Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną.

Człowiek uczy się tej umiejętności w ciągu całego

swojego życia, głównie poprzez kontakty z ludźmi.

Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka

jest podstawą w kształtowaniu  i rozwoju jego

osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje otaczający je

świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić

swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia oraz przeżycia.

Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym.

Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Tempo przyswojenia przez dziecko mowy i języka ojczystego jest różne. Pierwsze wyrazy pojawiają się w pierwszym lub drugim roku życia, ale w niektórych przypadkach rozwój ten może być opóźniony.

Profilaktyka logopedyczna zaczyna się właściwie od narodzin dziecka, a nawet od jego poczęcia, prawidłowa mowa wymaga więc stymulacji od wczesnych miesięcy życia płodowego.

Podstawą profilaktyki jest karmienie naturalne. Kiedy ułożenie główki i tułowia jest prawidłowe, wargi dziecka mogą dobrze ująć brodawkę wraz z jej otoczką a żuchwa może swobodnie przemieszczać się ku przodowi. Umożliwia to prawidłowe połykanie pokarmu i nie zaburza jednoczesnego oddychania nosem.

Podczas karmienia butelką dziecko musi przerywać ssanie, aby nabrać ustami powietrze. Utrwala się w ten sposób nawyk oddychania przez usta wpływając nie korzystnie na rozwój mięśni twarzoczaszki, prowadzi do częstych infekcji dróg oddechowych, utrudnia połykanie, inaczej pracują mięśnie żuchwy, języka i warg. Ponadto oparcie butelki o żuchwę sprzyja przesuwaniu się jej ku tyłowi co prowadzi do wady zgryzu.

Ssanie piersi wymaga intensywnej pracy mięśni, które wpływają na prawidłowy wzrost żuchwy, sprzyja prawidłowemu wysklepianiu się podniebienia twardego a także świetny trening dla mięśnia okrężnego warg.

W przypadku gdy karmienie naturalne nie jest niemożliwe z przyczyn nie zależnych od nas, należy zaopatrzyć dziecko w odpowiedni smoczek imitujący pierś matki, w którym powinno się znajdować kilka drobnych otworów i wgłębienie na język.

Oprócz naturalnego karmienia dla prawidłowego rozwoju mowy istotne znaczenie mają narządy żucia (narządy artykulacyjne): szczęki, zęby, wargi, policzki, język. W okresie płodowym są one wyjątkowo narażone na działanie czynników uszkadzających, zarówno z powodów genetycznych jak i zewnątrzpochodnych. Do czynników genetycznych zaliczamy: nieprawidłowe ułożenie płodu, urazy zewnętrzne, które przebywa matka, niedobór witamin, nadmiar promieniowania, złe warunki bytowe czy stresy matki. Duży wpływ mają także przebyte do 3 miesiąca życia płodowego choroby wirusowe ciężarnej np.: różyczka, grypa, odra, ospa, zakaźna żółtaczka i inne.

Jednakże aż 80% zaburzeń w obrębie narządów artykulacyjnych powstaje jednak w wyniku czynników zewnętrznych czyli nieprawidłowego postępowania z niemowlęciem

Oddychania przez usta; Nieprawidłowe żucie; Zbyt długie ssanie smoczka i karmienie butelką; Podawanie pustych smoczków między karmieniami; Nagryzanie warg, języka, policzków. Nieprawidłowa pozycja dziecka w czasie snu

i karmienia; Nieprawidłowe połykanie.

Karmienie niemowląt piersią matki do około 9-12 miesiąca życia, a później łyżeczką;

W czasie snu poziomo ułożony kręgosłup z lekko uniesioną głową;

Niemal pionowa pozycja ciała w trakcie karmienia sztucznego;

Wczesne przyuczanie do picia z kubeczka Jak najwcześniejsze odstawienie smoczka i butelki

U starszych dzieci, które posiadają już uzębienie, prawidłowej budowie zgryzu i ćwiczeniu mięśni artykulacyjnych sprzyja przede wszystkim jedzenie twardych owoców i pokarmów, ważne jest również utrzymywanie drożnego nosa – uczenie oddychania przez nos, warto także dbać o dobry kontakt emocjonalny z dzieckiem – często je przytulać, głaskać, śpiewać, czytać i rozmawiać.

Wady wymowy są zjawiskiem często występującym wśród dzieci rozpoczynających naukę szkolną.

Zapobieganie i korekcja wad wymowy, to zapobieganie ewentualnym trudnościom czy niepowodzeniom szkolnym, ponieważ dziecko źle mówiące popełnia błędy w pisaniu, a gdy słabo czyta, może mieć trudności w rozumieniu tekstów lub przejawiać zahamowania w spontanicznym wypowiadaniu się.

To często prowadzi do urazów psychicznych i kompleksów. Poza tym są pewne zawody, w których prawidłowy sposób mówienia jest niezbędny - aktor, nauczyciel, dziennikarz, ksiądz. Jeżeli nie zadbamy o rozwój mowy dziecka, droga do tych zawodów może być dla niego zamknięta!

Okresy rozwoju dziecka

Okres kształtowania mowy

Dźwięki Słownictwo Forma wypowiedzi

Okres prenatalny Etap przygotowawczy 0-9 miesiąca życia płodowego

Rozwój mózgu oraz narządów mowy (nadawania i odbioru)

Okres niemowlęcy Okres melodii (sygnału apelu)0-1 roku życia-głużenie-Gaworzenie-echolalia

a e im b p d t

-krzyk-płacz

Okres poniemowlęcy

Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)1-2 rok życia

o u a e y p b m t d n l k ś ć

Wypowiedzenia:-Jednozdaniowe- wyraz- zdanie- pseudozdanie

Okres zdania(sygnału dwuklasowego)2 –3 rok życia

a o u e y ę ąp b m w f p b m w f s z ct d n ś ź ć ńk g xs z c  

800- 1500 wyrazów:  -rzeczowniki -czasowniki     -przymiotniki        -liczebniki        -przyimki        -spójniki        -zaimki  -przysłówki

 - wypowiedzenia dwuczłonowe - zdanie z podmiotem        i orzeczeniem - zdania: oznajmujące,  rozkazujące,  pytające,  wykrzyknikowe

Okres przedszkolny Okres swoistej mowy dziecięcej                                            ( swoistych form językowych)3 – 6 rok życia

s z c    sz ż cz dż r wymowa opanowana

3500 a nawet 7000 wyrazów               (w zależności od środowiska wychowawczego)

Pełna umiejętność budowania wypowiedzi     i posługiwania się formami, które obowiązują.

Dziecko trzyletnie rozumie, co do niego mówimy pod warunkiem, że treści do niego kierowane nie wybiegają poza jego wcześniejsze doświadczenia. Trzylatek używa już zdań kilkuwyrazowych, w których wciąż występują błędy gramatyczne np. „ nie mam zabawków, spodniów” zamiast „nie mam zabawek, spodni” Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym co widzi. Zaczyna zadawać wiele pytań, gdyż ciekawi go otaczający świat oraz bawi je formułowanie samych pytań.

Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę, p, m, pi, mi, f, w, fi, wi, t, d, n, ń, l. li, ś, ź, ć, dź, k, g, ki, gi, ch, j, ł. U niektórych dzieci trzyletnich zdarza się wymawianie konsekwentne głosek (t, d) zamiast (k, g) oraz mylenie głoski (ch) i (f) co nie stanowi jeszcze problemu. Jeżeli w mowie dziecka czteroletniego pojawia się brak tych dźwięków, to wówczas taki stan wymaga interwencji logopedycznej.

Dla mowy dziecka trzyletniego charakterystyczne jest też opuszczanie, zastępowanie lub przestawianie dźwięków.

Głoski (s, z, c, dz) zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze (do 4 roku życia) artykułowane jako (ś, ź, ć, dź).

Sz, ż, cz, dż może jeszcze zastępować ś, ź, ć, dź ale również może być zastępowane przez s, z, c, dz.

W miejscu  (r) coraz częściej pojawia się (l).

Czterolatek rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Rozumie dłuższe wypowiedzi, w których występują przyimki: pod, na, do, w, przed, obok, za. Potrafi mówić o przeszłości, przyszłości a nie tylko teraźniejszości. Rozpoznaje kolory. Wypowiedzi dziecka mogą być nadal agramatyczne, chociaż dziecko przejawia zaciekawienie poprawnością językową. Dziecko zadaje dużo pytań o znacznym stopniu trudności. Dla stymulacji rozwoju mowy i intelektu ważne są odpowiedzi osób dorosłych udzielane w sposób cierpliwy i wyczerpujący. W wypowiedziach dziecka czteroletniego dostrzec można neologizmy językowe, formy nie używane przez dorosłych np. „Tata to duży czytacz”, bo często czyta gazetę.

Wymowa czterolatka staje się bardziej precyzyjna dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka. Głoski s, z, c, dz, powinny już brzmieć twardo i  podobnie jak ś, ź, ć, dź powinny być wymówione z „zamkniętymi” zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa musi zostać skorygowana przez logopedę, nie ustąpi samoistnie, bo nie jest cechą wymowy dziecięcej. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski (l), przechodzącą w dźwięk drżący (r) lub nawet pełne wymówienie głoski (r). Niekiedy pojawiają się też głoski (sz, ż, cz, dż), ale ich wymawianie jako s, z, c, dz a także (r ) jako (l) jeszcze w tym okresie jest prawidłowością rozwojową. Nieprawidłowe będzie natomiast zastępowanie głoski (r) przez (ł). W momencie gdy dziecko zamiast „ rakieta” powie „łakieta”  to taka wymowa już nie mieści się w normach dla wieku. Grozi to przekształceniem (ł) w zdeformowane(r ) wymawiane w tylnej części jamy ustnej, co będzie wymagało oddziaływania logopedycznego.

Wypowiedzi dziecka są już wielozdaniowe. Jest już kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo – skutkowe.

Pięciolatek chętnie opowiada o tym, co się działo w przedszkolu, o filmie, który oglądał, lub o bajce, którą przeczytała mama. Potrafi wyjaśnić znaczenie wielu słów.

Wypowiedzi dziecka są już prawidłowe pod względem gramatycznym. Dziecko chętnie poprawia siebie i innych, np. młodsze rodzeństwo. Wymowa doskonali się.

Głoska (r ) często jest już wymawiana prawidłowo, co można obserwować jako zjawisko hiperpoprawności. np. „rarka” zamiast „lalka”, która to samoistnie zaniknie po kilku tygodniach lub miesiącach.

Dziecko wymawia też sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.

U dziecka sześcioletniego proces rozwoju wymowy jest ukończony, ale proces rozwoju języka nadal trwa, bo dziecko przez cały czas uczy się nowych wyrazów. Brzmienie wszystkich głosek powinno być prawidłowe.

Błędy gramatyczne całkowicie zanikają, zaś wypowiedzi powinny być wielozdaniowe, sensowne i poprawne pod każdym względem.

Nie przybywa nowych słów – rozwój zatrzymał się Brak reakcji na głos, brak reakcji na zróżnicowane pod względem głośności dźwięków, głośne

mówienie, czy odpowiadanie na pytania –  wskazujące na problemy ze słuchem. Brak różnicowania słuchowego niektórych głosek: b – p, d – t, c – dz, dź- ć i innych – podejrzenie

zaburzenia słuchu fonematycznego. Ślinienie się podczas mówienia – połykanie niemowlęce, w którym język podczas połykania śliny

jest na dole jamy ustnej, a nie wklejony w podniebienie. Mówienie przez nos, wrażenie zatkanego nosa i stłumionego głosu. Wsuwanie języka między zęby podczas wymawiania niektórych głosek: ś, ź ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż,

cz, dż, t, d, n, l; Zastępowanie trudniejszych głosek łatwiejszymi. Ma kłopoty z płynną mową – nie może rozpocząć mówienia, powtarza pierwszą bądź kolejną

głoskę, sylabę w wyrazie, czasem cały wyraz, czy frazę, u dziecka 2-3 letniego może to być przejaw rozwojowej niepłynności mowy, która ustąpi gdy nie będzie się zwracać dziecku uwagi na niepłynną mowę.

Kłopoty z oddychaniem w trakcie mówienia u małych dzieci gdy faza wdechu i wydechu jest zbyt krótka, gdy dziecko mówi na wdechu a nie na wydechu .

ścisła współpraca rodziców z logopedą; systematyczność w ćwiczeniach; rzetelność pracy ze strony Rodzica.

Mówmy wyraźnie, w naturalnym tempie, używając krótkich zdań i zrozumiałych wyrazów. Dużo czytajmy, opowiadajmy i rozmawiajmy z dzieckiem. Zachęcajmy dziecko do mówienia, zadając pytania, prosząc o opowiadanie, ucząc

wierszyków i śpiewając z nim piosenki. Nie naśladujmy dziecięcej mowy, nie zdrabniajmy wyrazów, nie używajmy skrótów i słów z

dziecięcego słownika. Nie poprawiajmy wciąż malucha, gdy widzimy, że go to drażni, nie zawstydzajmy, nie

przedrzeźniajmy i nie porównujmy z tymi, którzy mówią od niego ładniej. Zawsze odpowiadajmy na wszystkie pytania, które zadaje dziecko. Uczmy dziecko oddychania przez nos i mowy na wydechu. Pokażmy przed lustrem, że kiedy mówimy, otwieramy usta. Mowa przy zaciśniętych zębach

jest brzydka i niewyraźna.

język /szeroki i rozluźniony/ wysuwamy jak najdalej na brodę – piesek; językiem staramy się dotknąć nosa – wąż; czubek języka dotyka, na zmianę, do górnej i dolnej wargi – defilada języczka; oblizywanie językiem górnej wargi /od lewego do prawego kącika ust/ –

wycieraczki w samochodzie; oblizywanie językiem dolnej wargi /od lewego do prawego kącika ust/; oblizywanie obydwu warg dookoła /w jedną i druga stronę/ - naśladowanie

oblizywania buzi –kotek; czubek języka dotyka na zmianę prawego i lewego kącika ust – huśtawka; szukanie czubkiem języka ostatnich górnych i dolnych zębów – trąba słonia; czyszczenie językiem górnych i dolnych, przednich zębów.

masaż policzków językiem-ruchy pionowe – rakieta; wypychanie policzków czubkiem języka – gromadzenie zapasów przez chomika; oblizywanie językiem zębów i dziąseł – łódź podwodna; dorosły dotyka palcem na zewnątrz policzka dziecka, dziecko szuka językiem

miejsca dotyku –strzelanie gola; czyszczenie językiem kolejnych zębów.

zamykanie i otwieranie domku - szerokie otwieranie ust, jak przy wymawianiu głoski a, zęby są widoczne dzięki rozchylonym wargom;

grzebień - wysuwnie żuchwy, zakładanie i poruszanie dolnymi zębami po górnej wardze;

cofanie żuchwy, zakładanie i poruszanie górnymi zębami po dolnej wardze i brodzie;

krowa - naśladowanie przeżuwania;

balonik - nadymanie policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia bawimy się w baloniki, które "pękają" przekłute palcami );

całuski - cmokamy posyłając do siebie buziaki; niejadek - usta wciągamy w głąb jamy ustnej; zmęczony konik - parskanie wargami; podwieczorek pieska - chwytanie ustami drobnych cukierków, chrupek, kawałków

skórki chleba, itp. ; kto silniejszy? - napinanie warg w pozycji rozciągniętej; dwie osoby siedzące

naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i każdy ciągnie w swoją stronę - uwaga - dajmy dziecku szansę wygrania zawodów;

rybka - powolne otwieranie i zamykanie warg tworzących kształt koła, zęby "zamknięte” ;

świnka - wysuwanie obu warg do przodu, udając ryjek świnki.

wąchanie kwiatków;  dziecko  powoli wciąga  powietrze nosem  i równie powoli, aby zapamiętać ich zapach robi wydech;

zdmuchiwanie kawałków papieru z gładkiej powierzchni; dziecko dostaje plastikową rurkę i za jej pomocą ma zdmuchnąć np. 10 papierków;

zdmuchiwanie świecy; dmuchanie na watkę lub piórko, aby długo utrzymywało się w powietrzu;

dmuchanie na świecę, w taki sposób, aby płomień wyginał się, ale nie gasł;

puszczanie baniek mydlanych; słomkę wkładamy do szklanki z wodą i nie dotykając jej powierzchni,

wydmuchujemy w wodzie „dołek”; zanurzamy słomkę w wodzie i leciutko dmuchamy , wywołując

niewielkie bąbelki; dmuchamy na zmianę: długo- krótko- jak najdłużej, słabo- mocno-

bardzo mocno- gotuje się i kipi; rurką do napojów zdmuchujemy papier z gładkiej powierzchni stolika,

potem z powierzchni chropowatej; rozdmuchujemy kaszę, ryż, sól; rurka może służyć do chwytania (przyciągania na wdechu) różnych

lekkich przedmiotów: papierków, gąbki, waty, piłeczki pingpongowej albo ich wydmuchiwanie (na wydechu);

PAMIĘTAJMY Im wcześniej odkryjemy wady wymowy u

naszych dzieci, tym szybciej i łatwiej nasze pociechy będą mogły pozbyć się ich.

Danuta Emiluta-Rozya "Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym" (Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej MEN).

Maria Przybysz - Piwko "Jak pomóc dziecku z trudnościami w komunikacji werbalnej i w poznawaniu morfologii języka". (Clottispol Sp. z o. o.)

Genowefa Demel "Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola" (Wyd. Szkolne i Pedagogiczne)

Elżbieta Sachajska "Uczymy poprawnej wymowy" (Wyd. Szkolne i Pedagogiczne)