Spis treci

WYKAZ SKRTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13OD AUTORKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Cz pierwszaOGLNA

Rozdzia I. OGLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1. Pojcie i przedmiot prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2. Geneza prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3. Szczeglne waciwoci prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 4. Funkcje prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Rozdzia II. RDA PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2. Pozycja Kodeksu pracy w systemie rde prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3. Ukady zbiorowe pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

1. Pojcie, charakter i przedmiot ukadu zbiorowego pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452. Ponadzakadowy ukad zbiorowy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513. Zakadowy ukad zbiorowy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554. Porozumienie o stosowaniu ukadu zbiorowego pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4. Regulaminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581. Regulamin pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582. Regulamin wynagradzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

5. Midzynarodowe rda prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Umowy midzynarodowe jako rdo prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632. Konwencje Midzynarodowej Organizacji Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

6. Europejskie prawo pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 7. Normy kolizyjne dla stosunkw pracy. Jurysdykcja sdw polskich w sprawach

z zakresu prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Rozdzia III. ZASADY PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1. Pojcie i rodzaje zasad prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 2. Funkcje zasad prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6 Spis treci

Cz drugaPRAWO STOSUNKU PRACY

Rozdzia IV. POJCIE I RODZAJE STOSUNKW PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1. Koncepcje stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 2. Pojcie i charakter stosunku pracy wedug prawa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3. Rodzaje stosunkw pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Rozdzia V. PODMIOTY STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 1. Podmiot zatrudniajcy pracodawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022. Jednostka organizacyjna jako pracodawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043. Osoba zyczna jako pracodawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084. Problem koncepcji pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1115. Zakad pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1126. Przejcie zakadu pracy lub jego czci na innego pracodawc a trwanie sto-

sunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 2. Pracownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Rozdzia VI. UMOWA O PRAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 1. Uwagi oglne powstanie stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 2. Tre umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 3. Sposb zawarcia umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 4. Forma umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 5. Rodzaje umowy o prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6. Umowa przedwstpna (umowa przyrzeczenia) w stosunkach pracy . . . . . . . . . . . . 138 7. Telepraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 8. Zatrudnianie pracownikw tymczasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Rozdzia VII. USTANIE UMOWNEGO STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 2. Porozumienie stron (porozumienie rozwizujce) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3. Wypowiedzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

1. Istota i tryb wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492. Powszechna ochrona pracownikw zatrudnionych na czas nieokrelony przed

wypowiedzeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1543. Szczeglna ochrona przed wypowiedzeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604. Roszczenia pracownika z tytuu nieprawidowego wypowiedzenia umowy

o prac przez pracodawc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 4. Rozwizanie bez wypowiedzenia (ze skutkiem natychmiastowym) . . . . . . . . . . . . 170

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1702. Rozwizanie umowy o prac ze skutkiem natychmiastowym przez pracodawc . . 1713. Rozwizanie umowy o prac bez wypowiedzenia przez pracownika . . . . . . . . . 179

5. Wyganicie umownego stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Rozdzia VIII. ZMIANA UMOWNEGO STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 2. Porozumienie zmieniajce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 3. Wypowiedzenie warunkw pracy lub pacy (wypowiedzenie zmieniajce) . . . . . . 192 4. Jednostronna zmiana warunkw umownego stosunku pracy przez pracodawc . . . 198

Spis treci 7

Rozdzia IX. POWSTANIE, ZMIANA I USTANIE POZAUMOWNYCH STOSUNKW PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 2. Stosunek pracy na podstawie powoania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

1. Zakres zastosowania powoania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2062. Powstanie i tre stosunku pracy z powoania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2083. Ustanie i zmiana stosunku pracy z powoania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

3. Stosunek pracy na podstawie mianowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2141. Oglna charakterystyka stosunku pracy z mianowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2142. Mianowani urzdnicy suby cywilnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

4. Stosunek pracy na podstawie wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2271. Wybr jako rdo stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. Ustanie stosunku pracy z wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Rozdzia X. ROZWIZANIE STOSUNKU PRACY Z PRZYCZYN NIEDOTYCZCYCH PRACOWNIKW (ZWOLNIENIE GRUPOWE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 2. Zwolnienie grupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 3. Indywidualne zwolnienia z przyczyn niedotyczcych pracownikw . . . . . . . . . . . . 241

Rozdzia XI. OBOWIZKI STRON STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 2. Obowizki pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 3. wiadectwo pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 4. Prowadzenie dokumentacji w sprawach zwizanych ze stosunkiem pracy oraz akt

osobowych pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 5. Obowizki pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 6. Zakaz konkurencji pracownika z pracodawc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Rozdzia XII. WYNAGRODZENIE ZA PRAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 1. Reglamentacja pac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 2. Metody wynagradzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 3. Obowizek zapaty wynagrodzenia koniecznym skadnikiem stosunku pracy . . . . 283 4. Ekwiwalentny charakter wynagrodzenia za prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 5. Skadniki wynagrodzenia za prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 6. Prawna ochrona wynagrodzenia za prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 7. wiadczenia majtkowe od pracodawcy niebdce wynagrodzeniem za prac . . . 296 8. Ochrona roszcze pracowniczych w razie niewypacalnoci pracodawcy . . . . . . . . 298

Rozdzia XIII. ODPOWIEDZIALNO STRON ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEYTE WYKONANIE OBOWIZKW ZE STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 2. Odpowiedzialno porzdkowa pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

1. Charakter prawny odpowiedzialnoci porzdkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3052. Przewinienia i kary porzdkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3063. Tryb nakadania kar i rodki odwoawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

3. Odpowiedzialno dyscyplinarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 4. Odpowiedzialno materialna (majtkowa) pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

8 Spis treci

1. Uwagi oglne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3112. Ograniczona pracownicza odpowiedzialno materialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3133. Odpowiedzialno za szkod wyrzdzon nieumylnie w mieniu powierzo-

nym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154. Wsplna umowna odpowiedzialno pracownikw za szkod wyrzdzon nie-

umylnie w mieniu powierzonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3195. Odpowiedzialno za szkod wyrzdzon umylnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3226. Naprawienie szkody wyrzdzonej przez pracownika osobie trzeciej . . . . . . . . . 3237. Dochodzenie roszcze odszkodowawczych od pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

5. Odpowiedzialno majtkowa (odszkodowawcza) pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Cz trzeciaPRAWO OCHRONY PRACY

Rozdzia XIV. CZAS PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 2. De nicja czasu pracy i innych poj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 3. Normy czasu pracy i czasu odpoczynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 4. Systemy i rozkady czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

1. Systemy czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3422. Rozkad czasu pracy. Ewidencja czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352

5. Praca w porze nocnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 6. Praca w niedziele i wita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 7. Praca w godzinach nadliczbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 8. Dyur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 9. Odrbnoci w zakresie regulacji czasu pracy dotyczce pracownikw zarzdza-

jcych w imieniu pracodawcy zakadem pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 10. Odrbnoci w zakresie regulacji czasu pracy pracownikw niepenosprawnych . 370 11. Odrbnoci w zakresie regulacji czasu pracy dotyczce kierowcw . . . . . . . . . . . 370 12. Czas pracy wedug wybranych pragmatyk pracowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

Rozdzia XV. URLOP WYPOCZYNKOWY I URLOPY BEZPATNE . . . . . . . . . . . . . . . . 377 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 2. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego. Wymiar urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

1. Nabycie prawa do urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3782. Wymiar urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3793. Urlop proporcjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

3. Zasady i tryb wykorzystywania urlopu wypoczynkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3841. Udzielenie urlopu w zwykym trybie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3842. Urlop na danie pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3873. Przedawnienie roszczenia o urlop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

4. Wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego i ekwiwalent pieniny za nie-wykorzystany urlop wypoczynkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

5. Urlopy bezpatne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 6. Zwolnienia od pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Rozdzia XVI. BEZPIECZESTWO I HIGIENA PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

Spis treci 9

2. Obowizki pracodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3961. Obowizki dotyczce organizacji pracy, pomieszcze pracy i ich wyposaenia

oraz wyposaenia pracownikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3962. Obowizki z zakresu pro laktycznej ochrony zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3993. Obowizki zwizane z wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi . . . . . 401

3.1. Obowizki w zwizku z wypadkiem przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4013.2. Obowizki pracodawcy dotyczce chorb zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . 4063.3. Obowizki dotyczce zarwno wypadkw przy pracy, jak i chorb zawo-

dowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4084. Naprawianie szkd powstaych w wyniku wypadku przy pracy lub choroby za-

wodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4085. Obowizek szkolenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . 411

3. Obowizki innych podmiotw w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . 411 4. rodki realizacji prawa pracownika do bezpiecznych i higienicznych warunkw

pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 5. Suba bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 6. Udzia zaogi w rozwizywaniu spraw z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy . . . . 416 7. Obowizki i prawa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy w zwizku z wyko-

nywaniem pracy na innej podstawie ni stosunek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

Rozdzia XVII. OCHRONA PRACY KOBIET. SZCZEGLNE UPRAWNIENIA PRACOWNIKW WYCHOWUJCYCH DZIECI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 2. Powszechna ochrona pracy kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 3. Szczeglna ochrona pracy kobiet w zwizku z macierzystwem . . . . . . . . . . . . . . . 423 4. Urlopy, zwolnienia od pracy i inne uprawnienia zwizane z urodzeniem lub wy-

chowywaniem dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4251. Rodzaje uprawnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4252. Urlop macierzyski i urlop na warunkach urlopu macierzyskiego . . . . . . . . . . 425

2.1. Urlop macierzyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4252.2. Urlop na warunkach urlopu macierzyskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4272.3. Nowe rodzaje urlopw rodzicielskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4272.4. Zatrudnienie po urlopie macierzyskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4282.5. Zasiek macierzyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428

3. Urlop wychowawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4294. Inne uprawnienia rodzicielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4315. Zakazy dotyczce zatrudniania pracownikw opiekujcych si maymi dziemi . . 433

5. Szczeglna ochrona trwaoci stosunku pracy w zwizku z macierzystwem i wy-chowywaniem dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Rozdzia XVIII. ZATRUDNIANIE MODOCIANYCH I DZIECI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 2. Umowa o prac w celu przygotowania zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438

1. Oglna charakterystyka umowy. Nawizanie i rozwizanie . . . . . . . . . . . . . . . . . 4382. Nauka zawodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4403. Przyuczenie do wykonywania okrelonej pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4424. Rzemielnicze przygotowanie zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

3. Zatrudnianie modocianych w celu zarobkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

10 Spis treci

4. Szczeglna ochrona zdrowia modocianych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 5. Zatrudnianie dzieci do lat 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

Rozdzia XIX. NADZR NAD PRZESTRZEGANIEM PRAWA PRACY . . . . . . . . . . . . . . 449 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 2. Nadzr Pastwowej Inspekcji Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 3. Nadzr spoecznej inspekcji pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 4. Nadzr sprawowany przez inne organy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460

1. Nadzr Pastwowej Inspekcji Sanitarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4602. Nadzr urzdw grniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4613. Dozr techniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462

Rozdzia XX. ZASADY ODPOWIEDZIALNOCI ZA WYKROCZENIA PRZECIWKO PRAWOM PRACOWNIKA I ZA PRZESTPSTWA PRZECIWKO PRAWOM PRACOWNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 1. Odpowiedzialno za wykroczenia przeciwko prawom pracownika . . . . . . . . . . . . 464 2. Odpowiedzialno za przestpstwa przeciwko prawom pracownika . . . . . . . . . . . . 468

Cz czwartaROZSTRZYGANIE INDYWIDUALNYCH SPORW PRACY

Rozdzia XXI. ROZPATRYWANIE SPORW O ROSZCZENIA ZE STOSUNKU PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 2. Obowizujcy system rozstrzygania sporw ze stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 474 3. Pozasdowe postpowanie pojednawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

1. Tryb powoywania i organizacja komisji pojednawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4772. Postpowanie pojednawcze przed komisjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478

4. Zasady postpowania przed sdami w sprawach z zakresu prawa pracy . . . . . . . . 4791. Sprawy z zakresu prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4792. Odrbnoci postpowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

5. Wykonywanie wyrokw i ugd w sprawach ze stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 486 6. Przedawnienie roszcze ze stosunku pracy. Inne terminy dochodzenia roszcze . 487

1. Przedawnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4872. Szczeglne terminy do dochodzenia niektrych roszcze ze stosunku pracy . . 491

Cz pitaZBIOROWE PRAWO PRACY

Rozdzia XXII. OGLNA CHARAKTERYSTYKA ZBIOROWEGO PRAWA PRACY . . . . 495

Rozdzia XXIII. ZWIZKI ZAWODOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 1. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 2. Zasady tworzenia i funkcjonowania zwizkw zawodowych w Rzeczypospolitej

Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5081. Podstawowe zasady dziaania zwizkw zawodowych (wolnoci zwizkowe) . . 5082. Zakres podmiotowy prawa do zrzeszania si w zwizki zawodowe . . . . . . . . . . 5093. Powstanie zwizku zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511

Spis treci 11

4. Zakoczenie dziaalnoci zwizku zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5135. Kompetencje zwizkw zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5136. Zakadowa organizacja zwizkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5147. Uprawnienia zwizkw zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5198. Odpowiedzialno za naruszenie przepisw ustawy o zwizkach zawodowych 520

Rozdzia XXIV. ORGANIZACJE PRACODAWCW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522

Rozdzia XXV. ROZWIZYWANIE SPORW ZBIOROWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 1. Spr zbiorowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 2. Sposoby rozwizywania sporw zbiorowych (etapy sporu zbiorowego) . . . . . . . . . 526

1. Rokowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5272. Mediacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5273. Arbitra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5284. Strajk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5285. Problem lokautu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532

Rozdzia XXVI. UDZIA PRACOWNIKW W ZARZDZANIU ZAKADEM PRACY (PARTYCYPACJA PRACOWNICZA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 2. Samorzd pracowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 3. Informowanie pracownikw i przeprowadzanie z nimi konsultacji . . . . . . . . . . . . . 537

Rozdzia XXVII. SAMORZDY ZAWODOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

Rozdzia XXVIII. ZATRUDNIENIE ORAZ PRZECIWDZIAANIE BEZROBOCIU I AGODZENIE JEGO SKUTKW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 2. Podmioty realizujce polityk rynku pracy (instytucje rynku pracy) . . . . . . . . . . . . 549 3. Rejestracja bezrobotnych i innych osb poszukujcych pracy oraz wiadczenie

pomocy w uzyskaniu przez nich pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5541. Usugi rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5542. Instrumenty rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5573. Zatrudnienie socjalne i wolontariat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559

4. Wsparcie dla bezrobotnych bdcych w szczeglnej sytuacji na rynku pracy . . . . 561 5. Regulacje wspierajce ksztacenie ustawiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 6. Zasiki i inne wiadczenia dla bezrobotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 7. Fundusz Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 8. Podejmowanie pracy przez obywateli polskich za granic u pracodawcw zagra-

nicznych oraz wykonywanie pracy przez cudzoziemcw w Polsce . . . . . . . . . . . . . 5681. Podejmowanie pracy przez obywateli polskich za granic u pracodawcw za-

granicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5682. Wykonywanie pracy przez cudzoziemcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570

SKOROWIDZ PRZEDMIOTOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573

Wykaz skrtw

bhp bezpieczestwo i higiena pracyIPiSS Instytut Pracy i Spraw Socjalnychk.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r.

Nr 21, poz. 94 ze zm.k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywilnego, Dz.U.

Nr 43, poz. 296 ze zm.k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy, Dz.U. Nr 9,

poz. 59 ze zm.k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postpowania w sprawach o wykro-

czenia, tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykrocze, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r.

Nr 109, poz. 756 ze zm.MOP Midzynarodowa Organizacja PracyMP Monitor PolskiNP Nowe PrawoNSA Naczelny Sd AdministracyjnyONZ Organizacja Narodw ZjednoczonychOSA Orzecznictwo Sdw AdministracyjnychOSN Orzecznictwo Sdu NajwyszegoOSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna,

Pracy i Ubezpiecze SpoecznychOSNAPiUS Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpie-

cze SpoecznychOSNP Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Pracy, Ubezpiecze Spoecznych

i Spraw PublicznychOSP Orzecznictwo Sdw PolskichOSPiKA Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji ArbitraowychPiP Pastwo i PrawoPiZS Praca i Zabezpieczenie SpoeczneUE Unia Europejskau.s.c. ustawa z 21 listopada 2008 r. o subie cywilnej, Dz.U. Nr 227, poz. 1505

Od Autorki

O istocie i randze problemw zwizanych z prawem pracy wiadczy uwaga i troska, z jak papie Jan Pawe II odnosi si do tych wanych kwestii. Warto przypomnie fragment homilii Ojca witego, wygoszonej 2 czerwca 1997 r. na Legnickim Polu:

Z sytuacj bezrobocia jest zwizane takie podejcie do pracy, w ktrym czowiek staje si narzdziem produkcji, zatracajc w konsekwencji swoj osobow godno. W praktyce zjawisko to przybiera form wyzysku. Czsto przejawia si on w takich sposobach zatrudniania, ktre nie tylko nie gwarantuj pracownikowi adnych praw, ale zniewalaj go poczuciem tymczasowoci i lkiem przed utrat pracy do tego stopnia, e jest on pozbawiony wszelkiej wolnoci w podejmowaniu decyzji. Wielokrotnie w wyzysk przejawia si w takim ustalaniu czasu pracy, i pozba-wia si pracownika prawa do odpoczynku i troski o duchowe ycie rodziny. Czsto te wie si z niesprawiedliwym wynagrodzeniem, zaniedbaniami w dziedzinie ubezpiecze i opieki zdrowotnej. Wielokrotnie, szczeglnie w przypadku kobiet, jest zaprzeczeniem prawa do szacunku dla osobowej godnoci.

Praca ludzka nie moe by traktowana tylko jako sia potrzebna dla produkcji tak zwana sia robocza. Czowiek nie moe by widziany jako narzdzie produk-cji. Czowiek jest twrc pracy i jej sprawc. Trzeba uczyni wszystko, aby praca nie stracia swojej waciwej godnoci.

Celem pracy kadej pracy jest sam czowiek. Dziki niej winien si udoskona-la, pogbia swoj osobowo. Nie wolno nam zapomina i to chc z moc po-wiedzie e praca jest dla czowieka, a nie czowiek dla pracy (Jan Pawe II. Pielgrzymka do Ojczyzny, 31 maja10 czerwca 1997 r. Przemwienia i homilie, Czstochowa 1997, s. 52 i 53).

Lublin, wrzesie 2009 rokuTeresa Liszcz

Cz pierwsza

OGLNA

Rozdzia IOglna charakterystyka

prawa pracy

1. Pojcie i przedmiot prawa pracy

1 Prawo pracy jest to ga prawa obejmujca og norm prawnych reguluj-cych stosunki pracy oraz stosunki spoeczne prawnie zwizane ze stosunka-mi pracy.

Podstawowym przedmiotem regulacji prawa pracy s stosunki pracy, tj. stosun-ki spoeczne, w ktrych jeden podmiot, zwany pracownikiem, wskutek zawarcia umowy o prac albo dokonania za jego zgod aktu prawnie rwnorzdnego (mianowania, powoania bd wyboru na stanowisko), jest obowizany (i ma pra-wo) wiadczy osobicie prac na rzecz drugiego podmiotu, zwanego pracodaw-c, pod jego kierownictwem, w zamian za wynagrodzenie (art. 22 1 k.p.).

2 Jak wynika z tej de nicji, w zakres regulacji prawa pracy nie wchodz wszelkie przypadki wykonywania pracy przez czowieka, lecz tylko te, ktre odpowia-daj kryteriom wskazanym w ustawie (aktualnie w art. 22 k.p.), okrelane w doktrynie prawniczej zbiorczym mianem pracy dobrowolnie podporzdko-wanej.

Po pierwsze, chodzi o przypadki, gdy midzy dwoma podmiotami istniej odpo-wiednio obowizek wykonywania pracy (po stronie pracownika) i obowizek przyjcia wiadczenia pracy oraz zapaty wynagrodzenia za ni (po stronie pracodawcy), dobrowolnie przez nich przyjte przez zawarcie umowy o prac lub dokonanie innego aktu prawnego (spord wymienionych w art. 2 k.p.). Nie podlegaj regulacji przez prawo pracy z jednej strony przypadki wiadczenia pra-cy bez obowizku prawnego (np. praca wolontariuszy w organizacjach charyta-tywnych1, pomoc ssiedzka, udzia w czynach spoecznych), a z drugiej praca wykonywana z obowizku naoonego na dan osob przez ustaw, decyzj ad-

1 Por. ustaw z 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. Nr 96, poz. 873 ze zm.

20 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

ministracyjn bd orzeczenie sdu, a nie przyjtego dobrowolnie, okrelana jako praca jednostronnie wyznaczona (np. praca skazanych odbywajcych kar po-zbawienia wolnoci, wykonywana na podstawie skierowania zakadu karnego).

Po drugie, w stosunku pracy pracownik zobowizany jest do osobistego wykony-wania powtarzajcych si czynnoci okrelonego rodzaju (do pracowania), a nie do dostarczenia pracodawcy okrelonego rezultatu pracy, chocia ten ostatni chce, oczywicie, osign przez zatrudnienie pracownika postawiony sobie cel. Ryzyko osignicia tego celu spoczywa na pracodawcy, a prawo pracownika do wynagrodzenia za prac, co do zasady, nie zaley od osignicia celu zaoonego przez pracodawc, lecz od tego, czy pracownik naleycie (starannie) wykonywa swoj prac.

Z tego, e pracownik zobowizuje si nie do dostarczenia pracy uprzedmiotowio-nej (rezultatu), lecz do pracowania na korzy i ryzyko pracodawcy, wynika, e moe on speni swoje wiadczenie tylko osobicie, bez moliwoci wyrczenia si inn osob.

Po trzecie, praca ma by podporzdkowana (zalena), tj. wykonywana w miej-scu i czasie okrelonych w umowie o prac lub w innym akcie prawnym zastpuj-cym t umow, pod kierownictwem pracodawcy, wyraajcym si przede wszyst-kim w zwizaniu pracownika poleceniami pracodawcy co do sposobu i porzdku wykonywania pracy, a take we wspdziaaniu przy jej wykonywaniu z innymi pracownikami, jeli jest to praca zespoowa.

Po czwarte, praca wykonywana w ramach stosunku pracy jest z de nicji prac od-patn, wykonywan w celu zarobkowym.

3 Regulacj prawa pracy nie jest objta zarobkowa dziaalno prowadzona na wasny rachunek i ryzyko przez posiadacza zakadu produkcyjnego, sklepu, go-spodarstwa rolnego, gabinetu lekarskiego czy te literata bd innego twrc.

Nie jest objte t regulacj tzw. samozatrudnienie, przez ktre w Polsce rozu-mie si sytuacj, gdy osoba zyczna, bdca o cjalnie podmiotem dziaalnoci go-spodarczej, wzgldnie stale wiadczy osobicie (bez zatrudnienia pracownikw) usugi na podstawie umowy cywilnoprawnej na rzecz jednego bd niewielkiej liczby kontrahentw, od ktrych jest uzaleniona ekonomicznie. W praktyce cz-sto samozatrudnieni s byymi pracownikami kontrahenta. Pozornym zmianom statusu pracownika na status samozatrudnionego ma zapobiega przepis art. 22 12 k.p., ktry zabrania zastpienia umowy o prac umow cywilnoprawn przy zachowaniu warunkw pracy charakterystycznych dla stosunku pracy (okrelo-nych w art. 22 1 k.p.).)

4 Prawu pracy nie podlegaj stosunki spoeczne zwizane ze wiadczeniem pracy na podstawie umowy o dzieo (w tym umowy autorskiej), w ktrej chodzi bezpo-rednio o okrelony rezultat, ani na podstawie umowy zlecenia, umowy agen-cyjnej bd innych umw o wiadczenie usug, charakteryzujcych si brakiem organizacyjnego podporzdkowania wykonawcy usug podmiotowi zamawiajce-mu usugi. Te umowy i wynikajce z nich stosunki zobowizaniowe podlegaj pra-wu cywilnemu. Do przedmiotu prawa cywilnego zalicza si take umow o prac nakadcz (chaupnicz), ktra w opinii doktryny prawniczej stanowi specy czn

1. Pojcie i przedmiot prawa pracy 21

odmian umowy o dzieo, natomiast w praktyce podlega na zasadzie odesania2 regulacji przez prawo pracy.

5 Prima facie wydaje si, e wszystkim kryteriom stosunku pracy, okrelonym w art. 22 k.p., odpowiadaj stosunki prawne, w jakich pozostaj ze swymi forma-cjami bd urzdami onierze zawodowi, policjanci oraz funkcjonariusze Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego, Agencji Wywiadu, Stray Granicznej, Pastwowej Stray Poarnej, Suby Wiziennej, Suby Celnej. Praca w tych instytucjach, okrelana jako suba, jest podejmowana dobrowolnie i w celu zarobkowym. Wykonywana jest wycznie osobicie i w warunkach organizacyjnego podpo-rzdkowania podmiotowi zatrudniajcemu. Podstaw nawizania tych stosun-kw jest akt mianowania dokonywany za zgod (na wniosek) mianowanego. Nie ma te prawnego przymusu pozostawania w subie po jej rozpoczciu.

Mimo tych podobiestw do stosunku pracy stosunki subowe czonkw tych formacji mundurowych nie s uznawane za stosunki pracy i nie podlegaj przepisom prawa pracy. Uznaje si powszechnie, e przy wspomnianych po-dobiestwach istniej jednak bardzo istotne rnice wyraajce si w tym, e obowizki onierzy zawodowych i funkcjonariuszy s wykonywane w warun-kach penej zalenoci od zwierzchnikw (dyscypliny), daleko silniejszej od pod-porzdkowania pracowniczego. Instrumentem realizacji tej zalenoci, nazywanej czsto dyspozycyjnoci, jest rozkaz, wicy znacznie mocniej i pod surowszymi rygorami ni polecenie przeoonego w stosunku pracy. Dla podkrelenia tej r-nicy wykonywanie tych obowizkw nazywa si nie prac, lecz sub. Ponadto w warunkach stanw nadzwyczajnych, w szczeglnoci w czasie wojny, stosunki subowe zawodowych onierzy i funkcjonariuszy mundurowych nabieraj cech przymusowoci. Z tych wszystkich powodw s one traktowane jako stosun-ki o charakterze publicznoprawnym (administracyjnym), podlegajce odrbnym pragmatykom subowym, przynalenym do prawa administracyjnego.

6 Nawiasem mwic, w okresie midzywojennym oraz w pierwszym okre-sie po wojnie take oparte na mianowaniu stosunki subowe urzdnikw suby cywilnej traktowano podobnie jako stosunki publicznoprawne, nalece do sfery prawa administracyjnego3. Pniejsz dyskusj na temat charakteru tych stosunkw w Polsce przecio ostatecznie wejcie w ycie Kodeksu pracy, ktry w art. 2 (w zw. z art. 76) przesdzi, i mianowanie moe by podstaw nawi-zania stosunku pracy. W niektrych pastwach Europy Zachodniej s one nadal domen prawa publicznego (administracyjnego).

7 Nie jest stosunkiem pracy i co do zasady nie podlega prawu pracy stosunek za-trudnienia poborowego, ktry na swj wniosek zosta skierowany decyzj mar-szaka wojewdztwa do odbycia suby zastpczej w pastwowej lub samorz-dowej jednostce organizacyjnej bd organizacji poytku publicznego. Sub

2 Patrz art. 303 1 k.p. i wydane na jego podstawie rozporzdzenie Rady Ministrw z 31 grud-nia 1975 r. w sprawie uprawnie pracowniczych osb wykonujcych prac nakadcz, Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19 ze zm.

3 Taki charakter nadaa im ustawa z 17 lutego 1922 r. o pastwowej subie cywilnej, tekst jedn. Dz.U. z 1949 r. Nr 11, poz. 72 ze zm.; uchylona przez art. IV 1 pkt 2 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Przepisy wprowadzajce Kodeks pracy, Dz.U. Nr 24, poz. 142.

22 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

zastpcz bdc form wypeniania powszechnego obowizku obrony reguluje ustawa z 28 listopada 2003 r. o subie zastpczej4, ktra w niektrych sprawach odsya do przepisw Kodeksu pracy.

8 Naley zaznaczy, e niektre przepisy prawa pracy stosuje si do przypad-kw wiadczenia pracy poza stosunkiem pracy, nienalecych do przedmio-tu prawa pracy, jednake tylko wtedy, gdy istnieje ku temu wyrana podsta-wa prawna w postaci przepisu zawartego w samym prawie pracy bd w aktach prawnych nalecych do innych gazi prawa. Zjawisko to nosi miano ekspansji prawa pracy.

W szczeglnoci art. 303 1 k.p. zobowizuje Rad Ministrw do okrele-nia w drodze rozporzdzenia zakresu stosowania przepisw prawa pra-cy do osb wykonujcych prac nakadcz z rwnoczesnym wprowadzeniem zmian do tych przepisw, wynikajcych z odmiennych warunkw wykonywania tej pracy. Rozporzdzenie z 1975 r., wydane na podstawie wskazanego przepi-su, przewiduje stosowanie do stosunkw wynikajcych z umw o prac nakad-cz wszystkich niemale, cho nieco zmody kowanych, instytucji prawa pracy. Stwarza to nieco dziwny stan rzeczy, w ktrym stosunek spoeczny zaliczany do przedmiotu jednej gazi prawa, tj. prawa cywilnego, jest w praktyce re-gulowany prawie wycznie przez przepisy nalece do innej gazi prawa, przedmiotowo co do zasady niewaciwej, jak jest prawo pracy.

Przepis art. 303 2 k.p. upowania (lecz nie zobowizuje) Rad Ministrw do wydania rozporzdzenia okrelajcego zakres stosowania przepisw pra-wa pracy do osb stale wykonujcych prac na innej podstawie ni stosunek pracy lub umowa o prac nakadcz, ze zmianami wynikajcymi z odmiennych warun-kw wykonywania tej pracy. Rozporzdzenie to mogoby dotyczy w szczeglno-ci osb wykonujcych w sposb cigy prac na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej. Obecnie nie obowizuje adne rozporzdzenie wydane na tej podstawie.

9 Z mocy art. 3043044 k.p. wskazane bezporednio w nich bd w rozporzdze-niach wykonawczych wydanych na ich podstawie przepisy dziau dziesitego Kodeksu pracy Bezpieczestwo i higiena pracy znajduj zastosowanie do r-nych przypadkw wiadczenia pracy na innej podstawie ni stosunek pracy, w szczeglnoci przez osoby wykonujce prac na podstawie umw cywilnopra-nych, czonkw rolniczych spdzielni produkcyjnych, studentw i uczniw odby-wajcych praktyki.

10 Z mocy art. 121 k.k.w.5 w stosunku do pracujcych skazanych odbywajcych kar pozbawienia wolnoci stosuje si przepisy prawa pracy w zakresie czasu pracy oraz bezpieczestwa i higieny pracy. Przepis ten nakazuje stosowanie wskaza-nych w nim przepisw prawa pracy do skazanych pracujcych poza stosunkiem pracy, przede wszystkim na podstawie skierowania w ramach publicznoprawne-go stosunku prawnego, w jakim skazany pozostaje z pastwem wskutek prawo-mocnego orzeczenia wobec niego kary pozbawienia wolnoci. Naley wiedzie, e

4 Dz.U. Nr 223, poz. 2217 ze zm.; ustawa ta niebawem straci moc w zwizku z likwidacj po-wszechnego obowizku obrony.

5 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.

1. Pojcie i przedmiot prawa pracy 23

obowizujce przepisy o zatrudnieniu skazanych dopuszczaj rwnie zawieranie przez nich umowy o prac. Skazani wykonujcy w czasie odbywania kary pozba-wienia wolnoci prac na podstawie umowy o prac s po prostu pracownikami i z tego tytuu stosuje si do nich wprost przepisy prawa pracy, z ograniczeniami i zmianami okrelonymi w Kodeksie karnym wykonawczym, uzasadnionymi fak-tem odbywania przez nich kary izolacyjnej6.

11 Poza stosunkiem pracy, ktry jest gwnym stosunkiem regulowanym przez prawo pracy, do przedmiotu tej gazi prawa nale niektre inne stosunki spoeczne, cile zwizane ze stosunkami pracy. W szczeglnoci s to stosunki: zwizane z promocj zatrudnienia i przeciwdziaaniem bezrobociu, wynikajce ze sprawowania przez waciwe organy (gwnie przez Pastwow

Inspekcj Pracy, Pastwow Inspekcj Sanitarn i Spoeczn Inspekcj Pracy) nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy przez pracodawcw,

materialnoprawne wynikajce z odpowiedzialnoci pracodawcw lub osb ich reprezentujcych za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,

procesowe i quasi -procesowe zwizane z rozstrzyganiem indywidualnych spo-rw o roszczenia ze stosunku pracy,

tzw. zbiorowe stosunki pracy, powstajce w zwizku z tworzeniem i funkcjono-waniem zwizkw zawodowych, samorzdw zawodowych, organizacji praco-dawcw oraz prowadzeniem rokowa i zawieraniem ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych, udziaem pracownikw w zarzdzaniu za-kadem pracy (partycypacj), dialogiem spoecznym i rozwizywaniem sporw zbiorowych.

12 Normy prawne powicone regulacji tzw. zbiorowych stosunkw pracy sta-nowi cz prawa pracy okrelan mianem zbiorowego prawa pracy. Podstawowe zasady zbiorowego prawa pracy zawarte s w Konstytucji (w szczeglnoci w art. 12, 17 ust. 1 i art. 59) oraz w Kodeksie pracy (art. 181

183). Poza tym tworz to prawo przede wszystkim trzy ustawy z tego samego dnia 23 maja 1991 r.: o zwizkach zawodowych7, o organizacjach pracodawcw8 i o rozwizywaniu sporw zbiorowych9, ustawa z 7 kwietnia 2006 r. o informowa-niu pracownikw i przeprowadzaniu z nimi konsultacji10, a take przepisy dziau jedenastego Kodeksu pracy Ukady zbiorowe pracy.

13 Do przedmiotu prawa pracy jako dyscypliny badawczej i dydaktycznej wci jeszcze w Polsce zalicza si stosunki ubezpieczenia spoecznego. Ma to histo-ryczne uzasadnienie w tym, e w pocztkowej fazie rozwoju ubezpieczeniem spo-ecznym byli objci wycznie pracownicy. Obecnie ubezpieczenie to obejmuje, obok pracownikw, wszystkie grupy ludnoci yjcej z legalnej pracy zarobkowej. Przepisy regulujce stosunki ubezpieczenia spoecznego s bardzo liczne, a przy tym charakterem norm w nich zawartych (ius cogens) rni si istotnie od prze-

6 Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osb pozbawionych wolnoci, Dz.U. Nr 123, poz. 777 ze zm.; patrz rwnie rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z 9 lutego 2004 r. w spra-wie szczegowych zasad zatrudniania skazanych, Dz.U. Nr 27, poz. 242.

7 Tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm. 8 Dz.U. Nr 55, poz. 235 ze zm. 9 Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.10 Dz.U. Nr 79, poz. 550 ze zm.

24 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

pisw prawa pracy. Dojrzay ju tym samym do wyodrbnienia ich w samodzieln ga prawa. Z tego wzgldu niniejsze opracowanie nie zawiera omwienia zagad-nie ubezpieczenia spoecznego.

14 Orodkiem wszystkich stosunkw regulowanych przez prawo pracy jest stosunek pracy. Na sytuacj prawnospoeczn pracownika maj jednake wpyw take inne stosunki prawne, ktrych podmiotem staje si lub moe si sta pracownik w zwizku z nawizaniem stosunku pracy. S to w szczeglnoci: stosunek ubez-pieczenia spoecznego, czonkostwo w zwizku zawodowym, stosunek procesowy w toku rozstrzygania sporu ze stosunku pracy. Stanowi one cznie o tzw. statu-sie pracowniczym. Na status pracowniczy maj take wpyw stosunki, w ktrych pracownik, nie bdc ich podmiotem, jest osob odnoszc korzyci z ich reali-zacji, czyli tzw. destynatariuszem (np. stosunki zwizane z funkcjonowaniem Pastwowej Inspekcji Pracy i odpowiedzialnoci za wykroczenia przeciwko pra-wu pracy).

2. Geneza prawa pracy

15 Prawo pracy jest gazi prawa stosunkowo mod. Jej pocztki sigaj nie dalej ni przeomu XVIII i XIX wieku. Dopiero wtedy, w nastpstwie rewolucji buru-azyjnych, powstay warunki do najmu na szerok skal siy roboczej za wynagro-dzeniem. Nastpio to dziki wyzwoleniu z poddastwa rzesz chopw oraz for-malnemu zrwnaniu ludzi wobec prawa, przy ich ekonomicznym zrnicowaniu na posiadajcych kapita potrzebny do uruchomienia dziaalnoci gospodarczej oraz dysponujcych wycznie wasn zdolnoci do pracy (si robocz).

Regulacja umowy o prac odbywaa si pocztkowo i w wielu pastwach odbywa si formalnie nadal w ramach prawa cywilnego, ktre traktowa-o j jako jedn spord tzw. umw o wiadczenie usug (obok umw: zlecenia, o dzieo, przechowania, ajencyjnej i in.).

Prawo cywilne stanowi wic podstawowy pie genetyczny dla prawa pracy. Z niego wywodzi si tzw. prawo stosunku pracy, najwaniejszy dzia indywi-dualnego prawa pracy, w ktrym centralnym zagadnieniem bya niegdy umowa o prac, a obecnie jest stosunek pracy i czynnoci prawne prowadzce do jego po-wstania, zmiany oraz ustania.

16 Rwnoczenie od pocztku XIX w. pastwa wydaj normy prawne o charakterze administracyjnoprawnym, majce na celu gwnie ochron zdrowia i ycia pra-cownikw w procesie pracy (dotyczce czasu pracy, bezpieczestwa i higieny pra-cy, zakresu prac wzbronionych kobietom i dzieciom, inspekcji pracy). To tzw. usta-wodawstwo fabryczne nakadao na pracodawcw obowizki, ktrych wykona-nie zabezpieczone byo sankcjami typu administracyjnego i karnego. Dao ono pocztek drugiemu dziaowi indywidualnego prawa pracy tzw. prawu ochro-ny pracy. W prawie administracyjnym naley zatem dopatrywa si drugiego, obok prawa cywilnego, pnia genetycznego wspczesnego prawa pracy.

17 U rde powstania prawa pracy ley ingerencja pastwa w stosunek zobowi-zaniowy midzy pracodawc i pracownikiem, podyktowana potrzeb ochrony

2. Geneza prawa pracy 25

pracownika jako sabszej strony tego stosunku, w celu zachowania pokoju spo-ecznego i zapobieenia psycho zycznej degradacji warstwy pracujcych jako no-sicieli siy roboczej. Ta ingerencja zacza si od ustanawiania zakazw i nakazw sucych zapewnieniu pracownikowi bezpieczestwa jego ycia i zdrowia, nad ktrych przestrzeganiem pastwo sprawowao i sprawuje nadal z urzdu nadzr przez powoane do tego celu organy (inspekcja pracy). W lad za tym nastpio wydawanie przepisw bezwzgldnie obowizujcych, ograniczajcych swobod kontraktowania stron stosunku pracy, w celu zagwarantowania pracownikowi mi-nimalnych warunkw pracy i pacy.

18 Od koca XIX w. w wikszoci uprzemysowionych pastw Europy (od Niemiec poczynajc) zaczto wprowadza tzw. ustawodawstwo socjalne, ktre dao po-cztek przede wszystkim dzisiejszemu prawu ubezpiecze spoecznych.

Przez okoo 100 lat powstawao i rozwijao si, w ramach prawa cywilnego i admi-nistracyjnego, przysze prawo pracy. Na pocztku XX w., po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej, z obu tych gazi prawa w wikszoci pastw naszego krgu kul-turowego wyodrbniono przepisy dotyczce wiadczenia pracy umownie pod-porzdkowanej. Na podstawie tego wsplnego przedmiotu regulacji (a nie jak dotd, na podstawie kryterium charakteru stosunku prawnego i metod regulacji) powstaa nowa ga prawa, nazwana prawem pracy.

19 W Polsce faktyczne wyodrbnienie prawa pracy nastpio w okresie midzy-wojennym, kiedy to obowizywa ju duy zesp aktw prawnych powiconych wycznie regulacji stosunkw pracy dobrowolnie podporzdkowanej i stosunkw z nimi zwizanych11. Formalnie jednak prawo stosunku pracy wci jeszcze tkwi-o w ramach prawa cywilnego. Najwaniejsza czynno prawa pracy, jak jest umowa o prac, regulowana bya bowiem przez Kodeks zobowiza z 1933 r., a przepisy oglne prawa cywilnego oraz oglne przepisy o zobowizaniach stoso-way si do niej wprost.

20 Prawne usankcjonowanie odrbnoci prawa pracy jako gazi systemu prawnego nastpio w Polsce z chwil wejcia w ycie Kodeksu cywilnego z 1964 r., tj. z dniem 1 stycznia 1965 r. Artyku XII 1 przepisw wprowadzajcych Kodeks cywilny12 stwierdza, e: Kodeks cywilny nie narusza przepisw ustawodaw-stwa pracy. Rwnoczenie przepis 3 tego artykuu nakazywa, w wypadkach nieuregulowanych przepisami prawa pracy, stosowa odpowiednio do stosunkw pracy przepisy Kodeksu cywilnego, chyba e nie byy one zgodne z zasadami pra-wa pracy.

Norm t powtrzy art. 300 k.p., stanowic, e w sprawach nieunormo-wanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje si odpo-wiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeeli nie s one sprzeczne z zasadami prawa pracy.

11 Na temat historii polskiego prawa pracy patrz w szczeglnoci: M. wicicki, Instytucje polskie-go prawa pracy w latach 19181939, Warszawa 1960; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warszawa 1976, s. 1642.

12 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.

26 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

3. Szczeglne waciwoci prawa pracy

21 Prawo pracy stanowi wydzielon konwencjonalnie, na podstawie kryterium przedmiotu, cz jednolitego porzdku prawnego naszego pastwa13. Jako cz systemu prawnego opiera si na wsplnych dla caego systemu zasa-dach, jednake jego geneza, ogromna donioso stosunkw spoecznych przez nie regulowanych, oraz specjalne funkcje, ktre spenia, sprawiy, e ta stosunkowo moda jeszcze dziedzina prawa wyksztacia w sobie wiele cech specy cznych. Nale do nich:

22 1) Wynikajcy z art. 18 k.p. specy czny charakter przewaajcej wikszo-ci norm prawa pracy. Umowa o prac (lub inny akt tworzcy stosunek pracy) moe zawiera postanowienia od nich odbiegajce, jeli bd one korzystniejsze dla pracownika. Natomiast postanowienia, ktre prowadz do ograniczenia praw pracownika bd zwikszenia jego obowizkw, s z mocy art. 18 niewane i nie-jako automatycznie zastpuj je odpowiednie, bardziej korzystne dla pracownika, przepisy prawa pracy. Z uwagi na t waciwo, normy prawa pracy okrela si jako jednostronnie bezwzgldnie obowizujce lub granicznie zastpujce (inaczej semiimperatywne, semidyspozytywne).

23 Obok norm tego rodzaju w polskim prawie pracy wystpuj te nieliczne przepisy o charakterze cile bezwzgldnie obowizujcym (ius cogens). Z ich brzmienia wynika, e jakiekolwiek odstpstwa od ich treci (take te na korzy pracownika) s niedopuszczalne.

Przykad. Takim przepisem moe by art. 291 4 k.p. zabraniajcy skracania oraz przedu-ania terminw przedawnienia roszcze ze stosunku pracy. Do bezwzgldnie obowizujcych nale rwnie te przepisy prawa pracy, ktre nie reguluj praw i obowizkw pracodawcy i pracownika wzgldem siebie, lecz odnosz si do relacji midzy jednym z tych podmiotw (z reguy pracodawc) a pastwem (np. przepisy o odpowiedzialnoci za wykroczenia prze-ciwko prawom pracownika).

24 2) Zoono metod regulacji wynikajca ze wspomnianego ju dwutorowe-go procesu powstawania prawa pracy. Metoda cywilnoprawna przejawia si przede wszystkim w koncepcji stosunku pracy jako zobowizania oraz w posu-giwaniu si konstrukcj czynnoci prawnej (owiadczenia woli) dla nawizania, rozwizania i ksztatowania treci stosunku pracy, a take w odpowiedzialnoci majtkowej (odszkodowawczej) stron stosunku pracy. Z prawa administracyj-nego wywodzi si przede wszystkim instytucja nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy, sprawowana przez organy wyposaone w uprawnienia wadcze (nakaz, sprzeciw, mandat), ale take akt mianowania jako podstawa nawiza-nia stosunku pracy.

25 3) Wystpowanie tzw. specy cznych rde prawa w postaci ukadw zbioro-wych pracy i innych porozumie zbiorowych zawieranych przez partnerw spo-ecznych (pracodawcw bd organizacje pracodawcw ze zwizkami zawodowy-mi). Do niedawna zaliczano do nich rwnie takie wewntrzzakadowe akty, jak regulaminy pracy i regulaminy wynagradzania, wydawane na podstawie ustaw,

13 Na temat podziau prawa na gazie por. w szczeglnoci: T. Zieliski, Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego, Warszawa 1977.

3. Szczeglne waciwoci prawa pracy 27

ktre to akty na gruncie obecnej Konstytucji, jeli maj charakter jednostronny, nie mog by traktowane jako rda prawa, lecz jako swoiste zaczniki do umowy o prac lub innego aktu tworzcego stosunek pracy. Specy cznymi rdami prawa pracy, zrwnanymi z umow midzynarodow, s konwencje Midzynarodowej Organizacji Pracy.

26 4) Udzia zwizkw zawodowych i organizacji pracodawcw w procesie two-rzenia prawa przez organy pastwa. W szczeglnoci trzeba wspomnie o ci-cym na organach pastwa obowizku wspdziaania ze zwizkami zawodowy-mi i organizacjami pracodawcw przy uchwalaniu ustaw i wydawaniu przepisw wykonawczych z zakresu prawa pracy i ubezpiecze spoecznych. Zakres i tryb zasigania opinii reguluj ustawy o zwizkach zawodowych i o organizacjach pra-codawcw.

27 5) Bardziej ni w innych gaziach prawa nasilona dyferencjacja. Polega ona na rwnoczesnym uregulowaniu tej samej sprawy (np. dugoci czasu pracy, wy-miaru urlopu) normami prawnymi o rnej treci.

Najwaniejsze spord kryteriw podmiotowych dyferencjacji to wiek i pe pra-cownika. Opierajc si na kryteriach podmiotowych, wprowadzono szczeglne przepisy dotyczce ochrony pracy kobiet oraz modocianych.

Ze wzgldu na kryteria przedmiotowe (w szczeglnoci szkodliwo i uci-liwo pracy) rnicuje si np. wymiar czasu pracy. Kryterium przedmiotowym kierowa si rwnie ustawodawca, wprowadzajc w do szerokim zakresie spe-cjalne unormowania dla pracownikw zatrudnionych na stanowiskach kierowni-czych lub samodzielnych (np. ograniczenie prawa do wynagrodzenia za godziny nadliczbowe).

28 Obowizujcy Kodeks znis natomiast majcy w przedkodeksowym usta-wodawstwie podstawowe znaczenie podzia pracownikw na umysowych i zycznych. Nie odpowiada on bowiem zmienionym, gwnie wskutek postpu techniczno -organizacyjnego, warunkom pracy wikszoci pracownikw i wyso-kim wymaganiom co do kwali kacji stawianym obecnie take robotnikom.

Nowela do Kodeksu pracy z 1996 r.14 zlikwidowaa rnice w statusie pracow-nikw zatrudnionych u pracodawcw uspoecznionych i nieuspoecznionych (prywatnych). Nowym kryterium rnicowania praw i obowizkw pracownika i pracodawcy jest wielko pracodawcy, mierzona liczb zatrudnianych pra-cownikw poniej 20 albo 20 i wicej.

Stosowane w naszym prawie kryteria rnicowania obowizkw i uprawnie pracowniczych nie maj charakteru dyskryminacyjnego. Przez uwzgldnienie obiektywnych rnic w warunkach pracy lub szczeglnych waciwoci osoby pra-cownika pozwalaj one na realizacj w sferze stosunkw pracy zasady sprawiedli-woci, ktrej zaprzeczeniem byoby mechaniczne zrwnanie praw i obowizkw wszystkich pracownikw.

14 Ustawa z 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektrych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.).

28 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

4. Funkcje prawa pracy

29 Pewne funkcje s wsplne wszystkim albo kilku gaziom prawa; w szczeglnoci cay system prawa ma suy zaprowadzeniu adu w stosunkach midzyludzkich, a wic peni funkcj organizujc spoeczestwo. Wikszo norm prawa ma te wpywa na ksztatowanie podanych spoecznie postaw i zachowa ludzi, pe-nic tym samym funkcj wychowawcz i prewencyjn.

Mwic o funkcjach prawa pracy w nauce i dydaktyce prawa pracy, ograniczamy si tylko do funkcji dla niego specy cznych, tzn. takich, ktre przypisuje si wy-cznie prawu pracy, oraz do funkcji penionych rwnie przez inne gazie pra-wa, lecz w prawie pracy ze wzgldu na jego przedmiot majcych szczeglnie due znaczenie lub realizowanych przy uyciu swoistych rodkw.

30 Tradycyjnie prawu pracy przypisuje si trzy gwne funkcje:1) ochronn,2) organizacyjn (organizatorsk, organizujc),3) wychowawcz.

Niekiedy wymienia si jeszcze funkcj rozdzielcz (dystrybutywn).

31 Funkcja ochronna jest najwaniejsza i najbardziej charakterystyczna dla prawa pracy. Polega na prawnym uprzywilejowaniu pod wieloma wzgl-dami pracownika jako sabszego ekonomicznie i socjalnie kontrahenta w stosunku pracy. Pracownik, zarwno w warunkach gospodarki rynkowej, jak i centralnie zarzdzanej, jest w stosunkach z pracodawc stron sabsz przede wszystkim ekonomicznie i dlatego oraz wskutek organizacyjnego podporzdko-wania pracodawcy w procesie pracy pozostaje w wielorakiej od niego zalenoci. Z tego wynika potrzeba mocniejszej ochrony pracownika, ktra ley u podstaw po-wstania i rozwoju prawa pracy. Nie znaczy to jednak, e kada norma prawa pracy peni funkcj ochronn, lecz e jest to typowy kierunek oddziaywania wikszoci norm prawa pracy. W polskim prawie pracy funkcja ochronna przejawia si za-rwno w treci bardzo wielu jego norm, jak i w swoistym mechanizmie ich dziaania.

Przykad. Ze wzgldu na tre wybitnie ochronny charakter maj skierowane na ochro-n ycia i zdrowia pracownika przepisy bezpieczestwa i higieny pracy, a take przepisy o szczeglnej ochronie pracy kobiet i modocianych, o urlopach wypoczynkowych i innych oraz o nadzorze nad przestrzeganiem prawa pracy przez pracodawcw, sprawowanym gw-nie przez Pastwow Inspekcj Pracy i Spoeczn Inspekcj Pracy.

32 Ochronie materialnych interesw pracownika su przede wszystkim przepi-sy ograniczajce dopuszczalno dokonywania potrce z wynagrodzenia za pra-c i ustanawiajce zakaz zrzekania si przez pracownika wynagrodzenia za prac, a take przepisy ograniczajce majtkow odpowiedzialno pracownika za szko-dy wyrzdzone przez niego pracodawcy nieumylnie, wskutek niewykonania lub nienaleytego wykonania obowizkw pracowniczych.

33 Wanym przejawem funkcji ochronnej prawa pracy jest regulacja wypowie-dzenia stosunku pracy. Pracownik ma prawnie nieograniczon swobod wypowiadania tego stosunku (nie musi podawa przyczyny wypowiedzenia), natomiast prawo pracodawcy do wypowiedzenia stosunku pracy jest mocno

4. Funkcje prawa pracy 29

ograniczone przede wszystkim w odniesieniu do pracownikw zatrudnionych na czas nieokrelony przez istnienie obowizku uzasadnienia wypowiedzenia (podanie rzeczywistej wanej przyczyny) oraz konsultacji ze zwizkami zawodo-wymi, a take przez tzw. szczegln ochron niektrych kategorii pracownikw przed wypowiedzeniem i rozwizaniem stosunku pracy. Jest to typowy przykad odstpowania przez ustawodawc od zasady prawnej (formalnej) rwnoci stron, obowizujcej bezwzgldnie w zobowizaniowych stosunkach cywilnych, przez prawne uprzywilejowanie pracownika w celu zapewnienia rzeczywi-stej (materialnej) rwnoci stron. Jest to szczeglnie wane w warunkach due-go bezrobocia, ktre bardzo osabia pozycj pracownika na rynku pracy.

34 Zasadnicze znaczenie dla realizacji funkcji ochronnej prawa pracy ma swoisty cha-rakter norm prawa pracy, wynikajcy z art. 18 k.p. Normy te, okrelane w nauce jako jednostronnie bezwzgldnie obowizujce lub granicznie zastpuj-ce, dopuszczaj odstpstwa od ich treci w umowach o prac i aktach jednostron-nych tworzcych stosunek pracy, pod warunkiem e s to odstpstwa na korzy pracownika, tzn. prowadz do zwikszenia jego uprawnie lub zmniejszenia obowizkw. Postanowienia umw o prac lub innych aktw mniej korzystne dla pracownikw ni waciwe przepisy prawa pracy s z mocy art. 18 k.p. niewane. Naley doda, e w celu zabezpieczenia interesw pracownika prawo pracy nie przewiduje w takim przypadku niewanoci caej umowy; niewane s tylko mniej korzystne dla pracownika postanowienia, zamiast ktrych do umowy o prac wstpuj automatycznie waciwe przepisy prawa pracy. Rwnie postanowienia ukadw zbiorowych pracy, innych porozumie zbiorowych i regu-laminw pracy mog by korzystniejsze, a nigdy mniej korzystne dla pracownikw ni przepisy Kodeksu pracy i innych ustaw z zakresu prawa pracy.

Ta waciwo prawa pracy jest okrelana w nauce jako zasada uprzywilejowa-nia pracownika. Przy okazji warto nadmieni, e wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu nie obowizuje w praktyce stosowania prawa pracy dyrekty-wa interpretacyjna, ktra nakazywaaby ewentualne wtpliwoci co do treci norm prawnych lub umowy o prac rozstrzyga na korzy pracownika.

35 W celu wzmocnienia ochrony ycia i zdrowia oraz interesw majtkowych pracownika prawo pracy w wielu przypadkach kumuluje sankcje za narusze-nie prawa pracy przez pracodawc na szkod pracownika. Obok sankcji pry-watnoprawnych (niewano i wzruszalno czynnoci prawnych lub ich czci, obowizek naprawienia szkody) stosuje si sankcje karno -administracyjne (grzywna za wykroczenie przeciw prawom pracownika). W gr wchodzi rwnie odpowiedzialno karna z art. 218221 k.k., okrelajcych przestpstwa przeciw-ko prawom osb wykonujcych prac zarobkow.

36 Obecnie w Polsce z krgu pracodawcw padaj zarzuty, e polskie prawo pracy nadmiernie chroni pracownika i przez to stanowi istotn przeszkod dla rozwoju gospodarczego. Pracodawcy domagaj si rwnego traktowania obu stron stosunku pracy, w szczeglnoci penej swobody wypowiedzenia umowy o prac przez pracodawc.

W sukurs przychodz im niektrzy, raczej odosobnieni w swych pogldach, na-ukowcy, twierdzc, e funkcja ochronna nie dotyczy wycznie pracownikw, lecz

30 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

take pracodawcw, a eksponowanie ochronnej funkcji prawa pracy jest poywk teorii i praktyki pastwowego paternalizmu i utrudnia ksztatowanie zrwnowa-onego ukadu si w dziedzinie zbiorowych stosunkw pracy. Koliduje te z kon-cepcj spoecznie uwarunkowanej gospodarki rynkowej15.

Przewaa jednak pogld, podzielany przeze mnie, e funkcja ochronna w sto-sunku do pracownika jest w dalszym cigu gwn racj istnienia prawa pracy, zwaszcza w obecnym polskim nieucywilizowanym kapitalizmie i w warunkach duego bezrobocia. Kwestionowanie tej funkcji oznacza w istocie kwestionowa-nie potrzeby dalszego bytu prawa pracy i danie cofnicia si do stanu prawa z XIX w., gdy stosunkami pracy rzdzio prawo cywilne ze sztandarowymi zasada-mi: wolnoci umw, rwnoci stron (prawnej, formalnej), nieingerencji pastwa w relacje midzy stronami zobowizania. Nie znaczy to wcale, e mona bez szko-dy dla gospodarki, ale i dla samego pracownika, mnoy i rozszerza uprawnienia pracownika kosztem pracodawcy. Moe to bowiem doprowadzi do upadku nie-ktrych pracodawcw i tym samym do utraty miejsc pracy przez pracownikw lub do ograniczania legalnego zatrudniania i rozszerzania zjawiska pracy na czarno i w szarej stre e. Uwaam, e w obecnym stanie polskiego prawa pracy wystpu-je wzgldna rwnowaga midzy ochron interesw pracownika i interesw pracodawcy.

37 Funkcja organizacyjna prawa pracy oznacza, e z zaoenia ma ono od-dziaywa w kierunku zapewnienia prawidowego, niezakconego przebiegu procesu pracy oraz wysokiej efektywnoci (wydajnoci i jakoci) pracy. Ta funkcja lee przede wszystkim w interesie pracodawcy, jednake porednio take w interesie pracownika. W zakadzie pracy, w ktrym praca jest dobrze zorganizowana, pracownik moe czu si bezpieczny i moe, w peni wykorzystujc swoje moliwoci, osign satysfakcj z pracy i wysokie wynagro-dzenie.

Funkcja organizacyjna prawa pracy (zwana te funkcj ochronn w stosunku do pracodawcy) bya szczeglnie eksponowana w pastwach byego obozu socjali-stycznego. Niska wydajno pracy bya w nich staym problemem ze wzgldu na brak dziaania mechanizmw ekonomicznych waciwych gospodarce rynkowej i nieistnienie rzeczywistego pracodawcy waciciela, ktry dbaby o swj interes. Swoist protez, ktra miaa wyrwna te braki, byy rnorodne mechanizmy prawne majce zabezpieczy socjalistyczn dyscyplin pracy oraz wysok wy-dajno. Naleay do nich penalizacja narusze dyscypliny pracy, rozbudowany system kar porzdkowych i nagrd, wspzawodnictwo pracy i wreszcie wprowa-dzenie swoistej instytucji porzucenia pracy jako przyczyny wyganicia stosun-ku pracy.

38 W gospodarce rynkowej na zdyscyplinowanie pracownikw i efektywno ich pra-cy oddziauj przede wszystkim mechanizmy rynkowe, w tym stae bezrobocie. Nie oznacza to jednak, e prawo pracy nie ma tu roli do odegrania. Niektre jego przepisy za swoje ratio legis maj wspomaganie pracodawcy w jego dziaaniach, majcych na celu jak najlepsz organizacj i efektywno pracy. Tak funkcj pe-ni przepisy o obowizkach pracownika i jego podporzdkowaniu pracodaw-

15 J. Joczyk, Prawo pracy, Warszawa 1995, s. 26.

4. Funkcje prawa pracy 31

cy, w szczeglnoci poleceniom dotyczcym pracy. Organizacyjnej funkcji prawa pracy s podporzdkowane przepisy o odpowiedzialnoci materialnej pracow-nika za mienie powierzone oraz o odpowiedzialnoci porzdkowej, realizo-wanej przez pracodawc pod kontrol sdu, a take przepisy o nagrodach dla pracownikw. Motywacj do wydajnej pracy zawieraj przepisy ustanawiajce wynikowe metody wynagradzania (akord, prowizja); realizacji celw pracodaw-cy maj sprzyja te uelastyczniane stale przepisy o czasie pracy. W stabilizacji zaogi powinny pomaga przepisy uzaleniajce niektre uprawnienia pracowni-ka od okresu pracy u danego pracodawcy.

39 Funkcj organizacyjn z reguy peni inne grupy przepisw (instytucje) ni te, w ktrych przejawia si funkcja ochronna. Jednake coraz czciej jest tak, e te same instytucje prawne peni obydwie funkcje, chronic interesy obu stron sto-sunku pracy. Na przykad przepisy o czasie pracy, bdce najstarszymi, klasyczny-mi wrcz, przepisami ochronnymi wobec pracownika, poczynajc od nowelizacji Kodeksu pracy w 1996 r., w duej mierze straciy ten charakter i przez swoj elastyczno oraz oddanie wielu decyzji dotyczcych systemw i rozkadu czasu pracy w rce pracodawcy co najmniej w takim samym, jeli nie wikszym stop-niu, peni funkcj organizacyjn.

Funkcj t peni take zbiorowe prawo pracy, ktre reguluje w szczeglnoci stosunki midzy pracodawc a zwizkami zawodowymi oraz tryb likwidowania sporw zbiorowych wcznie ze strajkiem.

40 Organizacyjna funkcja prawa pracy prima facie wydaje si pozostawa w sprzecz-noci z jego funkcj ochronn i w konkretnych sprawach taka sprzeczno moe zachodzi. W przeszoci tak byo np. z regulacj porzucenia pracy. Wikszo tego rodzaju regulacji zostaa usunita z Kodeksu pracy w wyniku jego noweliza-cji. W szczeglnoci wyeliminowano instytucj porzucenia pracy. Wprowadzono sdow kontrol nakadania kar porzdkowych na pracownika przez pracodawc. Zrwnano pracownika z pracodawc w prawie do natychmiastowego rozwizania stosunku pracy z powodu cikiego naruszenia podstawowych obowizkw przez drug stron. Obecnie wyran sprzeczno tych funkcji mona natomiast zaob-serwowa w przepisach o czasie pracy.

Generalnie jednak funkcje ochronna i organizacyjna nie s ze sob sprzeczne, lecz si uzupeniaj. Prawidowy przebieg pracy, dobra kondycja pracodawcy i porzdek w zakadzie pracy le bowiem take w interesie majtkowym i osobi-stym pracownikw.

41 Funkcj wychowawcz speniaj wszystkie gazie prawa, z prawem kar-nym na czele. Doktryny poszczeglnych gazi prawa przyjmuj, e wycho-wawcza funkcja prawa polega na ksztatowaniu pozytywnych postaw jednostek i caych grup spoecznych. W przypadku prawa pracy chodzi o pozytywne po-stawy pracownikw w zwizku z wykonywaniem pracy, waciwy stosunek pracodawcw do pracownikw oraz wpywanie na stosunek do pracy i do lu-dzi pracy reszty spoecznoci, niezaangaowanej w stosunki pracy. Zakada si, e z jednej strony prawo pracy powinno stwarza motywacje do dobrej pra-cy, a z drugiej skania do rwnego i sprawiedliwego traktowania pracownikw i uczy szacunku dla ludzi rzetelnie pracujcych, niezalenie od tego, jak prac

32 I. Oglna charakterystyka prawa pracy

wykonuj. rodkami, ktre stosuje si w celu wychowywania przez prawo pra-cy, s w szczeglnoci:1) w stosunku do pracownikw: sprawiedliwe wartociowanie i wynagradzanie

pracy oraz kary i nagrody,2) w stosunku do pracodawcw: zasady prawa pracy, zakazujce dyskryminacji

pracownikw i nakazujce szanowanie ich godnoci i innych dbr osobistych, a take kary za naruszanie praw pracowniczych.

Te same rodki wpywaj na ksztatowanie wiadomoci i postaw etycznych, w szczeglnoci stosunku do pracy, u osb niepozostajcych w stosunku pracy, lecz stykajcych si z liter i praktyk prawa pracy.

42 Niektrzy autorzy, wskazujc na cele i rodki przypisywane funkcji wycho-wawczej, zbiene z funkcj organizacyjn, kwestionuj zasadno wyodrb-niania tej funkcji prawa pracy; np. J. Joczyk uznaje twierdzenie o penieniu przez prawo pracy funkcji wychowawczej za jeden ze stereotypw w nauce prawa pra-cy16. Zgadzam si z tym pogldem w tym sensie, e nie widz podstaw do trakto-wania funkcji wychowawczej jako specy cznej funkcji prawa pracy.

Trzeba tutaj przypomnie, e L. Petraycki, omawiajc wychowawcz rol prawa, napisa, i prawo moe te ludzi demoralizowa swymi nierozum-nymi postanowieniami, szerzy zaraz moraln i degeneracj17. W ewidentny sposb czynio to prawo faszystowskie i komunistyczne, ale rwnie prawo pracy z okresu PRL, a jeszcze bardziej praktyka jego stosowania (czy raczej amania) dziaaa czsto antywychowawczo.

Zdaniem niektrych przedstawicieli nauki, prawo pracy jako instrument polityki spoecznej peni funkcj rozdzielcz, przyczyniajc si do po-dziau funduszw przeznaczonych na pace, ubezpieczenia spoeczne i wiadcze-nia socjalne, a take do sprawiedliwego uczestnictwa ludzi pracy w zaspokajaniu potrzeb wyszego rzdu (potrzeby uznania, samodzielnoci, przejawiania inicja-tywy), odczuwanych przez pracownikw, ktrzy odnajduj w pracy zawodowej sens swego ycia18.

Do niedawna nie byam zwolenniczk wyodrbniania funkcji rozdzielczej. Obecnie myl, e w warunkach bezrobocia, jako zjawiska stale wystpujcego w gospo-darkach rynkowych, prawo pracy powinno peni t funkcj przede wszystkim w stosunku do de cytowego dobra, jakim s miejsca pracy. Ograniczony w stosun-ku do zapotrzebowania zasb pracy do wykonania powinien by sprawiedliwie dzielony midzy ubiegajcych si o zatrudnienie, a wanym instrumentem tego podziau powinno by obok mechanizmw ekonomicznych prawo pracy, np. przepisy o czasie pracy. Take przepisy o wynagrodzeniu za prac, w tym o wyna-grodzeniu minimalnym, w wikszym stopniu powinny przyczynia si do sprawie-dliwego udziau pracownikw w wypracowanym dochodzie narodowym.

16 J. Joczyk, O kulturze pracy badawczej, w: Poznanie prawa pracy, Wrocaw 1981, s. 20.17 L. Petraycki, Wstp do nauki polityki prawa, Warszawa 1968, s. 29.18 T. Zieliski, Prawo pracy. Zarys systemu. Cz I Oglna, WarszawaKrakw 1996, s. 49.

Rozdzia IIrda prawa pracy

1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy

43 Potrzeba zajmowania si w wykadzie prawa pracy zagadnieniem rde prawa, stanowicym w zasadzie przedmiot teorii prawa oraz prawa konstytucyjnego, wy-nika z pewnych swoistoci prawa pracy, ktre sygnalizowano ju w rozdziale pierwszym. Wyraaj si one w szczeglnoci w:1) wystpowaniu specyficznych rodzajw rde prawa w postaci ukadw zbio-

rowych pracy i innych porozumie zbiorowych oraz w pewnym sensie kon-wencji Midzynarodowej Organizacji Pracy,

2) udziale tzw. partnerw spoecznych, tj. zwizkw zawodowych i organizacji pracodawcw, w procesie tworzenia prawa,

3) specyficznym charakterze mocy obowizujcej norm (z nielicznymi wyjtkami) jako granicznie zastpujcych.

44 Artyku 9 k.p. okrela katalog rde prawa pracy na uytek Kodeksu pracy i jak naley sdzi take innych aktw prawnych. Katalog ten obejmuje tzw. rda powszechne ustaw i rozporzdzenie, wymienione w konstytucyj-nym katalogu rde prawa powszechnie obowizujcego (art. 87 Konstytucji) i wystpujce we wszystkich gaziach prawa, oraz rda specy czne wystpu-jce wycznie w prawie pracy, ktre poza ukadami zbiorowymi pracy i innymi porozumieniami zbiorowymi nie maj umocowania konstytucyjnego.

45 W odniesieniu do tych pierwszych art. 9 uywa sowa przepis, powszechnie sto-sowanego na okrelenie jednostki tekstu aktu normatywnego, gdy za chodzi o drug grup rde, mowa jest o postanowieniach z uwagi na zbliony do umo-wy tryb ich stanowienia.

Porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty, okrelajce prawa i obowizki stron stosunku pracy, wedug art. 9 k.p. obowizuj w stosunkach pracy tylko wtedy, gdy s oparte na ustawie. Naley stwierdzi, i po wejciu w ycie Konstytucji z 1997 r. regulaminy i statuty okrelajce prawa i obowizki stron stosunku pracy nie powinny by uznawane za rda prawa, chyba e stanowi porozumienie zbiorowe, o ktrym mowa w art. 59 ust. 2 Konstytucji. Artyku 9 k.p., w czci do-

34 II. rda prawa pracy

tyczcej tych jednostronnych aktw, nie jest dostosowany do Konstytucji, chocia zaskarony do Trybunau Konstytucyjnego w zakresie dotyczcym statutu jako rda prawa pracy nie zosta uznany przez Trybuna za sprzeczny z ustaw za-sadnicz1. Naley zwrci uwag na to, e art. 59 Konstytucji, w przeciwiestwie do art. 9 k.p., nie wymaga, aby porozumienie zbiorowe byo oparte na ustawie.

Tote Sd Najwyszy w uchwale z 23 maja 2001 r., III ZP 25/00, OSNPiUS 2002, nr 6, poz. 134 (podjtej po wczeniejszych rozbienych orzecze-niach w tej sprawie), uzna za rdo prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p. Pakt Gwarancji Pracowniczych, zawarty pomidzy zarzdem PKP a oglnopolskimi or-ganizacjami zwizkowymi dziaajcymi w PKP. Za rdo umocowania tego aktu poza Konstytucj Sd Najwyszy uzna postanowienie art. 4 Konwencji MOP nr 98 z 1949 r., dotyczcej prawa organizowania si i rokowa zbiorowych w sto-sunkach pracy2.

46 Podziau rde prawa pracy na powszechne i specy czne nie naley uto-samia z konstytucyjnym podziaem rde prawa na: rda powszech-nie obowizujcego prawa (art. 87 Konstytucji) i rda prawa wewntrznego (art. 93 Konstytucji). W pierwszym podziale chodzi tylko o rodzaj (form) r-da wystpujcy powszechnie, tj. we wszystkich gaziach prawa (ustawa, roz-porzdzenie, umowa midzynarodowa), bd wycznie w prawie pracy (ukad zbiorowy pracy). W drugim za o rzecz daleko waniejsz o dopuszczalny za-kres (przedmiot) regulacji.

47 Prawo powszechnie obowizujce moe regulowa wszystkie rodzaje sto-sunkw spoecznych. Prawo wewntrzne obowizuje tylko jednostki orga-nizacyjne podlege organowi to prawo wydajcemu; w szczeglnoci nie moe re-gulowa obowizkw ani (bezporednio) praw obywateli i osb prawnych. Prawa i obowizki tych podmiotw, w tym ich prawa i obowizki jako pracownikw i pracodawcw, mog by regulowane wycznie w drodze aktw prawa po-wszechnie obowizujcego. Wedug terminologii stosowanej w doktrynie prawa konstytucyjnego przed wejciem w ycie Konstytucji z 1997 r. byy one zaliczane do tzw. sfery wycznoci ustawy, tzn. do dziedzin, ktre mogy by regulowane wycznie przez ustawy lub rozporzdzenia wydane w celu wykonania okrelonej ustawy na podstawie zawartego w niej upowanienia.

48 Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji, rdami prawa powszechnie obo-wizujcego s: Konstytucja, ustawy, raty kowane umowy midzynarodo-we oraz (wykonawcze do ustaw) rozporzdzenia (Prezydenta Rzeczypospolitej, Rady Ministrw, Prezesa Rady Ministrw, ministrw wchodzcych w skad Rady Ministrw, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji). Poza katalogiem z art. 87 po-zostaj rozporzdzenia Prezydenta RP z moc ustawy, wydawane na podstawie

1 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 10 czerwca 2003 r., SK 37/02, Dz.U. z 2003 r. Nr 109, poz. 1037; por. te podobn w treci uchwa Sdu Najwyszego z 24 czerwca 1998 r., III ZP 14/98, OSNAPiUS 1998, nr 24, poz. 705. W pimiennictwie wystpuje pogld, i statut tylko wtedy stanowi rdo prawa pracy, gdy ustawa nie tylko przewiduje jego wydanie, lecz take zobowizuje lub co najmniej dopuszcza do regulowania w nim praw lub obowizkw pracownikw (A. Jedliski, A. Ka-czyski, Statut jako rdo regulacji prawa pracy, PiP 1999, nr 4).

2 OSP 2002, nr 9, poz. 115, z glosami A. witkowskiego, J. Steliny i A. Tomanka.

1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy 35

art. 234 Konstytucji w czasie stanu wojennego, gdy nie moe zebra si Sejm, uznane expressis verbis za rda powszechnie obowizujcego prawa.

49 Wedug art. 87 ust. 2 Konstytucji rdami powszechnie obowizujcego prawa s take akty prawa miejscowego, obowizujce wycznie na obszarze dziaania organw, ktre je ustanowiy. Akty te zgodnie z art. 94 Konstytucji wydaj organy samorzdu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rzdo-wej, na podstawie i w granicach upowanie zawartych w ustawie, lecz nie tylko w celu wykonania ustawy i na podstawie zawartego w niej szczegowego upo-wanienia, jak tego wymaga w stosunku do rozporzdzenia art. 92 Konstytucji. Akty prawa miejscowego, co do zasady, nie mog, moim zdaniem, by rdami norm prawa pracy, chyba e stanowi one regulaminy lub statuty, o ktrych mowa w art. 9 k.p.

50 Artyku 87 Konstytucji nie wymienia wrd rde powszechnie obowizujce-go prawa ukadw zbiorowych pracy ani innych porozumie zbiorowych. Jednake jej art. 59 w ust. 2 przyznaje zwizkom zawodowym oraz pracodaw-com i ich organizacjom prawo do zawierania ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych. To wanie postanowienie Konstytucji zostao uznane za konstytucyjn podstaw obowizywania ukadw zbiorowych pracy i in-nych porozumie zbiorowych jako rde powszechnie obowizujcego pra-wa w zakresie nalecym do przedmiotu prawa pracy (specy cznego dla prawa pracy)3.

51 Brak natomiast w Konstytucji umocowania dla innych ni ukad zbiorowy i po-zostae porozumienia zbiorowe specy cznych rde prawa pracy, wskazanych w art. 9 k.p., tj. wydanych na podstawie ustawy regulaminw i statutw okre-lajcych prawa i obowizki stron stosunku pracy (np. regulaminu pracy i re-gulaminu wynagradzania ustalanych jednostronnie przez pracodawc czy statutu szkoy wyszej). W tym stanie rzeczy nie pozostaje nic innego, tylko odmwi tym aktom charakteru rda prawa powszechnie obowizujcego i uzna, e ich obo-wizywanie w okrelonym stosunku pracy wynika z woli jego stron, wyraonej przy nawizywaniu stosunku pracy. W zasadzie chodzi o zgod pracownika, po-niewa akty te, pochodzc od pracodawcy, same wyraaj jego wol. Dla przyjcia istnienia zgody pracownika konieczne jest, aby przy zawieraniu stosunku pracy zosta on zapoznany z treci danego aktu wewntrzzakadowego, do czego, zreszt, np. art. 1043 2 k.p. w odniesieniu do regulaminu pracy wyranie zobo-wizuje pracodawc.

W tych przypadkach, gdy akt wewntrzzakadowy dochodzi do skutku w wy-niku uzgodnienia jego treci przez pracodawc z organizacj (organizacja-mi) zwizkow, naley go traktowa jako zawarte na podstawie ustawy porozumienie zbiorowe, o ktrym mowa w art. 59 Konstytucji, bdce rdem prawa pracy. Dotyczy to w szczeglnoci regulaminu pracy i regulaminu wyna-

3 Por. np.: E. Gdulewicz, w: Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydo, Lublin 1997, s. 203; L. Florek, Zgodno przepisw prawa pracy z Konstytucj, PiZS 1997, nr 11, s. 11; L. Kaczyski, Wpyw art. 87 Konstytucji na swoiste rda prawa pracy, PiP 1997, nr 8, s. 64; tego autora, Ukad zbioro-wy prawa pracy problem konstytucyjny, w: Zbiorowe prawo pracy, red. G. Godziewicz, Toru 2000, s. 173 i nast.; W. Sanetra, Konstytucyjne prawo do rokowa, PiZS 1998, nr 12, s. 5 i nast.

36 II. rda prawa pracy

gradzania, gdy s one ustalane przez pracodawc w uzgodnieniu z organizacjami zwizkowymi.

52 rdami prawa wewntrznego s zgodnie z art. 93 Konstytucji uchwa-y Rady Ministrw oraz zarzdzenia, wydawane w szczeglnoci przez Prezesa Rady Ministrw i ministrw. Akty prawa wewntrznego, m.in. zarzdze-nia ministra waciwego do spraw pracy i polityki spoecznej, nie stanowi rde prawa pracy, z wyjtkiem dotyczcym prawa administracji pracy, regulujcego stosunki, w ramach ktrych pastwo realizuje swoj polityk promocji zatrudnie-nia i przeciwdziaania bezrobociu. W tym zakresie mog by bowiem wydawane akty prawa wewntrznego, obowizujce wycznie organy i jednostki organiza-cyjne podlege Radzie Ministrw i centralnym organom administracji pastwowej, niedotyczce praw i obowizkw pracownikw i pracodawcw. Naley je jednak zaliczy do prawa administracyjnego, a nie do prawa pracy.

Relacje midzy poszczeglnymi rdami prawa w obrbie rde powszechnych s nastpujce:1) wszystkie ustawy i akty wykonawcze do ustaw powinny by zgodne z przepisa-

mi konstytucyjnymi,2) akty wykonawcze do ustaw powinny by zgodne z ustawami.

53 Relacjami midzy powszechnymi a specy cznymi rdami prawa pracy oraz w obrbie rde specy cznych rzdzi zasada korzyci (uprzywilejo-wania) pracownika. Oznacza to, e:1) postanowienia ukadw zbiorowych pracy, innych porozumie zbiorowych,

regulaminw i statutw mog odbiega w swej treci od przepisw Kodeksu pracy, innych ustaw i aktw wykonawczych, pod warunkiem e te postanowie-nia nie s mniej korzystne dla pracownikw od tyche przepisw. Jeli posta-nowienia s korzystniejsze dla pracownikw od tych przepisw, wi strony. Postanowienia mniej korzystne dla pracownikw s nieobowizujce;

2) postanowienia regulaminw i statutw mog by bardziej korzystne dla pra-cownikw ni postanowienia ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych. Mniej korzystne dla pracownikw od ukadowych (i zawartych w porozumieniach) postanowienia statutw i regulaminw s nieobowi-zujce.

Nieobowizujce s z mocy art. 9 4 k.p. postanowienia ukadw zbiorowych pracy i innych porozumie zbiorowych, regulaminw i statutw naruszajce zasad rwnego traktowania w zatrudnieniu.

54 Artyku 91 k.p., wprowadzony w wyniku nowelizacji Kodeksu ustaw z 26 lipca 2002 r.4, dopuszcza przejciowe zawieszenie obowizywania niektrych przepisw prawa pracy u danego pracodawcy, jeli jest to uzasadnio-ne jego sytuacj nansow (naley rozumie z sytuacj nansow). Z treci art. 91 k.p. wynika, e dotyczy on tylko tzw. specy cznych rde prawa pracy, z wyczeniem jednak ukadw zbiorowych pracy, gdy dla tych ostatnich obowi-zuje odrbny przepis o podobnej treci art. 24127 k.p. Expressis verbis wyczone jest stosowanie zawieszenia obowizywania do ustaw i rozporzdze z zakresu

4 Dz.U. Nr 135, poz. 1146 ze zm.

1. Oglna charakterystyka rde prawa pracy 37

prawa pracy. Oczywiste jest te, e nie podlegaj zawieszeniu w tym trybie posta-nowienia umw midzynarodowych.

Na podstawie art. 91 k.p. dopuszczalne jest czasowe zawieszenie stosowania w szczeglnoci porozumie zbiorowych innych ni ukady zbiorowe pracy oraz regulaminw wynagrodze. Wydaje si, e moliwo ta dotyczy rwnie tzw. paktw socjalnych, zawieranych w zwizku z prywatyzacj lub restruktury-zacj przedsibiorstw5. Chodzi gwnie o czasowe niestosowanie postanowie o uprawnieniach pracowniczych, zwaszcza dotyczcych wynagrodzenia i innych wiadcze pieninych, po to, aby przez zmniejszenie kosztw osobowych wes-prze pracodawc i uchroni go przed upadkiem bd ograniczeniem dziaalnoci i tym samym ratowa miejsca pracy.

Do zawieszenia stosowania w caoci lub czci okrelonych aktw dochodzi w drodze porozumienia midzy pracodawc a pracownikami. Tych ostat-nich reprezentuje organizacja zwizkowa. Jeeli u danego pracodawcy dziaa wicej organizacji zwizkowych, musi to by wsplne porozumienie zawarte ze wszystkimi organizacjami zakadowymi. Do tego porozumienia nie stosuje si bowiem art. 30 ust. 5 ustawy o zwizkach zawodowych, z ktrego wynika, e wsplne stanowisko wszystkich organizacji zwizkowych moe by zastpione przez wsplne stanowisko reprezentatywnych organizacji zakadowych.

55 Jeeli u pracodawcy nie dziaa adna organizacja zwizkowa, porozumienie za-wieszajce moe by zawarte z przedstawicielstwem zaogi wyonionym w try-bie przyjtym u danego pracodawcy. Ten tryb moe polega, moim zdaniem, na wyborze przedstawicielstwa (a wic co najmniej dwch osb) przez pracownikw na ich oglnym zebraniu bd przez wskazanie przez nich na pimie (z podpisami pracownikw) nazwisk osb typowanych na przedstawicieli.

Pracodawca jest obowizany, zawarte w formie pisemnej, porozumienie przekaza waciwemu miejscowo okrgowemu inspektorowi pracy, aby inspektor mia moliwo sprawdzi, czy jest ono zgodne z prawem. Moim zdaniem, porozumie-nie zawieszajce wchodzi w ycie z dniem wskazanym w porozumieniu, niezale-nie od tego, czy i kiedy zostanie przekazane inspektorowi pracy.

Zawieszenie stosowania przepisw prawa pracy na podstawie tego porozumienia nie moe trwa duej ni 3 lata.

56 W zakresie i przez czas okrelony w porozumieniu nie tylko nie stosuje si za-wieszonych przepisw do nawizywanych w tym czasie (nowych) stosunkw pracy, lecz take nie stosuje si z mocy prawa (bez potrzeby zawierania z pra-cownikiem porozumienia albo skadania mu wypowiedzenia zmieniajcego) wy-nikajcych z tych przepisw warunkw umw o prac i innych aktw stano-wicych podstaw stosunkw pracy, nawizanych przed rozpoczciem okresu zawieszenia. Po upywie za okresu zawieszenia te warunki znw obowizuj, bez przywracania ich czynnoci prawn.

57 Normy prawa pr