestiinauczania dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Zarówno tych, którewymagająpomocywwyrównaniuichszansedukacyjnych,jakitych,którepotrzebująsystemowegowsparcia aby,w jak największym stopniu rozwinąć i wykorzystaćichzdolności.Obecniecipierwsimimoniemałegowysiłkunauczycieliinakładówfinansowychnieotrzymująefektywnejiadekwatnejpomocy.Cojestfrustrującedlawszystkich-dzieci,rodzicówinauczycieli.

Z kolei w przypadku dzieci zdolnych brakuje świadomości jak wielkipotencjał jest marnotrawiony w wymiarze indywidualnym i społecznym.PotwierdzajątowynikiPISA4.

4JaninaZawadowskakomentarzdowynikowtestuPISAhttp://www.uczmysie.pl/index.php?option=com_content<http://www.uczmysie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=49&Itemid=31>&task=view&id=49&Itemid=31

29

Wydajesię,iżpojęcieindywidualizacjanauczaniajestobecnienadużywane.Nauczycieleniesąkształcenidopracywgrupiedziecinaróżnychpoziomach,pracujązatem z „przeciętnym”. Szczególne obawy i wątpliwości budzi sytuacja dziecizniepełnosprawnościąintelektualnąwstarszychklasachszkółogólnodostępnych.Wielu naszych rozmówców podkreślało fikcyjność integracji na tym etapie,szczególniewzakresieintegracjizrówieśnikami.

Wyrównywanie szans odbywa się w trakcie zajęć dodatkowych(wyrównawczych, korekcyjnych), co jest zmorą dla nauczycieli, bo pracujądodatkowo,jakmówiąspołeczniewramach19godziny(napodstawieart.42Kartynauczyciela).Nieatrakcyjnesąteżdladzieci,bosątododatkowe,typowelekcjedoitakzadługiegojaknaichmożliwościdniaszkolnego.Systempowinienzapewnićim autentyczną indywidualizację nauczaniaw ramach obowiązującego programubez zajęć dodatkowych. a jeżeli zajęcia dodatkowe to prowadzone przez innychspecjalistówiwinnejformieiinnymimetodami.

Nauczycieli trzebaprzygotowaćdopracy indywidualnejwzróżnicowanejgrupiedzieci.Należałobywięcwprowadzićdosystemukształceniaidoskonalenianauczycieli edukację w zakresie jednoczesnej pracy z dziećmi o różnychmożliwościachintelektualnych.

Systemskoncentrowanyjestnausprawnianiudeficytówdzieci,azapominasię o wzmacnianiu ich „mocnych stron”, rozwijaniu posiadanych umiejętnościimożliwościedukacyjnychdziecka.

Pókico,nauczaniewłączającenamniewychodzi.Pewnąszansąsą,jaksięwydaje,szkoły/oddziałyintegracyjne,aletychjestzdecydowaniezamało.

Zasadne wydaje się też większe dookreślenie przez MEN obowiązkówszkoływzakresiepomocyuczniomospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.Tak,by różnice uzależnione od zasobności gminy czy zainteresowania problememgminnychwładzoświatowychniebyłyzbytrażące.

Kolejna kwestia to wczesna diagnoza i wielodyscyplinarne działaniasocjalne, medyczne, psychologiczne i edukacyjne. Tego zadania nie realizuje„Polskagminna”,boniemadziałańsystemowych.

Dziecko idącedo szkołypowinnomiećpostawioną całościowądiagnozę,tak, by pomoc i indywidualizacja mogła rozpocząć się od razu. o wczesnymwspomaganiumówi co prawda rozporządzenieMEN z 4 kwietnia 2005, ale niema w nim mowy o wczesnym diagnozowaniu.Wydaje się, że możliwe byłobyskoordynowanie działań z Ministerstwem Zdrowia i podczas prowadzenia tzw.bilansu sześciolatka, przeprowadzenie szczegółowychbadańdzieci, choćby tych,których „dojrzałość szkolna” budzi wątpliwość. Zasady prowadzenia bilansuprzewidująkierowaniedzieckadospecjalistów–wtymdoporadnipsychologiczno–pedagogicznej.Pojawiasiępytaniejakczęstojesttorealniestosowane?

Nowelizacja rozporządzeniawsprawiedziałaniaporadnipsychologiczno-pedagogicznychmazzałożeniadoprowadzićdowiększejobecności specjalistówbezpośredniowszkołach.Ideapewniesłuszna,alenadalcispecjaliścibędąmusieliwykonywaćorzeczeniaiczęśćopinii(częśćopiniowaniamaprzejąćszkoła).Zatem,jeżeli obecnie na orzeczenie czy opinię trzeba w najlepszym razie czekać kilkamiesięcy,toiletrzebabędzieczekaćpozmianach?zzadaniaprzygotowywaniaopiniidotyczącej potrzeby nauczania indywidualnego w przypadku doraźnej choroby

30

pewniemożnabyłoby specjalistówzwolnić.Wystarczyćpowinnaopinia lekarza,napodstawiektórejdyrektorszkołymógłbywnioskowaćdoorganuprowadzącegoo przydział godzin nauczania indywidualnego na czas choroby. Uprościłoby toproceduręizdjęłojedenobowiązekspecjalistomporadni,choćtegotypuorzeczeńjest stosunkowo niewiele. Specjaliści z poradni powinni być rzeczywiście bliżejszkoły–bliżejdziecka,nauczyciela i rodziców.Ale tohasło.Aby jezrealizowaćtrzeba zmienić podejście do pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Obecniegrosdziałańporadnitodiagnozowanie/opiniowanie,konkretnapomocjestbardzoograniczona, a ta jest potrzebna i nauczycielom i rodzicom. Nie zastąpią tegozaleceniawopiniiczyorzeczeniu.Potrzebnesąkonsultacjeipomocwkonkretnejsytuacji,wwykształceniuumiejętnościpracyzdzieckiemzokreślonymproblemem.

Ważnymibagatelizowanymproblememjestbrakautentycznejwspółpracyszkoły z rodzicami,mimo różnych fasadowych deklaracji. iw istocie nie jest towinarodziców.Szkołaniemadlanichżadnejoferty.Nauczycielitrzebauczyćnietylkopracyzdziećmi,aleteżzrodzicami.Tradycyjnawywiadówka,naktórejrodzicsłyszyjakieproblemystwarzajegodzieckopowinnajużdawnoodejśćdolamusa.Rodzice powinni zostać zaangażowani do tworzenia indywidualnych programówedukacyjnychdlaichdziecizjasnoikonkretnieokreślonymidlanichzadaniami.

Napewnownikliwegozbadaniawymagazjawiskodługotrwałegonauczaniaindywidualnego.Niejesttokorzystnedladzieckainapewnodlafinansówgminy.Zamiast przedłużać należałoby w każdym indywidualnym przypadku (pozaoczywistymi,gdziedzieckofizyczniedoszkołyniemożedotrzeć)przyjąćprogrampowrotudoszkoły.

Istniejepilnakoniecznośćwprowadzeniazmianwzakresierealizacjiprawado edukacji uczniów szczególnie uzdolnionych. Dotyczy to zarówno zapisówprawnych,jakipraktykidziałania,diagnozy,procedurpodejmowaniadecyzjioraznadzorunadrealizacjąindywidualnychprogramówwsparciatychuczniów.Obecniewystępująca rzeczywistość prawna i praktyka działania nie gwarantują bowiemzabezpieczeniawarunkówrealizacji tegoprawa.Ogromnypotencjałintelektualnyuczniównapoziomieedukacjipodstawowejigimnazjalnejniejestspożytkowanyzewzględu na to, iż uczeń szczególnie uzdolniony jestw środowisku szkolnymbardzoczęstonierozpoznawalny.Jeżelinatomiastjest“zidentyfikowany”,tosamośrodowisko wydaje się bezsilne, aby mu zagwarantować odpowiednie warunkirozwoju.Dotyczytozarównoodpowiedniejdiagnozyjegopotrzeb,jakipóźniejszegozagwarantowaniaichzabezpieczeniaprzezpubliczneplacówkioświatowe.Mimo,iż takczęstopubliczniedyskutujesięna tematwsparciadlauczniówszczególnieuzdolnionych,towistociesąonipozostawienibezodpowiedniejpomocyiwsparcia.

Tracimy tym samym olbrzymi potencjał intelektualny olbrzymiej częścimłodego pokolenia Polaków.Wynik naszych badań są zgodne zwcześniejszymiwynikamikontroliNIK:5„Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia realizację zadań w zakresie opieki nad uczniami szczególnie uzdolnionymi (…).”„Działania podejmowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej nie miały charakteru działań systemowych i nie zapewniały dostatecznej opieki nad uczniami szczególnie uzdolnionymi.”5Informacjaowynikachkontroliopiekinaduczniamiszczególnieuzdolnionymi(Warszawa,styczeń,2007)

31

„Kształcenie uczniów szczególnie uzdolnionych traktowane było przez skontrolowane szkoły publiczne w sposób marginalny.”

Konieczne wydaje się stworzenie systemowych rozwiązań wspieraniauczniów zdolnych. System powinien obejmować jasne zasady wyłanianiai diagnozowania, wsparcie na terenie szkoły i pozaszkolne, pomoc finansową,współpracęzrodzicami.Należyteżwmiaręjednoznaczniesformułowaćdefinicjęucznia zdolnego.

MEN określiło rok szkolny 2010/2011 rokiem odkrywania talentów. NastronieinternetowejMEN6poświęconejtemuzagadnieniujestzaproszeniedoudziałuwnaborzeekspertówzzakresupracyzuczniemzdolnymwramachrozpoczętegoprzezMEN projektu „Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu pracyz uczniem zdolnym” współfinansowanego ze środków Europejskiego FunduszuSpołecznego,wramachProgramuOperacyjnegoKapitałLudzki.Byćmożeefektemprojektubędziewłaśniestworzeniekompleksowegosystemu.

NapodanejstronieumieszczonoteżinteraktywnąmapęPolskiz„miejscamiodkrywaniatalentów”wposzczególnychwojewództwachipowiatach.Napoczątkulistopada2010takichmiejscbyłonaprawdęniewiele.

WMENprzygotowanopakietzmian7wzakresiepomocypsychologiczno-pedagogicznej udzielanej dzieciom o specjalnych potrzebach edukacyjnych.Jak napisano w uzasadnieniu wprowadzanych zmian8” Regulacje zawarte w rozporządzeniu mają na celu zapewnienie pomocy psychologiczno-pedagogicznej jak najbliżej dziecka/ucznia w środowisku jego nauczania i wychowana(...). Uczeń powinien mieć zapewnione wsparcie i zindywidualizowaną pomoc udzielaną na podstawie rozpoznania dokonanego w szkole podstawowej. Rozpoznanie potrzeb dziecka ma dotyczyć zarówno trudności w uczeniu się jak i jego indywidualnych predyspozycji oraz uzdolnień.

Właściwe realizowana pomoc psychologiczno-pedagogiczna, zarówno na terenie przedszkoli, szkół i placówek jak i w najbliższym środowisku ucznia zapobiegnie m.in. Kulturowo-społecznej izolacji rodzin i dzieci z niepełnosprawnościami. Wdrożenie proponowanych zmian przyczyni się do zwiększenia szans edukacyjnych dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, zwiększenia efektywności świadczonej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, jak również podtrzymywania więzi rodzinnych oraz integracji dzieci i młodzieży w społeczności lokalnej”.

Trudnopodzielaćoptymizmprojektodawców.Zasadnicze elementy proponowanych zmian to powoływany w każdej

szkole zespół ds specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów. Każdy taki uczeńbędzieposiadałKartępotrzeb iwsparcia.Pracownicyporadnibędąodciążeniodwykonywania niektórych dotychczasowych opinii (takie obowiązki przejmieZespół),alebędączęściejwszkoledodyspozycjiuczniów,nauczycieliirodziców.

6http://www.roktalentow.men.gov.pl/projekt-strona-glowna/item/245-rok-szkolny-2010/2011-rokiem-odkrywania-talentow7Stronahttp://www.konferencje.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1052&Itemid=2178UzasadnienieprojekturozporządzeniaMENwsprawiezasadudzielaniaiorganizacjipomocypsychologiczno-pedagogicznejwpublicznychprzedszkolach,szkołachiplacówkach

32

Czy formalne powołanie zespołu nauczycielskiego, który i tak już jestzmienisytuacjędzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych?Czyzagwarantujeto indywidualne podejście do każdego dziecka w klasie ogólnodostępnej, gdzienauczycielmaconajmniej20uczniów,nierzadkowięcej,wtymkilkuzróżnymideficytami? Czy nauczyciele zostaną wyposażeni w nowoczesne metody pracyz takim zespołem klasowym? Czy pojawiający się w szkole pracownik poradnipsychologiczno-pedagogicznej udzielający konsultacji, prowadzący szkoleniajest istotnym rozwiązaniem systemowym?Czy rzeczywiście pracownicy poradnizostanątakodciążeni,żegrosswojegoczasupracybędąmoglipoświęcićnapracęwszkole?–przepisymilcząodnośnieśrodkówprzeznaczonychnawprowadzeniezmian:dokształcenienauczycieli,zatrudnieniedodatkowychspecjalistówitp.Bezzagwarantowania określonych środków, rzetelnego przygotowania nauczycieliizagwarantowaniaimrealnejpomocyspecjalistówtrudnoliczyćnapoprawęjakościedukacjidzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.

33

5. Szczegółowe omówienie zebranych informacji w poszczególnych obszarach badawczych

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych,nauczyciel jestobowiązanynapodstawieopinii publicznej/niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tymspecjalistycznej, jak również na podstawie orzeczenia o potrzebie kształceniaspecjalnego albo nauczania indywidualnego, dostosowaćwymagania edukacyjnedo indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u któregostwierdzonozaburzeniaiodchyleniarozwojowelubspecyficznetrudnościwuczeniusię.

Zaburzenia rozwojowe to: niesłyszenie, niedosłyszenie, niewidzenie,niedowidzenie, niepełnosprawność ruchowa, upośledzenie umysłowe, autyzm,niepełnosprawności sprzężone, choroby przewlekłe, zaburzenia psychiczne,niedostosowaniespołeczne,zaburzeniazachowania.Uczniowiezw/wzaburzeniamiwymagająstosowaniaspecjalnejorganizacjinauki–treści,metodiwarunkówpracy,dlategootrzymujązporadniorzeczenia do kształcenia specjalnego, któreokreślasposóbdostosowaniawymagańedukacyjnych.

Odchylenia rozwojowe to: indywidualneopóźnieniarozwojuwstosunkudoustalonychnorm,niebędącejednakzaburzeniamizuwaginaniewielkienasilenieobjawów, ograniczony zakres i czas trwania. Do odchyleń rozwojowych należym.in.inteligencjaniższaniżprzeciętna.

Specyficzne trudności w uczeniu się to: rozwojowe zaburzeniaumiejętności szkolnych i zaburzenia w uczeniu się, które nie są spowodowaneniskimimożliwościami intelektualnymi, słabympoziomemdydaktycznymszkołylubczynnikamikulturowymi.

Uczniowie z odchyleniami rozwojowymi i specyficznymi trudnościamiw uczeniu się otrzymują z poradni opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych.

Podstawowym celem dostosowania wymagań jest wyrównanie szansedukacyjnychucznióworazzapobieganiewtórnymzaburzeniomsferyemocjonalno– motywacyjnej. Dostosowanie polega na modyfikacji procesu edukacyjnego,umożliwiającej uczniom sprostanie wymaganiom. Obszary dostosowania obejmują:– warunki procesu edukacyjnegotj.zasady,metody,formy,środkidydaktyczne,– zewnętrzną organizację nauczania ( np. posadzenie ucznia słabo słyszącegowpierwszejławce),– warunki sprawdzania poziomu wiedzy i umiejętności (metody i formysprawdzaniaikryteriaoceniania)”.9

9 Psycholog mgr Barbara Błaszczuk, pedagog mgr Wiesława Kawa. Poradnia Psychologiczno-PedagogicznawStalowejWoliwww.szkola.pysznica.pl/1publi/dos.doc

34

5.1 Dzieci w nauczaniu indywidualnym Nauczanie indywidualne podejmuje się tam, gdzie na przeszkodzie

normalnemu uczestnictwu w zajęciach szkolnych staje choroba dziecka. Toszczególna forma edukacji, realizowana na podstawie orzeczenia poradnipsychologiczno-pedagogicznejwoparciuodiagnozęmedyczną,wktórejstwierdzonobrakmożliwościlubznaczneutrudnienieuczęszczaniadoszkoływczasiedłuższymniż 30 dni. Intencją ustawodawcy było zapewnienie dostępu do nauki uczniomprzewlekle chorym, po wypadkach i operacjach. Nauczanie indywidualne dajeszansęuniknięciawykluczeniazsystemuedukacji.Dlategoteżzeszczególnąuwagąnależydbaćoto,bywtymobszarzeniedochodziłodozaniedbańalbonadużyć.10

Dzieci objęte nauczaniem indywidualnym

Wwiększości,boażw72%badanychszkółpodstawowychi69%gimnazjóww roku szkolnym2009/2010 byli uczniowie nauczani indywidualnie.Najwyższyodsetek takich uczniówwynosił odpowiednio 5,4% i 5,3%. Średnio w szkołachpodstawowych stwierdziliśmy 0,9% nauczanych indywidualnie, a w gimnazjach1%.

Zaobserwowaliśmydośćwyraźne zróżnicowanie terytorialne ilości dziecinauczanychindywidualniewbadanychszkołach.

Tab.2Odsetekuczniównauczanychindywidualniewposzczególnychwojewództwachwojewództwo %uczniówn.in.wSP %uczniówn.in.wGIMłódzkie 0,4 0śląskie 0,7 1,3podlaskie 0,6 0,4kujawsko-pomorskie 1,4 1,6dolnośląskie 0,4 0,7lubuskie 0,4 0,8zachodnio-pomorskie 0,2 1,2

`Wszkołachwojewództwakujawsko-pomorskiegostwierdziliśmywyraźniewiększy odsetek dzieci objętych nauczaniem indywidualnym, niż gdzie indziej.w badanych gimnazjachwŁódzkiem nie było natomiast ani jednego przypadkutakiegonauczania.Trudnouznać,żeprzyczynątakichróżnicsąwarunkizdrowotneuczniów w badanych szkołach. Być może są inne, alternatywne do nauczaniaindywidualnego, formy pomocy chorymuczniom, byćmoże uzasadnienia trzebaszukaćwograniczeniachekonomicznych.

Policzyliśmy ponadto uczniów nauczanych indywidualnie – doraźnie (zprzyczynnagłych)iprzezdłuższyokresnauki(długotrwale).10 NauczanieindywidualnebyłojednymzobszarówbadańdostępudoedukacjiprowadzonychprzezHelsińskąFundacjęPrawCzłowiekaw2000/2001r.,którychefektyzostałyzawartewpublikacji„Prawodonauki.Raportzmonitoringu”,HFPCz,Warszawa 2002.Odsetek uczniów nauczanych indywidualniewynosiłwówczas 0,5%wszkołachpodstawowychi0,4%wgimnazjach.

35

Tab. 3NauczanieindywidualnedoraźnieidługotrwaleOkresnauczaniaindywidualnego %uczniówn.in.wSP %uczniówn.in.wGIM

długotrwale 77% 77%doraźnie 23% 23%

Wobutypachszkółsązachowanetesameproporcje.11Zwracauwagęwielkiodsetek dzieci nauczanych indywidualnie przezwiększość lub cały okres nauki.Jest to jednakznacząceodstępstwood„szkolnejnormalności” imożeświadczyćoniechęcilubtrudnościachwstworzeniuimwszkolewarunkówumożliwiającychwmiaręnormalnąnaukę.

Jednakażwcodziesiątejbadanejszkolebyliuczniowie,którzy–zdaniemdyrektorówipedagogów–moglibychodzićdoszkoły,alezprzyczyn,któretrudnouznać za uzasadnione, są nauczani indywidualnie. Tylko w trzech przypadkachprzyczyną były bariery organizacyjne (trudności z dowozem) i architektoniczne(brakpodjazdówitoaletdlaucznianawózku).Pozostaliuczniowieztejgrupy–wopiniinaszychrespondentów–szukająwindywidualnymnauczaniumożliwościucieczki i ochrony przed szkolnymi problemami. Według pytanych przez nasdyrektorów i pedagogów u podstaw decyzji o nauczaniu indywidualnymw tychprzypadkach leżały m.in.: depresja, zespół stresowy, zaburzenia zachowania,ADHD,fobiaszkolna,ciąża,konfliktzinnymuczniem,nadpobudliwośćruchowa,anawet–niechęćrodzicówdoszkoły.Tepowodyniezyskałyaprobatydyrektorówipedagogów,uznającychjezawykręty.

Wydaje się, że tego typu „społeczne” podłoże kierowania do nauczaniaindywidualnego staje się coraz powszechniejsze, w niektórych kręgach wręczmodne. Traktuje się nauczanie indywidualne jako sposób uniknięcia szkolnychkłopotów, obniżenia wymagań wobec dziecka, które nie radzi sobie dobrzewszkole.Niewdającsięwrozważanianatematzasadnościorzekaniaopotrzebienauczania indywidualnego w takich wątpliwych przypadkach, uznać trzeba zaniedopuszczalne nadużywanie tej formy kształcenia tak zewzględów etycznych,jakiekonomicznych.Napewnoteżnieleżytowinteresiedziecka.

Orzekanie o potrzebie nauczania indywidualnego

Orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania wydają poradniepsychologiczno-pedagogicznenawniosekrodziców(prawnychopiekunów)ucznia,popartylekarskimzaświadczeniemostaniezdrowiaucznia.wzaświadczeniutymlekarz określam.in. przewidywany czas,wktórym stan zdrowia pacjenta będzieuniemożliwiał lub utrudniał mu uczęszczanie do szkoły, tj. czas, na jaki należyzorganizować nauczanie indywidualne. Nasi respondenci oczekiwaliby takżeod lekarza wskazania miejsca, w jakim powinno odbywać się takie nauczanieorazokreślenia, czydzieckomożebraćudziałw jakichś zajęciachedukacyjnychorganizowanychw szkole razemze swojąklasą, czy indywidualniewodrębnympomieszczeniuwszkole.11Podobnieidentyczneproporcjestwierdziliśmywtejkategoriiwbadaniachzlat2000/2001,ztym,żewówczasprocentuczniówdługotrwalenauczanychtrybemindywidualnymwynosił83%.

36

W naszym badaniu staraliśmy się dowiedzieć, ile rzeczywiście potrzebaczasuodmomentunagłego zdarzenia lub choroby, któreuniemożliwiajądzieckunaukęwszkole,dopodjęciarealnychzajęćwramachnauczaniaindywidualnego.

Uzyskane odpowiedzi określające takie terminy nie pozwalają jednakwżadnejmierzezorientowaćsięwrzeczywistości.Zebraliśmymnóstwoodpowiedziwskazujących na liczbę dni (poczynając od 3 dni), tygodni czymiesięcy(do półroku)potrzebnych–zdaniembadanych–doprzeprowadzeniaproceduryorzekaniaiorganizowaniatejformynauczania.Natejpodstawieniedasięwskazaćżadnychprawidłowości.Oznaczato,żeniemawPolsceżadnychstandardówwtymzakresieidzieckopotrzebującedecyzjimożenaniączekaćdowolniedługo.

Ciekawew tym kontekście są opiniewartościujące, np.„ok. 1 miesiąca, szybko”, „Dość szybko. Tydzień do dwóch.” „Różnie, jak nauczanie ma być od września, to w czerwcu należy zacząć działać”, „Szkoła nie czeka na uprawomocnienie się decyzji, lecz najszybciej (w ciągu ok. 1 tyg.) uruchamia zajęcia.”Wynikałobyz tego,żewróżnychszkołach,wodniesieniudoproceduredukacyjnych,pojęcie‘szybko’oznaczaćmożeczasodkilkudnidonawetkilkumiesięcy.Długośćoczekiwanianapodjęcienauczaniaindywidualnegowarunkująnajczęściej:

− organizacja pracy poradni – „zależy od wolnych terminów w poradni”, „PPP potrafi przetrzymać wniosek dłużej”, „Zależy od terminu posiedzenia komisji w Poradni”, „zależy to od tego, w jakim okresie roku szkolnego zgłoszono potrzebę badania dziecka. Najdłuższy okres oczekiwania jest na początku roku szkolnego.”, „Około 3-4 tygodnie czeka się na decyzję zespołu orzekającego w poradni”.

− zaangażowanierodziców–„opóźnienie wynikało z winy rodziców”, „zależy od przedsiębiorczości rodziców” , „zależy od operatywności rodziców”, „jak rodzicom zależy potrafią doprowadzić do nadzwyczajnego zwołania zespołu orzekającego w PPP”, „ czasem trudniej namówić rodzica, aby złożył wniosek, gdy dziecku należy się nauczanie”, „zależy od rodziców, jak długo załatwiają papiery”, „zależy to od tego, kiedy rodzice zgłoszą ten fakt do szkoły.”, „zależy to od tego w jakim czasie od zdarzenia zgłosi się rodzic. Czasami rodzice zwlekają ze zgłoszeniem się do poradni.”, „zależy to od sprawności rodzica”, „zależy to od motywacji rodziców”.

− zgoda organu prowadzącego – „po złożeniu wniosku do urzędu gminy – decyzja w terminie ok. 1 tygodnia”, „burmistrz podejmuje decyzję na wniosek dyrektora szkoły w ciągu ok. 1 tygodnia.”, „organ prowadzący decyzję podejmuje od ręki”, „w organie prowadzącym błyskawicznie”, „w urzędzie gminy trwa to kilka dni.”, „w urzędzie gminy trwa to krótko”.

− działania organizacyjne dyrektora szkoły – „czas na zorganizowanie nauczycieli”, „procedura zorganizowania nauczania przez dyrekcję szkoły trwa około 1 tygodnia”.

37

Z wypowiedzi respondentów wynika, że widzą nieprawidłowościwterminachorganizowanianauczaniaindywidualnegoszczególniewprzypadkachnagłych,doraźnych,pojawiającychsięwtrakcierokuszkolnego.Przedłużasprawęnieporadność lub brak zaangażowania rodziców ucznia oraz organizacja pracyporadni psychologiczno-pedagogicznej, przedewszystkim odległe terminy badańi posiedzeń zespołów orzekających. Nie ma natomiast – zdaniem badanych –opóźnieńwpodejmowaniudecyzjiprzezorganyprowadzące(choćwiększośćmówioczasieok.1tygodniapotrzebnymnatakądecyzję).

Organizacja nauczania indywidualnego

Dyrektor szkoły publicznej, do którego wpłynął wniosek rodziców(prawnych opiekunów) chorego ucznia o podjęcie indywidualnego nauczania,wrazzorzeczeniemwłaściwejporadnipotwierdzającym takąpotrzebę,niemożeodmówić. Organizując to nauczanie musi uzyskać od organu prowadzącegododatkowepieniądzena ten cel.Dlawieluniezbyt zamożnychgmin topoważneobciążenie budżetu. Jednak absolutnie wszyscy pytani przedstawiciele urzędówprowadzącychszkołypotwierdzili,żedotychczaszawszewywiązywalisięz tegozadaniaiznajdowaliniezbędneśrodkifinansowe.

Dlapołowybadanychgmin–zgodniezdeklaracjąurzędników–koniecznośćfinansowanianauczaniaindywidualnegotodużywysiłekfinansowy:

− „stanowi ono ok. 7,88% środków na płace i pochodne dla nauczycieli w skali roku”,

− „koszt łączny indywidualnego nauczania w gminie, to koszt utrzymania całej klasy”,

− „nazywane jest siódmą szkołą (gmina prowadzi 6)”, − „nauczanie indywidualne jest znaczącym obciążeniem, ponieważ są to

godziny płatne, jest 15% dopłata do godziny od stawki podstawowej”, − „nauczanie indywidualne jest olbrzymim obciążeniem finansowym dla

gminy; jest coraz więcej orzeczeń o nauczaniu indywidualnym”, − „specyfiką tej gminy jest zwrot kosztów przejazdu dla nauczycieli, którzy

prowadzą nauczanie indywidualne w innych wsiach niż siedziba szkoły.”W naszych badaniach nie potwierdziliśmy ani jednego przypadku

przydzielenia uczniowi godzin nauczania indywidualnego poniżej dolnej granicyokreślonejwrozporządzeniu.Ok.10%urzędnikówodpowiedzialnychzaoświatęprzyznaje,żezewzględówoszczędnościowychakceptująnajniższydopuszczalnywymiargodzin.Takąopinię–wformiezarzutustawianegoadministracjigminnej– wyraża 14% dyrektorów szkół, którym organ prowadzący nakazał obniżeniewnioskowanejliczbygodzin.12

Jednakże zdecydowanie przeważają deklaracje zarówno dyrektorówszkół, jak i urzędników gminnych o porozumieniu w sprawie wymiaru godzin,uwzględnianiuwnioskówdyrektorówiindywidualnychpotrzebuczniów.

12W badaniach z 2000/2001r. stwierdziliśmy dość powszechnąw tamtych latach praktykę obniżania kosztównauczania indywidualnego poprzez zaniżanie wymiaru godzin tego nauczania do minimum przewidzianegowrozporządzeniu,anawetponiżejtegominimum.

38

Wymiar godzin

Chociażtooczywiste,żeopieniądzachnanauczanieindywidualne,awięcw praktyce o wymiarze godzin, decyduje organ prowadzący szkołę, to wśróddyrektorówbadanychszkółpanujewtejkwestiizadziwiającaróżnorodnośćopinii.Przepisprawnyokreślawymiartegonauczaniawtzw.‘widełkach’.Odarbitralnejdecyzji zależy, czy uczeń dostanie maksymalny, średni czy najniższy wymiargodzin. Chociaż chodzi tu o 2-3 godziny różnicy, to przy tak niskimwymiarze,jakiprzewidzianonarealizacjęnauczaniaindywidualnego,mająonebardzoistotneznaczenie.

Poprosiliśmyzatemdyrektorówowskazanieczynników,odktórychzależyostatecznieliczbagodzinprzeznaczonychnanauczanieindywidualne?

Tab.4Czynnikiwpływającenawymiarczasunauczaniaindywidualnegoczynnikdecydującyowymiarzenauczaniaindywidualnego

%odpowiedzidyrektorówszkół

decyzjaorganuprowadzącego 59,8%treśćrozporządzenia 41%decyzjadyrektoraszkoły 28,7%treśćorzeczeniaporadni 22,1%indywidualnepotrzebydziecka 5,7%etapedukacyjny(wktórejklasiejestuczeń) 4,1%wniosekrodziców 3,3%stopieńniepełnosprawnościdziecka 1,6%(niesumujesiędo100%bomożnabyłowskazaćkilkaczynników)

Jak widać, ponad 28% dyrektorów uważa, że taka decyzja leży w ichkompetencjach,aw13badanychszkołachdyrektorzywyraziliprzekonanie,żejesttowgestiiporadnipsychologiczno-pedagogicznej.

Na uznanie zasługuje potwierdzona w wielu gminach praktyka, że todyrektorszkołybierzenasiebieodpowiedzialnośćzarozpatrzenieindywidualnychpotrzeb danego ucznia i określaw swoimwniosku optymalny dla niegowymiargodzinnauczania,naktóryorganprowadzącyprzystaje:

− „Zwracamy uwagę na konkretną sytuacją danego ucznia, ale i tak najczęściej przyznawana jest najwyższa liczba godzin wynikająca z rozporządzenia MEN”,

− „ilość godzin zależy od gminy, jeśli wniosek dyrektora jest dobrze uzasadniony dają maksymalną liczbę godzin”,

− „Wynika z rozporządzenia MEN. Proponuje dyrektor. Nie było obcinania propozycji szkoły”.Częsta jest niestety praktyka ‘uśredniania’ lub nawet obniżania do

minimalnegowymiaruczasuprzeznaczonegonatonauczanie:− „w orzeczeniu jest proponowana liczba godzin, ponadto wnioskuje

dyrektor, organ zawsze mieści się w limicie i daje średnią liczbę godzin lub maksymalną”,

39

− „gmina przydziela minimalną ilość godzin wynikającą z rozporządzenia (względy oszczędnościowe)”,

− „organ przyznaje dolne granice widełek, w wyjątkowych sytuacjach więcej”. Takiepodejściejestzaprzeczeniemideinauczaniaindywidualnego,ponieważ

uczeńijegopotrzebyniesątutajzupełnietraktowaneindywidualnieipodmiotowo.Zuwagąnależyprzyglądać się sytuacjom,gdydecyzjew tej sprawienie

sąopartenaprzesłankachmerytorycznych,tylkozależąod„przychylności organu prowadzącego”.Wniektórychszkołachwymiarnauczaniaindywidualnegozależy:

− „od rozporządzenia, od indywidualnych potrzeb, w starszych klasach dostaje max”,

− „od rozporządzenia, ilość godzin określa szkoła, jeżeli dziecko w normie intelektualnej dostaje maksymalną liczbę godzin, dziecko agresywne, z którym praca jest bardzo trudna – dostaje minimum (dolna granica widełek)”.

Miejsce nauczania

Istotnąkwestiąorganizacyjną,którapowinnauwzględniaćpotrzebyucznia,jestwyznaczeniemiejsca,gdziebędzieodbywaćsięnauczanieindywidualne.

Opróczoczywistychmożliwości:wdomu,wszkole,wdomu iwszkole,sąteżprzypadkiorganizowaniazajęćwinnychmiejscach,np.wośrodkuCaritas,wobiektachorganizacjipozarządowychlubinstytucji,gdziedziecipoddawanesąrehabilitacji.

Miejscenauczania indywidualnegouzależnione jest przedewszystkimodwarunkówwdomuucznia,jegostanuzdrowia,aleteżwarunkowanejestpotrzebąkontaktuzinnymidziećmi,względamisocjalnymi („chcą w szkole, bo są obiady”) albo dostępem do specjalnie przygotowanych i wyposażonych pomieszczeńwszkole.

Tab.5Miejscenauczaniaindywidualnegomiejscerealizacjinauczaniaindywidualnego %uczniówSP %uczniówGIM

wdomu 44% 43%wszkole 25% 33%wdomuiwszkole 31% 24%

Wybórmiejscato–zdaniembadanych–kwestia:− decyzjilubzaleceniaporadni− woli rodziców− wskazania nadzoru pedagogicznego („nadzór pedagogiczny uważa, że

mogąbyćrealizowanetylkowdomu”)− sytuacjirodzinnejdzieci(np.nadużywaniaalkoholu),− zaleceńlekarza.

40

Wydaje się, że w większości przypadków wybór miejsca nauczaniaindywidualnegouwzględniapotrzebydziecka.Sąjuższkołyposiadającespecjalnepomieszczenia przeznaczone do indywidualnego nauczania, wyposażonewodpowiedniepomoceisprzęt.13

Sąteższkoły,gdziesąustaloneprocedury:„nauczanie indywidualne odbywa się w każdym przypadku w szkole (plastyka, religia, muzyka, informatyka) i w domu (przedmioty podstawowe)”.

Wjednejmiejscowościkryteriumograniczonodojednegotylkoschorzenia(„Wszystkie w szkole. Alergicy wyjątkowo w domu, kiedy nie mogą wychodzić”).

Nauczane przedmioty

Nauczycielerealizująprzedmiotyujętewszkolnymplanienauczania.ztychprzedmiotówuczeńjestoceniany,copozwalanaklasyfikowanieipromowaniedokolejnejklasy.Nauczycielmusiuwzględniaćpodstawęprogramowąijednocześniedostosowaćprogramdoindywidualnychmożliwościucznia.

Napodstawieorzeczenialubopiniilekarzaoograniczonychmożliwościachuczestniczeniawzajęciachuczeńmożebyćzwolnionyzniektórychzajęć,przedewszystkimzwychowaniafizycznego,takżeinformatyki(technologiiinformatycznej),auczeńniedosłyszącylubzgłębokądysleksjąrównieżznauczaniadrugiegojęzykaobcego.

Dyrektor szkoły, na wniosek nauczyciela realizującego nauczanieindywidualne z danym uczniem, może zgodzić się na rezygnację z niektórychtreści nauczania objętych obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi ze względuna ograniczone możliwości psychofizyczne ucznia lub/i warunki organizacyjnenauczania.

Zapytaliśmy, czy w ramach nauczania indywidualnego są realizowanewszystkie przedmioty ze szkolnego planu nauczania. w 32 szkołach (26%)otrzymaliśmypotwierdzenie,żenie,zewskazaniemtychprzedmiotów,któreniesąnauczane.Sąto:

− religia –22szkoły− wf –12szkół− plastyka,muzyka –4szkoły− językobcy –3szkoły− informatyka,technika –2szkoły

W wielu szkołach w ogóle nie odpowiedziano lub odpowiedzianoniejednoznacznie.Częstosątotakienieostresformułowania,że„michałki”realizujesię razem z tymi podstawowymi przedmiotami, tak żeby można było wystawićoceny.wjednejszkolerealizujesięprzedmioty„nie wszystkie, tylko te, które są na sprawdzianie: polski, matematyka, historia, przyroda, niemiecki.”

Tam, gdzie w wymiarze nauczania indywidualnego nie zmieściła siękatecheza,sąmożliweitakierozwiązania,że:13Wporównaniuzwynikami,jakieuzyskaliśmyw2000/2001r.,wyraźnie(o15%)zmniejszyłsięodsetekzajęćograniczonychlitylkododomudziecka.wszkołachpodstawowychwyraźniewzrósłnatomiastodsetekuczniów,którzyswojenauczanierealizujączęściowowszkoleaczęściowowdomu.wgimnazjumo13%wzrósłodsetekzajęćrealizowanychwszkole.

41

− „na religię dziecko przychodzi do szkoły”, − „religia w n.ind. w ramach 19-tej godziny”, − „ksiądz chodzi na religię społecznie”.

Jeśliwnauczaniuindywidualnymnierealizujesięwychowaniafizycznego,to trzebawiedzieć, że zwolnieniu zwf służy całkiem innaprocedura, niezależnaodnauczania indywidualnego.Decyzjęw tej sprawie podejmuje dyrektor szkołyna podstawie zaświadczenia lekarskiego.w takiej sytuacji na świadectwie uczeńwmiejscuprzeznaczonymnaocenęzwfotrzymujewpis:„zwolniony”.

Wtymobszarzezabraliśmymnóstworóżnorodnychodpowiedzi,którychniemasensujakośspecjalniesystematyzować.Niektóreznichnienajlepiejświadcząoorganizacjinauczaniaindywidualnego:

− „nierealizowanie wszystkich przedmiotów podyktowane jest ograniczoną liczbą przydzielonych na nauczanie indywidualne godzin”,

− „nie są realizowane te, które mogą być później. Ma te przedmioty, które kończą się w klasie I”,

− „o tym, jakie przedmioty są realizowane decyduje ich ważność edukacyjna”, − „religia nie, ze względu na ilość nauki do egzaminu, wf nie ma w nauczaniu

indywidualnym, 12 h to zbyt mało, aby zrealizować podstawę programową”; − „Nie realizuje się religii; wiąże się to z ograniczoną liczbą godzin

i nastawieniem na zajęcia przedmiotowe (egzaminacyjne)”, − „informatyka jest realizowana, jeżeli w domu jest komputer”, − „uczeń nie ma techniki, bo jest niesprawny manualnie i by sobie nie

poradził”, − „łączy się przedmioty, np. nauczyciel przyrody ma przygotowanie

informatyczne i ćwiczenia wykonuje na komputerze i tak zalicza przedmiot informatyka”,

− „nacisk kładzie się na przedmioty wiodące, plastyka, muzyka czasem język obcy bywa, że nie są realizowane”.

Kwalifikacje nauczycieli

Nauczyciele realizujący nauczanie indywidualne muszą posiadaćkwalifikacjeogólnetakie,jakwprzypadkunauczycielizatrudnionychnastanowiskunauczycielaprzedmiotuwdanymtypieszkoły.Powszechnąpraktykąjestłączenietreści przedmiotów humanistycznych lub matematycznych i przyrodniczychw celu ograniczenia liczby nauczycieli pracujących z dzieckiem. Nauczanieucznia upośledzonego powierza się nauczycielowi z kwalifikacjami w zakresieoligofrenopedagogiki.

Znakomita większość odpowiedzi wskazuje, że nie ma problemuz zapewnieniem kwalifikowanych nauczycieli do realizacji nauczaniaindywidualnego. Są to niemal w 100% nauczyciele danej szkoły, którzy mająpotrzebnespecjalności,wtymtakżedopracyzuczniamiupośledzonymi.14

14Wraporciezbadań2000/2001wtejsamejkwestiiuzyskaliśmyinformacje,że43%nauczycielipodstawóweki31%nauczycieligimnazjówprowadzinauczaniaindywidualnebezwymaganychkwalifikacji.

42

Dotkliwie brakuje nauczycieli o szczególnych kwalifikacjach, takich jak: psycholog,logopeda,surdo-ityflopedagog.

− „brak specjalistów dla osób niewidzących”, − „ jak jest potrzeba, zatrudnia się specjalistów, np. zatrudniono na

umowę – zlecenie specjalistów z Bydgoszczy dla dzieci niedowidzących i niedosłyszących”,

− „brak jednak logopedy, oligofrenopedagoga”, − „kłopot jest z językiem obcym. Nauczyciel ma 26 godzin, realizacja przez

niego nauczania indywidualnego byłaby przekroczeniem 1.1/2 etatu, trudno znaleźć kogoś, kto pojedzie na pojedyncze godziny w środku tygodnia”.

Problemy z realizacją nauczania indywidualnegoWnikliwaanalizadanychzposzczególnychszkółskłaniadowątpliwości,

co do tego, czy nauczanie indywidualne jest zawsze prowadzone z rozwagąisensemprzezwykwalifikowanychnauczycieliwstosowniedobranymwymiarzeczasu i zuwzględnieniem indywidualnychpotrzebuczniów.Dysponujemywcalenieodosobnionymiprzykładamiszkół,gdzie12godzinnauczaniaindywidualnegorealizujezuczniem1nauczyciel.Albo,że10–12godzinnauczaniaprzeprowadzasięw2dni.zkoleiwnauczaniupoczątkowym,gdziepowinienbyć1nauczyciel–jestkilku.Niejestnasząroląwyliczanietychwszystkich,łatwychdozauważeniadefektóworganizacyjnych.Ichpowszechnośćpowinnaskłonićnadzórpedagogicznydozwróceniauwaginatozjawisko.

W opinii samych dyrektorów i pedagogów najważniejsze problemyzrealizacjąnauczaniaindywidualnegoto:

− orzekanie: „trudności z uzyskaniem zgody rodziców na badania oraz terminy badań w PPP”; „ problemem jest długi okres oczekiwania na wydanie orzeczenia przez PPP”; „przypadki orzeczeń o potrzebie nauczania indywidualnego dla ucznia, który w powszechnej opinii nie spełnia ku temu warunków i nie powinien mieć takiej formy nauki”.

− warunki lokalowe: „trudne warunki lokalowe rodziny (np. jedno pomieszczenie)”; „warunki domowe nie pozwalają na prowadzenie zajęć”; „niektóre nauczania indywidualne odbywają się w fatalnych warunkach: brud smród, zapach moczu”; „brak odpowiedniego pomieszczenia przystosowanego do zajęć indywidualnych w szkole”; „trzeba było wydzielić, przygotować i wyposażyć pomieszczenie do realizacji nauczania indywidualnego”; „szkoła ma trudności lokalowe, potrzebny jest gabinet do terapii, wc, winda dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo”; „realizacja zajęć poza domem i macierzystą placówką, realizacja w budynku innej szkoły”.

− kwestie organizacyjne: „zgranie indywidualnego nauczania z planem nauczycieli uczących danego ucznia i jego zajęciami”; „problemem jest ustawienie planu, ‘wbicie’ się w plan nauczyciela, bo wszyscy rodzice chcą, by nauczanie odbywało się do południa”; „dostosowanie planu nauczycieli do możliwości lokalowych i placówki, w której ma odbyć się nauczanie indywidualne”; „plan nauczania tych dzieci jest zmienny, codziennie trzeba go dopasowywać”.

43

− wymiar godzin: „zbyt mała liczba godzin n.ind.”; „mała liczba godzin przeznaczonych na realizację zagadnień programowych”; „czasami trudności finansowe z realizacją wszystkich godzin”.

− odległość: „problemem może być komunikacja – dotarcie do dziecka”; „czasami problemem są warunki mieszkaniowe, rodzinne dziecka, komunikacja”; „kwestia dojazdu nauczycieli do miejsca zamieszkania dzieci”; „koszty związane z dojazdami nauczycieli”; „niektórzy nauczyciele muszą dojeżdżać rowerem”.

− zatrudnienie nauczycieli: „także ograniczenia dotyczące ilości godzin dla nauczycieli, którzy maja ich za dużo i nie są w stanie ogarnąć wszystkiego. Przymykamy oka i realizują ponad 1 ½ etatu”, „brak specjalistów ( logopeda, psycholog, oligofrenopedagog )”.

− baza dydaktyczna: „brak pomocy dydaktycznych, jedyne dostępne są zrobione lub zdobyte przez nauczycieli uczących te dzieci”; „zbyt mała ilość pomocy dydaktycznych”; „niska świadomość rodziców w zakresie zakupu sprzętu dla dziecka”; „Były problemy z podręcznikami, do niektórych przedmiotów są, do innych nie ma”.

− współpraca z rodzicami:„brak wsparcia domu – brak efektów, postawa rodziców, brak współpracy z ich strony”; „postawa roszczeniowa rodziców”; „brak właściwego zrozumienia problemu tych dzieci przez rodziców”; „przypadek nadopiekuńczej matki, która próbowała pracować za dziecko, nadzorowała pracę nauczyciela, ani na chwilę nie chciała zostawić dziecka samego z nauczycielem”; „brak zrozumienia przez rodziców zasad organizacji i prowadzenia nauczania indywidualnego”.

− zdrowiedziecka,jegonastawieniedonauki,motywacja:„złe nastawienie ucznia do nauki (np. nauczyciele muszą czekać, aż uczeń wstanie z łóżka, bo śpi w czasie, gdy powinny odbywać się zajęcia); za mało samodzielnej pracy uczniów”; „problemy zdrowotne ucznia nie pozwalają na przeprowadzenie zajęć”; „dzieci te często chorują”; „niedogodny czas prowadzenia zajęć – po południu, dziecko jest zmęczone, nie ma świeżego umysłu, nauczyciel też jest zmęczony”.

− efektywność nauczania: „nie ma wszystkich przedmiotów, niektóre są marginesowo traktowane”.

− sytuacja społeczna dziecka: „izolacja dziecka nauczanego w domu”; „opór rodziców przed integracją z rówieśnikami”; „bardzo słaby kontakt z rodziną, mała integracja ze środowiskiem rówieśniczym”.

− inne: „Nauczaniem indywidualnym objętych jest dwoje uczniów – upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym. Dla uczniów tych jednak korzystniejsze byłoby, moim zdaniem uczęszczanie do szkoły specjalnej – miałyby tam szansę na funkcjonowanie w zespole. Jednak bardzo trudno przekonać o tym rodziców”;- „Mamy trudny przypadek, uczeń bardzo agresywny, nauczyciele nie chcą do niego jeździć, co roku jest zmiana nauczycieli. Czasami trudno jest dogadać się z rodzicami”;- „Konieczność wypełniania papierów; są kłopoty kadrowe – nauczyciele mają za mało czasu”.- „Źle współpracuje się z poradnią”.

44

Podsumowanie

Oczekiwanienauruchomienienauczaniaindywidualnegotrwazbytdługo,nawetjeślinieoceniajątaktegodyrektorzy.wsytuacjinagłej,choroby,wypadku,czaspowinienbyćskróconydominimum.Byćmożewnagłejijednoznacznejsytuacjinp.złamaniakończynywystarczyłabyinformacjaodlekarzaoprzewidywanymczasieniemożnościuczęszczaniadoszkoły.wtakimwypadkuwydajesię,żestosowaniecałejopisanejproceduryniejestaniuzasadnione,anikonieczne.

Zgodniezprawemtooczywiścierodzicewnioskująobadanieiorzeczenie.Powinniuzyskaćwtejkwestiiwsparcieipomoczestronyszkoły.

Zuznaniemprzyjmujemyopinię,żewwieluwypadkachurzędnicyorganówprowadzącychaninieprzeciągająterminów,aniniepróbująoszczędzaćnanauczaniuindywidualnym.Jednakwskazywanyczęstotermin1tygodnianaaprobatędecyzjiwtejsprawie,tobardzodługo.

Są sygnały o dziwnych, trudnych do uzasadnienia kryteriach przydziaługodzin: „dziecko w normie intelektualnej dostaje maksymalną liczbę godzin,dzieckoagresywne,zktórympracajestbardzotrudna–dostajeminimum.”

Wydaje się, że coraz powszechniejsza praktyka organizowania nauczaniaindywidualnego nie tylko w domu dziecka tak, żeby nie było izolowane odśrodowiskarówieśniczego,tokrokwdobrąstronę.Świadczyopewnejelastyczności,dostosowaniudopotrzebdziecka.

Nierealizowanie niektórych przedmiotów w nauczaniu indywidualnymwcale nie musi wynikać z ograniczonych możliwości psychofizycznych uczniaaniwarunkównauczania.Pojawiają się trudnedoocenykategorie, jak ‘ważnośćedukacyjnaprzedmiotów’,wgktórych jedneprzedmiotysąnauczane,a innenie.o rezygnacji z jakichś przedmiotów decyduje to, czy jest on ‘wiodący’, czy jestnaegzaminie.Kuriozalnymargumentemzarezygnacjązjakichśprzedmiotówjestopinia,żeitakjestzbytmałogodzin,byzrealizowaćwszystko.

Widaćbardzowyraźnąpoprawęwzakresiekwalifikacjinauczycieli,wtymtakżekwalifikacjidopracyzdziećmiupośledzonymi.

45

5.2 Dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w szkole ogólnodostępnej

Art. 1. Systemoświatyzapewniawszczególności:4) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości

psychofizycznychuczniów,atakżemożliwośćkorzystaniazpomocypsychologiczno-pedagogicznejispecjalnychformpracydydaktycznej;

5) możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przezdzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodniezindywidualnymipotrzebamirozwojowymiiedukacyjnymiorazpredyspozycjami;

5a) opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianierealizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programównauczaniaorazzajęćrewalidacyjnych.

Liczba dzieci z orzeczeniami w badanych szkołach

Z naszych, bardzo ostrożnych wyliczeń, wynika że odsetek uczniówz orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w badanych szkołachpodstawowychwynosił1,3%,awbadanychgimnazjach–1,9%.

Możemyprzyjąć jedynieprzybliżonedanew tymzakresie.Brakprecyzjiwynika z istotnych rozbieżności w informacjach zebranych w trakcie badań.w niektórych szkołach, a zwłaszcza w urzędach nasi respondenci mieli kłopotyzdokładnympoliczeniemuczniówposiadającychorzeczenieopotrzebiekształceniaspecjalnego.w10gminachurzędnicynieumielipodaćtakichinformacji.Zdarzałysię różnicewdanychuzyskiwanychoddyrektora i pedagogaz tej samej szkoły;bywałożeprzedstawicielorganuprowadzącegotwierdził,żeniemawgminietakichdziecilubpodawałmniejsząliczbęniżdyrektorzyszkół.Zaobserwowaliśmybardzowyraźneróżnicepomiędzygminamiiregionami–od0,02%wszystkichuczniówdo5,8%.Badaliśmyteższkoły,gdziewśróduczniówniebyłoanijednegoztakimorzeczeniem.

Zapytaliśmyurzędnikówgmin,czyliczbadziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejwszkołachogólnodostępnychwzrasta.Wśródtych,którzymielinatentematjakąkolwiekopinięprzeważały(53%)ostrożnestwierdzenia,żeliczbatautrzymujesięnastałympoziomie:– „takich dzieci jest bardzo niewiele, ich liczba utrzymuje się na niskim poziomie”; – „liczba mniej więcej stała, pojedyncze przypadki”. 37%urzędnikówtwierdzilo,żeliczbatanieznaczniewzrasta.– „Liczba ta stale rośnie, w chwili obecnej rodzice częściej decydują się na takie rozwiązanie”– „Rośnie, powodem jest wzrost wymagań w stosunku do dzieci”; – „Jest tendencja wzrostowa. Wydaje się, że głównie to wzrost świadomości rodziców”– „Dzieci jest więcej, chociaż jest szkoła specjalna, zostają w szkole masowej”.

Ci,którzystwierdzili,żeliczbatakichdziecimaleje(ok.10%)pozajednymstwierdzeniem,że„przeszły do szkoły specjalnej”nieumieliuzasadnićswojejopinii.

46

Dzieci w szkołach i klasach integracyjnych

Na 61 badanych gmin tylko w jednej były dwie szkoły integracyjnepodstawowe o jednym oddziale na każdym poziomie nauczania. w 6 gminachbyłyoddziałyintegracyjnewszkołachpodstawowychogólnodostępnych.wjednejz gmin w badanych szkołach były klasy specjalne, w tym jedna edukacyjno-terapeutyczna,zarównowszkolepodstawowej,jakiwgimnazjum.wpozostałychgminachdziecizorzeczeniamiopotrzebiekształceniaspecjalnego(pozatymi,którebyływszkołachspecjalnych)uczyłysięwklasachogólnodostępnych,wniektórychprzypadkachwtrybienauczaniaindywidualnego.

Spośród472uczniówzorzeczeniamizaledwie43dzieciuczyłosięwklasachintegracyjnych.Ponad90%takichuczniówuczyłosięwklasachogólnodostępnych.Przyczynograniczonegodostępudoklasintegracyjnychnależyszukać–zdaniemnaszych rozmówców – w braku warunków do tworzenia takich klas (za małodzieci z orzeczeniami na jednym poziomie wiekowym) oraz w ograniczeniachfinansowych. w niektórych wypowiedziach słychać też brak zrozumienia dla tejformyorganizacyjnej:– „brak formalnych podstaw”; – „trudności organizacyjne i finansowe”; – „barierą są pieniądze i konieczność zatrudnienia nauczyciela wspomagającego”; – „za mała liczba uczniów w poszczególnych grupach wiekowych”; – „upośledzone dzieci mogą iść do szkoły specjalnej”; – „nie ma takiej potrzeby, takie dzieci mają nauczanie indywidualne”; – „Dwa lata temu nie było barier. Od ubiegłego roku są ograniczenia. Do klas integracyjnych możemy kierować dzieci z normą intelektualną. Upośledzone mają iść do szkoły specjalnej. Paradoks: nie mogą tam iść, gdyż nie chcą ich przyjąć, bo jest ich za mało na utworzenie klasy. Kiedyś rodzice nie chcieli dawać dziecka do klas integracyjnych, teraz są zapisy i klasy te są bardzo popularne”–wypowiedźdyrektoraszkołyzgminy,gdziesąklasyintegracyjne.

Wjednejzgminzanotowaliśmyteżtakąopinię:„uważam, że nie powinno być takich klas, gdyż poziom nauczania obniżyłby się i traciłyby dzieci inteligentne. Nie jestem zwolennikiem takich klas”.

W kilku innych stwierdzaliśmy rozbieżności między informacjami odurzędników gminnych, zapewniających, że nie otrzymali nigdy dotądwnioskówo utworzenie klas integracyjnych, na co z ich strony byłaby zapewne zgoda,a informacjami od dyrektorów szkół, którym organ prowadzący zablokowałmożliwośćutworzeniatakichoddziałów.

Rodzaje niepełnosprawności w szkole

Wśród uczniów zakwalifikowanych do nauczania programem szkołyspecjalnej w szkołach ogólnodostepnych dominują dzieci z uupośledzeniemumysłowymwstopniulekkim.Niemałągrupęwbadanychszkołach(kilkadziesiątosób)stanowiądziecizupośledzeniemwstopniuumiarkowanym,wpojedynczychprzypadkachdotyczytodziecizupośledzeniemwstopniuznacznymigłębokim.Pozaupośledzeniami–przyczynąorzeczeniaokształceniuspecjalnymbyływbadanych

47

szkołach:niedosłuch,zaburzeniazachowania,chorobyprzewlekłe,niedowidzenie,niepełnosprawnościsprzężoneiruchowe.wpojedynczychprzypadkachwskazywanoporażeniemózgowe,autyzm,ZespółDowna,ZespółAspergeraatakżeprzypadekniedostosowaniaspołecznego,‘fobiiszkolnej’iADHD.

Szkołyogólnodostępneniezawszechętniepodejmująsię realizacji takichorzeczeń. w jednej ze szkół: „dziecko upośledzone w stopniu umiarkowanym z zaleceniem poradni nauczania w szkole masowej realizuje program szkoły życia, uczy się literek i chyba troszeczkę więcej”, zdaniemszkolnej pedagogniebędziedobrzefunkcjonowałopowyżejIIIklasyipowinnoprzejśćdoszkołyspecjalnej.

Indywidualne programy edukacyjne

Trudno wyobrazić sobie, żeby w ogólnodostępnej klasie mogło dobrzefunkcjonowaćirozwijaćsiędzieckowymagającekształceniaspecjalnego,jeśliniebędziedlaniegoindywidualnegoprogramunauczania.Tymczasempotwierdziliśmyprzypadki,gdzieotakichprogramachniktniesłyszał:– „Żadne dziecko nie ma takiego programu. Nauczyciele różnicują pracę z takimi dziećmi, po prostu obniżają wymagania.”;„Nauczyciele realizują ten sam progam, ale dostosowany (kryteria oceny i metody) do potrzeb według orzeczeń.”; „W szkole bazujemy na podręcznikach z „normy”; Czasemwykorzystujesięprogramyzeszkółspecjalnych:– „Korzystamy z programów szkoły specjalnej, nauczyciele powinni mieć indywidualne, ale korzystają z gotowych.”; „Nauczyciele dostosowują programy wykorzystywane w zespole szkół specjalnych.”.

Są też programy opracowywane przez zespoły nauczycieli zewsparciemspecjalistów. Jednakwwiększości skierowane sądogrupyuczniówookreślonejdysfunkcji,niekoniecznieuwzględniającindywidualnepotrzebydanegodziecka:– „Programy są ale nie indywidualnie dla każdego ucznia tylko dla grup o podobnych dysfunkcjach”; „W upośledzeniu lekkim opracowuje nauczyciel uczący w klasie, natomast niekiedy oligofrenopedagodzy.”; „Programy opracowują zespoły oddzielnie dla każdej klasy, oddzielnie dla lekkich, umiarkownych i głębokich.”; „Programy są modyfikowane przez szkolny zespół pomocy psychologiczno-pedagogiocznej. Rodzice akceptują i podpisują.”; „Są opracowywane programy, które dostosowują programy szkoły masowej, nie uwzględnia się programów szkoły specjalnej. Uczniowie lepiej czują się w takich klasach”; „Program jest opracowany, opracowali go specjaliści z poszczególnych przedmiotów, nauczyciel rewalidacji i logopeda”.

Tam,gdzieistniejąindywidualneprogramynauczania,zwracasięuwagęnatrudnościzichrealizacjąwszkoleogólnodostępnej:– „Programy indywidualne opracowuje nauczyciel przy pomocy pedagoga, jednak często brak jest możliwości realizacji takiego programu ze względów na możliwości organizacyjne i zbyt liczne klasy.”; „Programy opracowujemy, ale problem jest taki, że nauczyciel nie jest w stanie poświęcić tyle czasu ile uczeń potrzebuje”.

48

Zajęcia dodatkowe

Wbadanychszkołachwoferciezajęćdodatkowychniebrakujewzasadziezajęć specjalistycznych, takich jak zajęcia rewalidacyjne, logopedyczne,wyrównawcze,korekcyjneitp.Pozazajęciamirewalidacyjnymi,pozostałesączęstoskierowanedowszystkichdzieci,niezależnieodtego,czyrealizująprogramszkołyspecjalnej,czynie.Częściejsątozajęciagrupoweniżindywidualne.– „Są zajęcia rewalidacyjne – 1godzina tygodniowo, logopeda ½ godz. na ucznia, jest też program unijny – wyrównywanie szans dla wszystkich”; „Dzieci o potrzebie kształcenia specjalnego korzystają z zajęć wspierających, korekcyjno-kompensacyjnych jakie są dla wszystkich dzieci. Brakuje zajęć z psychologiem, ale nie ma psychologa”.

Wielunaszychrespondentówdostrzegabrakiwtejofercieimałąefektywnośćzajęć:– „Brakuje zajęć psychoedukacyjnych, żeby podnieść dzieciom poczucie własnej wartości”; „Nie ma zajęć socjoterapeutycznych, za mało jest logopedii i zajęć wyrównawczych, przygotowywany jest wniosek o pozyskanie funduszy unijnych”; „Dwie godziny zajęć korekcyjno-kompensacyjnych to za mało, obserwujemy regres”; „Chciałbym mieć specjalistę od kształcenia specjalnego i zajęcia indywidualne a nie grupowe”; „Brakuje zajęć indywidualnych, dzieci te wymagają stałego wsparcia w każdym działaniu, czego nie można zapewnić podczas zajęć z całą klasą”; „W szkołach brakuje fachowców. Większą rolę powinny odgrywać poradnie. Kiedy poradnie realizowały program przyjazdów do szkół, to dzieci miały większy dostęp do specjalistów”.

Problemem w organizacji takich dodatkowych zajęć jest nie tylko brakpieniędzy.Bardzoczęstoorezygnacjizudziałuwzajęciachpozalekcyjnychdecydująwzględyorganizacyjne,jakchoćbyokreślonegodzinyodjazduautobususzkolnego.– „Nie mamy rewalidacji, nie ma pieniędzy. Dzieci mogą uczestniczyć w zajęciach ogólnodostępnych”; „Jest oferta, ale dzieci nie mają motywacji i czasem trudno zajęcia dodatkowe skorelować z dowozami”; „Są zajęcia pozalekcyjne, ale kolidują z dojazdami”.

Część badanych wskazuje na ograniczone możliwości percepcyjneinaturalnezmęczenietakichdziecipokilkulekcjachwszkole,czegoskutkiemjestbrakzainteresowaniajakimikolwiekdodatkowymizajęciami:– „Ne ma dodatkowych zajęć, dzieci nie są w stanie więcej pracować, w szczególności te. i tak nie wytrzymują tyle czasu w szkole”; „Dodatkowe zajęcia są po lekcjach, ale są kłopoty z systematycznym uczęszczaniem”; „Mają możliwośc uczestniczyć w zajęciach, ale po 7 godzinach lekcji nie chcą zostawać na zajęcia dodatkowe”.

Jedenzdyrektorówszkołypodstawowejnieorganizuje specjalnychzajęćdlatejgrupyuczniów,bo:– „Specjalne zajęcia sprzyjałyby marginalizacji tych dzieci. Wg mnie ‘dzieci specjalne’ trzeba by przenieść do szkoły specjalnej. Namawiam rodziców. Tam są warunki, metody i formy pracy dostosowane do ich potrzeb, dające szanse na optymalny rozwój.”.

49

Sposób finansowania zajęć dodatkowych

Zajęciadodatkowesąfinansowanenajczęściejzpuligodzindyrektorskichlubrealizowanewramachtzw.„19godziny”nazywanejwśrodowiskunauczycieli‘karcianą’ (art.42KartyNauczyciela).Czasem są tododatkowe środki z budżetugminy i bywa, że z różnych programów unijnych. Nigdzie nie zetknęliśmy sięzprzypadkiem,bywbudżecieszkołyzostałyzaplanowanejakiekolwiekdodatkowe(pozagodzinamidyrektorskimi)pieniądzeprzeznaczonespecjalnienaorganizacjęzajęćdladziecikształconychprogramemszkołyspecjalnej.– „Są to godziny dodatkowe finansowane z budżetu gminy, ze środków EFS na zajęcia wyrównawcze, z których też mogą korzystać dzieci.”; – „Realizowane w ramach art.42 KN, część płatna jest dodatkowo.”; – „W ramach projektu wyrównywanie szans edukacyjnych, realizowanego już trzeci rok.”– „Finansowane przez gminę wg arkusza organizacyjnego.”; – „W ramach godzin dyrektorskich i art.42KN”; – „Wyrównawcze z godzin karcianych logopedyczne i rewalidacja liczone jako nadgodziny albo uzupełnienie pensum.”– „Z programu EFS „Pod rękę z Einsteinem. My też potrafimy.”; – „Społecznie w ramach art.42KN”.

Realizacja zaleceń poradni

Część dyrektorów i pedagogów na pytanie o możliwość realizowaniazaleceń zawartych w orzeczeniach poradni odpowiada zdawkowo: „nie ma trudności”. Większość jednak nie podziela tego zdania. Zasadniczą trudnośćwklasieogólnodostępnejstanowijednoczesnarealizacja‘zwykłego’programudlaogółuuczniówiprogramuspecjalnegodlauczniazorzeczeniem:– „Znacznej części nie realizujemy, zaleceń jest za dużo i są one nie do zrealizowania na lekcji prowadzonej dla całej klasy”; „Zalecenia udaje się realizować ale tylko w klasach integracyjnych, w zwykłej klasie jest dużo trudniej”; „Mamy trudności z indywidualizacją pracy w klasach masowych”; „Klasy są zbyt liczne i trudno jest realizować indywidualną pracę na lekcji”; „Nie mamy klasy integracyjnej a w normalnej uczeń „S” nie ma większych szans”.

Trudno jest realizować zalecenia dotyczące udziału takiego uczniawspecjalistycznychzajęciachlubterapii,gdyniemadotegowszkoleodpowiedniegospecjalistylubteżniemaczasunatezajęcia:– „Nie ma indywidualnej terapii psychologicznej czy pedagogicznej – zajęcia dodatkowe limitują dowozy”; „Za mało godzin rewalidacji”; „Brakuje logopedy, a do poradni rodzice z dzieckiem nie dojadą”; „Nie organizujemy zajęć socjoterapeutycznych zalecanych przez poradnię”; „Zalecana jest psychoterapia i socjoterapia, ale my nie mamy takich specjalistów”; „Za mało godzin rehabilitacji i logopedycznych”.

Czasem zalecenia poradni są – zdaniem naszych respondentów –niedostosowanedomożliwościucznia:– „Staramy się ale nie zawsze można osiągnąć zakładane efekty. Są dni kiedy nie można prowadzić zajęć ze względu na wyjątkowo zaburzone zachowanie dziecka”;

50

„Podejmujemy próby. Trudności dotyczą częstych nieobecności dzieci w szkole i braku współpracy z rodzicami, którzy też nie wspierają dziecka”; „Zalecenia powinny być bardziej zidywidualizowane, mimo intensywnej pracy nie udało się nauczyć dziecka upośledzonego w stopniu lekkim czytać i pisać”; „Dostosowują wymagania zgodnie z orzeczeniem poradni należałoby ograniczyć podstawę programową, a tego prawo nie przewiduje”.

Zdarzasię,żeproblemzrealizacjązaleceńleżypostronieszkoły:– „Zalecenia realizujemy częściowo, jedyna indywidualizajca to obniżone wymagania w zadaniach domowych i sprawdzianach”; „Są problemy, nauczyciele nie są przygotowani do pracy z takimi dziećmi”; „Niestety nie mamy klas integracyjnych”; „Do zaleceń podchodzimy z dystansem, są mało precyzyjne”.

Praca z rodzicami

Ponieważ dla efektywności pracy z dziećmi o specjalnych potrzebachedukacyjnychniezwykle istotne jestwspółdziałanie szkoły i rodziny.Należałobyspodziewać się jakichś szczególnych formwspółpracy z rodzicami takichdzieci.Zaledwiewkilkuszkołachmówionoozorganizowanychspotkaniachzpracownikamiporadni, które były skierowane do grupy rodziców dzieci z orzeczeniami.wpojedynczychprzypadkachrodzicecimogliuczestniczyćwspecjalnychzajęciach,atakżerealniewpływaćnato,coszkołaoferujeichdzieciom:– „Są organizowane spotkania z pracownikami poradni np. jak interpretować zalecenia”; – „Rodzice są zapraszani na zajęcia, opiniują program, mają konsultacje z pedagogiem”.

Poza tym najczęściej rodzice ci kontaktują się ze szkołą na ogólnychzasadach,uczestnicząwzebraniachikonsultacjachdostępnychwszystkim:– „Nie ma żadnej szczególnej oferty dla tych rodziców, są jak dla wszystkich indywidualne konsultacje”; „Spotkania z wychowawcami, doraźne w sytuacji problemu”; „Drzwi otwarte, dyżury i kontakty na bieżąco wg potrzeb”; „Kontaktujemy się z rodzicami przez specjalne zeszyty”; „Są spotkania wspomagające rodziców – wygłaszane są referaty na temat problemów dotyczących dzieci i młodzieży”.

W opinii naszych respondentów braki w tym zakresie wynikają częstozoporusamychrodziców:– „Spotkania okazjonalne, oferta jest mała, ale rodzice nie są zainteresowani”; „Większość „tych” rodziców nie korzysta nawet ze standardowych propozycji”; „Była propozycja grupy wsparcia dla rodziców 12 dzieci, ale zgodę wyraziło tylko 3”.

Specjaliści, pomoce dydaktyczne, sprzęt, udogodnienia

Wwiększości szkół nie zatrudnia się dodatkowych specjalistów.Naogółnauczycieleipedagodzydanejszkołymająukończonekursyczystudiapodyplomowezwymaganychspecjalistycznychdyscyplin.– „Dyrektorzy dbają, żeby nauczyciele mieli pokończone różne kursy”; „Nauczyciele przedmiotowi mają uprawnienia do rewalidacji, są zatrudnieni w ramach godzin

51

dodatkowych”; „W oddziałach integracyjnych mamy specjalistów od surdopedagogiki, rewalidacji, logopedii i socjoterapii”; „Wykorzystujemy nauczycieli naszej szkoły: jest dwóch po oligofrenopedagogice, jest specjalista rewalidacji”; „W gminie są dwie osoby po terapii logopedycznej, niestety nie mamy psychologa”; „W naszej gminie pedagog jest w jednej na cztery szkoły”.

Zaledwie w kilku szkołach powiedziano nam, że brakuje specjalistówdo pracy z dziećmi z orzeczeniami. Najczęściej brakuje psychologów, nie wewszystkich szkołach są też pedagodzy. Niektóre gminy zatrudniają dodatkowopsychologów lub logopedówzporadni.Niekiedywykorzystująna ten cel środkiunijnelubzfunduszyprzeciwalkoholowych.Brakujespecjalistówdoprowadzeniazajęćsocjoterapeutycznych.– „W zespole szkół są specjaliści, w pozostałych szkołach nie ma”; „Logopeda z poradni prowadzi zajęcia w czterech szkołach zgodnie z określonym terminarzem”; „Psycholog jest zatrudniony na 40 godzin ze środków przeznaczonych na profilaktykę przeciwalkoholową i pracuje we wszystkich szkołach w gminie w miarę potrzeb”; „Nie mamy psychologów. Ale też brak chętnyuch do pracy” „GOPS w ramach programu zapobiegania alkoholizmowi zatrudnia psychologa, który jest na etacie w gminie. Mamy po 2 godziny pedagoga na oddział tygodniowo”.

Pomoce dydaktyczne

Około 60% szkół nie ma specjalistycznego sprzętu dydaktycznego,przeznaczonegodopracyzdziećmi,którerealizująprogramkształceniaspecjalnego.Niektórzyznaszychrozmówcówdośćkrótkowzrocznietwierdzili,żeniepotrzebująspecjalistycznych pomocy, ponieważ nie mają obecnie takich dzieci, zatem nierealizująteżkształceniaspecjalnego.

Wkilku szkołach zapewniano nas, żewystarczające są dla tych uczniów„zwykłe”ogólnodostępnepomocedydaktyczne:– „Chyba nie ma sprzętu specjalistycznego (wypowiedź pedagoga)”; „U nas tacy uczniowie korzystają z takich pomocy jak inni”.

Wwieluszkołachjednakrozumiesięrangęproblemuidoceniamożliwośćwykorzystaniaspecjalistycznychpomocy.Tamteżnajwiększymproblememokazujesiębrakpieniędzynanowepomoce:– „Nie ma niczego, są jedynie zestawy podręczników specjalnych sprzed 10 lat”; „Mamy jedynie program komputerowy”; „Nauczyciele sami wykonują pomoce dydaktyczne, największym problemem jest brak laptopa dla autystyka (nie może trzymać długopisu)”; „Wszystko co mamy wykonują sami nauczyciele, widać to na awansie”; „W szkole jest pracownia informatyczna, programy ogólnodostępne, pomoce dydaktyczne – klocki, plansze, loteryjki.”; „Nie ma specjalnych środków, dyrektor musi zmieścić w budżecie”; „Wbudżecie gminy nie ma żadnych wydzielonych środków na takie pomoce dydaktyczne”.

Wąską grupę wśród uczestników badania stanowiły nowoczesne, dobrzewyposażoneszkoły,wktórychumiejętniepozyskujesięiwykorzystujepieniądzenapomocedydaktyczneiwyposażenie:– „W budżecie jednostek oświatowych są wydzielone środki, budżetem dysponują

52

dyrektorzy jednostek i oni rozpoznają potrzeby i decydują o zakupie sprzętu”; „Zakupy realizujemy ze środków pozyskanych na projekty unijne”; „Pomoce dydaktyczne kupiliśmy z programu radosna szkoła”; „Mamy środki z programu na wyrównywanie szans z PFRON”; „W szkole jest klasa rewalidacyjna, socjoterapeutyczna wyposażona w karty pracy, gry planszowe, stolikowe, piłkarzyki”; „Mamy mnóstwo, w ramach EFS dostaliśmy 100 tys. zł na sprzęt”.

Udogodnienia architektoniczne, specjalistyczny sprzęt, rozwiązania organizacyjne

Tylkow8zbadanychgmin–wocenieurzędnikówodpowiedzialnychzaoświatę–szkołysądostosowanedladzieciniepełnosprawnych.wwiększościgminalboniemajątakichszkółwogóle,albodostosowanesątylkopojedynczeszkoły.Ponad70%dyrektorówszkółstwierdziło,żeichszkołyniesąlubtylkoczęściowosą przystosowane do potrzeb dzieci niepełnosprawnych. w nowo budowanychszkołach,atakżetam,gdzieprzeprowadzanogeneralneremontylubdobudowywanosalesportowe,udogodnienia(podjazdy,toalety,windy)sąjużnormą.– „Tylko w jednej szkole na cztery są podjazdy dla wózków i tolalety dla niepełnosprawnych”; „Jedna szkoła w naszej gminie ma podjazd przy wejściu głównym, ale nic poza tym”; „Podjazd jest na zewnątrz, ale w szkole schody”; „Mamy specjalne podjazdy, toalety, zapewniamy dowóz mikrobusem. Nie mamy aparatów słuchowych, ale teraz nie ma takiej potrzeby”; „Przystosowane tolalety są przy sali gimnastycznej”; „Podjazdy i tolalety mamy w planach, ale za mało środków”.

Niestety,niepoznaliśmywtrakciebadaniajakichśnowatorskich,godnychpoleceniarozwiązańorganizacyjnychułatwiającychpobytwszkoleipracędzieciomrealizującymkształceniespecjalne:– „Nauczyciele albo rodzice wnoszą dziecko na piętro”; „Nie mamy rozwiązań organizacyjnych, uczeń niedosłyszący ma siedzieć w pierwszej ławce”.Trudnoteżprzyjąćzauzasadnionetakiedeklaracje:– „Nie mamy takich dzieci, to nas to nie dotyczy”; „Nie mamy dzieci na wózkach, a jak zaistnieje potrzeba, to sprzęt się uzupełni”.

Dzieci z orzeczeniem o niedostosowaniu społecznym

Pytaliśmywszkołachouczniów,którychorzeczenieopotrzebiekształceniaspecjalnegoopartejestnadiagnozieoniedostosowaniuspołecznym.w22szkołachwskazano na odosobnione przypadki takich dzieci (ogółem 32 uczniów). Panujewtymwzględziesporezamieszanie,takwsferzedefinicji,jakipraktykipostępowania.Dyrektorzyipedagodzysąskłonnirozciągnąćpojęcieniedostosowaniaspołecznegonawszystkieprzejawytrudnościwychowawczych.Przybliższejanalizieokazałosię,że10ztychdziecimaorzeczenieozagrożeniuniedostosowaniem,2–oADHD,w4przypadkachwskazanonazaburzeniazachowania,wjednymautyzm,wkolejnym–fobięszkolną.wkilkuszkołachzanotowaliśmyrozbieżnościmiędzyinformacjamioddyrektoraipedagogacodoistnieniadzieciztakimproblemem.Bywaitak,żepojęcianiedostosowaniaspołecznegoużywasięwobecuczniawsensiepotocznym,bezniezbędnejdiagnozy:– „Formalnie brak, ale jest jeden uczeń, którego rodzice nie chcą diagnozować”.

53

Wydajesięjednak,żedziecizproblemamiwzachowaniuniesądiagnozowanejakoniedostosowanespołecznie.amożliwościprawnestworzeniatakimdzieciomspecjalnychwarunkówedukacyjnychniesąwykorzystywane:– „Jest dziecko z zagrożeniem niedostosowaniem społecznym z zaleceniem pobytu w ośrodku socjoterapeutycznym, ale dziecko nie wyraziło zgody. Ostatecznie po interwencji szkoły w sądzie ustalono, że uczeń będzie w OHP”.

Podsumowanie

W szkołach ogólnodostępnych uczą się także dzieci skierowane dokształceniaprogramemszkołyspecjalnej.Najczęściejpowodemtakiegoorzeczeniajest upośledzenie umysłowe.Uczniowie tacy uczą sięw klasach z rówieśnikamiz „normą”. Niespełna 10% uczniów realizujących program szkoły specjalnejuczy się w klasach integracyjnych, gdzie warunki nauki są dostosowane do ichpotrzeb. w klasach ogólnodostępnych nie ma zazwyczaj możliwości niezbędnejindywidualizacji pracy. Co więcej – okazuje się, że bardzo często nie ma teżindywidualnychprogramównauczaniadlatychdzieci.Sąszkoły,gdzietymuczniomproponujesięprogramnauczania‘normy’,conajwyżejdostosowującwymaganiai kryteriaocendomożliwościucznia ‘specjalnego’.Sąorganizowanedodatkowezajęciarewalidacyjne,logopedyczneczywyrównawcze,alepozarewalidacyjnyminie jest to oferta skierowanawyłącznie dla tych dzieci. z drugiej strony zwracasię uwagę, iż dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego i tak niesąwstaniewytrzymaćwszkolezajęćobowiązkowych,adodatkowerealizowaneprzeztychsamychnauczycieliitymisamymimetodamitraktująjakkaręiunikają.

Szkoły nie prowadzą też żadnej szczególnej formy współdziałaniaz rodzicami takich dzieci. Tam, gdzie jest to wymagane, dyrektorzy powierzajązajęcia nauczycielom o niezbędnych kwalifikacjach; są to z reguły pracownicytej szkoły, którzy dodatkowe specjalizacje uzyskali na kursach i studiachpodyplomowych.Widaćbardzowyraźniezróżnicowaniewwyposażeniuszkółiichdostosowaniu architektonicznym.wwiększości szkół niema żadnychwarunkówułatwiającychpobytdzieckaniepełnosprawnego.Papierowymprawemsąwszelkiemożliwościprzewidzianedlauczniówniedostosowanychspołecznie.Niematakichdzieciwszkołachogólnodostepnych,niemaprocedurpostępowania,niemanawetzgodności, co do sensu pojęcia „niedostosowanie”, usłyszeliśmy też określenie“zagrożenieniedostosowaniemspołecznym”.Czymonesięróżniąnieumianonamwyjaśnić.Możnadomniemywać,żedziecizdiagnozą„niedostosowaniespołeczne”kierowanesądomłodzieżowychośrodkówwychowaczychlubsocjoterapeytycznych.

54

5.3 Dzieci z opiniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych

Liczba dzieci z opiniami w badanych szkołach

Uczniowiemającyproblemyznauką,nieosiągającyodpowiednichefektówlub sprawiający kłopoty wychowawcze mogą być diagnozowani w poradnipsychologiczno-pedagogicznej w kierunku określenia przyczyn niepowodzeńiwskazaniasposobównapoprawę.Tonauczycielezazwyczajinformująrodzicówo trudnościach dziecka i proponują skierowanie do poradni. Jednak badanieprzeprowadza się nawniosek rodziców, oni też decydują o ujawnieniuwynikówtychbadańszkole.Niezawszerodzicezgadzająsięnabadaniedziecka,byważeniezgłaszająsięnaniewumówionymterminie.Zdarzasięteż,żepobadaniu,zobawyprzed stygmatyzacją dziecka, nie oddają opinii szkole. Problemy z diagnoządzieckawporadnisączęstopochodną trudnejsytuacjiwrodzinie (niewydolnośćwychowawcza, zaniedbywanie dzieci, brak zainteresowania edukacją), bądźprzekonania,żetoniedzieckomaproblemy,aleszkołasobieznimnieradzi.– „Mamy dużo trudności materialnych i społecznych – borykamy się z zaściankowym pojmowaniem trudności”; „Rodzice nie przyznają się do tego, że dzieci mają trudności. Nie dostarczają do szkoły opinii, a cierpią ich dzieci”; „Opinie ma 3 dzieci, powinny być jeszcze 2, ale rodzice blokują badania – w środowisku wiejskim boją się opinii, że ich dziecko jest głupie”; „Bywa tak, że rodzice nie decydują się na dostarczenie opinii do szkół, więc szkoła czasami nie wie, w czym uczeń ma problem”.

Odsetek uczniów z opiniami poradni psychologiczno-pedagogicznejwbadanychszkołachto14,3%wszkołachpodstawowychi15,2%wgimnazjach.Mówimy, zatem o znaczącej grupie uczniów. w tej kwestii także dostrzegamybardzowyraźneróżniceilościowewposzczególnychszkołachiwposzczególnychregionach.Zaledwiewkilkuszkołachdziecizopiniamijestbardzomało–poniżej2%,awliczbachbezwzględnych2-3uczniów.Sąjednakteższkoły,gdzietakichdziecijestnawetponad30%:GimnazjumwP.–45,3%,tj.–48uczniów;SPwS.–38,2%,tj.–113uczniów,SPwJ.–30,2%,tj.–84osoby.

Jakpowiedziano–powodemskierowaniauczniadoporadnisązazwyczajkłopoty w nauce. i tego obszaru dotyczy przeważająca większość wydanychopinii–od60do100%tospecyficznetrudnościwuczeniusię,wtymdysleksjai dysgrafia. Liczba takich diagnozw opiniach zazwyczajwzrastaw gimnazjach.Rzadkoinformowanonasouczniachposiadającychopiniezwiązanezzaburzeniamizachowania;ADHDpojawiasięsporadycznie.

Dostosowanie wymagań edukacyjnych do możliwości dziecka

Opinieporadnibywajątakróżnorodne,jakróżnesądziecipoddanebadaniu.Diagnozaporadniwskazującanadeficyty, braki, nieumiejętności ucznia oraz ichprawdopodobne przyczyny powinna być w szkole poddana gruntownej analizie.asformułowaneprzezspecjalistówzaleceniamusząbyćwdrożonedopracyzdanymdzieckiem.Niestety,od teoriidalekadrogadopraktyki.Choćzgodniezprawemdzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnychpowinnybyćwszkołachotoczone

55

szczególnąopiekąiwsparciem,opiniaporadni jestczasemtraktowanatylkojakouzasadnieniedoobniżeniawymagań.Nasirespondencichętnieiłatwoznajdowaliusprawiedliwieniedlatakichpraktyk.– „Liczne klasy i stąd problemy indywidualizacji pracy na lekcji”; „Zbyt duża liczebność klas, występują trudności w pełnej realizacji zaleceń”; „Nie wszyscy nauczyciele przestrzegają zaleceń poradni”; „W klasach i - III czuwa nad uczniem jeden nauczyciel – wychowawca i jest lepiej, w klasach starszych jest różnie, nie zawsze nauczyciele pamiętają, że uczeń ma opinię”; „Nauczyciel musi się troszeczkę wykazać, nauczyciele piszą dodatkowe programy i wewnętrzny system oceniania dla tych uczniów. Trudności z tym związane to dezorganizacja pracy na lekcji”.

Poniżej będziemy jeszcze bardzo wnikliwie omawiać kwestię, jakościi zasadności opinii oraz ich znaczenia dla ucznia w szkole. w tym miejscuchcemy zwrócić uwagę na podnoszony przez niemal wszystkich naszychrespondentówproblemwymagań egzaminacyjnychdla dziecka z opinią. Jednymznajpoważniejszychproblemówzwiązanychzprzebiegiemprocesuedukacjidzieckaz opinią poradni jest jego sytuacja na sprawdzianie lub egzaminie zewnętrznym.Opiniazawierazazwyczajwskazaniedodostosowaniastawianychprzeduczniemwymagańdojegoindywidualnych(ograniczonych)możliwości.Natejpodstawieprzezlata,czasemprzezcałyokreskarieryszkolnej,uczeńkorzystazrozmaitychdostosowań, łatwiejszych form pracy, skromniejszego zakresuwiedzy, słabszegopoziomuumiejętności.Ażdodnia,kiedymusiprzystąpićdosprawdzianu/egzaminuzewnętrznegonatakichzasadach,jakpozostaliuczniowie,tj.takjakbycałaopiniaporadniprzestałanaglemiećznaczenie:– „Na egzaminie obowiązuje ta sama podstawa programowa, obowiązują takie same wymagania”– „Realizując zalecenia PPP należałoby obniżyć wymagania, a nie można tego zrobić. np.: ‘Dostosować wymagania do indywidualnych możliwości i potrzeb ucznia’ – cytat z opinii PPP. Trzeba się bardziej kierować dobrem dziecka, niż literą prawa, tak to jest w rzeczywistości”.

Klasy wyrównawcze i terapeutyczne

Nigdzie nie spotkaliśmy się z taką formą organizacji pracy. Prawie niktz dyrektorów i pedagogów, pytanych przez nas o możliwość objęcia uczniówzopiniamipomocąwwydzielonychklasachwyrównawczychbądźterapeutycznych,niewidzi potrzeby tworzenia takich klas. Poza zupełnie odosobnionymi głosamikilkorgapedagogów,którzyrozumiejąsenstakichklas,dlawszystkichpozostałychnaszychrozmówcówtojedyniegetto:– „Różne są opinie o takich klasach, niektórzy oceniają je negatywnie”; „Nie do końca jest to dobry pomysł – może to działać źle na integrację dzieci, etykietować je”; „Ja jestem za integracją, ale jako nauczyciel nie chciałabym klas wyrównawczych, bo teraz w jednej klasie dzieci widzą, jak inne dzieci się uczą i to je motywuje do większych osiągnięć; w klasie terapeutycznej/wyrównawczej nie miałyby takiej motywacji”.

56

Wszkołach,gdziedzieci zopiniami jest niewiele, liczbauczniówbędzieoczywistąbarierąwtworzeniuklaswyrównawczych:– „Dla 10 osób w szkole na różnym poziomie i z różnymi opiniami nie ma możliwości tworzenia takich klas”.

Dodatkowe zajęcia

Oprócz dostosowania wymagań do ich możliwości, szkoły powinny,zgodniezart.64Ustawyosystemieoświaty,zapewnićuczniomzopiniamiwsparciew postaci zajęć wyrównawczych i kompensacyjnych. We wszystkich badanychszkołach,w różnym zakresie, zajęcia takie były organizowane.w tych szkołach,gdzieodsetekuczniówzopiniamibyłwiększy,wskazywanonaproblemyzwiązanezfinansowaniemzajęćipomocydydaktycznych:– „Nie ma środków, powinny być zajęcia korekcyjno kompensacyjne, ale nie ma, są tylko zajęcia wyrównawcze”. Najczęstszeproblemyzdodatkowymizajęciamito:

− brakmotywacjinauczycieli, rodziców idzieci:„Nie wszyscy nauczyciele przestrzegają zleceń poradni, nie zawsze układa się współpraca z rodzicami, część dzieci nie chce uczestniczyć w zajęciach dodatkowych”; „Bardzo trudno skłonić rodziców dzieci na zajęcia w PPP, przykładowo socjoterapii; brak wielu zajęć w szkole; dowozy”; „Problem jest taki, że my bardziej chcemy niż dzieci, one są słabo zmotywowane, rodzice ich nie wspierają”. – „Trochę mało jest zajęć, ale można zajęciami dziecko „zajechać”.

− brakspecjalistów(logopeda,terapeuta):„Mało godzin dla specjalistów, jest 2 ½ etatu logopedy, a jeszcze za mało, „jak w fabryce”, za mało na zajęcia terapeutyczne, staramy się o więcej, ale organ prowadzący odmawia”.

− mała liczba godzin dla pedagogów i psychologów: „Brak specjalistów pracujących na rzecz szkoły. Brak etatu psychoterapeuty, socjoterapeuty. Zatrudniony na ½ etatu psycholog pracujący na rzecz wszystkich szkół w gminie realizuje badania psychologiczne oraz zabezpiecza interwencję bieżącą”.

− organizacjadowożeniadziecido szkoły,uniemożliwiającauczestniczeniew zajęciach dodatkowych: „Najgorzej jest z czasem. Dzieci, które są dowożone nie są w stanie czekać na zajęcia po lekcjach, są głodne, zmęczone, nie mają czym później dojechać. Często po prostu uciekają do swoich wiosek”.

− kłopotylokalowe(trudnościzeznalezieniemmiejscadoprowadzeniazajęć):„Brakuje pomieszczeń, np. na świetlicę dla młodzieży, sali do zabaw”. Pojawiłysięteżwypowiedzi,żeliczbazajęćobowiązkowychprzypadająca

nauczniawtygodniujesttakduża,żedzieciniesąjużwstanieaktywniekorzystaćzdodatkowejoferty:– „Brak chęci dziecka i rodzica do pozostawania po obowiązkowych lekcjach”; „Bardzo trudno ‘zgrać’ dowozy dzieci z dwóch szkól z dodatkowymi zajęciami, czasami jest to niemożliwe”; „Bardzo trudno skłonić rodziców dzieci do udziału w zajęciach prowadzonych w PPP, przykładowo socjoterapii, brak wielu zajęć w szkole”.

57

Wbadanychszkołachdzieciomzopiniamioferujesięzajęciaskierowanenawyrównywaniedeficytów.Sązajęciawyrównawczeprzedmiotowe,szczególniewklasach i – III szkółpodstawowych (polski,matematyka).Zazwyczaj to jednagodzinazprzedmiotunakażdympoziomieklasy.wzajęciachtychmogąuczestniczyćteż dzieci potrzebujące pomocy niezdiagnozowane w poradni i nieposiadająceopinii.Takiedziecisązapisywanenazajęcianapodstawieopiniinauczyciela,zazgodąrodziców.

Wwieluszkołachdzieciomzopiniamiproponujesięteżzajęciakorekcyjno–kompensacyjne,logopedyczne,gimnastykękorekcyjną,socjoterapię.Zazwyczajjesttozaledwiekilkagodzinprowadzonychprzezpedagogabądźinnegospecjalistę.Realizowanesąnaogółwmałychgrupach,bądźbardzorzadkoindywidualnie.

Dzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnychmogąteżwspólniezinnymiuczniamiuczestniczyćwróżnorodnychzajęciachpozalekcyjnychorganizowanychwszkołach.Zazwyczajsątokołazainteresowań,sportowe,artystyczne.Pytaniprzeznasdyrektorzyipedagodzyuważająwwiększości,żeofertajestwystarczająca,choćniektórzyzwiększylibypulęipomniejszyliliczbędzieciwgrupach.Największymproblememjestorganizacjadodatkowychzajęćwzwiązkuzdojazdamiuczniów.Bywa, że realnie korzystaćmogą tylko dziecimieszkające namiejscu. Niektórezajęciasąprowadzonejeszczeprzedlekcjami,od7ranolubodrazupolekcjach,żebymiałymożliwośćbraćwnichudziałdziecidojeżdżające.Budzitowątpliwościcodoefektywnościtakprowadzonychzajęć.ichoćniektórzytwierdzą,żewszystkierodzajezajęćdasięzrealizowaćuwzględniającdojazdy,niewydajesiętorealne.

Bywa,żeszkołarealizujejakiśprojektzfunduszyeuropejskichpozyskanychnawyrównywaniedeficytówczywsparcieuczniówzproblemami.Wówczasofertajestznacznieszersza:– „Prowadzone są zajęcia wyrównawcze 1 godzina w klasach I-III, w klasach IV-VI polski i matematyka po 1 godzinie, w klasie VI zajęcia przed egzaminem z j. polskiego i matematyki. Realizowane są również zajęcia z programu unijnego – wyrównanie szans w klasach II-III po 1 godzinie i możliwość udziału klas IV-VI w zajęciach z przedmiotów mat-przyrodniczych, j. obcych – 1 godzina/w tygodniu”; – „Zajęcia terapeutyczne w zakresie dysleksji – 1 godzina tygodniowo, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne – 1 godzina tygodniowo; oprócz tego szkoła uczestniczy w projekcie “Wykształcenie z perspektywami”, w ramach tego zorganizowano dla kl. VI kółka i zajęcia wyrównawcze ( informatyka, język angielski, matematyka – po 1 godzinie tygodniowo )”; – „Obecnie realizuje się zajęcia w ramach funduszy unijnych – wyrównywanie szans edukacyjnych „Młodzież przyszłością powiatu”; zajęcia z matematyki, j. angielskiego, niemieckiego, geografii, fizyki, chemii, biologii, informatyki, psychologii (łącznie 476 godzin)”; – „Realizowany był projekt unijny „Kierunek sukces” dla dzieci z dysleksją, dysgrafią oraz z innymi problemami objęto nim 100 dzieci ( w tym 17 dyslektyków) – 8 godzin tygodniowo”.

W szkołach, gdzie są organizowane zajęcia wyrównawcze, uczestnicząw nich w podobnych proporcjach uczniowie zarówno uczniowie z opiniami jakibez.

58

Rzadko,alezdarzasię,żedyrektorzynieorganizujązajęćtwierdząc,żeniemająmożliwościiśrodków:– „Nie prowadzę, nie mam z czego (brak godzin), są tak różnorodne potrzeby i oczekiwania. Nie mogę preferować części opinii, innych nie. Jeżeli zrobię dla „dysgrafów”, to inni też będą chcieli”.

Specjaliści prowadzący dodatkowe zajęcia

W przeważającej większości badanych szkół zajęcia dodatkowe sąprowadzoneprzeznauczycielidanejszkoły.Zajęciawyrównawczeprzedmiotoweprowadzą nauczyciele przedmiotów. Natomiast zajęcia korekcyjne, terapiępedagogiczną,zajęcialogopedyczneprowadząnauczycieleposiadającydodatkowekwalifikacje z tych dziedzin, uzyskane zazwyczajw trakcie kursów lub studiówpodyplomowych:– „Nie zatrudniamy nikogo dodatkowo – nauczyciele pracujący w placówce posiadają stosowne kompetencje (terapia pedagogiczna, uprawnienia do prowadzenia zajęć korekcyjno-kompensacyjnych)”; „Zajęcia komunikacyjne – nauczyciel techniki po kursie kwalifikacyjnym z oligofrenopedagogiki ½ godz./tyg. Są to nauczyciele tej szkoły”; „Pedagog – ma uprawnienia do prowadzenia zajęć kompensacyjno – korekcyjnych, inni nauczyciele mają ukończone stosowne formy doskonalenia”; „Zajęcia wyrównawcze prowadzą nauczyciele tej szkoły, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne prowadzi pedagog szkolny, zaś socjoterapię specjalista z zewnątrz w wymiarze 2 godziny tygodniowo”.

Zdarza się, że zatrudniani są na dodatkowe zajęcia np. z socjoterapiiczy logopedii specjaliści spoza szkoły, ale to raczej ewenement. Tam, gdzie nieorganizujesiędodatkowychzajęć,przyczynąmożebyćzwyczajniebraknauczycielizdodatkowymikwalifikacjami.

Finansowanie zajęć dodatkowych

Ilość i różnorodność oferowanych zajęć zdecydowanie wzrosła powprowadzeniu 19 godziny z KN.15 Choć wciąż są szkoły, w których brakujepieniędzy na zajęcia pozalekcyjne, to wymóg przepracowania z uczniamidodatkowej godziny w tygodniu radykalnie zmienił sytuację. Najoczywistsząkonsekwencją tego wymogu jest upowszechnienie zajęć pozalekcyjnych. Rzeczjasna,toniejestjedyneźródłofinansowaniatychgodzin.wdalszymciąguznacznaczęść zajęć, szczególnie specjalistycznych terapii, odbywa się w ramach etatówszkolnychpedagogów,psychologówczylogopedów.Naniektórezajęciatradycyjnieprzeznaczanesątzw.godzinydyrektorskie16.Sąszkołykorzystającezdodatkowychśrodków sygnowanychna takie zajęciaprzezgminę.Bardzopoważnymźródłemfinansowania, a jednocześnie motorem napędowym wielu inicjatyw szkolnychsą projekty realizowane przez szkoły czy gminyw ramach środków zProgramu15 http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl/dla-zarzadzajacych-szkola/ramowe-plany-nauczania/ramowe-plany-nauczania-komentarze/godziny-dyrektorskie/#2B16 http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl/dla-zarzadzajacych-szkola/ramowe-plany-nauczania/ramowe-plany-nauczania-komentarze/godziny-dyrektorskie/#2B

59

Operacyjnego Kapitał Ludzki. Zdarzało się w pojedynczych przypadkach, żedodatkowezajęciabyływbadanychszkołachopłacaneprzezrodziców.– „Gimnastyka korekcyjna z godzin dyrektorskich, są zajęcia z 19 godz., pół etatu logopedy przyznał Urząd Miasta”; – „Godziny dodatkowe oraz socjoterapię finansuje gmina (projekt: Szkoła marzeń. Nikogo nie zgubić, wszystkich zainteresować, każdego rozwinąć), ponadto są zajęcia z art.42 KN”; – „1) Część godzin dyrektorskich; 2) Dodatkowe dotacje z Urzędu Gminy; 3) Wolontariat nauczycieli; 4) 1 godz. dyżuru z KN; 5) Logopedia – opłaty rodziców”; – „Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze – z godz. dyrektorskich, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne są finansowane przez Gminę, zajęcia indywidualne dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka w ramach 19 godziny z KN”.

Współpraca z rodzicami

Typowe metody pracy z rodzicami to wywiadówki – zebrania ogólnei konsultacje indywidualne prowadzone przez wychowawców, nauczycieliprzedmiotu i pedagogów. Czasem w ramach zebrań pedagodzy bądź zaproszenispecjaliści prowadzą zajęcia na jakiś konkretny temat.w niektórych szkołach sąoddzielne tematyczne programy realizowane przez specjalistów z poradni np.dotyczące trudnościwnauceczyuzależnień.Wykłady ipogadankiprowadzą teżpedagodzywramachspotkańklasowychzrodzicami.

Zazwyczajformytekierowanesądoogółurodziców;każdyzainteresowanyrodzićmożewnichwziąćudział,niezależnieodtego,czydzieckoposiadaopinię,czy nie. Rzadko są to zajęcia przygotowane specjalnie dla rodziców uczniówzdeficytami.

Nasirespondenciuważająpowszechnie,żezaniewystarczającąinieefektywnąwspółpracę między szkołą a rodzicami dziecka z tej grupy odpowiedzialnośćponosząlitylkorodzice.Barierąjesttubrakmotywacjiizainteresowaniarodziców.Zazwyczaj–zdaniemwielunaszychrozmówców–dzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych to dzieci zaniedbane wychowawczo, których rodzice są niechętniwszelkimformomkontaktówzeszkołą:– „Była w szkole inicjatywa prowadzenia warsztatów dla rodziców, jednak ten pomysł spotkał się z brakiem odzewu ze strony rodziców”– „Indywidualne i grupowe spotkania z pracownikami poradni na temat: ,,Jak pracować z uczniami mającymi trudności w nauce?”, ,,Dojrzałość szkolna.”, ,,Jak rodzice mogą pomóc dziecku w nauce?” Indywidualne spotkania rodziców z pedagogiem i nauczycielami”– „Szkoła dla rodziców”, ale zainteresowanie jest bardzo małe, skorzystało tylko 11 rodziców na ok. 700 uczniów”; – „Są spotkania indywidualne z rodzicami, warsztaty dla rodziców nie powiodły się z uwagi na małe zainteresowanie rodziców”; – „Dodatkowych form pracy nie ma, są konsultacje, zebrania, prowadzimy pedagogizację, zapraszamy specjalistów (pogadanki z wiedzy ogólnej – nie specjalistyczne)”.

60

Współpraca z podmiotami zewnętrznymi (instytucje, organizacje pozarządowe)

Większość dyrektorów szkół deklarowało współpracę z różnymiinstytucjami, przede wszystkim z takimi, które pomoc szkole mają w swoichzadaniach–PPP,GOPS,PCPR.Wiele szkół nawiązuje teżwspółpracę z innymipodmiotami działającymi na ich terenie: policją, Komisją RozwiązywaniaProblemów Alkoholowych czy organizacjami społecznymi. Pomoc do dziecizniepełnosprawnościąkierująteżniektóreorganizacjepozarządowe.

Zdarzają się też szkoły (pojedyncze przypadki), które nie współpracujązżadnymiorganizacjami,nawetztymidziałającymiwprostnarzeczszkoły.– „Współpracujemy z Caritasem (idea wolontariatu-w szkole działa Klub Młodego Wolontariusza); z Komitetem Ochrony Praw Dziecka w Inowrocławiu; Komisją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która finansuje programy skierowane do dzieci i dla dzieci, (np. wyjazdy w ramach świetlicy terapeutycznej do teatrów, zajęcia plenerowe); z Parafią; z Bankiem Żywności; z Miejsko- Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej (wsparcie żywnościowe, zakup odzieży, podręczników dla ucznia); z lokalnymi firmami (np. z Bonduelle Polska SA, która przekazuje produkty mrożone – warzywa i owoce na posiłki dla uczniów znajdujących się trudnej sytuacji materialnej); z Wielką Orkiestrą Świątecznej Pomocy (dzieci chętnie włączają się w prace, jeżdżą na spotkania formacyjne). Szkoła włączyła się do ogólnopolskiej akcji Zachowaj trzeźwy umysł”; – „Szkoła współpracuje z PPP (diagnozowanie dzieci, terapia indywidualna, interwencje); z Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej (dożywianie, pomoc socjalna); z Komisją ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (realizacja programów profilaktycznych, dofinansowanie różnych działań np. monitoringu); z policją (pogadanki o charakterze profilaktycznym, organizacja szkoleń na kartę rowerową). Działania te dotyczą wszystkich dzieci”; – „Tak, szkoła współpracuje z PPP Chełmno, Stowarzyszeniem Inicjatyw Społecznych „Światowid”, Stowarzyszeniem na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Iskierka”, Urzędem Gminy, Urzędem Marszałkowskim czego wynikiem jest uczestnictwo w programie finansowanym ze środków UE Powiatu Chełmińskiego ”Wyrównywanie Szans Edukacyjnych Dzieci i Młodzieży”. Projekt dotyczy uczniów szkoły podstawowej, gimnazjum, liceum. Realizowane są zajęcia wyrównawcze oraz zajęcia rozwijające zainteresowania uczniów np.: nauka języków, informatyka, doradztwo zawodowe, dziennikarstwo, nauki przyrodnicze”.

Podsumowanie

Dużą grupę w szkołach stanowią dzieci z opiniami poradni. To średnio14–15%wszystkichuczniów,choćsą też szkoły,gdzieodsetek takichuczniówprzekracza30%.Ichopiniesąrezultatemdiagnozypsychologiczno-pedagogiczneji zazwyczaj odnoszą się do przyczyn i zakresu trudności szkolnych. Opiniezawierajątakżezaleceniadopracyzdzieckiem,któresąwiążącedlaszkoły,oilerodziceprzedstawiąszkoletakidokument.Bywa,żetegonierobiązobawyprzedstygmatyzacją dziecka. Bywa też, że dziecko wymagające badania i wsparcianigdydoporadniniedotrze,ponieważinicjatywawtejsprawienależywyłącznie

61

do rodziców. Część z nich – w opinii naszych respondentów – jest niewydolnawychowawczo,częśćniezainteresowanaanipomocądziecku,aniwspółdziałaniemzeszkołą.Równieższkolemożnaprzypisaćodpowiedzialnośćzamarneefektypracyz takim dzieckiem. Często traktuje się opinię jako usprawiedliwienie wszelkichniepowodzeńszkolnychucznia,zwolnieniezobowiązkówiuzasadnienieobniżeniawymagań. Nigdzie nie spotkaliśmy klas terapeutycznych ani wyrównawczychprzewidzianychwprzepisachoświatowychdladziecizdeficytamirozwojowymi.Także większość zajęć dodatkowych organizowanych w szkole miała formułęotwartą, to znaczy, że braływ nich udział zarówno dzieci z opiniami, jak i bez.Zazwyczajniemawszkołachkłopotówanizzapewnieniemwykwalifikowanychnauczycieli,anipieniędzynazorganizowaniezajęć.Szczególniepoprawiłosytuacjęwtymzakresiewprowadzenietzw.„19godziny”.

62

5.4 Uczeń szczególnie uzdolniony

Uczeń szczególnie uzdolniony w polskim systemie edukacji

Istnieją zapisy prawne zobowiązujące publiczne placówki oświatowe dookreślonychdziałańna rzeczuczniów szczególnieuzdolnionych.wmyśl ustawyo systemie oświaty władze publiczne winny zapewnić w szczególności „opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie”(art.1pkt.6).Uczeńrealizującyindywidualnyprogramnaukikształci się według programu dostosowanego do jego uzdolnień, zainteresowańi możliwości edukacyjnych. Zatem program taki umożliwia rozwijanie wiedzyuczniawokreślonychobszarach,wktórychwykazujeonszczególne–wyższeodprzeciętnych–predyspozycjedonauki.

Uczeń realizujący indywidualny tok nauki kształci się bez koniecznościudziałuwobowiązkowychzajęciachedukacyjnych.Możeon„przerobić”wciągujednegorokuszkolnegoprogramnauczaniazzakresudwóchlubwięcejklas,możebyć klasyfikowany i promowanyw czasie całego roku szkolnego. Jest to formaspełniania obowiązku szkolnego lub nauki, której celem jest przede wszystkimumożliwienie uczniom szczególnie uzdolnionym przyspieszonego ukończeniaposzczególnychetapówkształcenia.

Przywilejem ucznia uznanego za szczególnie, choć jednokierunkowouzdolnionegojestmożliwośćdostosowaniamuwymagańzinnychprzedmiotówdojegoindywidualnychpotrzebimożliwości.

Nigdzienatomiastniejestokreślonaanidefinicjaszczególnychuzdolnień,aniprocedurywyłanianiatakichuczniów.

Pojęcie ucznia szczególnie uzdolnionego w rozumieniu dyrektorów i pedagogów szkolnych

Chcieliśmywiedzieć,jakrozumiesiętopojęciewszkołach.Jesttootyleistotne,żeróżnedefinicjetegopojęciawróżnychszkołachdecydująodiagnozowaniutakichuczniówiplanowaniuznimipracy.Interesowałonas,czywszkolefunkcjonujewspólnadefinicjawtymzakresie,którąwswojejpracyposługująsięnauczycielei rodzice. z uzyskanych odpowiedzi jednoznacznie wynika, że nie ma nie tylkowspólnejdefinicji,lecznawetprzybliżonychwspólnychkryteriówwyłanianiatakichuczniów.Zasadniczawiększośćrespondentówpodkreślaindywidualneuzdolnienia,rozumianejakotalentywzdobywaniuwiedzywróżnychobszarach:– „To uczeń bardzo inteligentny lub/i posiadający jakieś wyjątkowe talenty”.

Czasami zwracają uwagę na ogólne uzdolnienia, przejawiające sięwuzyskiwaniuwysokichocenwewszystkich,bądźwybranychdziedzinachwiedzy,osiągnięciawobszarzeogólnychwynikówedukacyjnych(np.średniejocen).Dlawielu dyrektorów i pedagogów wskaźnikiem uzdolnień uczniów są ich sukcesywolimpiadach i konkursachprzedmiotowych,ocenyuzyskiwanenakoniec rokuzposzczególnychprzedmiotów,itp.Otoprzykładowepróbyzdefiniowania:

63

– „Uczeń, który wyróżnia się wynikami w nauce powyżej średniej”; – „Taki, który wyróżnia się i zdobywa wiedzę więcej niż podstawową”; – „Uczeń, który na poziomie szkolnym osiąga wyniki wysokie i bardzo wysokie”; – „Uczeń twórczy, mający specyficzne zdolności w jakiejś dziedzinie. Jest uczestnikiem konkursów przedmiotowych”.Czasamirespondenciodnosilisiędoilorazuinteligencji,bądźpoparciaobserwowanychzdolnościdiagnoząporadnipsychologiczno-pedagogicznej:– „Wykazuje wybitne zdolności i umiejętności, wysoki iloraz inteligencji”; – „Wybitne zdolności intelektualnie, sportowe, artystyczne, dobrze jeśli poparte obiektywną diagnozą np. poradni psychologiczno-pedagogicznej”.Wczęści odpowiedzi pojawiły się informacje o umiejętnościachwykorzystywaniawiedzywdziałaniachpraktycznych:– „Bardzo szybko przyswaja wiedzę i potrafi ją spożytkować w praktyce, może być w jednym kierunku, albo w różnych”; „Uczeń z którym pracuje się szybko”.Wniektórychodpowiedziachpojawiająsięwskazanianaosiągnięciawykraczającepozawiedzęszkolną,związanezuzdolnieniamiartystycznymi,bądźsportowymi:– „Uczeń o wybitnych możliwościach intelektualnych, wybitnych osiągnięciach sportowych lub wybitnych zdolnościach artystycznych”.Część definicji zawiera określenia dotyczące oczekiwań w stosunku do uczniauznanegozaszczególnieuzdolnionego,niezwyklerozbudowanewróżnychobszarach,nawetprzenoszonewsferęzachowaniaipostaw:– „To uczeń, który posiada predyspozycje do łatwego opanowania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy, uczenia się. To taki uczeń, który ma niezwykłe, nieprzeciętne zdolności twórcze, wybitne uzdolnienia do czegoś lub nabywa nieprzeciętne sprawności i umiejętności w danej dziedzinie.”; – „Uczeń, który ma konkretne zainteresowania i je rozwija ( np. fotografia, sport) oraz dzieci bardzo dobrze się uczące i zachowujące, którzy są współorganizatorami różnych imprez.”; – „Uczeń, który swoją osobą wyróżnia się ponad klasą inteligencją, spostrzegawczością, rozwojem zainteresowań, reprezentuje szkołę na zewnątrz np. w konkursach.”– „Uczeń bezproblemowy radzi sobie z materiałem w szkole, wykazuje chęć poszerzenia sobie tematu i sięga po dodatkowe materiały, ma chęć do doskonalenia.”.

Z rozbieżnościw definiowaniu pojęcia ucznia szczególnie uzdolnionegoprzezdyrektorówipedagogówztychsamychszkółwynika,żeniemawypracowanegowspólnego stanowiskaw tejkwestii.Wydaje się, że są todefinicjebudowaneadhocnapodstawieindywidualnychopiniilubodczućnauczycieliipedagogów.Niktz rozmówcówniezwracauwaginakonkretnekryteria,proceduryczywskaźniki,któremogłybyewentualniebyćstosowanewszkole.Najczęściejoduczniazdolnegooczekuje się tego, że będzie przykładem dla wszystkich pozostałych w zakresiepoziomu uzyskiwanych wyników edukacyjnych, aktywności, zaangażowania naterenieszkołyiwśrodowisku,anawetwobszarzewychowawczym,organizacyjnymi reprezentacyjnym.To taki„omnibus od wszystkiego”. Nikt z informatorównieodnosił się do prawa wewnątrzszkolnego, można więc domniemywać, że i tamnicnieregulujetejkwestii.Niktteżniepowoływałsięnaogólnezapisywprawieoświatowym.

64

Liczba uczniów szczególnie uzdolnionych w szkołach

Ponieważniemadefinicjianiprocedurwyłanianiaszczególnieuzdolnionychuczniów, trudno oczekiwać, że pytani przez nas dyrektorzy i pedagodzy będąumieli podać jakąś wiarygodną informację o ilości takich uczniów w swojejszkole.Otrzymaliśmyjakieśprzybliżone,przypuszczalnedane,którychniesposóbzweryfikowaćaniporównać.Częstoosobypracującewtejsamejszkolepodawałykrańcoworóżneliczbylubnawetzaprzeczałysobienawzajem:– „łącznie 71 uczniów, w tym 9 matematycznie, 18 plastycznie, 9 recytatorsko-teatralnie, 35 sportowo” (dyrektor); „nie ma”( pedagog z tej samej szkoły)– „nie ma małych geniuszy”(dyrektor); „są uzdolnieni – 16 osób, był jeden A. – ornitolog, korespondował z profesorem z jakiegoś uniwersytetu, z ptaków nikt go nie zagiął. Wagarował, miał jedynki z innych przedmiotów i musieliśmy go przenieść do M” ( pedagog z tej samej szkoły).

Abstrahującodsposobudefiniowaniaiwyłanianiauczniówzeszczególnymizdolnościami,prosiliśmyopotwierdzenie,czysąlubbyliwnieodległejprzeszłościw tej szkole tacy uczniowie. Potwierdzenie tego uzyskaliśmy od 91 dyrektorówipedagogówzeszkółpodstawowychi81zgimnazjów.Definitywnezaprzeczenieusłyszeliśmyw15podstawówkach i 13gimnazjach.wpozostałychprzypadkachodpowiedzibyłyniejednoznaczne, typu:„uzdolnieni tak, szczególnie raczej nie”. Jednakprzekonanieotym,żesąlubniemauczniówszczególnieuzdolnionych,niewynikazestosowanychwszkoleprocedurczymetodselekcji,leczzindywidualnych,subiektywnychodczućiopiniirozmówców.Jedyniewpojedynczychplacówkachstosowanojakieśwewnątrzszkolnesposobygromadzeniainformacjiouzdolnieniachuczniów. Zupełnie wyjątkowo takie uzdolnienia potwierdzała diagnoza poradnipsychologiczno-pedagogicznej.Sąplacówki,wktórychrespondenciidentyfikująpokilkadziesiątosóbszczególniezdolnych,sąitakie,wktórychniedostrzegająnikogo.Nie zauważyliśmy tutaj żadnej prawidłowości, związku z konkretnym regionem,powiatem, miastem, wsią, jak i związku z wielkością i stanem organizacyjnymszkoły.

Kryteria i metody rozpoznawania szczególnych uzdolnień uczniów

W żadnej z badanych szkół nie ma wypracowanej spójnej proceduryrozpoznawania szczególnych uzdolnień wśród uczniów. Najczęściej nauczycieleposługująsięmniejlubbardziejmierzalnymimetodami,zktórychnajpowszechniejsząjestkompleksowaobserwacja:– „Obserwacja przez nauczycieli przedmiotowych, którzy inspirują i organizują pomoc. Obserwacja na zajęciach pozalekcyjnych”.

O zaklasyfikowaniu ucznia jako zdolnego decydują często jego wynikiedukacyjne,uczestnictwowkonkursachiolimpiadach,zaangażowanienazajęciach,informacjepozyskiwaneodrodziców.Otokilkaprzykładówpostępowania:– „Nie mają specjalnych metod i kryteriów rozpoznawania uzdolnień, wynika to z ciągłych obserwacji nauczyciela i oceny postępów ucznia. Dodatkowo, przykładowo moi nauczyciele j. angielskiego robią test wiedzy uczniom kl.VI szkoły podstawowej, niektórzy z innych przedmiotów również na początku nauki w gimnazjum. Wyłapujemy

65

przy testach na wejściu, plus punkty ze sprawdzianu po VI klasie.”– „Nie ma szczególnych mechanizmów, wyniki konkursów na to wskazują, wyczucie nauczyciela i efekty pracy, czasami robią ankiety diagnozujące uczniów.”– „Obserwuje się takiego ucznia, czy wyróżnia się szczególnie w danej dziedzinie, w danym przedmiocie, czy w grupie przedmiotów, czy wybiega przed klasę szkolną.”– „Każdy nauczyciel pokazuje oceny uczniów i mówi co zdobyła dana osoba; potem pedagog przychodzi na zajęcia i obserwuje dane dziecko; zdarzają się uczniowie wybitnie zdolni z kłopotami w zachowaniu.”; – „Poprzez obserwację uczniów, analizę wyników w nauce, ich zainteresowań, osiągnięć w konkursach i zawodach, uczniowie ci muszą wyróżniać się na tle innych”– „rozpoznaje się po osiąganych wynikach, łatwość przyswajania materiału, „nos”, wyniki w konkursach, nie PPP (tylko raz został zdiagnozowany uczeń o szczególnych zdolnościach językowych)”– „nie ma procedur, dyrektor musi polegać na ludziach, z którymi pracuje, nauczyciel samodzielnie lub we współpracy z rodzicami rozpoznaje uzdolnienia uczniów.”.

Wniektórychszkołachsłyszeliśmyozbieraniuinformacji,któremogłybypomócwwyłonieniuuczniówszczególnieuzdolnionych:– „Zbierają informacje z kart zgłoszeń uczniów ze SP do gimnazjum, tam znajduje się rubryka „szczególne uzdolnienia i zainteresowania”, którą zapełniają rodzice.”– „Szkoła ma wypracowane arkusze obserwacji dziecka, obserwuje się zainteresowania, przeprowadza ankiety, są teczki uzdolnień dzieci uzupełniane przez wychowawców raz w miesiącu, są nominacje nauczycieli.”– „Od pierwszej klasy prowadzi się kartę, uwzględniającą sprawdzian z klasy VI, w oparciu o tę kartę zespoły nauczycieli do końca września analizują każdego ucznia, proponują koła zainteresowań i monitorują dalszy rozwój ucznia do egzaminu gimnazjalnego.”

Nie są to jednak powszechnie stosowane, kompletne procedury, którychefektem końcowym byłoby wyłonienie w szkolnym środowisku uczniówoszczególnychuzdolnieniach,anastępniebudowanienatejpodstawieprogramówichindywidualnegorozwoju.

Największe osiągnięcia szczególnie uzdolnionych uczniów

Ciekawychspostrzeżeńdostarczyłynamodpowiedzinapytanieonajwiększesukcesy szczególnie uzdolnionych uczniów. Dyrektorzy najczęściej wymienialiosiągnięciaswoichuczniówwolimpiadach,konkursachnaukowychijęzykowych,wkonkursachartystycznychizawodachsportowych.Niekiedypodawanowszystkieprzykładyaktywnościszkolnejipozaszkolnejuczniów,traktującnawetnajmniejszewyróżnienie, jako szczególny sukces. Stąd ogromna skala zróżnicowania – odwyróżnieniawkonkursieparafialnym,potytułylaureataolimpiadogólnopolskich,tytułysportowychmistrzówPolski.Oryginalnymuznaniemosiągnięćdzieckabyłostwierdzeniejednegozdyrektorów:– „Uczeń, który edukację muzyczną rozpoczął w szkole jest saksofonistą w zespole Kult”.

66

Spotykaliśmy także przykłady odmowy uznania sukcesów dziecka zaosiągnięciaważnedlaspołecznościszkolnej.wjednejzeszkół„na koniec semestru wpisano tych takich „szczególnie uzdolnionych” do protokołu rady pedagogicznej. Ale pominięto dziewczynkę, która jest mistrzynią Polski w tańcach disco. Bo – zdaniemdyrektora– to nie jest sukces szkoły i nie ma się czym chwalić”.

Uczniowie realizujący indywidualny tok nauki ze względu na szczególne uzdolnieniaChcieliśmy sprawdzić, ilu uczniów realizuje indywidualny program

lub tok nauki w szkole, by potwierdzić, czy i jak często szkoły wykorzystująistniejące możliwości prawne. Czy jest to wykorzystywany mechanizm pomocyi merytorycznego wsparcia uczniów ze szczególnymi uzdolnieniami. Uzyskanewynikiniepozostawiajązłudzeń:– w59szkołachpodstawowychi57gimnazjachnierealizujesię indywidualnegotokunaukizżadnymuczniem,– w2szkołachpodstawowychi4gimnazjachrealizujesięindywidualnytoknauki,wkażdejzjednymuczniem(wpięciuprzypadkachzjednego,wjednymprzypadkuzdwóchprzedmiotów),– nałącznąliczbę29711uczniówrealizującychobowiązekszkolnyw121badanychplacówkach,zindywidualnegotokunaukikorzysta6uczniów,– wdwóchszkołach(1–SP;1gimnazjum)byliwpoprzednichlatachpojedynczyuczniowiezindywidualnymtokiemnauki,– indywidualny program nauczania w związku ze szczególnymi uzdolnieniamirealizująpojedynczyuczniowiew2szkołachpodstawowychi1gimnazjum.

Działania wspierające i rozwijające szczególne uzdolnienia uczniów podejmowane przez szkołę

Oferta, którą zebraliśmy w trakcie monitoringu, nie wykracza pozaorganizację kółek zainteresowań dla uzdolnionych uczniów, jakieś dodatkowezajęciarozwijająceuzdolnieniaczyindywidualnekonsultacjeznauczycielem.Mogątobyćtakżezwolnieniazlekcjiiudogodnieniawzaliczaniuprzedmiotów.Wreszcie–organizacjakonkursówi–jeśliuczniowiudasiędostaćdoetapupozaszkolnego–wspólnyznauczycielemwyjazdnaeliminacje.Sątoformygrupowegowsparciakierowanedowszystkichzainteresowanychuczniów.

Pomoc finansowo – rzeczowa Generalnie szkoły nie wspierają finansowo uczniów szczególnie

uzdolnionych; nie ma na to ani środków, ani przepisów. Jakąś formą wsparciarzeczowego jest doposażenie szkół w sprzęt sportowy i pomoce naukowe. Tojednakznowuraczejdziałanianakierowanenapoprawębazyedukacyjnejsłużącejwszystkimuczniom.Najczęstsząformąindywidualnejpomocysąróżnegorodzajustypendia inagrody.Są to jednakzreguły jednorazoweświadczeniadlauczniówosiągającychnajwyższewynikiwnaucebądźuzyskującychszczególneosiągnięciasportowe.Otrzymująjenajczęściejpojedynczeosobywszkole:– „dla najlepszych uczniów jest stypendium finansowe za najwyższą średnią z funduszu Rady Rodziców”

67

– „stypendium burmistrza ( jednorazowe) dla najlepszego ucznia, nagrody za zajęcie wysokich miejsc w zawodach sportowych i konkursach”– „w ubiegłym roku szkolnym sponsor ufundował stypendium dla ucznia osiągającego najlepsze wyniki w nauce; w obecnym roku szkolnym nie ma sponsora”– „jednorazowe stypendium wójta dla ucznia osiągającego wyniki w nauce – powyżej 5,0 uroczyście wręczane we wrześniu)”– „stypendia od wójta ( średnia 5,0 – 100 zł jednorazowo), nagrody książkowe na koniec roku”.

Trudno uznać za system stypendialny formę jednorazowego nagradzaniauczniów niewielkimi kwotami pieniężnymi, rozpowszechnioną w badanychgminach.Niematowielewspólnegozpomocąwrozwojuuzdolnieńkonkretnychuczniów, raczej można w tym dostrzec formę promocji własnych działańpodejmowanych przez szefów lokalnych samorządów, dyrektorów szkół czyteż sponsorów. Taką formęwsparcia regularnie stosuje 14 spośród 61 badanychsamorządów. 9 samorządów co roku wyróżnia szczególnie zdolnych uczniówjednorazowymi nagrodami rzeczowymi (książki, drobny sprzęt i upominki).winnychgminachprzeznaczanosporadyczniepewneśrodkinazakupnp.sprzętumuzycznegoczyliteraturydlatakichdzieci.wkilkuprzypadkachurzędypomagałyteżwznalezieniusponsora.w13gminachwogóleniepodejmowanożadnychpróbwsparciafinansowo-rzeczowegozdolnychuczniów.

Pomoc kadrowo – specjalistyczna

Tylko w 5 szkołach odbywały się zajęcia dodatkowe przeznaczone dlaszczególnieuzdolnionychuczniów,aprowadzoneprzezspecjalistówspozaszkoły.Byłytozajęciateatralne,malarskieiprzygotowującedokonkursówprzedmiotowych.w92szkołachodbywałysiędodatkowezajęciarozwijającezainteresowania,któreprowadzili nauczyciele tych szkół.w 20% szkół nie było oferty dla uczniów zeszczególnymiuzdolnieniami.

Współpraca szkoły z innymi podmiotami w zakresie pomocy uczniowi w rozwoju jego uzdolnień

Większośćpytanychwskazujepartnerów,zktórymiwspółpracująnietylkowtejsferze.Sątozwykleinstytucjeiorganizacjezzasadyzobowiązanedowsparciainicjatywszkolnychlubdziałającenarzeczszkół,jakurzędygmin,ośrodkipomocyspołecznej,radyrodziców,poradniepsychologiczno-pedagogiczne,lokalneośrodkikulturyitp.Wydajesię,żewspółpracatakamaraczejcharakterformalnyniżrealny:– „urząd gminy finansuje nagrody”– „z komisją antyalkoholową, pozyskiwanie dodatkowych finansów”– „ośrodek kultury – współorganizacja imprez”– „dom kultury – młodzież uczestniczy w zajęciach organizowanych przez dom kultury”– „z organem prowadzącym – dojazdy na konkursy, z rodzicami, z GOPS”.

68

Pomoc i wsparcie uczniów szczególnie uzdolnionych z innych źródeł

Zzebranychinformacjiwynika,żeszkołyniemająwiedzyoewentualnejpomocy, jaką szczególnie uzdolnieni uczniowie mogliby otrzymywać ze źródełpozaszkolnych. Ok. 25% dyrektorów ocenia, że źródłem takiej pomocy jestsamorządlokalny–gminny,powiatowyczywojewódzki,jednakwskazanepodmiotynajczęściejsąfundatoramijednorazowychnagródijednorazowych‘stypendiów’dlauczniówosiągającychnajlepszewynikiwnaucebądźwyniki sportowe.Źródłemwsparcie są też ośrodki pomocy społecznej, ale ich pomoc dotyczy główniezabezpieczeniasocjalnegorodzin,realizowanegowramachstatutowychzadańtychinstytucji.

Wśródpodmiotówwspierającychuczniówszczególnieuzdolnionychtylkotrzykrotniepojawiłysięwbadanychgminachpozainstytucjonalnelokalnepodmiotygospodarczeipięciokrotnieorganizacjepozarządowe.

Niektórzyzrespondentówzapomoczewnętrznąuznawali takiedziałania,jak:„od organu prowadzącego – zakup strojów, dowóz uczniów na zawody”, „gmina opłaca zajęcia na boisku sportowym – 20h”, „z GOPS-u z funduszu profilaktyki”. Trudno je uznać za jakąkolwiek formęwsparcia i pomocy uczniowi szczególnieuzdolnionemuwjegoosobistymrozwoju.

Wżadnejszkoleniebyłoanijednegoprzykładustałegowsparciakonkretnego,utalentowanegouczniaprzezzewnętrznypodmiotpublicznyczyniepubliczny.

W trakcie prowadzonych badań zapytaliśmy dyrektorówo to, czy szkołakiedykolwiekwystępowałazwnioskiemowsparciedlauczniaszczególniezdolnegona przykład doKrajowego Funduszu na rzeczDzieci. Jedyniew 3 przypadkachpodejmowano takie inicjatywy w ostatnich latach, zresztą bezskutecznie(„otrzymywaliśmy odmowne odpowiedzi”);w roku2009nie było takichdziałań.Znaczna część respondentów, co samiprzyznawali, nie słyszaławcześniej o tymFunduszu.Świadczyćotymmogąpodobnedocytowanegostwierdzenia:„Nie mam pewności, ale chyba 8 lat temu występowała szkoła dla dziewczynki z niedowidzeniem (to była jednorazowa pomoc finansowa, 300 czy 500 złotych)”.

Podsumowanie

Prawooświatowepolecauczniówszczególnieuzdolnionychopieceszkoły,alewcaleniedefiniuje,ktoztakiejopiekimógłbykorzystać.Chociażwięcodczasudoczasuwspieranieuczniazdolnegojestogłaszanepriorytetemwpolskichszkołach,toniemaanispójnegopojęcia,anirzetelnychprocedurwyłanianiatakichucznióww szkole. z chaosu pojęciowego i informacyjnego, jaki panuje w tym obszarze,można sądzić, że kwestie szczególnych uzdolnień uczniów nie są w szkołachprzedmiotem pogłębionej refleksji intelektualnej. Uczeń o ponadprzeciętnychuzdolnieniachbywazatopostrzeganywszkoleprzezpryzmatjego„przydatności”dla szkoły; ocenia się jego postawę,morale, oczekuje się, że będzie dla innychuczniówwzorem,niekonieczniewdziedzinie,wktórejosiągasukcesy,żebędzieaktywny społecznie i zaangażowanyw sprawy szkolne. Szkoła nie zawsze chceodwzajemnić te oczekiwania. Jeśli w ogóle ktokolwiek w szkole usiłuje ważyćuzdolnieniauczniówzzamiaremwspieraniatychnaprawdęnieprzeciętnych,toprzy

69

wyłanianiukandydatówbardziejpolegasięnaintuicjiidoświadczeniu,niżnajakichśkryteriach i procedurach. Oferowane uczniom szczególnie zdolnym możliwościprawnewpostaci indywidualnegoprogramunauczania czy indywidualnego tokunauki są zjawiskiem tak rzadkim, że właściwie nieistotnym dla oglądu sytuacjiw badanych szkołach. Nie widać też specjalnych działań organizacyjnych anifinansowych, których celemmogłoby byćwspieranie takich ucznióww rozwojuich uzdolnień.Uzyskane informacje nie pozostawiają złudzeń, że ani szkoła, aniżadneinstytucjeczyorganizacjepartnerskienierealizująjakiegokolwiekspójnegoprogramunakierowanegonapomocirozwójuczniówszczególnieuzdolnionych.

70

6. Rola poradni we wspieraniu szkoły w pracy z dziećmi o szczególnych potrzebach edukacyjnych

Relacje poradni ze szkołą

Niestety, wbrew temu, co by się mogło wydawać, nie znajdziemywprzepisachprostegoodniesieniadorelacjiporadnia–szkoła.Jakwynikazprawaoświatowego–szkołamapodejmowaćokreślonedziałanianapodstawieorzeczeńlub opinii poradni, natomiast poradnia nie ma specjalnych obowiązków wobecszkoły, a jedynie wobec dziecka, rodziców, ewentualnie – wobec nauczyciela.Sformułowanie o wspomaganiu wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkołyznajdziemy w przepisach tylko w jednym miejscu – na samym końcu listyzadańporadni określonychwRozporządzeniuMENiS z dnia 11grudnia 2002 r.w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznychwtympublicznychporadnispecjalistycznych.

Tymczasem potrzeba takiego wsparcia jest artykułowana wyraźnie przezwielu dyrektorów, pedagogów szkolnych, a także nauczycieli, którzy pracująna co dzień z dziećmi wymagającymi szczególnej pomocy psychologiczno-pedagogicznej.Byćmożesątowygórowaneinieuzasadnioneoczekiwaniaszkoły,którychźródłemjestjakieśnieporozumieniewynikającezezbieżnościnazewnictwa:pomoc psychologiczno-pedagogiczna, którą dziecku i rodzicom ma udzielaćszkoła i z drugiej strony: poradnia psychologiczno-pedagogiczna, której szkolneoczekiwaniaipotrzebyniezobowiązują.

W naszych badaniach uwzględniliśmy kwestię współpracy szkółz poradniami, ale zebrany materiał informacyjny zawiera tylko punkt widzeniaszkoły. Nie jest to więc obiektywna ocena funkcjonowania poradni, a raczejpostrzeganieroliporadniprzezdyrektorówszkółiszkolnychpedagogów.

Czas oczekiwania na diagnozę

Pytaliśmy,jakdługotrwazdiagnozowaniedzieckawporadni(odmomentuzłożeniawnioskudouzyskaniaorzeczenia lubopinii,w tzw.normalnym trybie).Chodziłonamotakąsytuację,kiedydzieckotrafiadoporadninabadanie,zostajewyznaczony termin tego badania, jest ono następnie przeprowadzone, a jegoopracowane wyniki ‘przechodzą’ przez posiedzenie zespołu orzekającego, którynadajeimformęoficjalnegodokumentuporadni.Następnietendokument–opinialub orzeczenie – trafia do rąk rodziców dziecka. Rodzice, jeśli chcą, przekazująkopiętegodokumentuszkole,cozobowiązujejądorealizacjizawartychwtakimdokumenciezaleceń.

Z uzyskanych informacjiwynika, że niema jakiegoś określonego czasu,wktórymtacałaproceduramusizostaćprzeprowadzona.Usłyszeliśmynatomiastotym,żepraktykowanyjesttrybnormalnyitrybnadzwyczajny.wtrybienormalnymdzieckoczekanaopinięczyorzeczenienierazbardzodługo,kilkamiesięcy,nawetrok.Narzekanienazbytdługiokresoczekiwanianadiagnozęporadni jestwśróddyrektorówipedagogówpowszechne.

71

Mechanizm trybu „nadzwyczajnego” widać tam, gdzie „jest dobra współpraca”,gdzie„szkole zależy”. Tamczęsto udajesięustalićzporadniąszybszysposóbdiagnozowaniadziecka–„jak chcemy, żeby było szybko, to 2-3 tygodnie do miesiąca”. Niewydajesię,żebypowodemprzyspieszeniabyłypotrzebydziecka.Wygląda na to, że zależy to raczej od inicjatywy szkoły, która zabiega o takieprzyspieszenie.Czasemteż„można przyspieszyć, gdyż pedagog jest członkiem zespołu orzekającego i ma częsty kontakt z Poradnią”.

Niektórzy dyrektorzy składają całą odpowiedzialność za badanie narodziców: – „trudno oszacować czas, my jesteśmy tylko pośrednikiem, wszystkim zajmują się rodzice”– „trudno powiedzieć, rodzice nie zawsze informują o kierowaniu próśb do poradni”; – „czasem rodzice po pierwszym badaniu rezygnują i nie przynoszą opinii do szkoły, rezygnują ze strachu, lęku, z obaw”.

Trafność i precyzja orzeczeń/opinii

Szukaliśmyodpowiedzi,czyzaleceniazawarteworzeczeniachiopiniachsązrozumiałeiprecyzyjnedlanauczycieli,którzynaichpodstawiemusząpodejmowaćjakieśkonkretnedziałaniaedukacyjneiwychowawcze.Częstoodpowiedziwskazują,żedawniejbyłogorzej,ateraz:a)poradniapoprawiłakomunikatywność,b)szkołaszkolinauczycieli,żebyrozumieli,ocochodziwopiniachiorzeczeniach,c)pedagog szkolny pełni rolę tłumacza „z polskiego na nasze”, wyjaśnia,doprecyzowuje.

Aczkolwiek „dawniej było gorzej” to nadal niewielką grupę stanowiązadowoleni z jasności, zrozumiałości, precyzji, konkretności sformułowań,szczegółowości dokumentów formułowanych przez poradnię. Choć są pisanejęzykiem specjalistycznym, są zrozumiałe. Także dlatego, że nauczyciele byliszkoleniwodczytywaniuzaleceńporadni.– „Są precyzyjne, są rozpisane konkretne zadania; w klasach młodszych jest to robione lepiej – zalecenia są konkretniejsze, np. ćwiczenie analizy i syntezy; w klasach starszych – bywają zbyt ogólne, np. obniżenie wymagań”.

Większośćrespondentówmajednakzastrzeżeniawtymzakresie.Niektórzynasi rozmówcy bardzo kategorycznie i emocjonalnie dezawuują wartość tychdokumentów.Zarzucająporadniom:

− schematyzmopiniiiorzeczeń,zbytniąogólnikowość:„Mamy wrażenie, że bardzo się powtarzają, że jest jedna regułka, opinie i orzeczenia są bardzo do siebie podobne.”; „Wszystkie zalecenia są podobne, zbyt ogólne, posyłamy 5 różnych dzieci na badania, a każdy wraca z taka samą opinią, według jednej matrycy, jak tu indywidualizować prace z dzieckiem.”; „Zalecenia są zbyt ogólne, jakby pisane wg jednego wzoru, brakuje szczegółowych zaleceń, indywidualizacji; są schematyczne, trudno w oparciu o nie zindywidualizować podejście do dziecka.”; „Śmiejemy się, jak dostajemy jednoczesne 2 opinie, bo w obu jest to samo.”; „Są schematyczne – kopiuj/

72

wklej”; „Opinie są zbyt ogólnikowe, zbyt mało zindywidualizowane w stosunku do dziecka.”;

− powielanie opinii nauczycieli: „Zazwyczaj jest tak że nauczyciel uczący pisze opinię i ta opinia wraca na dokumencie z poradni.”; „Często wraca do nas to, co my sami piszemy o dziecku.”;

− hermetycznyjęzyk:„Staramy się je zrozumieć, ale to niełatwe.”; „Staramy się szkolić, organizujemy spotkania z PPP, aby nam pomogła zrozumieć, ale to niewiele daje.”; „Czasem są napisane trudnym językiem.”; „Nowi nauczyciele nie zawsze rozumieją specjalistyczne słownictwo psychologiczno – pedagogiczne.”; „Młodzi nauczyciele często zwracają się do pedagoga o wyjaśnienie.”; „Orzeczenia mają sformułowania czasem zbyt zawiłe.”; „Są trudności ze zrozumieniem terminologii, niezbyt precyzyjnie określona dolna granica normy.”; „Pisane są hermetycznym, specjalistycznym językiem, zawierającym zbyt mało wskazówek praktycznych do pracy nauczyciela z uczniem. Np.: obniżyć wymagania do możliwości rozwojowych ucznia. Co to znaczy?”; „Dla pedagoga są zrozumiałe – mam wątpliwości, czy ze względu na język są zrozumiałe dla rodzica.”;

− górnolotność sformułowań: „Niektóre sformułowania są bardzo zawiłe, niewiele znaczą.”;

− brakrealizmu: „ Są nie do zrealizowania”; „Trudnością jest konieczność przełożenia zaleceń PPP na konkretne działania”; „Nie zawsze możliwe do spełnienia np. dla 7 uczniów, którzy mają siedzieć w pierwszej ławce w tej samej klasie”; „Wskazują czasem na terapię, która nie jest możliwa ze względu na finanse (koszty dojazdu do poradni).”;

− anachronizm,opieraniesięnaprzestarzałychwskaźnikach,błędyformalne,metodologiczne imerytoryczne: „Czasami są sprzeczności, czasami brak jasności.”; „Często dane są niespójne.”; „Zdarza się zmiana płci dziecka, jego dane, adres.”; „Czasem wydaje nam się, że oni ich nie badają – w szkole dziecko czegoś nie umie, a w badaniu wychodzi, że jest ok, że uczeń jest zdolny.”; „Opinie i orzeczenia nie wskazują praktycznych form oddziaływania nauczycieli na ucznia. Generalnie określają trudności ucznia, czyli stan faktyczny, który jest znany szkole.”; „W tych opiniach są slogany, które nie wyczerpują wniosku o przebadanie danego dziecka; np. poradnia pisze o małym zasobie słownictwa – to nauczyciel wie, bo na tej podstawie sugeruje rodzicom zwrócenie się do poradni.”; „Myli się dostosowanie wymagań, dotyczy metod pracy a nie podstaw programowych.”; „Czasem wskazania są nieadekwatne (np. uczennica, która dobrze czyta, dostaje zalecenie, aby ćwiczyć czytanie.)”.Sąteżocenytakemocjonalne,żetrudnojeskategoryzować: „nie powiem

tego głośno, nawet obcemu”, „mało profesjonalne”, „orzeczenia są asekuracyjne”.Bardzowielu respondentów zwraca uwagę na inny jeszcze aspekt opinii

poradni:brakodniesieniadosytuacjidzieckanasprawdzianiewklasieszóstejlubegzaminiegimnazjalnym.„Zdaniem wielu nauczycieli istnieje niespójność między dostosowaniem wymagań do indywidualnych możliwości ucznia a wymaganiami na sprawdzianie końcowym. Uczniowie piszą ten sam test i są oceniani według skali obowiązującej pozostałych uczniów.”

73

Przydatność orzeczeń i opinii do pracy z dzieckiem

Sąwśród dyrektorów i pedagogów optymiści, którzy bez wahania i bezzastrzeżeń stwierdzają, że zalecenia poradni to dobra podstawa do budowaniaspójnychprogramówpracyzdzieckiem.Deklarują,że„nauczyciele nie mają z tym problemów”,aopinieiorzeczenia–jaktocelnieująłjedenznaszychrozmówców– „są pomocne i pomagają”.Skoroteż:„jest dużo opinii podobnych, takich samych i dzięki temu łatwiej możemy zakupić pomoce i sprzęt, który wykorzystamy dla wielu dzieci”.

Ci, którzy widzą przydatność zaleceń poradni do tworzenia programówpracy z dzieckiem o szczególnych potrzebach edukacyjnych,widzą często takżedefektytychzaleceń:– „Czasem zalecenia się wykluczają, są nierealne.”; „Pewne trudności występują, ze względu na pewien stopień uogólnień zawartych w zaleceniach.”; „Czasami potrzeba więcej informacji, jakie zastosować formy pracy, jak pomóc dziecku.”. Czasemistotnesątakżewzględyorganizacyjne:– „Poważnych problemów niema, na zajęciachwyrównawczych indywidualizujesięzajęcia.”;„Jeżeli w klasie jest kilkoro dzieci z podobnymi zaleceniami to tak.”; „Zalecenia są jasne i klarowne, jeśli jest zapewniona baza pracownicza to nie ma problemu, kłopot jest wtedy gdy potrzebny jest pedagog wspierający i szkoła musi taką osobę zapewnić.”.Wśródosób,którekwestionowałyprzydatnośćzawartychwopiniachiorzeczeniachzaleceń do pracy z dziećmi o szczególnych problemach edukacyjnych, większośćprezentowałapogląd,żeitakszkołajestzdanatylkonasiebie:– „Bywa z tym problem, musimy bardziej polegać na własnych kompetencjach.”; „Często musimy radzić sobie sami, uzupełniać mało precyzyjne zalecenia.”; „Opieramy się na własnej diagnozie, PPP najczęściej przepisuje to, co nauczyciele napisali w opinii o uczniu.”; „Brakuje indywidualizacji, tworzymy program ‘na czuja’, brakuje specjalistycznej pomocy.”; „Nauczyciele opracowują własne programy. Bazują raczej na wynikach własnych obserwacji dziecka oraz wiedzy pozyskanej od rodziców.”; „Program nauczyciele redagują na podstawie swoich umiejętności; w niektórych przypadkach nie można zastosować tego, co jest w zaleceniu.”. Przeszkodąwbudowaniuspójnychprogramówedukacyjnychnapodstawiezaleceńporadnimożeteżbyćzłenastawienienauczycieli: – „Musieliby się nauczyciele wspólnie zebrać, ale nauczyciele narzekają.”; „Nie jest łatwo, ponieważ wymaga to wiele wysiłku od nauczycieli.”; związane z przekonaniem o nikłej wartości diagnozy w poradni: – „Opinie mało konkretne, brak zaleceń do pracy na poszczególnych przedmiotach.”; „Nie, nie jest łatwo; zalecenia zdają się nie dotyczyć badanych dzieci – dziecko ma kłopoty z ortografią, a w opinii z poradni, wychodzi, że nie ma.”; „Zalecenia są nieadekwatne do dziecka.”.

Poważnym problemem, który utrudnia programowanie pracy z dziećmioszczególnychpotrzebachedukacyjnychsąwygórowaneinietrafneoczekiwaniarodziców: – „Jest trudno, ponieważ rodzice na podstawie opinii PPP oczekują że nauczyciele będą bardzo mało wymagali od uczniów.”; „Nie jest łatwo, rodzice chcą aby obniżyć

74

wymagania już obniżone.”; „Nie jest to proste wtedy, kiedy spotykamy opór ze strony rodzica i dziecka – np. w zaleceniu mowa jest o tym, że należy wyrównywać braki, a rodzic nie godzi się na uczestnictwo dziecka w zajęciach dodatkowych, twierdząc, że dziecko i tak już wystarczająco dużo czasu spędza w szkole.”.

Wreszciepowtarzającasiękonkluzjadotyczącastopnia trudności,októrypytamywbadaniu:niejestłatwo,bopoprostupracaztymidziećmijesttrudna: – „Nie jest to łatwe zadanie, wymaga dokładnej analizy i wspólnych uzgodnień. Podczas pracy dokonuje się zmian jeśli zachodzi taka potrzeba. Część dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych ma ogromne problemy w nauce.”; „Trzeba dodatkowo usiąść, przedyskutować i wyjaśnić jak pracować z dzieckiem.”; „Nie jest łatwo. Nauczyciel musi zrealizować taką samą podstawę programową bez względu na rodzaj dysfunkcji.”.

Oferta zajęć w poradni

38%badanych sądzi, że ichpowiatowaporadnia nie oferuje dzieciomzespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymimożliwościudziałuwżadnychprowadzonychprzezsiebiezajęciach.

Cotrzecibadany(34%)wieoprowadzonejwporadniterapiilogopedycznej,acoczwarty(26%)–o„jakiejś”bliżejnieokreślonejterapii.Wśródwymienianejofertydziałańporadninajbardziejpopularnesą:

− konsultacjepsychologiczne –20%− socjoterapia –19%− terapiapedagogiczna –18%− terapiapsychologiczna –16%− zajęciadladyslektyków –12%− doradztwozawodowe –11%− biofeedback –7%− zajęciadladziecizADHD –4%

Około 3% naszych rozmówców wskazywało także: warsztaty dla klas,zajęcia integracyjne dla uczniów, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, zajęciawyrównawcze,terapięrodzinną.

Rozmowyindywidualne,konsultacjezrodzicamiczyzajęciawspomagająceuczniaijegorodzinę–toofertaporadniznana2%badanych.

Zczęstotliwościąnieprzekraczającą1%badanychwymienianotakże:terapie(np.sensoryczną,behawioralną,bajkoterapię),treningi(np.psychoedukacyjnedlauczniów,wychowawcze,kontrolizłości,radzeniasobiezgniewem),rozmaiterodzajezajęć (np. rewalidacyjne, wspierające rozwój dziecka zdolnego, antystresowe,zajęcia z ortografii, konkursy ortograficzne, wychowawcze na temat zachowańryzykownych,zajęciadladzieciautystycznych,zajęciadladziecisłabowidzącychi słabosłyszących, zajęcia dla uczniów nieśmiałych, zajęcia skutecznego uczeniasię,tematycznezajęciadlarodziców),atakżeinneformydziałania(np.programyedukacyjne,konkursy,wczesnewspomaganie,konsultacjezpedagogiem).

Odpowiedzi, które uzyskaliśmy w sprawie oferty zajęć dla dziecio szczególnych potrzebach edukacyjnych, często uzupełniano informacjami

75

ikomentarzamiorozmaitychtrudnościachwkorzystaniuztychzajęć:– „Zbyt duża odległość i ewentualne dowozy uniemożliwiają uczestniczenie w nich uczniów naszej szkoły.”; „Rodzice rzadko korzystają z tej możliwości, bo dojazdy, poświęcony czas.”; „Poradnia ma spotkania grupowe i indywidualne i jeśli dziecko tego wymaga to bierze w nich udział; terminy są jednak odległe, długo się czeka, spotkania są nieczęsto i to jest problem, kolejka to problem.”.

Jednązistotnychprzeszkód–zdaniemnaszychrozmówców–jestpokutującywśródrodzicówlękprzedstygmatyzacjądziecikorzystającychzpomocyporadni:– „Rodzice często reagują lękowo, pokutuje w nich poczucie gorszości i nie korzystają z oferty poradni zbyt często.”; „Jakiś czas temu pracownice poradni miały w szkole dyżury i udzielały porad, trwało to 3 miesiące ale zainteresowanie nie było duże i zaniechano, rodzice nadal boją się Poradni, boją się stygmatyzacji.”.

Tam, gdzie dyrektorzy potwierdzali udział swoich uczniów w takichzajęciach,zazwyczajchodziłoopojedynczeprzypadki:– „Ktoś kiedyś jeździł, ale rodzina zaniechała.”; „Była możliwość chodzenia do logopedy. Jeden chłopiec z nadpobudliwością chodził, ale było tego zbyt mało.”; „Oferuje zajęcia terapeutyczne, ale trzeba dojeżdżać. Uczestniczyło jedno dziecko, ale krótko.”; „Są bardzo nieliczne przypadki. Troje dzieci uczestniczyło w spotkaniach z psychologiem, pedagogiem, terapeutą, logopedą. Poradnia jest mało otwarta na indywidualne potrzeby ucznia.”.

Częstodyrektorzyipedagodzyzasłaniająsiębrakiemwiedzyooferciezajęćwporadni.Uważają,żeuczestnictwouczniówzichszkółwtakichzajęciachjestwwyłącznejgestiirodziców:– „Jest oferta dla dzieci, ale szkoła w tym nie pośredniczy, gdyż poradnia nie informuje szkoły, tylko rodziców.”; „Tak, są to różne zajęcia, terapeutyczne, wyrównujące braki, ale też bardzo często jest tak, że dzieci nie korzystają z tych zajęć, chociaż są one dla nich wskazane; my jako szkoła nie możemy tego kontrolować.”.

Uczniowiezmałychmiejscowościnajczęściejjednakwogólenieuczestnicząwjakichkolwiekzajęciachprowadzonychwporadni:– „Uczniowie nie uczestniczą w żadnych zajęciach organizowanych przez poradnię.”; „Poradnia nie oferuje dzieciom uczestniczenia w zajęciach organizowanych w poradni.”; „Nie wiem jaki jest harmonogram tych zajęć, wiem, że są różne, ale nasi uczniowie z nich nie korzystają.”; „Nie znam w pełni oferty poradni – są zajęcia z terapii pedagogicznej, z psychologiem, logopedą, ale nasi uczniowie chyba z nich nie korzystają, bo uczniowie nie dostarczają szkole potwierdzeń o uczestnictwie w zajęciach prowadzonych przez poradnię.”.

Relacje poradni ze szkołąChociaż obowiązujące przepisy po macoszemu traktują obowiązek

wspieraniaszkołyprzezporadnię,towiększośćnaszychrozmówcówchceipotrafiwskazaćjakieśformydziałaniaporadni,któremającharakterwsparciaszkoły.Sąto formy rozmaite, w znacznej mierze skierowane do indywidualnych uczniów,aleteżitakie,któremająznaczeniedlapracyifunkcjonowaniaszkoły,jejrelacjiz rodzicami i środowiskiem, a nawet z podnoszeniem efektywności edukacyjnejiwychowawczejszkoły.Niektórzyzrespondentówpotrafiliwskazaćkilka takichform.Alesąteżwypowiedzi,żeżadnegowsparcianiemaijuż.

76

Formywsparciaszkołyprzezporadnię:– szkolenianauczycieli –54%– badanie,opiniowanieiorzekanie –50%– zajęciadlarodziców,prelekcje,pogadanki,pedagogizacja –28%– indywidualnekonsultacjedlanauczycieli –23%– indywidualneigrupowezajęciadlauczniów,doradztwo –23%– badaniaprzesiewowe(dojrzałościszkolnej,słuchu, wzroku,logopedyczne) –9%

– współpracazpedagogiemszkolnym –8%– profilaktykauzależnień –5%– interpretowaniezaleceńporadni –3%– zmianaterminubadania(przyspieszenie) –2,5%– indywidualneterapiedlauczniów –1,6%

Brakwsparciazestronyporadni:– „Kiedyś były jakieś oferty, szkolenia, teraz PPP się zamknęła.”; – „Za długo zwleka z diagnozą, zawiązuje ręce, nic nie można zrobić, brakuje wspólnych ustaleń ( np. co do pozostawienia dziecka na drugi rok), giną dokumenty.”; – „Nic od siebie nie dają, nie występują z żadną ofertą, nie ma szkoleń dla Rady Pedagogicznej.”– „Współpraca praktycznie kończy się na obszarze diagnostyki i badań.”.

Podsumowanie

Relacjeszkoła–poradniasąniesymetryczne.Jednastronawystępujewnichtrochęwcharakterzepetenta,któryoczekujeżyczliwejpomocy,doktórejdrugastronanieczujesięjakośszczególniezobowiązana.wszkołachłatwoichętnienarzekasięnaporadnięiefektyjejpracy.Zgrzytajużnaetapieustalaniaterminówdiagnozyuczniów.Czasoczekiwanianabadanie jestwopinii szkoły zbyt długi.Niekiedymożnatenczasznaczącoskrócić,jednakzależytoraczejodrelacjiosobistychmiędzypracownikamiszkołyiporadni,niżodpotrzebdziecka.wwiększościszkółzarzucasię poradniom, że ich orzeczenia i opinie są schematyczne, ogólnikowe, pisanespecjalistycznym, trudnym językiem,nierzadkonierealne,anawetanachronicznei obarczone błędami. Zalecenia zawarte w tych dokumentach powinny ułatwićopracowanieindywidualnychprogramówpracyzdziećmiospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.wznacznejmierzejednaknieułatwiajązewzględunadefektytychzaleceń,złenastawienienauczycieli,roszczeniowepostawyrodziców.wszkołachoddalonych od poradni (jak te, w których prowadziliśmy monitoring) małowiadomo o ofercie zajęć prowadzonychw poradni. Często kierownictwo szkołyznatylkowzarysachofertętakichzajęć,aniejestzainteresowane,czykorzystająz nich uczniowie tej szkoły. Udział w zajęciach prowadzonych przez poradnię„dziecizterenu”jestwobectegoznikomy.Okazujesię,żenajpopularniejsząformąwspieraniaszkołysąprowadzoneprzezspecjalistówzporadniszkolenianauczycieli.Wydajesię,żeporadnie„wchodząwbuty”ośrodkówdoskonalenianauczycieli,byćmożekosztempoziomuswoichstatutowychzadań.

77

7. Edukacja przedszkolna

Wprawdzie edukacja przedszkolna wykracza poza podstawowy obszarnaszych zainteresowań (prawa dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych)uznaliśmy, iż dostęp do przedszkola jest tak ważny, iż należy go, prowadzącmonitoringw‚Polscegminnej’,uwzględnić.

Interesowałynasinformacjeoproblemach,zjakimiborykająsięsamorządygminne,przedewszystkimwzakresiedostępnościedukacjiprzedszkolnejdlaponadszesnastu tysięcydzieciwwiekuod3do5 latzameldowanychw tychgminach,gdzieprowadziliśmymonitoring.Pytaliśmywięco formyorganizacyjneedukacjiiopiekiprzedszkolnejorazmożliwościichrozwoju.Interesowałnasrównydostępdoprzedszkoli,wtymmożliwościdojazduzoddalonychmiejscowości.Badaliśmyrównież udział podmiotów niepublicznych w działaniach z zakresu edukacjiprzedszkolnejorazkosztyponoszoneprzezrodzicówwzwiązkuzpobytemdzieckawprzedszkolu.Chcieliśmywiedziećrównież,czyopiekaprzedszkolnadostępnajestdladzieciniepełnosprawnych.Przyglądaliśmysiętakżezmianom,jakiewostatnichlatachnastępująwgminachwzakresieorganizacjiopiekiiedukacjiprzedszkolnej.

Wychowanie przedszkolne ma na celu wspomaganie indywidualnegorozwoju dziecka w początkowych latach jego życia, kształtowanie jegoumiejętności intelektualnych i społecznych, a przede wszystkim wspomaganierodziny w wychowywaniu dziecka i przygotowaniu go do nauki w szkole. Doniedawna wychowanie przedszkolemogło być realizowane tylko w przedszkolualbo w oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej. Odniedawna wychowanie przedszkolne może być prowadzone również w innychformach(rozporządzenieMENz27maja2009r.wsprawierodzajówinnychformwychowaniaprzedszkolnego,warunkówtworzeniaiorganizowaniatychformorazsposobuichdziałania).

Podstawowymi formami realizacji wychowania przedszkolnego są:przedszkole oraz oddział przedszkolny w szkole podstawowej. Natomiast inneformy wychowania przedszkolnego mogą być tworzone w sytuacjach, gdy jestto uzasadnione warunkami demograficznymi, społecznymi, geograficznymijako punkty przedszkolne i zespoły wychowania przedszkolnego uzupełniającesieć publicznych przedszkoli i oddziałów przedszkolnych. Rekrutacja dzieci dopublicznych form wychowania przedszkolnego przeprowadzana jest w oparciuo zasadę powszechnej dostępności. w związku z obniżeniemwieku rozpoczęciarealizacji obowiązku szkolnego do 6 lat, dziecko w wieku 5 lat (w latachszkolnych2009/2010i2010/2011)maprawodoodbyciarocznegoprzygotowaniaprzedszkolnego. Organami prowadzącymi przedszkola, punkty przedszkolneoraz zespoły wychowania przedszkolnego mogą być gminy, osoby prawne (np.organizacjepozarządowe,stowarzyszenia,fundacje)iosobyfizyczne.

Zgodnie z ustawą zakładanie i prowadzenie publicznych zespołówwychowaniaprzedszkolnegoipunktówprzedszkolnychnależydozadańwłasnychgmin. Zadaniem oświatowym gminy jest zapewnienie kształcenia, wychowaniaiopieki,w tymprofilaktyki społecznej, takżewprzedszkolach.Siećpublicznychprzedszkoliioddziałówprzedszkolnychwszkołachpodstawowychprowadzonych

78

przez gminę ustala rada gminy. Ona również decyduje o tym, czy sieć należyuzupełnićinnymiformamiwychowaniaprzedszkolnego.Formytakiepowinnybyćdostosowanedolokalnychwarunkówipotrzeblokalnejspołeczności,gwarantującichdostępnośćdlapotencjalniezainteresowanych.

Opłatyzaświadczeniaprowadzonychprzezgminęprzedszkolipublicznychustalaradagminy,przyczymzopłatyzapobytdzieciwprzedszkolupublicznymwyłączone jestnauczanie iwychowaniewzakresieminimum5godzindziennie,w którym to czasie jest realizowana podstawa programowa wychowaniaprzedszkolnego.Ponieważwarkuszuorganizacjiprzedszkolaokreślasięcorocznieliczbę godzin pracy finansowanych ze środków przydzielonych przez organprowadzącyprzedszkole–należywnioskować,żepewne‘koszty’pracyprzedszkola(np. zajęcia dodatkowe nieobjęte podstawą programową,wyżywienie itd.)mogąbyćfinansowaneześrodkówpochodzącychodrodziców,tj.zopłatyzapobytdzieciwprzedszkolu.

Na terenie objętym badaniami (61 gmin) zamieszkuje łącznie ponad16,5 tys. dzieci w wieku od 3 do 5 lat. w zależności od regionu, wielkościicharakterujednostkisamorządowejorazjejpołożenialiczbadzieciwtymwiekuwposzczególnychgminachwahasięodkilkudziesięciu(najmniejsze55,59,64),dokilkuset(największe822,742,704).

Organizacja opieki przedszkolnej na terenie gminy

Opiekaprzedszkolnana tereniegminzorganizowana jestwbardzo różnysposób.Najwięcejgmin(25)prowadzijednolubkilkapublicznychprzedszkoliorazoddziałyprzedszkolne,działającewstrukturachpublicznychszkółpodstawowych.w9gminachfunkcjonujątylkopubliczneprzedszkola(jednolubkilka),brakjestinnychformopiekiiedukacjiprzedszkolnej.w8opiekaprzedszkolnazorganizowanajest w oddziałach przedszkolnych w publicznych szkołach podstawowych.w pozostałych gminach panuje duże zróżnicowaniew zakresie opieki i edukacjiprzedszkolnej. W 9 gminach w realizację zadań z tego zakresu zaangażowanesą podmioty niepubliczne, najczęściej różne stowarzyszenia. 3 samorządy nieprowadzążadnychplacówekpublicznych,azadanianaichterenierealizująplacówkiniepubliczne.

Ilośćdzieciobjętychróżnymiformamiopiekiiedukacjiprzedszkolnejjestzróżnicowanawzależnościodlokalnychwarunków.Najwięcejdzieciobjętychjestedukacją w formie przedszkola i oddziału przedszkolnego, najmniej w formachalternatywnych. Czas pobytu dziecka w przedszkolu i oddziale przedszkolnymwynosi od 5 do 10 godzin dziennie, w punktach przedszkolnych i zespołachwychowaniaprzedszkolnegonajczęściej4-5godzindziennie.

Dostępność przedszkola dla wszystkich dzieci, których rodzice deklarują taką potrzebę

Nasze informacje pochodzą od gminnych urzędników odpowiedzialnychza sprawy oświatowe. w 34 gminach deklarują oni pełne zabezpieczeniemiejscwprzedszkolach i innych formachopiekiprzedszkolnejdlawszystkichchętnych

79

dzieci.27gminniemawystarczającejilościmiejsc.Niektórezgminoferująmiejscawszystkim dzieciom sześcioletnim, dla młodszych natomiast brakuje miejsc.w jednej z gmin, gdziemiejscw przedszkolach jest zamało, rodzice korzystajązprzedszkoliwgminachsąsiednich.wramachwspółpracygminyrefundująsobiewformiedotacjiponoszonekosztyopiekiiedukacjitychdzieci.Częstoogólnailośćmiejsc w różnych formach wychowania przedszkolnego jest wystarczająca, aleoczekiwaniarodzicówsąinneodnośnieformy,czasulubmiejscaorganizacjizajęć.Najtrudniejszasytuacjajestwmałychwioskachpołożonychzdalaodcentrówgmin.Gminniurzędnicydoskonalezdająsobiesprawęzbrakówwtymzakresie:-„Zabezpieczamy w miarę możliwości.”; „Brakuje w miejscu zamieszkania rodziny, ale są w innych.”; „Zabezpieczamy, ale teraz mamy 15 osobową listę rezerwową.”; „Mamy niewielki odsetek odrzuconych chętnych – 8%.”; „Zabezpieczamy potrzeby obowiązku dla 6 i 5 latków, 3 i 4 latki w zakresie objętym regulaminem placówek.”.

Zzebranych informacjiwynika,żeokoło40%samorządówgminnychnaterenieobjętymbadaniemmaproblemyzzapewnieniemodpowiedniejilościmiejscdla dzieci, których rodzice chcą dla nich opieki przedszkolnej. Dzieci w wiekuobowiązkowej edukacji przedszkolnej mają w pełni zagwarantowane miejscawprzedszkolachioddziałachprzedszkolnychbądźalternatywnychformachopiekiiedukacji.Imdzieckomłodsze,tymrzadziejmaszansęnaprzyjęciedoprzedszkola.wznacznejczęścigmindotyczytoszczególniedzieci3-i4-letnich.

Dostęp do przedszkola dzieci z różnych miejscowości na terenie gminy i organizacja dowozu

Zinformacjiuzyskanychodurzędnikówwgminachwynika,żedostępdoprzedszkoli jestczasemwcaleniełatwy.Najczęściejprzedszkolasąorganizowanewmiastachidużychwioskach,wcentrachgmin.Stądteżdostępnośćdzieckadoprzedszkolabądźinnejplacówki,uzależnionajestodmiejscazamieszkaniarodziny.Bardzoczęstodziecizmałychmiejscowościnieuczęszczająnazajęcia,ponieważrodzinyniemogąichtamdowieźć.

Z oceny sytuacji w zakresie organizacji i sieci placówek wychowaniaprzedszkolnegodokonanejprzez33urzędnikówgminnychwynika,żenaichterenieniemarównegodostępudoprzedszkoliwszystkichdzieci.

Natomiast urzędnicy w 27 gminach uznali, że na ich terenie dostęp dlawszystkichdziecijestrówniełatwy.Umożliwiatobądźorganizacjadowozudzieci,bądźsprawniefunkcjonującakomunikacjalokalna.

Dowózdziecidoprzedszkoliodbywasięnajczęściejwrazzdowozemdziecido szkół. w 8 gminach tzw. ‘autobus szkolny’ lub ‘gimbus’ dowozi wszystkichchętnych przedszkolaków. Dowóz tylko dla pięcio- i sześciolatków zabezpiecza6 gmin. Wszystkich sześciolatków wozi się takim transportem w 19 gminach,atylkoczęśćsześciolatkówzniektórychmiejscowości–w6gminach.wponad20gminachniemażadnegozorganizowanegotransportudlaprzedszkolaków.Rodzicenajczęściej samimuszą dowozić dziecko do placówki,własnym lub publicznymtransportem. w przypadku dowozu organizowanego wspólnie z uczniami szkółpodstawowychigimnazjów,czaspobytudzieckawprzedszkoluuzależnionyjestodrozkładujazdytransportugminnegobądźkomunikacjilokalnej.

80

Nasirespondencizazwyczajdobrzeznająirozumiejąproblem:– „Nie dowozimy dzieci z 3 wsi, do jednej brak jest utwardzonej drogi, żeby mógł dojechać autobus, rodzice dowożą dzieci do autobusu do innej wsi, albo dzieci idą pieszo prawie 3 kilometry polnymi drogami.”; „Z terenów wiejskich nie mają łatwego dostępu.”; „Dostęp nie jest równy, ponieważ w gminie jest 20 wiosek, a tylko 4 przedszkola.”.

Gminy nie są zobowiązane do transportu dzieci do przedszkoli na takichzasadach jak uczniów szkół podstawowych i gimnazjów, dlatego często nieprzywiązują do tego szczególnej uwagi. z zebranych informacji jednoznaczniewynika, że dzieci z różnych środowisk imiejsc zamieszkania niemają równegodostępudoopieki iedukacjiprzedszkolnej.Najbardziejutrudnionydostępwtymzakresiemajądziecizmałychmiejscowości,oddalonychodcentrówgminnych.

Placówki wychowania przedszkolnego prowadzone przez podmioty niepubliczne

Na terenie objętym badaniami w 38 gminach nie ma żadnej placówkiprzedszkolnej prowadzonej przez niepubliczny podmiot. w 23 gminach istniejąróżne niepubliczne formy edukacji przedszkolnej. Najczęściej są to punktyprzedszkolneizespoływychowaniaprzedszkolnego.wpojedynczychprzypadkachsą to przedszkola, bądź oddziały przedszkolne, funkcjonujące przy szkołachpodstawowych.Organami prowadzącymi są zazwyczajmałe lokalne organizacjepozarządowelubosobyfizyczne.

Dzieci z niepełnosprawnością w wieku 3-5 lat na terenie gminy, objęte wychowaniem przedszkolnym

Zdecydowana większość urzędników odpowiedzialnych za oświatęwgminachniemażadnychinformacjiodzieciachzniepełnosprawnościąwwiekuprzedszkolnymmieszkającychwobrębiegminy.Niezbierasiętakichinformacjianinieprowadzi statystykna temat specjalnychpotrzebedukacyjnych iopiekuńczo-wychowawczych dzieci domomentu rozpoczęcia przez nie realizacji obowiązkuszkolnego.Zeszczątkowychinformacji,któreudałosięuzyskaćwkilkugminach(częściowo z referatów do spraw społecznych, ośrodków pomocy społecznej)wynika,że tylkoniewielkaczęśćdzieciz różnyminiepełnosprawnościamiobjętajestjakąkolwiekformąopiekiprzedszkolnej.

Zmiany w zakresie opieki przedszkolnej na przestrzeni ostatnich 3 lat w gminie

Wwiększościgminwostatnich3latachzachodziłyróżnegorodzajuzmianywzakresieedukacjiprzedszkolnej.Pojawiłosięszeregniepublicznychpodmiotówzakładającychnoweplacówki,poszerzyłotoofertęzajęćdladzieci.wkilkugminachprowadzonoinwestycjemającenaceluprzygotowaniebazydoutworzenianowychplacówek bądź też zwiększenie ilości miejsc w już funkcjonujących. w wieluprzypadkachzwiększonoofertęzajęćdladzieci,wydłużonoczaspracyprzedszkoli.Widaćrosnącepotrzebyioczekiwaniazestronyrodziców.

81

W16na61samorządówgminnychniewprowadzanożadnychzmianiniepodejmowanożadnychinicjatywwzakresieedukacjiprzedszkolnej.

Podsumowanie

Przedszkole w małych miejscowościach powoli przestaje być czymśniezwykłym i wyjątkowym. Zarówno władze lokalne, jak i rodzice zaczynająakceptowaćkorzyścizopiekiiedukacjiprzedszkolnej.Poszerzaniuofertysprzyjateżprawo,któreodniedawnadopuszczaorganizowanieróżnychformprzedszkolnychnietylkoprzezsamorządy,aletakżeprzezorganizacjepozarządoweiinnepodmioty.Wewszystkichgminachistniejąceprzedszkolazapewniająmiejscadzieciomobjętymobowiązkiemprzedszkolnym.Bywa,żemłodsze,3-i4-letniedziecimająproblemzprzyjęciemdoprzedszkola.Niktteżnieinteresujesiędziećminiepełnosprawnymiw wieku przedszkolnym. Dużym wyzwaniem organizacyjnym jest zapewnienierównego i łatwegodostępudoprzedszkoladzieciomz różnych,częstoodległychmiejscowości.Częśćsamorządówfinansujedowóztransportemsłużącymuczniomszkół, gdzie indziej sprawę ułatwia dobrze funkcjonujący transport publiczny.Jednak–niemazłudzeń–dostępdoprzedszkolabywazdecydowanietrudniejszydladziecimieszkającychwmałychwioskach,skądnawetdoautobusu trzeba iśćkilometry polnymi drogami. Tam, gdzie obserwowaliśmy symptomy poprawywobszarzeedukacjiprzedszkolnej,postępująonenieśpiesznie.Niestety,ażwcoczwartejgminieżadnychzmianniewidać.

82

8. Komentarze specjalistów

dr Agnieszka Wołowicz, oligofrenopedagogAkademiaPedagogikiSpecjalnejim.M.GrzegorzewskiejwWarszawie

Rekomendacje odnośnie zmian w systemie edukacjidzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach rozwojowych i edukacyjnych

Helsińska Fundacja Praw Człowieka przeprowadziła monitoring na temat prawado edukacji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Zorganizowanoi przeprowadzono badanie monitorujące w 61 gminach – jednostkach samorząduterytorialnegoprowadzącychszkołypodstawoweigimnazja,natereniewojewództw:mazowieckiego, podlaskiego, kujawsko – pomorskiego i pomorskiego, śląskiego,łódzkiegoorazlubuskiego.

Na podstawie zebranegomateriału (Raport zmonitoringu) orazw świetle danychpochodzących z innych badań (zob. Grodzka i Serafin, 2001, Kummant, 2005) ,obrazujących skalę specjalnych potrzeb, a także zasygnalizowanych najczęstszychproblemówwdrażaniaideiintegracjiorazpraktycznejrealizacjikoncepcjikształceniadziecizespecjalnymipotrzebamiwidać,żeperspektywapełnegourzeczywistnieniaidei autentycznej integracji jest jeszcze odległa. Zmiany postaw społecznychoraz przemiany w zakresie edukacji osób o zróżnicowanych możliwościachpsychofizycznych nie następują tak szybko, jak byśmy tego chcieli. Realizacjakoncepcjispecjalnychpotrzebedukacyjnych,mająca,mimowieluniedoskonałości,prawnepodstawy,wpraktyceokazuje siękoncepcjąmałodojrzałą iwprowadzanąwsposóbchaotycznyiwycinkowy.

Proponowanezmianyocharakterzesystemowym:1. Gruntowna zmiana zasad organizowania edukacji i pomocy dzieciom

i młodzieży z zaburzeniami funkcjonowania: odejście od zamkniętejlisty niepełnosprawności na rzecz nowej definicji specjalnych potrzebrozwojowych i edukacyjnych17 po to, by żadne potrzebujące dziecko niepozostawałopozasystemempomocy.

2. Zastąpienie opinii i orzeczeń dynamicznym dokumentem, w którym napodstawie ewaluacji, cyklicznie stwierdza się specjalne potrzeby dzieckaw poszczególnych sferach funkcjonowania, proponuje się działaniawspomagające, kompensujące i terapeutyczne oraz rodzaj placówki

17Dzieciimłodzieżzespecjalnymipotrzebamirozwojowymiiedukacyjnymitote,uktórychstwierdzasięspektrumobjawówutrudniającychlubuniemożliwiającychfunkcjonowanie:ruchowe,sensoryczne,poznawcze,wzakresiekomunikacji,emocjonalno-społecznei/lubpsychiczne,wpływającychnajakośćżyciaipełnienierólspołecznychterazi/lubwprzyszłości.Termin„dziecizespecjalnymipotrzebamirozwojowymi”odnosisiędodzieciwwieku:odurodzeniadorozpoczęcianaukiwszkole.Dzieci imłodzieżodmomenturozpoczęcianaukiwszkoledo jejukończeniaokreślasięmianem„dzieciimłodzieżzespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi”.

83

edukacyjnej, a także monitoruje się historię terapii i edukacji dziecka.Dokumenttenpowinienupoważniaćdoodebraniaprzewidzianychusług.

3. Wprowadzenie zapisu obligującego zespół orzekający do wskazanianajlepszej w opinii zespołu placówki dla danego dziecka wrazz uzasadnieniem. Zapisy powinny gwarantować elastyczną możliwościzmiany placówki na kolejnych etapach edukacyjnych. Zapewnieniekażdemu uczniowi ze specjalnymi potrzebami wyposażenia właściwegodo jego specjalnych potrzeb edukacyjnych. Zagwarantowanie realizacjiświadczeń proponowanych w ww. dokumencie poprzez zorganizowaniei wspieranie regionalnej współpracy międzyresortowej oraz przepływuinformacjiopotrzebachdzieci„kugórze”.

i. Systemedukacjimusibyćdrożnyielastyczny,czylimusiumożliwiaćprzechodzenie ucznia z placówki ogólnodostępnej do specjalnejiodwrotnie.Podstawowymikryteriamiokreśleniaoptymalnejformykształcenia na danym etapie edukacyjnym powinny być: aktualnypoziomrozwojuiwynikającezniegopotrzebydziecka,możliwościwyznaczonepoziomemintelektualnymifunkcjonowaniemzmysłówwzroku i słuchu oraz dotychczasowy postęp dydaktyczny ucznia.Rzetelna diagnoza, odpowiedzialność i kompetencje specjalistówpozwolą na wskazanie właściwej drogi edukacyjnej dla każdegodziecka – kształcenie w szkole ogólnodostępnej, integracyjnej lubwszkolespecjalnej.Dlaniektórychdziecikorzystniejbędziepodjąćnaukęwszkolelubklasiespecjalnej,abymócjąpotemkontynuowaćwformieedukacjiwłączającejwszkoleogólnodostępnejlubformiekształceniaintegracyjnego.

4. Finansowanieuczniazespecjalnymipotrzebamiedukacyjnyminiezależnieod miejsca edukacji (szkoła ogólnodostępna, szkoła integracyjna luboddziały/ klasy integracyjnew szkole ogólnodostępnej, szkoła specjalna)– subwencja powinna być przekazywanaw całości placówce kształcącejdanego ucznia.

5. Utworzenie systemu doradztwa/poradnictwa dla rodziców w sprawachedukacyjnych, prawnych, socjalnych, medycznych (zadanie wymagającewspółpracy międzyresortowej). Do tworzenia tego systemu możnawykorzystać istniejącą infrastrukturę (poradnie psychologiczno-pedagogicznelubszkołyspecjalne).

6. Ograniczenie liczby uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymikierowanych do indywidualnych zajęć (szczególna uwaga należy objąćdziecizgłębokąniepełnosprawnościąintelektualną).

Proponowanezmianydotycząceorganizacjipracyplacówekkształcącychdziecizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi:

1. Wprowadzeniewrozporządzeniuoramowychstatutachszkół iplacówekzapisuumożliwiającegoszkołomogólnodostępnym,wktórychsąuczniowieze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, zatrudnianie pedagogówspecjalnychzależnieod liczbydziecizespecjalnymipotrzebamioraz ich

84

potrzeb. Wyraźne określenie kompetencji osób zatrudnionych na takimstanowisku.

2. Możliwość zatrudniania w placówkach edukacyjnych (w uzasadnionych przypadkach) asystenta osoby niepełnosprawnej, którego rolą byłobywspieraniedziecizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi.

3. Wprowadzeniedorozporządzeniuostatutachszkółzapisówpozwalającychdyrektorom/radompedagogicznymszkółogólnodostępnychiintegracyjnychnadecydowanieoliczebnościklasikwalifikowaniudonichuczniów.Liczbauczniówze specjalnymipotrzebamiedukacyjnymiwklasiepowinnabyćelastycznaiuwarunkowanarodzajemistopniemzaburzeńwystępującychu uczniówanieodgórnymzapisem.

4. Nałożenienaplacówkiobowiązkuprzekazywaniaszkoledoktórejodchodzidziecko informacji o programach i dostosowaniach programowych, jakieuczeńwcześniejrealizowałorazwypracowanychnajlepszychpomysłachnapracęzdanymdzieckiem.

5. Nałożenienaplacówkiwszystkichtypówobowiązkutworzenianapotrzebydzieckazespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymiindywidualnegoprogramurozwojuiedukacji.

6. Promowanie stosowania w placówkach edukacyjnych systemówkomunikacji alternatywnej lub wspomagającej kompensujących brakfunkcjonalnejmowyuuczniówtak,byrealizacjapodstawyprogramowejniebyłazablokowanatymwłaśnieczynnikiem.

7. Zagwarantowanie dzieciom o specjalnych potrzebach dostępu do zajęćrewalidacyjnychniezależnieodtypuplacówkidoktórejuczęszczają.

8. Nałożenienaszkołyobowiązkuprzyjmowaniazgłaszającychsiędziecizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymiorazdostosowaniawarunkówiformkształcenia do potrzeb tych dzieci. Nałożenie na dyrektorówwszystkichtypówszkółobowiązkuzapewnieniauczniowizespecjalnymipotrzebamipotrzebnych specjalistycznych pomocy dydaktycznych i koniecznegooprzyrządowania.

9. Zapewnienie większej elastyczności ramowych planów nauczania.Zapewnienie dyrektorom większej możliwości decydowania o ilościgodzin przeznaczonych na poszczególne przedmioty nauczania. Celempowinna być realizacja indywidualnych programów edukacyjnych,uwzględniających wszystkie sfery rozwoju ucznia (komunikację, rozwójpoznawczy,emocjonalny,uspołecznienie,motorykęmałą,motorykędużą,samoobsługę).

Proponowane zmiany dotyczące przygotowania i doskonalenia nauczycieli orazdoskonalenianauczycieliczynnychzawodowo:

1. Absolwent pedagogiki specjalnej powinien byćw stopniu podstawowymwyszkolonywpracy z uczniemz każdym rodzajemniepełnosprawności,natomiastobowiązkowopowinienposiadaćspecjalizacjęzjednegorodzajuniepełnosprawności.

85

2. Wprowadzenie na wszystkich nauczycielskich i pedagogicznychkierunkachstudiówprzedmiotówprzygotowującychnauczycielidopracyz uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, realizowanychwarsztatowo, a także zagwarantowanie studiowania danego przedmiotupod kątem pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,umiejętności opracowywania indywidualnych programów edukacyjnychidostosowańrealizacjiprogramudlaróżnychgrupuczniów.Zapewnieniestudentom,októrychmowapraktykizuczniamizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi.

3. Przygotowanie i zrealizowanie na terenie całej Polski dla wszystkichnauczycieliszkółogólnodostępnychiintegracyjnychkursunt.umiejętnościwychowawczych (psychologicznych) pod kątemuczniów ze specjalnymipotrzebami. Przeszkolenie wszystkich już pracujących nauczycieli –przedmiotowcówwzakresiepracyzuczniamizespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi(wizyty,hospitacjestudyjne).

4. Nauczycieleispecjaliścimuszązadbaćoto,byzapewnićoptymalnewarunkidorozwojuiuczeniasięwszystkimdzieciom.Uczniowiepowinnirozumiećsytuację swoich kolegów. Dlatego też powinni otrzymać podstawowąwiedzę, szczególnie o ich trudnościach – wyjaśnianie odmiennychzachowań, trudności w poznawaniu i rozumieniu świata. Powinni takżeotrzymać wskazówki, co mogą robić w konkretnych sytuacjach (np.trudnychzachowańkolegi).

Rekomendacje dotyczące edukacji osób z głębokim upośledzeniem umysłowymPodtrzymaniedotychczasowegorozporządzeniaz1997rokuzmodyfikacjami

dotyczącymiponiższychobszarów:1. Nadanieosobomzniepełnosprawnościąintelektualnąwstopniugłębokim

statusuiprawucznia,atymsamymumożliwieniekorzystaniazdowozów,zopiekiwświetlicy,wydawaniaświadectwilegitymacjiszkolnych.

2. Maksymalne ograniczenie liczby osób z głębokim upośledzeniemkierowanychdo indywidualnychzajęć rewalidacyjno–wychowawczych;realizacjaobowiązku szkolnego tej grupyuczniówpowinnaodbywać sięprzedewszystkimwzespołachrewalidacyjno–wychowawczych.

3. Zalecenie tworzenia zespołów rewalidacyjno-wychowawczychdostosowanychdowiekuuczniów:dziecięcych,nastolatków i dorosłych.Zapisanie obowiązku zmiany placówki edukacyjnej przynajmniej razwciągucałegociągu realizacjiobowiązkuszkolnego iobowiązkunauki.Podyktowanetojestprzeciwdziałaniemdoskazywaniatejgrupyuczniówdoprzebywania,wskrajnychprzypadkach,przez22latawjednejplacówce,wgrupachniedostosowanychdowiekuuczniów.Inicjowaniepowstawaniaplacówekdlaokreślonychgrupwiekowychuczniówzniepełnosprawnościąintelektualnąwstopniugłębokim.

4. Wprowadzenie konieczności realizacji indywidualnego programudostosowanego nie tylko domożliwości rozwojowych, ale też dowiekuucznia.

86

Edukacji dzieci o specjalnych potrzebach powinny towarzyszyć działaniamające na celu zmiany w świadomości społecznej, a dotyczące akceptacji ideiintegracjispołecznej.wedukacjipowinnaspełniaćsięideajednościwzróżnicowaniu.Oznaczatotworzenietakichwarunków,wktórych–uznającindywidualnepotrzebyi możliwości dzieci i młodzieży – zapewnia się wspólne kształcenie wszystkimuczniom, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów ze specjalnymi potrzebamiedukacyjnymi.

Bibliografia: KummantM.,Raport stanu placówek integracyjnych w Polsce w roku szkolnym 2004/2005,Warszawa,CentrumMetodycznePomocyPsychologiczno-Pedagogicznej,2005Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym i specjalnym[zeszytoprac.TeresaSerafin;przywspółudz.UrszuliGrodzkiejiin.;podkier.WojciechaKsiążka]Warszawa:MinisterstwoEdukacjiNarodowej.BiuroAdministracyjne,2001

87

Violetta Florkiewicz – specjalista terapii pedagogicznejWojewódzkiOśrodekDoskonaleniaNauczycieliwSieradzu

Komentarz w sprawie systemu edukacji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych

JużwXIIIwiekujedenzfilozofówzwróciłuwagęnabogactwojakietkwiwróżnorodnościokreślając,iżmożenasonabardzoubogacić.Trudnojednakoprzećsię wrażeniu, że wXXI wieku nadal nie potrafimy skorzystać z jegomądrości.Świadczyo tympowszechnezjawisko społecznegopromowaniawszystkiego, comieścisięwtzw.średniej.Odwielulatz„dużympowodzeniem”,wtenschematwpisują się również założenia naszego systemu edukacji. Preferowanie uczniówprzeciętnych,chwaleniesięosiągnięciamiuczniazdolnego(niestetyczęstobędącychwynikiemjegosamodzielnejpracy)orazpomijaniemilczeniemlubokreślaniejakoutrudnienie,problemówuczniazdysfunkcjami,tonadalwwieluszkołachsposóbwspieraniaróżnorodności.

W tymmiejscumożnazaryzykować tezęwskazującąnawielowątkowośćprzedstawionego zjawiska. Pogłębiona analiza wybranych czynników będącychprzedmiotem niniejszego raportu kieruje uwagę czytelnika na problemy tkwiącewszkole,postawachnauczycieli,rodziców,pracownikówporadnipsychologiczno– pedagogicznej, organów samorządowych, jak również samych uczniów.Paradoksalnie, ta wielość podmiotów zaangażowanych w proces edukacyjnytrwa w stanie ciągłego i niestety – bezskutecznego poszukiwania pomysłu naprzemodelowanie formuły kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebamiedukacyjnymi. Nadal bowiem zamiast edukacji adaptacyjnej mamy edukacjęantycypacyjną i zamiast cieszyć się różnorodnością bezskuteczniewyrównujemyszanseedukacyjne.Byćmożepoprostuwystarczyłobyoweszansetworzyćnamiaręindywidualnychmożliwościipotrzebkażdegoucznia.Niestety,obserwującpracęnauczycieliniejednokrotnietrudnooprzećsięwrażeniu,żeciągłapresjaspołecznawyrównywaniaszansodbieraimczasniezbędnydodostrzeganiatego,cowdzieckujest inne i radość odkrywania aspektów rozwoju, czasem niepowtarzalnych,obrazującychprzymiotybędącejegomocnąstroną.W tej sytuacji umiarkowanym optymizmem napawają planowane przez MENzmiany dotyczące kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.Koniecznośćzapewnieniawszystkimdzieciommożliwiewysokiejjakościświadczeńedukacyjnych,czyli innymisłowy indywidualizacjawprocesiekształcenia,zostaławnichujętajakocelpodstawowy.…Spełnienie tego założenia jest niezbędne mimo faktu, że uczniowie, jako główne podmioty kształcenia, są niezwykle zróżnicowani pod względem potrzeb i możliwości. Są uczniowie wybitnie zdolni i o zdolnościach przeciętnych, uczniowie sprawni i z niepełnosprawnością, uczniowie pochodzący z różnych kulturowo środowisk społecznych. To zróżnicowanie nie powinno mieć wpływu na zapewnienie każdemu uczniowi możliwie najwyższej jakości świadczenia edukacyjnego...18, czytamywzałożeniachprojektu. 18 JoannaGłodkowska,„Modelkształceniauczniówzespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi–Różniceniemogądzielić”,2010r.

88

Stopniowewprowadzaniezmianmająułatwićrozwiązaniaprawne.Zostałyoneujętewkilku rozporządzeniachdotyczącychudzielania iorganizacjipomocypsychologiczno-pedagogicznej,warunkóworganizowaniakształcenia,wychowaniaiopiekidlamłodzieżyidzieciniepełnosprawnychorazniedostosowanychspołeczniemiędzy innymi:wpublicznychprzedszkolach, szkołach i innychplacówkach luboddziałachogólnodostępnychlubintegracyjnychorazośrodkachspecjalnych.

Innypakiet regulacjidotyczy szczegółowychzasaddziałaniapublicznychporadni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradnispecjalistycznych, ramowego statutu publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej,wtympublicznejporadnispecjalistycznej.19

Uprogu kolejnej reformywarto pokusić się o pewną refleksję dotyczącąpoziomu gotowości środowisk bezpośrednio zainteresowanych jej wdrażaniem.Możebowiemtaksięzdarzyć,żejedynąniepełnosprawnościąwzbytpospiesznym,niedopracowanymsposobieudzielaniapomocyosobomniepełnosprawnymbędzienasze nieprzygotowanie.

Odponad15latwspieramnauczycieliorazrodzicówwprocesiebudowaniajaknajlepszychwarunkówedukacyjnychdladzieciniepełnosprawnych.Razemprzeztewszystkielataczekamynareformękształceniawspomnianejgrupyuczniów.Terazkiedy znam ogólne jej założeniamamodczucia ambiwalentne.Do pozytywnychaspektów niewątpliwie należy położenie istotnego akcentu na indywidualizację,uwypuklenieznaczącejrolidiagnozywprocesieplanowania,przekazaniewiększychkompetencjinp.wdostosowaniuwymagańnaegzaminach,sprawdzianachradziepedagogicznej, pełniejsze włączenie innych podmiotów takich jak poradniepsychologiczno–pedagogiczne,ośrodkidoskonalenianauczycieliwbezpośredniprocesplanowaniairealizacjiterapiiuczniówospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.Obszarami, któremogą budzić niepokój, jest relatywniew stosunku dowyzwańniskipoziomkompetencjinauczycieliwzakresieprowadzeniazarównodiagnozy,jak i terapiiuczniówzdysfunkcjami. Istnieją równieżbariery,główniementalne,uniemożliwiającedostrzeżeniemocnychstron,aczasemwręcz talentówuczniówz niepełnosprawnościami, będące efektem budowanego przez latamuru niechęciibrakuwspółpracymiędzynauczycielamiapracownikamiporadnioraznauczycielamiarodzicami.Rodzice–osobykluczowewprocesiewspieraniaprocesuedukacyjnegoswoichdzieci,nadalnieznajązakresuoczekiwańpedagogówwstosunkudoichroliwewspomnianymprocesie,cowynikazogólnikowychimałokonkretnychzaleceńkierowanych pod ich adresem. Potwierdzenie powyższych wątpliwości, jakżewyraźniewidocznejestwwynikachbadańprzedstawionychwniniejszymraporcie.

Pomimo wielu wątpliwości wydaje się, że przyjęty kierunek zmian jestsłuszny,anowepropozycjepojawiająsięwnajbardziejoczekiwanymmomencie,bowiem od kilku lat obserwuje się w szkołach ogólnodostępnych wzrost liczbyuczniówzróżnyminiepełnosprawnościami,wtymgłówniezniepełnosprawnościąintelektualną. Zamieszczona w projekcie rozporządzenia dotyczącego warunkóworganizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieżyniepełnosprawnychorazniedostosowanychspołeczniewprzedszkolach, szkołachioddziałachogólnodostępnychlubintegracyjnychpropozycjamówiąca,że….§ 2.

19http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=4&Itemid=27

89

1. Kształcenie uczniów niepełnosprawnych w przedszkolach, szkołach i oddziałach, o których mowa w § 1, organizuje się na każdym etapie edukacyjnym, w integracji z uczniami pełnosprawnymi, w przedszkolu i szkole najbliższej ich miejsca zamieszkania20, może istotnie przyczynić się do dalszego, znacznego wzrostu ichliczby.

W tej sytuacji bardzo zasadnymwydaje sięwzmożeniewysiłku na rzeczpromowania integracyjnego modelu kształcenia. Pierwsza klasa integracyjna nateranie byłegowojewództwa sieradzkiego powstała 15 lat temu.Od tamtej poryutworzono 6 przedszkoli z oddziałami integracyjnymi, 8 szkół podstawowychz oddziałami integracyjnymi i 3 gimnazja z oddziałami integracyjnymi– łącznie17 placówek. Taka liczba może cieszyć, oznacza bowiem stopniowy wzrostzainteresowaniaintegracją.Mimopodejmowaniaprób,nachwilęobecnąnieudałosięjednakutworzyćklasyintegracyjnejwżadnejzeszkółponadgimnazjalnych.

Sytuacja analizowana z perspektywy czasu wskazuje, że zaledwie jednaplacówkaroczniepodejmujestaraniaoutworzenieoddziałuintegracyjnego.Dziejesię tow sytuacji, gdyMEN efektywniewspiera proces integracji, przeznaczającmiędzy innyminaedukacjędzieciniepełnosprawnych,które realizująobowiązekszkolnyw klasach integracyjnych dodatkową subwencję. Została ona utrzymanarównież w tegorocznym podziale subwencji. z moich spostrzeżeń wynika, iżźródłemniskiejefektywnościwdziałaniachnarzecztworzeniaklasintegracyjnychsąnadalbarierymentalnei-mimoprowadzonejodlatszerokiejakcjiinformacyjnej– niska świadomość środowisk szkolnychw tym zakresie.Można przypuszczać,żewciągunajbliższychlatzainteresowanieintegracjąznaczącowzrośnie,głównieza sprawą dociążenia nauczycieli dodatkowymi obowiązkami wynikającymiz reformy pomocy psychologiczno – pedagogicznej oraz zwiększającą sięliczbą uczniów niepełnosprawnych. Budującym zjawiskiem są również relacjez szerzej rozumianym środowiskiem, gdzie idea integracji spotyka się na ogółzciepłymprzyjęciemprzedstawicielisamorządówlokalnych,coznalazłorównieżodzwierciedleniewniniejszymraporcie.Przedstawicielesamorząduupatrująponadtowintegracjiszansęnazmniejszenieliczbydziecikształconychwformienauczaniaindywidualnego,coskutkujebardziejefektywnympodwzględemekonomicznymwykorzystaniemprzeznaczonychnatencelśrodków.Przedstawicielesamorządówbowiemzcorazwiększątroskąplanująopiekęnadrosnącąliczbądzieci,którychkształcenie prowadzone jestw formie nauczania indywidualnego.Należyw tymmiejscu jasno podkreślić, że tej najmniej ekonomicznie uzasadnionej formiekształcenia towarzyszą szczególnie niekorzystne zjawiska w zakresie rozwojuspołecznego dziecka.Niestety trend,w którym forma nauczania indywidualnegostała się antidotum na rozwiązanie wielu problemów szkolnych, nawet za cenęcałkowitego wykluczenia ucznia „niewygodnego” ze środowiska szkolnegoi społecznego nie został do chwili obecnej skutecznie zahamowany. Koncepcjapierwotnieprzeznaczonadlauczniów,którzyzewzględunaswójstanzdrowianiemogąuczestniczyćwzajęciachrazemzrówieśnikami,zostaławypaczonadotegostopnia,żemożnaterazodnieśćwrażenie, iżkryteriaklasyfikowania to tejformy20 Projekt Rozporządzenia MEN w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dladzieciimłodzieżyniepełnosprawnychorazniedostosowanychspołeczniewprzedszkolach,szkołachioddziałachogólnodostępnychlubintegracyjnych,(październik,2010).

90

kształceniazależąodszkoły,zespołudiagnozującegowporadnilubwręczsytuacjispołecznejrodziny.

Słusznie podkreślono w raporcie, iż problem nie dotyczy tylko zakresuzjawiska, ale również paradoksu sprowadzającego się do długiego czasuoczekiwanianawielospecjalistycznebadaniewsytuacjinieszczęśliwegowypadkulub przedłużającej się choroby dziecka, stanowiące jedne z istotnych elementówprocesu przyznawania nauczania indywidualnego. Istotnych zmian w tymzakresienależyoczekiwaćwnowychrozporządzeniachnamocyktórych, toradapedagogicznapowinnauzyskaćznaczniewiększekompetencjeidecyzyjnośćwtymzakresie,bezkoniecznościobligatoryjnegoprzeprowadzeniabadańpsychologiczno– pedagogicznych.

Zmianapodejścia doprocesudiagnozowania implikuje pytanie omiejsceorazrolęPPPwprocesiekształceniauczniazespecjalnymipotrzebamiedukacyjnym,gdyż główny rdzeń jej działań, nadal jest skupiony szczególnie na diagnozie.Kolejni uczniowie – często traktowani jako anonimowe przypadki problemówedukacyjnych,poddawanisądwu–trzygodzinnemuprocesowibadania,poktórymplacówkadiagnostycznawolnajestododpowiedzialnościzadalszyichlos.Brakujebowiemrozwiązańobligującychpracownikówporadnidomonitorowaniadalszychichlosów.Wielekontrowersjiwśrodowiskunauczycielibudząrównieżsameopinieiorzeczenia.Sątoczęstodokumentyzawierającezbiórspecjalistycznychokreśleńniemających realnych odniesień do podejmowanych przez nauczycieli działańedukacyjnych, zdarzają się nieprawidłowe interpretacjewynikóworazwskazaniaobjawówwzajemniesięwykluczających.Zdarzasię,iżpedagodzymusząkorzystaćze specjalnych warsztatów, by móc zrozumieć i prawidłowo interpretowaćzamieszczonewopiniachwnioskiorazzalecenia.Podobnespostrzeżeniaiuwagi,wzbogaconeoobszernewypowiedzinauczycielizawieraniniejszyraport.

Budowany przez lata mur wzajemnej niechęci i braku zrozumieniadoprowadził do swoistego paradoksu tzn. zamiany ról i zupełnego brakuwspółpracy na linii nauczyciel- uczeń –pracownik poradni i odwrotnie. Szeregpropozycji zmierzających do rozwiązania omówionych problemów zakładaprojekt rozporządzenia dotyczący działania PPP oraz zmiany jej statutu. Jegokluczowe założenia wskazują na konieczność włączenia pracowników poradnido bezpośredniej pracy szkoły.Mam tu namyśli prowadzenie diagnozy poprzezobserwacjęuczniaw szkole, zaangażowaniepracownikówPPPwkonstruowanieorazrealizacjęwybranychelementówindywidualnychprogramówterapeutycznych,prowadzenia zajęć specjalistycznych na teranie szkoły oraz udział w pracachzespołówds.uczniówzespecjalnymipotrzebamiedukacyjnymi.Samaideanapawaoptymizmem,natomiastdużewątpliwościbudzimożliwośćjejwdrożenia.Pomijającbarierymentalneorazobszernyprotokółrozbieżności,którewistotnysposóbmogąutrudnićproceswzajemnegopoznania,wdrażaniadowspółpracy iwspieraniasiępodczasrealizacjizadań–małorealistycznewydajesięrównieżwspółuczestnictwonp.15-20pracownikówporadniwprocesiediagnozyiterapiiuczniówospecjalnychpotrzebachedukacyjnychnaterenie150szkół.

Ostatni aspekt, na który zwrócono uwagę w raporcie to poziomprzygotowania nauczycieli do wdrażania nowych rozwiązań. Deklarowanywbadaniachśrodowiskowychniskipoziomkompetencjiwzakresiedokonywania

91

wieloaspektowejdiagnozyuczniabudzinajwiększyniepokój.Częstoprowadzonaprzez nieprzygotowanych pedagogów diagnoza pozostaje na poziomie ocenyosiągnięć edukacyjnych ucznia i sprowadza się do zdawkowych stwierdzeń typu„źleczyta”,„brzydkopisze”, itp.Dorzadkościnależąpróbyzgłębieniaprzyczynbrzydkiegopisania, a proponowane formy terapii podejmowanebez zrozumieniaistotyprzyczynzjawiskamogąokazaćsięsprzecznenietylkozmetodologią,lecz–cojestszczególnieniebezpieczne–mogąwprzypadkubłędnegodoborujejformimetoddysfunkcjępogłębić.

Nazakończeniewarto jednakżezwrócićuwagęnadwiebardzokorzystnezmiany.Popierwszeobserwowany jestzkażdymrokiemznaczącywzrost liczbynauczycieli uzyskujących kwalifikacje w zakresie oligofrenopedagogiki, terapiipedagogicznej lub innych specjalności. Studia podyplomowe kończą najczęściejmłodzi nauczyciele, często zaraz po ukończeniu studiów licząc, że dodatkowekwalifikacje ułatwią im znalezienie pracy. Znakomita większość z nich posiadakompetencje niezbędne do pracy z uczniem dysfunkcyjnym, natomiast źródłemproblemów jestbrakdoświadczeniawpracyzdziećmio specjalnychpotrzebachedukacyjnych.

Drugi pozytywny aspekt to zmiana podejścia w kształceniu dzieciz niepełnosprawnościami, którego kierunek określają planowane zmianyrozporządzeńMEN.Dziękinimzaistniejeszansa,żeedukacjawłączająca,niosącaze sobą potrzebę integracji z osobami niepełnosprawnymi, o innych potrzebach– da szansę na promowanie,wspieranie i powszechną akceptacje różnorodności,a właśnie to we współczesnej edukacji, poza realizacją podstawy programowej,wydajesięnajważniejsze.

92

Streszczenie

W 2010 roku pracownicy i współpracownicy HFPC przeprowadzilimonitoring prawa do nauki dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.Badania prowadzono w 61 gminach (w – 61 podstawówkach, i 60 gimnazjach)wwojewództwach:mazowieckim,podlaskim,kujawsko-pomorskim i zachodnio-pomorskim,śląskim,łódzkimilubuskim.

Badaniabyłyprzeprowadzonemetodąwywiadówkierowanych,doktórychprzygotowano szczegółowe dyspozycje. Wywiady prowadzono z kierownikiemwydziału /zespołu ds. oświaty w gminie (organie prowadzącym szkoły) orazz dwoma dyrektorami i dwoma pedagogami szkół – podstawowej i gimnazjumwkażdejgminie.Interesującenasobszarybadawczeto:

− dostępdonauczaniaindywidualnegoijegoorganizacja,− dostęp do edukacji dla dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia

specjalnego,− kształceniedziecizopiniamiospecjalnychpotrzebachedukacyjnych,− organizacjakształceniaipomocydladzieciszczególnieuzdolnionych,− dostępdoprzedszkolanatereniegminy.

Obowiązujące przepisy prawa oświatowego stanowią o różnego rodzajuuprawnieniachdlatejniemałejgrupydzieci(ok.20%populacji).Wynikinaszychbadań pokazały, że ich prawa, zarówno niepełnosprawnych, jak i szczególniezdolnychniesąwłaściwierealizowane.

Prowadziliśmy monitoring w ‚Polsce gminnej’, ale wnioski dotyczącewadliwie funkcjonującego systemu edukacji dzieci z orzeczeniami i opiniami,i braku systemu wsparcia dla dzieci szczególnie uzdolnionych mają w naszymprzekonaniucharakterogólny.

Wyniki badań wskazują na pilną potrzebę wprowadzenia poważnychzmiansystemowych,nowegopodejściadokwestiinauczaniadzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych.Zarównotych,którewymagająpomocywwyrównaniuich szans edukacyjnych, jak i tych, które potrzebują systemowegowsparcia aby,w jak największym stopniu rozwinąć i wykorzystać ich zdolności. Obecnie cipierwsimimoniemałegowysiłkunauczycieliinakładówfinansowychnieotrzymująefektywnej i adekwatnej pomocy, co jest frustrujące dla wszystkich – dzieci,rodziców i nauczycieli. Zkoleiwprzypadkudziecizdolnychbrakujeświadomości,jakwielkipotencjałjestmarnotrawionywwymiarzeindywidualnymispołecznym.

Wydaje się, iż pojęcie ‚indywidualizacja nauczania’ jest obecnienadużywane.Nauczyciele nie są kształceni dopracywgrupie dzieci na różnychpoziomach,pracujązatemz„przeciętnym”.Szczególneobawyiwątpliwościbudzisytuacja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w starszych klasach szkółogólnodostępnych.Wielunaszychrozmówcówpodkreślałofikcyjnośćintegracjinatymetapie,szczególniewzakresieintegracjizrówieśnikami.

Wyrównywanie szans odbywa się w trakcie zajęć dodatkowych(wyrównawczych, korekcyjnych), co jest zmorą dla nauczycieli, bo pracują

93

dodatkowo,jakmówiąspołeczniewramach19godziny(napodstawieart.42Kartynauczyciela).Nieatrakcyjnesąteżdladzieci,bosątododatkowe,typowelekcjedoitakzadługiegojaknaichmożliwościdniaszkolnego.Systempowinienzapewnićim autentyczną indywidualizację nauczaniaw ramach obowiązującego programubez zajęć dodatkowych. a jeżeli zajęcia dodatkowe to prowadzone przez innychspecjalistówiwinnejformie,iinnymimetodami.

Nauczycieli trzebaprzygotowaćdopracy indywidualnejwzróżnicowanejgrupiedzieci.Należałobywięcwprowadzićdosystemukształceniaidoskonalenianauczycieli edukację w zakresie jednoczesnej pracy z dziećmi o różnychmożliwościachintelektualnychipotrzebachedukacyjnych.

Systemskoncentrowanyjestnausprawnianiudeficytówdzieci,azapominasię o wzmacnianiu ich „mocnych stron”, rozwijaniu posiadanych umiejętnościimożliwościdziecka.

Pókico,nauczaniewłączającenamniewychodzi.Pewnąszansąsą,jaksięwydaje,szkoły/oddziałyintegracyjne,aletychjestzdecydowaniezamało.Zasadnewydaje się teżwiększe dookreślenie przezMENobowiązków szkoływ zakresiepomocy uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Tak, by różniceuzależnioneodzasobnościgminyczyzainteresowaniaproblememgminnychwładzoświatowychniebyłyzbytrażące.

Kolejna kwestia to wczesna diagnoza i wielodyscyplinarne działaniasocjalne, medyczne, psychologiczne i edukacyjne. Tego zadania nie realizuje„Polskagminna”,boniemadziałańsystemowych.

Ważnymibagatelizowanymproblememjestbrakautentycznejwspółpracyszkołyzrodzicami,mimoróżnychfasadowychdeklaracjiiwistocieniejesttowinarodziców.Szkołaniemadlanichżadnejoferty.Nauczycielitrzebauczyćnietylkopracy z dziećmi, ale też z rodzicami. Tradycyjnawywiadówka, na której rodzicsłyszyjakieproblemystwarzajegodzieckopowinnajużdawnoodejśćdolamusa.Rodzice powinni zostać zaangażowani do tworzenia indywidualnych programówedukacyjnychdlaichdziecizjasnoikonkretnieokreślonymidlanichzadaniami.

Napewnownikliwegozbadaniawymagazjawiskodługotrwałegonauczaniaindywidualnego.Niejesttokorzystnedladzieckainapewnodlafinansówgminy.Zamiast przedłużać należałoby w każdym indywidualnym przypadku (pozaoczywistymi,gdziedzieckofizyczniedoszkołyniemożedotrzeć)przyjąćprogrampowrotudoszkoły.

Istniejepilnakoniecznośćwprowadzeniazmianwzakresierealizacjiprawado edukacji uczniów szczególnie uzdolnionych. Nie ma jednolitych kryteriówidentyfikacji dziecka zdolnego, nie ma systemu wsparcia zarówno w sensiemerytorycznym,jakifinansowym.Ogromnypotencjał intelektualnyuczniówjestmarnotrawiony,bosystemedukacjijestnastawionyna‚przeciętnego’.

Mimopewnejpoprawywzakresiedostępnościedukacjiprzedszkolnejnadalw¼badanychprzeznasgminnicsięniezmieniło.Największymproblememjestnadaldostępnośćprzedszkoladladzieciniepełnosprawnychitychcomieszkają„dalekoodszosy”.

WMENprzygotowanopakietzmianwzakresiepomocypsychologiczno-pedagogicznej udzielanej dzieciom o specjalnych potrzebach edukacyjnych.Zasadniczeelementyproponowanychzmiantopowoływanywkażdejszkolezespół

94

ds.specjalnychpotrzebedukacyjnychuczniów.KażdytakiuczeńbędzieposiadałKartę potrzeb i wsparcia. Pracownicy poradni będą odciążeni od wykonywanianiektórych dotychczasowych opinii (takie obowiązki przejmie Zespół), ale będączęściejwszkoledodyspozycjiuczniów,nauczycieliirodziców.

CzyformalnepowołanieinazwanieZespołu,którywpraktyceitakjużjestzmienisytuacjędzieciospecjalnychpotrzebachedukacyjnych?Czyzagwarantujeto indywidualne podejście do każdego dziecka w klasie ogólnodostępnej, gdzienauczycielmaconajmniej20uczniów,nierzadkowięcej,wtymkilkuzróżnymideficytami?Czynauczycielezostanąwyposażeniwnowoczesnemetodypracy,czyotrzymająwsparciespecjalistów?Czypojawiającysięwszkolepracownikporadnipsychologiczno-pedagogicznej udzielający konsultacji, prowadzący szkoleniajest istotnym rozwiązaniem systemowym?Czy rzeczywiście pracownicy poradnizostanątakodciążeni,żegrosswojegoczasupracybędąmoglipoświęcićnapracęw szkole? Pytań i wątpliwości jest wiele – przepisy milczą odnośnie środkówprzeznaczonych nawprowadzenie zmian: dokształcenie nauczycieli, zatrudnieniedodatkowych specjalistów itp. Bez zagwarantowania określonych środków,rzetelnego przygotowania nauczycieli i zagwarantowania im realnej pomocyspecjalistów trudno liczyć na poprawę jakości edukacji dzieci o specjalnychpotrzebachedukacyjnych.

95

Abstract

In2010,HFHRemployeesandassociatesconductedamonitoringoftherighttoeducationofchildrenwithspecialeducationalneeds.Thestudywasconductedin 61 communes (at – 61 elementary schools, and 60 secondary schools) in thefollowingVoivodships:Masovian(mazowieckie),Podlaskie,Kuyavian-Pomeranian(kujawsko-pomorskie),Pomeranian(pomorskie),Silesian(śląskie),Lodz(łódzkie)andLubusz(lubuskie).

Theresearchwascarriedoutusingtargetedinterviews,forwhichdetailedinstructions were prepared. Interviews were conducted with the head of thedepartment / team responsible for education in the commune (the local organresponsibleforrunningschools),aswellastwoprincipalsandtwoteachersfromelementaryandsecondaryschoolsineachcommune.Theresearchareasthatwewereinterestedinare:

− accesstoindividuallearninganditsorganization,− accesstoeducationforchildrenjudgedtorequirespecialeducation,− education of children who have received an opinion regarding special

educationalneeds,− organizationofeducationandsupportforparticularlygiftedchildren,− accesstopre-schooleducationwithintheterritoryofthecommune.

Existing provisions of the educational law determine various kinds ofeducationalrightsforthisnotsoinconsiderablegroupofchildren(about20%ofthepopulation).Theresultsofourresearchshowedthattherightsofbothdisabledandparticularlygiftedchildrenarenotbeingproperlyobserved.

Weconductedthemonitoringwithinthesocalled„CommunalPoland”,buttheconclusionsregardingthedefectivefunctioningofthesystemofeducationforchildrenwiththeabovementionedjudgmentsandopinionsandthelackofasystemsupportingparticularlygiftedchildrenareinourviewverycommonandgenerallyapplicable.

Theresearchresultsindicatetheurgentneedforimplementingcomprehensivechanges in thesystemandanewapproach to the issueof teachingchildrenwithspecialeducationalneeds.Thisrelatesbothtothosewhoneedassistancetoensureequaleducationalopportunities,aswellasthosewhorequirecomprehensivesupportin order to develop and take advantage of their abilities to the furthest possibleextent.Currently,theformer,despiteconsiderablefinancialexpendituresandeffortfromteachers,donotreceiveefficientandadequatesupport,whichisfrustratingforeveryone–thechildren,parentsandteachers.

Andinthecaseofgiftedchildren,thereisalackofawarenesswithregardtothegreatpotentialthatisbeingwastedintheindividualandsocialdimension.

It seems that the term ‚individualization of teaching’ is currently beingabused.Teachersarenottrainedtoworkwithagroupofchildrenatdifferentlevels;thereforetheyworkwiththe„average”.Particularconcernsanddoubtsareraisedwithregardtothesituationofchildrenwithintellectualdisabilitiesinseniorclassesof public schools. Many of our interviewees stressed the fictitious character ofintegrationatthisstage,especiallyintermsofintegrationwiththeirpeers.

96

Thelevelingofopportunitiesisdoneinthecourseofadditional(compensatory,corrective)classes,whichisanightmareforteachers,becausetheydoadditional(astheycallitsocial)workaspartofthe19thhour(basedonArticle42oftheTeachers’Charter). These classes are also unattractive to the children, because they areadditional,typicallessonsthatprolongtheschoolday,whichalreadyexceedstheircapabilities.The system should provide themwith an authentic individualizationofteachingwithintheexistingprogramwithoutadditionalclasses.Andifthereareadditional classes, they should be conducted by other professionals and in otherforms,usingothermethods.

Teachershavetobepreparedforindividualworkwithadiversifiedgroupofchildren.Itwouldthereforebereasonabletoincludewithintheconfinesoftheteachers’educationanddevelopmentsystemeducationalcoursesonsimultaneouslyworkingwithchildrenwithdifferentabilitiesandintellectualneeds.

The system is focusedon improvingchildren’s shortcomings, and forgetsaboutconsolidatingtheir„strengths”,developingthechild’sskillsandabilities.

For the moment, inclusive education has come to nothing.As it seems,integration schools / departments could provide some opportunities, but there isdefinitelynotenoughofthese.

ItalsoseemsjustifiedfortheMinistryofEducationtofurtherdeterminetheresponsibilitiesofschoolsinthescopeofassistingstudentswithspecialeducationalneedssothatthedifferences,dependentonthewealthofacommuneorthecommunaleducationauthorities’interestinthisissue,arenotoverlystriking.

Another issue is early diagnosis and multidisciplinary social, medical,psychological and educational actions. This task is not being performed by„CommunalPoland”,becausetherearenocomprehensiveactions.

Animportantandunderestimatedproblemisthelackofgenuinecooperationbetweenschoolsandparents,despitethevariousflashydeclarations.Andinessence,thisisnottheparents’fault.Theschoolhasnothingtoofferthem.Teachersneedtobetaughtnotonlyhowtoworkwithchildren,butalsowiththeirparents.Thetraditionalparents-teachermeeting,duringwhichaparenthearsabouttheproblemshis/herchildiscausing,shouldhavebeenputtorestalongtimeago.Parentsshouldbeinvolvedindevelopingindividualeducationalprogramsfortheirchildren,withtheirtasksclearlyandspecificallydefined.

The phenomenon of long-term individual learning certainly requiresinsightfulinvestigation.Thisisnotbeneficialforchildren,andcertainlynotforthecommune’s finances. Instead of prolonging this process, in each individual case(besides theobviousones,where thechildphysicallycannot reach the school) itwouldbereasonabletoadoptaprogramleadingtothechild’sreturntoschool.

Thereisanurgentneedtointroducechangesinthescopeofobservingtherighttoeducationforparticularlygiftedstudents.Therearenouniformcriteriaforidentifyinggiftedchildrenand there isno support systemboth incontent-relatedandfinancialterms.Thestudents’enormousintellectualpotentialisbeingwasted,becausethesystemofeducationisadjustedtothe‚average’.

Despitecertainimprovementswithregardtotheavailabilityofpre-schooleducation,nothinghaschanged in¼of thecommunes thatweremonitored.Thebiggestproblemisstill theavailabilityofpre-schoolforchildrenwithdisabilitiesandthoseliving„faroffthehighway”.

97

TheMinistryofEducationpreparedapackageofchangesinpsychologicalandeducationalsupportprovidedtochildrenwithspecialeducationalneeds.

Theessentialelementsoftheproposedchangesincludetheappointmentofateamforthespecialeducationalneedsofstudentsateachschool.EachsuchstudentwillhaveaCharterofneedsandrequiredsupport.Employeesoftheguidanceservicewillberelievedoftheresponsibilitytopreparesomeoftheircurrentopinions(theseobligationswillbetakenoverbytheTeam),buttheywillbemorefrequentlyatthedisposalofstudents,teachersandparentsattheschool.

WilltheformalappointmentanddenominationoftheTeam,whichinpracticeis already in operation, change the situation of childrenwith special educationalneeds?Willitguaranteeanindividualapproachtoeachchildinpublicclasses,wheretheteacherhasatleast20students,sometimesmore,includingseveralwithdifferentdisabilities?Will teachersbe equippedwithmodernworkmethodsandwill theyreceive support from specialists? Is the psychological and educational counselor,whoappearsattheschooltoprovideconsultationsandconducttraining,anessentialcomprehensive solution? Will the employees of the guidance service really berelievedoftheirresponsibilitiestosuchanextentthattheywillbeabletodevotethemajority of their time toworking at schools?There aremany questions anddoubts–legalregulationsmakenomentionofthemeansdevotedtotheintroductionof changes: teachers training, recruitment of additional specialists, etc.Withoutguaranteeingspecificresources,solidpreparationofteachersandensuringthattheyreceive truesupport fromspecialists, it isdifficult toexpect improvements in thequalityofeducationforchildrenwithspecialeducationalneeds.

98

Резюме

В2010годуработникиисотрудникиХФПЧосуществилимониторингправанаобразованиедетейсоспециальнымиобразовательнымипотребностями.Исследования были проведены в 61 гмине (в 61 начальной школе и 60гимназиях) в следующих воеводствах: Мазовецком, Подляском, Куявско-ПоморскомиЗападно-Поморском,Силезском,ЛодзинскомиЛюбушском.

Исследования осуществлялись методом фокусированных интервьюс подготовленным детальным перечнем аспектов, по которым должна бытьполучена информация. Интервью проводились с руководителем отдела(группы) по вопросам образования в гмине (орган, к компетенции которогоотносятсяшколы),двумядиректорамиидвумяпедагогамишкол–начальнойигимназиивкаждойгмине.Интересующиенасэлементыполяисследования:

− доступкиндивидуальномуобучениюиегоорганизация,− доступ к образованию для детей, получивших заключения о

потребностивспециализированномобучении,− обучение детей, имеющих справку об особых образовательных

потребностях,− организацияучебыипомощидляособоодаренныхдетей,− доступкдетскомусадунатерриториигмины.

Действующие положения законодательства об образованиипредусматривают разного рода права для этой немалой группы детей (ок.20%популяции).Результатынашихисследованийпоказали,чтоихправа,какполучившихзаключенияопотребностивспециализированномобучении,такиособоодаренных,невыполняютсянадлежащимобразом.

Мы проводили мониторинг в «гминной Польше», но выводы,касающиесянедостаточнохорошодействующейсистемыобразованиядетей,получившихразногородазаключения,иотсутствиясистемыподдержкидляособоодаренныхдетей,понашемуубеждению,носятобщийхарактер.

Результатыисследованийсвидетельствуютонеотложнойнеобходимостивведениясерьезныхсистемныхизменений,новогоподходаквопросуобучениядетейсособымиобразовательнымипотребностями–кактех,которыетребуютпомощи в выравнивании их образовательных шансов, так и тех, которыенуждаютсявсистемнойподдержкедлятого,чтобывмаксимальнобольшойстепениразвитьииспользоватьсвоиспособности.Внастоящеевремяпервые–несмотрянанемалыеусилияучителейифинансовыерасходы–неполучаютэффективнойиадекватнойпомощи,чтовызываетфрустрациюувсех–детей,родителейиучителей.

В свою очередь, в случае одаренных детей не хватает понимания,насколько большой потенциал растрачивается в индивидуальном иобщественномизмерении.

Как представляется, понятием «индивидуализация обучения» внастоящеевремязлоупотребляют.Учителянепроходятподготовкудляработыс группой детей с разными уровнями, поэтому они работают с учащимся-

99

«середнячком». Особые опасения и сомнения вызывает положение детейс интеллектуальной инвалидностью в старших классах общедоступныхшкол. Многие наши собеседники подчеркивали, что интеграция на этомэтапе совершается лишь «на бумаге», особенно это касается интеграции сровесниками.

Выравнивание шансов осуществляется в ходе дополнительных(выравнивающих, коррекционных) занятий, что очень проблематично дляучителей, поскольку они работают дополнительно, как они говорят, «наобщественных началах», в рамках 19 часа (на основании статьи 42 Закона«Карта учителя»). Такие занятия непривлекательны также для детей, ведьэто дополнительные, типичные уроки, в добавку к уже и так слишкомдлинномудлянихучебномудню.Системадолжнаобеспечитьимнастоящуюиндивидуализацию обучения в рамках действующей программы бездополнительныхзанятий.Аеслиэтовсе-такидолжныбытьдополнительныезанятия,тоонидолжныпроводитьсядругимиспециалистами,вдругойформеидругимиметодами.

Учителей необходимо подготовить к индивидуальной работе вдифференцированной группе детей. Таким образом, необходимо ввестив систему образования и повышения квалификации учителей обучение вобласти одновременной работы с детьми с различнымиинтеллектуальнымивозможностямииобразовательнымипотребностями.

Системасосредоточенанавосполнении«дефицитов»детей,приэтомоназабываетобусиленииих«сильныхсторон»,развитииимеющихсяуменийивозможностейребенка.

На данный момент инклюзивное образование у нас не получается.Определеннымшансом,какпредставляется,являютсяинтеграционныешколы/отделения,ноихслишкоммало.

Обоснованным,какпредставляется,былобыболееточноеопределениеМинистерствомнародногообразованияобязанностейшколывобластипомощиучащимсясособымиобразовательнымипотребностями–такимобразом,чтобыразличия,зависящиеотфинансовогосостояниягминыилизаинтересованностиданнойпроблемойгминнымиорганамивсфереобразования,небылитакимиразительными.

Следующий вопрос – ранний диагноз и мультидисциплинарныесоциальные,медицинские,психологическиеиобразовательныемероприятия.«Гминная Польша» этой задачи не выполняет, поскольку отсутствуютсистемныедействия.

Важнойинедооцениваемойпроблемойявляетсяотсутствиенастоящегосотрудничества школы с родителями, несмотря на различные формальныедекларации. Действительно, это не вина родителей. Школа не может имничегопредложить.Учителейнеобходимоучитьнетолькоработесдетьми,ноиродителями.Традиционноеродительскоесобрание,накоторомродительслышит, какие проблемы создает его ребенок, уже давно отжило свой век.Родителидолжныбытьвовлеченывсозданиеиндивидуальныхобразовательныхпрограммдлясвоихдетейсчеткоиконкретноустановленнымизадачамидляних.

100

Несомненно, внимательного изучения требует явление длительнойиндивидуальнойучебы.Этонеполезнодляребенкаи,безвсякогосомнения,дляфинансовгмины.Вместотого,чтобыпродлеватьее,необходимовкаждоминдивидуальномслучае(кромеочевидныхслучаев,когдаребенокфизическинеможетдобратьсядошколы)приниматьпрограммувозвращениявшколу.

Существует неотложная необходимость в изменениях в сферереализации права на образование особо одаренных учащихся. Отсутствуютунифицированныекритерииидентификацииодаренногоребенка,нетсистемыподдержки–какссодержательной,такисфинансовойточкизрения.Огромныйинтеллектуальныйпотенциал учащихся растрачиваетсяпо тойпричине, чтосистемаобразованиянастроенана«середнячков».

Несмотря на определенные улучшения в сфере доступностидошкольногообразования,по-прежнемув¼анализируемыхнамигминничегонеизменилось.Самойбольшойпроблемойпо-прежнемуостаетсядоступностьдетскогосададлядетей-инвалидовитехдетей,которыепроживают«далекоотшоссе».

ВМинистерственародногообразованияподготовленпакетизмененийв сфере психолого-педагогической помощи, оказываемой детям с особымиобразовательнымипотребностями.

Основные элементы предлагаемых изменений – это создаваемая вкаждой школе Группа по вопросам особых образовательных потребностейучащихся.Укаждоготакогоученикабудет«Картапотребностейиподдержки».Работников консультационных центров освободят от подготовки некоторыхзаключений (такие обязанности возьмет на себя данная вышеупомянутаяГруппа),ноблагодаряэтомучащебудутвшколевраспоряженииучащихся,учителейиродителей.

Изменит ли официальное создание и название Группы, которая напрактикеитакужесуществует,положениедетейсособымиобразовательнымипотребностями? Будет ли это гарантировать индивидуальный подход ккаждомуребенкувобщедоступномклассе, гдеуучителяестькакминимум20 учеников, а нередко и больше, в том числе несколько с различнымипотребностями? Будут ли учителя обучены современным методам работы,получатлиониподдержкуспециалистов?Можнолисчитатьпоявляющегосяв школе работника психолого-педагогического консультационного центра,предоставляющего консультации и ведущего тренинги, важным системнымрешением?Действительнолинагрузкаработниковпсихолого-педагогическихконсультационных центров будет уменьшена настолько, что большую частьсвоего рабочего времени они смогут посвящать работе в школе? Вопросови сомнений есть много – в положениях не урегулирована тема средств,предназначенных на внедрение изменений: обучение учителей, прием наработудополнительныхспециалистовит.п.Безобеспеченияопределенныхфинансовыхсредств,добросовестнойподготовкиучителейигарантированияимреальнойпомощиспециалистовневозможнорассчитыватьнаповышениекачестваобразованиядетейсособымиобразовательнымипотребностями.

101

Załączniki– Narzędziabadawcze

PYTANIA DO DYREKTORA SZKOŁY Data rozmowy:

Nazwa szkoły:Adres szkoły:ulicanumerkod pocztowy,miejscowośćpowiatwojewództwotelefone-mailstrona wwwOrgan prowadzący szkołę:Imię i nazwisko dyrektora szkoły:Charakterystyka szkoły: liczba uczniów

liczba oddziałówŚrednia liczebność klasWymiar pracy pedagoga szkolnegoWymiar pracy psychologa

1. Nauczanie indywidualne

1.1.liczbawszystkichdzieci objętychn.i.(wtymroku)

liczbadzieci n.i. długotrwale

Liczbadziecinauczanych ind. z przyczyn nagłych

1.2.Czysądzieci,którewzasadziemogłybychodzićdoszkoły,alezjakichśprzyczynsąnauczaneindywidualnie?(np.trudnościzdowozemdzieckaniepełnosprawnego,szkołaniedostosowanadodzieckanawózku)–przykłady

1.3.Ileczasuupływaodmomentuzdarzenia,którewymagaindywidualnegonauczania,dopodjęciarealnejnauki?Odczegotozależy?Przykłady

1.4.Czyworzeczeniuporadnijestokreślonaproponowanaliczbagodzin? TAKNIE

1.5.Odczegozależyostatecznieprzyznanaliczbagodzin?

102

1.6.wjakichklasachjestobecnierealizowanenauczanieindywidualne,iledzieci,ilegodzin,iledni,ilunauczycieli?

Lp klasa Liczbadzieci Liczbagodzin Liczbanauczycieli Liczbadniwtygodniu

1.7.Czyrealizowanesąwszystkieprzedmioty? TAKNIE(acozreligią).

1.8.wjakiejsytuacjiniesąrealizowanewszystkieprzedmioty?Odczegotozależy? 1.9.Czyszkołajestwstaniezabezpieczyćnauczanieindywidualneprzezspecjalistów? jakiemaztymtrudności,jaksobieznimiradzi?

1.10.Gdziesąrealizowanezajęciawprzypadkukonkretnychdzieciiodczegotozależy?(wdomu,wszkole,winnymmiejscu)

1.11.Cozdaniemdyrektorastanowinajwiększyproblemzrealizacjąnauczaniaindywidualnego?

2.Dziecikształconeprogramemszkołyspecjalnejwszkolemasowej

2.1Liczbadzieciwtymrokuszkolnymkształconychprogramemszkołyspecjalnej.

2.2Jakiegotypusątoniepełnosprawności?(intelektualna,ruchowa,niedosłuch,niedowidzenie,inne)

2.3Czysąwszkoledziecizdiagnoząoniedostosowaniuspołecznym?

2.4.Ilespośróddziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejuczysięwklasachintegracyjnych?

2.5Dlaczegoniemaklasintegracyjnych?/dlaczegopozostaliuczniowieniesąwklasachintegracyjnych?

2.6Czysąijakiebarierywtworzeniutakichklas?

2.7Czywszkolesąopracowaneirealizowaneindywidualneprogramyedukacyjnedlakażdegoztychuczniów.Ktojeopracowuje?Ktokoordynujerealizacjętakiegoprogramu?

2.8Jakajestofertazajęćdodatkowychdlatychdzieci?(wspierających–rewalidacyjnych,wyrównawczych,socjoterapeutycznych,logopedycznychitd)Ilejestgodzinzajęćdlaucznia? Jaksązorganizowane?Czywszystkiedziecimająmożliwośćskorzystaniazzajęć?Czydyrektoruważatęofertęzawystarczającą?Cobyzmienił,dodał?

2.9Czytezajęciasąfinansowanezpuligodzindyrektorskich,czysątogodzinydodatkowe? Jakfinansowane?

2.10Jakichspecjalistówzatrudniadopracyztymidziećmi?wjakimwymiarzegodzinowym?Czysątonauczycieletylkotejszkoły,czyteżdodatkowispecjaliści?

2.11Czyudajesięwpełnirealizowaćzaleceniazorzeczeniaporadnikonkretnychuczniów? zczymsątrudności,jakiesąprzyczynytychtrudności?

103

2.12Jakimdodatkowymsprzętemipomocamidydaktycznymiprzeznaczonymidlatychdziecidysponujeszkoła?

2.13Czywszkolesąspecjalneudogodnieniadofunkcjonowaniatychdzieci,np.rozwiazaniaorganizacyjne,specjalistycznysprzęt,podjazdy,toalety,poręcze,schody,komputery,aparatysłuchowe,itd.?

2.14Czywszkoleistniejąspecjalne,dodatkoweformypracyzrodzicamitychdzieci? Jakie,indywidualne,grupowe(przykłady)?

3.Dziecioszczególnychpotrzebachedukacyjnych

3.1Liczbadziecizopiniamiporadnioróżnychpotrzebachedukacyjnychwtymrokuszkolnym.

3.2Czegodotycząopinie?Proszępodać,jakiprocent(mniejwięcej)stanowiąopiniedotycząceróżnychdeficytów.

3.2.1.trudnościwnauce

3.2.2.dysleksji,dysgrafii,innychspecyficznychtrudności(dys...)

3.2.3.zaburzeńzachowania(wtymADHD)

3.2.4. innych

3.3.Czyszkołajestwstanieobjąćpomocąwszystkiedziecizopiniamiporadni? TAKNIE

3.4Jeżelinie,tojakiesątegoprzyczyny,jakienajwiększebarieryitrudnościztymzwiązane?

3.5Czyszkołaprowadziklasyterapeutyczneiwyrównawcze? TAKNIEJeżelitak,tojakie?

3.6Jeżelinie,toczydyrektordostrzegatakąpotrzebę?

3.7Jakiedodatkowezajęciadlatychdzieci,skierowanenawyrównywaniedeficytów,sąorganizowanewszkole?wjakimwymiarzeiformachorganizacyjnych?

3.8Jakichspecjalistówzatrudniadopracyztymidziećmi?wjakimwymiarzegodzinowym?Czysątonauczycieletylkotejszkoły,czyteżdodatkowispecjaliści?

3.9Czytezajęciasąfinansowanezpuligodzindyrektorskich,czysątogodzinydodatkowe? Jakfinansowane?

3.10Jakajestofertazajęćdodatkowychdlatychdzieci?Jaksązorganizowane?Czywszystkiedziecimająmożliwośćskorzystaniazzajęć?Czydyrektoruważatęofertęzawystarczającą?Cobyzmienił,dodał?

3.11Czywszkoleistniejąspecjalne,dodatkoweformypracyzrodzicamitychdzieci?Jakie,indywidualne,grupowe(przykłady)?

3.12Czyszkoławspółpracujewzakresieświadczeniapomocyzinnymipodmiotami(PPP,stowarzyszenia,fundacje,świetliceśrodowiskowe,inne)?Jeżelitak,towjakimzakresie,formachijakiejgrupyuczniów/rodzicówtodotyczy?

104

4.Pracazuczniemzdolnym

4.1.Jakwtejszkolerozumiesiępojęcieuczeńszczególnieuzdolniony?(Pytamy,ponieważtakiepojęciepojawiasięwprawieoświatowym,aniejestzdefiniowane).

4.2.Czywszkolesąuczniowieszczególnieuzdolnieni?(Jeślinietomożebyliwniedawnejprzeszłości–5lat)

4.3.Ilejesttakichosóbizjakimiuzdolnieniami?

4.4.Jaksięrozpoznajeszczególneuzdolnieniauczniów,jakiestosujesiękryteriaimetodyrozpoznawaniauzdolnieńuczniówwtejszkole?

4.5.Proszęwskazaćnajwiększeosiągnięciaswoichszczególnieuzdolnionychuczniów.

4.6.Czywszkolesąuczniowierealizującyindywidualnytoknaukizewzględunaszczególneuzdolnienia? TAKNIE

4.7.Jakiedziałaniawspierająceirozwijająceszczególneuzdolnieniauczniówpodejmujeszkoła?

4.7.1.organizacyjne(np.udogodnieniawzaliczaniuprzedmiotów,zwolnieniazlekcjiitp.)

4.7.2.finansowo–rzeczowe(np.zakupsprzętu,stypendiaitp.)

4.7.3.kadrowe–specjalistyczne(np.indywidualnapracanauczycieli,zatrudnieniespecjalistydlatakiegouczniaitp.)

4.8.Czyszkoławspółpracujezinnymipodmiotami(instytucjami,organizacjami,sponsorami)wzakresiepomocyuczniowiwrozwojujegouzdolnień?

4.9.Czyuczniowieotrzymująpomoc,wsparciezinnychźródeł?

4.10CzyszkołakiedykolwiekwystępowałazwnioskiemowsparciedlauczniaszczególniezdolnegodoKrajowegoFunduszunarzeczDzieci?

5.Rolaporadniwewspieraniuszkoływpracyzdziećmioszczególnychpotrzebachedukacyjnych.

5.1Jakdługotrwazdiagnozowaniedzieckawporadni(odmomentuzłożeniawnioskudouzyskaniaorzeczenialubopinii,wtzw.normalnymtrybie)

5.2Czyzaleceniazawarteworzeczeniachiopiniachsązrozumiałeiprecyzyjnedlanauczycieli?zczymsątrudności?

5.3Czynapodstawietychzaleceńłatwojestwszkolestworzyćspójnyprogrampracyztakimdzieckiem?

5.4Czyporadniaoferujetymdzieciommożliwośćudziałuwjakichś,prowadzonychprzezsiebie,zajęciach?Jakich?

5.5JakiegowsparciaudzielaszkolePoradniaPsychologicznoPedagogiczna?

105

PYTANIA DO PEDAGOGA SZKOŁY Datarozmowy:

Nazwaszkoły:

Imięinazwiskopedagoga:

wymiarzatrudnienia:(jeślijestwięcejniżjedenpedagogwszkole,proszępodaćłącznywymiargodzin)

Nauczanie indywidualne1.1.liczbawszystkichdzieci objętychn.i.(wtymroku)

liczbadzieci n.i. długotrwale

Liczbadziecinauczanych ind. z przyczyn nagłych

1.2.Czysądzieci,którewzasadziemogłybychodzićdoszkoły,alezjakichśprzyczynsąnauczaneindywidualnie(np.agresja,nadpobudliwość,trudnościzdowozemdzieckaniepełnosprawnego,szkołaniedostosowanadodzieckanawózku)–przykłady

1.3.Ileczasuupływaodmomentuzdarzenia,którewymagaindywidualnegonauczania,dopodjęciarealnejnauki.Odczegotozależy,przykłady

1.11.Cowgpedagogastanowinajwiększyproblemzrealizacjąnauczaniaindywidualnego?

Dziecikształconeprogramemszkołyspecjalnejwszkolemasowej

Liczbadzieciwtymrokuszkolnymkształconychprogramemszkołyspecjalnej,

Jakiegotypusątoniepełnosprawności(intelektualna,ruchowa,niedosłuch,niedowidzenie,inne)

Czysąwszkoledziecizdiagnoząoniedostosowaniuspołecznym?

Ilespośróddziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejuczysięwklasachintegracyjnych?

Dlaczegoniemaklasintegracyjnych?/dlaczegopozostaliuczniowieniesąwklasachintegracyjnych?

Czysąijakiebarierywtworzeniutakichklas?

Czywszkolesąopracowaneirealizowaneindywidualneprogramyedukacyjnedlakażdegoztychuczniów.Ktojeopracowuje?Ktokoordynujerealizacjętakiegoprogramu?Jakiepan/paniwidziproblemywrealizacjitychprogramów?

Jakajestofertazajęćdodatkowychdlatychdzieci?(wspierających–rewalidacyjnych,wyrównawczych,socjoterapeutycznych,logopedycznychitd)Ilejestgodzinzajęćdlaucznia? Jaksązorganizowane?Czywszystkiedziecimająmożliwośćskorzystaniazzajęć? Czyuważapan/panitęofertęzawystarczającą?Cobyzmienił,dodał?

Jacyspecjaliścipracująztymidziećmi?wjakimwymiarzegodzinowym?Czysątonauczycieletylkotejszkoły,czyteżdodatkowispecjaliści?

106

Czyudajesięszkolerealizowaćzaleceniadlakonkretnychuczniówzawarteworzeczeniuporadni?zczymsątrudności,przyczynytychtrudności?

Jakimdodatkowymsprzętemipomocamidydaktycznymiprzeznaczonymidlatychdziecidysponujeszkoła?

Czywszkolesąspecjalneudogodnieniadofunkcjonowaniatychdzieci,rozwiązaniaorganizacyjne,specjalistycznysprzęt(podjazdy,toalety,poręcze,schody,komputery,aparatysłuchowe,itd.)?

Czywszkoleistniejąspecjalne,dodatkoweformypracyzrodzicamitychdzieci?Jakie,indywidualne,grupowe(przykłady)?

3.Dziecioszczególnychpotrzebachedukacyjnych

Liczbadziecizopiniamiporadnioróżnychpotrzebachedukacyjnychwtymrokuszkolnym.

Czegodotycząopinie?Proszępodać,jakiprocent(mniejwięcej)stanowiąopiniedotycząceróżnychdeficytów. 3.2.1.trudnościwnauce

3.2.2.dysleksji,dysgrafii,innychspecyficznychtrudności(dys...)

3.2.3.zaburzeńzachowania(wtymADHD)

3.2.4. innych

Czyszkołajestwstanieobjąćpomocąwszystkiedziecizopiniamiporadni? TAKNIE

Jeżelinie,tojakiesątegoprzyczyny,jakienajwiększebarieryitrudnościztymzwiązane?

Czyszkołaprowadziklasyterapeutyczneiwyrównawcze? TAKNIEJeżelitak,tojakie?

Jeżelinie,toczypan/panidostrzegatakąpotrzebę?

Jakiedodatkowezajęciadlatychdzieci,skierowanenawyrównywaniedeficytów,sąorganizowanewszkole?wjakimwymiarzeiformachorganizacyjnych?

Ktoprowadzitezajęcia?Nauczycieletejszkoły(zjakimikwalifikacjami?),czyinnispecjaliści–jacy?

Wjakimczasiesąprowadzonetezajęciainailedostępnedlawszystkichzainteresowanych?(Proszęuzyskaćodpedagogatygodniowyplanzajęćdodatkowychdlatychdzieci,zinformacją, iledzieciuczestniczywposzczególnychzajęciach.)

3.11.Czywszkoleistniejąspecjalne,dodatkoweformypracyzrodzicamitychdzieci?Jakie,indywidualne,grupowe(przykłady)?

3.12Czyszkoławspółpracujewzakresieświadczeniapomocyzinnymipodmiotami(PPP,stowarzyszenia,fundacje,świetliceśrodowiskowe,inne)?Jeżelitak,towjakimzakresie,formachijakiejgrupyuczniów,rodzicówtodotyczy?

107

4. Praca z uczniem zdolnym

4.1.Jakpan/panirozumiepojęcie:uczeńszczególnieuzdolniony?(Pytamy,ponieważtakiepojęciepojawiasięwprawieoświatowym,aniejestzdefiniowane.)

4.2.Czywszkolesąuczniowieszczególnieuzdolnieni?(Jeślinietomożebyliwniedawnejprzeszłości–5lat)

4.3.Ilejesttakichosóbizjakimiuzdolnieniami?

4.4.Jaksięrozpoznajewtejszkoleszczególneuzdolnieniauczniów,jakiestosujesiękryteriaimetodyrozpoznawaniauzdolnieńuczniów?

4.6.Czytakiuczeńotrzymujeszczególnąpomoczestronyszkoły?Jakiegotypujesttopomoc?

4.7.Jakieinnedziałaniawspierająceirozwijająceszczególneuzdolnieniauczniówpodejmujeszkoła?

4.7.1.organizacyjne(np.indywidualneprogramynauczania,udogodnieniawzaliczaniuprzedmiotów,zwolnieniazlekcjiitp.)

4.7.2.finansowo–rzeczowe(np.zakupsprzętu,stypendiaitp.)

4.7.3.kadrowe–specjalistyczne(np.indywidualnapracanauczycieli,zatrudnieniespecjalistydlatakiegouczniaitp.)

4.8.Czyszkoławspółpracujezinnymipodmiotami(instytucjami,organizacjami,sponsorami)wzakresiepomocyuczniowiwrozwojujegouzdolnień?

4.9.Czyuczniowieotrzymująpomoc,wsparciezinnychźródeł?

4.10.CzyszkołakiedykolwiekwystępowałazwnioskiemowsparciedlauczniaszczególniezdolnegodoKrajowegoFunduszunarzeczDzieci?

5.Rolaporadniwewspieraniuszkoływpracyzdziećmioszczególnychpotrzebachedukacyjnych.

Jakdługotrwazdiagnozowaniedzieckawporadni(odmomentuzłożeniawnioskudouzyskaniaorzeczenialubopinii,wtzw.normalnymtrybie)

Czyzaleceniazawarteworzeczeniachiopiniachsązrozumiałeiprecyzyjnedlanauczycieli?

Czynapodstawietychzaleceńłatwojestwszkolestworzyćspójnyprogrampracyztakimdzieckiem?

Czyporadniaoferujetymdzieciommożliwośćudziałuwjakichś,prowadzonychprzezsiebie,zajęciach?Jakich?

JakiegowsparciaudzielaszkolePoradniaPsychologicznoPedagogiczna?

108

PYTANIA DO PRZEDSTAWICIELA WYDZIAŁU OśWIATY W URZęDZIE. Datarozmowy:

NazwaUrzędu:Stronawww: stronabip:Imięinazwiskourzędnika,funkcja:

Liczbaszkółprowadzonychprzezorgan:

1. Nauczanie indywidualne

C1.1.czynauczanieindywidualnejestdużymobciążeniemdlagminy?

C1.2.czyzdarzyłosiętak,żeniemoglisięwywiązaćztegozadania?

C1.3.odczegozależyostatecznieprzyznanaliczbagodzinnauczaniaindywidualnegodlakonkretnegodziecka?

2. Dzieci kształcone programem szkoły specjalnej w szkołach masowych

C2.1.Liczbadziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejwszkołachogólnodostępnychwtymrokuszkolnym,Jakitojestprocentogółuuczniów?

C2.2.Czyliczbatychdziecizmieniasięwyraźniewostatnichlatach(maleje,rośnie),jakiemogąbyćprzyczynyzmian?

C2.3.Ilejestnatereniegminyszkółintegracyjnych,ilejestoddziałówintegracyjnychwszkołachmasowych?

C2.4.Iledziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejchodzidoklasintegracyjnych?

C2.5.Czypana/panizdaniemdostępdoklasintegracyjnychmakażdedzieckokształconespecjalnie,któregorodzicetegosobieżyczą?

C2.8.Jakajestofertazajęćdodatkowychdlatychdzieci?(wspierających–rewalidacyjnych,wyrównawczych,socjoterapeutycznych,logopedycznychitd)Jaksązorganizowane?Czywszystkiedziecimająmożliwośćskorzystaniazzajęć?Czyuważatęofertęzawystarczającą?Cobyzmienił,dodał?

C2.9.Czytezajęciasąfinansowanezpuligodzindyrektorskich,czysątogodzinydodatkowe?Jakfinansowane?

C2.10.Jacyspecjaliścisązatrudnieniwgminnychszkołachdopracyztymidziećmi?Czywkażdejszkolepracujepedagog?Ilujestpsychologówwgminnychszkołach?

C2.12.Czywbudżetachszkółsązapewnioneśrodkiprzeznaczonenadodatkowysprzętipomocedydaktyczneprzeznaczonedladziecikształconychprogramemszkołyspecjalnej?

C2.13.Czywszkołachsąspecjalneudogodnieniadofunkcjonowaniatychdzieci,specjalistycznysprzęt(podjazdy,toalety,poręcze,schody,komputery,aparatysłuchowe,itd.)?

109

3.EdukacjaprzedszkolnaC3.1.Ilośćdzieciwwieku3-5latzamieszkałychnatereniegminy.

C3.2.Jakjestzorganizowanaopiekaprzedszkolnanatereniegminy(ileijakichplacówek,pełneprzedszkola,filie,alternatywneformy,ilośćmiejsc,ilośćdzieciobjętychopieką,ilośćgodzinopiekiwposzczególnychplacówkach)?

C3.3.Czygminazabezpieczamiejscadlawszystkichdzieci,którychrodzicedeklarująchęćposłaniadziecidoprzedszkola?

C3.4.Czydziecizkażdejmiejscowościwgminiemająrówniełatwydostępdoprzedszkola?Czyjestijakzorganizowanydowózdziecidoprzedszkoli?

C3.5.Czysąplacówkiwychowaniaprzedszkolnegoprowadzoneprzezpodmiotyniepubliczne?Ilośćmiejsc?

C3.6.Jakijestkosztpobytuwprzedszkolupublicznyminiepublicznymponoszonyprzezrodziców?Czyjestopłatastała,wjakiejwysokości?

C3.7.Ilośćdzieciniepełnosprawnychwwieku3-5latnatereniegminy.

C3.8.Ilośćdzieciniepełnosprawnychwwieku3-5latobjętychwychowaniemprzedszkolnym.

C3.9.Proszępowiedzieć,czyijakiezmianywzakresieopiekiprzedszkolnejnastąpiłynaprzestrzeniostatnich3latwgminie?

110

DANE LICZBOWE Z ORGANU PROWADZąCEGO SZKOŁY W GMINIE.NazwaUrzędu:

Liczbadziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejwszkołachogólnodostępnychwtymrokuszkolnym,Jakitojestprocentogółuuczniów?Iledziecikształconychprogramemszkołyspecjalnejchodzidoklasintegracyjnych?Ilośćdzieciwwieku3-5latzamieszkałychnatereniegminy.Jakjestzorganizowanaopiekaprzedszkolnanatereniegminy(ileijakichplacówek,pełneprzedszkola,filie,alternatywneformy,ilośćmiejsc,ilośćdzieciobjętychopieką,ilośćgodzinopiekiwposzczególnychplacówkach)?Czysąplacówkiwychowaniaprzedszkolnegoprowadzoneprzezpodmiotyniepubliczne?Ilośćmiejsc?Jakijestkosztpobytuwprzedszkolupublicznyminiepublicznymponoszonyprzezrodziców?Czyjestopłatastała,wjakiejwysokości?Ilośćdzieciniepełnosprawnychwwieku3-5latnatereniegminy.Ilośćdzieciniepełnosprawnychwwieku3-5latobjętychwychowaniemprzedszkolnym.