Pregled korporativnog - scmn.me upravljanje.pdf · korporativno upravljanje tokom njihove tranformacije ka tržiınoj privredi. Osnovni principi korporativnog upravljanja su transparentnost,

Pregled korporativnog upravljanja za Crnu Goru

Prestruktuiranje preduzea . Tehnika pomo . Crna Gora Projekat finansiran od strane EU a pod pokroviteljstvom Evropske agencije

za rekonstrukciju

Jul 2003

Autor

Maurice Downey FCCA vri slubu javnog raunovoe i konsultanta u meunarodnim raunovostvenim firmama preko 25 godina. Njegovo raznoliko iskustvo ukljuuje vii konsalting od 1994 u istonoj Evropi i centralnoj Aziji na meunarodno finansiranim projektima. Maurice se specijalizovao u oblasti razvoja korporativnog upravljanja u javnom i privatnom sektoru, reformi raunovostva i revizije, razvijanja zakona o korporacijama i

insolventnosti i strategije makro poreskog sistema. Njegov rad ukljuuje i obezbjeivanje obuke u oblasti korporativnog upravljanja, raunovostva, revizije, oporezivanja i procedura insolventnosti, razvoja profesionalnih udruenja, korporativnog prestrukturiranja i spaavanja korporacija, voenje projekta izmjena u poslovanju i dizajniranja i nacrta zakona. Kao direktor raunovostva i revizije 4 velike firme, bio je ukljuen u pruanje usluga konsaltinga za veoma znaajne klijente u pogledu stratekih pitanja poput poslovnog planiranja, raunovostva i revizije. Nadgledao je planiranje i menadment svih zadataka vezanih za reviziju i raunovostvo, obavljao poslove nezavisnog eksperta za procjenu poslovanja i preuzeo kontrolu kvaliteta i tehnikog pregleda objavljenih finansijskih izjava i izvjetaja. Asistirao je pri uvoenju i primjeni Meunarodnih raunovostvenih standarda/Meunarodnih standarada finansijskog izvjetavanja (MRS/MSFI) u velikom broju bivih drava Sovjetskog Saveza i pruao savjete i obuke zatvorenog tipa o MRS/MSFI privatnom sektoru i vladinim zvaninicima. [email protected]

Uvodna rije~

Ovaj prirunik korporativnog upravljanja je nastao uz podrku Evropske agencije za rekonstrukciju a u sklopu programa Prestrukturiranje preduzea Projekat tehnike pomoi Crna Gora. Cilj tehnike podrke je da olaka tranziciju i revitalizaciju crnogorske ekonomije stvaranjem konkurentnog, nezavisnog privatnog sektora privrede koji e pruiti nova radna mjesta i omoguiti dalji razvoj. Priprema prirunika korporativnog

upravljanja je subkomponenta Projekta tehnike pomoi. Cilj ovog prirunika je da doprinese promociji dobrog sistema korporativnog upravljanja tako to e pruiti odgovore na pitanja zato i kako. Prirunik je napisan u skladu sa zakonima i regulativama Crne Gore imajui u vidu kreatore politike i one koji e implementirati korporativno upravljanje. Objavljivanjem ovog prirunika, Evropska agencija za rekonstrukciju se nada da e doprinijeti razvoju dobrog sistema korporativnog upravljanja i ekonomskom prosperitetu svih graana Crne Gore.

Luigi Sandrin ef operativnog centra Evropske agencije za rekonstrukciju Gorica C 81000 Podgorica Republika Crna Gora www.ear.eu.int Jun 2003

Predgovor

Principi koji su otjelotvoreni u dobrom korporativnom upravljanju znaajno dobijaju na vanosti to ih vei broj zemalja usvaja. Korak ka promjeni je oigledan u Jugoistonoj Evropi i u nekoliko drugih zemalja u regionu, koje su pokazale aktivno interesovanje za korporativno upravljanje tokom njihove tranformacije ka trinoj privredi. Osnovni principi korporativnog upravljanja su transparentnost, nepristranost i odgovornost direktora i

rukovodstva. Ovi fundamentalni principi doprinose povjerenju investitora i profesionalizmu rukovodstva, te tako doprinose privrednom razvoju. Teko je pronai drugi put razvoja koji bi obeavao tako rasprostranjenu i viestruku korist, naroito za privredu u tranziciji kao to je naa. Reforma korporativnog upravljanja je neodvojivi dio razvoja i ohrabruje rast privrednog sektora, a imati na raspolaganju dobar prirunik je vitalni dio ovog procesa. elio bih da se zahvalim Evropskoj agenciji za rekonstrukciju to je objavljivanjem ovog Prirunika omoguila pruanje tehnike pomoi. Vlada Crne Gore je duboko angaovana na reformi korporativnog upravljanja. Meutim, postoji hitna potreba za promenom pristupa korporativnom upravljanju u smislu obrazovanja direktora i rukovodica i upoznavanja sa njihovim novim upravljakim odgovornostima. lanovi Odbora treba ozbiljno da shvate svoje odgovornosti a investitori jasnije da razumiju svoja prava. Ovaj Prirunik e doprinijeti porastu znanja o korporativnom upravljanju i isti e biti od koristi i svim akcionarima u naim domaim preduzeima. Mi moramo nastojati da poboljamo nau kulturu korporativnog upravljanja i da na taj nain stvorimo okruenje koje je privlano za ulaganje, ako elimo da unaprijedimo privredni rast i da podrimo mogunosti za zapoljavanje naih ljudi. Na taj nain e se diferencirati naa privreda u odnosu na druge privrede u regionu, a samim tim e se stvoriti i bolja budunost za nae porodice i nau djecu. Milo ukanovi Premijer Vlada Republike Crne Gore Jun 2003

Prirunik o korporativnom upravljanju Crna Gora Uvodna Rije

Prestruktuiranje preduzea Tehnika pomo Crna Gora Projekat finansiran od strane EU a pod pokroviteljstvom Evropske agencije za rekonstrukciju 8

Prirunik za crnogorsko korporativno upravljanje je proizvod ireg programa aktivnosti iji su globalni ciljevi olakanje tranzicije i reaktiviranje crnogorske privrede, kao i stvaranje uslova za uspostavljanje konkurentnog, samopouzdanog sektora preduzea koji e imati mogunosti da stvori uslove za zapoljavanje i rast. U skladu sa zadacima, dio ciljeva ovog programa je poboljanje

korporativnog upravljanja, gdje su aktivnosti korporativnog upravljanja fokusirane na upoznavanje rukovodstava preduzea i akcionara sa tehnikama otvorenih i transparentnih metoda otvorenog trita kod upravljanja akcionarskim kompanijama. Program je primijenjen od strane Pohl Consulting & Associates Gallo ECF Consortium, koji je za sprovoenje ovog programa ugovorom vezan sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju, a u tijesnoj saradnji sa Komisijom za hartije od vrijednosti i Fondom za razvoj. Ostale aktivnosti ukljuuju irenje principa i vrijednosti korporativnog upravljanja meu ostalim interesnim grupama i u javnosti. Nain upoznavanja sa ovom praksom je bilo odravanje pet serija radionica za tvorce crnogorske politike i za obuene predavae, uz tampanje ovog Prirunika. Osim ovih pet serija radionica, za direktore i rukovodioce preduzea su organizovana i tri pilot seminara koje su odrali obueni predavai. Predvieno je da ovi novokvalifikovani domai eksperti nastave obuku korporativnog upravljanja u Crnoj Gori i u regionu tokom sledeih godina. Priprema ovog Prirunika je ukljuivala znaajna istraivanja u oblasti novih zakona koje je donijela Vlada Crne Gore. Ovaj posao je u velikoj mjeri bio olakan time to su na raspolaganju bile publikacije prevedene na engleski jezik koje je dao USAID/ Projekat za privrednu reformu Crne Gore. Ovom prilikom se zahvaljujemo Kate Thompson i njenom asistentu Tamari Pavlii za podrku i pomo koju su pruile. Tokom rada na izradi nacrta, postalo je jasno da e sam Prirunik biti povean zbog obimnih upuivanja na crnogorske zakonske odrebe i propise. Komisija za hartije od vrijednosti je eljela da ima praktian prirunik koji bi sluio kao izvorni materijal za direktore, rukovodioce i pravnu struku. Stoga se moramo posebno zahvaliti jednom od naih lanova, Nai Marovi, koja je na sebe preuzela teak zadatak vezan za pripremu prevoda i provjeru zakonskih odredbi, zahtjevan proces koji je umnogome poveao vrijednost publikacije. Izvan Komisije za hartije od vrijednosti, mnogo drugih ljudi je takoe svoje vrijeme rado posvetilo predsjedavanju seminara i voenju sastanaka na kojima su postavljana pitanja i davani odgovori. Na ovome se moramo zahvaliti Zoranu Vukeviu, direktoru Agencije za razvoj MSP i Asimu Telaeviu, generalnom direktoru Fonda za razvoj Crne Gore.

Prirunik o korporativnom upravljanju Crna Gora Uvodna Rije


Posebno priznanje se mora odati profesoru Veselinu Vukotiu, potpredsjedniku Savjeta za privatizaciju, ija su energina podrka i entuzijazam obezbijedili izuzetnu posjeenost seminara. Upravo je Profesor Vukoti bio ubijeen da studenti starijih godina ekonomije treba da budu ukljueni u radionice za obuku buduih predavaa i pokazalo se da je bio apsolutno u pravu kada je govorio da treba angaovati budue voe crnogorske industrije. Petar Ivanovi iz Centra za preduzetnitvo i privredni razvoj, strasni zagovornik razvoja korporativnog upravljanja, je pruio veliku podrku i uvijek bio spreman da posavjetuje i pomogne na svaki mogui nain. Kroz Petrovu pomo, nae radionice su bile podrane od strane Centra za preduzetnitvo i privredni razvoj i Crnogorskog poslovnog udruenja. Na prvi seminar koji je odran u januaru 2003. godine privukao je veliku panju tampe i medija zahvaljujui prisustvu premijera, G-dina Mila ukanovia, koji je sa ljubaznou prihvatio poziv da odri uvodni govor. I na kraju, elio bih da se zahvalim Evropskoj agenciji za rekonstrukciju (EAR) jer se bez njihove podrke projekat tehnike pomoi ne bi ni ostvario. Naroito bih elio da se zahvalim G-dinu Morisu Dauniju, iz firme Pohl Consulting & Associates, koji je za nas i napisao ovaj prirunik. On je prezentovao radionice na veoma profesionalan i efikasan nain i uesnici radionica su imali veliku korist od privlanih i interesantnih studija sluaja. Obim Morisovog profesionalnog iskustva se otkriva u kvalitetu tehnikog sadraja ovog prirunika. Veoma smo ponosni kao korisnici ove veoma vane publikacije, koja je ujedno i prva ovakve vrste u Jugoistonoj Evropi. Komisija za hartije od vrijednosti je sigurna u to da e ovaj prirunik doprinijeti razvoju i unapreenju korporativnog upravljanja u Crnoj Gori, a samim tim i razvoju nae ekonomije. Zoran ikanovi Predsjednik Komisija za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore Novaka Miloeva b.b. 81000 Podgorica Jun 2003

Prirunik o korporativnom upravljanju Crna Gora Struktura prirunika


Glavni sadraj Sekcija 1 Pregled korporativnog upravljanja.......................................................... 13 Sekcija 2 Prava akcionara ......................................................................................... 30 Sekcija 3 Pravedan tretman akcionara .................................................................... 58 Sekcija 4 Odgovornosti Odbora................................................................................ 85 Sekcija 5 Odgovornosti Odbora Smjernice dobre prakse korporativnog upravljanja.............................. 94 Sekcija 6 Objelodanjivanje i transparentnost ....................................................... 117 Sekcija 7 Zahtjevi objelodanjivanja i transparentnosti Akcionarskih drutava u Crnoj Gori..................................................... 132 Sekcija 8 Pitanja stakeholdera-a............................................................................. 144 Sekcija 9 Zakon o hartijama od vrijednosti........................................................... 152 Sekcija 10 Zakon o privatizacionim fondovima ...................................................... 178



Principi korporativnog upravljanja Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) obrauju pet glavnih oblasti, a ovaj prirunik korporativnog upravljanja je nastao prema tom modelu. Tome u prilog, Internacionalna organizacija Komisija za hartije od vrijednosti (IOSCO) je objavila dokument pod naslovom Ciljevi i principi regulative hartija od vrijednosti. Ovih est glavnih oblasti su ukratko opisane u produetku: Prava akcionara Zatita prava akcionara je od sutinske vanosti za efikasno poslovanje bilo kog sistema korporativnog upravljanja. Akcionari moraju imati odgovarajue pravo uea u svim veim odlukama, koje se tiu kompanije, a to se ostvaruje tako to e im se omoguiti uee na Skuptinama akcionara. Principi takoe nalau puno objelodanjivanje procedura kojima se raspodjeljuje kontrola nad kompanijom na naine koji mijenjaju proporciju vlasnitva kapitala. Ravnopravan tretman akcionara Svi akcionari, ukljuujui i manjinske i strane, bi trebali imati ravnopravan tretman. Najei problemi koji se javljaju u zemljama u tranziciji su insajder trgovina, poslovanje u sopstvenu korist i transakcija vezanim licima, to rezultira otuivanjem profita i/ili aktiva akcionara, tako umanjujui ili potpuno obezvrijeujui vrijednost akcijskog kapitala. U doba komunizma bio je ustaljen opti stav koji je opravdavao takve aktivnosti zasnovane na pogrenoj pretpostavci da je ispravno krasti sve dok poinilac moe proi nekanjeno, a u svakom sluaju sve je pripadalo dravi, glavnom akcionaru. Ovakav stav je i dalje prisutan i iziskivae izvjesno vrijeme da se to promijeni, ali je ta promjena neophodna. Odgovornosti Odbora direktora Osnovna odgovornost Odbora direktora je da kompaniji prui strateke smjernice. lanovi Odbora imaju dunost da prue ravnopravan tretman kako akcionarima tako i stakeholder-ima. Oni imaju obavezu da postupaju profesionalno, objektivno i da u svakom momentu rade u najboljem interesu kompanije. Moraju izbjegavati konflikte interesa i biti nezavisni od menadmenta prilikom donoenja odluka. Direktori moraju biti lojalni kompaniji i obavezni su da zatite aktivu kompanije. Uloga stakeholder-a Pored investitora, grupu stakeholder-a ine zaposleni, povjerenici, potroai kao i zajednica. Zakonska prava stakeholder-a moraju biti potovana.



Objelodanjivanje i transparentnost Snaan reim objelodanjivanja je od sutinske vanosti za postojanje efikasnog reima korporativnog upravljanja. Informacije bi trebale biti pravovremene i tane, a finansijski izvjetaji trebaju trebaju biti revidirani u skladu sa visoko kvalitetnim standardima revizije. Kompanije treba da objelodane svoje privredne ciljeve, poslovnu etiku, elemente zatite sredine, zatitu potroaa kao i penzione aranmane zaposlenih. Takoe se moraju objelodaniti svi elementi koji predstavljaju prijetnju poslovanju kompanije i koji bi mogli umanjiti vrijednost akcija. Principi i ciljevi regulative hartija od vrijednosti Hartije od vrijednosti i derivativna trita su od vitalnog znaaja za uveanje, razvoj i snagu ekonomskih trita. Oni podravaju korporativne inicijative, finansije, korienje novih ideja i doprinose umanjenu finansijskog rizika. Pored toga, poto investitori u maloprodaji ulau veliku koliinu njihovog novca u zajednike fondove i druge kolektivne investicije, trita hartija od vrijednosti su postala od presudnog znaaja za uveanje linog kapitala i penzione fondove. Ispravne i efikasne regulative, zajedno sa povjerenjem koje im je dato su od kljunog znaaja za rast i razvoj trita hartija od vrijednosti.

Prirunik o korporativnom upravljanju Crna Gora Sekcija 1 Pregled korporativnog upravljanja


Sadraj sekcije 1 1 Uvod ................................................................................................................. 14 2 Znaaj korporativnog upravljanja................................................................ 16 3 Svrha korporativnog upravljanja ................................................................. 18 4 Osnove korporativnog upravljanja ............................................................... 19 5 Generisanje bogatstva i veza sa korporativnim upravljanjem................... 20 6 Faktori i sile u funkciji korporativnog upravljanja .................................... 20 7 Faktori i sile protiv korporativnog upravljanja........................................... 21 8 Cijena neuspjeha osvjedoena u drugim zemljama..................................... 22 9 Uloga vlade ...................................................................................................... 23 10 Institucije korporativnog upravljanja .......................................................... 24 11 Perspektiva i cilj preduzea ........................................................................... 25 12 Vana pitanja koja se odnose na lica koja imaju interes u kompaniji....... 27

12.1 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Investitori .......... 27 12.2 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Zaposleni........... 27 12.3 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Klijenti .............. 27 12.4 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Dobavljai ......... 28 12.5 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Zajednice........... 28

13 Veliki izazovi.................................................................................................... 29



1 Uvod Drutvo obezbjeuje preduzeima pravo da postoje na osnovu prava koje se garantuje investitorima da osnivaju pravna lica. Ono prua investitorima jedinstveno pravo da ogranie svoje odgovornosti u okvirima investicije na osnovu koncepta ograniene odgovornosti. Drutvo dalje podstie firme da djeluju prevashodno po osnovu prava da se bave poslovnim aktivnostima i ostvaruju profit. Ali preko institucija za korporativno upravljanje, drutvo trai da obezbijedi da se preduzea kolektivno ponaaju na nain koji najbolje slui njegovim interesima. Ovo se postie tako to se stvara ambijent koji stimulie investiranje i konkurenciju, podstie razvoj, produktivnost i motivie menadere i zaposlene, a primjenom formalnih i neformalnih pravila ograniava se zloupotreba ovlaenja. Korporativno upravljanje obezbjeuje strukturu pri emu su ciljevi kompanija postavljeni kao i sredstva za njihovo postizanje. Takoe omoguava vlasnicima1 preduzea da vre nadzor nad poslovanjem preduzea. Ukratko, korporativno upravljanje je sistem kojim se kompanije rukovode i koji ih kontrolie. Ako je sistem korporativnog upravljanja zdrav, pruie efektivne stimulanse da se postignu ciljevi u najboljem interesu kompanije i akcionara. Takoe e omoguiti efikasan nadzor poslovanja koji e podstai kompanije da efektivno koriste resurse. Uloga korporativnog upravljanja se ne sastoji samo u tome da obezbijedi transparentnost, pravinost i odgovornost u vezi sa akcionarima kao i drugim licima koja imaju interes. Izgradnjom povjerenja, ono daje kredibilitet i integritet trinim institucijama kao to je berza i omoguuje pristup eksternim finansijama iz vie izvora i tako omoguuje kompanijama da investiraju, otvaraju trajna radna mjesta i ispunjavaju obaveze prema klijentima, zaposlenima i drugima. U trinoj ekonomiji, korporativno upravljanje podstie ekonomski razvoj, omoguuje veu ekonominost i dozvoljava kompanijama da se ukljuuju u projekte sa dugoronim plaanjima. Vlasnici kompanija ne ulau svoje dragocjene resurse u rizina preduzea bez podrke institucionalne sigurnosti i pristupa eksternim finansijama koje obezbjeuje dobro korporativno upravljanje. Uloga korporativnog upravljanja kod promovisanja tednje i pruanja efikasnih mehanizama za kanalisanje tednje u produktivne investicije se esto potcjenjuje u najboljem sluaju i pogreno razumije u najgorem sluaju. Ali dobro korporativno upravljanje nije panaceja. U prvoj fazi investicionog procesa, vano je imati sigurne metode registrovanja imovine koji tite vlasnika prava. Bez njih kompanija ne moe da se nada da e privui kapital. Korporativno upravljanje zavisi od

1 Investitori



funkcionalnog pravnog sistema na koji se moe raunati u smislu da e pravda biti izvrena. Jo jedna vana komponenta jeste pravini regulatorni sistem koji je osloboen korupcije i insajderske prodaje. Vlada treba da stvori institucionalni ambijent koji omoguuje osnivanje kompanija, njihovo valjano funkcionisanje i efektivni izlaz za kompanije ije poslovanje je u opadanju. Crna Gora prolazi kroz interesantan ali nimalo lak prelaz na trinu ekonomiju. Zabiljeen je porast javnog interesa i sve vea svijest poreenja zapadnih trinih ekonomija i novih ekonomija. Javnost je upuena u uspjeh koji je postigao Celtic Tiger (Republika Irska) i u impresivan razvoj postkomunistike poljske privrede; oni znaju da se ekonomski prosperitet moe postii. S druge strane, vlade postaju sve vie svjesne da globalizacija svjetske ekonomije slabi kontrolu kljunih domaih politika. Velike greke koje su napravile ekonomije u tranziciji u bivem Sovjetskom Savezu predstavljaju jasne smjernice u vezi s tim ta treba i ta ne treba uraditi. Nije lako rijeiti probleme birokratije i korupcije. Politiki izbor je bez razlike teko napraviti zato to on namee nepoznate kazne poto je menadment javnog i privatnog sektora duan da odgovara, a kompanije su (i u dravnom i privatnom sektoru) izloene stvarnoj konkurenciji za izbor mogunosti, uea na tritu, najboljih radnika i finansija. U Crnoj Gori je dolo do znaajnog preokreta uvoenjem novih zakona u 2001/02. kojima se regulie nekoliko kljunih oblasti ukljuujui organizaciju i poreski sistem, s tim to novi zakoni uglavnom nijesu provjereni u praksi. Implementacija e predstavljati pravu provjeru i uvoenje prakse korporativnog upravljanja bie kljuno za uspjeh. U toku posljednje decenije, kreatori politike, zakonodavac i uesnici na tritu irom svijeta sve vie postaju svjesni potrebe da razviju dobru praksu korporativnog upravljanja. Do nedavno su efekti loeg i neefektivnog korporativnog upravljanja bili oigledni kod kolapsa velikih firmi kao to su Enron i WorldCom sa obiljem dokaza o korupciji, mitu, loem upravljanju i nedostatku transparentnosti. Lekcije su nauene prilikom pada indeksa akcija na njujorkoj berzi kada je objavljeno da su navedene kompanije pale pod steaj. Dok su se novinari koncentrisali na izvjetavanje kriminalnog ponaanja izvrnih lica, zanemarili su u kakvom su stanju bili milioni manjinskih akcionara koji su bespomono posmatrali kako vrijednost uloene uteevine pada. Novinari su propustili jako vanu stvar da siromatvo ide ruku pod ruku sa slabim upravljanjem. Ali korisne lekcije su nauene i postoji nepogreiv dokaz da dobro korporativno upravljanje omoguuje pristup tritima kapitala, podstie povjerenje investitora i promovie konkurenciju. Kao rezultat toga veliki napor se ulae na nacionalnom i meunarodnom planu da se pobolja korporativno upravljanje. OECD i Svjetska banka predvode unapreenje korporativnog upravljanja. Znaajna aktivnost se preduzima irom svijeta ukljuujui vlade, zakonodavce, profesionalna tijela i kompanije. OECD je uspio da nae svoje mjesto u centru ove globalne debate objavljivanjem Principa korporativnog upravljanja. Cijeli tekst ovog vanog dokumenta nalazi se u prilogu ovog prirunika za korporativno upravljanje. Glavni



partner OECD u unapreenju korporativnog upravljanja je Svjetska banka ali i drugi organi iz privatnog sektora kao to su Udruenje Komonvelta za korporativno upravljanje i Meunarodna mrea za korporativno upravljanje, koji takoe obavljaju dragocjen posao. Meunarodna organizacija za komisije za hartije od vrijednosti (IOSCO) objavila je vaan dokumenat o ciljevima i naelima regulative za hartije od vrijednosti. U Jugoistonoj Evropi, Svjetska banka i OECD su domaini niza okruglih stolova na temu regionalne politike koje pohaaju regionalni predstavnici koji e imati aktivnu ulogu u pripremi i utvrivanju dnevnog reda za razvoj korporativnog upravljanja u njihovim zemljama. Po rijeima Stilpona Nestora, efa odsjeka, Korporativni poslovi, OECD, koncept korporativnog upravljanja je dvostruk: Korporativno upravljanje obuhvata odnose i obezbjeuje formu ponaanja izmeu

razliitih posrednika u firmama sa ogranienom odgovornou; nain na koji menaderi i akcionari ali i zaposleni, povjerioci, glavni klijenti i zajednice meusobno djeluju u cilju kreiranja strategije kompanije. Ovo se moe nazvati ponaanje kao jedna strana korporativnog upravljanja.

Ali, korporativno upravljanje se odnosi i na set pravila koja daju okvir ovim

odnosima i privatnom ponaanju, tako oblikujui formu korporativne strategije. Ta pravila mogu da budu zakon o preduzeima, propisi za hartije od vrijednosti, zahtjevi listinga. Ali ona mogu da budu i neformalna. Ovo moemo nazvati normativnom stranom korporativnog upravljanja.

Da rezimiramo, korporativno upravljanje obuhvata dravne i privatne istitucije, ukljuujui zakone, regulacije i usvojene poslovne prakse koje zajedno, u trinoj ekonomiji, reguliu vezu izmeu korporativnih direktora i onih koji ulau u korporacije. Unaprijeeno korporativno upravljanje treba da rezultuje poveanim dotokom ili finansijskim izvorima i smanjenjem trokova poslovnog finansiranja. Umanjie troenje i zloupotrebu izvora a kreirati mogunosti za odriv porast produktivnosti i nacionalni razvoj.

2 Zna~aj korporativnog upravljanja Korporativno upravljanje tretira odnose izmeu razliitih posrednika u drutvu sa ogranienom odgovornou; nain na koji akcionari, direktori, menaderi, kao i povjerioci, zaposleni, glavni klijenti i zajednice meusobno djeluju. Formalna i neformalna pravila korporativnog upravljanja mogu se nai u pravnom, institucionalnom i regulatornom okviru u svakoj zemlji. Iz analize koja je izvrena u sedam zemalja2, 2 Program ispitivanja korporativnog upravljanja u zemljama u razvoju i novim ekonomijama.



postalo je jasno da su, bez obzira na velike razlike izmeu njih, izazovi sa kojima su se ove zemlje suoile zajedniki za sve. Posebno je istaknut nacionalni ekonomski razvoj, otvaranje odrivih radnih mjesta i unapreenje izvoza. Ali je analiza pokazala da postoje dodirne take u snagama koje rade za i protiv poboljanja. Upravljanje zasnovano na poznanstvu i zloupotreba ovlaenja od strane vlasti blokiralo je promjene i u nekim sluajevima bilo je oigledno da je zadravanje statusa quo bilo poeljno oligarhiji i korupcionakim politiarima zato to su u meteu obilovale mogunosti traenja nelegalnog novca. Ali djeluju i snage u korist razvoja korporativnog upravljanja. Kolaps investiranja koje diktira drava a koje je zasnovano na poznanstvu3 ubrzao je tempo privatizacije. Domai pritisak od strane bolje informisane javnosti kojoj je dosta oigledne zloupotrebe ovlaenja podstakao je vlade da pronau nain i stimuliu ekonomsku aktivnost i domae i strane investicije. Ekonomisti znaju ve neko vrijeme da postoji znaajna sprega izmeu makroekonomskih i strukturalnih politika. Ova je veza jasno definisana u novim ekonomijama kada su uzroci istonoazijske finansijske krize identifikovani, najoigledniji su bili pad reima zasnovanih na poznanstvima i kapitalizma zasnovanog na poznanstvima. Kada se uzroci kontinuirane slabosti japanske ekonomije konano analiziraju, vjerovatno e glavni krivac biti reim koji je zasnovan na poznanstvima. Kljuni elemenat poboljanja ekonomske efikasnosti je uspostavljanje funkcionalnog pravnog, institucionalnog i regulatornog okvira na nivou Vlade. Ovo e se postii kritikim ali konstruktivnim revidiranjem: Pravnog okvira Institucionalnog okvira Regulatornog okvira Sve to utie na sposobnost zemlje da: Privue strane ili domae investicije, Podstakne domae poslovno povjerenje i generie bogatstvo. Ispuni oekivanja ljudi u vezi sa podsticanjem socijalne stabilnosti otvaranjem trajnih radnih mjesta.

3 Postoje dva tipa reima korporativnog upravljanja. Prvi je zasnovan na linim odnosima i proistekao je iz politikog upravljanja koje je zasnovano na prijateljstvu. Ovaj reim stavlja akcenat na kontakte i generalno funkcionie sa investicionim institucijama kojima rukovodi drava gdje je najvaniji faktor u dobijanju finansija za projekat ili preduzee koga poznaje. Ono to zna i zasluge projekta su od drugorazrednog znaaja; odatle izraz kapitalizam zasnovan na prijateljstvu ili poznanstvu gdje je Kina klasini primjer. Alternativni reim fokusira se na pravilima angaovanja izmeu direktora i menadera. Strukture korporativnog upravljanja u naprednim ekonomijama zasnovane su na pravilima.



3 Svrha korporativnog upravljanja U kontekstu nacionalne ekonomije, svrha korporativnog upravljanja je da podstakne poslovanje preduzea kreiranjem poslovnog ambijenta koji motivie menadere, maksimalizuje poslovnu efikasnost, uveava zaradu na investicije i unapreuje dugoronu produktivnost i razvoj. Efekti dobrog sistema korporativnog upravljanja mogu da budu dramatini. Ekonomska aktivnost a posebno investiranje u rizine projekte zahtijeva povjerenje. Smanjenje faktora rizika kreiranjem pouzdanog investicionog ambijenta je od kljune vanosti za proces. Investitor mora da ima povjerenje da e trite za njegov proizvod i dalje postojati i da e se proiriti. Investitor e takoe imati povjerenje u njegove snabdjevae koji e vjerovatno, u ranoj fazi, imati velike investicije u projekte koji se kratkorono krediraju i snabdjeva nee snadbjeti klijenta ako se plai neplaanja. Postojanje dobrog sistema korporativnog upravljanja obezbjeuje transparentnost, pravinost i odgovornost u odnosu na akcionare i druge imaoce interesa u kompaniji. On je preduslov za integritet i kredibilitet trinih institucija. On omoguuje firmama da prihvate kredibilne obaveze prema povjericima, zaposlenima i drugim i da podupru ekonomski razvoj u trinoj ekonomiji. Na kraju, on pomae kanalisanje uteevine u produktivne investicije. Kljuna uloga korporativnog upravljanja je da ustanovi instrumente nadzora ponaanja menadera, da obezbijedi korporativnu odgovornost i trokovno-efektivnu zatitu interesa investitora i drutva vis--vis insajdera. Priznajui znaaj korporativnog upravljanja, OECD zahtijeva (1998) izradu standarda za korporativno upravljanje i smjerinica u odnosu na nacionalne vlade zemalja lanica4, druge relevantne meunarodne organizacije ukljuujui Svjetsku banku i privatni sektor. U toku pripreme standarda korporativnog upravljanja i smjernica, iskorieno je znaajno uee zemalja koje nisu lanice OECD, IMF, poslovnog sektora, investitora, sindikata i mnogih drugih zainteresovanih. Principi treba da pomognu vladama u njihovim naporima da procijene i poboljaju pravni, institucionalni i regulatorni okvir za korporativno upravljanje u svojim zemljama i da prue smjernice i daju predloge za berze, investitore, firme, i sve one koji imaju svoju ulogu u procesu razvoja dobrog korporativnog upravljanja. Principi se fokusiraju na javne komercijalne kompanije u mjeri svoje primjenjivosti; prinicipi su primjenjivi i na nekomercijalne kompanije i u privatnom i javnom sektoru.

4 30 zemalja lanica OECD su: Australija, Austrija, Belgija, Kanada, eka, Danska, Finska, Francuska, Njemaka, Grka, Maarska, Island , Irska, Italija, Japan, Korea, Luxembourg, Meksiko, Norveka, Novi Zeland, Holandija, Poljska, Portugalija, Slovaka, panija, Svedska, vajcarska, Turska, Ujedinjeno Kraljevstvo, Sjedinjene Drave.



Kljuni principi fokusiraju se na: I. Prava akcionara II. Jednak tretman akcionara III. Ulogu imalaca interesa u kompniji IV. Objelodanjivanju informacija i transparentnosti V. Odgovornostima Odbora

Kada se skupa sagleda, jasno je da je krajnji cilj korporativnog upravljanja da uvede penale preduzeima, obezbijedi dosljedno potovanje interesa investitora kao i interesa i oekivanja drutva. Ovo se postie ogranienjem zloupotrebe ovlaenja i samovoljnog ponaanja insajdera.

4 Osnove korporativnog upravljanja Korporativno upravljanje zavisi od pouzdanog funkcionalnog pravnog sistema i institucionalnog ambijenta koji omoguuje otvaranje korporacija i njihovo propisno funkcionisanje. Meutim, takav ambijent se moe stvoriti pozitivnim razvojem koji e sprijeiti zloupotrebu ovlaenja a investicije se nee materijalizovati dok preduzea ne osjete da su sigurna, da je rizik projekta kao i drave podnoljiv. Moda ne izgleda oigledno, ali efektivno poslovanje sistema korporativnog upravljanja zavisi od postojanja izlaznih mehanizama za korporacije ije je poslovanje u padu. U razvijenim zapadnim ekonomijama svijeta, korporativno upravljanje polako se razvijalo tokom dueg vremenskog perioda. Dogaanja su ojaala ulogu dobrog upravljanja i na politikom i korporativnom planu. U ranoj fazi, potreba za efektivnom zatitom imovine postala je prioritet budui da su graani generisali bogatstvo i stekli posjede, poslovne prostore i kue. Ovaj prodor je praen izradom pouzdanog imovinskog registra. Ovo je omoguilo razvoj trita nekretnina i vlasnicima je pruena mogunost da koriste svoju imovinu kao zalog za finansiranje poslovnih aranmana. Podsticanje svega toga rezultiralo je razvojem pouzdanog pravnog sistema. Druga faza je identifikovana kao faza kada su uvedene procedure kontrole korporacijskog odluivanja u formi zakona o preduzeima. Ovo su propratili zahtjevi za transparentnou i objelodanjivanje informacija koji su osmiljeni u cilju ohrabrenja investitora, bankara i povjerioca da prue dugoroni ili kratkoroni kapital. Svaki put kada je dolo do finansijskog skandala uvedeni su novi zahtjevi. Taj proces se i dalje razvija i danas budui da smo svjedoci ubrzanog donoenja regulative u Sjedinjenim Dravama nakon kolapsa WorldCom i njegovog steaja. Zavrna faza je kada se procedure odluivanja proiste i kodifikuju. Raspodjela ovlaenja izmeu organa kompanije treba da bude izvrena na nain kojim se ostvaruje podstrek inovacija, ostvarivanja profita i produktivnosti.



5 Generisanje bogatstva i veza sa korporativnim upravljanjem

Koncept ograniene odgovornosti je doslovno izazvao revoluciju u zapadnim ekonomijama. Veliki dio bogatstva koji je generisan u zemljama OECD rezultat je aktivnosti korporacija. Najvei razvoj je zabiljeen od kraja drugog svjetskog rata. Danas su nekih 500 bogatih preduzea znatno vea od mnogih svjetskih ekonomija. Slijedi da sistem po kojem se drutva sa ogranienom odgovornou rukovode i kontroliu predstavlja kljuni dio ekonomske strategije ambiciozne ekonomije. Ovo je kljuna pokretaka snaga dobrog korporativnog upravljanja. U zemljama u tranziciji i novim ekonomijama, javnost poinje sve vie da bude obavijetena o deavanjima u svijetu uglavnom preko satelitske televizije uz globalno usvajanje engleskog kao poslovnog jezika. Internet takoe igra ulogu kod transfera znanja, a posjeduje nevjerovatne koliine know-how i informacija koje su slobodno dostupne svima koji imaju pristup globalnoj mrei. Uveanje javnog interesa i mogunost uporeivanja zapadnih trinih ekonomija i novih ekonomija primorava politiare i vodee ljude iz svijeta biznisa da krenu sa poslom. Ali vlade su zabrinute budui da se multinacionalne kompanije ire u sve vie globalizovanoj ekonomiji budui da kontrola kljunih domaih politikih pitanja izmie kontroli nacionalnih vlada. Makroekonomisti prepoznaju ovaj razvoj dogaaja kao podstrek koji vodi ka uspostavljanju jedinstvenog trita u EU. Meusobna zavisnost ekonomija i njihovih administracija, posebno koordinacija poreske politike, ne moe se vie ignorisati. Povjerenje javnosti i investitora u trine strukture u nacionalnim ekonomijama i u irem trinom sistemu, koje je od sutinske vanosti za razvoj ekonomije i dobrog korporativnog upravljanja, priznato je kao jedan od kljunih elemenata uspjene trine ekonomije.

6 Faktori i sile u funkciji korporativnog upravljanja Nekoliko faktora ide u prilog korporativnom upravljanju. U svijetu cirkuliu vrtoglave sume u aktivnoj potrazi za investicionim mogunostima. Ali, meunarodni portfeljski investitori koji kontroliu ova sredstva su oprezni ljudi. Investicione odluke fokusiraju se na procjeni rizika i potencijala za ostvarenje profita i dobijanja uea na tritu. Investitori vre intezivna ispitivanja trita, poslovnog okruenja, bankarskih olakica i propisa koji se odnose na valutu i na sve druge faktore za koje vjeruju da mogu da utiu na njihov projekat. Investiciona procjena je prije svega vezana za profitabilnost i trine mogunosti. Tamo gdje su rizici koji su povezani sa poslom visoki, potencijalni investitori su nesigurni; oni bez izuzetka izbjegavaju rizike koji se ne mogu kontrolisati.



Ako investitori ulau u zemlju visokog rizika, zarada se planira na nerealno visokom nivou u cilju kompenzacije uveanog rizika. Npr., investicioni rizik za deponovanje sredstava kod komercijalnih banaka u UK tako je nizak da su investitori voljni da prihvate zaradu manju od 2% godinje na uloena sredstva. Ustvari, ovo je negativna stopa zarade kada se uzme u obzir 2,8% prosjene stope inflacije u UK. Domai insitucionalni investitori imaju relativno malo potekoa u prikupljanju sredstava za atraktivne investicione projekte ali razmiljanja koja su primijenjena od strane meunarodnih portfeljskih investitora jednako se primjenjuju na domae investitore. U Crnoj Gori privatizacijom dravne imovine stvoren je novi privatni sektor. Svaka novoformirana kompanija ima investiocione potrebe i ii e u pravcu razvijanja posla ali e je vjerovatno u tome ograniiti odsustvo dostupnih investicionih sredstava uglavnom zbog oekivaih ili realnih investicionih faktora rizika. Razvoj privatnog sektora nakon privatizacije treba da stvori konkurentski pritisak ali zbog veliine ekonomije mnoge domae privatne kompanije imaju monopolistike trine pozicije zbog kojih su zadovoljne svojim poslovanjem i nekonkurentne. Ali globalizacija ekonomije vjerovatno otvara trita za konkurentne pritiske. Domai pritisak od strane javnosti koja je bolje informisana predstavlja instrument promjene, a mediji i dnevne novine i asopisi koji prate oblast finansija igraju vanu ulogu.

7 Faktori i sile protiv korporativnog upravljanja Relativno nov privatni sektor u Crnoj Gori izloio je upravljanje mnogih privatizovanih preduzea rigoroznom tritu. Mnogi od ovih ljudi su sasvim razumljivo nesreni zbog novog scenarija i njihova predvidljiva reakcija je bila da se vrate na stare oligopolitike koalicije i zadre dodijeljene interese da zatite svoja radna mjesta. Insajderi kompanije koji su povezani sa politiarima mogu kratkorono da snabdijevaju trita ali su na kraju osueni na propast. Otpor promjeni je uobiajena ljudska reakcija u bilo kojoj situaciji, tako da ni poslovni ambijent nije imun na to. Strah od odgovornosti i objelodanjivanja informacija je u potpunoti jasan, ali dugorono kontraproduktivan. Pitanje korupcije se teko rjeava gdje je ona ukorijenjena i gdje je dugorono prihvaeni mehanizam za redistribuciju bogatstva. U mnogim FSU zemljama (zemlje biveg Sovjetskog Saveza) korupcija je toliko ukorijenjena da se smatra normalnim dijelom poslovne kulture. Mnogi primjeri su dostupni. Izvori Svjetske banke procjenjuju da u nekim FSU zemljama, 90% bogatstva kontrolie samo 2% stanovnitva, a korumptivna



praksa proima sve aspekte ekonomske aktivnosti5. Produenje siromatva u zemljama sa ovom vrstom problema treba oekivati i nastavie se dok se problem ne rijei demokratskim ili nedemokratskim sredstvima.

8 Cijena neuspjeha osvjedo~ena u drugim zemljama Odsustvo dobrog politikog i korporativnog upravljanja ima za posljedicu ogroman gubitak sredstava. Preduzea nastavljaju da proizvode inferiornu robu6 slabog kvaliteta koja se ne moe izvesti i mora se prodati na domaim tritima po marginalnim cijenama. Nedostatak reformi i kreiranja investicionih mogunosti ima za posljedicu masovno troenje ljudskih resursa. A tamo gdje su ljudi zaposleni, oni su vjerovatno zauzeti proizvodnjom proizvoda ispod standarda koristei se prevazienom tehnologijom. Nezaposleni trae posao u neformalnom sektoru budui da preduzea trae zatitu od anonimnosti u sivim ekonomijama. Oni koji su sreni da nau zaposlenje nemaju pravnu zatitu i eksploatiu se. Zaposleni su slabo plaeni a ne prijavljuju se povrede na radu. Kada zaposleni izgube posao nemaju pristup pravnoj zatiti, budui da su nesvjesno postali dio onog velikog broja lica koja ne plaaju porez. Karteli gue cjenovnu konkurenciju, a birokratija konsoliduje svoju kontrolu poluga moi da bi zadrala mogunosti prikupljanja nelegalnog novca omoguavajui i time upliv mitu i korupciji. Ekonomska nestabilnost stvara nedostatak mogunosti za kapital i ljudske resurse i oba nalaze nain da imigriraju ostavljajui one neprikladne i korumpirane da cvjetaju. Spirala ekonomskog uruavanja nastupa. Korupcionake mogunosti slabe ali se korupcija ipak intenzivira. Poto nemaju gdje da idu, korupcionai kradu od siromanih i stvara se najgore siromatvo.

5 Vlada Sjedinjenih Drava zauzela je jasan stav o korupciji prije jednu deceniju uvoenjem Zakona o stranoj korumptivnoj praksi u zakonodavstvo Sjedinjenih Drava. Prema ovom zakonu, mogue je pokrenuti krivini postupak protiv amerikog dravljanina koji je umijean u korupciju. Postupak se moe pokrenuti iako se korumptivna praksa desila u stranoj zemlji. 6 U mnogim zemljama FSU, normalno je vidjeti ogromne koliine proizvoda kako trunu na poljima. Daju se razliita objanjenja; nedostatak opreme, nedostatak opreme za process obrade itd. ali glavni razlog lei u menadmentu. U sredini u kojoj je zastupljeno dobro korporativno upravaljanje, takva teta ne bi se tolerisala.



9 Uloga vlade Uloga vlade, a stoga i dravne politike u korporativnom upravljanju, sastoji se u unapreenju i podsticanju razvoja preduzea i obezbjeenju odgovornosti u vrenju vlasti i zatite. Domaim preduzetnicima na tritima zemalja u razvoju potrebna je politika inicijativa da ubijede domae i strane izvore finansiranja da uu na trite. Vlada je duna da da smjernice i: Obezbijedi preduzeima stimulacije i penale Izbalanasira divergenciju zarade u javnim i privatnim preduzeima Zatiti interese lica sa interesom u kompaniji Lekcije koje treba nauiti od uspjenih trinih ekonomija jesu da dravna politika treba da tei kreiranju ambijenta koji vodi ka: Olakanju ulaska u posao Smanjenim ogranienjima za poslovne aranmane Prijateljskom i pravinom poreskom ambijentu Korisnoj dravnoj administraciji Pruanju izvoznih stimuulacija Stimulacijama za otvaranje radnih mjesta i regionalnim ciljevima Zatiti lica koja imaju interes u kompaniji (snabdjevai, klijenti i zaposleni) Zatiti prava akcionara Vlada treba da podrava trite akcija kao jednog vanog izvora investiranja kapitala ali i druge provajdere kapitala, kao to su trita obveznica i drugih hartija od vrijednosti i komercijalni bankarski sistem. Jaanje izvora investicionog kapitala dovodi do drugih pitanja, kao to su bankarska supervizija, finansijska pitanja, regulisanje osiguravajuih drutava, propisi i procedure steajnog postupka i vlasnika stuktura u preduzeima koja posluju na finansijskim tritima da bi izbjegli ili sruili kartele. Kljuno pitanje politike je kako spojiti mehanizme dobrovoljnog i obaveznog korporativnog upravljanja i kako uklopiti korienje sudskih i regulatornih instrumenata zatite prava manjinskih akcionara. U sluaju zahtjeva za objelodanjivanje informacija, jasna pravila treba implementirati da bi se objedinile informacije o potovanju ili nepotovanju zakona. Neophodno je spojiti objelodanjivanje kljunih informacija sa dobrovoljnim objelodanjivanjem da bi se tako izbjegla prekomjerna regulativa. Slab sudski sistem omoguuje zloupotrebu, ali jaka Komisija za hartije od vrijednosti moe djelimino da nadoknadi slabosti sudskog sistema.



Kreatori politike moraju istovremeno da obrate panju na institucije korporativnog upravljanja, institucije trine konkurencije i institucije koje su zaduene za donoenje propisa. Uspjeh lei u interakciji sva tri faktora.

10 Institucije korporativnog upravljanja Institucije korporativnog upravljanja ine kljuni akteri i formalna i neformalna pravila koja ine sistem. Treba dati dodatno objanjenje za ove institucije. Kljuni akteri u korporativnom upravljanju su: Vlada Korporacije Poslovni menaderi Berza & Komisija za hartije od vrijednosti Trini posrednici kao to su brokeri & investicioni savjetnici Poslovne asocijacije Sudski sistem Drugi faktori ukljuujui penzione fondove, medije koji prate finansije i

institucionalne investitore. Formalna pravila koja se odnose na gore navedene institucije su: Regulativa na osnovu koje korporacija ima status pravnog lica Regulativa kojom se rukovodi poslovni regulatorni okvir Regulativa i propisi berze Zahtjevi za listing na berzi Neformalna pravila su: Licenciranje profesionalnih asocijacija, davanje informacija i vrenje pritiska na lanove koji doprinose odravanju profesionalnih standarda

Poslovne asocijacije utiu na ponaanje aktera u odnosu na prihvaene prakse. Formalna i neformalna pravila mogu da imaju i potkategorije: Nadzor i kontrola Objelodanjivanje informacija i transparentnost. U toku seminara, uvijek emo se vraati na institucije korporativnog upravljanja i prouavaemo kako kljuni akteri i formalna i neformalna pravila meusobno djeluju u cilju konstituisanja sistema efektivnog korporativnog upravljanja.



Nadzor i kontrola opisuju formalna i neformalna pravila kojima se kontrolie ponaanje kljunih aktera i mogu se rezimirati kao to slijedi: Prava i procedure glasanja akcionara Odgovornosti direktora Obaveze menadmenta Pravila koja propisuju trgovinu akcijama u sopstevnom aranmanu, insajderska

trgovina i pronevjera preko rodbinskih odnosa Funkcionisanje trita preuzimanja kompanija od strane drugih kompanija Zahtjevi za listing na berzi Apelacioni sud za investitore. Objelodanjivanje informacija i transparentnost odnose se na: Finansijske raunovodstvene standarde Javno objelodanjivanje: o Obeteenje direktora o Rodbinske transakcije o Sistemi korporativnog upravljanja o Korporativne vrijednosti i ciljevi o Raunovodstveni standardi

Eksterna revizija i meunarodni raunovodstveni standardi Uloga analize od strane brokera ili savjetnika.

11 Perspektiva i cilj preduze}a Kao pravno lice koje predstavlja ekonomske interese svojih akcionara, cilj preduzea je da maksimalizuje vrijednost u skladu sa ispunjenjem finansijskih i drugih pravnih i ugovornih obaveza. Ovdje je akcenat na potrebu da upravni odbori balansiraju interese akcionara i drugih imalaca interesa u preduzeu zaposlenih, klijenata, snabdjevaa, i zajednice da bi postigli dugoronu odrivu vrijednost. Glavna pitanja koja se tiu preduzea u odnosu na ispunjenje legitimnih ciljeva su: Nepravedna konkurencija este promjene regulative Visoki porezi i dabine Administrativni tereti Pristup finansijskim izvorima Nedostatak poslovnih informacija Prepreke za izvoz.



Preduzee je predmet internih stimulacija i pod uticajem odnosa izmeu njegovih kljunih aktera. Eksterni faktori ograniavaju njegove aktivnosti, kao to je dravna politika, zakoni i zahtjevi za regulativom koji se odnose na dravu i na kraju trini faktori. Preduzeima su potrebni propisi koji tite ovlaenja preduzea da sklapa ugovore. Poslovno odluivanje treba da bude izuzeto iz mijeanja drave i pravno ovlaenje sticanja zemljita i zgrada ili druge imovine ne treba sprjeavati. Pravo zapoljavanja i davanja otkaza zaposlenima (u razumnim okvirima) treba zatititi i ne bi trebalo da bude bilo kakvih ogranienja da preduzee dobija zajmove, otvara i dri bankarske raune i da vri pravne radnje. Sva ovlaenja treba da budu paljivo balansirana po odgovornostima. Najvaniji zakoni koji se tiu regulatornog okvira preduzea su zakoni o: Osnivanju korporacije Anti-monopolu Privatizaciji Porezima Izdavanju & trgovini hartijama od vrijednosti Kontroli valute Carinskoj kontroli Radnim odnosima Zatiti ovjekove okoline. Drugi zakoni koji se tiu preduzea u specijalizovanim aktivnostima ukljuuju: Zakon o rudarstvu O telekomunikacijama Osiguranju Bankarstvu O poslovima na tritu hartija od vrijednosti



12 Va`na pitanja koja se odnose na lica koja imaju interes u kompaniji

Odjeljci koji slijede ukratko rezimiraju pitanja od vanosti za razne imaoce interesa u kompaniji.

12.1 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Investitori

Strah od administrativne zloupotrebe Zloupotreba manjinskih akcionara Insajder trgovina Rodbinske transakcije Adekvatnost sposobnosti menadmenta Korupcija Neadekvatnost efektivnost vladavine prava.

12.2 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Zaposleni

Sigurnost radnog mjesta Pravedna isplata i stimulacije za produktivnost Izgledi za unapreenje Zadovoljstvo zbog posla Penzioni aranmani Bolovanje Upuenost u zdravstvena i bezbjedonosna pitanja.

12.3 Pitanja koja se odnose na lica koja imaju interes u kompaniji - Klijenti

Kvalitet proizvoda Cijena proizvoda Garancija za proizvod i podrka poslije prodaje Aranmani finansiranja za glavne prozvode.



12.4 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Dobavlja~i

Da li je vrijedno dati kredit klijentu Reputacija klijenta za pravian tretman snadbjevaa Reputacija klijenta u odnosu na izmirenje dugovanja Trina vrijednost klijentovih srednjo/dugoronih izgleda.

12.5 Pitanja koja se odnose na lica sa interesom u kompaniji - Zajednice

Regionalni/Lokalni vani poslodavac Reputacija u odnosu na pravinost plate i uslovi rada Srednje/dugoroni poslovni izgledi Ukljuivanje u projekte zajednice

Udovice i djeca bez roditelja kole Bolnice Sponzorisanje umjetnosti i sportova

Zatita okoline. U toku organizovanja 6 seminara koji su planirani projektom, mi emo se detaljnije pozabaviti gore navedenim pitanjima i diskutovaemo o tome zato i kako.



13 Veliki izazovi Pitanja korporativnog upravljanja za ekonomski razvoj i njegova vana uloga je podsticanje domaih i stranih investicija u ekonomiji. Ali nee biti priliva investicija dok se investitori ne uvjere u smanjenje rizika i dok ne dobiju opipljiv dokaz da se aktivnosti vlade ne svode samo na retoriku. Dok je investitoru mogue prezentirati velike mogunosti, bez obzira na njih investitor nee doi ako vlada i domai poslovni ljudi ne potuju vladavinu prava. U zemljama u razvoju uloga vlade je da trasira put. Postojanost, transparentnost i potena vlada bie potrebni za podrku reformi korporativnog upravljanja. Vlada e morati da preduzme politike rizike i da bude smjerna i odluna u iniciranju reformi. Kampanja odnosa sa javnou koja bi objasnila promjene unaprijed i omoguila javnosti da uestvuje u debati moe da povea shvatanje korporativnog upravljanja od strane javnosti. Poslovna zajednica eljela bi da joj se prui prilika da uestvuje u planiranju faza reforme to bi doprinijelo smanjenju otpora na promjene i podsticanja usvajanja principa dobrog upravljanja. U drugim zemljama, zainteresovane strane, kao to su lideri u poslovnom svijetu i profesionalni organi, prihvatili su mogunost da doprinesu debati. Imajui u vidu investiocione mogunosti u Crnoj Gori, strane i domae investicione zajednice iji su dugoroni interesi u zemlji treba da dokau da su spremni da sarauju na unapreivanju dobrog korporativnog upravljanja. Da rezimiramo, ne postoji standardni paket mjera koje su primjenjive. Osnovni posao je ve zavren7. Paljiva analiza i razumna procjena obezbijedie ubjedljive argumente za razvoj ideja korporativnog upravljanja i inicijativa ali kako je bilo i sa drugim zemljama, preduzete reforme koje se budu implementirale rukovodie se kombinacijom teoretskih, administrativnih i politikih razmatranja. Dobro korporativno upravljanje zahtijeva dobro politiko upravljanje. Ukoliko se oba sprovedu na ovaj nain, stari poredak e biti zamijenjen budui da razvoj prelazi sa vladavine mukarca ili ene na vladavinu prava.

7 Pimjena zakona koji utiu na korporacije ve je u toku

Prirunik o korporativnom upravljanju Crna Gora Sekcija 2 Prava akcionara


Sadraj sekcije 2 1 Oblici preduzea.............................................................................................. 31 2 Ciljevi akcionara kao vlasnika preduzea .................................................... 31 3 Zato tititi prava akcionara?........................................................................ 32

3.1 Svojina i kontrola preduzea......................................................................... 36 3.2 Razvoj finansijskih trita............................................................................. 37 3.3 Raspodjela stvarnih sredstava ....................................................................... 38

4 Dunosti akcionara ......................................................................................... 39 5 Prava akcionara .............................................................................................. 40

5.1 Sigurne metode registrovanja svojine........................................................... 40 5.2 Sticanje ili transfer akcija ............................................................................. 40 5.3 Blagovremene i redovne informacije............................................................ 41 5.4 Uestvovanje i glasanje na skuptinama akcionara ...................................... 42 5.5 Biranje lanova Odbora ................................................................................ 44 5.6 Uee u raspodjeli dobiti kompanije ........................................................... 46

6 Skuptina akcionara ....................................................................................... 48 6.1 Sazivanje Skuptine akcionara...................................................................... 50 6.2 Priprema Skuptine akcionara....................................................................... 51 6.3 Pravila, ukljuujui proceduru glasanja, kojima se donose odluke na

skuptinama akcionara .................................................................................. 51 6.4 Dnevni red..................................................................................................... 52 6.5 Datum, mjesto i vrijeme odravanja sastanka............................................... 53 6.6 Blagovremeno obavjetenje .......................................................................... 53 6.7 Glasanje lino ili sa odsustva........................................................................ 53 6.8 Godinja Skuptina akcionara....................................................................... 54 6.9 Vanredne Skuptine akcionara...................................................................... 55

7 Trita za korporativnu kontrolu.................................................................. 56 8 Sredstva anti-preuzimanja ne treba koristiti u cilju zatite menadmenata

od odgovornosti ............................................................................................... 56 9 Akcionari, ukljuujui investitore institucija, treba da razmotre trokove i

dobiti upranjavanja svojih glasakih prava ............................................... 57



1 Oblici preduze}a Glavni oblici preduzea kroz koja se mogu ostvariti ekonomskokomercijalne aktivnosti u Crnoj Gori su sledei: Individualni preduzetnik Akcionarsko drutvo (a.d.) Drutvo sa limitiranom ogranienom odgovornou (d.o.o.) Ortako drutvo (o.d.) Komanditno drutvo (k.d.) Djelovi stranih drutava. Ovaj dokument se koncentrie na Akcionarsko drutvo (a.d.), jer je to najea vlasnika forma koja prati masovnu privatizaciju, gdje su akcije svojina znaajnog broja akcionara, direktno ili kroz privatizacione fondove (PIF). Vlasniki koncept akcionarskog drutva koriste sve vee firme u Crnoj Gori i akcije akcionarskog drutva se mogu prenijeti sa jednog na drugo lice samo preko berze. Drutvo sa ogranienom odgovornou (d.o.o.) je najea forma organizacije preduzea. Zahtjevi za registrovanje su manje zahtijevni i drutvo sa ogranienom odgovornou moe biti kompanija i sa samo jednim lanom. Ova drutva moraju imenovati nezavisnog revizora samo ako imaju godinji prihod vei od 1. miliona eura, prema lanu 13. Zakona za raunovodstvo i reviziju. Dok se pojedina pravila korporativnog upravljanja odnose direktno na akcionarska drutva, mnoga pravila se podjednako odnose i na druge oblike svojine, a posebno na unutranje organizacione discipline koje tite prava imalaca interesa u kompaniji, prava glasa suvlasnika i voenje odgovarajuih poslovnih knjiga.

2 Ciljevi akcionara kao vlasnika preduze}a Investitori koji posjeduju akcije preduzea su vlasnici preduzea. Odatle slijedi da pojedinci i pravna lica koji kupuju akcije u novom ili ranije osnovanom preduzeu postaju njegovi suvlasnici8. Akcionari imaju pravo da dobiju dividendu kao dio profita kompanije9 i da imaju koristi od rasta vrijednosti preduzea kroz rast cijena akcija. Akcionari, takoe, imaju pravo upravljanja kompanijom, a to pravo se ostvaruje putem glasanja na godinjoj skuptini akcionara ili na bilo kojoj vanrednoj skuptini akcionara (EGM)10. 8 Zakon o privrednim drutvima, lan 34.1 9 Zakon o privrednim drutvima, lan 31.1.1 & lan 63 10 Zakon o privrednim drutvima, lan 32.1



Ciljevi drave kao akcionara su esto drugaiji od ciljeva pojedinaca i akcionara privatnog sektora. Naravno, uloga Vlade kao akcionara pod starim politikim reimom je znaajno drugaija od Vlade kao akcionara u 2003. godini. Osobina karakteristina za veinu zemalja Jugoistone Evrope (SEE) je vanost drave kao akcionara, a time i kao posrednika korporativnog upravljanja. injenica da drava, kao akcionar, moe imati razliite, moda i sukobljenje ciljeve, upuuje na vanost privatizovanja preostalih akcija drave, iz dva bitna razloga. Prvo, drava ne moe istovremeno postavljati pravila i uestvovati u igri. Drugo, nedostatak stimulacije i neefikasnost politiki instruisanih upravnih odbora stvara nepravednu konkurenciju i gui rast privatnog sektora. Uprkos svom statusu suvlasnika, drava ima krucijalnu ulogu, najprije u uspostavljanju pravednog i efikasnog pravnog i kontrolnog okvira za korporativno upravljanje, a zatim i na obezbjeivanju da privatizovana preduzea imaju funkionalan sistem koporativnog upravljanja. Mnogi zaposleni i menaderi imaju akcije dobijene prilikom privatizacije, a mogu i kupiti dodatne akcije u cilju poveanja svog uticaja na svom radnom mjestu11. Svako lice ima pravo da kupi akcije akcionarskog drutva na berzi12 i moe kupiti dovoljno akcija kako bi preuzeo kontrolu nad preduzeem. Akcionar koji ima kontrolu je u poziciji da postavlja direktore i kontrolie menadment preduzea13. Radi lakeg uporeenja, u ovom priruniku slijedi niz OECD principa korporativnog upravljanja o pravima akcionara.

3 Za{to {tititi prava akcionara? Zatita prava akcionara je od sutinske vanosti za sposobnost kompanije da privue kapital. Na tritu u razvoju kakvo je crnogorsko, posebna panja bi se trebala dati pravima manjinskih akcionara, koji su posebno ranjivi. Jednostavnije reeno, ako prava akcionara nisu zatiena, samo ludo odvani ili veliki hazarderi e investirati u akcije. Zatita investitora je krucijalna, jer u mnogima zemljama umanjenje prava manjinskih akcionara i povjerilaca, putem kontrolisanja akcionara i korporativnih insajdera, je uveliko prisutno. Investitori se suoavaju sa rizikom da e njihove investicije postati bezvrijedne, jer e akcionari koji imaju kontrolu i korporativni insajderi jednostavno

11 U Njemakoj, sindikati imaju takve vane akcionare u kompanijama koji zapoljavaju svoje lanove; sindikati imaju svoje predstavnike na Odboru direktora. 12 Zakon o hartijama od vrijednosti nalae da sva trgovina akcijama bude na berzi. 13 Zakon o privrednim drutvima, lan 42.9 & 10. Izgleda da nita ne sprijeava manje akcionare da udruuju svoje glasove s ciljem dobijanja 10% glasova potrebnih za nominovanje direktora po njihovom izboru.



umanjiti njihovu imovinu. Dobar sistem korporativnog upravljanja limitira zloupotrebu moi i samovoljno ponaanje akcionara koji imaju kontrolu i korporativnih insajdera. Umanjenje prava akcionara se odvija na razliite naine: Kraom profita putem prodaje u sopstvenom aranmanu, kao i prodajom aktive ili

robe po niim cijenama linim vezama Utvrivanjem cijena transfera Uskraivanjem aktive Prodajom aktiva ili robe po niim cijenama povezanim licima Razvodnjavanjem investicija putem fiktivnih kompanija Osnivanjem offshore kompanija koje naduvavaju trokove uvoza ili isisavaju profit iz

izvoza Akcionarskim strukturama koje manjinama otuuju njihova prava Preplaivanjem direktora Postavljanjem nekvalifikovanih lanova porodice na menaderske pozicije Postavljanjem lanova familije kao kvazi zaposlenih Zloupotrebom platnog spiska, u cilju nagraivanja ljubavnica i prostitutki, ukljuujui

ih kao zaposlene Preduzimanjem rasipnikih projekata (ponekad i sa svojim rodbinskim veza) Davanjem kao donaciju sredstva kompanije u dobrotvorne svrhe ili za politike

partije, a s ciljem postizanja linih interesa. Preduzee je pravno lice koji posjeduje sredstva14, trguje i stvara noa sredstva, a Odbor direktora i menadera ima jasnu dunost da stalno djeluje u pravcu ostvarivanja najboljih interesa preduzea15. Drugim rijeima, dunost bazirana na povjerenju. Ukoliko se upuste u umanjenje odreenih prava, vlasnici mogu biti optueni za prevaru16. Kroz svoje prava glasa17, akcionari su u poziciji da utiu na strategiju preduzea, postavljaju i smjenjuju direktore, prinude na isplatu dividendi i zaustave projekte ili eme koje su tetne za kompaniju18. Oni bi takoe trebali imati pravo da tue preduzee19 i

14 Zakon o privrednim drutvima, lan 27.2. Akcionarsko drutvo ima sva prava i obaveze stvarne osobe osim kada su ta prava i obaveze ograniene na stvarnu osobu zakonom ili pravilnikom o radu kompanije. 15 Zakon o privrednim drutvima, lan 44 16 Zakon o privrednim drutvima, lan 4.1 & 2. Zabrinuti smo izradom ovog lana, jer izgleda da pripisuje neogranienu odgovornost vlasnicima, a time, po pravilu, akcionarima. 17 Zakon o privrednim drutvima, lan 32.1 18 Zakon o privrednim drutvima, lan 30.6 19 Zakon o privrednim drutvima, lan 4 i lan 30.5 & 6



dobiju kompenzaciju ili likvidiraju preduzee20, kao i da povuku svoje investicije ukoliko se ne moe postii kooperacija izmeu Upravnog odbora i direktora preduzea. Vrlo je vano da korienje prava glasa akcionara moe biti podstaknuto od strane regulatora i sudova21. Podjednako je vano da su prava akcionara u reorganizaciji ili likvidaciji22 preduzea zatiena od strane pravnog sistema23. Sa ovakvim zatitama na snazi rizici vezani za investicije su umanjeni, a investitori podstaknuti da ulau sredstva u preduzea. Meutim, sistem korporativnog upravljanja nee raditi u izolaciji ukoliko pravni sistem ne titi investitore. Prema tome, efektivnost pravnog sistema potpomae iznalaenju prilika za eksterno finansiranje preduzea privatnog sektora. Mnogi zakoni, kao to su sljedei, tite veinska prava akcionara direktno ili indirektno: Zakon o privrednim drutvima Zakon o hartijama od vrijednosti Zakon o nekretninama Zakon o pravednoj restituciji Zakon o osiguranim transakcijama Zakon o stranim ulaganjima Privatizacioni zakon Zakoni o porezima Zakon o preuzimanju i anti monopolima Zakon o konkurenciji Zakon o insolventnosti preduzea Standardi raunovodstva i revizije. Pravila i procedure koje, takoe, tite prava akcionara pri upravljanju su sledea: Pripajanja i spajanja24 Prodaja znaajne aktive Transakcija bi se trebala odvijati po transparentnim cijenama i prema fer uslovima

koji tite prava svih akcionara u skladu sa njihovom klasom Restrukturiranje akcionarskog drutva u drutvo sa ogranienom odgovornou25. 20 Zakon o privrednim drutvima, lan 30.7 u sluaju solventne likvidacije. 21 Zakon o privrednim drutvima, lan 30.5 daje akcionaru pravo da uloi tubu Privrednom sudu u opisanim situacijama. 22 Zakon o privrednim drutvima, lan 31.1 (2). Takoe i lanovi od 18. do 21. 23 Zakon o privrednim drutvima, lan 31.2 za solventne likvidacije. 24 Zakon o privrednim drutvima, lan 22.18 & 19 25 Zakon o privrednim drutvima lan 23



U globalu, razni zakoni i drugi propisi tite prava akcionara kao to je gore navedeno, kao i Statut kompanije26. Berza, takoe moe nastojati da kazni preduzea koja ne podravaju prava akcionara, smanjivanjem vrijednosti njihovih akcija. Kada takve zatite propadnu, akcionari se mogu obratiti sledeim institucijama: Odboru direktora preduzea Skuptini akcionara Komisiji za hartije od vrijednosti (za akcionarska drutva) Privrednim sudovima Tuiocu. U praksi postoji rasprostranjeno uvjerenje da su prava akcionara ugroena u mnogim zemljama Jugoistone Evrope na sljedee naine: Struktura svojine stvorena na osnovu razliitih privatizacionih programa koji

rezultiraju uobiajenim tekoama korporativnog upravljanja, a u vezi su sa koncentracijom vlasnitva i znaaja pojedinih akcionara, i to menadera, drave i privatizacionih fondova

Zloupotreba moi od strane korporativnih insajder-a Eksproprijacija od strane veinskih akcionara ili vlasnika veih paketa akcija Komisije za hartije od vrijednosti imaju ili nedovoljnu mo ili ne funkcioniu sa

dovoljnim stepenom transparentnosti, integriteta i efikasnosti. Nedovoljna upotreba sudova u cilju zatite prava akcionara ili postojanje sudova koji

su skloni politikom pritisku i/ili korupciji. Transakcije srodnim vezama Slaba zatita privatne svojine Crvene trake i birokratske interferencije. Primjena zakona i pravila je isto toliko vana koliko i njihova sadrina. Brzina i stopa pravne kontrole i sudske reforme, koja je na snazi u Crnoj Gori, bi trebala postaviti potreban okvir, ali je implementacija i primjena ono to e stvoriti vjerodostojnu zatitu prava akcionara27. 26 Zakon o privrednim drutvima, lan 19 27 Najvaniji zakoni koji su na snazi su: Zakon o privrednim drutvima izglasan 31. Januara 2002. Zakon o insolventnosti prvrednih drutava izglasan 1. Februara 2002. i na snazi od 1. Jula 2002 Zakon za raunovodstvo i reviziju izglasan 1. Februara 2002. i ovaj zakon treba da se u potpunosti primijeni do 30. Juna 2003. Zakon o porezu na imovine i Zakon o porezu na dodatu vrijednost izglasan Decembera 2001. i bie na snazi od 1. Aprila 2003. i Zakon o porezu na dobit izglasan Decembra 2001. i na snazi je od 1. Januara 2002.



Da bi se promovisala zatita prava akcionara, neophodna je aktivnost akcionara28. ira javnost ne cijeni ulogu i prava akcionara i koja su, stoga, i dalje u zaetku. Sudski sistem moe biti znaajna sila uvrivanja primjene prava akcionara i jednakog tretmana, a unapreenje prava akcionara treba da bude prioritet vlade. Pojedine zemlje su, u elji da privuku ulaganja, namjerno podravale davanje koncesija, ulaganja, svojinu, subvencije, zatitu i suverene garancije29. Dok takve inicijative mogu funcionisati na kratke staze, one se brzo izjalove kada je korporativno upravljanje slabo, pa doe do pojave problema. Privrede Jugoistone Azije su se eksponencijalno irile bez pravih aranmana korporativnog upravljanja na osnovama oronulog kapitalistikog sistema sve do pada berze poetkom 1990- tih. Vjeruje se da je odsustvo dobrog sistema upravljanja bitno uticalo da dodje do pada berze u Jugoistonoj Aziji, dok su investitori uurbano nastojavali isplivati iz korumpiranog sistema, nakon to se privredni balon rasprsnuo. Sa take gledita politikog stratega, tri oblasti u kojima se zatita investitora pokazala kao vana su: 1) svojina preduzea, 2) razvoj finansijskih trita i 3) raspodjela stvarnih sredstava30. 3.1 Svojina i kontrola preduze}a Dostupni podaci iz itavog svijeta o strukturi vlasnitva u kompanijama potvruje vanost zatite investora. Uzorak od 49 zemalja pokazuje da zemlje sa slabom zatitom investitora tipino ispoljavalju koncentrisaniju kontrolu preduzea u odnosu na zemlje sa dobrom zatitom investitora. U prvima, ak i najvea preduzea su kontrolisana ili od strane drave ili od porodica koje osnovale ili stekle ove firme31. U drugim zemljama korporacije sa velikim brojem akcionara i profesionalnim menadmentom na elu je ea pojava32.

28 Novi vani lanovi koji tite prava akcionara se nalaze u Zakonu o privrednim drutvima, lanovi 30, 31 & 32 29 Cameron 1961 30 Zatita investitora i korporativno upravljanje, Rafael La Porta, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer i Robert Vishny, Odsjek za ekonomiju, Harvard Univerzitet, 2001. 31 Klasian primjer slabe zatite akcionara je pojava velikih paketa akcija u rukama pojedinih insajder akcionara u nekim od najveih svijetskih privatizacija, kao to su one u zemljama biveg Sovjetskog saveza. Predsjednik Lukoil je bio intervjuisan na BBC World service interview- u, u Septembru 2002. i priznao je da se mehanizam, korien za akumulisanje njegovog bogatstva od 7 miliona US$, smatra nelegalnim na zapadu. 32 Modigliana & Perotti, 1998, Nevona i Zingales, 1994.



Preduzetnici se slue razliitim nainima da bi zadrali kontrolu u preduzeu. Oni mogu prodati akcije sa limitiranim pravima glasa outsider-ima, a da i dalje zadre kontrolu drei se akcija sa veim pravima glasa. Oni ponekad koriste strukture piramida, po kojima holding kompanija prodaje akcije drugih drutava koja sama kontrolie. Preduzetnici tako mogu kontrolisati druga drutva i njehov potencijalno vrijedan protok novca bez posjedovanja veinskog djela akcija. Jedna varijanta ove eme je zadravanje kontrole kroz ukrtenu imovinu izmeu firmi koje outsider-ima oteavaju dobijanje kontrole ili utiu na donoenje odluka. Ovakve situacije se rijeavaju kroz dobru regulaciju trita i zahtjevima za transparentnou kada se ponude akcija puste u opticaj. Vanost dobrog informisanja akcionara i njihovo uee u donoenju odluka ne moe biti nikada prenaglaeno. Ukratko, pravni okvir omoguava da svi pojedinani investitori, na osnovu blagovremenih i tanih informacijama o kompaniji, imaju kontrolu nad deavanjima u njoj i na taj nain determinie ravnoteu struktura svojina. 3.2 Razvoj finansijskih tr`i{ta Osnovna premisa je da pravila bazirana na zakonskom pristupu zatiti investitora podstiu razvoj finansijskih trita. Tamo gdje investitori osjeaju da imaju veu zatitu od eksproprijacije33 prisutna je vea spremnost da plate premijske cijene za hartije od vrijednosti, podstiui na taj nain preduza da ih izdaju. Zatita od eksproprijacije podstie kako akcionare tako i povjerioce. Zatita prava akcionara podstie razvoj trita jednakih za sve, a zatita prava povjerioca podstie raspoloivost kredita kod snadbijevaa, banaka i trite obaveznicama. Londonska berza u kontekstu legalnog okruenja Velike Britanije je primjer finansijskog trita gdje zatita investitora i zatita prava imaoca interesa u kompaniji funkcioniu zajedno i bez problema. Dok je trgovina akcijama aktivna, a time i poloaj akcionara poboljan, poloaj neplaenog povjerioca je vrlo dobro zatien34.

33 Ukljuiti efektnost primjene prava kao vanu stimulaciju trita i za akcionare i za povjerioce. 34 Postoji neobian sluaj Privredne unije (posao od vie miliona dolara) koja nije platila dug malom snadbijevau manji od 1,000 $. Snadbjeva je upution 21-dnevnu opomenu po Zakonu o insolventnosti iz 1986. i Privredna unija je ignorisala opomenu. Po isteku 21 dana, snadbijeva se obratio Viem sudu Engleske za obaveznu likvidaciju Privredne unije i osiguratelj je bio bespomoan! UK ima jednu od najuspjenijih ekonomija u svijetu i ovaj sluaj slui kao pokazatelj koliko je zatita prava povjerioca vana komponenta u razvoju trita kapitala.



3.3 Raspodjela stvarnih sredstava Zatita investitora ima direktan pozitivni uticaj na ekonomiji zemlje i na privredni razvoj na tri naina: Poveava tednju Kanalie uteevine u stvarne investicije pomaui tako akumilaciju kapitala Dozvoljava ulaganje kapitala u produktivne poslove i unapreuje efikasnost

raspodjele sredstava. Postoji iroko polje istraivanja koje povezuje finansijski razvoj sa rastom privrede. U posljednjoj deceniji posebna panja je data reformi korporativnog upravljanja, dok su analitiari pokuavali objasniti krizu u Aziji i sada analiziraju trenutnu krizu u Japanu. anse za reformu u SEE se oigledno nalaze u oblasti zatite investitora. Kako se drugaije mala zemlja kao to je Crna Gora moe izdvojiti od svojih susjeda koji se takmie za oskudna sredstva, a naroito dragocjenih sredstava koja posjeduje domae stanovnitvo u vrstoj valuti35. Lako je izgubiti iz vida vanost domaih investitora kada se panja koncentrie na potencijal stranih, direktnih investitora36. ta su ciljevi, a ta prepreke? Da bismo razmotrili ove teme moramo organizovati diskusiju i napraviti razliku izmeu zakonske i funkcionalne zatite. Zakonska zatita se odnosi na promjene u pravilima i primjenjivanje mezanizama na nivoe standarda. Ovo zahtijeva iroku zakonsku, regulatornu i sudsku reformu. Funkcionalna zatita se odnosi na vie decentralizaciju i na promjene bazirane na tritu, koje se oslanjaju na efikasnu zakonsku reformu i stavljaju vie preduzea pod kiobran efikasne, zakonske zatite investitora. Funkcionisanje svih finansijera zavisi od zakonske zatite i razvoj metoda finansiranja se nee materijalozovati sve dok zakoni, koji su na snazi, finansijerima ne ponu davati mogunosti da povrate svoj novac.Institucija zakonske zatite je otpoela, ali se funkcionalna zatita nee materijalizovati sve dok se novi zakoni ne primjene u praksi37.

35 Prema analizi Centralne banke Crne Gore (Novembar 2002.), tednja od oko 310 miliona uglavnom se nalazi izvan bankovnog sistema. 36 Po UK Odboru za trgovinu, mala i srednja preduzea, koja imaju manje od 80 zaposlenih, u Ujedinjenoj Kraljevini formiraju preko 85% ekonomije UK- a. 37Postoji izvjesna doza zabrinutosti u vezi sa efektivnou novog Zakona o privrednim drutvima. Molimo Vas obratite panju na poglavlje IX, Kaznene odredbe, i sami odluite da li su ove odredbe dovoljne da bi se zaustavila zloupotreba funkcije od strane veinskih akcionara, direktora i korporativnih insajder-a.



4 Du`nosti akcionara Prije nego ispitamo prava akcionara, preporuljivo je da se podsjetimo njihovih dunosti. Po novom crnogorskom Zakonu o privrednim drutvima, vana obaveza akcionara koji eli da bude vlasnik akcija u kompaniji je da plati punu cijenu za svoje akcije38 u toku perioda predvienog statutom kompanije. Akcionari se takoe obavezuju na: Potovanje obaveza iz statuta kompanije i odluka skuptine akcionara39. Uzdravanje od otkrivanja bilo kakvih privrednih tajni u vezi povjerljivih informacija

kompanije40. Akcionari, koji su i zaposleni u kompaniji, ne moraju se obavezno suoavati sa dodatnim dunostima akcionara, osim u sluaju da posjeduju bitnu internu informaciju koju drugi akcionari ne posjeduju. Takvi zaposleni su duni da, prema Zakonu o hartijama od vrijednosti41, tite interne informacije i poznavanje povjerljivih informacija kao to su patenti, tajne trgovine itd. Akcionari, koji su istovremeno i zaposleni kompanije, ne mogu biti disciplinski kanjeni kroz umanjenje njihovih prava kao akcionara, na primjer, zadravanjem dividendi ili povlaenjem akcija42. Osim toga, u zapadnim jurisdikcijama, veinski akcionari kompanije i predstavnici direktora mogu imati fiducijarnu obavezu prema kompaniji i drugim akcionarima, koja nastaje iz njihove kontrole nad odlukama kompanije43.

38 Zakon o privrednim drutvima, lan 30.3 39 Zakon o privrednim drutvima, lan 30.2 i 32.1. 40 Ovo nije specifikovano u Zakonu o privrednim drutvima, ali oni ovu obavezu imaju kao svoju graansku dunost. 41 Zakon o hartijama od vrijednosti, lan 102 107 42 Ovo nije specifikovano u Zakonu o privrednim drutvima. U zapadnim jurisdikcijama, uobiajena je praksa da izvrni direktori budu stimulisani ili nagraeni ponudom akcije. Ali je bilo mnogo primjera zloupotrebe od strane veih akcionara koji su otputali svoje zaposlene neposredno pred dobijanje prava na ponudu akcije ili premija, zagarantovanih ugovorom. 43 Zakon o privrednim drutvima, lan 4.1 i lan 30.5. i 30.6.



5 Prava akcionara U studiji o 5 zemalja, prava akcionara su se istakla kao najvaniji predmet korporativnog upravljanja44. Principi korporativnog upravljanja Organizacije za privrednu saradnju i razvoj (OECD) preporuuju da okvir korporativnog upravljanja treba da obezbijedi obuhvatna prava akcionara45. Osnovna prava akcionara46 ukljuuju pravo na: Sigurne metode registrovanja svojine47 Sticanje ili transfer akcija48 Blagovremene i redovne informacije49 Uestvovanje ili glasanje na skuptinama akcionara50 Biranje lanova Odbora direktora51. Uee u raspodjeli dobiti kompanije52. Ova pitanja su detaljnije obraena u nastavku: 5.1 Sigurne metode registrovanja svojine Vlasnitvo nad akcijama registruje se u Centralnom registru Centralne depozitarne agencije53. Forma i sadraj registra akcija je utvren u Zakonu o hartijama od vrijednosti54 i u Pravilima Centralne depozitarne agencije. 5.2 Sticanje ili transfer akcija Osnovno je pravo akcionara da mogu prodati sve ili dio akcija bilo kom licu, po bilo kojoj cijeni, bez odobrenja kompanije i/ili drugih akcionara. Njihovi zakonski vlasnici mogu koristiti registrovane akcije akcionarskih drutava kao zalogu za zajmove. Oni koji 44 Izvor, OECD 45 Kopija OECD Principa korporativnog upravljanja bie dostavljena uesnicima radionica. 46 OECD Principi korporativnog upravljanja. Prava akcionara, princip A. 47 Obaveza posjedovanja liste akcionara se nalazi u Zakonu o privrednim drutvima lan 48.1.4. i 48.2. Iako ovo nije direktno specifikovano u Zakonu o privrednim drutvima, postoji indirektna referenca za osiguranje metoda registracije svojine lan 52.1. 48 Zakon o privrednim drutvima, lan 31.5 49 Zakon o privrednim drutvima, lan 32.5, 32.6 i 32.7. 50 Zakon o privrednim drutvima, lan 32.1 51 Zakon o privrednim drutvima, lan 35.2.2. 52 Zakon o privrednim preduzeima, lan 31.1. 53 Zakon o privrednim drutvima, lan 52.1 54 Zakon o hartijama od vrijednosti lan 5 i Pravila centralne depozitarne agencije, Odjeljak III.



izdaju akcije, tj. kompanije, ne smiju uvoditi nezakonske restrikcije na otuenje akcija steenih tokom privatizacije. Pojedinci ili pravna lica imaju pravo da kupe akcije akcionarskog drutva na berzi, odgovornost registracije prodaje i kupovine je na brokeru. Mnogim akcionarima e biti vrlo vano da odre svoju proporciju u vlasnitvu nad kompanijom ukoliko ona izda nove akcije. Meutim, postojei akcionari imaju pravo prvenstva kupovine dodatno izdatih akcija55. Zakon o privrednim drutvima, u lanu 30.3, koji onemoguuje svaki pokuaj davanja dodatnih uloga od postojeih akcionara, osim u sluaju da postoji jednoglasan dogovor akcionara, dalje titi pozicije akcionara. Svi upisi u registar akcija moraju biti podrani dokumentacijom koja daje dokaze prodaje ili kupovine akcija, zapisnik sa sastanka gdje je dogovorena podjela akcija, ponitenje, konverzacija, konsolidacija ili zamjena akcija razliitih klasa. Promjena registra akcija bez odgovarajue procedure smatra se prekrajem56. Akcionarima bi trebalo biti obezbijeeno primanje dodatnih akcija bez plaanja, ukoliko kompanija utvrdi isplatu dividende i predloi da se njeno plaanje izvri putem dodatnih akcija u kompaniji, a ne keom57. Akcionari imaju pravo da prime izjavu Centralne depozitarne agencije kao jedini zakonski dokaz svojine nad akcijama koje su kupili ili koja im je dodjeljena kroz proces privatizacije. Kompanija nema pravo da povue ili otkae akciju, ije je vlasnitvo potvreno od strane pojedinca ili pravnog lica, bez izriite dozvole akcionara ili na osnovu odluke Privrednog suda. 5.3 Blagovremene i redovne informacije Godinji finansijski obraun je vaan izvor informacija akcionara58. Ako se akcije kompanije kotiraju na berzi, takoe moe pripremiti i objaviti polugodinji finansijski izvjetaj. Na godinjoj skuptini akcionara ili na bilo kom vanrednom sastanku akcionara, akcionarima moe biti dat izvjetaj trenutnog stanja, finansijske ponude itd. Drugi izvori informacija su:

55 Zakon o privrednim drutvima lan 53.2,4,5 i 6 56 Zatieno Zakonom o privrednim drutvima lan 30.6 57 Dividende isplaene u akcijama a ne u keu su poznate kao emisija kapitalizacije. Zakon o privrednim drutvima lan 31.1.3 obrauje emisiju kapitalizacije. 58 Zakon o privrednim drutvima lan 32.5 nalae da akcionarima bude dostavljena, bez izmjena, kopija poslednjeg godinjeg finansijskog izvjetaja kompanije, i ovo mora biti dostupno 30 dana prije AGM- a.



Tromjeseni izvjetaj Prezentacija akcionara Izvjetaji o ekonomskoj situaciji koje izdaje kompanija Bijeli papiri o razvoju proizvodnje Izvjetaje tampe Website-ovi Svakim danom sve vie, website-ovi se koriste kao komunikaciono sredstvo. Mnoge svijetske kompanije sada alju hard copy-je godinjeg izvjetaja o finansijskom poslovanju i druge izvjetaje akcionarima koji to izriito trae. Veina akcionara ima pristup internetu i sve vei broj njih koristi website-ove kompanije da bi registrovali svoje glasove na sastancima ili da bi dobili informacije. 5.4 U~estvovanje i glasanje na skup{tinama akcionara Akcionari kontroliu dugorone ciljeve kompanije biranjem lanova Odbora direktora i glasanjem o drugim vanim temama na generalnim sastancima

Documents

Pregled korporativnog - scmn.me upravljanje.pdf · korporativno upravljanje tokom njihove tranformacije ka tržiınoj privredi. Osnovni principi korporativnog upravljanja su transparentnost,