T.C. BAŞBAKANLIK

DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Yayın Nu :

REPUBLIC OF TURKEY

PRIME MINISTRY GENERAL DIRECTORATE OF

STATE ARCHIVES Publication No:

الجمهورية الترآية اإلدارة العامة ألرشيف الدولة التابع لرئاسة الوزراء

: رقم النشر

ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005, İstanbul

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES

17-19 November 2005, Istanbul

لألرشيف الترآي الندوة الدولية استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني 17-19

İstanbul 2006

ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005, İstanbul Grand Cevahir Otel, Şişli/İstanbul

Proje Yöneticisi

Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü

Yayın Komisyonu Başkanı Doç. Dr. Mustafa BUDAK Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı

Yayın Komisyonu Necla BÜYÜKKIRCALI İsmet EREK Adem GÜNAYDIN Beyhan HACIÖMEROĞLU Durmuş KANDIRA Mehmet KARABULUT Mustafa STİTİ

Editör : Nuran KOLTUK Sayfa Düzeni : Yakup YILDIRIM Kapak : Rifat VAROL

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES November 17-19, 2005, Istanbul Grand Cevahir Hotel Şişli/Istanbul

Project Director

Assoc. Prof. Yusuf SARINAY General Director of State Archives

Manager of Publication Commission Assoc. Prof. Mustafa BUDAK Deputy Director General of State Archives

Publication Commission Necla BÜYÜKKIRCALI İsmet EREK Adem GÜNAYDIN Beyhan HACIÖMEROĞLU Durmuş KANDIRA Mehmet KARABULUT Mustafa STİTİ

Editor : Nuran KOLTUK Page Layout : Yakup YILDIRIM Cover : Rifat VAROL

الندوة الدولية لألرشيف الترآي استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني 17-19

ي ، استانبولنزل آراند جواهر، شيشل

:مدير المشروع المدير العام لألرشيف الترآي \ يوسف صارن آياألستاذ المشارك

رئيس اللجنة مساعد المدير العام ألرشيف الدولة \ مصطفى بوداقاألستاذ المشارك

:هيئة النشر عصمت إرك نجالء بيوك آرجالي

بايهان حاجي عمر أوغلي آدم آون آيدن قره بولوطمحمد مش قندرهiدو

مصطفى الستيتي

نوران آولتوك : اإلشراف يعقوب يلدرم : ترتيب الصفحات

رفعت فارول : الغالف

ULUSLARARASI TÜRK ARŞİVLERİ SEMPOZYUMU 17-19 Kasım 2005, İstanbul

(Tebliğler - Tartışmalar)

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TURKISH ARCHIVES

17-19 November 2005, Istanbul (Presentations & Discussions)

لألرشيف الترآي الندوة الدولية

استانبول 2005أآتوبر / تشرين الثاني 17-19 ) مناقشات-محاضرات(

İstanbul 2006

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................................... XXI

AÇILIŞ KONUŞMALARI Devlet Arşivleri Genel Müdürü Doç. Dr. Yusuf SARINAY ................................................................................................... XXXI

Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Doç. Dr. Abdüllatif ŞENER.............................................................................................. XXXIII

Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü Prof. Dr. Halil İNALCIK.................................................................................................. XXXVI

TEBLİĞLER

I. OTURUM "Türkiye'de Arşivciliğin Tarihi Gelişimi" Prof. Dr. Atilla ÇETİN ............................................................................................................... 5

"Başbakanlık Devlet Arşivlerinde Yürütülen Faaliyetler ve Belge Fonları" Halilullah ÖZCAN.................................................................................................................... 21

"Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi" Kani ÖZYER ............................................................................................................................. 30

"K.K.T.C Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi'nde Bulunan ve Kayıtları Yapılmış Olan Yazmalar, Defterler(Mutasarrıflık, Evkaf ve Mahkeme-i Şeriyye), Berat ve Hüccetler ile Dosyaların(Evkaf Dairesi: Muhasebe ve Murakabe) Tanıtımı ve Kullanılan Kayıt Yöntemi ile Korunma Şartları" Fatma DOĞAÇ ......................................................................................................................... 41

Tartışma ..................................................................................................................................... 49

II. OTURUM "Osmanlı Demografi Tarihi ve Osmanlı Arşivleri" Doç. Dr. Oktay ÖZEL ............................................................................................................... 52

"Uluslararası İhtilafların Çözümünde Arşivlerin Rolü" Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR .................................................................................................... 64

"Moldova Milli Arşiv Kaynaklarına Göre XVIII. Yüzyıl Sonu-XIX. Yüzyıl Başında Besarabya Gagavuzlarının Etnik Tarihi ve Demografik Gelişimi" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS ......................................................................................... 71

VI

"Osmanlı Tapu Defterleri ve Nüfus İstatistikleri Üzerinden Kudüs'te Toprak ve Yerleşim ile İlgili Bir Araştırma (1525-1914)" Prof. Dr. Mohammad SALHIEH ............................................................................................. 78

Tartışma ................................................................................................................................... 104

III. OTURUM "Dünden Bugüne Genelkurmay ATASE Arşivi" Dr. Ahmet TETİK ................................................................................................................... 106

"Osmanlı'dan Günümüze Tapu-Kadastro Arşivi ve Tapu Arşiv Otomasyon Projesi (TARBİS)" Adnan TORUN ....................................................................................................................... 113

"Bulgaristan Devlet Arşiv Sistemi'nde Bulunan Osmanlıca Belgeler" Dr. Yordan ZHELEV.............................................................................................................. 122

"Makedonya Cumhuriyeti Arşivi Bünyesinde Muhafaza Edilen Osmanlı Devleti Döneminden Kalmış Arşiv Belgeleri" Adnan ŞERİF ......................................................................................................................... 134

Tartışma ................................................................................................................................... 138

IV. OTURUM "Osmanlı Millet Sistemi" Prof. Dr. İlber ORTAYLI........................................................................................................ 143

"Osmanlı Arşivleri ve Ermeniler: Van Ermeni İsyanı Örneği" Prof. Dr. Justin McCARTHY ................................................................................................. 149 "Ermeni Sorununda Arşiv Belgelerinin Önemi" Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU .............................................................................................. 177 "Osmanlı Devleti'nde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik Kuruluşları ve Arşivleri" Doç. Dr. Ömer TURAN .......................................................................................................... 197

Tartışma ................................................................................................................................... 213

V. OTURUM "Etiyopya-Türkiye İlişkileri" Zenebework DELELEGN-Elizabeth TEGEGN..................................................................... 215 "Mühimme Defterlerine Göre Osmanlıların 16. Yüzyıl Macaristan Politikası" Prof. Dr. Géza DÁVİD-Dr. Pál FODOR................................................................................ 219 "Klasik Dönem Osmanlı Siyasî Tarihi ve Osmanlı Arşivleri" Prof. Dr. Feridun EMECEN .................................................................................................. 229 Tartışma ................................................................................................................................... 238

VII

VI. OTURUM "Hukuk Tarihi Açısından Osmanlı Arşivi" Prof. Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ................................................................................................ 242

"Modern Dönem Osmanlı Bürokrasisi Araştırmalarında Osmanlı Arşivi'nin Yeri" Prof. Dr. Ali AKYILDIZ ......................................................................................................... 260

Tartışma ................................................................................................................................... 267 VII. OTURUM

"Osmanlı Deniz Tarihinin Arşiv Kaynakları" Prof. Dr. İdris BOSTAN ......................................................................................................... 273

"Osmanlı Arşivleri: Osmanlı Askerî Yetkinliği ve Etkinliğini Geniş Bir Çerçevede Anlamak İçin Bir Kaynak" Dr. Rhoads MURPHEY.......................................................................................................... 280

"Osmanlı Askeri Teşkilatında Yenileşme Hareketleri Konusunda Yapılacak Çalışmalarda Türk Arşivlerinin Yeri ve Önemi" Dr. Zekeriya TÜRKMEN........................................................................................................ 289

"Papa Methodij Draginov'un Rodop Bulgarlarının Zorla İslamlaştırıldıkları Konusundaki Rivayeti ve Arşiv Kaynaklarının Kullanımı ve Yararı" Prof. Dr. Machiel KIEL.......................................................................................................... 316

Tartışma ................................................................................................................................... 324 VIII. OTURUM

"Romanya Tarihi İçin Türk Arşivlerinin Önemi" Prof. Dr. Mihai MAXIM......................................................................................................... 326

"Romanya Milli Arşivi'nde Bulunan Belgelere Göre Romen-Türk İlişkileri" Adriana-Laura MIRON.......................................................................................................... 330

"Yunan Tarih Yazımında Türk Arşiv Malzemesi" Prof. Dr. Evangelia BALTA ................................................................................................... 342

"XIX. ve XX. Yüzyılda Güney Besarabya Bölgesinde Alman Sömürgelerinin Yerleşimi ve Demografik Gelişimi" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS - Serghey KAPUSTIN.................................................. 373

"Zihne Üzerine Bir Araştırma: Kuzey Yunanistan Tarihi İçin Bir Kaynak Olarak Başbakanlık Arşivleri" Prof. Dr. Heath LOWRY ........................................................................................................ 392

Tartışma ................................................................................................................................... 411 IX. OTURUM

"Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı ile İlgili Arşiv Kaynakları" Prof. Dr. Stanford J. SHAW................................................................................................... 415

VIII

"XIX. ve XX. Yüzyıllar Kafkasya Araştırmaları ve Osmanlı Arşivi" Doç. Dr. Mustafa BUDAK...................................................................................................... 421

"Ukrayna Arşivlerinde Türk Tarih Belgeleri" Olga MUZYCHUK.................................................................................................................. 441

"Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Dostluk ve İşbirliği İlişkileri (1918-1920 Yılları)" Atahan PAŞAYEV .................................................................................................................. 451

"Tatar Halkı ve Diğer İdil (Volga) Boyu Halklarının Tarihini Öğrenmede Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerinin Önemi" Danil IBRAHIMOV................................................................................................................ 463

Tartışma ................................................................................................................................... 470

X. OTURUM

"Bosna-Hersek Arşivlerindeki Osmanlı Dönemine Ait Arşiv Malzemesinin Gözden Geçirilmesi" Sejdalija GUŠIĆ...................................................................................................................... 475

"Bosna-Hersek Tarihinin Anlaşılmasında Osmanlı Arşivlerinin Önemi" Aladin HUŠIĆ......................................................................................................................... 486

"Şarkiyat Enstitüsü Arşivi'ndeki Osmanlı Dönemine Ait Belgeler" Dr. Behija ZLATAR................................................................................................................ 495

"Osmanlı İdaresi Altında Kosova Sahasında Oluşturulan Arşiv Hazinesi" Refike SULÇEVSI .................................................................................................................. 500

Tartışma ................................................................................................................................... 505

XI. OTURUM "Şam Tarihi Belgeler Müdürlüğü'ndeki Osmanlı Belgeleri" Dr. Mohammad Ghassan OBEID .......................................................................................... 510

"Körfez Ülkeleri Tarihi İçin Osmanlı Arşivlerinin Yeri ve Önemi" Prof. Dr. Zekeriya KURŞUN .................................................................................................. 532

"Osmanlı Arşivleri Bakımından Irak Tarihi ile İlgili Çalışmalar" Prof. Dr. Gökhan ÇETİNSAYA ............................................................................................. 541

"Suudi Arabistan'da Osmanlı Belgeleri, Belge Toplama ve Tercüme Hususunda Kral Abdülaziz Vakfı'nın Deneyimi" Dr. Fahd Bin Abdullah AL-SEMMARY................................................................................ 546

"Türk Arşivlerinin Libya Tarihi İçin Önemi" Dr. Mohammad Tahir AL-CERRARI .................................................................................... 555

Tartışma ................................................................................................................................... 561

IX

XII. OTURUM "XVI. Asrın İkinci Yarısına Ait Cezayir, Tunus ve Trablus Eyaletleri Mühimme Defterlerinin Bölge Tarihi İçin Önemi" Prof. Dr. Abdülcelil TEMIMI................................................................................................. 568

"Tunus Milli Arşivi'ndeki Osmanlı Dönemine Ait Belgeler (1574-1881)" Dr. Hedi JALLAB ................................................................................................................... 580

"Türk Kütüphanelerinde Bulunan Arapça El Yazmaları : Örnek Olarak Köprülü Kütüphanesi" Dr. Mohammad HOWAR-Dr. Hulud ELAMUŞ.................................................................... 589

"Mısır Arşivlerinde Bulunan Osmanlı Dönemi Kaynakları" Prof. Dr. Mohammad Saber ARAB........................................................................................ 594

"Osmanlı Belgelerinin Araştırılmasında Milli Arşiv Merkezi ve Tecrübesi" Fuad AL-SHAMI .................................................................................................................... 605

Tartışma ................................................................................................................................... 612

EKLER ................................................................................................................................ 615

X

CONTENTS PROLOGUE ..................................................................................................................... XXI

OPENING SPEECHES General Director of State Archives Assoc. Prof. Yusuf SARINAY.............................................................................................. XXXI

State Minister and Deputy Prime Minister Assoc. Prof. Abdüllatif ŞENER ........................................................................................ XXXIII

Bilkent University Department of History Prof. Dr. Halil İNALCIK.................................................................................................. XXXVI

PRESENTATIONS

SESSION I "Historical Development of Archival Science in Turkey" Prof. Dr. Atilla ÇETİN ............................................................................................................... 5

"Activities and Archival Funds of the Prime Ministry General Directorate of State Archives" Halilullah ÖZCAN.................................................................................................................... 21

"Foundation Registers Archives at the General Directorate of Foundations" Kani ÖZYER ............................................................................................................................. 30

"Introduction to the National Archives and Research Department of TRNC and Ottoman Period Records" Fatma DOĞAÇ ......................................................................................................................... 41

Discussion.................................................................................................................................. 49

SESSION II "Ottoman Demographic History and Ottoman Archives" Assoc. Prof. Oktay ÖZEL ......................................................................................................... 52

"Importance of Archives in Solving International Disputes" Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR .................................................................................................... 64

"Ethnic History and Demographic Development of Gagauz Nation of Bessarabia at the End of the 18th Century and at the Beginning of the 19th Century According to the Sources of Moldovian National Archives" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS ......................................................................................... 71

XI

"A Search on Territory and Settling in Jerusalem Through the Ottoman Title Registers and Population Statistics (1525-1914)" Prof. Dr. Mohammad SALHIEH ............................................................................................. 78

Discussion................................................................................................................................ 104

SESSION III "Turkish General Staff ATASE Archives From Past to Present" Dr. Ahmet TETIK ................................................................................................................... 106 "Archives of Land Registry and Cadastre from Ottoman Period up to Today and the Land Registry Automation Project (TARBIS)" Adnan TORUN ....................................................................................................................... 113 "Ottoman Turkish Records in Bulgarian State Archives System" Dr. Yordan ZHELEV.............................................................................................................. 122 "Archival Records Pertaining to the Ottoman Period Kept in the Archives of the Republic of Macedonia" Adnan ŞERİF ......................................................................................................................... 134

Discussion................................................................................................................................ 138

SESSION IV "Ottoman Millet System" Prof. Dr. İlber ORTAYLI........................................................................................................ 143 "Ottoman Archives and the Armenians, with Special Reference to the Armenian Rebellion at Van" Prof. Dr. Justin McCARTHY ................................................................................................. 149 "Importance of the Archival Documents in the Armenian Question" Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU .............................................................................................. 177 "Protestant Missionary Organizations in the Ottoman Empire and Their Archives" Assoc. Prof. Ömer TURAN..................................................................................................... 197

Discussion................................................................................................................................ 213

SESSION V "Ethio – Turkish Relations" Zenebework DELELEGN-Elizabeth TEGEGN..................................................................... 215 "16th Century Ottoman Policy on Hungary According to Mühimme Registers" Prof. Dr. Géza DAVID-Dr. Pál FODOR................................................................................ 219

"Classical Age Ottoman Political History and the Ottoman Archives" Prof. Dr. Feridun EMECEN .................................................................................................. 229

Discussion................................................................................................................................ 238

XII

SESSION VI "Ottoman Archives Regarding History of Law" Prof. Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ................................................................................................ 242 "Place of the Ottoman Archives on Studies Concerning Modern Age Ottoman Bureaucracy" Prof. Dr. Ali AKYILDIZ ......................................................................................................... 260 Discussion................................................................................................................................ 267

SESSION VII "Archival Sources of the Ottoman Naval History" Prof. Dr. İdris BOSTAN ......................................................................................................... 273

"The Ottoman Archives: A Source For Understanding Ottoman Military Proficiency and Efficiency in Its Broader Context" Dr. Rhoads MURPHEY.......................................................................................................... 280

"Role and Importance of Turkish Archives on Studies Regarding Renovation Movements in Ottoman Military Organizations" Dr. Zekeriya TÜRKMEN........................................................................................................ 289

"The Account of Pope Methodij Draginov on the Forced Conversion of the Bulgarians of the Rhodope to Islam and the Use and Usefulness of Archival Sources" Prof. Dr. Machiel KIEL.......................................................................................................... 316

Discussion................................................................................................................................ 324

SESSION VIII "Importance of the Turkish Archives for the History of Romania" Prof. Dr. Mihai MAXIM......................................................................................................... 326 "The Romanian-Turkish Relationships Reflected in Documents Belonging to Romania's National Archives" Adriana-Laura MIRON.......................................................................................................... 330 "Turkish Archival Material in Greek Historiography" Prof. Dr. Evangelia BALTA ................................................................................................... 342 "Concerning the Settling of German Colonists in the Southern Besarabia and Their Demographic Development in the 19th –20th Centuries" Dr. Olga RADOVA KARANASTAS - Serghey KAPUSTIN.................................................. 373 "Searching For Zihne: The Başbakanlık Arşivleri as a Source For the History of Northern Greece" Prof. Dr. Heath LOWRY ........................................................................................................ 392

Discussion................................................................................................................................ 411

XIII

SESSION IX "Archival Sources on the Ottoman Empire in World War I" Prof. Dr. Stanford J. SHAW................................................................................................... 415 "The 19th and 20th Centuries Caucasian Studies and the Ottoman Archives" Assoc. Prof. Mustafa BUDAK ................................................................................................ 421 "Turkish Historical Documents in the Archives of Ukraine" Olga MUZYCHUK.................................................................................................................. 441 "Friendship and Cooperation Relations Between the Ottoman Empire and the Republic of Azerbaijan (1918-1920)" Atahan PAŞAYEV .................................................................................................................. 451 "Importance of the Documents of Prime Ministry Ottoman Archives for Learning the History of Tatars and of the Other Volga River Peoples" Danil IBRAHIMOV................................................................................................................ 463 Discussion................................................................................................................................ 470

SESSION X "Review of the Holdings and Collections of Records from the Ottoman Period in the Bosnia and Herzegovina Archives" Sejdalija GUŠIĆ....................................................................................................................... 475 "The Importance of Ottoman Archives in the Study of History of Bosnia-Herzegovina" Aladin HUŠIĆ......................................................................................................................... 486 "Ottoman Period Records in the Archives of the Oriental Institute" Dr. Behija ZLATAR................................................................................................................ 495 "Archival Treasure Accumulated in Kosovo Under the Ottoman Administration" Refike SULÇEVSI .................................................................................................................. 500 Discussion................................................................................................................................ 505

SESSION XI "Ottoman Documents in the Directorate of Historical Documents in Damascus" Dr. Mohammad Ghassan OBEID .......................................................................................... 510 "Role and Importance of the Ottoman Archives for the History of the Gulf Countries" Prof. Dr. Zekeriya KURŞUN .................................................................................................. 532 "Ottoman Archives Regarding Studies on the History of Iraq" Prof. Dr. Gökhan ÇETİNSAYA ............................................................................................. 541 "Ottoman Documents in Saudi Arabia and Experience of King Abdulaziz Foundation on Gathering and Translation" Dr. Fahd Bin Abdullah AL-SEMMARY................................................................................ 546 "Importance of Turkish Archives Regarding the History of Libya" Dr. Mohammad Tahir AL-CERRARI .................................................................................... 555 Discussion................................................................................................................................ 561

XIV

SESSION XII "Importance of the Muhimme Registers of Algeria, Tunisia and Libya Belonging to the Second Half of the 16th Century for the History of the Region" Prof. Dr. Abdulcelil TEMIMI................................................................................................. 568

"Documents During Ottoman Period in National Archives of Tunisia (1574-1881)" Dr. Hedi JALLAB ................................................................................................................... 580 "Arabic Manuscripts in the Turkish Libraries Case Study : Köprülü Library" Dr. Mohammad HOWAR-Dr. Hulud ELAMUŞ.................................................................... 589 "Sources Concerning the Ottoman Era in the Egyptian Archives" Prof. Dr. Mohammad Saber ARAB........................................................................................ 594 "National Archives of Yemen and its Experience in Research of Ottoman Documents" Fuad Al-SHAMI ..................................................................................................................... 605 Discussion................................................................................................................................ 612

APPENDIX......................................................................................................................... 615

XV

المحتويات

XXI.....................................................................................................................................المقدمة

الكلمات االفتتاحية المدير العام ألرشيف الدولة

XXXI............................................................................................ يوسف صارن آياألستاذ المشارك وزير الدولة ونائب رئيس الوزراء

XXXIII.........................................................................................عبد اللطيف َشناراألستاذ المشارك رئيس قسم التاريخ في جامعة بلكنت XXXVI..........................................................................................البروفيسور الدآتور خليل إنالجيك

تالمحاضرا

الجلسة األولى

"التطور التاريخي لعلم األرشيف في ترآيا" 5.....................................................................................................البروفيسور الدآتور أتيال تشيتين

"الجهود المبذولة في أرشيف الدولة التابع لرئاسة الوزراء وعملية تصنيف الوثائق" 21...........................................................................................................................خليل اهللا أوزجان

"أرشيف قيود األوقاف التابع لإلدارة العامة لألوقاف" 30...................................................................................................................................آاني أوزيار

مخطوطات الموجودة في إدارة البحوث واألرشيف الوطني بجمهورية قبرص الشمالية والتعريف بالدفاتر ال" : إدارة األوقاف(والتعريف آذلك بالبرات والحجج والملفات ) متصرفيات، األوقاف والمحكمة الشرعية(

"وطرق استخدام القيودات وشروط صيانتها) المحاسبة والمراقبة 41.............................................................................................................................فاطمة دوغاتش

49.............................................................................................................................................نقاش

الجلسة الثانية

"التاريخ الديمغرافي للدولة العثمانية واألرشيف العثماني" 52......................................................................................................أوآطاي أوزالاألستاذ المشارك

"دور األرشيف في حل النزاعات الدولية" 64...............................................................................................البروفيسور الدآتور حكمت أوزدمير

XVI

التاسع عشر والتطور التاريخ العرقي لغاغاووز باصاربيا في نهاية القرن الثامن عشر وبداية القرن" الديمغرافي

"لهم على ضوء وثائق األرشيف الوطني المولدوفي 71...................................................................................................الدآتور أولكا رادوفا آاراناستاس

دفاتر الطابو دراسة في الوثائق العثمانية من خالل السجالت العثمانية القدس ، األرض والسكان" "م) 1914 – 1525( ودفاتر إحصاء النفوس 78................................................................................................. محمد صالحيةالبروفيسور الدآتور

104..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الثالثة "أرشيف رئاسة أرآان أتاسة بين األمس واليوم"

106......................................................................................................................تيكتالدآتور أحمد " )طربيس( آداسترو من الدولة العثمانية إلى اليوم ومشروع تشغيل أرشيف الطابو آليا–أرشيف الطابو"

113............................................................................................................................عدنان طورون "رياالوثائق العثمانية في أرشيف الدولة ببلغا"

122..............................................................................................................الدآتور يوردان زهاالفالوثائق األرشيفية التي تمت المحافظة عليها منذ عهد الدولة العثمانية في إدارة أرشيف الجمهورية "

"المقدورنية 134.............................................................................................................................عدنان شريف

138..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الرابعة "نظام الملل عند العثمانيين"

143............................................................................................. الدآتور إلبار أورطايليرالبروفيسو "مثال التمّرد األرمني في فان: اني واألرمناألرشيف العثم"

14٩.....................................................................................البروفيسور الدآتور جوستين ماك آارتي "األرمنية قضية في األرشيفية الوثائق أهمية"

1٧٧.....................................................................................البروفيسور الدآتور يوسف حالج أوغلي "نشاطات الجمعيات التبشيرية المسيحية في الدولة العثمانية واألرشيف المتعلق بهم"

١٩٧...................................................................................................... عمر طورانكاألستاذ المشار

21٣..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الخامسة "العالقات اإلثيوبية الترآية"

2١٥............................................................................................ تاآانت إليزابي–زنب وورك دالالق

XVII

"السياسة العثمانية في المجر في القرن السادس عشر من خالل دفاتر المهمة" ٢١٩.......................................................................البروفيسور الدآتور آزا دافيد والدآتور بال فودور

" الفترة الكالسيكية واألرشيف العثمانيالتاريخ السياسي العثماني في" ٢٢٩..............................................................................................البروفيسور الدآتور فريدون أَمَجن

٢٣٨.........................................................................................................................................نقاش

الجلسة السادسة "التاريخ العثماني من وجهة نظر التاريخ القانوني"

٢٤٢..........................................................................................البروفيسور الدآتور أحمد أق آوندوز " ةحديثفترة الأهمية األرشيف العثماني في األبحاث المتعلقة باإلدارة العثمانية في ال"

٢٦٠................................................................................................ الدآتور علي ٌأق يلدزرالبروفيسو ٢٦٧..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة السابعة

"المصادر األرشيفية للتاريخ البحري العثماني" ٢٧٣..........................................................................................البروفيسور الدآتور إدريس بوسطان

"األرشيف العثماني من ناحية التكنولوجيا العسكرية العثمانية" ٢٨٠..............................................................................................................الدآتور رودس مورفاي

لترآي وأهميته في الجهود المتعلقة بالبحث في حرآة تجديد التشكيالت العسكرية مكانة األرشيف ا" " العثمانية

٢٨٩.................................................................................................................الدآتور زآريا ترآمان إدعاء البابا متوديج دراقنو فى إآراه بلغار رودوب فى دخولهم إلى اإلسالم"

" و استخدام الوثائق األرشيفية و فائدتها فى ذلك ٣١٦...................................................................................................لمايكيل آي الدآتور رالبروفيسو

٣٢٤..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الثامنة "أهمية األرشيف الترآي في موضوع التاريخ الروماني "

٣٢٦.............................................................................................البروفيسور الدآتور ميهاي ماآسيم "العالقات الرومانية الترآية في ضوء وثائق األرشيف الروماني"

٣٣٠................................................................................................................... لورا ميرون-أدريانا "الوثائق العثمانية في موضوع آتابة التاريخ اليوناني" ٣٤٢.............................................................................................روفيسور الدآتورة إيفانكيليا بالطالب

XVIII

لجنوب باصاربيا في القرنين التاسع عشر والعشرين والتطور آلمانياالوضع السكاني أثناء االحتالل " "الديمغرافي

٣٧٣.................................................................سرآاي آابوستين- الدآتور أولكا رادوفا آاراناستاس "شمالى دراسة حول زهنة وأرشيف رئاسة الوزراء آمصدر لتاريخ اليونان ال"

٣٩٢..................................................................................................البروفيسور الدآتور هيث لوري ٤١١..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة التاسعة

"األرشيف الترآي مصدرا من مصادر الحرب العالمية األولى" ٤١٥.............................................................................................البروفيسور الدآتور ستانفورد شاو

"البحوث المتعلقة بالقوقاز في القرنين التاسع عشر والعشرين وأهمية األرشيف العثماني" ٤٢١.................................................................................................فى بوداق مصطاألستاذ المشارك

"األوآرانيوثائق التاريخ الترآي في األرشيف " ٤٤١ .......................................................................................................................أولكا موزوتشوك

")١٩٢٠-١٩١٨( عالقة الصداقة والتعاون بين الدولة العثمانية وجمهورية أذربيجان" ٤٥١.........................................................................................................................أطاهان باشاييف

"ولكاأهمية األرشيف العثماني التابع لرئاسة الوزراء في معرفة تاريخ شعوب التاتار وشعوب الف" ٤٦٣........................................................................................................................دانيل إبراهيموف

٤٧٠..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة العاشرة

"نظرة على وثائق األرشيف المتعلقة بالفترة العثمانية في أرشيف البوسنة والهرسك" ٤٧٥......................................................................................................................سجدليجا آوسيتش

"أهمية األرشيف العثماني في البحوث المتعلقة بتاريخ البوسنة والهرسك" ٤٨٦..................................................................................................................هوسيتش عالء الدين

"أرشيف معهد الدراسات الشرقية التي تتعلق بالفترة العثمانيةالوثائق الموجودة في " ٤٩٥...............................................................................................................الدآتورة بهيجة زالطار

"خزينة األرشيف التي تكونت في آوسوفا في ظل اإلدارة العثمانية" ٥٠٠......................................................................................................................رفيقة سولتشفسي

٥٠٥..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الحادية عشرة

"لوثائق العثمانية في مرآز الوثائق التاريخية بدمشق" ٥١٠...........................................................................................................د غسان عبيدالدآتور محم

XIX

"مكانة األرشيف العثماني وأهميته في تاريخ دول الخليج" ٥٣٢............................................................................................البروفيسور الدآتور زآريا قورشون

"األبحاث المتعلقة بتاريخ العراق في ضوء األرشيف الترآي" ٥٤١...................................................................................تين صايايالبروفيسور الدآتور آوآهان تش

"ارة الملك عبدالعزيز بين الجمع والترجمةتجربة د الوثائق العثمانية في المملكة العربية السعودية" ٥٤٦................................................................................................الدآتور فهد بن عبد اهللا السماري

"والخصوصية الليبية اهمية أالرشسيف العثماني" ٥٥٥......................................................................................................الدآتور محمد طاهر الجراري

٥٦١..........................................................................................................................................نقاش

الجلسة الثانية عشرة

"١٦ أهمية المهمة دفتري إلياالت الجزائر وتونس وطرابلس في النصف الثاني من القرن" ٥٦٨......................................................................................البروفيسور الدآتور عبد الجليل التميمي

"1881 – 1574الوطني التونسي حول وثائق الفترة العثمانية باألرشيف" ٥٨٠.................................................................................................................. الهادي جالبالدآتور

"جاذالمخطوطات العربية في ترآيا مكتبة آوبرلي نمو" ٥٨٩................................................................................. الدآتور خلود العموش-الدآتور محمد هوار

"لوثائق المصريةمصادر العصر العثمانى فى دار ا" ٥٩٤........................................................................................البروفيسور الدآتور محمد صابر عرب

"في البحث عن الوثائق العثمانية وتجربتهالمرآز الوطني للوثائق " ٦٠٥...............................................................................................................................فؤاد الشامي

61٢..........................................................................................................................................نقاش

615.......................................................................................................................................مالحق

ÖNSÖZ PROLOGUE

المقدمة

ÖNSÖZ

Geçmişe ait olayların, yaşananların, birikim ve tecrübelerin tanığı olan yazılı belgeler, bize tarihi anlatır. Bu yazılı malzemenin korunması ve belli bir yerde saklanması ile ortaya çıkan arşivler, tarihin en önemli tanıklarıdır.

Küçük bir uç beyliğinden büyük bir imparatorluğa dönüşen Osmanlıların yayıl-dıkları coğrafî alanın büyüklüğü ve devlet olarak var oldukları zamanın yüzyıllarla ifade edilebilecek kadar uzun bir zaman dilimini kapsaması sebebiyle arkasında bıraktığı arşiv-lik malzeme, oldukça fazla ve bir o kadar da önemlidir.

Bilindiği gibi, sadece Türkiye Cumhuriyeti'nin değil; Avrupa ve Balkan ülkeleri-nin, Güney Rusya, Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin en az birkaç yüzyıllık tarihinin temel kaynaklarından birisi de Osmanlı Arşivleridir. Bu gün bu arşiv, Akdeniz ülkeleri ve Avrupa tarihi için de önemli arşivlerdendir. Bu nedenle Osmanlı Arşiv belgeleri, "millî" olmanın yanı sıra "milletlerarası" özellikler de taşımaktadır. Dolayısıyla, bahis konusu ülkeler, kendi kültürlerini ve geçmişlerini bizim yazılı belgelerimizden takip etmek zorundadırlar. Çünkü belge dili sade, taraflı yargılardan uzak ve objektiftir. Bu belgeler, tarihi en doğru şekilde bize sunarken üstlerine düşen ağır sorumluluğu da hakkıyla yerine getirirler. Yeter ki biz belgelerin dilinden anlayalım ve onların anlattıklarına sadık kalarak tarihi yazalım.

Yukarıda da değindiğimiz gibi, bu bölgelerde Osmanlı Devleti'nin idaresinden sonra kurulan devletlerin tarihleri ile ilgili olarak, Osmanlı Arşivi'ne dayanmadan yapıla-cak çalışmalar netice itibariyle eksik kalacaktır.

Bugün dünyada, gerek devletler ve gerekse şahıslar arasındaki ihtilafların çözü-münde de başvurulacak kaynakların başında arşivler gelir. Nitekim bu coğrafyada yer alan ülkeler arasında ortaya çıkan ihtilaflar, arşivlerimizdeki belgeler sayesinde çözüme kavuşturulmuştur. Bu nedenle arşivler, sadece tarihçilerin değil; kişisel hakların ispatı ile hukukî, kültürel, sosyal, iktisadî ve psikolojik ve dinî alanlarda araştırma yapacakların da başvuracakları önemli kaynaklardır.

Arşiv gibi bir hazineye sahip olan Osmanlı Devleti'nin, kuruluşundan itibaren kâğıda ayrı bir önem vermesi ve yazılı kâğıdı imha etmeyerek saklayıp, koruması sebe-biyle, teşkilat ve müesseseler açısından dönemin en mükemmel devletlerinden biri ol-muştur. Bu itibarla Osmanlı Devleti, öneminden dolayı arşive "Hazine-i Evrak" ismini vermiş ve titizlikle koruyarak bugüne ulaşmasını sağlamıştır. Biz de aynı bilinç ve sorum-luluk içerisinde, bu arşivleri koruyarak gelecek nesillere aktarmayı görev addetmekteyiz.

XXIV

Uluslararası önemdeki bu zengin mirası devralan Devlet Arşivleri Genel Mü-dürlüğü, modern arşivciliğin olmazsa olmazı olan tam açıklık prensibini temel ilke olarak benimsemiştir. Genel Müdürlüğümüz, Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi'ndeki mevcut bel-gelerin, otomasyon ve dijital ortama aktarılması projeleri ile üzerine düşen görevi yerine getirmeye çalışmaktadır.

Türk Arşivleri taşıdığı bu önemden dolayı; ilk olarak 17-19 Kasım 2005 tarihleri arasında düzenlenen "Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu" ile pek çok ülke tarihçi-sini ve arşiv uzmanını bir araya getirmiştir. Yine Genel Müdürlüğümüz, arşivcilik konu-sunda uluslarası işbirliğine ve bilimsel anlayışa verdiği önemin bir göstergesi olarak bu sempozyumla, arşiv-tarih ilişkisinin Osmanlı arşiv belgeleri bağlamında pekiştirilmesine öncülük etmiştir. Böylelikle, dünya tarihinin objektif bir şekilde yazılarak aydınlatılma-sına zemin hazırlanmıştır.

Yirmi iki ülkeden katılan bilim adamları, sempozyumda elli bir tebliğ sunmuştur. Sempozyumda sunulan tebliğler ve oturum sonlarında yapılan tartışmalar çözümlenerek yayına hazırlanmıştır.

Çok sayıda bilim adamının bir araya gelip, çalışmalarını bizlerle paylaşması ile hem tarihçiler ve arşivler arasında bir iletişim kurulmuş, hem de yapılan görüşmelerle yeni açılımlar elde edilmiştir.

Adı geçen coğrafyada yaşayan devletlerin, davetimize icabet etmeleri ve ellerin-deki mevcut birikimi paylaşmaları, bizler için de ayrı bir önem taşımaktadır. Bu sebeple, "Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu"na katılan bilim adamlarına teşekkür ediyor ve bu alandaki işbirliğinin devam edeceğini ümit ediyorum.

Ayrıca bu sempozyumda görev alan ve bu eserin oluşmasında emeği geçen tüm personelimize de katkılarından dolayı teşekkür ediyorum.

Saygılarımla.

Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü

XXV

PROLOGUE

Written documents tell us about history, as they are the witnesses of events,

livelihoods, accumulation and experiences belonging to past. Hence, archives, coming into being through protection and preservation of these written material have been major witness of history.

The Ottomans, developed from a principality into an empire, left a good deal of archival material huge not only in number but also in importance, as they ruled over an enormously vast area for centuries.

As known, Ottoman Archives are one of the basic sources for the history of some centuries not only of Republic of Turkey but also of European and Balkan, South Russian, the Middle Eastern, the Levant and the North African countries. These countries need to search at the Ottoman archives for investigation of their culture and history. For this reason, in addition to being national, the Ottoman archival documents possess an “international” character.

As already touched upon, on the regions in question, any study relating to the history of the post-Ottoman countries shall inevitably be lacking without searching on the documents in the Ottoman archives.

Moreover, in the present world, the archives are the premier source for resolution of disputes among the states or individuals. To illustrate, some of the disputes arose in the above-mentioned geography came to solution thanks to the documents in our archives. With the result that, the archives are an important source not only for the historians but also for researchers studying legal, cultural, social, economic, political and religious areas, and for affirmation of individual rights.

The Ottoman Empire considered paper important from its very beginning and preserved the written document instead of annihilating them that let the Empire to be among the prominent powers of its age in terms of organization and establishment. It is for this reason that the Empire called the archives “Hazine-i Evrak” (ie. The Archival Treasury) to stress its importance and managed them to reach the present time by sensitive preservation. With the same consciousness and responsibility, we, too, consider protection of the archives and transferring them to the next generation as our mission.

Having succeeded this rich heritage, the General Directorate of State Archives has seriously taken up the principle of exact opening as its chief object.

XXVI

The General Directorate has been trying to complete its mission through the projects of automation and digitalization of the present documents in the Ottoman and the Republican Archives.

With the above-mentioned importance of the Turkish archives in mind, the General Directorate achieved the gathering of historians and archive experts from diffe-rent countries thanks to the “International Symposium on Turkish Archives” which was organized on November 17-19, 2005, as the first time. Equally important, the General Directorate has pioneered strengthening of relation between archives and history on the example of Ottoman Archives, indicating the importance we give to international cooperation and scientific understanding on the field of archives. With the result that, the symposium prepared the way for enlightening of the world history by means of an objective writing.

During the symposium, fifty one papers were presented by the scholars from twenty two different countries. These papers and analysis of the post-session discussions have been prepared for publication.

Gathering of a number of scholars and sharing their works with us provided com-munication among the historians and archivists, and by means of the conversations made during the symposium new openings became possible.

Joining the countries of above-mentioned geography to our invitation and sharing their experience with us are of particular importance to us. I give my thanks to the scholars for their participation into the “International Symposium on Turkish Archives” and hope continuation of cooperation on this field.

Lastly, my thanks to all the staff that were entrusted with the symposium and did their best in preparation of this work.

Assoc. Prof. Yusuf SARINAY General Director of State Archives

XXVII

المقدمة

إن الوثائق المدونة التي هي شواهد لألحداث التاريخية والحوادث الماضية والتجارب ودور األرشيف التي ظهرت؛ للحفاظ على تلك المواد المكتوبة . المعاشة، تحكي لنا التاريخ

.في أماآن معينة، من أهم شواهد التاريخ

الذين تحولوا من إمارة حدودية صغيرة –شيفية التي ترآها العثمانيون والمواد األرإلى إمبراطورية عظيمة قد احتوت على وثائق تاريخية آثيرة ومهمة؛ بسبب آبر المساحة الجغرافية التي شغلتها الدولة العثمانية من جهة، وامتداد ذلك الحكم لفترة زمنية طويلة تقدر

.بعدة قرون من جهة أخرى

ما هو معلوم فإن دور األرشيف العثمانية ال تعّد إحدى أهم المصادر التاريخية وآللجمهورية الترآية؛ بل هو آذلك مصدر مهم وأساسي لتاريخ أوربا ودول البلقان وروسيا

آما أن هذه األرشيفات اليوم من أهم . الجنوبية ودول الشرق األوسط وشمال إفريقيا أيضًاولهذا السبب فإن وثائق . البحر األبيض المتوسط ودول أوربادور األرشيف لتاريخ دول

ولذلك فإن الدول . فإنها تحمل صفة العالمية" وطنية"األرشيف العثماني بقدر ما هي وثائق المذآورة بحاجة إلى وثائقنا التاريخية المدونة؛ لمتابعة تاريخها وثقافتها؛ ألن لغة الوثائق

وفي الوقت الذي تقدم لنا فيه هذه الوثائق التاريخ . زسهلة وموضوعية وبعيدة عن التحيبشرط أن نفهم . بالوضع الصحيح، فإنها تقوم بالمسؤولية التاريخية الملقاة على عاتقها أيضًا

.لغة تلك الوثائق، وأن نكتب التاريخ في ضوئها بصدق

إذا شرعت وآما أسلفنا فيما سبق فإن الدول التي قامت بعد أن شهدت اإلدارة العثمانيةفي تدوين أبحاث تاريخها بمعزل عن وثائق األرشيف العثماني، فإن تلك األبحاث ستبقى

.ناقصة ومبتورة من حيث النتائج

آما أن دور األرشيف اليوم تعد المصادر األساسية التي يحتكم إليها في حل النزاعات، دول المنطقة من خالل وقد حلت الخالفات التي نشبت بين بعض. سواء الدولية أو الشخصية

ولذلك فإن دور األرشيف ليست المصادر التاريخية . الوثائق الموجودة في دورنا األرشيفيةللمؤرخين فحسب؛ بل هي مصادر مهمة آذلك إلثبات الحقوق الشخصية، آما هي من

XXVIII

عية المصادر المهمة للباحثين في أبحاثهم الدينية والثقافية والحقوقية واالقتصادية واالجتما .والنفسية

وبسبب االهتمام الذي أولته الدولة العثمانية منذ نشأتها بالورق، واحتفاظها لألوراق . المكتوبة دون إتالفها، فإنها أصبحت أهم دول ذلك العهد من حيث التشكيالت والمؤسسات

على األرشيف، وحافظت عليها بحرص شديد؛ " خزينة األوراق"ولذلك فإنها أطلقت اسم وانطالقًا من ذلك الحس والمسؤولية نعّد الحفاظ عليها ونقلها إلى . ت إلينا سالمةحتى وصل

.األجيال القادمة واجبًا علينا

التي استلمت هذا التراث -وقد اختارت اإلدارة العامة ألرشيفات الدولة الترآية قًا من مبدأ االنفتاح الكامل مبدأها األساسي في التعامل مع الوثائق، انطال–العالمي الثر

وتحاول إدارتنا العامة القيام بمشروع نقل الوثائق الموجودة في األرشيف . األرشفة الحديثة .العثماني وأرشيف الجمهورية إلى النظام المرئي والرقمي

وبناًء على األهمية التي تحملها دور األرشيف الترآية، فإن إدارتنا العامة قد قامت نوفمبر 19-17في الفترة من " عالمية لألرشيفات الترآيةالندوة ال"وألول مرة بتنظيم

م، وبذلك فإنها جمعت العديد من مؤرخي دول العالم وخبراء األرشيف ووفرت لهم 2005آما أن إدارتنا العامة ومبادرًة منها لألهمية التي توليها لألرشفة والتعاون . لقاًء عالميًا

للعالقة الثنائية بين األرشيف والتاريخ في –لندوة من خالل هذه ا-العالمي، قد أآدت ريادتها .وبذلك فقد مهدت لتدوين تاريخ العالم بنظرة موضوعية. ضوء وثائق األرشيف العثماني

وقد . وقد شارك العلماء من سبع وعشرين دولة، وقدموا في الندوة اثنين وخمسين بحثًا .أعدت تلك البحوث والمناقشات التي جرت حولها للنشر

ا أن التقاء العديد من العلماء في هذه الندوة، ومشارآتهم الفعالة معنا قد ساعد على آمتوفير مناخ مشترك بين المؤرخين وخبراء األرشيف، آما ساعد على نشأة آفاق علمية

.جديدة

والحقيقة أن استجابة الباحثين في دول الجغرافيا المذآورة لدعوتنا إلى هذه الندوة، ولذلك فإننا نشكر الباحثين الذين . سم خبرتهم، يحمل في طيه أهمية آبيرةوإسهامهم في تقا

، ونأمل استمرار التعاون المشترك في هذا "الندوة العالمية لألرشيفات الترآية"شارآوا في .الصدد

XXIX

ونشكر آافة العاملين ممن أسهموا في تنظيم هذه الندوة، آما نشكر آافة موظفينا الذين .عداد هذا العملبذلوا جهودهم في إ

.مع خالص تقديرنا

يوسف صارين آي األستاذ المشارك

المدير العام ألرشيفات الدولة

AÇILIŞ KONUŞMALARI OPENING SPEECHES

الكلمات االفتتاحية

Doç. Dr. Yusuf SARINAY DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRÜ

Sayın başbakan yardımcım, sayın valim, değerli bilim insanları ve arşivciler, kıy-

metli misafirler ve medyanın temsilcileri;

Öncelikle Genel Müdürlüğümüz tarafından düzenlenen "Uluslararası Türk Arşiv-leri Sempozyumu"na hoş geldiniz diyor, hepinize teşrifleriniz ve katkılarınızdan dolayı şükranlarımı sunarak konuşmama başlamak istiyorum.

Devlet ve millet varlığının hafızası niteliğinde olan arşivler, tarih kaynakları ara-sında gerçeği en objektif bir şekilde yansıtan otantik belgeler olmasından dolayı arşivsiz tarih bilimi düşünülemez. Bu sebeple, tarih araştırmalarında biz arşivcilere önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir.

Köklü bir tarihe ve zengin kültüre sahip olan Türkiye, Osmanlı Devleti'nden dev-ralınan büyük mirasla dünyanın en zengin arşiv potansiyeline sahip sayılı ülkelerden birisi durumundadır. Bugün bu arşivler; Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Vakıflar ve Tapu-Kadastro Genel Müdürlükleri ile Topkapı Sarayı ve bazı müzeler ile Osmanlı coğ-rafyasında yer alan çeşitli ülkelerin yanı sıra, % 90 oranında, Osmanlı Devleti'nin resmî yazışmaları, merkez teşkilatının belge ve defter serileri, İstanbul'da Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'ne bağlı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı'nın yanı sıra, Anka-ra'da faaliyetlerini sürdüren Cumhuriyet Arşivi ve Dökümantasyon Daire Başkanlıkların-dan meydana gelmektedir. Dolayısıyla Genel Müdürlüğümüz Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri ile birlikte değerlendirildiğinde, ortalama 700 yıllık bir tarihe ve kültürel birikime sahip bulunmakta ve Osmanlı Arşivlerimiz hitap ettiği coğrafya ve zenginlik açı-sından millî olmanın yanı sıra, milletlerarası bir özellik taşımakta ve dünya kültür tarihçi-liğinde önemli bir yere sahip bulunmaktadır. Ayrıca kişisel hakların ispatı ve bazı ulusla-rarası ihtilaflarda hâlâ başvurulan bir arşiv olması sebebiyle, adeta yaşayan bir tarihin sessiz şahitleri durumundadır.

Takdir edileceği gibi, böylesine zengin olan Türk Arşivlerinde araştırma yapılma-dan yazılacak bir bölge ve dünya tarihinde önemli eksiklikler olacaktır. Bunun bilincinde olan Genel Müdürlüğümüzce arşivlerimizdeki belgeleri Türk ve dünya ilim aleminin hiz-metine en iyi ve hızlı bir şekilde sunmak amacıyla, modern arşivciliğin ortak ilkesi olan tam açıklık prensibi, arşivimizin temel ilkesi haline getirilmiş, tasnifi tamamlanan belgeler hiçbir kısıtlamaya tabi tutulmadan araştırmacılara açılmıştır. Araştırma hizmet-leri mevzuatımız yeniden düzenlenerek, belgeye ve bilgiye ulaşmadaki bürokratik engel-

XXXIV

ler ortadan kaldırılmıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi otomasyon ve belgelerin elektro-nik ortama aktarılması projesi gerçekleştirilmiş ve hâlâ da geliştirilerek, belge fonları dijital ortama aktarılmaktadır. Yine dünya bilim çevrelerine kolaylık sağlamak amacıyla internette belge kataloglarımız yayınlanmaya başlamıştır.

2004 yılından itibaren de dijital ortama aktarılan belgeler, bilgisayar ortamında araştırmacılara sunulmaya başlanmıştır. Ayrıca Genel Müdürlüğümüz, iş ve işlemlerde belirli standartlar getirerek verdiği hizmetlerin verimini ve kalitesini yükseltmek amacıyla, 2004 yılı sonunda, ISO-EN 9000 TSE Kalite Yönetim Sistemi Belgesi almıştır. Hedefimiz kısa zamanda verilen hizmetler açısından arşivimizi gelişmiş ülke arşivleri ile rekabet edecek seviyeye getirmektir.

Arşivimizin kolay ve rahat ulaşılabilir bir arşiv haline getirilmesine paralel ola-rak, Türk ve yabancı araştırmacıların arşivimize olan ilgisi artmış, Osmanlı tarihi araştır-malarında bir artış olmuştur. Nitekim bugüne kadar 80 farklı ülkeye mensup araştırmacı, arşivimizde araştırmalarını yapmış ve yapmaya da devam etmektedir.

Genel Müdürlüğümüzün bu başarılı çalışmalarını yürüten değerli mesai arkadaş-larıma ve başta yatırımlar olmak üzere, çalışmalarımıza her türlü yardım ve desteği sağ-layan hükümetimize huzurlarınızda teşekkürü bir borç bilirim. Bilindiği gibi arşivler bü-tün sosyal ve insanî bilim dallarının ana kaynağıdır. Bu sebeple arşivlerimiz, bizleri önce yüzyıllarca kader birliği yaptığımız uluslarla, sonra bütün medenî dünya ile bilgi ve dü-şünce alış-verişine ve kaynaşmaya götürebilecek en sağlam ve en zengin kaynaktır. Bu anlayışla hareket eden Genel Müdürlüğümüzce uluslararası ilişkilere büyük önem veril-mektedir. Bu bağlamda bölgemiz ve dünyadaki arşiv faaliyetlerine aktif bir şekilde katı-lan Genel Müdürlüğümüz bir çok ülke ile işbirliği protokolü imzalayarak ortak çalışmalar da yürütmektedir.

Genel Müdürlüğümüzün arşivcilik konusunda uluslararası işbirliğine ve bilimsel anlayışa önem vermesinin bir yaklaşımı olan bu sempozyumda arşiv-tarih ilişkisini Os-manlı dönemi arşivleri bağlamında ele alan Türkiye dahil 24 ülkeden gelen bilim insan-ları tarafından, 53 tebliğ sunulacaktır. Türkiye ve Osmanlı coğrafyasında yer alan birçok ülkenin arşivcileri ile çok değerli Osmanlı tarihçilerinin sunacakları tebliğlerin dünyadaki Osmanlı dönemi arşiv malzemesinin genel bir envanterinin çıkarılması ile bölge ve dünya tarihinin objektif bir şekilde yazılması ve aydınlatılmasına önemli katkılar sağlayacağına inanıyorum. Biz başta Ermeni meselesi olmak üzere, tarihî konuların, tarihin sessiz tanık-ları olan arşivlere dayanarak, bilimsel bir yaklaşımla ele alınması ve değerlendirilmesini arzu ediyoruz. Bu vesile ile sempozyumumuza katılan çok değerli bilim adamları ve arşivcilere, sempozyumun gerçekleştirilmesinde bize her türlü desteği sağlayan sayın başbakanımıza ve sempozyumun açılışını onurlandıran Başbakan Yardımcımız Sayın Doçent Doktor Abdüllatif Şener'e kurumum ve şahsım adına teşekkür ediyor, en derin saygılarımı sunuyorum.

XXXV

Doç. Dr. Abdüllatif ŞENER DEVLET BAKANI ve BAŞBAKAN YARDIMCISI

Değerli bilim insanları, arşivciler ve sayın davetliler: "Uluslararası Türk Arşivleri

Sempozyumu"na hoş geldiniz diyorum ve şahsım ve hükümetim adına saygıyla selam-lıyorum. Birçok medeniyeti buluşturan İstanbul'da sizlere ev sahipliği yapmaktan duydu-ğum mutluluğu ifade etmek istiyorum. Bildiğiniz gibi, her millet bir tarihî mirasın sahibidir. Arşivler de bu tarihî mirasın çok önemli bir bölümünü teşkil etmektedir. Arşiv-ler, kütüphaneler ve eski eserler gibi maddî ve manevî kültür varlıkları geçmişe ait bilgi-leri bu güne taşımaktadır. Yani bu günü geçmişe bağlamaktadır. Bu günle geçmiş arasın-da irtibat kurmamıza imkan sağlamaktadır. Elbette geçmişe ait meraklarımızı karşılama-mızda da önemli fonksiyonları bulunmaktadır ve elbette ki konuyu sadece meraklarımızı karşılamaya indirgersek, eksik olmaktan öte yanlış sonuçlara ulaşmak da mukadder olur. Vaktiyle arşivlerde bir süre ben de çalışmıştım. 1991'de siyasete atılarak arşiv çalışmala-rımıza ara vermiştik. Doktora tez konum "Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi" idi ve bu konu üzerinde arşivde uzun süre çalışmalarımızı tamamladık. Doktora tezimizi verdik. Tez daha sonra kitaplaştı ve ben arşivlerde acaba ne var ne yok diye bir İstanbul gelişimde tekrar arşive girdiğimde, bir baktım ki temettuat defterlerinin tasnifi büyük ölçüde tamamlanmış, kataloglar hazırlanmış, raflardaki yerini almış. Eyvah! Dedim. Tezi erken bitirmişiz. Temettuat defterlerini de girseydik, oradaki bilgileri de devşirseydik, ondan sonra tezi sunsaydık veya kitaplaştırsaydık iyi olacaktı dedim ve merakımdan dolayı birkaç defteri karıştırmaya karar verdim. "Neye bakayım?" dedim. Kendi seçim bölgem ve doğduğum yer Sivas olduğu için Sivas defterlerine bir bakayım dedim. Önce kent merkezinde bu gün de ismi değişmemiş Güdükminare Mahallesi defterini incelemeye başladım. Onu tamamladıktan sonra bir de köy defterlerine bakayım dedim. Kataloğu karıştırırken tanıdığım bir arkadaşın köyü vardı. İsmi onun da değişmemiş olduğu için Durdulu Köy defterine girdim. O günlerde fotokopi çekmek biraz pahalı olduğu için, mikrofilmi de aldırmak gerekiyordu. Bilgileri elimde not ettim ve o bilgileri, maalesef hiç kullanamadım yazılı olarak. Çünkü hemen aradan birkaç ay geçti, seçim kararı alındı ve ben de aday olmaya karar verdim.

Milletvekili adayı olarak köyleri dolaşırken benim arşiv kaynaklarından yararlan-dığım Durdulu köyüne geldim. Köylüler toplandılar. Tabii zorunlu eğitimi ilköğretim düzeyinde olmayan bir kalabalığa ilk cümlem şu oldu; "İçinizde yüz elli yıl evvelki dedesini tanıyan var mı?" Hiç kimse elini kaldırmadı. Dedim ki "Ben hepinizin yüz elli yıl evvelki dedesini bilirim". Önce bir şaşırdılar. O dönemlerde notlara da tabii daha önce

XXXVI

biraz bakınmıştım, -unuttum on beş yıl geçtiği için- dedim ki "mesela Memişgil diye biri varmış." Hemen bir tanesi lâkabından "O bizimkilere benziyor" dedi. "Bizim lâkabımız öyledir" dedi. "O şahsın, o dönemde, orada yüz dönüm tarlası varmış. Bunun otuz dönü-münü su basarmış. Yetmiş dönümü kurakmış. Elli tane koyunu varmış bunun on tanesi kısırmış. Şu kadar keçisi, bu kadar ineği varmış. Tahminî yıllık geliri şu kadarmış ve bu kadar vergi alınırmış" dedim. Arkasından bir başka isim söyledim. Oradan başka birisi "O da bizimkilere benziyor" dedi. Onu da sıraladım. Üçüncüye tam başladığım sırada kalaba-lığın arasından şöyle bir cümle kulağıma geldi. Yanındakiyle şöyle konuşuyor: "Yahu amma palavracı bir adaya rastladık. Bu adam seçilirse yandık." Baktım ki iş iyice zora gidecek, konu biraz anlaşılmaz bir hale gelmiş gibi geldi bana. Bu sefer konuşmamın geri kalan kısmında söylediklerimin doğru olduğunu anlatmaya başladım; "İşte o dönemlerde kayıtlar düzgün tutulurmuş, ülke çapında genel bir tahrir yapılırmış. Buralara kadar memurlar gönderilmiş. O tutulan kayıtların bir örneği, ilde vilayet sicilinde saklanmış, bir örneği İstanbul'da pây-i tahtta devlet arşivlerine konulmuş. Sivas'taki kayıtlar kaybolmuş ama, İstanbul'da Osmanlı Arşivi'ne girerseniz şu sayılı defteri de incelerseniz bütün encamınız, haritanız önünüze dökülür" diye uzun uzun anlatmak zorunda kaldım. Ama bir şeyi de öğrendim ki, demek ki bu tür konuları böyle seçim meydanlarında, köy odala-rında kullanmak çok da doğru değil ve demek ki sadece olayı, meraklarımızı gidermek için değerlendirmeye kalkarsak yanlış anlamalara, yanlış kavramlara yol açabileceği gibi beklemediğimiz sonuçlar da ortaya çıkabilir.

Tabii tüm bunların ötesinde aynı zamanda geçmişten tevarüs ettiğimiz hakları-mızı, hem kişisel haklarımızı hem de millet olarak topyekün haklarımızı belgelendirmede de özellikle arşivlerin önemli bir yeri olduğunu biliyoruz. Arşivler tarihin ve kültürün temel kaynaklarıdır. Geçmiş, bugün ve gelecek ancak arşivler sayesinde daha iyi anla-şılıp, değerlendirilebilmektedir.

Ülkemiz, Osmanlı Devleti'nden devraldığı zengin mirasla dünyanın en önemli arşivlerinden birine sahiptir. Üç kıta üzerinde çok geniş bir coğrafya üzerinde, 600 sene-lik bir zaman diliminde hükümran olmuş ve çeşitli devlet ve milletleri bünyesinde barın-dırmış olan Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne intikal etmiş zengin arşiv belgeleri, yalnız bizi, bu coğrafyada bulunanları ilgilendirmiyor. Sadece Türkiye'nin değil bu gün bağımsız devletler kurmuş, kırk civarında Ortadoğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap ülkesinin millî ve ortak tarihlerinin tespitinde ve yazılmasında başvuru-lacak otantik değerdeki en önemli kaynaklar, bu Osmanlı Arşivleridir. Bu ülkelerin sosyo-kültürel yapıları ile iktisadî ve siyasî tarihlerinin gün ışığına çıkarılmasında, millet-lerarası hakların ispatı ve korunmasında ve ayrıca kişi haklarının gerektiğinde hukukî dayanağının kurulmasında, müstesna bir değere sahiptir. Günümüzde bu ülkelere mensup araştırmacılar kendi arşivlerini kurmak ve millî tarihlerini yazmak amacıyla, Osmanlı Arşivlerinde bilimsel araştırmalar yapmaktadırlar.

XXXVII

Arşivlerimizde Türk ve yabancı uyruklu araştırmacıların gerçekleştirdikleri araştırmalar, Osmanlı Devleti'nin çok geniş bir coğrafyada birçok farklı din, millet, mezhep ve kültüre mensup insanları adil bir yönetim anlayışıyla, barış içinde yaşatabilme becerisini göstermiş olduğunu ortaya koymaktadır. Osmanlı Devleti'nin hoşgörü ve adalete dayalı yönetim anlayışını, farklı din ve toplumlardan oluşan toplumları, barış içinde yaşatma konusunda insanlık adına önemli bir tarihî tecrübe olmuştur. Türkiye'nin bu zengin tarihî tecrübesiyle, gerek milletlerarası işbirliğinin sağlanmasına, gerekse dünya insanlığının barış ve huzura kavuşmasına önemli katkılar yapabileceğini düşünü-yorum. Bölge ve dünya tarihi açısından son derece önemli bir yere sahip olan arşivle-rimizdeki belgeleri, sağlıklı bir şekilde muhafaza etmek ve dünya ilim aleminin hizmetine daha iyi ve hızlı bir şekilde sunmak amacıyla, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğümüzce yürütülen çalışmalara şimdiye kadar olduğu gibi, bundan sonra da hükümet olarak her türlü yardım ve desteği vermeye devam edeceğimizi vurgulamak istiyorum.

Sempozyuma katılan değerli tarihçiler ve arşivcilerin sunacakları tebliğlerin başta Ermeni meselesi olmak üzere, günümüzde siyasî ve ideolojik sebeplerle ön yargılı bir şekilde ele alınan bazı konuların, dünyada objektif bir şekilde değerlendirilmesi ile dünya ve bölgemizin barış ve istikrarına katkı sağlamasını temenni ediyorum. Bu vesile ile ülkemizden ve 24 farklı ülkeden sempozyuma iştirak eden değerli bilim adamı ve arşiv yöneticilerine ve ayrıca bu uluslararası sempozyumu düzenleyen Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğümüze teşekkür ediyorum ve sempozyumun başarılı geçmesini diliyorum.

Saygılarımla...

XXXVIII

Prof. Dr. Halil İNALCIK Bilkent Üniversitesi, TÜRKİYE

Sayın bakanım, sayın meslektaşlar, sayın dinleyiciler; Yaşımı sordukları zaman doksana bir diyorum. Bu ihtiyar tarih hizmetkârı, inşal-

lah Tanrı birkaç sene daha verir, şimdi Balkanların fethi, I. Murad üzerinde çalışıyorum. Her sabah kalktığım zaman Tanrı'ya dua ediyorum. "Biraz daha bana vakit ver. Şu I. Murad'ı tamamlayayım." Sayın bakan çok güzel bir müşahedesini, seçim sırasında karşılaştığı hayret verici bir olayı anlattı. Ona çok benzer bir olayı da ben kendi şahsımda tecrübe etmiş bulunuyorum.

Efendim bizim arşivimizde en eski timar defteri Arnavutluk'a ait. 1432, II. Murad devrinin başlarına ait defterdir. Bu bir timar defteridir ve II. Murad'ın ilk devirlerine aittir. Neden bize kadar gelebilmiş? Çünkü pây-ı taht değişikliklerinden, yani Bursa'dan Edirne'ye. Timur istilasından sonra Süleyman Çelebi Bursa'ya koştu. Oradaki hazineyi aldı, Edirne'ye koştu. Edirne'de ondan sonra devamlı pây-i taht oldu. Tabi Bursa'daki arşiv mahvoldu. Devlet idaresi Edirne'den İstanbul'a 1453'te intikal ettiği zaman, Edirne'deki divandaki defterler de kaybolmuştur. Ancak bunlardan bazıları bize kadar geldi. Sebebi de bu Arvanid, (Arnavut) ile ilgili defterin, bölgenin bütün nüfusunu, gelir kaynaklarını, varlığını merkezî idarenin eline bir belge vermek üzere tahrir yaptırırlardı. Tahrir komisyonları gönderirler ve o memleketin bütün nüfusunu, iktisadî durumunu ve vergi kaynaklarını kaydederlerdi. Bunu hepiniz biliyorsunuz, tahrir sistemi dediğimiz sistem. Mesela, Kıbrıs'ın fethinin hemen akabinde, 1472'de böyle muazzam bir tahrir yaptırdılar. Böyle 500 sayfalık bir Kıbrıs tahrir defteri arşivlerimizdedir. Ankara'da Tapu-Kadastro Kuyud-ı Kadime'de bulunmaktadır.

Her memlekette bu tahrir sistemi mutlaka vardı ve Yıldırım Bayezid zamanında başladı. Buna ait vesikalar buldum. Bunun faili de büyük idare adamı Çandarlı Ali Paşa'dır. İlk tahririn, I. Murad'ın son zamanlarında ve Yıldırım Bayezid zamanında sadrazam olan Çandarlı Ali Paşa zamanında başladığı anlaşılıyor.

Evet Arvanid (Arnavud) defterinden bahsediyordum. Bu defteri genç yaşımda arşivde bulduğum zaman, büyük bir heyecanla kopyasını aldım ve bir sene üzerinde çalı-şarak hepinizin bildiği Sancak-ı Arvanid defterini neşrettim. Bu defter, bir timar defte-ridir. Nasıl kalmıştır II. Murad zamanından? Sebebi de şu; bir tahrir yapıldıktan sonra, bütün ayrıntıları ihtiva eden bir mufassal defter yazılırdı. Bunu tahrir komisyonunun başındaki emin denilen komisyon başı yapardı. Buna istinaden bu gelirlerin sipahiler

XXXIX

arasında, asker arasında taksimini gösteren ikinci bir defter müzmel, icmal denilen defter tanzim edilirdi. Bu defter, timar defteri, iki nüsha yapılırdı. Birisi Rumeli yahut Anadolu beylerbeyinin yanına gönderilirdi. Bütün timar tevcihlerini bu defterde tespit ederlerdi. Yani bu iki defterden birisi merkezde, birisi de beylerbeyinin yanında olurdu. Öyle anlaşılıyor ki bu Arvanid defterinin beylerbeyinin yanında bulunan nüshası, zamanla merkez arşivine intikal etmiştir. Bu defterin beylerbeyi yanında olduğunu gösteren kayıtlar açıktır. Çünkü bütün timar tevcihleri, her köyün üstünde bir derkenarla kimden kime intikal etmiş, hangi tarihte ve nerede bu kayıt yapılmıştır bildirilmiştir. Bu suretle, bu kayıtlardan biz beylerbeyinin hangi tarihte nerede olduğunu tespit edebiliyoruz. Çok enteresan, bu suretle ben daha sonraki bu gibi defterlerden II. Murad ve Fatih devrinde beylerbeyinin ve yanında bulunan -tabi çok zaman sultanda bulunuyordu- sultanın hangi tarihte, nerede olduğunu tespit etmiş bulunuyorum. Tam bir kronoloji. Bu şekilde Fatih'in hangi tarihte nerede olduğunu bulabiliyoruz.

Arvanid defterine döneyim. Ben Arvanid defterinde, Arvanid diyorum çünkü Arvanites Rumca bir isimdir. Osmanlı Devleti'nin ilk zamanlarında yer adları, şahıs adları Rum telaffuzu ile alınmıştır. Arvanites'den Arvanid, Arvanid'den dildeki metatas dolayı-sıyla Arnavud çıkmıştır. Bu defterde ben, meşhur tarihî bir şahsiyetin -Avrupa'nın meşhur orduları için Hıristiyanların kahraman diye addettiği, yücelttiği- İskender Bey'in kaydını buldum. İskender Bey'in orada bir subaşı olduğunu, Kuzey Arnavutluk'ta Akçahisar böl-gesinde bir subaşı olduğunu tespit ediyoruz bu tarihte. Onun babası İvan Kastiriyota bu bölgenin eskiden seyiriydi, Osmanlı'nın fethinden önce. Osmanlı fethi üzerine oğlu, sonradan İskender Bey adını alan kimse, saraya rehine olarak alınmıştır İvan Kastriyo-ta'dan. Orada bir Osmanlı olarak yetiştirilmiş, sonradan subaşı olarak Arnavutluk'a, tekrar babasının arazisine gönderilmiştir. Fakat 1443 İzladi Savaşı sırasında büyük bir karga-şalık hakimdi Rumeli'de. O zaman bu İskender Bey cepheden kaçtı, babasının tüm arazi-sini, çünkü subaşı olarak babasının arazisinden bir kısmı verilmişti, tamamını almak için dinini değiştirdi. Hıristiyan oldu. Avrupa'nın İtalya'nın desteği ile Haçlı kahramanı seviyesine yükseldi. Bu gün Arnavut tarihinin, Arnavutların büyük millî kahramanıdır, Arnavut birliğini, milletini yücelten bir kahraman olarak. Fakat ben tabii onun bir Osmanlı subaşısı olduğunu ve bu tarihî faaliyetinin temelinde babasının Senyör İvan'ın arazisini elde etmek için mücadeleye giriştiğini ve bundan Hristiyan dünyasının desteğini aldığını belirttim. Tabii Arnavut milliyetçileri, bundan hiç hoşlanmadılar. Arnavutluk'a iki kere ziyarette bulundum. Bana orada bir takım insanlar gelip "sen bizim köyün bundan beş yüz sene önceki kimlerin yaşadığını, gelirlerinin ne olduğunu biliyorsun. Seni Arnavutluk'ta her köy tanıyor. Sen bizim beş yüz sene önceki sicilimizi çıkardın" diye beni tebrik ediyorlar. Tabii Arnavut milliyetçileri benim bu keşfimden hiç hoşlanmadılar o zaman. Sayın bakanın hikayesine hayli benzer bir hikaye fakat sizinki XIX. asırda benim müşahadem, 1432'den önce 500 seneden fazla. Fakat bu zaman farkına rağmen dikkat ediniz, teferruat o köyün sekenesi, vergileri, durumu 500 seneden fazla bir zaman

XL

önce Osmanlı tarafından tespit edilmiştir. Bu, işte tahrir sistemi dediğimiz sistem saye-sinde. Osmanlı bu suretle merkeziyetçi imparatorluğunu, yani bu tahrir sistemiyle merke-ziyetçi imparatorluğunu kurabilmiştir. Neden? Macaristan'da bir köyün bir köydeki Stefan'ın hangi köyde olduğu, varlığı iktisadî varlığı, maddî varlığı, vergi mükellefiyetini bu defterlerde merkezde oturan bir kâtip beş dakikada tayin edebiliyordu. Bu defterler sayesinde. Çünkü bu defterlerde bütün teferruatıyla Macaristan'da Macaristan defterleri, oradaki sancakların kuyudatı, bütün ahalisi, gelir kaynakları tespit edilmektedir. Tahrir sistemini temsil eden tahrir defterleri -sayın meslektaşlarım çok iyi biliyorlar- iki bini aşkın, büyük bir seri teşkil etmektedir. İmparatorluğun Macaristan'dan Yemen'in sonuna kadar bütün bu arazide, 500 sene yaşamış olan insanların varlığı orada tespit edilmiş bulunmaktadır.

Osmanlı bir göçebe imparatorluğu değildir. Tipik Ortadoğu'nun ta Mezapotam-ya'ya kadar giden, merkeziyetçi imparatorluklarının kayıt sistemini temsil eden, çok medenî, çok yüksek bir imparatorluktur. Bu tahrir sistemi, nüfusu, gelir kaynaklarını, bir bölgenin bütün varlığını bize kadar nakleden bu tahrir sistemi, hakikaten bir medeniyet belgesidir. İmparatorluğun dağılmasıyla ortaya çıkan 24-25 devlet bugün yalnız Balkan-larda Bulgaristan, Romanya, Makedonya, Sırbistan, Arnavutluk, Yunanistan ve diğer böl-gelerde, 24'ü aşkın devlet bugün bu imparatorluğa halef olmuştur ve onların 500 senelik varlığı, nüfusu o defterlerde tespit edilmiş bulunmaktadır. Meşhur Fransız tarihçisi Avrupa'da istatistik defterlerini, istatistik kaynaklarını araştıran büyük Fransız eksperidir. XVI. asırda tabi bütün bu imparatorluklar kendi gayeleri, kendi maksatları için bu tahrirleri yapıyorlardı. Osmanlı bu tahrir sistemini timara esas olmak üzere vergi kaynak-larını ve mahallini tespit ederek, timarlı sipahiye tevzii etmek için yapıyordu. XVI. asırda Avrupa'da da aynı pratik maksatlarla bu gibi istatistik defteri ilk defa ortaya çıktı. Lubbaki'ye göre bu defterler çok noksandı. Çünkü belli bir maksatla tertip edildikleri için Osmanlı tahrir sistemi ile istatistik sistemi mukayese edilince XVI. asırda Avrupa'daki bu istatistik defterleri çok iptidai bir seviyededir. Demek ki biz Osmanlı'nın tahrir sistemi ile çok medenî o zaman Avrupa'da bulunmayan bir sistemle medenî bir vasıta meydana getirdiğini tespit ediyoruz. Benim Arvanid defterinde, bakınız ne gibi özellikler var: Osmanlılar bu sistemde bir takım semboller kullanıyorlardı, bir takım kısaltmalarla. İstanbul'da veya Edirne'de oturan kâtip, Macaristan'da yahut Arnavutluk'ta her hangi bir timar sahibinin elindeki köyleri bulmak için bütün defteri karıştırmaya ihtiyaç hisset-miyordu. Neden? Çünkü, baktım her kazanın ilk sahifesinde, belli bir renkte kırmızı, sarı, yeşil bir ipek bağ vardır. Bu bağ dışarıya çıkmıştır. Oradan mesela ne diyelim Tomorince kazasını bulmak istiyor. O yeşildedir. Yeşili açıyor bir dakikada ve orada kazada, o şah-sın, o sipahinin köylerini bulabilmektedir. Bunun gibi bizim tahrir sistemi çok gelişmiş bir sistemdir. Bu sistemin, sorabilirsiniz Osmanlı bunu kendisi mi keşfetti? Kendisi mi yarattı? Hayır bu bir taraftan, eski İran imparatorluklarından bir taraftan da Bizans'ın Praticon dedikleri tahrir sistemine dayanmaktadır. Rumeli'de hiç şüphesiz Osmanlılar

XLI

Bizans'ın bu tahrir sistemini devam ettirdiler. Bunun kesin delillerini ben bir makalemde