Warszawa 2012

PRAWO KARNEREPETYTORIUM2. WYDANIE

Marta Flis-ŚwieczkowskaTomasz Snarski

5

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów 11

Wstęp 13

Rozdział 1Pojęcie prawa karnego 15 1. Definicja prawa karnego 15 2. Podział prawa karnego ze względu na treść regulacji 15 3. Prawo karne materialne 16 4. Prawo karne procesowe 16 5. Prawo karne wykonawcze 16 6. Znaczenia pojęcia prawa karnego 16 7. Najważniejsze cechy prawa karnego materialnego 17 8. Podziały prawa karnego materialnego 17

8.1. Prawo karne wykroczeń 17 8.2. Prawo karne skarbowe 17 8.3. Prawo karne nieletnich dewiantów 18 8.4. Prawo dyscyplinarne 19 8.5. Międzynarodowe prawo karne i prawo karne międzynarodowe 19

Rozdział 2Funkcje prawa karnego 21 1. Informacje wprowadzające 21 2. Przegląd funkcji prawa karnego 21

Rozdział 3Nauka prawa karnego 24 1. Charakterystyka podstawowych kierunków w nauce prawa karnego 24 2. Polska nauka prawa karnego 27 3. Koncepcje prawa karnego 29

Rozdział 4Nauki pokrewne i pomocnicze prawa karnego 30

6

Rozdział 5Historia prawa karnego oraz relacje prawa karnego z innymi systemami normatywnymi 32 1. Zarys historii prawa karnego 32 2. Prawo karne a moralność 33 3. Prawo karne a polityka 33

Rozdział 6Zasady prawa karnego 35 1. Uwagi wprowadzające 35 2. Podstawowe zasady prawa karnego 35 3. Charakterystyka podstawowych zasad prawa karnego 37

3.1. Zasada określenia czynu zabronionego w ustawie karnej (nullum crimen sine lege poenali) 37

3.2. Zasada praworządności 39 3.3. Zasada sprawiedliwości 40 3.4. Zasada humanizmu 40 3.5. Zasada subsydiarności 41 3.6. Zasada czynu 41 3.7. Zasada społecznej szkodliwości 42 3.8. Zasada winy 43 3.9. Zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej 44 3.10. In dubio pro reo (wszelkie niedające się rozstrzygnąć wątpliwości należy

rozstrzygać na korzyść sprawcy czynu) 45 3.11. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości karnej

(nulla sanctio sine iudicio) 45

Rozdział 7Źródła prawa karnego 47 1. Podział źródeł prawa karnego 47 2. Charakterystyka źródeł prawa karnego 47 3. Przegląd orzecznictwa poświęconego źródłom prawa karnego 49

Rozdział 8Polskie ustawodawstwo karne 51 1. Kodeksowe prawo karne 51 2. Pozakodeksowe prawo karne 52 3. Prawo karne wykroczeń 53 4. Prawo karne skarbowe 53

Rozdział 9Zakazy karne 55 1. Pojęcie i budowa zakazu karnego 55 2. Metoda nazwowa i opisowa tworzenia zakazu karnego 55 3. Rodzaje dyspozycji 56 4. Sankcje (zagrożenia) karne 56

7

Rozdział 10Stosowanie prawa karnego 59 1. Wykładnia i jej rodzaje 59 2. Analogia 62

Rozdział 11Obowiązywanie czasowe i terytorialne ustawy karnej 63 1. Zmiana ustawy. Zakres temporalny obowiązywania ustawy karnej 63 2. Czas popełnienia czynu zabronionego 64 3. Miejsce popełnienia czynu zabronionego 65 4. Zasada terytorialności 65 5. Odpowiedzialność za czyny popełnione za granicą 66 6. Ekstradycja 67

Rozdział 12Pojęcie przestępstwa 73 1. Uwagi ogólne 73 2. Podział ujęcia definicji przestępstwa 73 3. Elementy pojęcia przestępstwa 73 4. Przestępstwo a wykroczenie 74 5. Orzecznictwo poświęcone definicji przestępstwa 74 6. Kryminalna bezprawność czynu 74 7. Społeczna szkodliwość czynu 75 8. Rodzaje bezprawności 75 9. Pojęcie zbrodni i występku 76

Rozdział 13Karnoprawne ujęcie czynu 77 1. Pojęcie czynu 77 2. Przegląd koncepcji doktrynalnych dotyczących czynu w prawie karnym 78 3. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych 79

Rozdział 14Związek przyczynowy 81 1. Uwagi wprowadzające 81 2. Definicja 81 3. Teorie dotyczące związku przyczynowego w prawie karnym 82 4. Przyczynowość zaniechania 83

Rozdział 15Znamiona czynów zabronionych 85 1. Definicja 85 2. Podział znamion 85 3. Teoria znamion negatywnych 87

8

Rozdział 16Klasyfikacja przestępstw 88 1. Najczęstsze podziały przestępstw 88 2. Podział przestępstw ze względu na kryterium skutku 89 3. Podział przestępstw ze względu na istnienie typu zmodyfikowanego 90 4. Przestępstwa powszechne i indywidualne 91 5. Podział przestępstw ze względu na tryb ścigania 92

Rozdział 17Kontratypy 94 1. Pojęcie kontratypów i ich geneza 94 2. Podział kontratypów 94 3. Katalog i charakter kontratypów 95 4. Przekroczenie i nadużycie kontratypu 95 5. Charakterystyka najważniejszych kontratypów 96

Rozdział 18Problematyka zawinienia 99 1. Wiadomości wprowadzające 99 2. Warunki uznania czynu za zawiniony 99 3. Teorie i funkcje winy w prawie karnym 100 4. Tak zwane formy winy 101 5. Zamiar 103 6. Orzecznictwo dotyczące winy umyślnej 103 7. Orzecznictwo dotyczące winy nieumyślnej 103 8. Wina kombinowana (culpa dolo exorta) 104 9. Dorosłość w prawie karnym 104 10. Niepoczytalność i ograniczenie poczytalności 105 11. Pozostałe okoliczności wyłączające zawinienie 106

Rozdział 19Formy popełnienia przestępstwa 108 1. Formy stadialne popełnienia przestępstwa i pochód popełnienia przestępstwa 108 2. Orzecznictwo dotyczące form stadialnych 110 3. Formy zjawiskowe przestępstwa 111

Rozdział 20Jedność i wielość czynów oraz przestępstw 115 1. Zbieg przepisów 115 2. Zbieg przestępstw 117 3. Ciąg przestępstw (art. 91 k.k.) 122 4. Czyn ciągły (art. 12 k.k.) 124

Rozdział 21Środki reakcji karnej 126 1. Kara w prawie karnym i jej pojęcie 126

9

2. Teoria kary 126 3. Katalog kar 127 4. Problematyka kary śmierci 131 5. Środki karne 137 6. Środki związane z poddaniem sprawcy przestępstwa próbie (probacyjne) 145 7. Środki zabezpieczające 148 8. Pozostałe środki reakcji karnej 156 9. Recydywa – powrót do przestępstwa 159

Rozdział 22Dyrektywy wymiaru kary oraz innych środków reakcji karnej 162 1. Zasady sądowego wymiaru kary 162 2. Dyrektywy wymiaru kary 163

Rozdział 23Zaniechanie albo ograniczenie reakcji karnej 165 1. Informacje ogólne 165 2. Przedawnienie 165 3. Przedawnienie karalności 166 4. Przedawnienie wykonania kary 166 5. Reguły modyfikujące podstawowe terminy przedawnienia karalności

przestępstw 167 6. Zatarcie skazania 167 7. Akty łaski wobec skazanych 168 8. Immunitety 169 9. Nadzwyczajny wymiar kary 171

Zalecana literatura z zakresu prawa karnego materialnego 173

11

WYKAZ SKRÓTÓW

Akty prawne

EKPCz – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności spo­rządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k. z 1969 r. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)

k.k.s. – ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.)

k.k.w. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)

u.p.s.n. – ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 z późn. zm.)

Publikatory, czasopisma i inne

Biul. PK – Biuletyn Prawa KarnegoBiul. SN – Biuletyn Sądu NajwyższegoDz. U. – Dziennik UstawKZS – Krakowskie Zeszyty SądoweONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoOSA – Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSAB – Orzecznictwo Sądów Apelacji BiałostockiejOSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna

12

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i WojskowaOSNwSK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach KarnychOTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoOTK‑A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria AOwSS – Orzecznictwo w Sprawach SamorządowychProk. i Pr. – Prokuratura i PrawoSA – Sąd ApelacyjnySKO – Samorządowe Kolegium OdwoławczeSN – Sąd NajwyższyTK – Trybunał Konstytucyjny

13

WSTĘP

Niniejsze repetytorium zostało pomyślane jako węzłowy przewodnik po podstawo­wych zagadnieniach związanych z częścią ogólną prawa karnego materialnego. Założe­niem książki jest z jednej strony przekazanie najważniejszych treści dotyczących tej gałęzi prawa, z drugiej natomiast usystematyzowanie ich w sposób jak najbardziej przystępny.

W przygotowaniu niniejszego repetytorium wykorzystano zwłaszcza dorobek tzw. gdańskiej szkoły prawa karnego, w tym podręczniki akademickie prof. Mariana Cieślaka (Polskie prawo karne. Zarys wykładu, Warszawa 1994), prof. Wojciecha Cieślaka (Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010), prof. Jarosława Warylew­skiego (Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2009). Niezależnie od tego niejednokrotnie uwzględniano zróżnicowane poglądy przedstawicieli doktryny polskiego prawa karnego. Z uwagi na konieczność wykorzystywania orzecznictwa sądowego w codziennej pracy prawnika treść kompendium w istotnej mierze odwołuje się do dorobku jurysprudencji.

Tym samym opracowanie może być przydatne studentom prawa, administracji, jak również studentom kierunków nieprawniczych – przede wszystkim w celu zdoby­cia minimum pożądanej wiedzy z zakresu prawa karnego materialnego. Ponadto także aplikanci zawodów prawniczych oraz praktycy znajdą w nim uporządkowane i przy­datne im wiadomości.

Każdy rozdział repetytorium zakończony został zwięzłym podsumowaniem wska­zującym najważniejsze treści, o których należy bezwzględnie pamiętać. Autorzy stara­li się ukazać niełatwą przecież problematykę prawa karnego w sposób jak najbardziej przejrzysty. W szerokim zakresie wykorzystano również tabele oraz schematy.

Niniejsza publikacja nie powstałaby bez merytorycznego wsparcia Katedry Prawa Karnego Materialnego i Wykonawczego oraz Psychiatrii Sądowej Uniwersytetu Gdań­skiego. Szczególne podziękowania autorzy składają prof. Jarosławowi Warylewskiemu.

Autorzy wyrażają nadzieję, że repetytorium będzie służyło wszystkim czytelni­kom pragnącym usystematyzować, poszerzyć i pogłębić wiedzę z zakresu prawa kar­nego materialnego.

Marta Flis ‑Świeczkowska, Tomasz Snarski

15

Rozdział 1

POJĘCIE PRAWA KARNEGO

1. Definicja prawa karnego

Tabela 1. Definicje prawa karnego

I. Andrejew „Prawo karne jest dziedziną prawa, która określa czyny przestępne i zasady odpo­wiedzialności za nie oraz kary grożące za ich popełnienie i stosowane wraz z innymi środkami przymusu wobec sprawców takich czynów”.

M. Cieślak „Przepisy prawne regulujące stosowanie środków przymusowej reakcji państwowej (sank­cji) na antyspołeczne zachowania, zabronione przez prawo pod groźbą tych środków”.

W. Cieślak „Prawo karne to zespół przepisów określających sankcje karne oraz zasady ich stoso­wania wobec sprawców czynów zabronionych pod groźbą owych sankcji”.

A. Marek „Zespół norm prawnych określających przestępstwa, to jest czyny, które ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter zabronione są pod groźbą kary, ustalających zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary i inne środki (karne, zabezpieczają­ce) stosowane wobec ich sprawców”.

J. Warylewski „Prawo karne materialne to zespół przepisów, które regulują stosowanie kar i innych środków reakcji karnej przez sądy, w odpowiedzi na społecznie szkodliwe zachowa­nia, zabronione przez to prawo, pod groźbą tych kar i środków”.

2. Podział prawa karnego ze względu na treść regulacji

Rysunek 1. Podział prawa karnego ze względu na treść regulacji

1 2

3

1. Prawo karne materialne2. Prawo karne procesowe3. Prawo karne wykonawcze

16

3. Prawo karne materialne • określa przestępstwa i związane z nimi sankcje karne, zasady odpowiedzialności

karnej, w tym wymierzania sankcji karnych; • stanowi najbardziej obszerną gałąź prawa karnego; • dzieli się na prawo karne powszechne (podstawowy dział prawa karnego) i prawo

karne szczególne; • prawo karne materialne powszechne reguluje co do zasady zachowania wszystkich osób

fizycznych; dotyczy przestępstw podlegających orzecznictwu sądów powszechnych; • prawo karne materialne szczególne obejmuje normy, które zostały wyodrębnione

z uwagi na szczególne właściwości sprawcy czynu zabronionego, przedmiotu re­gulacji prawnej, a także specyficznej problematyki (np. prawo karne wojskowe).

4. Prawo karne procesowe • reguluje stosowanie norm prawa karnego materialnego; • normuje postępowanie przed organami powołanymi do ścigania i karania sprawców

przestępstw, uprawnienia i obowiązki uczestników postępowania karnego, a także organizację organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych;

• celem zastosowania norm prawa karnego procesowego, w tym procesu karnego, jest realizacja prawa karnego materialnego.

5. Prawo karne wykonawcze • normuje problematykę dotyczącą wykonywania prawomocnie orzeczonych kar

i innych sankcji karnych, określa zasady wykonywania orzeczeń; • w prawie karnym wykonawczym wyróżniamy prawo penitencjarne, które zajmuje

się zwłaszcza wykonywaniem kar izolacyjnych (kary pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotniego pozbawienia wolności).

6. Znaczenia pojęcia prawa karnego

Schemat 1. Prawo karne w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym

podmiotowe (right):– uprawnienie państwa (władzy publicznej)

do wymierzenia sankcji karnych sprawcom czynów zabronionych (tzw. ius puniendi)

przedmiotowe (law):– przepisy określające zasady

odpowiedzialności karnej, typy czynów zabronionych (przestępstw), a także sankcje karne (tzw. norma puniendi)

Prawo karne

17

7. Najważniejsze cechy prawa karnego materialnego

• jest gałęzią prawa należącą do prawa publicznego; • ma charakter państwowy (nie udało się do tej pory stworzyć zunifikowanego pra­

wa karnego obowiązującego w różnych państwach); • odznacza się uniwersalizmem (nie reguluje konkretnej sfery stosunków społecz­

nych, lecz wkracza w ich różnorodne rodzaje); • jest subsydiarne (należy po nie sięgać dopiero wówczas, gdy posłużenie się norma­

mi z innych gałęzi prawa okaże się niezadowalające); • zajmuje się przestępstwem i karą (poprzez określenie zasad odpowiedzialności kar­

nej, typizację przestępstw i zagrożeń karnych z nimi związanych); • wyznacza granice ludzkiej wolności (za pomocą określenia zakazów karnych); • wyznacza granice dla władzy publicznej w wymierzaniu kary (poprzez przyjęcie,

jako podstawowej, zasady legalizmu).

8. Podziały prawa karnego materialnego

8.1. Prawo karne wykroczeń

• nie stanowi odrębnej od prawa karnego gałęzi prawa; • wykroczenia to czyny kryminalnie bezprawne, które co do zasady charakteryzuje

niższa niż w przypadku przestępstw społeczna szkodliwość; • polskie prawo wykroczeń jest odrębnie skodyfikowane; • zasadniczym źródłem materialnego prawa wykroczeń jest ustawa z dnia 20 maja

1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.), źródłem procesowego prawa wykroczeń jest ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Ko­deks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).

8.2. Prawo karne skarbowe

• jest wyodrębnioną, wyspecjalizowaną dziedziną prawa karnego; • reguluje odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe; • źródłem prawa karnego skarbowego jest przede wszystkim ustawa z dnia 10 wrześ­

nia 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.), który zawiera normy materialne i procesowe;

• prawo karne skarbowe zna instytucje nieznane części ogólnej ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), np. środek karny w postaci dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karno‑skarbowej (art. 22 § 2 pkt 1 i art. 47 § 2 pkt 1 k.k.s.).