Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

odtюs mocniћ svjetskih sila, prije sviћ SAD-a, koje su se polako stavljale na stranu Bosne s ciljem pomaganja, svakako, predvodene vlastitim politickirn interesima kako tijekom rata tako i nakon njega demonstrirajuci politicktt i vojnu strategiju poligonom koji se zove bosanskol1ercegovacka zemlja. Danasnje stanje politicke i gospodarske razdijeljeпosti Воsпе i Hercegovine izgleda sarno kao jedna forma diskontinuiteta bosanskog ideпtiteta, јег, cini se, postoje sпage koje zagovaraju bosanskohercegovacku cjelovitost. Postavlja se uvijek kroz bosansku povijest pitanje: "Је li suvremeni historijski trenutak samo jedan od mпogih prijelomnЉ sto ihje Bosna u svojoj proslosti dozivjela?"

Autorica Vera Кrzisnik-Bukic svojom knjigom nudi mnogobrojna pitanja koja su vrlo aktttalna za bosanskohercegovacku historiografiju. Kako је najavila sama na poeetku knjige da su to polazne osnove za daljnja istrazivanja, ova interesantna studija prul.a vrlo instruktivne savjete u tощ pravcu. Zavrsavajuci svoju knjigu, autorica kao da u zadnjem pasusu sazima povUest ove lijepe i vrlo cesto nesretпe zemlje: "Covjek-pojedinac se ne moze nositi historUom. Iznenada se, u nekom trenutku svog zivota nade u vrtlogu borbe za oeuvanje drustvene zajednice kojoj pripada. Ispliva ili se utopi. Vi5e od 200.000 Bosanaca i Hercegovaca је posljednjih godina historija utopila, preko 2.000.000 ih је ро cijelom svijetu pokusalo naci pristaniste. Ali Bosna је opstala. Prezivjeli i u Bosпi preostali svijetu porucuju: "Otkad tece i sve dok bude tekla rijeka Bosna, zivjeli smo i zivjet cemo, u nasoj Bosni, mi njeni Bosanci i Hercegovci'". (str.l 04) Nakon citanja ove knjige jasпije је zasto Mesa Selimovic kaze: "Bosna је razlog sto su moje licnosti komplikovane".

Vera Katz

Robert Ј. Donia, Islam pod Dvoglavim orlom: Muslimani Bosne i Hercegovine 1878. -1914, izd. naklada Zoro, Zagreb-Sarajevo i Institut za historiju BiH и Sarajevu, Sarajevo 2000., str. 268.

Кnjiga americkog historicara Roberta Ј. Donia pod izazovnim naslovoш Js/am Under DouЫe Eagle: Тће Muslims оЈ Bosnia and He1·cegovina (1878-1914), objavljena је jos 1981. u izdanju Univerziteta ColumЬia u New Yorku. Sada se u prUevodu Таtјапе Prastalo pojavUuje, bogato opremljeпa, i па bosan­skom jeziku, postajuci dostupna i siroj javnosti, kojoj је Robert Ј. Donia poznat kao koautor (drugi је profesor Јоhп У. А. Fine) zapatene kпjige Bosna i Herce­govina: Tradicija koju su izda/i (objavUene 1994. u Londoпu па engleskom, ра 1995. и Sarajevu па bosanskoш jeziku). Autor је veci dio grade za knjigu Jslam pod Dvoglavim orlom: Muslimani Bosne i Hercegovine 1878. -1914, prikupio prilikom svojih studijskih boravaka skolske 1974-1975. i 1978. godine па Uni­verzitetu и Sarajevu.

240

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi. 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

Ovo studiozno djelo nepristrasnog, elokveпtвog l1istoricara, sa specificnim ugloш promatranja, moze шnнogome podвijeti teret vremena, zauzimajuci pritom svakako znacajno mjesto u llistoriogrзfiji о Бosni i Herce­govini. Dr. Mustafa Imamovic је kпjigи ocijeпio kao prvu st1-апи ћistorijskи stu­dijи opsega monograЩe, posvecenu ·iskljucivo politickom razvitku Бosnjaka и

, \'t·ijeшe austro-иgarske uprave. Objavljivaпje kвjige и izvопюш oЬliku autor pt·iпcipijelвo tшnaci time da је ona "и mnogocem p1·oizvod svoga ''гетепа и tenllinologiji. metodologiji i и dulш kada sam istгazi1>ao i pisao. Velika revizija /..1ijige, nadam se, mogla Ьi pl'idonijeti k1ijizi, ali i nametnuti sютemeni duh posve dmkiiji od iz1>omika".

Knjiga Cija је koncepcija dijelom hroпoloska, а dUeloш analiticka, pisana prijemCivim stilom, svojom sadrtinom pripada tematici socijalne histo­t·ije. Ona ima uvod, sedam poglavlja, sa zakljuckom, napomenama i iscrpnom ЬiЬliografijom domace i inozemne literature. Uvodni tekstje posve6en predmetu i metodi istrazivanja. Predmet ove studije su elite bosanskih Mиslimana, tj. Bo~njaka. Бosnjacka elita se dijeJila ва tri podgrupe: vjerske funk.cionei·e, trgovacke podиzetвike i ztnlj oposjednike: "Zapravo, t1·i su fi·akcije pomalo ;asjeliji11Пle jedna (/J'llgu, а mnogi Muslimani pripadali Sll l/ dvije, ра cak i tт·i

po(igгupe elite ... Kljuc и ko11eziji muslimanske elite, ako је blla jedinstvena, blla је џеzа sa se1·(jatskim pravom, islamskom t1·adicijom, tm·skim zemljisnim· za­konima о ocиvanju visestrukilz iZ1'01'a moCi i pт·estiza". Sastav mиslimanske elite varirao је od grada do grada u Bosni, а autor је pisao о nastajanju lokalпe moCi и pojedinim gradovima: "Muslimanske elite blle su okupljene и ' 'eCim gгadovima Bosne i Hercegovine, а и osnovi su se razliko\'ale ро л·оте dntsf\•enom sastm>u i s1'1·stavanju и fi·akcije, оЬијти и1·banizacije, politickoj t1·adiciji i odnosu ргета elitama . и oЬliinjim opCinama. One su па 1·azne naCine i и IYI::na - 1тетепа

doiivljm•ale pritisak aust1·ijske 1•/asti р а је p1·irodno da su i гazlicito djelovale ". Autor pi~e kako је za njegovu analizu nшsliшaпskih elita Ьiо presudan

pojam "m1·eie osobnilz veza" (koncept aпtropologa Јеrешу Бoissevaina koji pri­kazuje шreze kao "dl1lsl1,ene veze и kojeje upleten svakipojedinac'') iznoseCi da је vecina ljudi dиboko upletena и slozenu mrefu ljudskih odnosa ра da Бosnjaci и aиstrijsko doba zasigurno nisu bili izuzetak: "Njihovi sи hm·izonti l'ijetko p1·elo.zili g~·anice lokalnih zajednica, а p1·ijateijske i mdЫnske mгeie Cinile sи tkivo njilzo\10 dntstva ... Muslimanske sи vode smatmli kako је neposт·edan krиg odnosa ''ainiji za nji!ю\1e odluke nego bllo koje simke dmsh>ene p1·onijene, ра cak i pretltodna politicka stajalista. Jedтюstavno receno, mпogi su Muslimani Cinili za svoje p1·ijateije, rodake i poslovne suradnike ono sto su odbijali иciniti za stгance i1i posloиze konkurente". Uvodeci u analizи pojam 11eformalne mreze osobnih kontakata, Donia ustvidиje da su neformalne grupe znable glavne polititke fakt01·e и Бosni, odbacujнci pritom ona tumaceпja koja su bosnjacku politicku akciju dovodila u vezu sa пavodnim mиslimanskim faвatizmom, sto su snazпo zastupali austrijski promatra6 i пeki sиvremenici, odnosпo psЉickom otudeпoscu. On zakljucuje da sи muslimanske elite pazljivo iпzistiiale na pt·i-

241

Prikazi. osvrti, promocije Prilozi, 30, 2001., str. 217-381

ma~u vjerskih .i kultLt~Љ. tema, a~i .da nij~dп~ od k~lekti.vпih.akcija nije bila ''Ја. nattcna" u sшtslи da Је btla "mottvlrana rracюnalmm, VJel·skzm ciljevima".

Prvo poglavlje knjige (Tko su bosanski Muslimani) pru1a osnovne · fonnacije о etnogenezi i dru~tvenoj strukturi Bosnjaka. Autor se sla~e tn· zпaпstveпicirna da је primanje islarna Ьiо mimi proces. Као posljedica 10:

3

"Bosna је Ьila multireligijsko drustvo и toku turske vladavine, а пе sarn~ muslimansko drustvo". Drugo poglavlje (Habsbш·ski kolonijalizam i bosanski o~govor~ p~sveceno Је istrazi~anjи. pori~ekl~ i. P.rirode .~us~rougarske иprave u BtH, gdJe Је, s obz1rom da Је BtH btla Jedшt aиstriJskt kolonijalni posjed admiпistracija velikodиsпo пastojala pokazati hиmanost i djelotvomost moene habsburske ddave - "katolicke sile civi/izacijskog znacaja", kako sи је naz\·ati neki historicari. Evropa је, pise Е. Moren, od samog pocetka gajila prezir prenta dru~irn ~ltuгama. Р о prirodi koпzervativn~, aиstrij~ka. politika иredenja, doptrala Је и sve segmente drustva. Stvoren Је slozeш btrokratski aparat da "zamijeni istl·osenu otomansku administ/·aciju". Aиtor dalje aпalizirn na~in bosnjacke reakcije na habsbиrsku иpravu i njene inovacije - preko oruzanih роЬиnа, ili mimirn риtеш (ра ipak ilegalno) i sinhroniziranih, kolektivnih protesta. Trece (Trazenje konsenzusa), cetvrto (Travnik: ogorcene fi·akcije) ј peto poglavlje (Mostar: mobilizi1·ane fi·akcije) odnose se па drustvene sadrzaje ј politickи povijest Sarajeva, Travnika i Mostara, gradova и kojiшa su se bosnjacki protesti dosljedno provodili. Ро istra1ivanjima ovog autora, bosnja~ka elita и Sarajevи, glavnom gradи procvale habsburske Ьirokracije, centru "zal1tjeva za konsenzusom ", uzivala је и prosperitetu, politickom pristнpu Aиstrijancima i prilicпo velikom stupnjи иrbanizacije, dok sи mostarski ј travnicki Bosnjaci, kao guЬitnici и procesи ceпtralizacije, imali ograni~en pristup kljиcnim aиstrijskim slиzbenicima, а пjihov politicki uticaj је Ьiо Ьеzпасајап, ра sи и ovim gradovima pokazivali teпdencije ka organiziranju kolektivпe akcije radi pritiska, prijernje ili иlagivanja vladi kako Ьi prihvatilз пjihove zahtjeve. Mostarski Bosnjaci sи Ьili prvi и BiH koji su se иspje~no rnoЬilizirali i podrZali politicku akcijи. Sesto poglavlje (Politika ujedinjenja: stval'anje stranackog ustroja) istrafuje nastanak prvih politickih institucija u BiH: "Zapazeno је da su Muslimani stvorili politicku strukturu па razini zem/je za manje od godine- od veljace do p1·osinca 1900. godine. Kl-ajem 1900. godine udareni su osnovni temelji muslimanskom sudjelovanju и politici za iduCih cetdreset godina". Sedmo poglavlje (Doba stranacke politike) је posveceno raspravama i zahtjevima Bosnjaka za znacajnijom иlogom и doba stranaёke politike 1901-1914. godine. Od 1900. do 1914. bosnjacke vode suocile su se s novim, ne sашо lokalnim, vec slozenim izazovirna па razini cijele Bosne. Boreci se da razrijese ili bar шnanje razlike и drustvenim slojevirna unиtar sopstvenih redova, iznalazi1i su sofisticirane metode pritiska па vladи da im иcini stanoYite ustupke: "Muslimanske vode zasluzuju mnogo vise reputaciju feudalaca koji Sll

zadrzavali zastшjelo drustveno uredenje, ali kao politica1'i imali su zasluga jer su blli inteligentni i ust1·ajni и tl'azenju pouzdanih koalicionih partnaa ".

242

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

U zakljи~ku aиtor razmatra procese politickog djelovanja BosnJaka, jznoseci tezu da је njihova пajzna~ajвija рrошјепа, иsprkos nastojaпja aиstrijskil1 birokrata da zaиstave pojav'U politickih pokreta и BiH, bila и pгirod i i ot·gaпizaciji bosпjackog politi'Ckog iz1-aza: "Muslimaпi su bili djelon•omi. mohiliziщ/i su ljиdt: za politicku akciju па 1·azini cijele zemlje".

Od pojave О\1е kпjige na engleskom jezikи 1981. ра do njenog bosanskog izdanja 2000. obja,·ljeпi sи i brojni zapateпi historiografski radovi iz О\'С oЬlasti, desile sи se v'eJike, tektoпske pюmjene и BiH. Rat i agresija na Ovtl

zemlju, pise пјеn aиtor, pгouzгobli sи \'elike patnjc, швоgо smrti i golema raseljavanja ljиdi: "Isto је tako doslo do p1·omjene u nmogi/1 Воsаласа и vdnosu p1·ema sеЫ i S\'O}oj povijesti". Robert Ј. Doпia se i оvош kпjigom јо~ jednom afiimit"Зo kao vrstan i nezaobilazni poznavalac novije bosaпske historije. Njegova kпjiga postaje svakako obavezno stivo za sve ozЬiljnije istrazivace viseslojne pr"Oslosti Bosne i Hercegovine.

Sadasпjost se svakako i ne moze shvatiti bez poznavaпja proslosti. Ро francuskom historicaru Fешаnи Brodelu "t1·eba· mobilizi1·ati Cifm'u histoгiju da Ы se sllvatila sadasnjost". Historija је dиboko utkana и оvн zЬilju. Raspad jиgoslavenske dгzavпe zajednice пeminovno је doveo do kritickog preispiti\1anja i reinterpretacije povijesti svih naroda, odnosпo zemalja iz kojih је Ьila sastavljena i koje sи iz nje proi:sle :. Noviji period proslosti prostora te nekadasnje dr7.avпe zajednice izaziva stanovitu paznjи jer sи gotovo sva Ьistorijska pitaпja rea.ktuelizirana i и procesи revizije, sto пюzе Ьiti od Ьitnoga zriacaja, ukoliko se da suvl'emeniji i novi metodoloski osnov. Mnogobl'ojna pitanja sa svojim "bljelim mгljama", та koliko опа Ьila delikatna, kao i sva dгuga, cekaju ва svoje studiozne istra~ivace, гadi objektivnijeg i potpuпijeg sagledavanja proslosti, temeljitog preispitivanja i otvorenog sиocavanja sa agledalom l1istorije. Nije dovoljno, ka~e Lisjen Fevr, da historicar prosto rijeda ciпjenice, on шоt-а da razиmije i da исiпi razuшljivim historijska zЬivanja, mora znati da ih objasni.

Saznavanje racionalnije slike proslosti, и sukobu sa pl'edrasudaшa i instrumeпtaliziranim predstavama, па оsпоvи istrazivanja arhivske grade, uporedivanja i kritickog vrednovanja izvora i l1istoriograrije, oslobada cov.jeka za slobodno djelovaпje, smaпjuje mogucnosti maпipulacije, demagogije i iracionalпog emocionalnog opredjeljivaпja, omogucavajuCi da se odgovori na pitanja koja postav!ja budиcnost. Nema l1istorijskog naroda bez proslosti. U narodima u kojima se ne razvija historijsko saznanje, historijska svijest se degenerira.

Sa.fet Bandzovic

243