152

Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Material za polaganje na ispit na drzavni sluzbenici na Republika Makedonia

Citation preview

Page 1: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia
Page 2: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia
Page 3: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

1

PRIRA^NIK

INFORMATI^KA I KOMUNIKACISKA

TEHNOLOGIJA

Page 4: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

2

Page 5: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

3

СОДРЖИНА

Тема 1: OSNOVNI POIMI1.1. Kancelariska oprema ..................................................71.1.1. Dobivawe informacii preku Internet ....................91.1.2. Dale~insko u~ewe ........................................................9

1.2. Hardver .......................................................................101.2.1. Periferni uredi .......................................................11

1.3. Mre`i ..........................................................................111.3.1. Ulogata na mre`ite ...................................................111.3.2. Prenos na podatoci vo mre`ite...............................121.3.3. Vidovi mre`i .............................................................13

1.4. Organizirawe na podatoci .......................................151.4.1. Datoteki i dokumenti ................................................151.4.2. Papki (direktoriumi) ................................................151.4.3. Kategorii na podatoci ..............................................161.4.4. Memoriski uredi .......................................................181.5. Vidovi softver i nivna zakonska upotreba ...........201.5.1. Vidovi softver .........................................................201.5.2. Zakonska upotreba na kompjuterskite programi (softver) ....................................................................22

Тема 2: KORISTEWE NA KOMPJUTERITE2.1. Softver ......................................................................272.1.1. Operativen sistem ....................................................27

2.1.2. Kancelariski paket ...................................................282.1.2.1. Ureduvawe na tekst ...................................................292.1.2.2. Softver za tabelarno presmetuvawe .....................302.1.2.3. Bazi na podatoci .......................................................312.1.2.4. Prezentacii ...............................................................312.1.2.5. Organizeri .................................................................322.1.2.6. Elektronska po{ta .....................................................322.1.2.7. Prebaruva~ .................................................................332.1.2.8. Grafi~ki softver .....................................................342.1.2.9. Softver za kompresija (ZIP I RAR-datoteki) .......34

Page 6: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

4

2.2. Internet .....................................................................352.2.1. Razgleduvawe na podatoci na veb-stranicite .......372.2.2. Lista na omileni stranici ......................................412.2.3. Pomnewe na posetenite stranici ............................412.2.4. Za~uvuvawe na veb-stranicata ................................422.2.5. Prezemawe datoteki od Internet............................422.2.6. Elektronska po{ta (I-MEIL) ...................................432.2.7. Lista na adresi .........................................................452.2.8. Forum ..........................................................................472.2.9. Blog .............................................................................472.2.10. Novinski grupi ...........................................................482.2.11. Programa za razgovarawe .........................................482.2.12. Internetska telefonija ...........................................502.2.13. FTP ..............................................................................512.2.14. Mre`a od to~ka do to~ka ...........................................52 2.3. Kancelariski programi .............................................532.3.1. Vord .............................................................................532.3.1.1. Rabotna okolina ........................................................542.3.1.2. Vnesuvawe i obrabotka na tekst ..............................572.3.1.3. Ureduvawe na tekst ...................................................612.3.1.4. Vmetni .........................................................................642.3.1.5. Formatirawe na tekst ...............................................672.3.1.6. Alatki .........................................................................702.3.2. Eksel ...........................................................................742.3.2.1. Rabotna okolina ........................................................742.3.2.2. Obrabotka i ureduvawe na tabeli i grafikoni .....752.3.3. Pauerpoint .................................................................842.3.3.1. Rabotna okolina ........................................................84

Тема 3: EFIKASNO UPRAVUVAWE SO KOMPJUTERSKI RESURSI

3.1. Organizirawe na dokumenti i protok ......................893.1.1. Korisni soveti ...........................................................903.1.2. Distribucija na informacii ...................................913.1.3. Pronao|awe informacii ..........................................913.1.4. Koristewe kompjuter za li~na upotreba .................92

3.2. Organizacija na elektronska po{ta ........................943.2.1. Upravuvawe so informacii .....................................94

Page 7: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

5

3.2.2. Nesakana po{ta i kako da ja izbegnete ....................993.2.3. Arhivirawe na elektronska po{ta ........................1003.2.4. Pravila za koristewe elektronski poraki ...........1013.2.5. Korisni preporaki za komunikacija preku elektronski poraki ..................................................102

3.3. Upravuvawe so prostor na disk ..............................1073.3.1. Prostor na diskot ....................................................1073.3.2. Instalirawe i deinstalirawe na programi ........1083.3.3. Skenirawe disk ........................................................1083.3.4. Defragmentirawe hard-disk ..................................1083.3.5. Arhivi i sigurnosni kopii ......................................109

3.4. Utvrduvawe na ovlastuvaweto ...............................110

3.5. Sigurnost i doverlivost ........................................1133.5.1. Rizici .......................................................................1143.5.2. Soveti za sigurnost na kompjuterot .......................1223.5.3. Privatnost................................................................128

Тема 4: E-VLADA I E-DEMOKRATIJA4.1 E-vlada .....................................................................1314.1.1. Fazi vo gradewe re{enija za e-vlada ...................133

4.2 E-demokratija ...........................................................134

4.3 M-vlada .....................................................................134

4.4 Sostojbata vo Makedonija .......................................135

Тема 5: MAKEDONSKA ZAKONSKA RAMKA5.1. Zakon za podatoci vo elektronski oblik i elektronski potpis ..................................................141

5.2. Zakon za za{tita na li~nite podatoci .................142

5.3. Zakon za doverlivi informacii ...........................142

5.4. Zakon za sloboden pristap do informacii od javen karakter......................................................143

Page 8: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

6

Aneks 1: BEZBEDNOST - OSNOVNI KONCEPTI .....................145

Aneks 2: KODEKS NA ODNESUVAWE PRI KORISTEWE INFORMATI^KO-KOMUNIKACISKA TEHNOLOGIJA NA RABOTNOTO MESTO ..................147

Page 9: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

7

Tema 1: Osnovni poimi

1. ОСНОВНИ ПОИМИВо првата тема се дадени неколку основни поими кои се однесуваат на компјутерите и Интернет, како што се:� Видови на софтверски програми и нивна

употреба, � Организација на документи и податоци, � Видови на мрежи и улогата на Интернет како

глобална мрежа� Достапни услуги преку Интернет, и� Одредени размислувања за авторското право

и законската употреба на софтверот.

Оваа тема е наменета за оние корисници кои помалку ги познаваат компјутерите (за повеќе детали за користење компјутер Ви го препорачуваме дадениот извор подолу.

� ECDL – Европска возачка дозвола за компјутери1 (http://www.ecdl.org)

ПР

ЕГЛ

ЕД

НА

ТЕ

МАТ

А1.1. КАНЦЕЛАРИСКА ОПРЕМАКомпјутерот беше воведен на голема врата почнувајќи од

канцелариите па до производствените погони поради својот голем потенцијал за подобрување на ефективноста на работата.

Во моментов компјутерот игра значајна улога во канцелариската работа овозможувајќи поефикасни решенија за секојдневните проблеми како што се:

� воспоставување комуникација� подготовка на работни форми� подготовка на презентации� сметководство

1 ECDL- Европска возачка дозвола за компјутери е главниот професионален стандард користен на меѓународно ниво со цел основните вештини за користење на компјутер да се усогласат со Високата група за вработување и социјална димензија на информатичкото општество при Европската Унија за да се користат во државите членки на ЕУ.

Page 10: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

8

Tema 1: Osnovni poimi

� пресметка на трошоци� статистика и проверка� водење информации за клиенти и ознаки на

податоци� преглед на рокови � електронска комуникација („e-mail”1) и многу

други.

Како што може да се забележи од претходната листа, компјутерот ја наоѓа својата примена во секоја област од канцелариската работа од работата на секретарката и човечки ресурси до односите со јавноста.

Бидејќи современите информатички системи ги нудат сите релевантни податоци и информации во рамките на една институција, нивната употреба не е ограничена само на рутински задачи. Постојат програми кои се користат за презентирање или процеси на предавање, но и програми кои се користат во постапките за донесување одлуки (организациски информациски системи), на пример во финансиските области или проектно планирање.

Компјутерите исто така нудат можност за полесна соработка помеѓу вработените. Податоците се пренесуваат преку компјутерските мрежи за неколку секунди дури и кога соработниците се расфрлани низ целата земја.

ОБЛАСТИ НА КОРИСТЕЊЕ НА КОМПЈУТЕРОТ Производствени дејности

� канцелариска работа� логистика,

администрација на магацинско работење, снабдување

� производство� планирање� креативни активности� електронско стопанство � компјутерски

контролирани уреди

Лична употреба

� информации� забава� картички (вклучени се

и идентификациски картички)

� фотографија� видеа

1 e-mail (и-меил) = eлектронска пошта - термин кој означува комуникација преку средства на Интернет (електронски еквивалент на традиционалните писма).

Page 11: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

9

Tema 1: Osnovni poimi

Образование, информирање

� програми за учење, е-учење

� програми за презентирање

� енциклопедии (на CD, on-line), речници

� инфо-пунктови, инфо-терминали

� Интернет како извор на информации и знаење

Други области

� медицина� наука� транспорт� комуникации

1.1.1. ДОБИВАЊЕ ИНФОРМАЦИИ ПРЕКУ ИНТЕРНЕТПрвичната цел на Интернет, освен воената, била најмногу

научната. Сепак, денеска, ако пребаруваме преку Интернет, можеме да наидеме на информации од секаков тип - од резултати на истражувачи во различни области (www.mno.gov.mk), до рецепти за готвење (www.hranaivino.com.mk), и најнови вести (www.mia.com.mk) или временска прогноза www.meteo.gov.mk

На Интернет секако достапни се и информации и податоци за бројни организации, институции, компании, училишта, универзитети, итн.

1.1.2. ДАЛЕЧИНСКО УЧЕЊЕДенеска учење без присуство во училниците на една образовна

институција претставува секојдневна реалност. Сè повеќе и повеќе образовни институции2 нудат далечински студии преку Интернет -ученикот најголемиот дел од работата (обуката) ја сработува дома и е во контакт со обучувачот и неговите колеги само преку посредство на компјутер и Интернет. Постојат неколку вакви студии кои ги нудат различни институции и опфаќаат различни области (организација, стратегија, комуникација, креативност, користење на компјутер, странски јазици, итн.).

2 Образовни институции со можност за далечинско учење на студентите: http://odl-skopje.etf.ukim.edu.mk; http://ii.pmf.ukim.edu.mk

Page 12: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

10

Tema 1: Osnovni poimi

1.2. ХАРДВЕР

Компјутерот е неопходна работна алатка за секоја кан-це лариска маса во секоја со-времена организација.

Негова главна компонента е централната единица. Таа ги презема наредбите од ко-рисникот, ги меморира, об ра-ботува, складира податоци, итн. Во компјутерот информациите главно се складираат на хард-дискот.

Делови од опремата (наречена ²периферна опрема²) како што се монитор, печатач, тастатура, глушец, итн., се поврзани со главната единица.

Преносните компјутери се компјутери кои се наменети за полесен пренос. Како резултат на достигнатите перформанси, некои од овие можат да ги заменат воо-бичаените статични компјутери во нивните дневни активности.

Видови на преносни компјутери се:� лаптоп� џебни компјутери (наречени

Pocket PC, Palm или PDA-личен дигитален помошник)

Во последно време, како резултат на техничките можности за намалување на димензиите на компјутерските уреди, тие се интегрирани во мали преносни делови од опремата. Најдобар пример

за тоа е мобилниот телефон кој ги има карактеристиките на мини компјутер.

Page 13: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

11

Tema 1: Osnovni poimi

1.2.1. ПЕРИФЕРНИ УРЕДИ

Тастатурата е уред (сличен на класичната машина за пишување) кој се користи за внесување на податоци.

Глушецот се користи за избирање на опции.

Печатачите се користат за печатење на информациите од компјутерот на хартија. Постојат различни видови печатачи кои овозможуваат печатени материјали со различен квалитет, на пример печатени материјали од ласерски печатач.

Мониторот е главниот уред за прикажување на информациите.

1.3. МРЕЖИ 1.3.1. УЛОГАТА НА МРЕЖИТЕУпотребувани изолирано компјутерите можат да постигнат

речиси сè, но доколку ги користиме нивните ресурси заедно, компјутерите можат да станат поефикасни. На пример, сите компјутери во една канцеларија можат да се поврзат со еден единствен печатач при што се намалуваат трошоците.

Оттука, главната цел на компјутерските мрежи е да се овозможи заедничко користење на ресурсите. Овие ресурси може да бидат: печатач, скенер, простор за складирање на датотеки и информации.

Page 14: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

12

Tema 1: Osnovni poimi

Структури:

� Клиент-сервер мрежа: Од гледна точка на поделба на ресурсите, компјутерите во традиционалната мрежа се поделени во сервери кои ги нудат ресурсите на клиентите кои ги користат.

� (P2P) Мрежа од точка до точка: Алтернатива на мрежата помеѓу клиент и сервер е P2P мрежата, каде компјутерите игра-ат иста улога. Тие се појавија со развојот на апликациите како што е Напстер, но повеќето од нив се ограничени на размена на датотеки.

1.3.2. ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ ВО МРЕЖИТЕГлавните канали кои се користат за пренос на податоци во

мрежите се:� Телефонски линии (вклучувајќи ISDN и ADSL);� Коаксијален кабел (каков што се користи за кабелска

телевизија). Коаксијалните кабли главно се користеа во минатото (многу сличен кабел како оној за ТВ-антена), но од неодамна стандард стана UTP кабелот (Unshielded Twisted Pairs)

� Оптичко влакно - овозможува поголем капацитет на пренос на податоци кои главно се користат помеѓу важни јазли во мрежата или помеѓу мрежите;

� Сателит - работи на истите принципи како и при пренос на ТВ-сигналот преку сателит;

Page 15: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

13

Tema 1: Osnovni poimi

� Безжични (WLAN или Wi-Fi3 и сега WIMAX) - иако најнов модел на поврзување, покажа досега невиден пораст во популарноста. Оваа популарност е резултат на неговите главни карактеристики - отсуство на кабли.

1.3.3. ВИДОВИ МРЕЖИ

Според својот досег мрежите можат да се поделат на:� LAN (Локална компјутерска мрежа) - локалните мрежи се

во рамките на еден стан, зграда, делови од училиште/факултет или територија на едно претпријатие.Тие се најчестите мрежи и најчесто не надминуваат неколку стотици квадратни метри.

� MAN (Метрополска мрежа) - попроширени мрежи кои опфаќаат области на една локација/град меѓусебно поврзани со LAN во самата област. Дел од овие мрежи се започнати и управувани од страна на локалната јавна администрација.

� WAN (отворена мрежа) - мрежи кои покриваат поголеми области како на пример една земја или цел континент.

� GAN (Глобална мрежа) - глобална мрежа, Интернет.

Според видот на целните корисници постојат три категории на компјутерски мрежи:

� Интернет� Интранет� Екстранет

Интернет

Интернет е глобална поврзана компјутерска мрежа која овозможува пристап до информации и други ресурси. Кој било компјутер поврзан на Интернет може да комуницира со секој друг компјутер исто така поврзан на Интернет, па оттука на Интернет се гледа како на огромна мрежа составена од милион компјутерски мрежи од сите видови (LAN +MAN +WAN).

3 Безжичниот пренос се остварува преку средства на мобилните телефонски мрежи (преку WAP, GPRS итн.)

Page 16: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

14

Tema 1: Osnovni poimi

Секој компјутер поврзан на Интернет поседува единствен број на идентификација што ја претставува Интернет-адресата. Бидејќи корисникот не може лесно да го запамети бројот, ова е засилено со име кое се вика домен.

Интернетот е децентрализирана мрежа во смисла на тоа што не постои ниту една институција или држава која управува со работата на Интернет.Тој е финансиски и логистички поддржан од страна на компаниите кои имаат пристап до него, а неговата организација од гледиште на техниката е надгледувана од страна на комисија наречена ICANN - Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (Интернет Коорпорација за назначени имиња и броеви).

Како резултат на фактот дека во основа секој во светот може да се поврзе на Интернет без било какви ограничувања, Интернет се смета за јавен сервис.

Интранет

Интранетот е приватна мрежа во рамките на една компанија или институција која овозможува пренос на документи, пристап до база на податоци, обука на вработените, комуникација помеѓу вработените и софтверската дистрибуција. Различно од Интернет, мрежата на Интранет им користи само на вработените во рамките на една организација, и оттука имплементaција на систем за авторизација (корисничко име и шифра) е неопходен за да се зачува доверливоста на податоците.

Компјутерите во рамките на Интранет не се достапни од надворeшна мрежа, но имаат пристап до внатрешните и надворешните ресурси кои се нудат преку услугите на Интернет. Ова најверојатно е со помош на уреди кои се наречени заштитен ѕид (fi rewall), објаснет детално во поглавјето 3.

Екстранет

Екстранетот е проширување на мрежата на Интранет која ја користи Интернет-технологијата за да поврзе мрежи на Интранет на организации кои сакаат да соработуваат со цел да поделат важни ресурси или информации. Оттука, Екстарнетот овозможува структурирање на информации на три нивоа: јавни, приватни и комбинирани.

Page 17: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

15

Tema 1: Osnovni poimi

1.4. ОРГАНИЗИРАЊЕ НА ПОДАТОЦИ

1.4.1. ДАТОТЕКИ И ДОКУМЕНТИ Сите информации се чуваат (или се ²снимаат²) во компјутерот

во вид на датотеки. Датотеките вклучуваат различни видови податоци: текстови, слики, звуци, видеа, итн. Според видот на податоците кои тие ги содржат, датотеките може да бидат: документи (текстови, понекогаш комплетирани со табели, графикони, слики, итн.), слики, аудио-датотеки, филмови, итн.

За подобра организација на датотеките на дискот, датотеките се структурираат во вид на класична архива во папки или директориуми.

1.4.2. ПАПКИ (ДИРЕКТОРИУМИ)Секоја датотека се чува во

папка или директориум. Повеќето дискови имаат различни папки со датотеките.

Една папка покрај датотеките може да вклучи и други папки исто така (често пати нарекувани пот-папки, а папката каде што се зачувуваат е наречена матична папка), која пак од своја страна може да содржи потпапки, оттука достигнувајќи неколку нивоа. Главната папка која е на врвот на оваа пирамида е наречена насловна папка.

Корисниците можат да отвораат, пренесуваат и бришат папки во однос на нивните потреби. Повеќето документи се креирани во папка “My Documents”, и нејзини потпапки. Добро организирани датотеките и структурни папки се важни за оние кои работат со многу документи.

Сите овие датотеки и папки се зачувуваат на мемориски уреди (во повеќето случаи ²дискови²): општо, корисникот ги чува своите датотеки на компјутерскиот хард-диск, но можат да бидат зачувани и на дискети, CD, DVD, итн.

Page 18: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

16

Tema 1: Osnovni poimi

1.4.3. КАТЕГОРИИ НА ПОДАТОЦИОсновната функција на информатичките системи е да

зачувуваат и обработуваат податоци. Обработените и зачуваните податоци во информатичките системи можат да се класифицираат во четири големи категории: активни податоци, архивирани податоци, трајни мемории на податоци и резидуални податоци.

Активните податоци се податоци кои се достапни и на дофат на корисниците. Се појавуваат во различни форми како: документи добиени преку обработка на текст, електронски календари, список на адреси, графички датотеки, аудио-датотеки итн.

Интересен е фактот дека копираните и оригиналните информатички податоци се идентични (ништо не се менува при нивно копирање). Доказот на активните податоци се дава преку посредство на посебен софтвер наречен администрациски софтвер на датотека или преку изведување на посебни наредби во рамките на оперативниот систем.

Архивирани податоци се податоци кои во моментот не се користат и се зачувани посебно со цел да се ослободи место на дискот. Архивираните податоци се дупликатни датотеки. Дупликатните датотеки се датотеки кои автоматски се отвораат од страна на компјутерот во случај на технички проблеми (како што е блокирање на систем, пад на електричниот напон, итн.) во улога на спасување на податоците. Тие имаат посебни проширувања на датотеки кои обично се зачувани на различни локации од оригиналните датотеки. Нивната важност доаѓа од креирањето на многу копии на документи, кои корисникот не може да ги избрише од постоење, а за што и самиот може да не е свесен. Преку споредба на дупликатните датотеки со оригиналните се врши набљудување на модификациите кои се појавуваат во различни верзии на документот.

Трајните мемории на податоци се податоци кои се копираат на преносни средства за зачувување што се прави со цел да се овозможат соодветни податоци на корисниците во случај на пад на системот. Застапеноста на користење на трајните мемории на податоци зависи од видот на информатичките системи (компјутер поврзан со мрежа или компјутерска мрежа) како и постапките на корисниците.

Page 19: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

17

Tema 1: Osnovni poimi

За мрежите, вообичаена практика е онаа на создавање копии на трајните мемории на податоци еднаш неделно, вообичаено во петоците, и дневна дополнителна копија за зачувување на податоците кои се променети тој ден. Во вакви случаи, обично се копираат само информациите на мрежата, а не и оние кои постојат на компјутерите на индивидуални корисници (терминали). На крајот на месецот се прави месечно зачувување на трајната меморија на податоците посебно и се чува одреден период кој варира од неколку недели до неколку месеци. Во практика, зависно од поддршката на која трајната меморија на податоци се користи повторно по некој одреден период.

За компјутерите кои не се поврзани во мрежа, на кои им недостасува безбедносен систем при копирање, сопствениците обично ги копираат датотеките за кои тие сметаат дека се важни на дискети или други средства за зачувување како што се надворешни хард-дискови, вчитувачки ЦД-а, флеш-уреди итн.

Користење на информации од трајната меморија на податоци е корисно како резултат на зачувувањето на информациите на подолго време. Сепак, отсуството на организација на информации на ваквите медиуми и фактот дека копиите за трајна меморија на податоците се набиени (компресирани) поради ослободување на простор, го прави пребарувањето многу потешко.

Остаточни податоци се податоци кои наизглед се избришани од системот, но сè уште постојат во посебни форми кои можат да бидат повратени. Ваквите остаточни податоци се: привремени датотеки, променливи датотеки, податоци во неактивно место, податоци од бафер и клипборд.

Кога една датотека ќе се избрише, обично податоците не се отстранети од дискот, компјутерот ги означува местата каде соодветната датотека била зачувана како ²слободна² и ги означува датотеките кои сакаат да бидат повторно вчитани. Во случај да нема повторно вчитување (кога бришењето е од неодамна или постои доволен простор на дискот и не се случила ниту една рутинска операција за одржување на системот, како што се дефрагментација или оптимизација), датотеката или делови од неа, сè уште се на дискот и можат да бидат повратени. За ова се користи посебен софтвер. Всушност, податоците не можат да се повратат единствено во случај просторот на дискот каде биле

Page 20: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

18

Tema 1: Osnovni poimi

датотеките да бил повторно вчитуван седум пати. Постои посебен софтвер за оваа операција (повторно вчитување седум пати) со цел трајно да се избришат одредени податоци.

Привремени датотеки се датотеки кои се креираат преку оперативен систем во текот на една работна сесија. Во многу случаи, привремените датотеки не се бришат од дискот и оттука информациите можат да се повратат.

1.4.4. МЕМОРИСКИ УРЕДИКапацитетот на мемориските уреди (количината на инфор-

мациите кои можат да ја складираат) има големо значење при нивниот избор.

Еден бит е најмалата количина на податоци која компјутерот може да ја меморира одеднаш. Поради големата количина на обработувани и меморирани податоци количината со која се мери информацијата е во бајти = 8 бита.

Големината на бајтот е прикажана подолу во табелата:

Опис Скратеница Приближна вредност* (бајти)

Килобајт КБ 1.000Мегабајт МБ 1.000.000Гигабајт ГБ 1.000.000.000

*Забелешка: Вредностите се приближни бидејќи обично компјутерите работат на степен од 2, па одовде еден килобајт е всушност 1.024 бајти (210) а еден мегабајт е 1024 по 1024 бајти, итн.

Page 21: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

19

Tema 1: Osnovni poimi

Чести мемориски уреди:

Опис Количина на зачувана информација

Приближна вредност

Магнетна дискета

Често пати користе-на за да зачува и пре-фрли мал капацитет на информации

1.44 МБ 720 А4 Страници

CD (компактен диск)

Започна да ја замену-ва магнетната диске-та како резултат на поголеми от капаци-тет за меморија (види табела). Во моментов најголемиот дел од со ф тверот се ди стри-буира преку компакт-ни дискови.

650 МБ Мала библиотека

DVD (дигитален видео диск)

Сличен на компакт-ниот диск со повисок капацитет на мемори-рање

4.5 ГБ Филм

USB мемориски уред

Може да се запишува-ат податоци многу по брзо отколку на дру гите уреди, но за постарите опера тив-ни системи мо жат да се појават про бле ми за пристап на уре-дот.

Различни - обично 8Мб и 4 ГБ

Филм

Надворешнихард-дискови

Надворешните хард-дис кови се исто така средства за меморирање по да-то ци. Имаат слич-ни капацитети со статичните и обич но се користат за пре-нос на големи да-тотеки.

Различни капацитети - обично 40-160 ГБ

Преку 20 филмови

Page 22: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

20

Tema 1: Osnovni poimi

Хард-диск Ова е главниот ме-мо риски уред за со вре мените компју-тери. Хард-дис ко ви-те имаат по висок капацитет на ме мори-рање од другите спо-менати уреди, но нај-го лемиот дел се фик-сирани внатре во компјутерот не доз-волувајќи проток на податоци. Постојат ис то така преносни хард-дискови, но тие се бавни и големи и навистина ретко ко-ристени.

Различен капацитет - обично 40-160 ГБ

Преку 20 филмови

Покрај гореспоменатите уреди постојат многу други, а постојано се создаваат нови стандарди.

1.5. ВИДОВИ СОФТВЕР И НИВНА ЗАКОНСКА УПОТРЕБА Софтверските програми се користат за серија активности кои

ја олеснуваат секојдневната работа. Тие можат да работат со големи количества на податоци и да ја поедностават обработката и трансферот на податоци. Тие дозволуваат брза комбинација на информации на различни начини (текст, слики, звук, анимација) и извршуваат серија на повторливи задачи.

1.5.1. ВИДОВИ СОФТВЕРГлавните категории на софтвер и нивната употреба се

прикажани во табелата подолу и ќе бидат презентирани подетално во наредната тема.

Page 23: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

21

Tema 1: Osnovni poimi

Вид Функција

Оперативен систем

� Пакети од основни програми неопходни за оперирање на компјутерот

� Точка на поврзување помеѓу компјутерот и корисникот и помеѓу компјутерот и соодветните кориснички апликации

Канцелариски пакети

� Пакети на апликации кои му помагаат на корисникот во извршување на вообичаените задачи поврзани со канцелариската работа

� Вклучува: промена на текст, табеларни пресметки, презентации, бази на податоци, бележници

Обработка на текст

� Обработка на писма и други документи (на пр. Microsoft Word, Open Offi ce Writer и други)

Т а б е л а р н и пресметки

� Главно работа со табели, особено со податоци (на пр. Microsoft Excel, Open Offi ce Calc и други)

Бази на податоци

� Администрација на поголеми колекции на податоци, како што се информации за мониторинг на население (на пр. Microsoft Access, Open Offi ce Base и други)

Презентации� Изработка на презентации кои можат да

се печатат или дизајнираат за поддршка на предавања, говори итн. (на пр. Microsoft PowerPoint, Open Offi ce Impress и други)

Роковници� Замена на традиционалните тетратки � овозможува запишување и организација

на податоци за контакт, средби, задачи (на пр.Microsoft Outlook

Софтвер за електронска пошта

� примање и читање на електронска пошта� подготовка и пренос на нови пораки� организација на пораки

(на пр.Microsoft Outlook Express, Eudora, и други)

И н т е р н е т -пребарувач

� Интернет навигација (на пр. Internet Explorer, Mozilla Firefox Browser и други)

Графика� креација, скенирање, промена и поправка

на слики (на пр. Adobe Photoshop, Corel Draw, Open Offi ce Draw и други)

Page 24: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

22

Tema 1: Osnovni poimi

1.5.2. ЗАКОНСКА УПОТРЕБА НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ ПРОГРАМИ (СОФТВЕР)

Лиценца

Лиценцата е документ со кој произведувачот на програмата ги регулира правата на корисникот и условите за користење на софтверот. Со други зборови, лиценцата е договор помеѓу сопственикот на авторското право и корисникот на програмата и е единствен законски доказ за правото на користење на соодветниот производ.

При купувањето софтвер всушност се купуваат правата на користење на соодветните програми со одредени ограничувања наметнати од страна на сопствениците на авторското право. Овие правила се дадени во документацијата која ја придружува програмата, особено лиценцата.

Софтверските програми се законски пропишани како интелектуална сопственост која подлежи на Законот за авторски и други сродни права (уреден текст - Службен весник број 23/05). Според овој закон авторот на софтверската програма е тој кој одлучува за негово размножување, превод, приспособување или која било друга форма на модификација или дистрибуција на програмата. Секоја неовластена активност се смета за казниво дело за што може да се изрече казна во висина од 60.000 до 300.000 денари. Софтверските програми се исто така силно заштитени од Законот за кривични дела (Службен весник бр.37/96, 80/99, 04/02, 43/03, 19/04, 81/05, 60/06). Законот забранува секоја неовластена личност да објавува, прикажува, размножува, дистрибуира, изведува, да пренесува или на друг начин да врши неовластена употреба на авторското право или друг вид право на друга личност (без лиценца). Извршителот на делото се казнува со казна затвор од една до пет години или со парична казна. Понатаму, пиратските примероци и опремата која се користи за нивно производство се предмет на одземање.

Постојат неколку нелегални неовластени видови на употреба како што се:

� употреба на копија за која постои лиценца за да се инсталира програмата на неколку компјутери;

� копирање на лиценцирани поддршки на програми за инсталација и дистрибуција;

Page 25: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

23

Tema 1: Osnovni poimi

� искористување понуда за нова верзија без да се поседува законска копија на новата верзија;

� Неовластена употреба или ²позајмување² на дискови на работно место или надвор од него

� Бесплатно снимнување на софтвер од Интернет � Неовластен пренос на програми преку компјутерска

мрежа.

Покрај лиценцираниот систем за сопствен софтвер што значи плаќање за правото на користење на компјутерската програма, постојат други видови лиценци кои овозможуваат користење и инсталирање на бесплатни програми постојано или на одреден период на време.

Open source (отворен изворен код) софтверот вклучува програми чијшто изворен код е бесплатно достапен за јавно користење. Општо земено, постои податок кој се однесува на авторското право кое останува со софтверот. Оттука, програмерот го задржува авторското право, но неговото користење е слободно, исто како и неговиот развој и надградување. Open source не значи секогаш бесплатно, карактеристична црта на овој вид програми е бесплатниот пристап до изворниот код.4

Бесплатниот софтвер5 се карактеризира со слобода на корисникот да го користи, копира, проучува, модифицира и развива. Оттука, корисникот има право да редистрибуира копии, изменети или не, бесплатни или до висина која го покрива расходот на секој, секаде без да плати за ова право и без претходно известување.

Постои слобода да се користи програмата, што значи дека секоја личност или компанија треба да е во можност да го користи на секој компјутерски систем за секаков вид активност без да го извести за ова авторот на програмата или кое било друго законско тело.

Сепак постојат некои одредени прифатливи правила при дистрибуцијата на бесплатен софтвер како што е полициска кражба (правило според кое при редистрибуцијата на програмата никој нема право да додава одредени ограничувања на основните права на корисниците). Ова правило не дејствува против основните права, туку ги штити нив.

4 http://www.opensource.org5 http://www.fsf.org/home.ro.html

Page 26: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

24

Tema 1: Osnovni poimi

Овој дијаграм ги пока жува појасно разликите помеѓу ви-до вите на соф твер.

h t t p : / / w w w . f s f . o r g /philosophy/categories.html

Во практика можат да се нај дат различни идеи кои ги карактеризираат компју тер-

ските програми со различни значења во однос на опсегот на ко-ристење на правата.

SharewareShareware (шервер - ²пробни програми²) се видови на програми

кои можат да се добијат бесплатно за одреден пробен период (генерално околу 30 дена). Документацијата за програмата обично укажува на начинот на плаќање и регистрирање на крајот на пробниот период кога користењето на оваа програма не е веќе легално. Во случај да не постои желба за купување на овој производ, задолжително е тој да се деинсталира – отстрани од компјутерот.

FreewareFreeware (фривер - ²бесплатни програми²) видови на програми

кои можат да се симнат бесплатно од Интернет (сè што е потребно е регистрација на копијата инсталирана на компјутерот). Неколку апликации кои се неопходни за пристап на Интернет спаѓаат во оваа категорија (на пр. Microsoft Internet Explorer или Mozilla Firefox6), помошни програми, медиуми итн.

AbandonwareОвој термин покажува дека соодветните програми се користат

бесплатно без какви било ограничувања бидејќи сопствениците повеќе не го поседуваат авторското право заштитено со закон. Генерално, овие програми се постари верзии или верзии кои не можат да бидат надградени, но сè уште се оперативни7.

6 www.mozila.org7 Za kolekcija od vakvi programi vidi www.archive.org

Page 27: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

25

Tema 1: Osnovni poimi

Нови верзии (updates)Овој термин значи нови верзии на веќе постојните компјутерски

програми (на пр. Windows 9x, Microsoft Offi ce, Norton Antivirus итн.) добиени автоматски преку поврзување со веб-страницата на производителот. Надградувањето може да се направи рачно или автоматски (според поставките или по избор на корисникот) и укажува на постоење на законска верзија на инсталираната програма.

ДемоКако што и самото име укажува, демо претставува верзија

за демонстрирање на одредена програма. Може да се симне бесплатно и е наменета за му ја доближи програмата на корисникот. Сепак, главно, не се достапни сите опции за користење на програмата. Со цел да имате корист од програмата, потребно е да ја поседувате целата нејзина верзија.

Забелешка – Дополнителни информации за инсталирање на програмите во компјутерска мрежа со мрежен администратор види, исто така, поглавје 3.

Page 28: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia
Page 29: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

27

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2. КОРИСТЕЊЕ НА КОМПЈУТЕРИТЕ

Во оваа тема ќе се запознаеме со користењето на компјутерите при активностите на јавните служ-би. Користењето е засновано на две главни теми -софтверски апликации и Интернет, со што се претста-вуваат најважните достапни апликации и нивниот придонес во зголемувањето на ефикасноста. П

РЕ

ГЛЕ

Д Н

А Т

ЕМ

АТА

2.1. СОФТВЕР

2.1.1. ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ

Оперативниот систем е множество од основни програми без кои ниту еден компјутер не може да работи. Тој е врската помеѓу компјутерот и корисникот од една страна и компјутерот и софтверските апликации од друга. Без оперативен систем компјутерот е практично бескорисен; оттука, оперативниот систем мора да е присутен пред да се користи една програма - генерално кажано ова е автоматски процес кој го извршува самиот компјутер.

О п е р ат и в н и от систем игра пове-ќекратни уло ги: � овозможува

вр ска по меѓу корисни-кот и компјутерот и со од вет но на тоа помеѓу раз личните апликации и ком-пјутерот; � ги координира

про грамите кои се ко-ри стат во текот на процесот;

Page 30: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

28

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� ја управува распределбата на компјутерските ресурси за различни апликации за да се осигура дека се користат ефикасно.

Најпознатите оперативни системи кои денес се користат се:� Windows (верзии: Windows

3.1, Windows 95, Windows 98, Windows ME, Windows NT, Windows 2000, Windows XP, )

� Linux (верзии: RedHat Linux, SuSE Linux, Mandrake Linux, Corel Linux, Salckware Linux, Debian Linux, Caldera Linux)

� Apple Macintosh – за компјутери Apple (верзии: Mac OS 8, Mac OS 9, Mac OS 10)

� Unix – особено за сервери и компјутерски мрежи.

2.1.2. КАНЦЕЛАРИСКИ ПАКЕТКанцелариските пакети се софтверски пакети кои му помагаат

на корисникот во извршување на секојдневните задачи поврзани со канцелариската работа.

Главни видови на апликации кои се вклучени во овие пакети се:

� Уредување на текст,� Табеларни пресметувања,� Презентации,� Бази на податоци,� Тековно работење

Најважни канцелариски пакети кои денес се употребуваат се:

� Microsoft Offi ce� Open Offi ce� Lotus SmartSuite� Corel Word Perfect Offi ce

Page 31: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

29

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.1.2.1. УРЕДУВАЊЕ НА ТЕКСТУредување на текст е софтверска програма која се користи за

уредување и печатење на документи, како на пример:

� писма, факсови,� извештаи, � формулари,� комуникациски дописи.

Уредувачите на текст нудат серија поволности, како на пример:

� Лесно манипулирање со текст (пишување, бришење, пренесување или копирање на делови од текст) во рамките на ист документ или различни документи;

� Промена на изгледот на текстот без негово повторно пре-пишување;

� Полесно дефинирање и коригирање на грешките (некои уредувачи ги препознаваат граматичките грешки и грешките при пишување);

� Лесно преземање на текстови во рамките на еден доку-мент и од други документи;

� Автоматско изготвување на каталози преку преземање податоци од други документи;

� Автоматско поставување на маргини (граници) на стра-ницата и формат на листот;

� Додавање на цртежи, графикони и табели;� Пребарување и автоматска замена на делови од

текстот;� Лесни промени на изгледот на страницата (големина,

маргини, проред, нумерирање)

Најпознатите уредувачи на текст кои денес се користат се:� Microsoft Word� Open Offi ce Writer � Corel WordPerfect� Lotus Word Pro

Page 32: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

30

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.1.2.2. СОФТВЕР ЗА ТАБЕЛАРНО ПРЕСМЕТУВАЊЕСофтверските програми за табеларно пресметување се

користат за работа со табели, особено кога се работи со броеви.

Користењето софтверски програми за табеларни пресметувања нуди поволности, како на пример:� лесно манипулирање со

по датоци (вметнување, бришење, пренесување или копирање);

� Автоматска пресметка на резултати заснована на влезни податоци (износи, проценти, просек, итн.);

� Автоматско ажурирање со промена на подато-ците;

� Промена на дизајнот (на пр., децимална вредност) без повторно внесување на податоците;

� Лесно внесување и отстранување на податоци во и надвор од документот;

� Поставување на рамките на табелата;� Изготвување на графикони /дијаграми;

Најпознати програми за табеларни пресметувања кои денес се користат се:

� Microsoft Excel� Open Offi ce Calc� Quattro Pro � Lotus 1-2-3� Gnumeric� KSpread � Framework

Page 33: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

31

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.1.2.3. БАЗИ НА ПОДАТОЦИСофтверот за управување со базата на податоци се користи

за управување на големи количества податоци, како на пример информации за населението. Користењето на структурирани да-тотеки и меѓусебно поврзани податоци ја олеснува обработката на базите на податоци, но бара напредно познавање во работата со компјутер.

Најпознатите софтверски производи за управување на база на податоци кои денес се користат се:

� Microsoft Access� FoxPro� SQL (Microsoft SQL, MySQL, PostgreSQL)� Oracle

2.1.2.4. ПРЕЗЕНТАЦИИОвој вид софтвер се користи за

из работка на презентации врз ос -но ва на слајдови за поддршка на усни говори, предавања, итн. Пре-зентациите вклучуваат текст, та бе-ли, цртежи, анимации или звуци. Слајдовите можат да се печатат на хартија или на фолии кои се користат за ретропроектор или пак може директно да се презентираат на ком-пјутер (со користење на видеопроектор доколку е неопходно).

Користењето на софтвер за презентации нуди серија по вол-ности, како на пример:� лесно манипулирање со пода то ци (вметнување, бришење,

пре не сување или копирање);� Лесно комбинирање на текст со мултимедијални еле менти

(цртежи, звуци итн.) � Лесна промена на изгле дот на тек-

стот (боја, заднина) � Едноставни опции за вне сување и

отстранување на податоци во и од документ;

� Изработка на графикони и дијаграми

Page 34: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

32

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Најпознати софтверски програми за презентации кои се кори-стат во моментов се:

� Microsoft PowerPoint� Harvard Graphics� Open Offi ce Impress

2.1.2.5. ОРГАНИЗЕРИОвие апликации ги заменуваат тради-

ционалните роковници преку нудење на можноста за уредување и организирање на контакт (адреси, телефонски и факс-броеви, и-меил адреси), планирање на состаноци, задачи и пишување забелешки.

Нивната корисност е уште поголема кога апликациите се користат заедно со електронски notebook (Pocket PC, PDA, Palm) или нова генерација на мобилни телефони, кои можат да ја преземат информацијата со овозможување на поголема подвижност.

Најпознати апликации во оваа категорија се:� Microsoft Outlook� IBM Lotus Organizer� Collabrio MyEvents (on-line:

Collabrio MyEvents)� Marketcircle Daylite (for

Macintosh)

2.1.2.6. ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТААпликациите за управување

со електронската пошта му овоз можуваат на корисникот да прима и проверува елек-тронска пошта, да пишува и ис пра ќа но ви пораки и ги ор га-низира ис тите во папки и пот-папки. Повеќето апликации дозво лу ваат работење со по ве ќе елек тронски пошти и

Page 35: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

33

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

можат да се користат од страна на различни корисници во исто време.

Со цел да се олесни користењето на електронската пошта, повеќето апликации вклучуваат организациска компонента нудејќи ја можноста за организација на контактите (најмалку име и електронска адреса) или дури целосен операторен организер (како Microsoft Outlook).

Серија апликации за организирање на електронската пошта се достапни он-лајн, а многу од нив исто така нудат бесплатна електронска пошта (на пр. Yahoo! Mail).

Најпознати апликации во оваа категорија се:� Microsoft Outlook� IBM Lotus Notes� Netscape Messenger � Mozilla Thunderbird� Eudora � Pegasus Mail

Он-лајн апликации:� Yahoo! Mail (mail.yahoo.com)� Hotmail (www.hotmail.com)� www.freemail.org.mk

2.1.2.7. ПРЕБАРУВАЧПребарувачите се апликации кои се користат за пристап до

Интернет. Тие му овозможуваат на корисникот пристап и преглед на веб-страниците, пристап до веб-линкови, симнување на датотеки од Интернет итн.

Најпознатите апликации во оваа категорија се:� Microsoft Internet Explorer (вклучен во Windows

софтверскиот пакет)� Netscape Communicator/Navigator � Mozilla Firefox1

� Avant Browser� Opera

1 www.mozila.org

Page 36: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

34

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.1.2.8. ГРАФИЧКИ СОФТВЕРОвие апликации се користат за изработка, скенирање, промена

и корекција на слики. Помалку се користени во секојдневната канцелариска работа, но се многу корисни за изработка на реклами, постери, публикации, каталози, презентации, итн.

Најпознатите користени апликации се:� Corel Draw� Adobe Photoshop� Macromedia Fireworks� GIMP (free software)

2.1.2.9. СОФТВЕР ЗА КОМПРЕСИЈА(ZIP & RAR-ДАТОТЕКИ)

� ZIP-формат на датотека

ZIP-датотека е ²компресиран² формат на датотека. Една или повеќе датотеки можат да бидат компресирани по големина, а потоа меморирани во зипувана датотека. Кога е потребно да се декомпресираат датотеките, корисникот ги ²отстранува² оригиналните датотеки од зипуваните датотеки користејќи програма за зипувани датотеки. Меморирањето на датотеки во зипуван формат овозможува две предности за личноста која ја презема датотеката:

1. Неколку датотеки (на пример, сите датотеки кои се поврзани

со одредена програма) може да се симнат како една датотека, и

2. датотеките кои се меморирани во зипувана датотека се компресирани со што ја прават датотеката помала по големина од некомпресираните датотеки, што пак резултира со побрзо преземање. Големината на компресијата се разликува во зависност од видот на оригиналната датотека која е компресирана.

Page 37: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

35

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

WinZip, оригиналната и најпознатата програма за компресирање за Windows, е моќна алатка, лесна за користење, која брзо ги компресира и декомпресира датотеките за да зачува простор на дискот и во голем процент да го намали времето на пренос на и-меилот. Програмата го презеде водството од PKZIP, кога Windows беше за првпат воведен.

� RAR-формат на датотека

RAR е матичен формат на WinRAR програмата за архивирање - моќна алатка која овозможува изработка, управување и контролирање на архивирани датотеки. Постојат неколку верзии на RAR-датотеките, за одреден број на оперативни средини: Windows, Linux, DOS, OS/2. Како и другите програми за архивирање, RAR-датотеките се збир од податоци кои меморираат една или повеќе датотеки во компресирана форма. Откако ќе се преземе RAR-датотеката од Интернет, потребно е да се отпакува содржината за да може да се користи.

WinRAR овозможува целосна поддршка на RAR-датотеките, за да може да се изработуваат и отпакуваат.

Некои RAR-датотеки се дел од повеќеволуменски секвенции. Во WinRAR можете да разделите огромна архива на неколку помали датотеки, кои се наречени волумени. Можат да се прошират .rar ( првиот волумен) .р00, .р01, ... За да ги користите волумените потребно е да ги отпакувате, да ги ставите сите во иста папка и да започнете отстранување од првиот волумен.

2.2. ИНТЕРНЕТИнтернет беше првично замислен како огромна база на

податоци за користење во научни и образовни цели. Оттука, главна улога на Интернет беше архивирање и комуникација. Како што растеше бројот на компјутерите поврзани со Интернет, така растеше бројот на организациите кои нудеа он-лајн информации и бројот на посетителите на веб-страниците (кои се потенцијални корисници на производите и услугите). (За избор на веб-страници за јавната администрација види директориуми на Google http://www.google.com/Top/Regional/Europe/Macedonia/Government/)

Page 38: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

36

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Денеска, Интернет овозможува повеќекратни услуги:

1. Информации, преку:� World Wide Web (пајажина распространета низ светот)

(WWW) - споредливо со консултирање на дигитална библиотека2

� Новински групи - споредливо со списанија посветени на различни теми

2. Комуникација, преку:� Праќање и примање писма:� Програма за разговарање: преку директна врска слична

со телефонски разговор, што се овозможува преку програма која овозможува разговор во реално време

� Електронска пошта (и-меил): преку индиректна врска, слично на пошта

� Дискусиски групи: преку размена на пораки во рамките на една група (дискусиски групи, новински групи)

� Kонференции: преку директна и истовремена врска помеѓу повеќе корисници

� Пренос на податоци:� FTP услуга (протокол за пренос на датотеки), што

овозможува брз пренос на датотеки � Прикачување на датотеки кон пренесуваните пораки со

помош на електронска пошта � преземање од Интернет преку WWW� од точка до точка, што овозможува копирање на датотеки

од други компјутери бесплатно или по одредена поволна цена.

Оттука, од гледиште на односите помеѓу јавната администрација и граѓаните, Интернет претставува алатка за ширење на информации, олеснувајќи им ја работата на јавните службеници во имплементирање на законите во однос на пристапот до јавни информации3.

2 Eden mnogu va`en aspekt koj treba da se zeme predvid e deka objavenite infor-macii na Internet mo`e da poteknuvaat od razli~ni izvori (ottuka vozmo`no e nekoi od niv da ne se verodostojni) , pa informaciite koi se dobieni na ovoj na~in mo`e da se zemaat so rezerva.

4 Zakon za besplaten pristap na javna informacija, Slu`ben vesnik 13/06

Page 39: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

37

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.2.1. РАЗГЛЕДУВАЊЕ НА ПОДАТОЦИ НА ВЕБ-СТРАНИЦИТЕ

На Интернет се гледа како на најголема библиотека која постојано е достапна и ажурирана. Оттука, понекогаш е тешко да ја најдеме вистинската информација која ја бараме.

World Wide Web (пајажина распространета низ светот) (WWW or web) чие име ги открива главните карактеристики, овозможува:� пребарување на информации низ целата мрежа на Интернет

(светски распространета)� Користење на хипертекст за организирање на информации,

па оттука наликува на пајакова мрежа, со што се овозможува лесен пристап на една по друга страница

Една од следниве алатки може да се искористи за пребарување на информации на веб-страниците:� разгледувачи, кои овозможуваат пристап до информациите

преку внесување на адреса на веб-страница (URL - Uniform Resource Locator - стандардниот идентификатор на лока-цијата на архивираниот извор) или преку пренесување на хиперврска од друг документ (кој содржи URL на бараната веб-страница)

� услуга на автоматско разгледување, со помош на:� алатка за пребарување� алатка за пребарување по индекс (локација)� машини за пребарување

Разгледувачот најчесто ги изведува следнива операции:� навигација преку веб-страниците и нивно разгледување

� следење на врските помеѓу документите кои содржат хиперлинкови

� копирање на информации од вебстраниците на пер со-нален компјутер

� пребарување информации на Интернет� брз пристап до информации со користење на bookmarks

и алатката history.� пристап до други Интернет-услуги: електронска пошта,

инстант испраќање на пораки, итн.Оттука, разгледувачот интегрира пристап до повеќекратните

услуги на Интернет преку пријателска врска со корисникот.

Page 40: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

38

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Побрза алтернатива да се пронајде потребната информација е користењето на услуга на пребарување, веб-страница која најчесто ги содржи следниве видови на информации:

� инструкции за користење на оваа услуга� начин на предлагање на предмет за пребарување

Портали се специјали-зирани веб-страници кои функционираат како еден каталог во библиотека. Овие веб-страници ги ор-га ни зирааат во категории или полиња различните веб-страници кои по сто-јат на Интернет и ги под-ре дуваат во однос на раз-лични критериуми (како на пр. предмет, популарност, итн.) во рамки на тековните категории.

Порталите честопати, покрај пребарувањето, нудат други услуги: електронска пошта, вести, итн.

Машините за пребарува-ње се веб-страници кои му помагаат на корисникот да најде одредена информација на Интернет многу полесно и директно. Најчесто, и двете улоги - мени за пребарување и каталог со индекси (локација) се присутни во рамките на самото пребарување на Интернет.

Машината за пребарување е всушност апликација која ²шета² низ страниците во потрага по барани зборови и фрази од страна на корисникот. Со цел да се направи ова, машините за пребарување користат автоматски програми кои формираат листа на зборови од рамките на веб-

Page 41: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

39

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

страниците. Резултатите од пребарувањето се испраќаат според релевантноста на внесените термини од страна на машината за пребарување.

Поради ова, пожелно е термините за пребарување да бидат релевантни за предметот на барање (клучни зборови).

Со цел да се ограничи областа на пребарување, препорачливо е да се користи напредниот модул на пребарување кој овозможува побрзо наоѓање на информациите преку повеќе критериуми за пребарување.

На пример, Google ги изложува единствено страниците кои ги вклучуваат сите термини на пребарување. Не е неопходно во терминот да се вклучи ²и² . Да го стесните изборот потребно е да додатете нови термини и резултатите ќе прикажат одредена подгрупа на најдените страници при претходното пребарување.

Корисникот исто така може да отстрани збор од пребарувањето со додавање на минус (-) веднаш пред терминот кој не треба да биде вклучен во пребарувањето. Корисникот исто така може да пребарува фрази со помош на нивно впишување помеѓу наводници.

Page 42: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

40

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

НЕКОЛКУ СОВЕТИ ЗА ПОЕФИКАСНО ПРЕБАРУВАЊЕ:

� Бидете колку што е можно појасни. Прецизно барање дава помалку резултати со што е полесно да се пронајде релевантната содржина. На пример, ако пребаруваме со зборот закон добиваме приближно 3.580.000 резултати. Пребарување за закон за авторско право води кон 12.000 резултати, додека пребарување во однос на точната фраза закон за авторско право во Македонија нуди 2 резултата.

� Не користете чести зборови. Користете зборови кои се најмногу поврзани со предметот кој го барате, во спротивно програмата за пребарување ќе Ви прикаже дузина веб-страници кои се ирелевантни за Вас. Уочете ја разликата помеѓу 159.000.000 ре-зултати за дневни вести и 9 за Македонски дневни вести.

� Научете да се приспособите на барањето. Доколку по однос на Вашето барање добиете премногу резултати, тогаш ограничете ја областа на пребарување. Доколку бараните резултати не се доволни, тогаш парафразирајте го пребарувањето на поопшти термини. Првите клучни зборови не се секогаш најдобри.

� Користете различни форми на зборови. Можете да користите различни зборови кои се поврзани со предметот на пребарување со цел да се добијат порелевантни информации.

� Користете синоними. На пример, напишете трчање и џогирање. Ако користите средство за пребарување кое прифаќа ком-бинација од клучни зборови, тогаш одвојте ги синонимите со клучниот збор ИЛИ

� Користете цитати во наводници. Кога пребарувате одредена фраза или наслов, ставете ја под наводници (на пример “Интернет за почетници”) во прозорчето за пребарување.

� Користете големи букви кога е неопходно. Некои од директориумите и пребарувањето по индекси ги разликуваат големите и мали букви во поставените карактери за пре-барување. Доколку текстот кој го пишувате содржи единствено мали букви, тогаш програмите за пребарување ќе го пре-

Page 43: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

41

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

познаат текстот уреден со мали или само со големи букви. Доколку напишете една голема буква, тогаш програмата за пребарување претпоставува дека тоа има посебно значење и ќе прикаже единствено резултати кои одговараат точно на напишаното.

� Пронајдете ги тајните кои стојат зад програмите за пребарување кои ги користите. Некои од овие програми овозможуваат посебни поволности што овозможуваат полесно пронаоѓање на релевантна содржина.

2.2.2. ЛИСТА НА ОМИЛЕНИ СТРАНИЦИЗа да си овозможите директен

пристап до одредена веб-страница која е од особено значење за Вас без разгледување или пребарување, се препорачува користење на оп-ција ²омилени² достапни во разгле-дувачите.

Кога ќе пронајдете некоја ин те-ресна веб-страница додека разгле-дувате на Интернет, можете истата да ја додадете во менито ²Омилени². Потоа со користење на можноста “Organize Favorites” (Организирање на Омилени) мо-жете да ги организирате адресите по одреден редослед.

2.2.3. ПОМНЕЊЕ НА ПОСЕТЕНИТЕ СТРАНИЦИ При посета на одредена веб-стра-

ница на Интернет, адресата на веб-страницата автоматски се меморира во менито History вградено во раз гле-дувачот.

Овде можете да ги пронајдете сите посетени страници подредени хронолошки во изминатите три седмици организирани во листа на именици. За тековната седмица листата на именици е орга-низирана по денови.

Page 44: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

42

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Ова мени ја нуди можноста за преглед на адресите по датуми, по азбучен ред или број на посети. Исто така, може да се пребарува по клучни термини во рамките на посетените веб-страници.

2.2.4. ЗАЧУВУВАЊЕ НА ВЕБ-СТРАНИЦАТА Зачувувањето на веб-страници му дозволува на корисникот да

ја меморира страницата на хард-диск за подолг временски период и неа да ја разгледува подоцна без конектирање на Интернет. Корисникот може да ја зачува страницата на еден од следниве начини:

1. Веб-страница во целост: веб-страницата е целосно зачу-вана со оригиналниот формат на страницата.

2. Веб-архива, поединечна датотека: Целосната веб-страница е зачувана во архивирана датотека. Овој метод не секогаш е достапен. Оттука, ако сакате целосна копија од оригиналната веб-страница, се препорачува првиот метод.

3. Веб-страница, само HTML: Овој метод ги зачувува само тек стуалните информации со оригиналниот дизајн, но без дру гите видови на датотеки (слики, графики и звуци). Датотеката е мала и дозволува добар увид во текстот затоа што се зачувува оригиналниот дизајн.

4. Текстуална датотека: Само содржината на страницата се зачувува во едноставна текстуална датотека, без ори-гиналниот дизајн. Датотеката бара многу малку место на хард-дискот и се користи особено за зачувување на веб-страниците кои содржат повеќе текст, без посебен дизајн.

2.2.5. ПРЕЗЕМАЊЕ ДАТОТЕКИ ОД ИНТЕРНЕТЗа разлика од библиотека, каде публикациите мораат да се

враќаат, информациите најдени на Интернет можат да се зачуваат на персонален компјутер за да се искористат кога е потребно. Повеќето од датотеките можат да се преземат бесплатно.

За да се преземе датотека, потребно е да кликнеме на копчете “SAVE” (зачувај) во прозорецот File Download и да ја избереме

Page 45: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

43

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

локацијата (папката) и да ја именуваме датотеката за да се зачува на хард-дискот.

Пред да ги зачувате да-тотеките од Интер нет на Вашиот персо нален ком-пјутер, се пре по рачува нив-но скенирање со ко ристење на ажурирани антиви русни софтвери (види тема 3,

дел 1.5.3- ²Совети за безбедност на компјутерот²). Друга работа која треба да се забележи е брзината на достапната Интернет-конекција и големината на датотеките, затоа што мрежата може да биде преоптоварена.

На Интернет може да се пронајде посебен софтвер кој го олеснува процесот на преземање, како што е Get Right (http://www.getright.com). Оваа апликација ги поделува големите датотеки и ги организира во повеќе пакети за преземање и овозможува автоматско преземање од Интернет.

2.2.6. ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТА (И-МЕИЛ) Електронската пошта овозможува електронско испраќање

на пораки преку Интернет, со што нуди брза и евтина услуга на поштенски пратки на корисникот.

Пораката која се нарекува и-меил претставува пишан текст на кој корисникот може да прикачи слики и звуци или други видови на документи.

Софтверот за електронска пошта генерално нуди услуги како на пример:� пишување пораки користејќи уредување на текст вклучен

во софтверот, и испраќање на една или повеќе адреси� обезбедува доверливост на пораките - преку различни

техники како кодирање на пораки, електронски потпис, шифра за пристап до поштенското сандаче, итн.

� примање и организирање на пораки (преглед, бришење, архивирање, печатење)

� потврда за испраќање на пораката� повторно испраќање на примената порака на други контакти

Page 46: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

44

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

(Forward) � автоматско уредување на адресите од контактите во случај

на одговор на испраќачот.� враќање на случајно избришаните пораки� автоматско прикачување на потпис� внесување на прекари наместо адреса на електронска

пошта� прикачување на документи на пораката� поставување на ниво на приоритет така што примателот е

запознаен со итноста на пораката� организирање на адресар, вклучувајќи дополнителни

информации за контактите (на пример, телефонски број, поштенска адреса на лицето, итн.) и можноста да се додаде, избрише и измени информацијата

� испраќање на пораки со предмет, испараќач, датум, статус или приоритет

� пребарување пораки во поштенското сандаче со помош на клучни зборови

Секој корисник на електронска пошта има поштенска адреса асоцирана со оригиналната адреса на електронска пошта што се доделува кога корисникот се претплатува за електронска услуга. Една и-меил адреса има два дела разделени со знакот @: <корисничко име>@<Интернет-адреса>, каде корисничкото име се избира од корисникот или е назначено од програмата, а Интернет-адреса е име на организацијата која овозможува електронска пошта преку Интернет.

Симболот @ често во Македонија се интерпретира како „мајмунче“, но всушност симболот потекнува од латинскиот збор Аd, што значи на, кај, при, од. Адресата [email protected] може да се прочита како Диме Поповски на e-gov.org.mk. Некој држави за @ симболот ја користат неговата англиска интерпретација, којашто се пишува at (фонетска интерпретација: ət / æt).Еден важен аспект кој треба да се има на ум при поставување на и-меил адреса е што не-кои и-меил алатки може да при фатат или да не прифатат дру ги карактери освен алфа-нумерички (на пр.. “.” “-“ “_” итн.).

Овие адреси се различни[email protected]@[email protected][email protected]

Page 47: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

45

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Начинот на уредување на адресите за контакт е важен за успешно испраќање на пораката - еден карактер може да води кон испраќање на пораката на друга адреса, или пак кон неможност да се испрати пораката.

Најчесто новите сандачиња за елек-тронска пошта содржат стандарден број на директориуми (папки) како што се: Inbox (папка со примени пораки, наречена поштенско сандаче), Outbox (папка со за-чу вани пораки подготвени за испраќање), Sent Items (папка со испратени пораки), De-leted items (папка со избришани пораки-еден вид Recycle Bin, канта за избришани пораки), и Drafts (папка за неиспратените пораки во правец на уредување).

Повеќето апликации му овозможуваат на корисникот да го конфигурира поштенското сандаче со додавање или бришење папки и документи.

2.2.7. ЛИСТA НА АДРЕСИ Листите на адреси станаа најчесто користен метод на

пренесување информации. Една ваква листа на адреси содржи адреси од електронска пошта на корисниците кои се заинтересирани за дискутираната тема. Порака која се испраќа на адреса која е на листата автоматски се дистрибуира до сите членови на таа листа.

Важноста на организирање на дискусиски групи помеѓу милиони корисници на Интернет, со цел да се избере дистрибуција на и-меилот, настана како резултат на фактот дека повеќето корисници на Интернет прибегнуваат кон електронска пошта поради ниските трошоци за конекција на Интернет. Оттука, корисникот може да се претплати (најчесто бесплатно) на листа на адреси за предметот за кој е заинтересиран, и ќе прима дневно (или неделно - по негово барање) дузина пораки поврзани со таа тема, кои ја претставуваат дискусијата во рамките на групата. Овие пораки можат да се читаат, меморираат, или да се одговори на приватна адреса или на листата на адреси за да се продолжи разговорот.

Page 48: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

46

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

http://groups.yahoo.com/ - најпопуларната листа на адреси што ги опслужува повеќето од листите на македонски јазик.

Листата со адреси може да биде:

� насочена кон информирање на членовите (каде един-стве но модераторот или сопственикот на листата ги из-дава пораките): листа на пренос на изјави во печатот и информации испратени од министерство или друг вид на институција;

� насочени кон дебати (каде секој член може да испрати порака до сите членови од листата): на пример, [email protected] – дискусиска група за IEEE студентите - членови од Македонија.

Најчесто листата на адреси содржи посебна ознака која е присутна во насловот на предметот на сите пораки за да се одделуваат од другите.

При претплатувањето на листа на адреси или подоцна, на корисникот му се нуди можноста да избира дали сака да ги прима пораките нормално (пораките се примаат како што се испратени), преработени (сите пораки се испраќаат во еден ден

Page 49: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

47

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

или недела, и се примаат како една порака), или веб (пораките се читаат на веб-страницата на адресата на групата, без примање во поштенското сандаче).

Повеќето од бесплатните листи на адреси овозможуваат претплатување и отпишување од листата само преку праќање празна и-меил порака (без пишан текст како, на пример, предмет или содржина).

2.2.8. ФОРУМДискусиски форум (скратено ²форум²) е множество од веб-

страници каде корисниците можат да ги читаат пораките испратени од членови на различни категории класифицирани во однос на теми. Корисниците можат да одговорат на пораките во однос на испратените теми или можат да испратат порака на нова тема во рамките на претходно постојна категорија, или пак да создадат целосно нова категорија. За разлика од листите на адреси, целата дискусија овде се одвива на веб-страници со таква намена, без користење на услугата на електронска пошта.

Секој форум има администратор/модератор, кој ги поставува правилата на испраќање на пораките и правата на корисниците.

Форумот на македонската управа за јавни приходи е: http://www.ujp.gov.mk/forum/forum.php

2.2.9. БЛОГБлогот е најсовремената

апликација која за кратко време ста на многу попу лар на поради лесната ор га низација која не бара програмско знаење со по себни спо -соб ности за ко ристење на Интернет. Претставува вид на он-лајн дневник со различни ви дови информации, од ве-сти до лични исповеди.

http://blog.com.mk

Page 50: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

48

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Блогот се појавува на страница која главно содржи пораки организирани хронолошки, со или без слики кои лесно може да се изменуваат. Оваа услуга се нуди најчесто бесплатно, а корисникот се воведува чекор по чекор во процесот на организирање на неговиот блог.4

2.2.10. НОВИНСКИ ГРУПИНовинските групи се големи комуникациски системи преку кои

луѓето со различни интереси и хобија разменуваат информации, дискутираат на различни теми, општи и одредени, или поставуваат прашања. Повеќето новински групи се дистрибутиаат во големи компјутерски мрежи, кои се познати под името UseNet (скратеница за мрежа на ко-рисници), и во моментот се преземени од Google.5

Новинските групи посте-пено се заменети од страна на листите на адреси кои им нудат многу поволности на нивните членови.

2.2.11. ПРОГРАМА ЗА РАЗГОВАРАЊЕ Оваа услуга овозможува комуникација во реално време преку

впишување на пораки на тастатурата. Виртуелната средина за дискусии е комуникациски ²канал² или ²соба за разговор², што создава виртуелен простор за средба каде голем број корисници комуницираат истовремено. За ваквиот тип на комуникација можете да користите сервери како: � Internet Relay Chat (IRC)� WebChat� Multimedia Chat

4 Za makedonska veb-blog-usluga, posetete ja stranicata http://blog.com.mk5 http://groups-beta.google.com/

Категории:1. COMP - компјутери и програмирање2. MISC - разно3. REC - рекреација 4. SCI - наука5. SOC – општествени теми6. TALK – слободни дискусии 7. NEWS - вести и информации8. ALT – предмет по избор9. BIZ - деловни теми

Категории:1. COMP - компјутери и програмирање2. MISC - разно3. REC - рекреација 4. SCI - наука5. SOC – општествени теми6. TALK – слободни дискусии 7. NEWS - вести и информации8. ALT – предмет по избор9. BIZ - деловни теми

Page 51: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

49

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Услугите на инстант испраќање на пораки (Yahoo Messenger6, MSN Messenger7 итн.) функционираат на истиот принцип на комуникација со пораки во ре ално време, и исто та ка ја имаат предноста за соз-

давање приватна гру па на корисници со кои комуницирате. Кога лич но ст од контакт-листата е достапна односно логи ра -на во мрежата, услугата го из-вестува корисникот и му овоз-можува непосре ден разговор со таа личност. Проблемот со непосакуваните пораки е решен, а формалноста на и-меил пораките настаната под влијание на класичното писмо е исто така отстранета.

Оттука, инстант испраќањето на пораки е многу слично со телефонските разговори: комуникација во реално време кога и двете страни се достапни.

Покрај размена на пишани пораки, развиени се и други повол-ности за комуникација во реално време како аудио и видеоуслуги, кои овозможуваат нови можности за работа и соработка помеѓу вработените:

- пренос на глас на друг корисник или група кои ја ко-ристат истата услуга за инстант испраќање пораки и микрофон кој е прикачен на компјутерот.

- Пренос на слики на други корисници или група преку веб-камера прикачена на компјутерот. Не е неопходно примателот да по седува веб-камера, а доколку сите корисници имаат веб-камери

за ис праќање и примање на слики, мо жат да организираат видео кон ференција.

6 http://messenger.yahoo.com/7 http://www.imagine-msn.com/Messenger/Default.aspx

Page 52: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

50

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

- пренос на радио и телевизија преку Интернет

- он-лајн прегледување, анали-зирање и уредување на документ со помош на група корисници (услуга на whiteboard) без нивно физичко присуство на исто место8. Оваа ус луга покрај уредување на текст нуди и олеснување на работа со графики и цртање.

2.2.12. VоIP (VOICE OVER INTERNET PROTOCOL) – ИНТЕРНЕТСКА ТЕЛЕФОНИЈАVoice over Internet Proto-

col (VoIP) е технологија која-што овозможува теле фон ски разговори преку ком пјутерски, податочни мре жи како што е на пример Ин тернет наместо преку ста рата телефонска мрежа.

Иницирање на VoIP теле-фонски разговор може да се направи преку стандарден телефонски апарат поврзан на телефонски адаптер или преку персонален компјутер поврзан на Интернет. И во двата случаја

8 http://www.microsoft.com/windows/NetMeeting/default.ASP

Page 53: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

51

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

можно е да се повика стандарден телефонски број каде било во светот или друг персонален компјутер поврзан на Интернет.

Предноста на ваквите телефонски разговори е што се значително поевтини од класичните телефонски разговори коишто одат преку старата телефонска мрежа, односно се комплетно бесплатни доколку од персонален компјутер се повикува друг персонален компјутер. Исто така важен фактор е мобилноста, бидејќи во случај на преносните персонални компјутери како што се лаптопите телефонскиот приклучок практично патува заедно со корисникот.

Бидејќи ваквиот тип на телефонски разговори оди преку компјутерски мрежи коишто понекогаш се презафатени со пренос на податоци, можно е да се појави доцнење или испрекинатост на разговорот, но само во исклучителни случаи и тоа би бил единствениот воочен недостаток на овој тип на телефонија.

Најпопуларниот претставник на VoIP технологијата денес, со најголем број на корисници е Skype www.skype.com, којшто е слободен за преземање и разговорите од персонален компјутер кон персонален компјутер се бесплатни, додека пак разговорите кон стандарден телефонски број се наплаќаат, но по значително поповолни цени.

2.2.13. FTPFTP е акроним за File Transfer Protocol (Протокол за пренос

на датотеки). Неговата популарност се намали во последните неколку години поради успехот на HTTP протоколот кој дозволува исто така префрлување на датотеки. Разгледувачите кои во моментов се користат се способни за користење на FTP, па е многу едноставно корисникот да ги искористи овие поволности на овој протокол.

FTP е апликација која користи архитектура за клиент-сервер за брз тран сфер на датотеки од Интернет9 и е многу корисна апликација

9 http://www.ftpx.com/

Page 54: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

52

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

осо бено за поголеми датотеки, на пример во креирањето на сложени веб-страници, со богати информациски содржини (долги текстови, слики, итн.).

2.2.14. МРЕЖА ОД ТОЧКА ДО ТОЧКААпликациите од точка до точка (скратено P2P), како на пример,

DC++, MyTunes, FileSeeker, (и софтверските програми користени во минатото - Napster, Gnutella and Freenet) им понудија на корисниците интуитивен и едноставен метод за пронаоѓање и заедничко користење на ресурсите директно, избегнувајќи веб-сервери, електронска пошта или IRC, со користење на компјутерите на клиентот (компјутери на иста мрежа). Во моментот најпопуларната употреба на P2P апликациите е заедничко користење и префрлање (симнување) на датотеки.

Page 55: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

53

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3. КАНЦЕЛАРИСКИ ПРОГРАМИ

2.3.1 WORD

Современиот начин на живот, сè поголемото користење на компјутерите наложува брзо, едноставно и автоматизирано креирање на документи. За тоа најкористени апликации од канцелариските се уредувачите на текст. Во овој дел, со оглед на тоа што се најкористени апликации, а тоа значи и дека имаат многу можности, ние ќе ги опишеме најпотребните и најкористените.

Најпознати уредувачи на текст се Microsoft Word, Word Perfect, Corel WordPerfect, Lotus AmiPro, Open Offi ce Writer.

Во овој дел ќе ги обработиме деловите неопходни за квалитетно уредување на текст и користење на нивните напредни техники. Иако не претставуваат професионални апатки за уредување на публикации и плакати, со нив се прават и подготовки за печатење. Впрочем, и овој прирачник е изработен со еден уредувач на текст.

ВОВ

ЕД

Page 56: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

54

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.1.1. РАБОТНА ОКОЛИНАПрозорецот на уредувачите на текст е составен од неколку

стандардни делови: лента со наредби, лента со алатки, насловна лента, работен простор, статусна лента, лента со лизгачи, линијар.

Лента со наредби

Лентите со наредби се исти со лентите од повеќето Windows апликации, и се задаваат со кликнување на нив со врвот на стрелката, преку комбинација на копчиња од тастатурата и преку лентите со алатки. Наредбите во менијата се појавуваат на два начина, и тоа целосно и адаптивно (најчесто користените наредби). Прикажувањето на целото мени може да се постави на следниот начин.

Се селектира наредбата Tools�Customi-ze, потоа се појавува прозорец за дијалог и од него се избира картичката Options. Та-му се вклучува опцијата always show full menus, и се затвора прозорецот за дијалог.

На лентата со наредби ги гледаме менијата:

Page 57: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

55

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Лента со алатки

Лентите со алатки се наоѓаат веднаш под лентата со наредби и всушност претставуваат групи од копчиња што повикуваат наредби. Овие копчиња ги има во менијата што се наоѓаат на лентата со наредби, но од практични причини најпотребните се групирани според нивните функции. За поедноставна работа се украсени со сликички, соодветно за препознавање на нивната функција.

Поставувањето на лентите со алатки и изборот на тоа кои ленти ќе бидат прикажани се врши на следниот начин. Од лентата со наредби го одбираме менито View�Toolbars, по што ни се покажува листата на однапред дефинирани групи на ленти со алатки во подмени. Потоа со кликнување врз некоја група се одбира нејзиното прикажување или исклучување од лентата со алатки. На крајот од листата се наоѓа дел customize преку којшто можеме да си креираме сами група на наредби и да направиме копчиња кои често ги користиме, а за нив нема однапред дефинирана група на алатки.

Најчесто активни и најкорисни се групите со имиња: Standard, Formatting и Tables and borders

Насловна лента

Насловната лента е најгорната лента на која се прикажува име-то на прозорецот односно името на документот што е отворен. На оваа лента во десниот дел се наоѓаат три копчиња и тоа: копче за намалување, копче за затворање и копче за враќање. Копчето за намалување служи за намалување (минимизирање) на прозорецот, со кликнување врз него. Копчето за затворање служи за да се затвори прозорецот и копчето за враќање (зголемување и враќање во претходна големина на прозорецот) се употребува за зголемување на прозорецот на цел екран или за намалување на дел од екранот.

Page 58: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

56

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Работен простор

Работен простор е делот каде што се прикажува документот за внесување и обработка на текстот.

Статусна лента

Во статусната лента се прикажуваат дополнителни информации за прозорецот и документот и моментална состојба на некои копчиња од тастатурата. На пример, на статусната лента можеме да видиме на која страна од документот се наоѓаме, од колку страни се состои на кој ред и во која колона се наоѓа курсорот, на кој јазик пишуваме итн. Со двојно кликнување на статусната лента ни се отвора подменито fi nd and replace (најди и замени) со отворена картичка go to (оди до), од каде што можеме да одиме на оној дел од документот што го бараме, во левиот дел одбираме страна, секција, линија, фуснота, коментар, ..., а во десниот дел имаме место каде што треба да впишеме каде сакаме да отидеме во документот, соодветно на тоа што сме одбрале. На пример, за страна е потребно да го внесеме бројот на страната каде што сакаме да одиме и да кликнеме на копчето go to (оди до), за секција - бројот на секцијата, за фуснота - бројот на фуснотата итн.

Лента со лизгачи

Ленти со лизгачи имаме на две места и тоа на долниот дел од прозорецот веднаш над статусната лента и на десниот дел од прозорецот. Лизгачите ни се потребни исто така за побрзо дви же ње низ документот и се користат кога документот е поголем, или кога не ја гледаме целата страна. Лизгачот го користиме со кли кнување на лентата, ја задржуваме и ја влечеме нагоре или на долу, или со клик-нување на стрелките на двата краја на лентата. Доколку кликнеме во празниот дел помеѓу стрелките и подвижната лента (лизгачот), листот се придвижува за цел екран, горе-долу или лево-десно.

Линијар

Линијарот ни ја прикажува ширината на документот и марги ни-те. Има два линијара и тоа: хоризонтален и вертикален. Хоризон-тал ниот се наоѓа на врвот на работниот простор, а вертикалниот ли нијар се наоѓа во левиот дел од работниот простор. Тие се кори-стат за ориентација во однос на димензиите на листот.

Page 59: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

57

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.1.2. ВНЕСУВАЊЕ И ОБРАБОТКА НА ТЕКСТ

Креирање и снимање на документЗа поедноставување на работата при уредување на текст со

уре дувачите на текст, ќе ги објасниме најчесто користените на-редби. Можеме да уредуваме веќе подготвен текст или да соз-дадеме нов.

Отворањето на веќе подготвен текст го правиме преку менито fi le�open. Потоа се појавува прозорецот за ди ја-лог од наредбата open, каде што се при кажани потпапки и документи од те-ковна потпапка. Таму вршиме барање на документот што ни е потребен и ко-га ќе го најдеме, го селектираме и клик-нуваме на копчето open.

На веќе снимен документ можеме да пра виме измени и притоа да го сни-миме (запаметиме) со измените или изменетиот текст да го снимиме како друг фајл.

Со стартување на апликацијата Microsoft Word, веќе има отворено нов празен документ подготвен за вметнување на текст, но доколку Word е веќе отворен, креирањето на нов документ се врши со кликнување на менито fi le�new.

Шаблони

Често се случува еден ист до-ку мент со мали измени да го под-готвуваме повеќе пати. За да не губиме време за повторна подготовка, згодно е да си направиме шаблон којшто ќе го користиме секогаш кога ќе ни притреба, а ќе менуваме само тоа што треба да го смениме. При активирање на наредбата fi le�new,

Page 60: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

58

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

на десниот дел од прозорецот се појавува можност за користење подготвени шаблони за документи.

Шаблоните се подготвуваат исто како и другите документи, но при снимање во делот type одбирате templates (.dot) со што Вие креирате шаблон и при повторно повикување на тој документ, Ви се вчитуваат веќе внесените работи и потребно е Вие само да ги внесете измените што сакате да ги направите и да го снимите документот, но овој пат како Word document (.doc).

Снимање на документи

При креирање и обработка на текст значајна работа е и зачувувањето на документот. Тоа се врши преку менито fi le�save, доколку се работи за снимање на веќе снимен документ и доколку врз него се прават некакви

корекции, и fi le�save as, доколку снимаме нов документ или веќе постоен, но сакаме да го снимиме со друго име.

Доколку работиме со нов доку-мент, која опција и да ја избереме, ќе ни го отвори прозорецот за ди-јалог save as каде што треба да

избереме во кој фолдер сакаме да го снимиме документот и со кое име.

Откако ќе го направиме тоа, кликнуваме врз копчето Save. Кога работиме на некој документ, потребно е повремено да се снима со цел да се намали загубата доколку настане загуба на електрична енергија, или други проблеми. Пожелно е со креирање на нов документ на него да му се зададе име за потоа лесно да се снимаат измените. Тоа се врши со кликнување на менито File и потоа со кликнување на наредбата Save, со кликнување на копчето Save (има нацртано дискета) или со притискање на

Page 61: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

59

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

копчињата CTRL+S од тастатурата истовремено. Во овие случаи не се појавува ништо на екранот, а документот се снима под истото име што му е зададено.

При снимање на документ освен стандардниот вид doc и видот за шаблон dot, текстот изработен во Word можеме да го снимиме и во други видови текст и тоа: во .xml формат, web-формати .htm и .html, формат на збогатен текст (rich text format) .rtf, чист текст .txt, и формати на постарите верзии на Word 95/97.

Поставување на страница

При обработка на текст, најчесто тој се под готвува и за печатење. За тоа е по требно да се направи и по ста-ву вање на страниците. Во менито File од бираме Page setup, во првата кар-тич ка се дотеруваат големината на мар-гините, обликот на страницата (Portrait, Landscape), на кои страници тоа да би-де применето и преглед.

Во делот на маргините одделно ги по ставуваме маргините за горната, дол-ната и страничните маргини и позиција на крајниот дел од страната.

На втората картичка Paper се избира форматот на страната (А4, А5...), видот на хартијата, и можат да се дотераат некои од опциите за печатење. И во третата картичка има распоред како ќе биде поделбата по секции, каде да бидат поставени заглавијата и подножјата (header and footer), при што има опции, различна прва страна и различни заглавија на парни и непарни страни.

Увид пред печатење

Опцијата Print Pre view (fi le�print preview) ни овозможува да видиме како ќе изгледа документот отпечатен. За повторно да се вратиме на документот, потребно е да кликнеме на копчето Close.

Page 62: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

60

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Печатење на документ

Печатењето на документот се врши преку одбирање на наред-бата print од менито fi le.

Кога ќе ја активираме наредбата во прозорецот за дијалог, мо жеме да из бе-реме на кој печатач ќе се печати и да ги провериме или да ги промениме оп-ции те од печатачот во де-лот properties (својства), ка де што се поставуваат свој ствата на печатачот. По тоа може да се избере да ли ќе се печатат сите стра ници од документот

(all), те ковната страница (current page) или страници по избор, по-тоа можеме да избереме колку копии сакаме да испечатиме, и кога печатиме повеќе копии, дали да бидат сортирани или не.

Испрати на (Send to)

Оваа опција се користи кога сакаме документот да го испратиме преку и-меил на некого, или да го испратиме преку факс-модем. За користење на овие опции, потребно е да ги активираме преку fi le�send to и откако ќе направиме избор каде да го испратиме документот, на и-меил корисник, по и-меил како прикачен документ, да го испратиме на факс, на корисник на Интернет-факс, потребно е да ги следиме чекорите на апликацијата волшебник (wizard).

Page 63: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

61

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.1.3. УРЕДУВАЊЕ НА ТЕКСТ (EDIT)

Undo и Redo

При креирање на текст и работа со него често се случуваат и грешки. Во менито Edit има две корисни алатки: Undo и Redo.

Доколку сте направиле некоја гре шка, едноставно со кликнување на копчето Undo се вра ќаме на претходната положба.

Доколку немаме никаква промена со кликање на алатката Redo, се враќаме на претходната положба (положбата пред кликнување на Undo).

Cut, Copy, Paste и Paste Special (селектирање на текстот)

Мошне користени наредби од менито Edit се наредбите Cut, Copy, Paste и Paste Special. Но за да може да се користат тие наредби, треба најпрвин да се селектира текстот врз којшто треба да ги вршиме тие наредби.

Доколку треба да селектираме определен текст, го поставуваме покажувачот на глувчето на почетокот од текстот, се притиска и се држи левото копче додека покажувачот се движи до крајот на текстот што сакаме да го селектираме.

Доколку сакаме да селектираме еден збор, кликнуваме двојно на истиот.

А доколку сакаме да селектираме цела реченица, се притиска и се држи копчето Ctrl и се кликнува каде било во реченицата. За селектирање на повеќе текст исто така се користи комбинација од копчињата Ctrl, Shift и стрелките од тастатурата. За да се откаже селекцијата, треба да се кликне каде било на екранот или да се притисне некоја од стрелките на тастатурата.

Доколку сакаме да го селектираме целиот текст, одбираме edit�Sellect all, или ги притискаме копчињата CTRL+A од тас-татурата.

Page 64: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

62

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Cut, Copy, Paste и Paste Special

Доколку одреден текст ни се пов торува во одреден до-кумент, нормално би било да не го внесуваме повеќепати, ту ку да го искористиме веќе вне се-ниот дел. Така, го селектираме делот од текстот и избираме edit�copy, го поставуваме курсорот таму каде што сакаме да го вметнеме текстот и одбираме Edit�paste. Оваа наредба го лепи текстот што сме го копирале.

Доколку пак одреден текст сакаме да го преместиме од едно место на друго, тогаш ја користиме наредбата edit�cut и за вмет нување ја користиме истата наредба како и претходно со edit�paste.

Доколку сакаме да вметнеме делови со различни формати или од документи со различни формати, тогаш ја одбираме наредбата edit�paste special, каде ни се отвораат повеќе можности за тоа како сакаме да го вметнеме копираниот дел и тоа: форматиран, неформатиран, во зависност од тоа што е копирано. Пример: како табела или графикон од Excel со можност за уредување, со линк до документот од каде што е преземен или само како слики.

Најди, замени, оди доПри активирање на алатките Find, Replace и Go to, ни се

отвора ист прозорец за дијалог, при што во првата картичка fi nd (најди) можеме да бараме одреден запис, збор, фраза во рамките на документот.

Во втората картичка се на оѓа опцијата replace (за-мени), којашто можеме да ја користиме за пронаоѓање на одредени зборови, фра-зи, реченици и нивна за-мена со други. Исто така мо же да ја користиме за за мена и форматирање на текстот.

Cut Copy Paste Paste Special

Page 65: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

63

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Во третата картичка наредбата go to ни служи за да нè однесе до некој дел од текстот, во левиот дел одбираме: страна, секција, линија, фуснота, коментар, ..., а во десниот дел имаме место каде што треба да впишеме каде сакаме да отидеме во документот, соодветно на тоа што сме одбрале.

На пример, за страна е потребно да го внесеме бројот на страната каде што сакаме да одиме и да кликнеме на копчето go to (оди до), за секција - бројот на секцијата, за фуснота - бројот на фуснотата итн.

Погледи на документот (View)

Во ова мени постојат неколку начини на приказ на документот, и истите не ма-ат никакво влијание врз содржината на документот, ниту врз изгледот при печа-тење, туку тие се за подобар приказ на до-кументот за одреден вид на документи.

� View�normal е наменет за уредувачки задачи. При користење на специјални форматирања тие се видливи, но нема да се прикажат при печатење, исто не се прикажуваат броевите на страниците, и заглавието (хедер) и подножјето (футер).

� View�Web Layout се користи при изработка на текст наменет за web страни и текстот ни го прикажува во формат како што би се прикажал на web страна.

� View�print layout го прикажува онака како што би бил отпечатен. Овој приказ е најкористен и најзгоден за уредување на изгледот на текстот.

� View�Outline се користи за креирање и испитување на структурата на документот.

Заглавие и подножје

Вметнувањето на хе дер и футер се вр-ши со активирање на алатката View�Hea-der and footer.

Page 66: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

64

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Оваа наредба е наменета за поставување и ажурирање на за-гла вието и подножјето, како и за уредување на нумерирањето на стра ните. Активирањето може да се направи и со двоен клик врз за-главието или подножјето. При поставување на хедер и футер овоз-можено е во различни секции од документот да имаме различен хе дер или футер и различно набројување. Исто така како хедер или футер можеме да поставиме автоматски текст и тоа датум и време, наслов на документот, кој го креирал документот, име и патека каде е сниман документот, кога е креиран документот, број на страни итн.

2.3.1.4. ВМЕТНИ (INSERT)

Insert Break

Со помош на ова паѓачко мени се вр-шат повеќе интересни наредби. Че сто еден пасус ни почнува на крај на стра-ница, а потребно е тој да почнува на по че-токот на нова страница. Тоа го пра виме со наредбата insert�break, во ме нито за дијалог можеме да избереме ка кво прекршување ни е потребно на дел од текст или на секција. Прва оп ција е прекршување на страна, на коло на и прекин на прелом на текст. При пре кршување во рамките на

секција ги имаме опциите: следна стра на, во продолжение, прекин на парни страни и прекин на не парни страни. Сепак најкорисен и најкористен прекин е прекин на страница.

Најбрз начин на прекин на страница е со притискање на коп чи-њата од тастатурата CTRL+ENTER.

Вметнување нестандардни букви и знаци

Доколку при обработка на текст имаме потреба да вметнеме нестандардни букви и знаци, тоа го правиме со помош на наредбата Insert�simbol при што имаме преглед на специјални знаци и сим-боли кои едноставно со нивно селектирање и кликнување на коп-чето Insert ги вметнуваме во текстот.

Page 67: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

65

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Вметнување index и tables

При активирање на на-ред бата Insert�refe ren-ces ни се отвора под мени од каде што мо жеме да вметнеме фус нота, наслов или име на табела или слика, ин дек си и табели. Со упо треба на фусноти и нив но автоматско на-бро јување го авто ма ти-зи раме и го пра ви ме по-прегледен документот, со употреба на index and tables автоматски креираме содржина на документот, доколку е работен со стилови за наслови и самите одредуваме до кое ни-во ќе ни ги прикажува насловите. При вакво автоматизирање на содржината при каква било измена во насловите или во страните со кликнување со десен клик врз содржината ни се прикажува подмени каде избираме update array. Со овој чекор автоматски се прави ажурирање на содржината.

Вметнување други документи

При работа на големи документи се јавува потреба повеќе луѓе да работат за еден документ. Нормално, сите тие работат на посебен документ. На крајот сите тие треба да се спојат во еден и едноставно ние го отвораме документот што треба да биде прв. Потоа го поставуваме курсорот на крајот на текстот и кликнуваме на

Page 68: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

66

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

алатката Insert�fi le, потоа го избираме документот што треба да го вметнеме, кликнуваме insert и со тоа операцијата е завршена.

Вметнување слики и цртежи

Користејќи го менито Insert исто така можеме да вметнеме повеќе видови об-јекти, како на пример, слика, дијаграм, по-ле за текст, друг документ, објект.

Вметнување на графички објекти (сли-ки и цртежи) во документ се врши со ак-тивирање на наредбата insert�picture при што ни се отвора подмени од каде што мо жеме да бираме од следните опции: from fi le, clip art, from scanner …

При избор на опцијата from fi le ни се от вора прозорец за дијалог од каде ја ба-раме папката каде што се наоѓа сли ката што ја ба раме, и потоа ја се лектираме и клик нуваме на копчето insert.

Доколку сакаме да вметнеме едно став-ни сликички, цртежи наречени clip art, по-тре бно е да избереме insert� picture�Clip art, потоа одбираме all categories доколку сакаме да ги гледаме сите теми на сликички или ја одбираме соодветната тема за да го по-едноставиме изборот, пребаруваме по кате го-риите и кога ќе ја најдеме соодветната сли кичка, кликнуваме на неа, потоа на insert и сликичката се вметнува во документот онаму каде што ни е поставен курсорот.

Вметнување формули

Често имаме потреба да вметнеме некоја формула во текстот. За тоа соодветна алатка е Equation editor. За да го повикаме, по-требно е да го активираме менито insert�object, потоа да го нај-

Page 69: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

67

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

деме equation 3.0 и да клик неме ок. Потоа ни се отвора по ле за пишување и група на лента со алатки за вметнување на формули. За да се вратиме во до кументот, потребно е да клик-неме надвор од полето со ра вен-ката. За измена во содржината на равенката потребно е двојно да кликнеме врз равенката.

Во делот object има и други објекти коишто може да се вметнат, но не се користат многу често, па затоа

само ќе наброиме некои од нив, и тоа: adobe acrobat document, Microsoft Excel chart, Microsoft Excel worksheet, Microsoft Excel graph, Microsoft graph chart, CorelDRAW graphic, Microsoft powerpoint presentation, Microsoft powerpoint slide, video clip ...

2.3.1.5. ФОРМАТИРАЊЕ НА ТЕКСТ

Фонт

Форматирањето на фонтот се вр ши со активирање на format� font, и во првата картичка од прозорецот за дијалог одбираме фонт којшто ќе го користиме, по-тоа во делот style избираме re-gular и за големина стандардна е 12. Можеме да користиме го-лем број на ефекти на текстот, но за изработка на официјални до-кументи не се неопходни.

Во продолжение врз зборот со името на ефектот е употребен ефектот за да може визуелно да ги

Page 70: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

68

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

видиме употребените ефекти: Strikethrough, Double Strikethrough, Superscript, Subscript, Shadow, Outline, Emboss, Engrave, SMALL CAPS, ALL CAPS, hidden. Последниот ефект не го употребивме бидејќи тој се користи за да скриеме одреден дел од текстот.

Пасус

Со активирање на format� paragraph ги уредуваме порамну-вањето на пасусите и тоа во де-лот general alignment, каде што одбираме како да биде порамнет пасусот и тоа: од две страни (justi-fi ed), од лево (left), од десно (right) и централно порамнување (centered). Во делот Indentation ја уре дуваме вовлеченоста на пр виот ред од пасусот (Speci al) каде што можеме да из бе ре ме fi rst line (однапред де-фи ни рана вовлеченост на пр ви от ред од параграфот) или hand ing (вовлеченост која ние ја дефи-нираме) и негова вовлеченост од

лево и од десно. Во делот Spacing се дотерува растојанието пред и по пасус, додека во делот line spacing се одредува растојанието помеѓу редовите, и тоа single - кога е единечно (нормално), 1,5 lines, double (двојно)…

Во делот preview имаме приказ на дел од текст со примена на уредувањата коишто ги имаме избрано во овој дел. За да ги при-фатиме измените, кликнуваме врз копчето OK, а доколку не сакаме да ги прифатиме измените, кликнуваме на копчето Cancel.

Булети

Вметнувањето на набројување се врши преку кликнување на format�bullets and numbering, потоа го одбираме стилот на набројувањето и кликнуваме ok. Таму можеме да дефинираме каков знак ќе користиме за набројувањето, доколку користиме броеви, од кој број ќе ни почнува набројувањето итн.

Page 71: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

69

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Автоматизација на уредување на текст

За автоматизација на тек стот и негово полесно уре ду ва ње по-жел но е да имаме де финирано сти лови за текстот и насловите.

Тоа можеме да го направиме со активирање на format�styles and formatting.

Потоа го одбираме, на при-мер, Heading 1, кликнуваме Mo di fy и ги дотеруваме пара-мет рите за главен наслов, на пример, font Arial, Font size 14 итн. онака како што ние сакаме, и потоа сите наслови што треба да бидат главни ги селектираме и им го поставуваме стилот hea-ding 1.

Page 72: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

70

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.1.6. АЛАТКИ (TOOLS)

Auto correctПрвобитната цел на оваа

алатка била да ги исправа правописните грешки при вне-сување на текст, но со текот на времето таа доби друга намена, односно по чна да се употребува во си туации кога треба да се внесат комплицирани или подолги зборови. За зго лемување на брзината при внес пожелно е да се вмет нат кратенки за некои подолги зборови и со нивно внесување и празно место ќе се појави саканиот збор, но сепак претходно е потребно ние да го внесеме, на пример наместо секогаш да пишуваме Република Македонија, ќе пишеме само РМ и по празното место ќе ни се појави Република Македонија.

Ја стартуваме наредбата tools�auto correct и во делот with го ставаме зборот којшто сакаме да излезе, а во делот replace кратенката или помалиот збор. Потребно е да внимаваме да не внесеме збор кој би се користел како таков односно барем не македонски збор, бидејќи ќе имаме проблем кога ќе сакаме точно тој збор да ни се појави. Откако сме ги ставиле зборовите, кликнуваме на копчето add, потоа на ok доколку немаме други зборови за вметнување.

Заштитување со лозинка

Доколку подготвувате документ со важна содржина и не сакате друг да има пристап до него, можете да го заштитите преку tools�protect при што вие одлучувате што може да се измени, а што не.

Page 73: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

71

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Следење на измени (track change)

Често се случува еден документ да го работиме подолг временски период, и врз него секогаш правиме некакви содржински измени или на еден документ етапно работат повеќе лица. Кога работат повеќе лица, најчесто тоа е некаква рецензија.

При самата рецензија рецензентот има можност на лице место да ги направи измените и предлозите за измени. За уреден преглед на направените измени и за тоа кој и каде направил измена ние ја користиме наредбата track change.

Кога е вклучена оваа опција, уредно се следи секаква измена, па дури тоа да е само една запирка или празно место. Ова е многу корисна алатка кога станува збор за документ којшто се подготвува подолго време и кога нормално се заборава каде е направена проверка, а каде не.

При користење на оваа наредба можеме да избереме каков ќе ни биде приказот, кој ја направил измената итн. Исто така, тука можат да се вметнуваат и коментари доколку е потребно да се објаснат измените.

Сето ова ни помага за усо-вршување на квалитетот на ма теријалот којшто го под гот-вуваме. Во моментот кога за-вршуваме со сите измени, за да не ни се прикажуваат полињата со податоци кој направил из-мена и коментарите, доволно е да ја избереме опцијата accept all changes од лентата со алатки на track change. Исто така, во овој дел можеме да ги прифатиме измените направени само од еден автор, односно само нашите.

Page 74: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

72

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Mail Merge

Често се јавува потреба за испраќање на циркуларни писма со скоро иста содржина односно со различни име и презиме и адреса. За приготвување на циркуларни писма, испраќање на писма по и-меил, автоматско подготвување на писма, пликови, етикети, потребно е многу време за да се направат измените. Тоа е навидум лесна и едноставна работа, но одзема многу драгоцено време. Во Word, алатката mail merge ги поедноставува тие работи.

За користење на оваа алатка не е потребна голема вештина.

Најпрво е потребно да ја креирате со др-жината на писмото и да воочите кои па ра-метри се менливи. Со активирање на на ред-бата tools�letters and mailing�mail merge wizard, десно се отвора прозорец за дијалог со неколку кратки упатства како се прави сето тоа. Најчесто тоа се прави во три чекори и тоа:

1. подготвување на работниот документ (писмо, плик, етикета...)

2. земање на податоци од извор на податоци (база)

3. спојување на документот и изворот на податоци.

Доколку веќе имате подготвено извор на податоци, потребно е само да одберете open data source, а доколку немате, треба да креирате create source data. Изворот на податоци може да биде табела во Word, Excel-документ, база во access и други облици на организација на бази на податоци. Понатаму е доволно да ги следите упатствата од прозорецот за дијалог од каде што можете и да ги печатите документите. За подготвување на налепници постапката е слична, на тој начин што ја активирате наредбата tools�letters and mailing�envelops and labels.

Кога работиме два документа паралелно и е потребно нивно спојување, наједноставно ни е тоа да го направиме со користење на алатката tools�compare and merge documents. Оваа алатка ги споредува и ги спојува документите што сме ги избрале.

Page 75: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

73

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Табели

Често се наметнува прашањето дали да се користат табели во Word или не. Дипломатски одговор би бил - што е можно помалку.

Табелата е основен начин за организација на податоци, па според тоа најчесто служи за чување и ажурирање на податоци, и за креирање на специфични обрасци. Word нуди многу опции за дизајн, но мали за работа со табели. Па затоа препорачуваме употреба на Excel кога имаме потреба за работа со табели.

Доколку сепак се решиме за табели во Word, тие се вметнуваат преку наредбата table�insert table, и кога ќе ни се појави про-зорец за дијалог, потребно е да впишеме колку редови и кол ку колони ќе има табелата. Дви-жењето низ полињата од табе лата е со притискање на копчето tab од тастатурата или со користење на стрелките. Во ве ќе направена табела можеме да додаваме или бришеме колони или редови со поставување на курсорот во поле од редот или колоната кои сакаме да ги бришема или да додадеме ред или колона пред или после, со користење на наредбите од менито table каде што визуелно се прикажани.

Page 76: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

74

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.2. EXCEL

Табеларниот начин на претставување е далеку попрегледен во однос на текстуално прикажани податоци. Визуелниот начин овозможува побрзо прифаќање на податоците. Уште поинформативно е графичкото претставување на податоци. Програмите за обработка на текст имаат ограничени можности, тие располагаат со табели во кои може да се внесат сите параметри или податоци, но не постои можност за пресметки или графичко претставување.

Решение за вакви проблеми се апликациите коишто се занимаваат со ваква проблематика. Најкористена апликација за работа со табели е MS EXCEL, и има ефикасна примена во математика, сметководство, статистика, кацелариски работења и сл. Употребата на Excel не е сложена, туку, напротив, интересна.

ВОВ

ЕД

2.3.2.1. РАБОТНА ОКОЛИНА

Работната околина е скоро иста како и кај Word и ги содржи истите елементи. Прозорецот е составен од неколку стандардни делови, лента со наредби, лента со алатки, насловна лента, работен простор, статусна лента, лента со лизгачи, линијар.

Лента со наредби

Лентите со наредби се исти со лентите од повеќето windows апликации, и се задаваат со кликнување на нив со врвот на стрелката, преку комбинација на копчиња од тастатурата и преку лентите со алатки.

Page 77: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

75

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.2.2. ОБРАБОТКА И УРЕДУВАЊЕ НА ТАБЕЛИ И ГРАФИКОНИ

Креирање и снимање на документ

Документот којшто се креира со Excel се нарекува работна книга (workgroup), стандарден дел од работната книга се три работни листови (worksheet), а работните листови се состојат од колони и редови кои во своите пресеци формираат квадратчиња наречени клетки.

Лентата со алатки е иста како и кај Word, но поради посебната намена на Excel, се појавуваат други елементи:

Лента со формули – кога имаме селектирано некоја клетка, се појавува нејзината содржина, а доколку во таа клетка има некаква формула, таа се прикажува во оваа лента.

Прозорец на работната книга – исто како и кај Word, може да бидат отворени повеќе работни книги и секоја ќе биде отворена во свој прозорец.

Наслов на колоните и редовите – буквите кај колоните и броевите кај редовите ги идентификуваат колоните и редовите во работниот лист.

Селектирана клетка – Барем една клетка е селектирана во секој момент, и ова можеме да го споредиме со курсорот во Word.

Отворањето и снимањето на документи е исто како и кај Word, (види 2.2.1.2), исто како и поголем број од наредбите. Ние ќе ги разгледаме наредбите и опциите што се разликуваат.

Page 78: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

76

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Увид пред печатење

Со оваа опција се овозможува да се види како ќе изгледа направеното на хартија без да се троши непотребно хартија.

Со притискање на копчи-њата Next и Previous постои можност за движење низ стра ниците за да се види из-гледот на сите страници.

Со притискање на коп че-то Мargins може визуелно да се приспособуваат мар-гините со кликнување врз линиите и нивно влечење. По дотерувањето на мар-гините на работниот лист се појавуваат испрекинати линии кои покажуваат каде е границата на страницата.

Во делот Setup се доте-руваат параметрите на стра-ницата како форматот и об ликот на листот, хедерот и футерот, дотерување на из гледот, повторување на пр ви от ред на сите листови до колку се работи за една го-лема табела...

Хедерот и футерот не се гледаат во работниот лист, туку можат да се постават и видат само преку користење на наредбата print preview.

Page 79: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

77

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Вметни (Insert)Понекогаш е потребно да се вметнат до-

полнителни редови и колони. Тоа се прави преку менито insert каде што избираме што сакаме да вметнеме - колона или ред.

Потоа ни се појавува прозорец за дијалог кој нè прашува каде сакаме да биде вметнато, пред, по редот или колоната.

Преку ова мени можеме да вметнеме уште работни листови, доколку ни требаат преку на-редбата insert�worksheet.

Format

Уредувањето на форматот, големината (висина и ширина) на ќелијата се врши со помош на менито Format и наредбите што се наоѓаат во менито.

При форматирање на ќелии имаме повеќе параметри за уредување:

Број – тип на податокот, најчесто е број, со нив се изразуваат различни величини (големини) со цели и децимални броеви, парични вредности, време, да-тум, проценти, дропки, текст.

Од таму можеме да избе-реме каков тип на вредност ќе ни биде прикажан. Со number се прикажуваат позитивни и не гативни броеви, броеви со де цимална запирка, бројот на децимални места се зада-ва во делот decimal places. Со cu ren cy се уредуваат и фор мулираат паричните из но си. Date се користи за фор матирање на датумот

Page 80: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

78

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

(dd.mm.yyyy), time за форматирање на времето (hh:mm:ss). Кога работиме со проценти, одбираме percentage. Text се користи кога содржината на ќелијата е текстуален податок. Custom го задаваме кога користиме различни формати.

Alignment – тука се под-редува порамнувањето на по-датоците

Фонт – се дотерува типот, големината и бојата на фон-тот.

Borders – во овој дел се уредува видот и бојата на граничните линии на ќелиите. Сите линии можат да бидат различни. Постојат копчиња за избор на лев, десен, долен, горен раб и за централни (inside) и надворешни (outline) рабови.

Patterns – во овој дел се врши боење или засенчување на полињата со цел да се потенцира одредено поле или група на полиња.

Page 81: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

79

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Protection – во овој дел се врши заклучување (locked) на одредени ќелии, редови или колони за да се заштитат податоците во нив од измени или да се скрие (hidden) одредена ќелија.

Заштита

Често се случува да имаме изра бо-тено табела на која треба да се внесат само податоците и тоа најчесто некој друг го прави. Тогаш е пожелно да си го заштитиме документот и да забраниме измени во форматирањата што сме ги направиле.

Тоа го правиме со наред-бата tools�protection, ка де што имаме можост да зашти ти-ме полиња, работен лист или работна книга.

Работа со податоци

Групите на податоци се организираат по некои критериуми за да може да се прават некои операции врз нив, внес, уредување, изработка на извештаи и др.

Page 82: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

80

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Сортирањето подразбира подре-дување на одредени податоци по некој критериум најчесто по азбучен ред, и се прави со селектирање на колоната и избирање на наредбата data�sort.

Филтрирање на податоците се вр-ши кога од голема група на податоци треба да видиме кои податоци за до-волуваат одреден услов, а се вклу-чува преку data�fi lter.

Потоа ни се појавуваат комбо-боксови кои во себе содржат кри-териуми за избор, и тоа: all, топ10, customize каде можеме ние да си дефинираме услови за барање и само вредност одбрана од листата.

Графикони

Една од најкорисните работи при работа со податоци е графичкиот приказ. Excel го овозможува тоа на едноставен начин.

По внесување на потребните податоци, се селектираат по-да тоците за кои сакаме графикон и ја одбираме наредбата insert�chart wizard, волшебникот за креирање на графикони.

Понатаму работата е интуитивна и креативна. Постојат неколку видови на графикони во зависност од видот на податоците и тоа:

Page 83: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

81

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Вертикални столбови (Column) – за да се истакнат некои вредности.

Линии (Lines) – се истак ну-ваат трендови и разлики со тек на време.

Пита (pie) – се покажува врс ка та во една целина.

Хоризонтални ленти (Bar) – за споредување на вредности во даден момент.

Области (Area) – слично како и кај линии, за да се истакне ко ли-чеството на промени во однос на времето.

Page 84: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

82

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Во вториот чекор од chart wizard имаме дополнителна опција за одре-ду вање на областа од каде што се зе маат податоците (data range). Во делот series можеме да додаваме до-полнителни серии и да им задаваме имиња на сериите.

Во третиот чекор можеме да впи-шеме наслов на графиконот во де лот titles, и имиња на оските до кол ку се работи за графиконите column, bar, line. Во делот legend се уредува позицијата на легендата за податоците, и во

data labels се избира што сакаме да ни се прикаже на грефиконот, на пример, име на серијата, вредност или проценти.

Во последниот чекор из-бираме каде сакаме да ни се прикаже графиконот, во истиот работен лист (as ob-ject in: Sheet1) или во друг работен лист (As new sheet).

Функции

Често се користи и за вршење на пресметки. За тоа е потребно користење на готовите формули или впишување од наша страна. За активирање на наредбата за формули потребно е да ја селектираме ќелијата каде сакаме да биде резултатот и избираме import�function.

Page 85: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

83

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Таму се излистани нај-користените, но има и опција за приказ на сите функции. Поделени се те матски и ги има скоро за сè, ма тематички, ло-гич ки, финансиски, три-гонометриски и др.

Потоа треба да се на-ведат параметри во за-висност од типот на функ-цијата.

Доколку сакаме са ми да впишеме некоја равенка, по-требно е во ќелијата прво да напишеме знак за еднакво „=“, па потоа равен ката.

Page 86: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

84

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

2.3.3. POWERPOINT

Потребата од презентирање на трудови, анализи, извештаи и предавања си отвора простор за алатка за помош и поедноставување на работите околу тоа. Најкористена апликација за подготовка и приказ на презентации е MS POWER POINT. Тука накратко ќе објасниме како се креира едноставна презентација. ВО

ВЕ

Д

2.3.3.1. РАБОТНА ОКОЛИНА

Работната околина е скоро иста како и кај Word, и Excel ги содржи истите елементи. Прозорецот е составен од неколку стан-дардни делови, лента со наредби, лента со алатки, насловна лен-та, работен простор, статусна лента, лента со лизгачи, линијар.

Лента со наредби

Лентите со наредби се исти со лентите од повеќето Windows апликации, и се задаваат со кликнување на нив со врвот на стрелката, преку комбинација на копчиња од тастатурата и преку лентите со алатки.

Page 87: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

85

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Креирање на презентации

При стартување на апликацијата веќе се отвора празна презентација за врз неа да се креира друга, но постои можност за избор од понудените ди-зајни за презентации. Во десниот дел од про зорецот има прозорец за ди јалог од каде што можеме да из береме празна презентација (Blank presentation), од дизајниран шаблон (From design template) или со помош на волшебник за автоматско креирање на презентација со употреба на шаблон (From AutoContent wizard).

Поглед

Работниот простор имаме можност да го гледаме со помош на неколку прикази и тоа:

Normal – почетниот приказ, каде ја гледаме работната повр-шина во рамка, има три дела, ра-ботниот простор, приказ на слај-довите во смалена варијанта и простор за забелешки.

Slide sorter – ги прикажува си -те слајдови (страни), за да мо жат лесно да се разместат ре доследно.

Slide show – овој приказ овозможува прикажување на слајдовите. Од ова корист имаме кога ќе биде готова презентацијата и ќе правиме преглед.

Page 88: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

86

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Вметни

И оваа алатка исто како и кај другите апликации претходно има за цел да ни помогне при креирањето на презентации.

Доколку сакаме да вметнеме нов слајд, го одбираме слајдот непосредно пред местото каде што сакаме да вметнеме слајд и одбираме insert�New Slide, при што ќе добиеме нов слајд спремен за вметнување на содржината.

Во овој случај можеме да избираме каков ќе би де форматот на слајдот клик ну-вајќи врз видовите на стра ни што се прикажани во десниот дел од прозорецот.

За копирање на слајд по требно е да кликнеме на слај дот што сакаме да го ко пираме и да избереме insert�duplicate slide, и ќе ни направи копија од слајдот веднаш по избраниот, а ние можеме да го наместиме каде што

сакаме.

На слајдовите исто така мо же-ме да им поставиме редни бро-еви, хедер и футер, избирајќи insert�slide number. Постапката е иста како и кај претходните две апликации.

Бидејќи целта на презентациите е да се претстави одреден труд, анализа или извештај, понекогаш е потребно да се вметнат и слики, звуци, или видеоклипови. Тоа е овозможено и начинот на вметнување е следниов. Одбираме од менито insert�picture�from fi le (за слика) или clip art за едноставен цртеж. Звуци или клипови се вметнуваат на следниот начин: insert�movies and sounds, потоа одбираме movie from fi le за видео или sound from fi ile за звук.

Page 89: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

87

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Кога се вметнуваат вакви објекти, потребно е да се назначи дали објектот автоматски ќе се стартува или се активира со кликнување на глувчето. На сличен начин се вметнуваат и табели, графикони и дијаграми. Табели се вметнуваат со insert�table, графикони - со insert�chart и дијаграм - со insert�diagram.

Анимирање на објектите

Понекогаш е потребно да ја направиме презентацијата поинтересна и повпечатлива, и за таа цел во PowerPoint е овозможено да се вметнуваат динамички ефекти. Прикажувањето може да биде одеднаш на сите објекти или објект по објект по однапред определен редослед. За таа цел можат да се придружуваат разни динамички ефекти (анимации).

За да се зададе анимација, потребно е да се постави курсорот од глувчето врз објектот, да се кликне десното копче и ќе ни се појави подмени од каде што избираме Custom animation, или преку наредбата Slide Show�Custom Animation. И во двата случаја во десниот дел од прозорецот се појавува прозорец за дијалог за анимации преку којшто вршиме избор на анимацијата што сакаме да ја употребиме на објектот.

Ефектите се групирани во 4 групи и тоа: entrance (се користи како ефект при појавување на објекти), emphasis (ги употребуваме кога сакаме да истакнеме некои објекти, особено текстуални), exit (се користат за начин на затворање или напуштање на слајдот), и motion paths (се одредува патека на движење или преместување на објектот од едно на друго место на слајдот). За секоја група имаме предложени по неколку ефекти и можноста на комбинирање се граничи со нашата креативност. Откако ќе се изврши избор на одреден ефект, потребно е да се подредат некои параметри и тоа старт, или начинот на започнување на ефектот, насока на движење и брзина на движење. Потоа имаме и дополнителни опции на стрелката десно од ефектот каде се уредува дали ќе се емитува и звук со анимацијата, кој ефект треба да се изврши по тој ефект, прецизно утврдување на брзината и темпото на извршување на ефектот и други опции.

Page 90: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

88

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Култура на презентирање

При креирање на презентации потребно е да се запомнат не-кои непишани правила, за успешна презентација.

1) Потребно е да се внимава на содржината на слајдовите, односно да не се натрупани со текст којшто никој нема да може да го прочита со оглед на количината, односно потребно е слајдовите да содржат не многу текст или са-мо клучни точки, а презентерот треба да ги образложува точките.

2) При дизајнот многу е потребно да се внимава на комби-нациите на боите коишто се избираат. На пример, не треба да се комбинираат темносина и црвена боја, зе ле-на и црвена итн.

3) Се препорачува некои слајдови да содржат графички елементи, (слики, цртежи, филмови и сл.), заради раз-бивање на монотонијата на презентацијата.

4) Големината на буквите исто така е многу важна работа. Сепак, целта на презентациите е слушателите да го ви-дат и да го слушнат презентираното.

5) Употребата на многу табели со податоци, нејасни графи-кони, исто така може да доведе до забуна.

6) Употреба на многу ефекти и анимации исто така може да го одвлече вниманието на слушателите врз ефектот, а не на презентацијата, и затоа треба да се внимава колку и какви ефекти и анимации се користат.

Page 91: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

89

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

3. ЕФИКАСНО УПРАВУВАЊЕ СО КОМПЈУТЕРСКИ РЕСУРСИ

Оваа тема претставува серија од концепти, правила и совети за ефикасна употреба на компјутерите:

� Управување со информации и документи (доку-менти, структурирање, омилени линкови, архиви, бек-ап копии, проток на информации);

� Дисциплина (спроведување правила, преци зира-на компјутерска употреба за лични цели, итн.);

� Компјутерска безбедност (ризици, корисни про-гра ми и совети за избегнување на ризици). П

РЕ

ГЛЕ

Д Н

А Т

ЕМ

АТА

3.1. ОРГАНИЗИРАЊЕ НА ДОКУМЕНТИ И ПРОТОК

Управувањето со документи кои се зачувани на компјутер е слично со управување со хартиени документи - електронските документи можат да се организираат во папки, а потоа да се зачуваат на зададена локација. Ако организацијата е непостојана, документите можат да се загубат исто како и хартиените документи.

Од таа причина, следниве совети би биле добредојдени кога размислувате за зачувување на документите на самиот компјутер (на хард-дискот) или пак на мрежата.1

1 Препорачливо е секоја институција за себе да постави збир од правила за организирање на документите. Постојат голем број апликации кои се корисни во смисла на овозможување ефикасно зачувување, организирање и брзо наоѓање на документите - основни аспекти за секоја организација која работи со големи количини на информации.

Page 92: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

90

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

3.1.1. КОРИСНИ СОВЕТИ

1. Користете кохерентен систем за управување и именување на до-кументите. На тој начин, полесно ќе ги најдете документите кои Ви се по-требни и во моментот кога Ви се по-требни. Избегнувајте комплицирани структури - ако имате потреба да зачувате повеќе документи во една папка, а не можете да ги видите сите, подредете ги по азбучен ред.

Изработените документи зачувајте ги посебно од програмските документи (во посебни папки). На тој начин го избегнувате ризикот од случајно бришење на документите кога деинсталирате или ажурирате документи.

2. Користете кратки и концизни имиња за да можете да го видите це лосно името и лесно да се дви-жи те низ системот на документи, ка ко на пример скратеници или че сти имиња. Друг метод за по ле-сно пронаоѓање документи е впи-шување на датумот во името.

3. Раздвојте ги докумен ти те “кои ги обработувате” од оние кои се “завршени”. Со ова ќе го намалите бројот на папките кои ги пребарувате кога се обидувате да лоцирате одреден документ, како и коли чината на податоци кои ги ар хи вирате. Корисно е често (еднаш ме сечно) да ги префрлате до-кументите и папките на кои не работите повеќе на друга локација или да ги архивирате.

4. Направете „shortcuts”. Ако има те потреба да пристапите на истиот документ од различни локации / документи, наместо да пра вите копии од истиот доку-

За да најдете документ на кој сте ра ботеле неодамна на Ва шиот ком пјутер, може-те да ја искористите пап ка-та на почетното мени (My Re cent Documents).

Избирајте во која папка за-чу ву вате документи! Не за-чу вувајте бескорисни доку-мен ти (на пр. Не мора да се за чу ваат сите електронски пораки).

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 93: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

91

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

мент, можете да направите директен линк до него. За веднаш да пристапите до документ, можете да направите директен линк до него на десктопот.

3.1.2. ДИСТРИБУЦИЈА НА ИНФОРМАЦИИ

Кога работите со документи, многу е важно да го имате предвид степенот на доверливост на овие документи. Јавните документи мора да се дистрибуираат и да се издаваат за на тој начин да се достапни до сите граѓани, но доверливите информации мора да се зачувуваат со цел само овластени лица да имаат пристап до нив.

Посебно внимание мора да им се посвети на доверливите информации кои се дистрибуираат по електронски пат, затоа што можат многу лесно да се умножат и дистрибуираат до трета страна; пожелно е да им се разјасни доверливоста на овие документи на сите корисници или приматели. Овие важни пораки може да се кодирани ако е тоа неопходно, и документите можат да се чуваат во папки или во архиви заштитени со лозинки или да се овозможи пристап до нив само со користење на е-знак2.

3.1.3. ПРОНАОЃАЊЕ ИНФОРМАЦИИ

За проток на хартиени документи, исто ка-ко и за електронските, важно е да се чуваат референции за нивните автори, дис печери или приматели. Оттука, ле сно е да се пронајде од каде доаѓаат од ре дени документи или информации и кој сè е известен за одредени промени во однос на тоа3.

2 Мал уред за хардвер кој корисникот го носи со себе и кога е потребно, за пристап до одредени документи/апликации, како лозинка.3 Ако ова се постигнува автоматски за електронската кореспонденција, тогаш неопходно е за писмата и документите да се чува посебна евиденција слична на онаа од и-меил програмите.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 94: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

92

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

3.1.4. КОРИСТЕЊЕ КОМПЈУТЕР ЗА ЛИЧНА УПОТРЕБА

Канцелариските компјутери се ресурси на една институција, што значи дека се во служба на извршување на работните задачи. Од таа причина, нивната употреба за лични цели треба да биде во одредени разумни граници и не треба да влијае врз секојдневните активности. Дури и ако самата институција Ви дозволува користење на канцеларискиот компјутер за лична употреба, сепак треба да ги следите следниве принципи.

Зачувајте ги сите лични до ку-менти, вклучувајќи ги и елек трон-ските пораки, во одделни пап ки. Не злоупотребувајте го про сторот за складирање на хард -дискот со големи документи (слики, музика,

итн.), затоа што постои ризик од блокирање на компјутерската меморија до граница до која програмите кои се неопходни за канцелариска работа нема да работат под оптимални параметри.

Програмите кои се инсталирани на канцеларискиот компјутер се пред мет на одредбите на ли цен-цата, која самата институција е дол жна да ги спроведува. Не е дозволено копирање или дистрибуирање на овие програми, затоа што на тој начин ги преминувате границите кои се утврдени во ли-ценцата ( види глава 1).

Препораките кои се однесуваат на комуникацијата која се оства рува преку електронска пошта и оние кои се однесуваат на безбедноста,

се директно применливи и за лични пораки и за документи. Треба да имате на ум дека целата електронска кореспонденција го користи истиот сервер; оттука, треба да го ограничите бројот на лични пораки за да не ја преоптоварувате мрежата.

Одбегнувајте користење дру га електронска комуникација (ка ко што се разговори преку Ин тер нет (т.н. чет) или испраќање по раки преку Интернет) за лична упо тре-

Не злоупотребувајте го про-сторот за складирање на хард -дискот со големи документи (слики, музика, итн.)

Не копирајте лиценцирани програми од Вашата инсти ту-ција

Не преоптоварувајте ја мре-жата со испраќање на лични и-меилови.

Не преоптоварувајте ја мре-жата со разговор и ис пра-ќање пораки преку Интернет за лични цели.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 95: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

93

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

ба, бидејќи тие апликации бараат значителен обем на проток на податоци кои се испраќаат во мрежата.

Не посетувајте ги страниците со нелегална содржина (на при-мер, програми без законски ли-цен ци) или оние кои би можеле да бидат штетни за компјутерот.4

Не приклучувајте се кон други мрежи (како оние од видот од точка до точка), освен кон оние кои се одобрени од самата институција.

Морате да имате предвид де-ка сите незаштитени пораки кои се испраќаат преку Интернет (без користење метод на коди-рање на податоците) не се без-

бед на комуникација од гледна точка на нивната безбедност и доверливост. Поради тоа, строго спроведувајте ја политиката на доверливост на канцелариските информации и нивото на пристап, засновано врз складираните информации во документи, и под никакви услови не испраќајте информации на неовластени лица.

Секоја операција која се изведува на компјутер, без ралика дали он-лајн или неконектирани на Интернет, се смета за “настан″ во компјутерската меморија. Понатаму, некои институции имаат посебни програми инсталирани со цел да го набљудуваат користењето на информатичките системи од страна на вработените. Овие програми даваат информации за користените програми, користените документи, испратени и примени електронски пораки, посетени Интернет страници, итн. Поради ова треба да бидете информирани за политиката на користење на компјутер, со цел да се избегне вршење неадекватни операции и да се заштити приватноста на работа.

4 Главно, страниците со игри (особено оние кои се играат он-лајн), страниците со содржина за возрасни, итн. Содржат шпионски програми или дури и вируси. За детали, видете го делот посветен на сигурноста во ова поглавје.

Не посетувајте страници со нелегална содржина. Строго спроведувајте ја политиката на доверливост на канцела-риски информации.

Строго спроведувајте ја по-литиката на доверливост на канцелариски информации.

Некои институции имаат посебни програми инста ли-ра ни со цел да го набљу ду-ваат користењето на ин фор-матичките системи од стра-на на вработените.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 96: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

94

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

3.2. ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТА

3.2.1. УПРАВУВАЊЕ СО ИНФОРМАЦИИ

Технологијата им помага на луѓето да комуницираат полесно, побрзо, на кое било место, но исто така може да биде извор на стрес како резултат на лавина од информации со кои сме опкружени. Ако примате 100 и испраќате 200 и-меилови дневно, количеството на информации е преголемо и изгледа невозможно да се справите со сите нив. Згора на тоа, голем дел од овие и-меилови се неважни и уште Ви заземаат многу време и Ви трошат 1-2 часа на ден само да одговорите на нив. Во овој случај, и-меилот, наместо да ни помага, нè одвлекува од важните информации.

На кој начин можеме да ја уредиме електронската пошта за да имаме повеќе време за останатите дневни активности натрупани во поштенското сандаче. Дефинирајте ги важните пораки и одлу-чете на кој начин би ги обработиле.

Организирање и автоматизација

Започнете со средување на примените и испратените и-меил пораки, за на тој начин да можете да ги дефинирате оние кои се најважни и оние на кои морате да одговорите.

Поштенско сандаче – основни правила:

1. Поштенското сандаче треба да содржи единствено и-меилови со Вашата адреса во До:5 и ЦЦ:6. Ако Вашето име

5 To: and CC: претставуваат полиња со адреса на главните приматели и секундарните на кои им се испраќа само копија од пораките6 Првото нешто што се гледа кога ќе ја отворите и-меил програмата е поштенското сандаче. Во човечката природа е најпрвин да се погледне во првата порака. Ќе бидеме во искушение да ја прочитаме, иако не е важна. Така трошиме време на пораки кои можеме да ги прочитаме подоцна (на пример, пораки примени на листата на дистрибуирање) или дури и да ги игнорираме оние кои се важни.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 97: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

95

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

е во едно од овие полиња, тоа значи дека испраќачот сакал да ја прочитате пораката и можеби да одговорите на неа (осо-бено ако Вашата адреса е во полето До:)

2. Пораките мора да се уредат според приоритетите.Редоследот за одговор на пораките е од: � Директор, менаџер или управник� Тимови и проекти на кои работите (мора да го познавате

статутот на развој на проектите и да одговорите во до-гледно време на барањата на колегите од тимот).

� Други

Во искушение сме да ги прочитаме сите пораки кои сме ги примиле на дискусиските листи на кои сме се претплатиле и сите шеги кои ни ги испраќаат пријателите. Укажуваме на тоа да не губите драгоцено време со ова или барем да ги одложите до крајот на работниот ден кога сте ги завршиле важните работи. Во спротивно, ризикувате на пладне сè уште да немате завршено со читање на пораките. Од оваа причина сите примени пораки кои не припаѓаат кон сите претходно споменати правила не треба да бидат во поштенското сандаче и така нема да бидете во искушение да ги прегледувате.

Автоматско уредување на пораките

Програмите за и-меил ни помагаат да ги средиме пораките со користење правила или филтри и различни варијанти на прикажување на пораките.

Правила/филтри

� Мора да започнете со креирање на хиерархија на папки на примените пораки. Начинот на кој се креира хиерархија зависи од вкусот на секоја единка. Нормално, се прави папка за секој проект или група на луѓе со кои комуницирате и папка за секоја листа на дискусии (или група на листи со слични теми). Исто така, можете да креирате папки во кои би ги префрлиле документите кои ги архивирате.

Потоа мора да се креираат правила/филтри за обработка на пораки. Ваквите правила го имаат следниот формат:

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 98: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

96

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Ако <правило> (на пример, и-меилот е испратен до одредена листа на дистрибуција)

� Потоа префрлете се до <посебна> папка (на папка креи-рана за соодветна листа на дистрибуција)

� <Исклучок> (на пример ако Вашето име е во полето До или ЦЦ).

Прикажување: бои и ознаки

Со цел малку повеќе да го дефинираме редоследот по кој треба да одговараме, некои програми за електронска пошта можат автоматски да ја обојат пораката според одредени критериуми (на пример, оние кои се испратени од менаџерот во црвено, оние од тимот во сино, итн.). На овој начин можете веднаш да забележите дали имате важни пораки или пораки од други категории во поштенското сандаче.

И-меил пораките можат да имаат ознака за да се поедностави класификацијата и полесно да ги најдете потоа. Некои и-меил програми овозможуваат изложување на само една категорија и-меилови, како оние кои одговараат на одредена ознака или се непрочитани.

Обработка на и-меил

По прочитувањето на и-меил, имате 4 главни опции за обра-ботка:

Активност ОписОдговор Одговорете веднаш на пораките или оставете ги

во поштенско сандаче за да одговорите подоцна. Откако сте одговориле на пораката, префрлете ја пораката во соодветната папка.

Препрати Препратете ја пораката кон друга личност (ако не е Ваш проблем или пак информацијата е интересна и за некој друг), а потоа префрлете го и-меилот од поштенското сандаче (како погоре).

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 99: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

97

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Зачувај во друга папка

Зачувај ја пораката за подоцнежен преглед во друга папка. Можете да направите ознаки за барање/пронаоѓање на пораките подоцна, а некои и-меил програми потсетуваат на пораката на одреден датум.

Избриши Ако не Ви е од интерес, избришете ја пораката.

Пребарување пораки

Најновите и-меил програми ну дат можности за пребарување, за да се пронајде и-меилот кој бил претходно примен или ис пра-тен. Пребарувањето може да се изврши во однос на неколку кри-териуми: клучни зборови (од це-лата порака или само од полето за предмет на пораката), датум, важ ност, ознаки, итн.

Автоматско давање одговор

Автоматското давање одговор е компјутерска програма која ав-томатски одговара на и-меил пораките кои се испратени. Ова, всуш-ност, е опција која во моментот овозможува автоматски одговор секој пат кога ќе се прими порака. Личноста која го испратила и-меилот за неколку минути ќе добие автоматски одговор кој Вие сте го подготвиле во автоматскиот одговарач.

Истовремено, добивате и-меил за потврда со детали за следново: � Адреса на барателот� Датум и час на испра ќа ње

на пораката� Друга информација која

е дадена во пораката на соодветната личност

Од: Mail Delivery Subsystem <[email protected]> To: <[email protected]> Датум: нед, 9 фев 2006 18:15:26 +0200 Предмет: Вратена пошта: Непознат корисник

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 100: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

98

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Автоматските одговарачи на пораки се инкорпорирани во софтверот за листи на електронско испраќање пораки, да потврдат или да откажат претплата или за други активности на листа.

Грешки при испраќањето електронски пораки

Кога електронската порака не може да се дистрибуира, ис пра-ќачот добива автоматска порака во која се објаснуваат причините за неуспехот:

Системот за електронско испраќање на пораки не може да го пронајде серверот на примателот – „Домаќин непознат” (што зна чи дека доменот во адресата на примателот не постои); � Примателот не е познат под тој сервер – „Непознат

корисник” (доменот е точен, но на соодветниот сервер не постои корисник со името дадено во пораката)7;

� Програмата може да ги пронајде и серверот и примателот, но не може да ја испрати пораката. Постојат неколку можни причини:- Мрежата може да има грешки, поради што контактот со

далечните системи е невозможен;- Далечниот систем може да биде “мртов” (на пример,

може да има проблеми со хардверот);- Далечниот систем може да е погрешно конфигуриран.

Сепак, фактот дека не сте примиле порака која јавува грешка не значи дека и-меил пораката стигнала до примателот. Возможно е да се појават одредени одложувања при испраќањето или, пак, поради грешка во пишувањето на адресата на примателот пораката може да ја добие друго лице. Поради ова, за важните пораки добро е да ја користиме опцијата за потврда на прием (означувајќи го фактот дека пораката стигнала до серверот на примателот и и-меил адресата) или опцијата за потврда дека корисникот ја прочитал пораката (што значи, примателот со автоматска порака да потврди дека ја примил Вашата порака).

7 Неодамна се појавија серија вируси кои симулираат пораки со грешки и кои бараат од корисникот да го отвори прикачениот документ за детали. Не отворајте ги ваквите прикачени документи на овие и-меилови.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 101: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

99

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

3.2.2. НЕСАКАНА ПОШТА И КАКО ДА ЈА ИЗБЕГНЕТЕБескорисната/непожелна пошта (Junk mail) вклучува „спам“

пораки (види подолу), како и други несакани пораки без разлика на нивната природа (на пример, пораки преку кои се шират информации за вируси - види подолу, во делот „Безбедност”, поттекст „Вируси”).

„Спам“ и рекламни материјали испратени по и-меил

Терминот „спам“ се користи на меѓународно ниво и со него се

дефинира посебна категорија на рекламен материјал испратен по електронска пошта - несакани електронскi пораки (обично со комерцијален карактер)8.

Главните производи кои се рекламираат во овие пораки се: страници со порнографска содржина, компјутерски програми, медицински производи, сметки за кредитни картички итн. Повеќето од овие пораки се на англиски јазик и имаат за цел да го доведат до заблуда потрошувачот.

Спам исто така промовира работи како пирамидални игри и лажни деловни понуди од кои најпознатата е „Нигериската измама” („Почитувани Господа, потребни ни се Вашите пари со цел да извадиме 2 милиони долари од банка во Нигерија. За возврат, ќе добиете 40% од овие пари”) како и „лотарија” (порака преку која Ви се соопштува дека сте добитници на голема сума на одредена лотарија и се бараат одреден број на лични податоци од Вас со цел да можете да ја примите сумата).

Прекинување на несаканата пошта

Прв совет да избегнете спам и последиците од него е да не одговарате на овие барања, за да не ја потврдите адресата на Вашата електронска пошта (голем дел од овие пораки се испраќаат на неверифицирани адреси), како и да не давате лични податоци или пари на непознати луѓе, без разлика на тоа колку нивните понуди Ви изгледаат примамливо. Исто така, пожелно е да не ги

8 Сè повеќе и повеќе земји го сметаат испраќањето на вакви пораки неприфатлива практика..

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 102: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

100

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

отворате прикачените документи на пораките кои изгледаат како спам или потекнуваат од несигурни извори.

Најмодерните програми за и-меил нудат различни мож но сти за откривање и про чистување на поштата од ре кла мен материјал до би ен по пошта9. Овие про гра ми ги анализираат при ме ните и-меил пораки и ги иден ти-фи куваат пора ки те кои би мо желе да би дат рекламен ма теријал добиен по пошта, па или ги бришете или ги пре-фрлате во посебна папка.

Понатаму, испраќачите кои вообичаено испраќаат рекламен материјал по пошта може да бидат именувани за да ги блокирате нивните пораки. Исто така, постои избор за прием на пораки само од познати луѓе (оние кои се во адресарот на програмата). Во случај програмата за и-меил да ја нема оваа можност, постојат други програми кои мо жат да ја прочистат електронската пошта.

Во двата случаја, назначено е дека од -вре ме-навреме треба да ја потврдите папката во која стојат пораките со рекламен материјал, со цел да ги повратите пораките кои можеби по грешка биле сместени во оваа категорија.

3.2.3. АРХИВИРАЊЕ НА ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТАМногу е важно да се архивираат важните и-меил пораки, особено

оние кои се официјални (исто како официјалните писма), заради евентуално поврзани активности или во случај да има подоцнежни побарувања. Нивното зачувување може да води кон акумулирање

9 Постојат програми кои можат да бидат инсталирани на сервер на институцијата. Така, рекламниот материјал се блокира уште пред да стигне до корисникот.

НЕ ДАВАЈТЕ ЛИЧНИ ПОДАТОЦИ ИЛИ ПАРИ НА НЕПОЗНАТИ ЛУЃЕ БЕЗ РАЗЛИКА КОЛКУ ПРИВЛЕЧНИ СЕ

НИВНИТЕ ПОНУДИ

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 103: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

101

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

на електронски пораки кои ќе ја отежнат работата или дури ќе ја забават програмата за и-меил.

Оттука, корисно е да ги архи ви-рате старите електронски пораки кои не често се прегледуваат за себ но од тековните електронски по ра ки. Повеќето програми за елек тронски пораки нудат пораки кои овозможуваат архивирање и пре ба рување.

Папките кои содржат архиви мо жат да се ископираат на до пол-ни телен медиум за зачувување, ка ко и за да се има поддршка за секоја сигурност. Во зависност од бројот на архивирани и-меилови и големината на папката, овој медиум може да биде дискета, це-де итн. (види подолу во поднаслов копии од архиви и безбедносни копии околу детали за архивирање, како и во врска со најпрепорачливите уреди за зачувување).

3.2.4. ПРАВИЛА ЗА КОРИСТЕЊЕ ЕЛЕКТРОНСКИ ПОРАКИ Бидејќи има правила кои се однесуваат на комуникација во

рамките на една институција, може да се изготви серија правила за користење електронски пораки во канцеларија. Воведот во една таква политика постигнува две цели:

1. Организациска: вработените се обучени за соодветна употреба на електронска пошта, што води кон поефикасна работа;

2. Правна: содржината на електронските пораки подложи на закон како и секој друг вид на комуникација.

Оттука, корисно е институциите да воведат инструкции кои, меѓу другото, се однесуваат и на:� Структурата на електронски пораки (како што е објаснето

подолу)� Назначување лице кое би ги примало копиите од испратените

пораки (цц: анд бцц:)� Кога и до кого одредени пораки се препратени

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 104: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

102

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Користење на потврда за доставување/читање и решавање на грешките при доставување

� Сигурносни ризици� Користење и-меил адреса за сопствени цели.

Краен рок за одговор

Електронската пошта главно се користи кога е потребен брз од говор. Поради ова, потребно е на секоја електронска порака да се одговори во рок од два ра ботни дена. Доколку од го ворот бара по детална до кументација, соод ветно ре шение е да се испрати

стан дардна порака, која го из -ве стува испраќачот дека по-раката е примена и за тоа кога ќе го добие одговорот.

3.2.5. КОРИСНИ ПРЕПОРАКИ ЗА КОМУНИКАЦИЈА ПРЕКУ ЕЛЕКТРОНСКИ ПОРАКИОвде зборуваме за одредени аспекти кои не се задолжителни

и кои не се алтернатива на електронските пораки, туку се повеќе совети кои би можеле да го заштедат Вашето време и да Ви го олеснат пишувањето и-меил пораки.

Примател

Испратете ја вистинската порака до вистинската адре са. Пред да испратите порака, изберете ја или впишете ја ад ре сата внимателно. Не испраќајте пораки кои се наме не ти само на една личност до колективни адреси (кои вклу чуваат повеќе приматели). Ако, пак, од друга страна од говорот е наменет за сите приматели на првичната по ра ка, тогаш испратете ја пораката до сите тие адреси. Кога пишувате до одредена институција која има неколку ад-реси за јавен контакт, осигурете се дека од сите и-меил ад реси на споменатата институција адресата на која Вие ис пра ќате е најсоодветна за прашањето дадено во пораката. На овој начин

Општо прифатливо е да се одговори на и-меил пораката веднаш, но не подоцна од два дена од приемот.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 105: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

103

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

нема да му пречите никому со Вашата по рака, а пораката ќе стигне побезбедно до самата цел.

Ис ко ристете го полето CC кога сакате да испратите порака како „индиго копија“ или „копија од куртоазија“, односно кога од примателот не се очекува да одговори (иако, се разбира, може). Типично, со ЦЦ се известува надзорниот персонал.

Користете го полето BCC: кога сакате да испратите порака како „невидлива индиго копија“. Постојат одреден број причини за користење на оваа можност:

- Да испратите копија од кореспонденцијата до трета стра-на (на пример, на колега) кога не сакате примателот да дознае за ова (или кога не сакате примателот да ја знае и-меил адресата на третата страна)

- Кога испраќате и-меил на повеќе приматели, можете да ги сокриете нивните и-меил адреси.

� Избегнувајте испраќање на неименувани пораки – види погоре во делот спам.

� Избегнувајте препратување нерелевантни пораки. Не пре-упатувајте т.н. синџир-писма, дури и ако предупредуваат на опасни вируси или се хуманитарни апели или ветувања за богатство, особено ако овие пораки содржат прилози. По ве-ќето од овие пораки влегуваат во категоријата измама (дез-информации). Бидејќи е многу тешко да се открие дали ин-формацијата е вистинска или не, најбезбедно е да се избрише споменатата порака.

Предмет на пораката

� Пронајдете го соодветниот предмет на пораката - дајте и име на пораката, кое треба да е од значење за Вас како и за самиот примател.� Не правете ги сите Ваши пораки важ-

ни. Не користете зборови како високо приоритетно, итно, или важно во самото поле за предмет на пораката, затоа што ризикувате да ја намалите вред носта на овие опции кога навистина ќе имате потреба од нив.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 106: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

104

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Содржина � Поставете го форматот на пораката од почеток: боите во

заднина, големината и бојата на текстот, или, во случај да немате потреба од посебна презентација, изберете текст-формат. Во секој случај, избраните формати мора да се соодветни на пишаниот текст. Изберете формат кој е лесно видлив од страна на сите корисници (на пр. html или rich text format, кој не може да го користи секој). Со цел да заштедите време, избегнете средување на текст додека го пишувате. Оставете ја оваа операција за крај, откако ќе завршите со пишување на текстот.

� Соодветно поставете го текстот помеѓу цитираните извадоци. Препорачливо е да цитирате од примената порака за да му помогнете на примателот на пораката полесно да воспостави врска со претходната порака. Методот кој најмногу се препорачува е внесување на одговорите во извадоците од цитираната порака, за на тој начин примателот да види на која реченица се однесува кажаното.

� Одговорете на сите прашања – Ако не одговорите на сите прашања во адресираната порака, ќе продолжите да примате пораки кои се навраќаат повторно на истите прашања, што Ви одзема време и на Вас и на соговорникот и, од друга страна, создава незадоволство. Можете да избегнете вакви ситуации со тоа што ќе понудите јасни и целосни одговори, вклучувајќи и одговори на прашањата кои би можеле да произлезат бидејќи се силно поврзани со предметот.

� Избегнувајте долги реченици. Користете кратки пасуси и место помеѓу пасусите, структурирани идеи или листи со означувања или набројувања. Обидете се да составите реченици кои не се подолги од 15-20 збора, како и пораки не подолги од 5-6 пасуса. Електронската комуникација е наменета за брза комуникација, односно примена на стил различен од оној во класичните писма.

� Не копирајте од порака или друг документ без овластување. Покрај фактот дека е неучтиво јавно да пренесувате пораки кои биле наменети исклучиво за Вас, постои и ризик од прекршување на законските одредби кои се однесуваат на авторските права, во случај кога немате овластување за репродукција на односниот текст.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 107: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

105

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Не испраќајте доверливи информации. Електронската комуникација е слична со кој било вид комуникација која се врши на различни начини, па сите правила на доверливост се применливи и овде. Исто така е корисно на крајот од пораката да внесете забелешка која ја одредува природата и одговорноста на самата содржина на пораката.

� Избегнувајте да пишувате текст само со големи букви. На Интернет, зборот напишан со големи букви се интерпретира како нагласување на истиот, па оттука ако го напишете целиот текст со големи букви, тоа значи дека се обраќате со висок тон. Нормално е дека ова ги иритира повеќето корисници, па затоа пишувајте го текстот на вообичаен начин.

Потпис

Подгответе потпис. Добивате време ако изготвите потпис кој са-мо би го вметнале во пораката. Мо жете да го организирате на тој начин што Вашиот потпис авто-матски би се вметнувал во секој и-меил кој го пишувате или во секој одговор или, пак, можете да го вмет нувате рачно. Ако не сакате при мателот да ги прими сите по-да тоци наведени во потписот, то-гаш можете да избришете дел од него кога е веќе вметнат. Користењето на претходно дефиниран пот пис Ви заштедува време при пишувањето на истите податоци на секоја порака. Мора да биде краток и да не вклучува доверливи информации, а нормално е да ги вклучува информациите за кон-такт.

Додаток

� Прикачете ги документите непосредно пред да ја напи-шете пораката. На овој начин ќе бидете сигурни дека не сте заборавиле да ја прикачите откако сте ја напишале пора-ката.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 108: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

106

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Не испраќајте долги по раки. Дури и ако при-мателот лесно мо же да прими големи пораки, тие можат да предизвикаат теш котии (блокирање на пренос) кога преминуваат преку преполни сервери или сервери со слаби перформанси.

� Компресирајте ги доку-ментите во архивиран до кумент. Ако имате по-тре ба да прикачите повеќе документи, корисно е да ги ар хи-вирате во еден документ со користење на корисни програми за архивирање како WinZip, WinRAR, итн.

� Не испраќајте проширени документи. Oпшто, додатоците со наставка .exe автоматски се бришат од страна на серверот. Ако е неопходно да испратите ваков тип на документи како додаток, препорачливо е да го консултирате примателот прет ход но, за да знае дека документот е “чист” и испратен од Вас.

Правило за листите за дискусија испратени по електронски пат*

� Не испраќајте рекламни пораки на листата или пораки кои не припаѓаат на првично предложените теми.

� Не користете ги и-меил адресите најдени како резултат на претплатувањето на одредена листа за комерцијални цели или да вознемирувате друга личност.

� Ако станете член на листата, дозволете си една или две седмици да ја следите дискусијата и тонот што се користи и дури тогаш пристапете ако мислите дека имате нешто да кажете.

* за повеќе детали за дискусиски листи види 2.2.7. Листа на адреси

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 109: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

107

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Избегнувајте агресивни разговори и контрадикторни дис кусии кои излегуваат од контрола и се непријатни за сите учесници во дискусиите.

� Следете ги инструкциите кои вообичаено ги примате кога се претплатувате на листа за дискусија.

� Пред да испратите порака, сетете се дека ќе им биде ис пратена на СИТЕ членови. Потврдете ја внимателно адресата до која испраќате. Многу пати, ако испратите одговор на порака која е испратена на листа за дискусија, пораката ќе стигне до целата листа, а не само до личноста до која е адресирана.

� Не цитирајте од пораката на која одговарате, освен ако тоа е неопходно за идентификација.

� Кога повеќе не сакате да примате пораки од листата, искористете ја адресата преку која можете да излезете од групата која вообичаено може да ја најдете или на страницата на групата или во поздравната порака или, пак, во долниот дел на секоја порака примена од листата на дискусија.

3.3. УПРАВУВАЊЕ СО ПРОСТОР НА ДИСК

Канцеларискиот компјутер, заедно со поврзаната опрема, е дел од институционалната мрежа, а тие се сопственост на таа институција. Со цел да ги одржите во оптимални услови за работење, мора да соработувате со секторот за информатичка технологија заради правилна инсталација и правилно користење на работните програми и опрема. Во случај самата институција да нема таков сектор, треба да сте подготвени да извршите дел од рутинските операции со цел продуктивноста на компјутерската работа да се крене на највисоко ниво.

3.3.1. ПРОСТОР НА ДИСКОТ Со поинтензивно користење на компјутерот, хард-дискот е

сè повеќе исполнет со стари документи од кои многу изгубиле важност или се дури бескорисни и зафаќаат место.

Со цел да го оптимизираме просторот кој е на располагање на дискот, и да направиме организација на до ку ментите и нивно полесно

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 110: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

108

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

наоѓање, се советува бри шење на документите кои веќе не се корисни10

. Исто така, се советува да архивирате стари документи на без-бедни места за да можат подоцна полесно да се пронајдат.

3.3.2. ИНСТАЛИРАЊЕ И ДЕИНСТАЛИРАЊЕНА ПРОГРАМИИнсталирањето и деинсталирањето на програми се автоматски

процеси. Учеството на корисникот е ограничено на избирање одредени опции, како што е папка, каде се зачувува соодветната програма. Иако, сами по себе, процесите не се комплицирани и може да ги врши секој корисник, за да избегнете проблеми поврзани со компатибилноста на програмите на другите компјутери во мрежата или други специфични програми за Вашата активност, препорачливо е да го контактирате секторот за ИТ пред да инсталирате нови програми.

3.3.3. СКЕНИРАЊЕ ДИСК Бидејќи податоците се пишуваат и се бришат на хард-дискот

(при вообичаено користење на компјутер), може да се појават од ре дени грешки при пишување кои можат да ги намалат пер-фор мансите во системот или да нè одведат до губење на ин фор-ма циите.

Со цел да се спречи појавата на вакви грешки или да се поправат оние кои постојат, можете да ко ристите корисни програми за скенирање на хард-дискот, кои ги кон тролираат документите или проверуваат грешки и ги по праваат, ако тоа е возможно.

3.3.4. ДЕФРАГМЕНТИРАЊЕ ХАРД-ДИСК Инсталираните програми и нивното користење заземаат место

на хард-дискот. Со цел да се коригира какво било намалување на

10 Најпрво се креираат „привремени“ документи со различни програми во текот на работата, кои по затворањето на програмата не се веќе неопходни.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 111: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

109

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

ком пјутерските перформанси ка-ко резултат на инсталираните про грамски документи „кои се раш тркани“ (фрагментирани) низ ди скот, се користи програма за дефрагментација. Оваа про-гра ма ги групира документите по програми, па на тој начин се ко ја програма има сопствени до кументи само во една област на хард-дискот, заради полесен пристап.

Дефрагментацијата на хард-дискот (разделување) мора постојано да се изведува, за инсталираните програми да работат со максимална брзина, особено кога комплексни програми кои заземаат голем простор на дискот честопати се инсталираат и се деинсталираат.

3.3.5. АРХИВИ И СИГУРНОСНИ КОПИИВажните податоци на хард-дискот мора да се архивираат од-

време-навреме, да се пренесуваат на посебен медиум за зачу-вување/складирање и да се чуваат на посебно место (операција наречена бек-ап).

Бек-ап копиите може да се чуваат на компактни дискови, ДВД, или дури на посебна локација на Интернет или на мрежниот сервер. Кога има потреба (во исклучителни случаи кога односните податоци се изгубени во компјутерот), овие податоци можат да се повратат од бек-ап копијата. Изборот за тоа каде ќе се зачуваат документите како бек-ап ќе зависи од медиумот што ќе овозможи брз и безбеден пристап по ниска цена.

Генерално, CD-RW или DVD+RW компактните дискови каде ко рисникот може да запишува податоци, најчесто се користат за меморирање на бек-ап документите (бидејќи имаат релативно висок капацитет, висока брзина на вчитување и впишување и се со релативно ниска цена). Понекогаш е корисно да складирате помала количина на податоци на дискети.

Еден друг сигурен метод е зачувување на бек-ап податоци на Интернет, со користење на платени услуги. Ако имате неколку

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 112: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

110

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

мегабајти внесени податоци, можете да користите Интернет-услуги за меморирање во Ѕахоо Briefcase или дел од место кое се нуди бесплатно од страна на хостинг-услугите за веб-страници.

Се препорачува зачувување на важни податоци на неколку места, на пример на ЦД-РОМ, како и на Интернет (ако имате соод-ветна конекција) и нивно постојано ажурирање.

Се советува на ниво на секоја институција да постојат низа пра-вила за користење компјутер, кои треба да ги вклучат аспектите поврзани со архивирање и бек-ап, како и други прашања, како што се оние кои се однесуваат на користење и-меил или доверливост и сигурност (презентирани подолу).

3.4. УТВРДУВАЊЕ НА ОВЛАСТУВАЊЕТО

Утврдување на овластувањето во електронската средина е про цес на верификација на идентитетот на испраќачот на кому-никацијата.

Идентитетот на испраќачот на комуникација може да се от-крие преку серија постапки, кои зависат од нивото на сигурност и идентификација потребни за апликацијата. Главно, тие се раз де-лени во следниве категории:

- што знаете (лозинка, фраза за премин, ПИН-број) - што имате (обично некој физички уред, на пример Smart

Cards, eToken)- што сте (биометриско утврдување на веродостојноста).

Што знаете Идентификацијата на корисникот (или корисничко име) и ло-

зинката докажуваат кој е корисникот и потврдуваат дека ко рис-никот е овластен да користи одреден дел од софтверот или да има пристап до одредена веб-страница.

Обично, самиот систем генерира корисничко име и лозинка до делена на секој корисник одделно, што подоцна корисникот ја користи за да се приклучи на системот. Овој вид на утврдување на идентитетот вклучува елементи на основна субјективна доверба, бидејќи корисникот не е проверен детално и, следователно, не овозможува високо ниво на сигурност. Без оглед на тоа, системот може да биде практично решение, иако од сечија корист би било да се направи колку што е возможно посигурен систем, со издавање

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 113: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

111

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

на пософистицирани начини на издавање на корисничко име и лозинка.

Корисничкото име е вообичаено едноставен збор како целосно име или варијации од името на корисникот и не е тајна. Она што овозможува сигурност е лозинката, клучниот збор или низа ка-рактери за потврда на идентитетот на корисникот.

На пониско ниво, како што се веб-серверите за електронска пошта - Ѕахоо, Hotmail итн., лозинката е еден збор избран од стра-на на корисникот и познат само нему, па со едноставно внесување на овој збор, корисникот го потврдува идентитетот. Посигурна е лозинката која содржи низа карактери генерирани по случаен избор од самиот систем, која не може да ја промени корисникот.

Некои системи кои бараат повисоко ниво на утврдување на идентитетот генерираат листа на лозинки (на пример 50) наменети за корисникот, кој при првото вклучување ја користи пр-вата лозинка, а при секое следно ги користи последователно ло-зинките од листата.

Откако ќе истечат сите лозинки од листата, корисникот добива друга листа или пак почнува од почеток.

Друг пример за модел “што знаеш” е ПИН-бројот, кој се користи при користење на Вашата кредитна картичка во банкомат, или посебна фраза за влез на одредена веб-страница.

б) Што имате Обично, во оваа категорија спаѓаат хардвер-уредите кои Ви се

дадени и Вие сте единствените кои треба да ги користите.

еТокен (понекогаш познат како знак за утврдување на овла-стувањето) е мал хардверски уред, кој помага во утврдувањето на овластувањето во поглед на компјутерска услуга или пристап.

На сликата подолу гледате то-кен кој воспоставува врска со ком пјутерот преку УСБ-кабел, но дру гите системи се, исто така, во со стојба да воспостават врска со ком пјутерот или со други уреди за читање (овде се вклучени Blue-tooth, ПЦ-картичка, смарт кар тичка или неконектирани уреди)11.

11 За повеќе информации за токен, можете да погледнете на http://en.wikipedia.org/wiki/Security_token

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 114: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

112

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Смарт картичката е елек трон ска картичка (слична на тради ци о-налната кредитна картичка), нај често во џебна големина или по мала, што помага во иден ти фи кување на сопственикот на кар тичката. Смарт картичката може да се користи за повеќе намени - од пристап на повеќе различни физички локации до понапредни апликации, како што се возачката дозвола или електронски па ричник.

Понекогаш методите “што знаеш“ се комбинираат со методите “што имаш”. На пример, динамичната лозинка: корисникот зема знак за лозинка во големина на приврзок за клучеви. Врската која произволно се произведува од страна на сервер за утврдување на овластувањето се снима во инфрацрвениот рекордер/читач. Се појавува алгоритам, кој произведува динамична лозинка и му ја испраќа на корисникот. Корисникот едноставно го притиска копчето on/off, добива осум дигитални броеви по случаен избор и ги внесува меморираните ПИН (4 дигитални) и оние 8 дигитални броеви се прикажуваат на дисплејот за да се логирате. Утврдувачот на овластување е единствен, непредвидлив и неповторлив.

Кои сте Вие?Овој метод се однесува на биометриското утврдување на иден-

титетот. Овде се вклучени технологиите кои мерат и анализираат човечки физички и бихејвиористички карактеристики заради ут-врдување на идентитетот.

Физички карактеристики може да бидат отпечатоци од прсти, мрежница во око и очна зеница, црти на лицето, и мерки на рака. Бихејвиористичките карактеристики се рачен потпис, глас или притискање на тастер.

Најпознати апликации се пасошите кои се издаваат во САД и најголемите европски земји кои денеска содржат биометриски ин формации.

Додека првите два метода може да бидат украдени или забо-равени, па дури и предмет на одредено умножување, последната е многу побезбедна од аспект на утврдување на идентитет, но по-ттикнува сериозни прашања во врска со приватноста.

Електронски потпис

Што НЕ Е електронски потпис:- не е скениран потпис- не е икона - не е слика- не е холограм

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 115: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

113

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Што е електронски потпис?“Е-потпис подразбира спектар од податоци во електронска

фор ма кој содржи или логички е поврзан со други податоци во елек тронска форма и е наменет за утврдување и потврда на иден-титетот на податоци на потписникот”.

Како се добива електронски потпис?Прв чекор: Одите со лична карта кај провајдерот за услуги за

електронски потпис. Провајдерот ја игра улогата на доверител и го потврдува идентитетот на личноста.

Втор чекор: Плаќате одредена сума, добивате уред за сигурност неопходен за да се потпишувате електронски (како на пример е-знак или смарт картичка). За да им пристапите на тие уреди, мора да го внесете ПИН-кодот. Можете да го промените ПИН-кодот, а Вие сте единствените кои треба да го знаат тоа.

Имате уред за безбедност + знаете ПИН-број = користење на уредот за електронско потпишување.

Провајдерот на електронски услуги може, исто така, да Ве замоли да го поврзе Вашиот компјутер и да пристапи на неговата веб-страница, со цел да добие дигитален сертификат (софтверски сертификат).

Што смеете да потпишете со Вашиот електронски потпис?Каков било електронски документ (Word документи, ПДФ доку-

менти, и-меил, итн.).

3.5. СИГУРНОСТ И ДОВЕРЛИВОСТ

Интернет носи низа предности за работа, но во исто време ини-цира општествени и правни прашања, како на пример нелегални активности, безбедност, доверливост, итн.

Сите сакаме да мислиме дека нашиот компјутер е заштитен од опасностите надвор и внатре во организацијата. Сепак, во реал-носта, постојат низа фактори кои можат да го изложат нашиот компјутер на ризик, што може да доведе до губење или кражба на податоци, а во некои случаи дури и до уништување на компјутерот. Одредени луѓе можат да навлезат во безбедносниот систем со цел да добијат информации, да испратат вируси или да инсталираат најразлични “шпионски” програми (види подолу).

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 116: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

114

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Податоците на компјутер се некогаш подоверливи од самиот компјутер и тоа е причината поради која безбедното чување на по датоци мора да се сфати сериозно. Дури и да немаме важни по да тоци на хард-дискот, „заразувањето“ на компјутерот со ин фор-мациски вирус или со друга опасна програма може да ги намали пер-формансите на еден систем или да го направи неговото користење невозможно.

Зошто мораме да се за шти-тиме себеси? Во текот на по-след ните неколку години, со са-мото популаризирање на Интер-нет, се зголеми и бројот на виру-сите, опасните апликации, итн. Сè потешко е корисникот да се за штити и да ги избегне овие про блеми.

Можеме да се заштитиме од овие ризици ако следиме не кол ку едноставни чекори да

го обез бедиме компјутерот, како на пример трајно ажурирање на оперативните системи, инсталирање на антивирусни програми или одбранбени ѕидови, со користење лозинка и создавање бек–ап заш тита.

Ризиците и начините за заштита на податоци и на компјутерот се опишани подолу.

3.5.1. РИЗИЦИ

2 ноември 1988 беше значаен ден за безбедноста на Интернет. На тој ден, штотуку дипломиран студент од Универзитетот Корнел во САД, Роберт Морис Јуниор, создаде црв, вид на програма која беше првата програма која сериозно влијаеше врз Интернет. За неколку секунди, оваа невообичаена програма ја запре работата на илјадници компјутери низ цела Америка. Беа зафатени илјадници мрежи на истражувачки институти, универзитети, но и неколку компании, кои беа поврзани на Интернет во тоа време.

За неколку часа, група волонтери се собраа да ја разрешат оваа итна состојба за најкратко можно време. Членовите на оваа група, наречена Вирус Нет, комуницираа преку телефон и преку

Главните ризици се:

� Вируси и тројанци� Шпионски програми � Програми на

“киднапирање“� Хакерски напади� Губење/кражба на

податоци

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 117: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

115

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

незафатените сегменти од мрежата. По огромен напор, успеаја да го идентификуваат изворот на проблемот, да изолираат вирус-програма и да пронајдат слабост во кодот. Ова откритие го запре ширењето на вирусот во рекордно време од само 24 часа од неговото појавување.

Иако немаше катастрофални последици, бидејќи во тоа вре-ме Интернет вклучуваше многу мал број компјутери (неколку де-сетици илјади во споредба со неколку стотици милиони како што се сега), овој инцидент беше алармен сигнал кој се однесуваше на безбедноста на информатичкиот систем воопшто и особено на мрежите…

Вирусот на Морис го имаше истиот ефект врз информатичкото општество како и првото грабнување на патнички авион во 1960-та во светот на авијацијата - ја откри ранливоста на Интернет и создаде свесност од потребата да се заштити.

Опасност за информациите - вовед

Во реалниот свет постојат луѓе кои влегуваат во куќите на дру-гите луѓе и ги крадат сите вредни работи кои можат да ги нај дат. Во виртуелниот свет, тоа се единки кои влегуваат во информатичките системи и „крадат“ вредни податоци. Како и во ре алниот свет, постојат несакани гости и луѓе кои сакаат да ја кра дат и уништуваат сопственоста на другите и компјутерскиот свет, за жал, е на удар на истиот тип луѓе.

Оваа појава е потешко да се открие и да се победи во ин фор-матичкиот свет: додека исчезнувањето на накит може веднаш да се забележи, инфилтрирањето во серверот за сметководство мо-же да се лоцира дури по неколку месеци, кога сите клиенти ќе се откажат од услугите кои ги нуди компанијата, бидејќи украдените податоци стигнале во рацете на конкурентите и им помогнале да изготват подобри понуди.

Приказните за т.н. кракери и опасни вируси се зачинетиот дел од книгите и извадоците за информатичка сигурност. Но, нај-големата опасност за сигурноста најчесто се запоставува - многу од заканите не доаѓаат однадвор туку однатре, поради тоа што човечкиот фактор е најслабата алка во синџирот.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 118: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

116

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Искористени ранливи точкиРанливоста на еден компјутер може да се подели на седум

главни категории:

1. Кражба на лозинка – методи за дознавање на лозинката на други корисници12;

2. Социјално инженерство – убедување на луѓето да откријат доверливи информации;

3. Програмски грешки и дупки – искористување на системи кои не се усогласени со спецификациите или не го заме ну-ваат стариот софтвер со нова, подобрена верзија;

4. Грешки при користење на овластувањето – наоѓање дупки во механизмите кои се користат за утврдување на овластувањето;

5. Грешки при протоколот – кога протоколите не се соодветно дизајнирани или имплементирани;

6. Проток на информации – истражување на компјутерските системи со цел да се добие пристап до информации кои му припаѓаат на сопственикот;

7. Одрекување од услуга – обид да се спречат корисниците да ги користат нивните системи.

Алатки за напад

Алатките за напад се начин да се истражи ранливоста на еден компјутер или мрежа.

Главни категории на алатки кои се користат за оваа цел се следниве13:

� Физички напад – начин да се украде или уништи компјутер, мрежа, нивните компоненти или системи за поддршка (на пр. електрична енергија)

12 Се препорачува да не ги испраќате вашите лозинки на други луѓе и да не ги чувате запишани на места до кои пристап имаат и други луѓе. Ако се сомневате дека Вашата лозинка е откриена, се препорачува да ја промените во најкус можен рок.13 Постојат други, помалку распространети начини за напад на системот: размена на информации-добивање информации од други напаѓачи или дури од луѓе кои биле нападнати (социјално инженерство), внесување наредби во една програма, користење на програма или дел од програма како вируси или мрежи, итн.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 119: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

117

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

� Вирусите се мали фрагменти на компјутерски програми кои сами од себе се размножуваат или внесуваат нивен сопствен код во други програми во случај на заразена апликација. Различен вид на вирус е „црв“ кој не ги зафаќа документите на дискот, но се шири низ мрежата.

� Тројанците се, исто така, фрагменти од програма кои ја немаат способноста да се размножуваат, но сепак се внесуваат во нормални програми. Кога корисникот ја извршува програмата, тој ненамерно го вклучува „Тројанскиот коњ“, кој вообичаено отвора задна порта на Вашиот компјутер.

� Скрипта или програма – истражување на ранливоста пре-ку активирање на скрипта или програма.

� Шпионски програми се програми за кои корисникот не знае дека се инсталирани со друг софтвер и кои се одви-ваат паралелно со други програми, собирајќи податоци за корисникот.

Алатките и начинот на кој можеме да се заштитиме од нив се опи шани подолу.

А. ИНФОРМАТИЧКИ ВИРУСИ

Во последните години, Интернет стана најкористена средина за ширење на информатичките вируси. Најчесто, персоналниот ком-пјутер се заразува со веќе заразени прикачени прилози во и-меил пораки и преку заразени документи кои се симнуваат од Интернет. Исто како и биолошките вируси (грип), и информатичките вируси се “множат”.

Видови вируси

Вирус Програмски сегмент кој се шири преку прикачен при-лог до одреден документ без знаење на корисникот. Може да зафати програми, документи и компоненти од еден оперативен систем.

Повеќето вируси имаат штетни активности, кои се по ја вуваат автоматски со самото отворање на за -разената програма или пак на одреден ден во го-ди ната. Негативната активност може да варира од модификација или бришење на документи до мо-дификација на компјутерските основни поставки.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 120: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

118

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Црв Вирусот го користи заразениот компјутер за да се раз мно жи и за да може да зарази друг компјутер. Цр вите се програми кои дејствуваат независно и се размножуваат со автоматско копирање од еден на друг компјутер, најчесто во рамките на мрежата или преку прикачени прилози на и-меил.

Тројанец Програма која дејствува без знаење на корисникот и ја истражува сигурноста на станиците на жртвата. Најчесто потекнуваат од прикачени прилози или веб-страници кои се кријат зад „забавни“ апликации или различни корисни програми.

Овие програми дејствуваат како тројански коњ, доз во-лувајќи неовластен пристап на заразениот компјутер. Еден компјутер кој е заразен од т.н. тројанец е лесен за манипулација преку Интернет. Неовластената личност може да ги извршува сите вообичаени операции (отворање програми, бришење документи, итн). Ова може да биде исклучително деструктивно, особено ако се избришат системските документи или важните зачувани документи на тој компјутер.

Методи на ширење и противнапад

Моментално најкористениот метод за ширење штетни апликации е преку електронска пошта. Некои и-меил програми ги штитат по-раките и компјутерот со автоматско блокирање на пристапот на не-безбедни прилози или преку филтрирање на и-меилот. Честопати, корисникот се намамува да го отвори прикачениот прилог со самиот предмет на пораката, или преку интересен наслов на прикачениот прилог, како на пример слика или документ.

Како и кај биолошките вируси, подобро е да се спречи информатичкиот вирус отколку да се лечи заразата. Моментално постојат најмалку дузина многу добри антивирусни програми, кои ги наоѓаат и уништуваат вирусите пред да го заразат компјутерот. Секој компјутер треба да има инсталирано антивирусна програма. Сите овие програми треба да се ажурираат на одреден период, за да се задржи чекор со новосоздадените вируси. Многу е важно да обезбедите ажурираност на програмите на Вашиот компјутер.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 121: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

119

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Б. ШПИОНСКИ ПРОГРАМИ

Интернет создаде една средина во која се создаваат програми кои се информатички вируси, но не во таков облик на вирус, туку како програми чија функција се извршува без знаење на корисникот на заразениот компјутер. Овие програми се наречени „спајвер“ и се наменети да ги следат на ви ките на корисникот (на при мер, некои шпионски про гра ми ги регистрираат по се тените веб-страници во базата на податоци, а по-тоа ги пренесуваат преку Ин-тернет до компанијата која ги создала ваквите програми).

Во повеќето случаи, тие се по врзани со бесплатни про грами кои можат да се сим нат од Интернет. Кога ин-сталирате некоја програма, со неа ја инсталирате и шпи-он ската про грама. Оние кои имаат корист од овие шпи-он ски програми се најчесто големите рекламни компании на Интернет, кои собираат податоци за Интернет-сурфе-рите14, податоци кои тие ги кори стат за да ги приспособат своите рекламни понуди. Шпионските програми често остануваат во компјутерот и ја исполнуваат својата задача дури и откако ќе се деинсталира првичната бесплатна про грама. За да се провери дали постојат шпионски програми на Вашиот компјутер15, може да се користат16 најразлични корисни про грами. Откако ќе се идентификуваат шпионските програми, истите може да се избришат од компјутерот, имајќи предвид дека

14 Оние кои сурфаат на Интернет.15 Од спајвер-програмите би ги споменале: Gator, KeyKey, SubSeven, Stealth Key-board Logger, Snapshotspy, Surf Spy, Net Spy, GhostKeylogger, Pc Activity Monitor, PC Spy, STARR, Spector, Red Hand Pro, Hacker Whacker, FreeWhack, WinWhatWhere, BossEveryware, Conducent, Aureate.16 Некои бесплатни програми, како на пример Ad-Aware или SpyBot Search & De-stroy

Помеѓу новите закани на Интернет се спајвер, адвер и други несакани софтвери префрлени на компјутерот на корисникот без негово знаење или согласност. Оваа веб-страница нуди бесплатни скринсејвери. Тие функционираат, но доаѓаат заедно со адвер, кој постојано појавува не-сакани реклами на екранот.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 122: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

120

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

во повеќето случаи почетните бесплатни инсталирани програми мо-же, исто така, да престанат да функционираат кога ќе се избрише шпионската програма.

В. ФИШИНГ

Една од најновите форми на он-лајн-измама е наречена “фишинг” (анг. - phishing). Ова е масовна дистрибуција на електронски пораки со адреси на кои можете да одговорите, врски и брендови кои се чини дека потекнуваат од некоја реномирана компанија (на пример, банка, осигурителна компанија, продавач на големо, итн.). Истите се наменети да го измамат примателот да им даде лични податоци како име на сметка, број на кредитни картички, број на лична карта, итн.

Ова навидум е легален и-маил од eBay, онлајн-страница за аукција. Го користи логото на eBay и ду-ри има “печат” од ор ганизација за заштита на по трошувачите на-речена TRUSTe. Сепак, кога ќе клик нете на линкот, тој Ве носи на лажна страница.Пораката се претставува дека до аѓа од eBay и се заканува со пре кинување на сметката. Од ко рисникот бара да ги ажурира ин формациите и да го користи ло гото на eBay и Trust-e за ле ги-тимитет.

КЛИКНУВАЊЕТО НА ЛИНКОТ ВО МЕИЛОТ ВЕ НОСИ ДО ОВАА СТРАНИЦА.

Изгледа како легитимната eBay-стра ница, но е измамничка ко пи ја која бара информации за смет ка или кредитни картички. Ко га ќе кликнете на „поднеси“, ја ис праќа информацијата на зло у потребувачот, а не на eBay-страницата.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 123: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

121

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

ПРЕСРЕТНАТИ ФИШИНГ И-МЕИЛОВИ - ваквите „фишинг“ и-меилови се во пораст. Неупатените корисници лесно можат да бидат измамени. Најдоброто правило е да не внесувате никакви лични податоци во одговор на ваквиот и-меил, па дури и да е од компанија каде веќе имате сметка.

Г. ПРОГРАМА “КИДНАПИРАЊЕ” НА ИСТРАЖУВАЧОТ

Името на овие програми потекнува од активноста “киднапирање” на предмет поради одредена цел која треба да се исполни. Активностите на овие програми не се многу штетни, но може да бидат прилично иритирачки. Тие се инсталираат автоматски кога посетувате одредени веб-страници и ја модифицираат главната страница и онаа која ја барате. Друг јасен знак за присуство на ваква програма е бавното движење низ програмата и неповрзаното функционирање на поголемите страници.

Повеќе информации за информациските вируси може да се најдат на страниците на производители на антивируси: www.symantec.com, www.mcafee.com, www.bitdefender.ro), а информации за шпионски програми или за киднапирање може да се најдат на инфо-страницата Spyware (www.spyware.spywareinfo.com), каде исто така има многу корисен форум.

Д. ХАКЕРСКИ НАПАДИТерминот “хакер” во овој извадок се однесува на луѓе кои

се об винети за сајбер-криминал. Овие луѓе користат различни

АКО НЕДОСЕТЛИВ КОРИСНИК ГИ ВНЕСЕ ПОДАТОЦИТЕ НА СВОЈАТА КРЕДИТНА КАРТИЧКА, ТИЕ ЌЕ СТИГНАТ ПРАВО ВО РАЦЕТЕ НА КРИМИНАЛЕЦОТ, КОЈ ГИ ПРЕПРОДАВА НА ДРУГИ КРИМИНАЛЦИ ЗА ИЗМАМНИЧКИ ЦЕЛИ.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 124: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

122

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

тех ники и програми за да пронајдат начин за нарушување на си-гурноста без знаење на корисникот. Ова најчесто се случува пре-ку користење на друг компјутер во мрежа или преку користење на еден од следниве методи: тројанци, вируси-црви (види погоре нивен опис), скенирање на ранливоста на компјутерите во мрежа (особено оние кои се во комуникација со други компјутери), от-кривање на лозинка (преку таканаречените “снифер” програми), добивање лозинка од некого (во тек на разговор, или едноставно преку набљудување на корисникот кој ја внесува лозинката).

Ѓ. ГУБЕЊЕ НА ПОДАТОЦИ И КРАЖБА

Бидејќи информациите кои се на компјутерот се честопати многу вредни (особено тајните, доверливи информации), исто како и за другите вредни работи постои ризик овие информации да бидат украдени. Кражбата може да се изведе преку физички пристап на компјутерот, преку поврзување со база на податоци на серверот на институцијата или преку пресретнување на разговорите или преносот на податоци (безжичните комуникации се особено ранливи во оваа смисла).

Друг значаен ризик е губењето на информациите од компјутерот. Ова може да се случи како резултат на случајно (или намерно) бришење или пак како резултат на грешка (особено во случај на системите за складирање). Најдобриот метод да се заштитат важни податоци е изготвување бек-ап копии, кои овозможуваат комплетно повраќање на податоците кога некои од нив се изменети или избришани (види, исто така, поглавје Управување со хард-диск, поглавје Архиви и бек-ап копии).

3.5.2. СОВЕТИ ЗА СИГУРНОСТ НА КОМПЈУТЕРОТ

Со цел да се обезбеди сигурноста на еден компјутер, мора да се следат неколку принципи, како што се заштитни ѕидови, антивирусни програми, филтри за електронски пораки и лозинки. Главните совети за обезбедување на сигурноста на еден систем се:

a. Секогаш ажурирајте го оперативниот систем b. Инсталирајте добра антивирусна програма

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 125: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

123

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

c. Користете заштитен ѕидd. Обезбедете го Вашиот пребарувачe. Префрлувајте програми само од сигурни извориf. Не отворајте сомнителни прикачени прилози од и-меилотg. Поставете лозинка на Вашите сметки, променете ги

лозинките и не користете ја истата лозинка за сите сметкиh. Направете бек-ап копија на сите важни податоци

Во повеќето институции, постои една професионална личност која е одговорна за администрација на компјутерите и мрежите (најчесто наречена мрежен администратор или ИТ-менаџер). Помеѓу другите одговорности, во многу случаи, имаат за задача да ја обезбедат сигурноста на компјутерите и понекогаш аспектите поврзани со архивирање и бек-ап копии. Ако имате проблем кој се однесува на сигурноста, се препорачува најпрво да го прашате одговорното лице за тоа да го разреши проблемот.

Се препорачува сите јавни институции да имаат ваков сис-темски администратор или надворешна компанија која на ба-рање ја врши оваа функција. Во случај да не може да се обратите на мрежниот администратор, се препорачува да го следите деталниот совет даден подолу, со цел да се заштити компјутерот.

А. СЕКОГАШ АЖУРИРАЈТЕ ГО ВАШИОТ ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ

Ажурирање на системот подразбира избор и инсталирање на најновите достигнувања, ажурирање во однос на сигурноста и драјверот на компјутерот. Ова ажурирање мора да се прави колку што е можно почесто, за компјутерот да ги извршува своите операции во најдобар ред и да биде помалку ранлив на напади или вируси.

Повеќето програми и оперативни системи може да се ажурираат со посета на нивните веб-страници и инсталирање на најновите компоненти, модули, итн. Оперативниот систем Microsoft Windows и некои верзии на Линукс (на пр. Mandrake) нудат програма интегрирана во самиот систем, којa автоматски му нуди на корисникот совет во врска со појавата на нови компоненти и олеснување за нивната инсталација (Автоматско ажурирање).

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 126: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

124

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Б. ИНСТАЛИРАЈТЕ ДОБРА АНТИВИРУСНА ПРОГРАМА НА ВАШИОТ КОМПЈУТЕР17

За да видите дали Вашиот компјутер е заразен, скенирајте го хард-дискот користејќи антивирусна програма18. Овие програми ги идентификуваат вирусите со помош на база на податоци и ако сретнат документ изменет од вирус додека скенираат, тие деј-ствуваат така што ја нудат можноста да го избришат или поправат заразениот документ. Бидејќи корекцијата не е секогаш најдобриот метод (на пример, кога внесените податоци може да се изгубат) за борба против активностите на еден вирус, најдобро е да се избегне заразувањето на еден компјутер.

Спречување на инфекција може да се постигне на следниов начин:

� Корисникот мора да ги скенира сите компактни дискови или дискети кои ги користи со помош на ажурирана антивирусна програма пред да започне со работа. Треба да се скенираат сите документи префрлени од Интернет и прикачените прилози испратени преку електронска пошта.

� Антивирусната програма мора да функционира цело вре ме додека се користи компјутерот и автоматски да ги на бљу-дува документите кои се отворени на компјутерот. Ажу ри-рањето на антивирусните програми е многу важно и треба да се прави седмично или барем месечно. Сите современи антивируси ја имаат способноста за автоматско ажурирање од Интернет.

В. КОРИСТЕЊЕ НА ПРОГРАМА ЗА ЗАШТИТЕН ЅИД

Програмите за заштитен ѕид се користат да го заштитат ком пју-терот од неовластени инфилтрирања и вируси. Заштитниот ѕид ги прочистува сите информации кои доаѓаат во и од компјутерот според презентирани критериуми (примател/испраќач, вид на информации, итн.).

17 Антивирусните програми придонесуваат за заштита на компјутерот од вируси, црви, Тројанци и други натрапници кои може да го нападнат компјутерот.18 Антивирусните програми се достапни бесплатно на Интернет, но за компјутери кои постојано користат Интернет и и-меил препорачуваме користење на поком-плексни програми, кои нудат дополнителни можности и поцелосна заштита.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 127: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

125

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

Заштитниот ѕид спре-чу ва неовластени лица, како хакери, но исто така и програми изработени од овие луѓе, како на пример, црви и одредени видови на вируси, да навлезат во Вашиот компјутер преку Интернет.

Користењето заштитен ѕид е особено важно ако сте цело вре-ме поврзани на Интернет (на пример, кога имате кабелска, ДСЛ или АДСЛ врска).

Заштитниот ѕид има две форми: софтвер и хардвер. Хард-вер скиот заштитен ѕид многу поретко се користи и главно го инсталира и го одржува мрежен администратор. Може да се инсталираат бесплатни или купени програми за заштитни ѕидови (достапни на Интернет)19, а некои од нив може да се вклучени и во неодамнешните оперативни системи.

Г. КОНТРОЛИРАЈТЕ ШТО СЕ СЛУЧУВА КАЈ ВАШИОТ ПРЕБАРУВАЧ

Со префрлање програма на Вашиот компјутер, пребарувачот на тој начин ја создава истата. Во случај да ја пронајде оваа информација, ќе Ве праша дали сакате да ја инсталирате бараната програма. Ако информацијата за програмата не е достапна, инсталацијата е ризична и пребарувачот ќе Ве предупреди за ова.

Сигурноста на навигацијата низ Интернет може да се зголеми со воспоставување ниво на сигурност, за пребарувачот да може да блокира одредени програми или да праша за потврда на дозволата за нивно функционирање.

Д. ПРЕФРЛАЈТЕ ПРОГРАМИ САМО ОД СИГУРНИ ИЗВОРИ

Се препорачува префрлањето и инсталирањето на програми од Интернет да се ограничи на неопходното и на префрлање и

19 Главните софтверски заштитни ѕидови се: ISS: BlackIce PC Protection; Network Associates: McAfee Personal Firewall; Symantec: Norton Personal Firewall; Tiny Soft-ware: Tiny Personal Firewall; Zone Labs: ZoneAlarm

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 128: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

126

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

инсталирање од сигурни страници20. Избегнувајте префрлање до-кументи од јавни дискусиски групи, бидејќи пристапот на истите е неограничен, како што е и нивото на ризик.

Исто така, избегнувајте отворање и префрлање на сомнителни прикачени прилози кои се примаат преку и-меил, особено ако доа ѓаат од непознат извор. Навикнете се да проверувате со анти-вирусна програма речиси сè што влегува во компјутерот, почну-вајќи од дискети и компактни дискови, па до и-меил пораки и нивните прилози. Секогаш е подобро да се спречи отколку да се лечи.

Ѓ. НЕ ОТВОРАЈТЕ СОМНИТЕЛЕН ПРИКАЧЕН ПРИЛОГ ОД И-МЕИЛ

Како што претходно изложивме, најчестиот метод за ширење на штетни апликации е преку електронската пошта. Честопати корисникот е намамен да отвори прикачен документ со некој интересен наслов на прикачениот прилог, но всушност прилогот инфилтрира вирус или друга штетна апликација.

Поради ова се препорачува да не се отвораат прикачени прилози ако не сте убедени дека тоа се корисни документи21.

Е. ПОСТАВЕТЕ ЛОЗИНКА НА ВАШАТА СМЕТКА, МЕНУВАЈТЕ ГИ ЛОЗИНКИТЕ И НЕ КОРИСТЕТЕ ЈА ИСТАТА ЛОЗИНКА ЗА СИТЕ СМЕТКИ

За да избегнете пристап на непознати лица на Вашиот компјутер до различни апликации со доверлива информација или пристап до електронската пошта, се препорачува да се користи лозинка за пристап за која само Вие знаете. Користете различни лозинки за различни сметки за, ако некоја непозната личност ја открие ло-зинката за една сметка, да нема автоматски пристап до сите други сметки.

20 Дури се советува на канцеларискиот компјутер да не инсталирате други програми освен оние кои се неопходни за Вашата работа или кои се инсталирани од страна на Вашиот мрежен администратор.21 Особено треба да се избегнуваат приклучените прилози кои содржат програми (овие начесто имаат наставки exe, com, scr)

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 129: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

127

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

За поголема безбедност, хардверските елементи може да се користат како „знак”22 кој можете да го носите со себе и без кој компјутерот или некои програми не можат да започнат да функционираат.

Ж. ПОДГОТВЕТЕ БЕК-АП ЗА ВАЖНИТЕ ПОДАТОЦИ

Бидејќи постојат различни ризични фактори, а податоците кои се складираат на компјутерот честопати се повредни од самиот компјутер, овие податоци мора периодично да се архивираат/да

22 Ваквите сигурносни елементи (честопати наречени одговори) се воведуваат од страна на корисникот во печатачите или УСБ-приклучоците на компјутерот, со цел да отпочне одредена апликација. Кога се исклучува компјутерот, корисникот ги зачувува одговорите со него, за именуваните програми да не се користат во негово отсуство.

Неколку правила кои треба да ги следите при поставувањето лозинка:� Не користете: o Ваше име или име на некого од Вашето семејство или

на Вашето милениче o Елементи од Вашата адреса: име на зграда, улица,

земја, итн.o Име на организација, проект итн.o Телефонски број, број на регистрацијаo Име на омилено лице или карактер (филм, книга, итн.)o Зборови од речникo Име на сметката за која ја креирате лозинката� Користете комбинација на карактери со помали вредности и

големи букви, бројки и други карактери (на пример, #, &, %, $, @)� Користете лозинки подолги од 6 карактери� Менувајте ја лозинката двапати годишно.

Што би била добра лозинка, а што е лозинка која треба да се одбегнува?

� Добра лозинка - %C26p03A1979$� Лозинка што треба да се одбегнува – ааа, хакер, градско собрание

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 130: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

128

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

бидат поддржани со бек-ап копии. Оваа операција мора да се прак тикува често (зависно од важноста на архивираните податоци може да се практикува месечно, седмично или дневно - во некои случаи дури и почесто), бидејќи загубените податоци често е невозможно да се повратат.

3.5.3 ПРИВАТНОСТ

Најголемата предност на Интернет е фактот дека информациите се достапни до секого. Сепак, ова може да биде непријатно кога информациите се лични и не сакаме да ги поделиме со никого (како на пример, приватна и-меил адреса или сметка во банка). Проблемот може да стане голем кога некој друг ги користи нашите лични информации за да се стекне со некаква добивка или дејствува во наше име (кражба на идентитет или измама).

Поради ова мора да се посвети посебно внимание при обра-бот ката и приложувањето на лични податоци.

Доверливоста е способност на една личност да знае кога и под кои услови неговите лични податоци може да бидат обелоденети (за повеќе детали за доверливоста, види Анекс 1 –Сигурност-Основни термини)

ДОВЕРЛИВОСТ – Владините компании и компа-ниите од приватниот сектор треба да ја заштитат доверливоста на личните податоци на граѓаните

Доверливоста на личните податоци неспорно се препознава ка ко основно човеково право, заштитено со Уставот на Република Македонија, т.е. со одредбите кои се однесуваат на заштита на при ватниот живот и неповредливоста на комуникацијата. Единките мора да се убедени дека со информациите за нив (како, на пример, лични податоци кои ги собираат владини институции23 и компаниите од приватниот сектор) ќе се постапува коректно. Со развојот на ин формациското општество, сè поголемо количество податоци се собираат, складираат и обработуваат по електронски пат. Е-влада

23 Со цел да се овозможат услуги на јавноста и да се извршат различни функции, јавните институции собираат и користат бројни информации за граѓаните, како: ниво на приходи и даноци, сопствеништво на недвижен имот, образование, поли-циско досие, возачка дозвола, медицинско досие, итн.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 131: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

129

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

и е-стопанство го проширија пристапот на јавните институции и ком-паниите од приватниот сектор до личните податоци на граѓаните. Ова со право создава страв кај граѓаните, кога од нив се бара да ги изнесат своите лични податоци.

Довербата на граѓаните е клучна за успехот на секоја програма на е-влада или е-стопанство. За да се стекне таа доверба, најважни се сигурноста и доверливоста на податоците. Оттука, владите и деловните ентитети кои сакаат да ги имплементираат е-услугите мора да ја заштитат доверливоста на информациите кои ги бараат. Поради ова, многу земји усвоиле посебно законодавство за заш-ти та на личните податоци и доверливоста24. Ова законодавство е зас новано на неколку водечки начела, генерално наречени ”правилна практика при собирање и користење на информации”:

� Ограничено собирање податоци: Информациите не тре-ба да се собираат повеќе одошто е неопходно за еден про-цес или трансакција, а сите прибрани податоци мора да се добијат по законски и правичен пат, со претходна најава и согласност на граѓанинот.

� Квалитет на податоци: Собраните лични податоци мора да се релевантни за целта на именуваната активност, мора да се точни, целосни и често ажурирани.

� Одредување на целта: Кога се собираат лични податоци, целта мора да биде јасно одредена и нивната понатамошна употреба мора да се ограничи на постигнување на целта.

� Ограничување на користењето: Личните податоци не сме-ат да бидат обелоденети, дадени или искористени за цели различни од оние кои првично биле назначени, освен при евентуална: (а) согласност на лицето, или (б) примена на законски одредби.

� Сигурност на податоци: Сигурноста на личните податоци мора да се заштити од последици како губење или неов лас-тен пристап, уништување или модификации.

� Транспарентност: Генерално, податоците не смеат да се со бираат тајно. Како генерална политика, практиката и постапките кои се поврзани со собраните податоци мора да се транспарентни - граѓаните мора да се информирани за

24 Види Закон за заштита на лични податоци

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 132: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

130

Tema 2: Koristewe na kompjuterite

постоењето, природата и целта на базата на податоци како и на институциите кои ги администрираат.

� Пристап на граѓанинот: Секој граѓанин има право на при-стап до податоците кои ги има една институција за него. Овој пристап вклучува (а) потврда за постоење/непостоење на податоци за граѓаните; (б) добивање копии од податоците во одреден временски период, по одредена цена, на разу-мен начин и во пристапен формат; (в) поткрепување на евен туално одбивање пристап и можноста за спорење на наведените аргументи; (г) можност за оспорување на по датоци на одреден граѓанин и, кога оспорувањето е оп-равдано, можност да се избришат, комплетираат или по-прават погрешните податоци.

� Одговорност: Институциите кои собираат податоци мора да бидат одговорни за спроведување на гореопишаните прин ципи.

Tema 3: Efikasno koristewe na kompjuterski resursi

Page 133: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

131

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

е-Владеење = е-Влада + е-Демократија

e-Governance претставува „владеење“ преку масовно ко рис тење на модерните информатичко комуникациски тех нологии од страна на владите и граѓаните. „Математички“ кажано

4.1. е-ВЛАДАe-Влада (е-Government) се дефинира како систематско во-

ве дување и користење на информатичките и комуникациските технологии во Владата заради промовирање на развојните цели вклучувајќи: подобрување на ефикасноста и ефективноста; зголемување на транспарентноста и одговорноста и подобрување на испораката на владините услуги кон граѓаните, бизнисите и другите заинтересирани .

Обезбедувањето на персонален компјутер, пристап до Ин тер-нет и електронска пошта1 за секој државен службеник не значи дека процесот е-влада е имплементиран, туку претставува са мо основна техничка претпоставка за започнување со него. Во ведувањето на е-влада е прилично тежок и долготраен про-цес, кој бара сериозни промени во владата, како на пример пре осмислување на процесите во секоја институција од владата и помеѓу владините институции, промена на начинот на размислување и работење на функционерите и државните службеници и сл. Затоа прв и можеби најбитен предуслов за воведување нa е-влада претставува силната политичка волја во државата за имплементација на овој сериозен процес.

1 Кога зборуваме за Интернет и електронска пошта (e-mail) се мисли на брз, сигу-рен, безбеден и заштитен пристап до Интернет 24 часа дневно и систем на елект-ронска пошта управуван од страна на владата (не Hotmail, Yahoo и сл.).

4. Е-ВЛАДА И Е-ДЕМОКРАТИЈА

Page 134: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

132

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

Процесот е-влада има три столба:G2G (Government to Government)

G2C (Government to Citizens)

G2B (Government to Businesses)

Ја опфаќа целокупната „компјутеризација“ на процесите во рамките на една институција и интеракцијата помеѓу владините институции

Ги опфаќа интеракциите помеѓу владините институции и граѓаните, односно им ги става на располагање на граѓаните услугите кои ги нуди владата

Ги опфаќа интеракциите помеѓу владата и бизнисот (компаниите и единките), односно им ги става на располагање на бизнисите услугите кои ги нуди владата

Темел за градење на комплетно електронско работење на владата претставува столбот G2G. Неговата основна компонента е осигурување на безбедна и брза информатичко-телекомуникациска инфраструктура, која ќе обезбеди комуникација помеѓу ин сти-туциите на лесен и доверлив начин. Тоа значи дека таа треба да се направи водејќи сметка за приватноста, безбедноста и сигурноста во размената на податоците помеѓу институциите. Втората негова компонента значи креирање на софтвери кои ќе овозможат лесна, брза и ефикасна размена на податоци складирани во различни типови бази на податоци и во различни институции, како и софтвери кои ќе функционираат според однапред дефинирани текови на работните процеси, документи и податоци. На тој начин корисниците на услугите на владата нема да ја гледаат сложеноста на процесите во институциите, туку само крајниот резултат.

Неколку услуги достапни во некои европски земји вклучуваат:

G2C – услуги за граѓаните:� Пријава на приходите� Барање работа� Социјални бенефиции� Лични документи� Регистрација на возила� Градежни дозволи� Пријави во полиција

� Јавни библиотеки� Уверенија� Промена на адреса на живеење-престој� Телемедицина� Упис на факултети

Page 135: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

133

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

G2B – услуги за бизнисите

� Давачки на фирмите� Данок на додадена

вредност� Регистрација на фирми� Испраќање на

податоци до Државниот завод за статистика

� Јавни набавки � Социјални придонеси на

вработените� Царински декларации� Дозволи согласно околината

4.1.1. ФАЗИ ВО ГРАДЕЊЕ РЕШЕНИЈА ЗА Е-ВЛАДА

Решенијата за е-влада се градат во четири фази, и тоа:

� Поставување на информациите on-line� Еднонасочна интеракција� Двонасочна интеракција� Целосни on-line трансакции вклучувајќи испорака и

плаќање

1. Првата фаза значи поставување на сите значајни информации од институциите на Интернет, систематизирани на интуитивен начин за посетителите, за да се овозможи лесен и брз пристап до нив. Но, тоа никако не значи нивно поставување еднаш за секогаш, туку навремено ажурирање на информациите, за што е потребно да се преземат некои организациски и технички мерки. Од организациските пред сè пожелно е да се формира „уреднички одбор“ на сајтот, кој перманентно ќе работи на ажурирање и поставување на информациите на Интернет. За лесно и ефикасно ажурирање пожелно е да се користат специјални софтвери, т.н. web publisher или content management system, чие користење е прилично лесно и нема потреба од ангажирање на ИТ-професионалци за ажурирање на информациите.

2. Втората фаза значи овозможување посетителите да сим-нуваат (download) одредени формулари поставени на сајтот потребни за добивање на одредена услуга од страна на институцијата.

Page 136: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

134

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

3. Третата фаза значи овозможување посетителите да пополнуваат online одредени формулари потребни за добивање на одредена услуга и добивање повратна информација од страна на институцијата за одредени нешта поврзани со односниот процес, како и верификација за приемот на поднесокот.

4. Четвртата фаза значи овозможување посетителите да добијат одредена услуга целосно преку Интернет, овозможувајќи притоа не само испорака на барани документи до посетителите туку и целосни плаќања преку Интернет.

4.2. Е-ДемократијаПод е-демократија се подразбира учество на граѓаните во

демократските процеси во една држава користејќи ги современите информатичко-комуникациски технологии.

Постојат повеќе алатки кои притоа може да бидат користени

во интеракцијата помеѓу граѓаните и власта, како на пример чатови, форуми, дискусиски групи и сл., преку кои граѓаните може да ги изразуваат своите мислења, ставови и потреби во однос на одредени прашања од нивни интерес и на тој начин да влијаат врз демократските процеси во државата.

Еден од најдобрите примери на е-демократија претставува

електронското изјаснување за распишување референдум по одредено прашање.

Врв на е-демократијата претставува овозможување на гласање

од страна на граѓаните. Сепак, во моментов само неколку држави ја имаат оваа можност, која сигурно во иднина ќе се популаризира повеќе.

4.3. M-ВладаВо поново време, следејќи ја тенденцијата на обезбедување на

пристап до своите услуги на граѓаните во секое време, од секое место и од секој уред, владите голем дел од своите услуги ги прават достапни преку мобилен телефон. Оттука и новиот тренд на воспоставување на „м“ наместо „е“-влада.

Page 137: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

135

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

4.4. СОСТОЈБАТА ВО МАКЕДОНИЈАВо моментов во Република Македонија е донесена стратегија

за развој на информатичко општество и се имплементирани неколку проекти е-влада.

G2G

1. Интранет портал на Генералниот секретаријат – gs.gov.mk Со имплементацијата на „Интранет порталот на Генералниот секретаријат на Владата на Република Македонија“ Вла да-та доби платформа која обезбедува детална анализа на функционирањето на секој од процесите, нивна стан дар-ди зација, едноставна идентификација на слабите точки и можност за навремено и правилно донесување на одлуки за нивна корекција.

Имплементираното решение ги опфаќа следните процеси за кои е задолжен Генералниот секретаријат:

• Процесирање на пратеничките прашања од Собранието на Република Македонија

• Следење на реализацијата на заклучоците донесени на седница на Владата на Република Македонија

• Формирање и следење на реализација на Годишната програма на Владата на Република Македонија

Придобивки од решението• Ефикасна обработка, задолжување и одговарање на

пратеничките прашања по пат на • дигитална комуникација помеѓу Собранието и Владата

– прием на прашањето и одговор по дигитален пат• дигитална комуникација помеѓу Владата и министерствата

– задолжување на министерствата и прием на одговорот во Владата

• Ефикасна обработка, задолжување и пронаоѓање на

заклучоците усвоени на седница на Влада на РМ по пат на• задолжување на министерствата по дигитален пат• интеграција на целата електронска историја на заклучоците

во еден систем со можност за пребарување по различни параметри

Page 138: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

136

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

• Поедноставување на постапката за креирање и следење на реализацијата на Годишната програма на Владата

• прием на иницијативите од Министерствата по дигитален пат во единствен формат

• автоматско креирање на документот за Програма на Влада од усвоените иницијативи

Една од главните цели која е остварена со ова решение е едноставното следење на клучните параметри на процесите

2. Електронска седница на влада (e-Session) Системот овозможува Владата да ги подготвува и да ги

одржува седниците преку современ интегриран информатички систем, овозможувајќи ефикасност, економичност, мобилност, транспарентност, одговорност и следење на процесот на подготовка, спроведување и секојдневната координација на одлуките од седниците на Владата на Република Македонија.

Причини за воведување на е-седница:• Транспарентност во работењето на Владата • Намалување на трошоците за подготовка на материјалите

(80 копии!!!)• Редефинирање и оптимизација на процесот на контрола и

одобрување на документите• Мерење и следење на перформансите на Владата• Зголемена агилност на администрацијата • Искористување на потенцијалот на постојните инвестиции

во информатичка технологија

Придобивки од воведување на системот:• Зголемена ефикасност на членовите на Владата во време

на подготовка и одржување на седниците• Намалување на времето потребно за подготовка на седница

на Владата• Едноставна и флексибилна комуникација министерства

–Влада• Придонес кон реформата на јавната администрација

овозможувајќи акумулирање на „владино знаење/ресурси“• Активно учество на сите корисници во процесот во кое било

време и од кое било место• Зголемена транспарентност во работата и достапност на

одлуките до јавноста• Мерење на ефикасноста во работата на државните

службеници

Page 139: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

137

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

• Голема заштеда – намалување на трошоците за подготовка и одржување на седниците на Генералниот колегиум, комисиите и Владата на Република Македонија

3. Eлектронски систем за водење нa буџетскиот процес (e-Budget). Системот го покрива процесот на подготовка на буџетот на Република Македонија, а буџетските корисници ќе може да вршат поднесување на буџетски барања преку Интернет. Системот ќе нуди зголемена транспарентност и подобра комуникација меѓу буџетските корисници и фондовите со Министерството за финансии и подобра анализа и планирање на буџетот.

4. Електронски систем за обработка на податоците од

рецептните обрасци (EPDP) ќе овозможи подобрено следење на потрошувачката на лекови, како и подобрено следење на препишувањето на лекови засновано на ЕБМ (Evidence Based Medicine) во здравствениот сектор на Република Македонија. Како клучни корисници на системот се јавуваат повеќе институции: Министерството за здравство, Бирото за лекови, Фондот за здравствено осигурување (ФЗО), како и сите аптеки и Комората на лекови/стоматолози.

G2C

1. Онлајн пријава за работа во државниот сектор (Apply online) http://prijava.ads.gov.mkAпликацијата за елек-тронско подне сување на пријави за вработување на државни сл у ж бе-ни ци е поефикасен, побрз, потранспарентен и поевтин систем, ка-ко за граѓаните, така и за др жавната ад-министрација. Нема повеќе комплицирани процедури и чекање пред шалтери како и поднесување на непотребна документација која чинеше минимум 5000 MKD.Системот беше пуштен во употреба на 19 декември 2005 и75% од апликациите во првите два месеци на употреба беа доставени преку Интернет. Само два месеци по пуштањето на системот во употреба, вкупниот број на примени

Page 140: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

138

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

апликации се изедначи со вкупниот број на апликации примени во текот на претходната година.

2. uslugi.gov.mk Информативен портал на Вла-дата за услуги кон граѓани и деловни субјекти (G2B)uslugi.gov.mk претставува ин формативен портал кој го подобрува пристапот и користењето на информа ци-ите од јавниот сектор и на граѓаните и деловните субјекти им обезбедува едноставен пристап до основните услуги на јавната администрација. Во исто време промовира online интеракција помеѓу граѓаните и Владата.

Придобивки• Намалено време за пронаоѓање на информација за услугите

на Владата• Навремен и едноставен пристап до информација за промена

во услугите на Владата• Намалено време и трошоци за дистрибуција на

информациите за услугите • Поврзување на органите на Владата и воспоставување на

појдовна точка за воспоставување на централно место за градење на “владино знаење”

• Воспоставување на процедури за едноставна промена на постојните и воведување на нови услуги

Подготовката, обработката и објавата на содржините е целосно децентрализирана и дистрибуирана низ сите органи на Владата. За подготовката, обработката и објавата на содржините за секоја услуга директно се надлежни ресорните државни службеници. Секое прашање во врска со соодветна услуга пристига кај ресорните државни службеници кои се грижат за навремен и квалитетен одговор. За секој орган од Владата е имплементиран одделен портал кој обединува множество од портали за секоја услуга од соодветниот орган. Преку овие портали државните службеници управуваат со содржините за секоја од услугите и одговараат на поставени прашања. Секоја промена во услугите иницира процес на верификација и одобрување од раководно лице. За квалитетот

Page 141: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

139

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

на содржините и оперативноста на сите државни службеници се грижи централно координативно тело во состав на Генералниот секретаријат на Владата на Република Македонија.

Со имплементацијата на uslugi.gov.mk се овозможи:• Интегрален поглед на сите услуги на Владата кон граѓаните

и бизнисите• Децентрализација на одговорноста за промена на услугите• Транспарентност и отвореност во комуникацијата со

граѓаните• Централизирано делегирање и следење на работни задачи

поврзани со услуги кон граѓаните• Соработка во подготовка на формулари

Можност за креирање тимови за интервладина соработка на проекти.

G2B

1. Електронски јавни набавки (e-Procurement) https://www.e-nabavki.gov.mk

Системот за електронски јавни набавки нуди по го-лема транспа рент ност и заштеди на парите на даночните обврзници и со тоа значително се зглемува довербата во јавните набавки. Сис-те мот исто така нуди нови деловни можности за повеќе компании. Искуството од други држави јасно покажува дека повеќе компании се појавуваат на пазарот кои учестуваат во јавните набавки со што се зголемува конкуренцијата а со тоа се намалуваат цените и се генерираат значителни заштеди.

2. е-даночни услуги (e-Tax Services) http://etax.ujp.gov.mkСистемот за електронски даночни сервиси е развиен за сите даночни обврзници, но Управата за јавни приходи првично ќе ги покани најголемите компании да го користат системот. Сите даночни пријави ќе може да се испраќаат по електронски пат, а со тоа се прават заштеди во време и пари и се намалува бројот на грешките при пополнување на пријавите. Системот ќе придонесе за зголемување на ефикасноста и транспарентноста во работењето на УЈП.

Page 142: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

140

Tema 4: E-Vlada i E-Demokratija

Службен весник на Република Македонија

Објавувањето на законите, другите прописи и акти се врши во печатена т.е. хартиена форма, а од крајот на 2003 година и во електронска форма - База на податоци на сите важечки законски и подзаконски акти од 1945 година до денес и истата е поставена на WEB-страната на претпријатието (www.slvesnik.com.mk). Во базата се вградени преку 7000 прописи, од кои околу 5000 се важечки, а околу 1500 од нив се закони. ЈП Службен весник на РМ има голема архива, во електронска форма, на сите прописи што се во сила.

Во Базата на податоци интегрално се наоѓаат и сите броеви на “Службен весник на РМ“ од 2001 година до денес, и тоа комплетно, со службениот и огласниот дел.

Со реализацијата на овој проект вработените во законодавната, извршната и судската власт, како и сите други заинтересирани можат непречено да го користат законодавството на Република Македонија и во дигитална форма.

Правната регулатива во електронска форма во Базата на податоци, во апликацијата e распоредена во 22 области и 67 подобласти, која ја следи систематизираноста на Регистарот на прописи, овозможува лесно пребарување, користење и поврзување со тематските поглавја на Базата на податоци на Европската Унија, што е од особено значење за сообразувањето на целокупниот правен систем на Република Македонија со европското законодавство.

Иако услугата не е бесплатна, годишната претплата на електронската верзија е помала од годишната претплата за печатената верзија.

Применети се и XML стандарди во подготовката и изработката на Службен весник. Постигнат е поголем степен на автоматизација во процесот на креирање, уредување и издавање на изданието, едновремено генерирајќи формат на документ согласно XML стандардите на ЕУ.

Page 143: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

141

Tema 5: Makedonska zakonska ramka

5. MАКЕДОНСКА ЗАКОНСКА РАМКA

5.1. ЗАКОН ЗА ПОДАТОЦИ ВО ЕЛЕКТРОНСКИ ОБЛИК И ЕЛЕКТРОНСКИ ПОТПИС

Со овој закон и подзаконски акти

се овозможува:• Давање на правна сила на

податокот во електронски облик, односно неможноста да се одбие или да не се прифати истиот како доказ само затоа што е во електронски облик;

• Изедначување на правната важност на електронскиот документ со документот во писмена форма;

• Изедначување на важноста и давање на сила на доказ на електронскиот потпис со квалификуван сертификат даден во врска со електронски податоци со своерачниот потпис даден во врска со хартиени документи;

• Формирање и функционирање на правни лица кои ќе издаваат сертификати за електронски потпис.

Со сертификатите за електронски потписи се овозможува сигурна комуникација, кореспонденција и вршење на трансакции по електронски пат помеѓу правни и физички лица. На тој начин се овозможува замена на писмената комуникација и се отстрануваат бариерите поврзани со растојанието помеѓу субјектите.

Сл.весник бр.34/01 и 6/02

Page 144: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

142

Tema 5: Makedonska zakonska ramka

5.2. ЗАКОН ЗА ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ Законот ја уредува заштитата на личните податоци како една

од основните слободи и права на граѓаните, а особено правото на приватност во врска со обработката на личните податоци.

Главни начела на кои се заснова законот и кои треба да се почитуваат во практиката се: законитост и праведност при обработка на личните податоци, спецификација на целта заради која е формирана збирката на личните податоци, слободен пристап до збирката на лични податоци од страна на субјектот на лични податоци, посебна заштита на посебните категории на лични податоци, пренос на личните податоци во други држави и создавање на одговорни контролори и обработувачи на збирки на лични податоци.

Со Законот се воспоставува Дирекцијата за заштита на лични податоци како самостоен и независен државен орган со советодавни и контролни надлежности во областа.

5.3. ЗАКОН ЗА КЛАСИФИЦИРАНИ ИНФОРМАЦИИ Со овој закон помеѓу другото се уредуваат мерките и ак тив-

ностите за информатичка без бед-ност, односно: сертификација на комуник ациско-информатички системи (КИС) и процеси; проценка на можно нарушување на безбедноста на КИС; утврдување на методи и безбедносни процедури за прием, обработка, пренос, чување и архивирање на класифицирани информации во електронска форма; заштита на информациите при процесирање и чување во КИС; дистрибуција на криптоклучеви и друг криптоматеријал; криптографска заштита на КИС; определување на зони и простории заштитени од компромитирачко електро маг-нетно зрачење и инсталирање на уреди за чување на класи-фицирани информации.

Целта на овој Закон е обезбедување на законито користење

Сл.весник бр.7/05

Сл.весник бр.9/04

Page 145: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

143

Tema 5: Makedonska zakonska ramka

на класифицирани информации и оневозможување на секаков вид на незаконски пристап до информациите. Под информација од интерес за РМ се подразбира секоја информација или материјал изготвен од државните органи и институции, но и други домашни и странски правни и физички лица кои се однесуваат на безбедноста и одбраната на државата, нејзиниот територијален суверенитет и интегритет, уставниот поредок, јавниот интерес, слободите и правата на човекот и граѓанинот.

За обезбедување на доверливост, интегритет и достапност на класифицираните информации во КИС се спроведува про-цес на безбедносна акредитација, кој опфаќа: акредитација, сертификација и евалуација.

Со Законот се воспоставува Дирекција за безбедност на класифицирани информации како самостоен орган на државната управа со бројни надлежности во оваа област.

5.4. ЗАКОН ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР Овој закон ги уредува условите, начинот и постапката за

остварување на правото на слободен пристап до информациите од јавен карактер со кои располагаат органите на државната и локалната власт и други установи, институции и претпријатија.

Целта на Законот е да се обезбеди јавност и отвореност во работењето на имателите на информации, а на физичките и правни лица да им се овозможи да го остваруваат правото на слободен пристап до информации од јавен карактер. Општото правило кое овој закон го воспоставува е дека слободен пристап до информациите имаат сите правни и физички лица, а само со закон се определуваат исклучоците од ова правило.

Заради почитување на законските одредби во оваа област, законот воспоставува независна Комисија за заштита на правото за слободен пристап до информациите од јавен карактер, чија главна надлежност е да одлучува по жалбите против решението и заклучокот со кои имателот на информацијата го одбил барањето за пристап до информации на барателите.

Сл.весник бр.13/06

Page 146: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia
Page 147: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

145

АНЕКС 1: БЕЗБЕДНОСТ – ОСНОВНИ КОНЦЕПТИ

Во однос на информациите на Интернет, постојат три основни важни безбедносни концепти: доверливост, интегритет и достапност. Концептите поврзани со луѓето кои ги користат информациите се: автентикација, авторизација и прифаќање.

ДОВЕРЛИВОСТКога овластено лице чита и копира информација, резултатот е познат како загуба на доверливоста. За неколку вида информации доверливоста е многу важен атрибут. Примерите на ваквиот вид информации вклучуваат медицински и осигурителни записи, лични податоци на граѓаните, податоци добиени преку истражување, одредени инвестициски планови, итн. Во одредени средини може да постои законска обврска за заштита на приватноста на единката (банки и кредитни компании, болници, лекарски ординации, лаборатории за медицински испитувања, психолошки ординации итн.).

ИНТЕГРИТЕТКога е достапна на небезбедна мрежа, информацијата може да биде изменета. Кога една информација е изменета на неочекувани начини, резултатот е познат како загуба на интегритетот.

Тоа значи дека податоците претрпуваат неовластени модификации, како резултат на човечки грешки или намерни активности. Интегритетот е важен кај финансиските податоци, во контролата на воздушниот сообраќај или во сметководството.

ДОСТАПНОСТИнформациите може да се избришат или да станат недостапни. Резултатот од тоа е познат како недостапност. Тоа значи дека лицата овластени за пристап до информацијата не се во состојба да дојдат до неа.

Достапноста е честопати најважниот атрибут на услужните компании, кои зависат од информациите (планирање на воздушниот сообраќај, онлајн информативни системи итн.). Достапноста до информациите на мрежите е важна за сите оние

Page 148: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

146

чиешто работење или образование зависи од поврзаноста со мрежата. Во случај некој корисник да нема пристап до мрежата или до некоја од услугите кои мрежата ги дава, тој е лишен од таа услуга.

Page 149: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

147

АНЕКС 2: КОДЕКС НА ОДНЕСУВАЊЕ ПРИ КОРИСТЕЊЕ ИНФОРМАТИЧКО-КОМУНИКАЦИСКА ТЕХНОЛОГИЈА НА РАБОТНОТО МЕСТО

1. Консултирајте се со мрежниот администратор за корисничките права што ги имате на Вашиот компјутер на работа. Никогаш не инсталирајте нешто ако не знаете точно што инсталирате;

2. Употребувајте го Вашиот компјутер исклучиво за работи поврзани со работните задачи, освен ако имате дозвола да го користите и за одредени, ограничени лични потреби. Ако го користите и за лични потреби, тоа не треба да влијае врз Вашите работни активности, а личните документи треба да се чуваат во посебни папки;

3. Користете ја службената и-меил адреса само за цели поврзани со работата. Не зачленувајте се на листи за прием на пошта или онлајн форуми и не користете ја таа адреса за испраќање циркуларни писма;

4. Користете автоматски и-меил потпис, за сите приматели на електронски пораки веднаш да знаат кој сте и кои се Вашите детали за контакт;

5. Не отворајте сомнителни прилози кои ги добивате заедно со и-меил пораките;

6. Обидете се да го запомните Вашиот лозунг и не го запишувајте. Никогаш не откривајте му го на никого, па дури ни на Вашите колеги;

7. Зачувувајте резервни (бек ап) копии на Вашите документи и и-меил пораки. Консултирајте се со Вашиот мрежен администратор како се прави тоа;

8. Ако работите со доверливи податоци, секогаш употребувајте дополнителни безбедносни мерки;

9. Користете заштитен ѕид и софтвер против вируси. Не ги деактивирајте само затоа што го забавуваат Вашиот

Page 150: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia

148

компјутер; исто така, препорачливо е да користите софтвер против „спам“ и против „спајвер“;

10. Не бришете ги и-меил пораките или документите/папките само затоа што сметате дека веќе не Ви се потребни – подобро е истите да се архивираат; користете ги архивирачките капацитети на Вашата мрежа/компјутер.

Важно: Запомнете дека компјутерот остава многу траги на Интернет, така што во најголем број случаи лесно може да се открие што сте работеле.

Page 151: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia
Page 152: Priracnik informaticka i komunikaciska tehnologia na republika makedonia