Türk Farmakoloji Tarihi

Prof. Dr. Mehmet MELLI Dr. Cağfer GÜLER

Prof. Dr. Yılmaz KURT

Türk Farmakoloji Tarihiii

Türk Farmakoloji Tarihi

Prof. Dr. Mehmet MELLİDr. Cağfer GÜLERProf. Dr. Yılmaz KURT

Copyright © 2015

Bu kitap 2936 ve 5946 sayılı fikir ve sanat eserleri hakkındaki yasaları koruması altındadır. Tüm yasal hakları saklıdır. Bu yasa hükümleri gereğince kitabın bölümlerinden veya tamamın-dan alıntı yapılamaz, fotokopi yöntemi veya herhangi bir veri saklama sistemi ile çoğaltıla-maz, kitap haline getirilemez. Türk Farmakoloji Tarihi adlı kitabın her türlü yayın hakkı Türk Farmakoloji Derneğine aittir.

ISBN 978-975-7863-19-9

Tasarım - DüzenlemeHüseyin Çağlıkasap

BaskıÖZDOĞAN MATBAA YAYIN LTD. ŞTİ.İvedik OSB Matbaacılar Sitesi 1514. Sokak No: 29Yenimahalle ANKARA Tel: 0 312 395 8 500 -501 - 502www.ozdogandigital.com

Türk Farmakoloji Tarihi iii

Türk Farmakoloji Tarihi çok uzun yıllar süren bir hazırlık ve düşünsel birikim sürecinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Kuşkusuz bu projenin isim babası ve sahibi Sayın Prof. Dr. Meh-met Melli’dir. Projenin başlandığı dönemde yönetim kurulu üyesi olarak benim de önerilerimle bu konuda tarihçilerden destek aldık ve bu şekilde teklifimizi kabul eden Dr. Cağfer Güler ve Prof. Dr. Yılmaz Kurt sayesinde bu iş daha tarafsız ve profesyonel bir içeriğe kavuştu. Kitabın tasarım ve düzenlemesi Alp Ofset Matbaacılık’tan Hüseyin Çağlıkasap vasıtasıyla yapıldı, an-cak daha sonra içeriğin bu sunuşun yazıldığı güne kadar güncellenmesi kendi bilgisayarımda gerçekleşti. Türk Farmakoloji Derneği Yönetim Kurulu’na da bu faaliyeti desteklemek ve so-nuçlandırmak düştü.

Türk Farmakoloji Tarihi’ni Derneğimizin 50 yılına adıyorum. Kitabın kağıda baskısı sı-nırlı sayıda kopya için yapılacaktır, ancak içerikten çok geniş kitlelerin yararlanabilmesi için aynı zamanda Türk Farmakoloji Derneğinin internet sitesinde açık erişimli olarak yayınlana-caktır. Bugüne kadar kitabın gerçekleşmesinde emeği geçen herkese çok teşekkür ederim.

Saygılarımla

Prof. Dr. Öner Süzer

Türk Farmakoloji Derneği Yönetim Kurulu Başkanı

(İstanbul, 22 Aralık 2015)

Sunuş

Türk Farmakoloji Tarihiiv

Türk Farmakoloji Tarihi v

Türk Tıp Tarihi içerisinde özel bir yeri olan Türk Farmakoloji Tarihi konusunda bugüne kadar çoğunluğu tıp tarihçilerimiz tarafından kaleme alınan ve Farmakoloji bölümleri tarafın-dan yayımlanan birçok makale ve broşür bulunmaktadır. Türk Farmakoloji Derneğinin ülke çapında Farmakoloji bölümlerini tanıtmak amacıyla yapmış olduğu çalışmaları da bu bağlam-da saymak gerekir. Ancak konunun Osmanlı Tıp Tarihi ile birlikte ele alınıp günümüze kadar kapsamlı bir şekilde incelenmesi ilk defa gerçekleşiyor.

Türk Farmakoloji Tarihi isimli kitabın hazırlanması projesini ortaya atan ve bu önemli işi bizlere veren, Türk Farmakoloji Derneğinin o dönem başkanlığı görevinde bulunan Prof. Dr. Mehmet Melli olmuştur. Kendisi bize gelip bu projesini açtığında bu zor işi kabul etme cesaretini gösterdik. Aramızda yaptığımız iş bölümü uyarınca 1923 yılına kadar olan Osmanlı dönemindeki gelişmeleri anlatan I. ve II. Bölümler Prof. Dr. Yılmaz Kurt tarafından kaleme alındı. 1923- 2010 tarihleri arasını anlatan III., IV., V., ve VI. Bölümler Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalı’ndan Dr. Cağfer Güler tarafından yazıldı. Kitabın VII- X. Bölümleri ara-sında yer alan konular Prof. Dr. Mehmet Melli’nin çabaları ile oluşturuldu. Prof. Dr. Mehmet Melli ayrıca kitabı baştan sona okuyarak gerekli düzeltmelerin yapılmasında bir tıpçı olarak büyük katkı sağlamıştır.

Eserin Osmanlı tıbbı ile ilgili ilk iki bölümü için İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) belgelerinden yararlanıldı. Bu arşivden aldığımız 100 kadar belge içerisinde özellikle Prof. Dr. Âkil Muhtar Özden ile ilgili orijinal belgelerden yararlandık. Kitabın ana konusundan fazla uzaklaşmamak için Osmanlı saray hekimleri ve Osmanlı dönemi tıp ve eczacılığı konu-sunda mevcut bilgilerin derli toplu bir özetini vermekle yetinmek zorunda kaldık.

1923’ten sonra farmakolojinin gelişimi, esas olarak akademik kariyer, örgütlenme çer-çevesinde gelişim gösterdiği için tıp, eczacılık, diş hekimliği ve veteriner fakültelerinin farma-koloji anabilim dallarının tarihçeleri etrafında anlatılmaya çalışılmıştır. Diğer yandan Sağlık Bakanlığı’na bağlı Refik Saydam Hıfzısıhha Enstitüsü’ndeki farmakolojinin gelişimine de geniş yer verilmiştir.

Ayrıca farmakoloji bilim dalı mensuplarının bir sivil toplum kuruluşu olarak örgütlenme çalışmalarının öyküsü de yazılmış, eserleri ve önemli buluşları hakkında bilgi verilmiştir.

Önsöz

Türk Farmakoloji Tarihivi

Eserin, Türk Farmakoloji Derneğinin ve Prof. Dr. Mehmet Melli’nin çabalarıyla derlenen VII.- X. Bölümlerinde ise, Farmakoloji bölümleri hakkındaki künye bilgilerine yer verilmiş, far-makolojinin ulu çınarlarıyla yapılan söyleşiler ve hayali cihan değer anılar yer almıştır. İstan-bul Başbakanlık Arşivi’nden belgelerin alınması ve Prof. Dr. Hüsrev Hatemi ile söyleşi yapıl-ması Okt. Ebubekir Keklik tarafından gerçekleştirilmiştir. Dr. Cağfer Güler tarafından yazılan bölümlerin bilgisayara aktarılması işini Mehmet Koca üstlendi. Dipnotların düzenlenmesinde Araş. Gör. Muhammed Ceyhan; mizanpaj işinde Araş. Gör. Ertan ünlü emek harcadı. Mustan Şahin ise 3.,4.,5. ve 6. bölümlerin bilgisayarda yeniden düzenlenmesinde yardımcı oldu. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesinden Mustafa Sönmez ile Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezine bağlı Refik Saydam Kütüphanesi sorumlusu Hasan Kaya ilgi ve yardımlarını esirgemediler. Sahaf Erdal Özdemir ve Güven Özgüç bazı kaynakların temininde yardımcı oldular. Ali Baltacıoğlu bazı kaynakların temini ve Türk Üniversite Tarihine dair kimi konularda tereddütlerimizi gider-miştir. Prof.Dr. Neşe Özden ile Doç.Dr. Bekir Koç çalışma süresince teşvik ve ilgilerini esirge-mediler. Kendilerine teşekkür borçluyuz.

Bu kitabın hazırlanmasında fikir babası olan Prof. Mehmet Melli’nin, kitap bilgilerinin derlenmesinde ve kontrolündeki emeklerinin ve katkılarının çok önemli olduğu bir gerçektir. Sayın Melli’nin gayretleri ve sonsuz sabrı olmasaydı bu eserin ortaya çıkması imkânsızdı.

Türk Farmakoloji Tarihi’nin yazılmasında gerekli bilgi ve belgeleri bizlere ulaştıran bütün Farmakoloji Bölümleri’nin desteklerini gördük. Bize destek sağlayan bütün farmakologlarımıza burada açık teşekkürü bir borç bilmekteyiz. Kitabın IX. bölümünü oluşturan “Türk Farmakoloji Derneği Tarihi” Dr. Mehmet Melli ve Dr. Eyüp Sabri Akarsu tarafından hazırlanan ve Türk Far-makoloji Derneği bülteninin Mayıs 1992 tarihli 16. sayısında yayınlanan metnin Dr. Eyüp Sabri Akarsu tarafından güncellenmesiyle oluşturulmuştur. Kitabın VI. Bölümünde yer alan “Türk İlaç Endüstrisi ve Farmakoloji” bölümü Dr. Oğuz Akbaş tarafından kaleme alınmıştır. Her iki farma-koloğa değerli katkıları için çok teşekkür ederiz.

Kitabın hazırlanması sırasında kendileri ile söyleşi yapmış olduğumuz Hüsrev Hatemi, Oğuz Kayaalp, Burhan Kıran, Kemal Önen hocalarımıza bize vakit ayırıp değerli bilgilerini paylaştıkları için teşekkür ediyoruz. Maalesef Hocamız Oğuz Kayaalp’i 2013 yılında kaybettik, kendisini rahmetle anıyoruz.

Eserin Farmakoloji ve bütün tıp dünyasına önemli bir hizmet olacağı umudu taşıyarak eksikliklerden dolayı hoşgörü diliyor, adlarını tek tek sayamadığımız ancak bize katkı sağla-mış bulunan bütün arkadaşlarımıza, arşiv görevlilerine, kitabın basıma hazırlanmasında çok büyük emeği geçen Alp Ofset Matbaacılıktan Hüseyin Çağlıkasap’a, basımevi çalışanlarına teşekkür ediyoruz.

Saygılarımızla

Prof. Dr. Mehmet Melli Dr. Cağfer GÜLER

Prof. Dr. Yılmaz KURT

Türk Farmakoloji Tarihi vii

Age. Adıgeçen eser

Agm. Adı geçen makale

Agt. Adı geçen tez

Bkz. Bakınız

BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi

Bs. Basım

c. Cilt

Çev. Çeviren

DAGM Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü

DİA Diyanet İslâm Ansiklopedisi

İA İslâm Ansiklopedisi

MEB Milli Eğitim Bakanlığı

OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi

s. Sayfa

Yay. Yayınları

Kısaltmalar

Türk Farmakoloji Tarihiviii

Türk Farmakoloji Tarihi ix

İçindekiler

Önsöz .......................................................................................................................................

Kısaltmalar ............................................................................................................................

Türk Farmakoloji TarihiGiriş ........................................................................................................................................... 3

Farmakoloji Nedir? .................................................................................................................... 7

Tıp Tarihi Çerçevesinde Farmakolojinin Yeri ve Önemi ............................................................ 7

I.. BölümXIX. Yüzyıl Osmanlı Tıp Tarihçesi ......................................................................... 111.1. Saray Hekimleri ( Etıbbâ-i Hâssa) ................................................................................. 111.2. Dârü’ş-şifâlar ................................................................................................................. 151.3. Tersâne-i Âmire Eğitim Hastanesi (1805) ..................................................................... 161.4. Kuruçeşme Rum Tıp Mektebi (1805) ............................................................................. 161.5. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye (1827) .............................................................................. 171.6. Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane (1839) ..................................................................... 201.7. Dârü’l-fünûn-ı Şâhâne (Dârü’l-fünûn-ı Osmânî) (1845) .................................................. 221.8. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye (1866) ................................................................................. 241.9. Galatasaray Mekteb-i Sultanîsi (1868) .......................................................................... 251.10. Haydarpaşa Askeri Tabâbet Tatbikâtı Mektebi ve Seririyâtı (1870) ............................ 261.11. Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmâniye (1873) ............................................................................. 261.12. Eczâcılık Eğitimi ve Eczacı Mekteb-i Âlîsi (1879) ......................................................... 261.13. Veterinerlik Eğitimi ve Mülkiye Baytar Mektebi (1887) ................................................ 311.14. Gülhane Tatbikat Mektebi (1898) .................................................................................. 321.15. Şam Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyesi (1903) ....................................................................... 34

Türk Farmakoloji Tarihix

II. Bölüm1908-1923 Meşrutiyetten Cumhuriyete Farmakoloji .................................................. 372.1. Türk Farmakolojisinin Kurucuları .................................................................................... 38

2.1.1. Ahmed Remzi Paşa (1835-1887) ............................................................................ 392.1.2. Âkil Muhtar Özden ve Türk Farmakolojisine Hizmetleri ........................................ 392.1.3. Âkil Muhtar’ın Eserleri ........................................................................................... 422.1.4. Âkil Muhtar’ın Bilime Katkılarından Bir Kısmı ...................................................... 43

III.. Bölüm“Âkil Muhtar Özden’li” Yıllar (1923-1946) ............................................................ 473.1. 1923-1933 Cumhuriyet’in Kuruluşundan Üniversite Reformu’na Üniversite ve

Yüksekokullardaki Farmakoloji ....................................................................................... 483.1.1. İstanbul Dârü’l-fünûnu Tıp Fakültesi’nde Farmakoloji: Akademik Kadro ve

Dersler ................................................................................................................... 483.1.1.1. Akademik Kadro ....................................................................................... 48

3.1.1.1.1. Âkil Muhtar Özden ................................................................... 483.1.1.1.2. Sedat Tavat (1892-1973) ......................................................... 523.1.1.1.3. Süheyl Ünver (1898-1986) ....................................................... 533.1.1.1.4. Mustafa Nevzat Pisak (1879-1968) ......................................... 53

3.1.1.2. Dersler ...................................................................................................... 543.1.2. Tıp Fakültesi’ne Bağlı Eczacılık ve Dişçi Mektepleri ............................................. 55

3.1.2.1. Eczacı Mektebi ......................................................................................... 553.1.2.1.1. Server Hilmi Bey (1868-1930) ................................................. 563.1.2.1.2. Naşit Baylav (1903-1982) ....................................................... 563.1.2.1.3. Mehmet Servet Bey.................................................................. 56

3.1.2.2. Dişçi Mektebi ............................................................................................ 563.1.2.2.1 Ziya Cemal Büyükaksoy (1896-1953) ....................................... 57

3.1.3. Yüksek Baytar Mektebi .......................................................................................... 573.1.4. Kamu ve Farmakoloji ............................................................................................ 57

3.1.4.1. Milli Türk Tıp Kongreleri .......................................................................... 583.1.4.2. Türk Kodeksi ............................................................................................ 593.1.4.3. Yüksek Sıhhat Şurası ................................................................................ 593.1.4.4. Tıpta Uzmanlık ve Farmakoloji ................................................................ 60

3.2. 1933-1946: Üniversite Reformu’ndan 1946 Üniversiteler Kanunu’na Üniversite ve Yüksekokullardaki Farmakoloji ....................................................................................... 623.2.1. 1933 Üniversite Reformu ...................................................................................... 633.2.2. 1933 Üniversite Reformu’ndan Sonra İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde

Farmakoloji ........................................................................................................... 693.2.2.1. Akademik Kadro ....................................................................................... 69

3.2.2.1.1. Necmeddin Rıfat Yarar (1890-1982) ....................................... 733.2.2.1.2. Nabi Kastarlak (1891-1958) .................................................... 74

Türk Farmakoloji Tarihi xi

3.2.2.1.3. Reşat Garan (1907-1992 ) ....................................................... 743.2.2.1.4. Suphi Artunkal (1907-1978) .................................................... 75

3.2.2.2. Dersler ve Halka Yönelik Konferanslar .................................................... 763.2.3. Eczacı ve Dişçi Okullarında Farmakoloji .............................................................. 773.2.4. Yüksek Ziraat Enstitüsü Baytar/Veteriner Fakültesi ............................................. 77

3.2.4.1. Fazlı Faik Yeğül (1882-1965) ................................................................... 793.2.4.2. Ali Rıza Gürgen ........................................................................................ 803.2.4.3. Nurettin Mazhar Öktel (1906-1974) ......................................................... 803.2.4.4. Şahin Akman (1911-1989) ....................................................................... 813.2.4.5. Mustafa Güley (1916-1978) ..................................................................... 82

3.2.5. Kamu ve Farmakoloji ............................................................................................ 823.2.5.1. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Merkez Hıfzısıhha Enstitüsü ......... 82

3.2.5.1.1. Paul Pulewka (1896-1989) ...................................................... 843.2.5.1.2. Remziye Erkmen (1906- 1974) ................................................ 853.2.5.1.3. Remziye Hisar (1902-1992) ..................................................... 85

3.2.5.2. Türk Kodeksi ............................................................................................ 863.2.5.3. Milli Türk Tıp Kongreleri .......................................................................... 86

IV. BölümBirikim Yılları (1946-1960) ........................................................................................... 894.1. Üniversitelerde ve Yüksekokullarda Farmakoloji ............................................................ 91

4.1.1. Ankara Tıp Fakültesi ............................................................................................. 924.1.1.1. Paul Pulewka ............................................................................................ 934.1.1.2. İzzet Kantemir (1903-1987) ..................................................................... 934.1.1.3. Mustafa Suner (1907-1960) ..................................................................... 944.1.1.4. Dündar Berkan (1923-2001) .................................................................... 94

4.1.2. İstanbul Tıp Fakültesi ............................................................................................ 944.1.2.1. Alaeddin Akcasu (1921-2013) .................................................................. 95

4.1.3. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi ............................................................... 964.1.3.1. Nazım Özkazanç (1926-2003) .................................................................. 964.1.3.2. Şükrü Gürtunca (1925-2009) .................................................................... 974.1.3.3. Mustafa Nevzat Öğüş (1928-) .................................................................. 97

4.1.4. Eczacılık ve Diş Hekimliği Okullarında Farmakoloji ............................................. 974.2. Kamu ve Farmakoloji ...................................................................................................... 98

V. BölümAtılım Yılları (1960-1981) ........................................................................................... 1015.1. 1960-1973 Dönemi ........................................................................................................ 102

5.1.1. Üniversitelerde Farmakoloji ................................................................................ 1035.1.1.1. Ankara Tıp Fakültesi .............................................................................. 104

5.1.1.1.1. Şükrü Kaymakçalan (1923-1984) .......................................... 1045.1.1.1.2. R. Kazım Türker (1928-2006) ................................................ 105

Türk Farmakoloji Tarihixii

5.1.1.1.3. Oğuz Kayaalp (1931-2013) .................................................... 1065.1.1.1.4. Burhan Kıran (1932- ) ............................................................ 107

5.1.1.2. İstanbul Tıp Fakültesi ............................................................................ 1075.1.1.2.1. Hikmet Koyuncuoğlu (1932-2013) ......................................... 108

5.1.1.3. İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi ..................................... 1095.1.1.4. Yeni Kurulan Tıp Fakülteleri .................................................................. 1095.1.1.5. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi ................................................ 109

5.1.1.5.1. Kemal Ozan (1934) ................................................................ 1095.1.1.5.2. Selahattin Ceylan (1940) ....................................................... 110

5.1.1.6. Eczacılık ve Diş Hekimliği Öğretiminde Farmakoloji ............................. 1105.1.1.6.1. Ankara Eczacılık Fakültesi .................................................... 111 5.1.1.6.1.2 Orhan Altınkurt (1924-2005) ............................. 1115.1.1.6.2. İstanbul Eczacılık Fakültesi .................................................. 112 5.1.1.6.1.2.1 Gültekin Sunam (1927-2009) ........................... 112

5.1.2. Türk Farmakoloji Derneği ................................................................................... 1125.1.3. Kamu ve Farmakoloji .......................................................................................... 113

5.1.3.1. TÜBİTAK ................................................................................................ 1135.1.3.2. Refik Saydam Hıfzısıhha Enstitüsü ....................................................... 1145.1.3.3. Tıpta Uzmanlık ve Farmakoloji .............................................................. 114

5.2. 1973 – 1981 Dönemi ..................................................................................................... 1145.2.1. Üniversitelerde Farmakoloji ................................................................................ 115

5.2.1.1. Öğretim Üyeliğine Yükselen İlk Bayan Farmakologlarımız .................... 1165.2.1.1.1. Sezen Koşay (1939) ............................................................... 1165.2.1.1.2. Suna Duru (1930-2015) ......................................................... 1165.2.1.1.3. Aslı Özer (1942) ..................................................................... 1175.2.1.1.4. Özenç Timlioğlu (1934) .......................................................... 1175.2.1.1.5. Fatma Gül Dülger Ayanoğlu (1945) ....................................... 117

5.2.2. Ulusal Farmakoloji Kongreleri ............................................................................. 1185.2.3. Kamu ve Farmakoloji .......................................................................................... 118

5.2.3.1. Refik Saydam Hıfzısıhha Enstitüsü ....................................................... 1185.2.3.2. Sağlık Bakanlığı İlaçları İnceleme ve Ruhsatlandırma Komisyonu ........ 1195.2.3.3. Türk Kodeksi .......................................................................................... 1195.2.3.4. TÜBİTAK ................................................................................................ 1195.2.3.5. Tıpta Uzmanlık ve Farmakoloji .............................................................. 120

VI. BölümOlgunluk Yılları (1981-2010) ........................................................................................ 1236.1 Türk İlaç Endüstrisi ve Farmakoloji .............................................................................. 124

6.1.1. Türk İlaç Endüstrisinde Çalışan Farmakologlar ................................................. 1256.1.2. Türk İlaç Endüstrisi Ödülleri ............................................................................... 128

Sonuç ..................................................................................................................................... 129

Türk Farmakoloji Tarihi xiii

VII. Bölüm Türk Farmakolojisinde İlk On ................................................................................................ 131Tıpçılar .................................................................................................................................. 132Eczacılar ................................................................................................................................ 136Veterinerler............................................................................................................................ 138Farmakolojinin İlkleri ............................................................................................................ 140Türk Farmakolojisine Katkı Sağlayanlar ............................................................................... 147

VIII. Bölüm Türk Farmakolojisinin Çınarları İle Söyleşi ........................................................................... 149Prof. Dr. Alaeddin Akcasu ..................................................................................................... 151Prof. Dr. Hüsrev Hatemi........................................................................................................ 159Prof. Dr. S. Oğuz Kayaalp ..................................................................................................... 161Prof. Dr. Burhan K. Kıran ...................................................................................................... 173Prof. Dr. Kemal Önen ............................................................................................................ 183

IX. BölümTürk Farmakoloji Derneği Tarihçesi ...................................................................................... 189

X. BölümFarmakoloji Tarihi Albümü ................................................................................................... 225Hayali Cihan Değer ............................................................................................................... 225Farmakoloji Toplantı ve Kongreleri ....................................................................................... 249

Sonuç .................................................................................................................................. 273

Ekler ................................................................................................................................... 277Ord. Prof. Dr. Âkil Muhtar Özden’in 1933-34 İstanbul Üniversitesi Açış Dersi ................... 280Prof. Dr. Paul Pulewka’nın Hıfzısıhha Dergisi’ndeki Makalesi ............................................ 283Ord. Prof. Dr. Sedat Tavat’ın 1943-44 İstanbul Üniversitesi Açış Dersi .............................. 299

Kaynakça .......................................................................................................................... 313