Upload
phamdien
View
217
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Program digitalizacji dóbr kultury
oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania
obiektów cyfrowych
w Polsce 2009-2020
Warszawa wrzesie� 2009
2
Spis tre�ci
I. WST�P ............................................................................................................................................................... 4�
II. DIAGNOZA STANU DIGITALIZACJI ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH W LATACH 1989-2008 .................................................. 7�
1. EUROPEJSKI KONTEKST DIGITALIZACJI POLSKICH ZBIORÓW ARCHIWALNYCH, BIBLIOTECZNYCH,MUZEALNYCH I AUDIOWIZUALNYCH ................................................................................................................... 8�2. DIGITALIZACJA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII ZBIORÓW W LATACH 1989�2008 ........................................ 11�
Archiwa ....................................................................................................................................................... 11�
Biblioteki ..................................................................................................................................................... 14�
Muzea .......................................................................................................................................................... 16�
Zasoby audiowizualne ................................................................................................................................. 18�
3. INICJATYWY I PROJEKTY ZWI�ZANE Z DIGITALIZACJ� ................................................................................... 20�Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona i Polska Biblioteka Internetowa .................................................... 20�
Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa Polskiego .................................................................... 21�
Krajowy O�rodek Bada� i Dokumentacji Zabytków .................................................................................... 21�
Narodowe Archiwum Cyfrowe ..................................................................................................................... 21�
Konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe� i Federacja Bibliotek Cyfrowych ............................................. 23�
Projekty digitalizacyjne fundacji, stowarzysze� i organizacji oraz instytucji kultury o zasi�gu lokalnym . 24�
III. TENDENCJE ZMIAN W PROCESIE DIGITALIZACJI I PRZECHOWYWANIA DOKUMENTÓW CYFROWYCH.................................................................................................................................................... 25�
STANDARDY I FORMATY ................................................................................................................................... 26�ZBIORY AUDIOWIZUALNE .................................................................................................................................. 28�WZROST ZASOBÓW ........................................................................................................................................... 29�OPROGRAMOWANIE .......................................................................................................................................... 30�SPRZ�T DO DIGITALIZACJI ................................................................................................................................. 32�PRAWNE ASPEKTY UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH ............................................................................ 33�
IV. MISJA I CELE DIGITALIZACJI DZIEDZICTWA NARODOWEGO ORAZ ZADANIA W SFERZE GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA ZASOBÓW CYFROWYCH W POLSCE W LATACH 2009-2020 ..................................................................................................................... 34�
INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA REALIZACJ� PROGRAMU .............................................................................. 34�CELE PROGRAMOWE DIGITALIZACJI ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW
CYFROWYCH W POLSCE..................................................................................................................................... 35�ZADANIE 1. ROZBUDOWA POLSKICH ZASOBÓW CYFROWYCH ........................................................................... 37�
Zadanie 1.1. Digitalizacja zasobów polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów audiowizualnych 37�
Zadanie 1.2. Egzemplarz obowi�zkowy bibliotecznych dokumentów elektronicznych ................................ 40�
Zadanie 1.3. Archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych ................................................................ 41�
Zadanie 1.4. Archiwizacja zasobów polskiego Internetu ............................................................................. 43�
ZADANIE 2. OCHRONA ZASOBU CYFROWEGO .................................................................................................... 43�Zadanie 2.1. Opracowanie jednolitych standardów .................................................................................... 44�
Zadanie 2.2. Bezpieczne magazyny danych i repozytoria cyfrowe .............................................................. 45�
Zadanie 2.3. Centra Kompetencji ................................................................................................................ 49�
Zadanie 2.4. Szkolenie kadry pracowników archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów cyfrowych ........ 49�
ZADANIE 3. ZAPEWNIENIE DOST�PU DO ZASOBU CYFROWEGO .......................................................................... 50�Zadanie 3.1. Opracowanie jednolitego sposobu prezentacji i udost�pniania zbiorów cyfrowych .............. 51�
Zadanie 3.2. Udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych w portalach APENET oraz Europeana ............ 52�
Zadanie 3.3. Badanie u�ytkowników polskich zasobów cyfrowych ............................................................. 54�
Zadanie 3.4. Udost�pnianie w sieci Internet zasobów z domeny publicznej (wolnych od zastrze�e� prawa
autorskiego) ................................................................................................................................................. 54�
Zadanie 3.5. Promocja w spo!ecze�stwie idei wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych, organizacja
systemu pozyskiwania licencji na publikacj� cyfrow� dzie! obj�tych prawem autorskim ........................... 56�
V. INSTRUMENTY WDRA�ANIA PROGRAMU ......................................................................................... 58�
INSTRUMENTY LEGISLACYJNE ........................................................................................................................... 58�INSTRUMENTY INSTYTUCJONALNE .................................................................................................................... 59�
INSTRUMENTY FINANSOWE ............................................................................................................................... 59�DOMENA DZIA!ANIA ......................................................................................................................................... 60�USTANOWIENIE KRYTERIÓW PRZYZNAWANIA FUNDUSZY ................................................................................. 61�EFEKTY WDRO�ENIA PROGRAMU DIGITALIZACJI DÓBR KULTURY ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I
UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH NA LATA 2009-2020 ......................................................................... 61�
VI. KOSZTY WDRA�ANIA PROGRAMU W LATACH 2009-2020 ........................................................... 62�
VII. PODSUMOWANIE .................................................................................................................................... 65�
4
I. Wst�p
Gromadzenie polskiego dziedzictwa narodowego, jego przechowywanie
dla nast�pnych pokole� i jak najszersze udost�pnianie jest powinno�ci� instytucji powo"anych
do przechowywania zasobów kultury. Od ko�ca XX wieku polskie instytucje wprowadzaj�
nowoczesne metody zabezpieczenia dóbr kultury, tworz�c ich cyfrowe odwzorowania, które
dzi�ki nowym technologiom komunikacyjnym mog� by� udost�pniane milionom
uytkowników z ca"ego �wiata za pomoc� Internetu.
Digitalizacja dokumentów archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych oraz
audiowizualnych jest równie jednym ze sposobów zabezpieczenia maj�tku pa�stwa
i ma szczególne znaczenie w przypadku obiektów zagroonych bezpowrotnym zniszczeniem,
co dotyczy w g"ównej mierze analogowych zapisów audiowizualnych oraz dokumentów
papierowych na kwa�nym papierze. Najbardziej zagroone degradacj� s� materia"y
audiowizualne, na co wskazuje Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady
Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Spo"ecznego oraz Komitetu Regionów �i2010:
Biblioteki Cyfrowe�1, w którym czytamy:
G!ównym celem digitalizacji tego materia!u jest udost�pnienie go u�ytkownikom
Internetu. Jednak w niektórych przypadkach digitalizacja ma na celu w pierwszej kolejno�ci
utrwalenie tych zasobów, a nie u!atwienie dost�pu do nich. Dotyczy to przede wszystkim
materia!ów audiowizualnych, w przypadku których z czasem nast�puje pogorszenie jako�ci
formatów analogowych oraz utrata cennych materia!ów. W trakcie przegl�du dziesi�ciu
g!ównych archiwów radiowo-telewizyjnych stwierdzono istnienie 1 mln godzin materia!ów
filmowych, 1,6 mln godzin rejestracji wideo oraz 2 mln godzin nagra� d�wi�kowych. "�czne
europejskie zbiory materia!ów audiowizualnych s� prawdopodobnie 50 razy wi�ksze.
Wi�kszo�� z materia!ów to materia!y oryginalne i analogowe. 70% materia!ów jest
zagro�onych, poniewa� rozpadaj� si�, s� zbyt delikatne lub s� zarejestrowane
na przestarza!ych no�nikach.
Wymienione zagroenia maj� nie tylko charakter potencjalny. Procesy chemiczne,
biologiczne i fizyczne zachodz�ce w materia"ach audiowizualnych, a take w dokumentach
1
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo!ecznego
oraz Komitetu Regionów i2010: Biblioteki Cyfrowe COM (2005) 465 wersja ostateczna [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 30 wrze�nia 2005 [dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/communication/pl_comm_digital_libraries.pdf
5
wykonanych z �kwa�nego papieru�, manifestuj� swój destrukcyjny, prowadz�cy
do zniszczenia zbiorów charakter take w Polsce, unaoczniaj�c konieczno�� podejmowania
pilnych dzia"a� zabezpieczaj�cych.
Digitalizacja polega na sporz�dzeniu cyfrowych odwzorowa� oryginalnych, zw"aszcza
materialnych zasobów kultury b�d przekszta"ceniu analogowych zapisów dwi�ku i obrazu
do postaci cyfrowej. Dokumenty cyfrowe tworzy si� drog� skanowania lub fotografowania
obiektów dwuwymiarowych (ksi�ki, czasopisma, archiwalia i r�kopisy, stare druki,
dokumenty ikonograficzne i kartograficzne) lub komputerowego przekszta"cania dwi�ku
i/lub obrazu z postaci analogowej do cyfrowej (dokumenty audiowizualne). Moliwe jest
take wykonywanie odwzorowa� cyfrowych obiektów przestrzennych (muzealne obiekty
trójwymiarowe, zabytki architektoniczne). Odwzorowania cyfrowe mog� by� tworzone nie
tylko z materia"ów oryginalnych, ale je�li nie stoj� na przeszkodzie wzgl�dy jako�ciowe,
to take z ich kopii (np. z mikrofilmów).
Istotne znaczenie dla moliwo�ci efektywnego pos"ugiwania si� odwzorowaniami
cyfrowymi i ich wyszukiwania maj� metadane digitalizowanych obiektów. Powszechnie
przyj�te jest za"oenie, e digitalizacji podlegaj� wy"�cznie obiekty, dla których sporz�dzono
uprzednio metadane opisowe.
Istnieje równie kategoria naturalnych dokumentów cyfrowych (ang. born-digital),
maj�cych wy"�cznie posta� cyfrow� i zapisanych na informatycznych no�nikach danych,
do której nale� m.in.: e-ksi�ki, e-czasopisma, programy i gry komputerowe, dokumenty
administracji pa�stwowej wszystkich szczebli, strony internetowe, materia"y naukowe
i edukacyjne w postaci elektronicznej, cyfrowe nagrania muzyczne, filmy, dokumenty
audiowizualne dost�pne na no�nikach typu CD/DVD oraz online, itp. Dokumenty te stanowi�,
podobnie jak digitalizowane zasoby kultury, polskie dziedzictwo narodowe podlegaj�ce
systematycznemu gromadzeniu i ochronie, dlatego te zosta"y uwzgl�dnione w niniejszym
dokumencie. Naturalne dokumenty cyfrowe maj� coraz wi�ksze znaczenie rozwoju
spo"ecze�stwa informacyjnego. Obecnie wi�kszo�� materia"ów audiowizualnych powstaje
od razu w postaci cyfrowej, a cz��� dokumentów tekstowych w ogóle nie jest przeznaczona
do publikacji drukiem. Dzieje si� tak ze wzgl�du na coraz wi�ksze zapotrzebowanie
spo"eczne na udost�pnianie informacji w postaci elektronicznej.
Celem digitalizacji zbiorów instytucji kultury w Polsce jest nie tylko zabezpieczenie ich
w postaci wysokojako�ciowych kopii cyfrowych, lecz równie umoliwienie uytkownikom
jak najszerszego dost�pu do zasobów ca"o�ci polskiego dziedzictwa narodowego poprzez
6
tworzenie dost�pnych poprzez Internet zasobów archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów
audiowizualnych oraz repozytoriów cyfrowych.
Digitalizacja i rozwój technologii sieciowych s� ponadto istotnym czynnikiem rozwoju
ekonomicznego i spo"ecznego. Z tego powodu niezb�dne s� zdecydowane dzia"ania, których
celem b�dzie zapewnienie polskiemu dziedzictwu narodowemu w postaci cyfrowej
odpowiedniego dla jego rangi kulturowej miejsca w �wiatowych zasobach cyfrowych. Cele
te mona osi�gn�� jedynie poprzez zapewnienie rozproszonym dot�d w znacznym stopniu
polskim inicjatywom digitalizacyjnym koordynacji w zakresie tworzenia zasobów,
ich d"ugookresowej ochrony oraz udost�pniania.
Istotnym elementem programu digitalizacji w Polsce powinna by� zmiana podej�cia
do gromadzenia, zabezpieczania, a szczególnie udost�pniania cyfrowych narodowych
obiektów kultury, edukacji i nauki. Obiekty te mog� by� udost�pniane bez ogranicze�
czasowych, terytorialnych czy ilo�ciowych pod warunkiem, e ulegn� zmianie przepisy prawa
i zachowania zwyczajowe, co spowoduje zmniejszenie liczby barier, jakie wyst�puj� dzi�
w wymianie informacji.
Wobec niewystarczaj�cych nak"adów publicznych na kultur�, a take europejskiej
praktyki programowania dzia"a� dla kluczowych sfer ycia spo"ecznego i ekonomicznego,
zasadne jest tworzenie programów dzia"a� zwi�zanych z zachowaniem, digitalizacj�
i udost�pnianiem polskiego dziedzictwa kulturowego. Wi�e si� to z odej�ciem od doranych
dzia"a� (cz�sto uwarunkowanych zmianami politycznymi) w tej sferze na rzecz systemowych
i d"ugofalowych rozwi�za�. W ramach ograniczonych nak"adów publicznych na kultur�
niezb�dne jest wspó"dzia"anie ministra kultury i dziedzictwa narodowego, ministra spraw
wewn�trznych i administracji, ministra nauki i szkolnictwa wyszego oraz jednostek
samorz�du terytorialnego, instytucji kultury oraz szkó" artystycznych, a take ko�cio"ów
i zwi�zków wyznaniowych we wdraaniu i finansowaniu programów digitalizacyjnych.
Resortowe rozumienie tych obowi�zków jest b"�dem � na sfer� kultury maj� wp"yw
decyzje wielu resortów, a z kolei rozwój kultury determinuje wiele ekonomicznych
czynników wzrostu. Dorano�� decyzji w ramach ograniczonych zasobów tylko pog"�bia
przepa�� pomi�dzy dost�pem do dóbr kultury w wielkich miastach a reszcie kraju, a take
mi�dzy Polsk� a pa�stwami Europy Zachodniej. Programowanie rozwoju staje si�
obowi�zkiem sprawnego aparatu pa�stwa i organów samorz�du terytorialnego.
7
Tworzenie w poszczególnych pa�stwach Unii Europejskiej jednolitych programów
digitalizacji oraz udost�pniania i przechowywania zasobów cyfrowych jest jednym z wanych
zalece� Komisji Europejskiej w zakresie budowy spo"ecze�stwa informacyjnego2.
Spo"ecze�stwo informacyjne to spo"ecze�stwo otwarte, ucz�ce si�, innowacyjne
i przygotowane do zmian oraz kryzysów. Dostarczanie stale rosn�cej ilo�ci informacji,
zasobów wiedzy, obiektów kultury wp"ynie na wzrost potencja"u Polski i jako�ci ycia jej
mieszka�ców.
II. Diagnoza stanu digitalizacji oraz gromadzenia, przechowywania
i udost�pniania obiektów cyfrowych w latach 1989-2008
Digitalizacj� polskich zasobów kultury, prowadzon� przez biblioteki i muzea oraz
o�rodki audiowizualne, charakteryzuje rozproszenie inicjatyw oraz brak koordynacji dzia"a�.
Jako przyczyny takiego stanu rzeczy mona wskaza� nast�puj�ce czynniki:
• Brak dostatecznego systemu finansowania prac digitalizacyjnych na szczeblu
centralnym, w duym stopniu wynikaj�cy z braku synergii mi�dzy organizatorami.
• Niski poziom wiedzy dotycz�cej wagi procesu digitalizacji polskich dóbr kultury
w�ród osób zarz�dzaj�cych instytucjami pami�ci.
• Brak �wiadomo�ci znaczenia gromadzenia i trwa"ego przechowywania naturalnych
dokumentów cyfrowych dla polskiego dziedzictwa narodowego.
Wi�kszo�� instytucji kultury nie jest w stanie finansowa� wyposaenia pracowni
digitalizacyjnych oraz procesu digitalizacji z w"asnego budetu, dlatego te z konieczno�ci
prace te s� finansowane doranie, z funduszy strukturalnych, dotacji celowych czy projektów
mi�dzynarodowych, co nie zapewnia pracom digitalizacyjnym ci�g"o�ci i trwa"o�ci
projektów.
2
Konkluzje Rady w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie
ochrony zasobów cyfrowych (2006/C 297/01). Dziennik Urz�dowy Unii Europejskiej, T. 49 (7 grudnia 2007) [Dost�p 1 marca 2009]. Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/oj/2006/c_297/c_29720061207pl00010005.pdf
8
1. Europejski kontekst digitalizacji polskich zbiorów archiwalnych, bibliotecznych,
muzealnych i audiowizualnych
Znaczenie digitalizacji europejskiego dziedzictwa kulturowego oraz problemy
i wyzwania zwi�zane z jej praktyczn� realizacj� s� w sferze zainteresowa� Komisji
Europejskiej. W latach 2003-2007 opublikowa"a ona kilka zasadniczych dokumentów,
dotycz�cych dzia"a� digitalizacyjnych i ochrony zbiorów cyfrowych w pa�stwach
cz"onkowskich Unii Europejskiej.
Dnia 6 maja 2003 roku w zaleceniach Grupy Eksperckiej do spraw Archiwów
w Komisji Europejskiej zaproponowano stworzenie europejskiego portalu archiwalnego,
w którym mia"y by� dost�pne cyfrowe obrazy dokumentów historycznych oraz informacje
o archiwach Unii Europejskiej. W 2006 roku zosta"a rozpocz�ta praca nad projektem
APENET, Internet Gateway for Documents and Archives in Europe, która przewiduje
udost�pnienie zasobów archiwalnych europejskich archiwów pa�stwowych poprzez jeden
wspólny portal. Komisja Europejska popar"a pomys" digitalizacji i udost�pnienia on-line
zasobów archiwalnych.
W kwietniu 2005 prezydent Francji, Jacques Chirac wraz z prezydentami Niemiec,
Polski, W"och, Hiszpanii i W�gier skierowa" do Komisji Europejskiej list zawieraj�cy
propozycj� utworzenia europejskiej biblioteki cyfrowej, na któr� sk"ada"yby si�
zdigitalizowane zasoby europejskich bibliotek. W lipcu 2005 roku Komisja Europejska
og"osi"a poparcie dla tej inicjatywy i od tej pory tematyka europejskiej biblioteki cyfrowej
regularnie pojawia si� w oficjalnych dokumentach, zarówno Komisji Europejskiej, jak i Rady
Europy.
Dnia 1 czerwca 2005 roku Komisja przyj�"a inicjatyw� �i2010: Europejskie
Spo"ecze�stwo Informacyjne w 2010 r.�, której celem jest wzrost gospodarczy i zwi�kszanie
zatrudnienia w sektorze zwi�zanym z spo"ecze�stwem informacyjnym i mediami. Jest
to ca"o�ciowa strategia na rzecz modernizacji i organizacji instrumentów, którymi dysponuje
Unia Europejska, a które s"uy� maj� rozwojowi gospodarki cyfrowej: przepisy, badania
naukowe i partnerstwo z sektorem prywatnym. Inicjatywa ta opiera si� na trzech priorytetach:
• uko�czenie jednolitej, otwartej i konkurencyjnej, europejskiej przestrzeni
informacyjnej w dziedzinie us"ug spo"ecze�stwa informacyjnego i mediów;
• znaczne zwi�kszenie pa�stwowych i prywatnych inwestycji w badania naukowe nad
technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi;
• uczestnictwo ogó"u ludno�ci w spo"ecze�stwie informacyjnym w Europie.
9
Te trzy priorytety maj� wspiera� wzrost i tworzenie miejsc pracy w ramach nowego
impulsu dla strategii lizbo�skiej.
Rezultatem wynikaj�cym bezpo�rednio z inicjatywy �i2010� jest opracowanie przez
Komisj� komunikatu o digitalizacji dziedzictwa kulturowego Unii. Dokument na temat
inicjatywy �i2010: Biblioteki Cyfrowe� zosta" opublikowany 30 wrze�nia 2005 roku.3
Wanym przedsi�wzi�ciem Komisji Europejskiej, realizowanym w ramach inicjatywy
�i2010: Biblioteki Cyfrowe�, sta"o si� utworzenie Europejskiej Biblioteki Cyfrowej
(nazwanej w styczniu 2007 roku European�). W marcu 2006 r. Komisja Europejska wezwa"a
pa�stwa cz"onkowskie UE do utworzenia punktów digitalizacji na du� skal�,
aby przyspieszy� proces przenoszenia europejskiego dziedzictwa kulturowego do Internetu.
W zaleceniu w sprawie digitalizacji oraz ochrony zasobów cyfrowych Komisja zach�ci"a
pa�stwa cz"onkowskie do dzia"ania w rónych dziedzinach od zagadnie� zwi�zanych
z prawem autorskim po systematyczn� ochron� zasobów cyfrowych w celu zapewnienia
d"ugoterminowego dost�pu do tych materia"ów. Komisarz ds. spo"ecze�stwa informacyjnego
i mediów, Viviane Reding, stwierdzi"a, e celem dzia!a� Komisji jest utworzenie europejskiej
biblioteki cyfrowej, wieloj�zycznego punktu dost�pu do elektronicznych zasobów kulturowych
Europy, dzi�ki któremu mieszkaniec Finlandii b�dzie móg! !atwo znale�� i przeczyta� ksi��ki
elektroniczne oraz ogl�da� zdj�cia z bibliotek, archiwów i muzeów w Hiszpanii lub te�
Holender b�dzie móg! znale�� w Internecie historyczny materia! filmowy z W�gier. Komisja
przewidywa"a, e do ko�ca 2008 r. we wspólnym europejskim portalu cyfrowym b�dzie
dost�pne dwa miliony ksi�ek, filmów, fotografii, r�kopisów i innych dzie" kultury. Wed"ug
oceny Komisji liczba ta moe wzrosn�� do przynajmniej sze�ciu milionów w 2010 r.,
ale szacuje si�, e b�dzie ona o wiele wysza, poniewa do tego roku wiele archiwów,
bibliotek i muzeów w Europie b�dzie prawdopodobnie mog"o powi�za� swoje zbiory
elektroniczne z europejskim portalem gromadz�cym dobra kultury w postaci cyfrowej.
Kolejnym wanym dokumentem, dotycz�cym dzia"a� digitalizacyjnych na terenie
Europy by"o Zalecenie Komisji Europejskiej z dnia 24 sierpnia 2006 r. w sprawie digitalizacji
i udost�pnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów
cyfrowych4, b�d�cy kolejnym krokiem realizacji strategii naszkicowanej w ramach inicjatywy
3 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo!ecznego
oraz Komitetu Regionów i2010: Biblioteki Cyfrowe COM (2005) 465 wersja ostateczna [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 30 wrze�nia 2005 [dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/communication/pl_comm_digital_libraries.pdf4 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo"ecznego oraz Komitetu Regionów w sprawie digitalizacji i udost�pnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz
10
�i2010: Biblioteki Cyfrowe�. Zalecenie Komisji okre�la ju dok"adniej cele
ogólnoeuropejskiej dzia"alno�ci digitalizacyjnej:
Udost�pnienie w Internecie materia!ów pochodz�cych z ró�nych kultur i obszarów
j�zykowych u!atwi obywatelom docenienie w!asnego dziedzictwa kulturowego, a tak�e
dorobku innych krajów europejskich. Zalecane dzia!ania przyczyni� si� do prezentacji
bogatego i ró�norodnego europejskiego dziedzictwa kulturowego w Internecie oraz
do ochrony dóbr kultury przed bezpowrotn� utrat�. Poza sw� podstawow� warto�ci�
kulturow�, dorobek ten jest wa�nym materia!em wyj�ciowym dla nowych us!ug tworz�cych
warto�� dodan�. Zalecane dzia!ania przyczyni� si� do rozwoju pokrewnych bran� o du�ej
warto�ci dodanej, takich jak turystyka, o�wiata i media. Zasoby cyfrowe wysokiej jako�ci
stanowi� kluczow� si!� nap�dow� dla zakrojonych na szerok� skal� dzia!a� sektora (st�d
zainteresowanie najwi�kszych wyszukiwarek). Digitalizacja i ochrona zasobów cyfrowych
nale�� do dzia!a� wymagaj�cych du�ej wiedzy i b�d� si� w najbli�szych latach dynamicznie
rozwija�.
W grudniu 2006 r. Rada Europejska opublikowa"a dokument Konkluzje Rady
w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie
ochrony zasobów cyfrowych5, zawieraj�cy g"�bokie poparcie dla europejskich dzia"a�
digitalizacyjnych oraz zach�t� dla krajów cz"onkowskich do koordynacji dzia"a� w skali
krajowej oraz wspó"pracy na poziomie unijnym. Czytamy tam, w konkluzji nr 6, mi�dzy
innymi:
(Rada Unii Europejskiej) zach�ca pa�stwa cz!onkowskie: (�) aby w ramach pierwszego
etapu dzia!a�, zgodnie z za!�czonym, wst�pnym harmonogramem i uwzgl�dniaj�c ró�ne etapy
zaawansowania poszczególnych pa�stw cz!onkowskich:
• ulepszy!y strategie i precyzyjniej okre�li!y cele krajowe w zakresie digitalizacji
i ochrony zasobów cyfrowych;
• wspó!pracowa!y przy tworzeniu europejskiej biblioteki cyfrowej � wieloj�zycznego,
wspólnego punktu dost�pu do rozproszonego europejskiego dziedzictwa kulturowego;
w sprawie ochrony zasobów cyfrowych. C(2006) 3808 wersja ostateczna. [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 24.08.2006. [Dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/recommendation/comm_recomm/pl.pdf5
Konkluzje Rady w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie
ochrony zasobów cyfrowych (2006/C 297/01). Dziennik Urz�dowy Unii Europejskiej, T. 49 (7 grudnia 2007) [Dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/oj/2006/c_297/c_29720061207pl00010005.pdf
11
• poprawi!y warunki ramowe digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku
kulturowego oraz ochrony zasobów cyfrowych;
• wzmocni!y koordynacj� prac zwi�zanych z digitalizacj� w poszczególnych pa�stwach
cz!onkowskich i mi�dzy nimi;
• wspó!pracowa!y przy przeprowadzeniu skutecznego przegl�du post�pów na szczeblu
europejskim.
Naley podkre�li�, e jako istotny element dzia"a�, wielokrotnie wspominany take
w opracowywanych przez unijn� grup� robocz� dokumentach, zosta"a wskazana koordynacja
dzia"a� digitalizacyjnych.
W przypadku sektora audiowizualnego szczególne znaczenie ma projekt zalecenia
Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dziedzictwa kinematograficznego6 oraz
konkurencyjno�ci powi�zanych dzia"a� przemys"owych. Wzywa on mi�dzy innymi Pa�stwa
Cz"onkowskie do dopuszczenia kopiowania dla celów konserwacyjnych.
Obecnie na terenie Europy dzia"a kilkadziesi�t projektów, maj�cych na celu
digitalizacj� dóbr kultury i ich publiczne udost�pnienie w portalu Europeana. Polskie
instytucje bior� udzia" w cz��ci z nich, m.in. Europeana v.1.0, EuropeanaLocal,
EuropeanaTravel, TELplus, APENET, CACAO, CARARE, Enrich i innych.
2. Digitalizacja poszczególnych kategorii zbiorów w latach 1989�2008
Archiwa
Archiwa pa�stwowe podlegaj�ce Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Pa�stwowych
przechowuj� ponad 283 km bie�ce materia"ów archiwalnych (przesz"o 36 mln jednostek).
W latach 2007-2009 nast�pi" szybki rozwój archiwistyki zasobów cyfrowych. Obecnie
12 archiwów pa�stwowych dysponuje nowoczesn� infrastruktur� do digitalizacji oraz
masowego przechowywania danych cyfrowych.
Pierwsze próby digitalizacji zbiorów archiwalnych podj�te zosta"y w 1995 r. w ramach
udost�pniania zasobu. Planowe skanowanie materia"ów po raz pierwszy rozpocz�to
w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe � NAC)
w roku 1997, kiedy okaza"o si�, e korzystaj�cy z zasobu fotografii cz��ciej zamawiaj�
materia"y w wersji elektronicznej ni w postaci tradycyjnych odbitek pozytywowych
6
Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 listopada 2005 r. w sprawie dziedzictwa filmowego i konkurencyjno�ci zwi�zanych z nim dzia"a� przemys"owych (2005/865/WE). Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:323:0057:0061:PL:PDF
12
wykonywanych na materia"ach �wiat"oczu"ych. Po roku 2000 kopie cyfrowe zdj��
przeznaczone dla uytkowników niemal zupe"nie wypar"y ju popularne odbitki pozytywowe
wykonywane metod� fotochemiczn�. Tendencja ta w naturalny sposób utrwali"a si�
w kolejnych latach, gdy wykonywanie kopii fotografii w postaci cyfrowej okaza"o si�
procesem znacznie szybszym i ta�szym ni tradycyjny proces reprodukcyjny. Warto doda�,
e zasoby dokumentów audiowizualnych Narodowego Archiwum Cyfrowego udost�pniane s�
przede wszystkim dla potrzeb mediów: wydawnictw, prasy, radia, telewizji, filmu.
Uytkownikami zbiorów s� dziennikarze, wydawcy, twórcy programów radiowych
i telewizyjnych, filmowcy oraz pisarze. Ta specyficzna kategoria korzystaj�cych �da dost�pu
do materia"ów w niespotykanym dotychczas w archiwach tempie. Dla archiwów oznacza
to konieczno�� sprostania wysokim wymaganiom korzystaj�cych i nad�ania za szybkim
tempem realizacji zada�, do których wykorzystywane s� materia"y archiwalne.
W latach 2004 i 2005 Centralny O�rodek Informacji Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji
Archiwów Pa�stwowych, a w roku 2008 Narodowe Archiwum Cyfrowe przeprowadzi"y
w archiwach pa�stwowych ankiet� maj�c� na celu rozeznanie stanu prac i potrzeb w zakresie
digitalizacji dokumentów archiwalnych. Ankiety dotyczy"y rodzaju materia"ów poddanych
cyfryzacji, ilo�ci i rozdzielczo�ci wykonanych skanów, formatów plików, zasad
przechowywania i udost�pniania zasobów cyfrowych, posiadanego sprz�tu technicznego oraz
baz danych tworzonych w archiwach.
Wyniki uzyskane z ankiet wskazuj�, e wszystkie archiwa pa�stwowe systematycznie
rozwijaj� program digitalizacji w"asnych zasobów. Sposób gromadzenia danych, no�niki,
kopie bezpiecze�stwa, format danych i sprz�t uyty do tworzenia cyfrowych kopii by"y
wynikiem indywidualnych rozwi�za� archiwów uzalenionych od moliwo�ci finansowych
poszczególnych placówek.
W 2005 r. Archiwum Pa�stwowe w Lublinie rozpocz�"o proces digitalizacji zespo"u
Urz�du Wojewódzkiego Lubelskiego, Wydzia" Spo"eczno-Polityczny z okresu
mi�dzywojennego.
W latach 2005-2006 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe
Archiwum Cyfrowe) równie prowadzi"o planow� digitalizacj� zabezpieczaj�c�. W tych
latach Archiwum Pa�stwowe w Suwa"kach zdigitalizowa"o zagroony ca"kowitym
zniszczeniem zespó" Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwa"kach. Wi�kszo��
archiwów przedstawia"a popularyzacj� i udost�pnianie zasobu jako najwaniejsze cele
dzia"alno�ci digitalizacyjnej. Najcz��ciej digitalizowane by"y zatem dokumenty zamawiane
przez uytkowników, na kolejnych miejscach plasuj� si� dokumenty cenne i zagroone
13
degradacj�. Cz��� archiwów wykonuje kopie cyfrowe zgodnie z harmonogramem
realizowanych projektów. Wszystkie archiwa uczestniczy"y w projektach realizowanych
od 2002 r. wspólnie z Naukow� i Akademick� Sieci� Komputerow�, takich jak: �Skarby
archiwów polskich�, �Miasta w dokumencie archiwalnym�, a obecnie � �U róde" polskiej
demokracji�, których efekty udost�pniane s� na portalu www.polska.pl. Rzadko jednak
archiwa mia"y moliwo�� udost�pniania kopii cyfrowych we w"asnych pracowniach
naukowych. Przyk"ady projektów realizowanych przez poszczególne archiwa to: digitalizacja
zasobu fotografii Narodowego Archiwum Cyfrowego i Archiwum Pa�stwowego
w Katowicach, skanowanie mikrofilmów Metryki Koronnej � w Archiwum G"ównym Akt
Dawnych, mikrofilmy, mapy i plany � w Archiwum Pa�stwowym w Gda�sku, spisy ludno�ci
z Krakowa z lat 1857�1921 � w Archiwum Pa�stwowym w Krakowie, mikrofilmy Instytutu
Hoovera (skanowane w Narodowym Archiwum Cyfrowym dla Archiwum Akt Nowych),
Akta Braci Czeskich i Dokumenty miasta Poznania [1253] 1254�1790 � w Archiwum
Pa�stwowym w Poznaniu.
Do ko�ca 2005 r. zdigitalizowano w sumie ponad 162 000 dokumentów. Najwi�cej
znajdowa"o si� w: Archiwum Pa�stwowym w Katowicach � prawie 45 000, w Lublinie �
40 000 i w Bydgoszczy � ponad 18 000. W padzierniku 2006 r. w archiwach by"o w sumie
ok. 500 000 plików z kopiami cyfrowymi, zajmuj�cymi w sumie ok. 5 TB, najwi�cej w ADM
� 1,1 TB. Najwi�ksz� liczb� posiadanych plików w tym czasie deklaruj�: ADM � 135 000,
AGAD � 90 000, AP Katowice � 40 000 i AP Pozna� � 38 000. Pod koniec 2008 r. archiwa
pa�stwowe dysponowa"y ju zasobem przekraczaj�cym 2 mln 800 tys. skanów dokumentów.
Ponisze zestawienie, zaczerpni�te z ankiety Narodowego Archiwum Cyfrowego
z 2008 r., ilustruje te dane w rozbiciu na poszczególne rodzaje materia"ów archiwalnych:
• Akta � 2 534 279 skanów (w tym 1 719 145 wykonane z mikr. w NAC)
• Fotografie � 183 967 (w tym 104 023 wykonanych w NAC)
• Ikonografia � 15 994 (w tym plakaty i afisze)
• Mikrofilmy � 1 842 887 (w tym 1 719 145 wykonanych w NAC)
• Nagrania dwi�kowe � 935 jedn. inw. nagra�
• Inne � 24 565 (m.in. pocztówki, inwentarze, wyd. zwarte i 846 dokumentów
pergaminowych).
!�cznie zdigitalizowany zasób archiwów pa�stwowych zajmuje ponad 36 TB pami�ci.
Ogó"em zdigitalizowano ponad 50 zespo"ów archiwalnych w ca"o�ci, kilkaset w duej mierze
14
lub cz��ciowo. Szczegó"owe informacje dotycz�ce zdigitalizowanych zespo"ów i jednostek
archiwalnych znajduj� si� w posiadaniu Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Biblioteki
Pierwsze dzia"ania digitalizacyjne w bibliotekach polskich rozpocz�"y si� w 1995 r.
Obecnie wi�kszo�� duych bibliotek naukowych prowadzi systematyczn� digitalizacj� swoich
zbiorów. Pierwsz� polsk� bibliotek� cyfrow� by"a uruchomiona w 2002 r. Polska Biblioteka
Internetowa. W roku 2004 powsta"a Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, która jako pierwsza
wykorzysta"a oprogramowanie do budowy i zarz�dzania bibliotekami cyfrowymi dLibra.
Ocena liczby zdigitalizowanych obiektów w Polsce jest przedsi�wzi�ciem z"oonym
ze wzgl�du na wspomniany w rozdziale II. 2 brak koordynacji dzia"a� oraz stosowane przez
poszczególne biblioteki niejednoznaczno�ci terminologiczne. W praktyce biblioteki,
okre�laj�c wielko�� prowadzonych prac digitalizacyjnych, pos"uguj� si� poj�ciem skanu
(definiowanego jako plik rastrowy odpowiadaj�cy stronie lub dwóm stronom ksi�ki lub
czasopisma, pojedynczej fotografii, arkuszowi mapy itp.) lub poj�ciem obiektu rozumianego
jako jednostka biblioteczna, który moe zawiera� od jednego do kilkuset skanów. Prowadzi
to do trudno�ci w realnym oszacowaniu skali prac digitalizacyjnych w polskich bibliotekach.
Na podstawie przeprowadzonych bada� (badania 100 najwi�kszych polskich bibliotek
z 2005 r.7 oraz ankiety Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2007 r.) mona
stwierdzi�, e w 2003 r. istnia"o w Polsce szacunkowo ok. 10 000 zeskanowanych obiektów
bibliotecznych, za� w 2005 ok. 44 000. Natomiast w po"owie roku 2007 liczb� skanów
w polskich bibliotekach oszacowano na ok. 2 850 000, co przy za"oeniu, e obiekt
biblioteczny zawiera �rednio 60 skanów daje ok. 47 500 zdigitalizowanych pozycji.
W lipcu 2009 roku poprzez Internet dost�pnych by"o ok. 270 tys. obiektów cyfrowych,
b�d�cych wynikiem digitalizacji zasobów bibliotecznych. Liczby te nie okre�laj� ca"kowitej
skali rezultatów prac digitalizacyjnych w Polsce. W po"owie 2009 r. ponad 30 bibliotek
cyfrowych udost�pnia"o swoje zasoby w sieciach rozleg"ych, ale istniej� take biblioteki
prowadz�ce na szerok� skal� prace digitalizacyjne, które nie udost�pniaj� w Internecie swoich
zasobów cyfrowych. Powstawanie kolejnych bibliotek cyfrowych gwarantuje wzrost
dynamiki rozwoju polskich zasobów cyfrowych.
Fakt dzia"ania w Polsce ponad 30 bibliotek cyfrowych nie oznacza, e tylko tyle
bibliotek prowadzi dzia"alno�� digitalizacyjn�. Wi�kszo�� bibliotek cyfrowych jest
7 Badania Ma"gorzaty Kowalskiej z 2005 r. opublikowane w: Ma"gorzata Kowalska, Digitalizacja zasobów
bibliotek polskich. Toru� 2006.
15
prowadzona przez konsorcja biblioteczne, w sk"ad których wchodz� najwaniejsze biblioteki
naukowe i publiczne danego regionu Polski. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa jest
rezultatem wspó"pracy 15 bibliotek, w tym m.in.: Biblioteki Uniwersytetu Adama
Mickiewicza, Biblioteki Raczy�skich, Biblioteki Kórnickiej PAN oraz Biblioteki
Pozna�skiego Towarzystwa Przyjació" Nauk. �l�ska Biblioteka Cyfrowa jest budowana przez
konsorcjum ponad 30 bibliotek z terenu Górnego �l�ska oraz �l�ska Opolskiego. Kujawsko-
Pomorsk� Bibliotek� Cyfrow� tworz� 4 biblioteki i 3 instytucje kultury z Torunia
i Bydgoszczy, a Ma"opolsk� Bibliotek� Cyfrow� - ponad 15 bibliotek i archiwów. Dzi�ki
wspó"pracy w ramach konsorcjów biblioteki cyfrowe wykazuj� du� dynamik� wzrostu.
Polskie biblioteki cyfrowe udost�pniaj� niemal wszystkie kategorie zbiorów
bibliotecznych. Analiza zawarto�ci polskich bibliotek cyfrowych wskazuje, e najcz��ciej
digitalizowane s� czasopisma i gazety o zasi�gu regionalnym z XIX i pocz�tku XX wieku
(ok. 60 % zasobów). Niektóre biblioteki (m.in. Ma"opolska Biblioteka Cyfrowa,
Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa) prezentuj� równie, na mocy porozumie� z wydawcami,
pras� wspó"czesn�. Drugim ch�tnie digitalizowanym typem zbiorów s� dokumenty
jednokartkowe (fotografie, grafika, pocztówki itp.). Digitalizacja prasy, cz�sto z postaci
mikrofilmowej oraz jednoarkuszowych zbiorów ikonograficznych jest stosunkowo prosta
i niedroga. Biblioteki udost�pniaj� równie cyfrowe wersje ksi�ek, r�kopisów, starych
druków, nut oraz obiektów kartograficznych. W polskich cyfrowych zasobach bibliotecznych
praktycznie nie ma zbiorów audiowizualnych. Podkre�li� naley, e nie wszystkie
prezentowane w Internecie dokumenty cyfrowe spe"niaj� mi�dzynarodowe normy dotycz�ce
jako�ci oraz sposobu prezentacji metadanych.
Dzi�ki udost�pnianiu zasobów cyfrowych w sieci Internet polskie biblioteki cyfrowe
s� dost�pne dla internautów z ca"ego �wiata. Dlatego te wi�kszo�� interfejsów bibliotek
cyfrowych jest dost�pnych w j�zyku polskim i angielskim. Ponadto strony �l�skiej Biblioteki
Cyfrowej, Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wroc"awskiego oraz Jeleniogórskiej Biblioteki
Cyfrowej, prezentuj�ce zbiory pogranicza polsko-czesko-niemieckiego, s� dost�pne równie
w j�zykach czeskim i niemieckim. Obiekty opisywane s� jednak w j�zyku polskim.
Mimo wyranego post�pu w digitalizacji zbiorów bibliotecznych, zbiory w postaci
cyfrowej stanowi� jedynie niewielki odsetek zbiorów bibliotecznych, na ogó" nie
przekraczaj�cy 1% zasobu. Badania oraz wielko�� udost�pnianych w Internecie zasobów
wykazuj� rosn�cy wzrost zainteresowania pracami digitalizacyjnymi. Szacunkowe roczne
plany digitalizacyjne bibliotek z roku 2007 wygl�da"y nast�puj�co: �rednio od 400 pozycji
(100 � Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego) do 5000 rocznie, 8000 w wypadku Cyfrowej
16
Biblioteki Narodowej Polona, natomiast Biblioteka Uniwersytecka we Wroc"awiu planowa"a
roczn� digitalizacj� na poziomie 12 000 pozycji, a Biblioteka Kórnicka PAN � 10 000
pozycji.
Muzea
Zgodnie z zaleceniami ICOM/UNESCO zagadnienia digitalizacji zbiorów
rozpatrywane s� "�cznie z zagadnieniami tworzenia inwentarzy elektronicznych. Zgodnie
z w"a�ciwymi rozporz�dzeniami Ministra do Ustawy o muzeach, podstawowy rekord
informacji o muzealium musi obecnie zawiera� reprodukcj�.
Pierwsze prace nad utworzeniem inwentarzy elektronicznych w muzeach w Polsce
rozpocz�te zosta"y w latach osiemdziesi�tych XX w., w 1989 r. istnia"y ju systemy
bazodanowe (tekstowe w systemie DOS) w Muzeum Narodowym w Warszawie8 i Muzeum
Narodowym w Poznaniu. Od 1990 roku systemy rozwijane by"y ju w ponad 80 muzeach,
np. w Pa�stwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie9. W 1995 roku wykonane
zosta"o pierwsze badanie zaawansowania komputeryzacji polskich muzeów10. Badanie
to powtórzono w 2001 roku11 i by"o to ostatnia publicznie og"oszona analiza tego rodzaju.
W 2001 roku ankiet� skierowano do 683 placówek muzealnych (muzeów i ich
samodzielnych oddzia"ów muzealnych, zgodnie z wykazem w Departamencie Dziedzictwa
Narodowego MKiDN) i otrzymano 256 odpowiedzi. Najwaniejszym celem ankiety by"a
odpowied na pytanie, czy muzea w Polsce tworz� elektroniczny inwentarz zbiorów i czy
moliwe jest udost�pnienie tej informacji poprzez sieci typu Internet dla celów muzealnych
i dla potrzeb spo"ecze�stwa (edukacyjnych, turystycznych, promocyjnych, polityki
regionalnej itd.). W badanej grupie 68% respondentów zadeklarowa"o rozpocz�cie
wprowadzania komputeryzacji. 82 placówki w owym czasie prowadzi"y inwentarz
elektroniczny swoich zbiorów, a ogólna liczba rekordów wynosi"a niemal 2 miliony (ok. 1/6
8 W 2000 r. Muzeum Narodowe w Warszawie otrzyma"o tytu" Lidera Informatyki Roku, przyznawany przez Computer Word za ca"okszta"t osi�gni�� w dziedzinie informatyzacji. 9 W 2001 i 2003 r. Pa�stwowe Muzeum Archeologiczne by"o finalist� konkursu na Lidera Informatyki, organizowanego przez Computer Word. 10 D. Folga-Januszewska, A. Jaskanis, Ankieta o stanie komputeryzacji muzeów w Polsce [w:] Media
informatyczne w digitalizacji zbiorów archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych [materia"y seminarium], Zamek Królewski na Wawelu, 8�9 maja 1996, publ. Kraków 1996, s.74�85; Zastosowanie technologii
informatycznych w muzeach [w:] Media informatyczne w digitalizacji zbiorów archiwalnych, bibliotecznych
i muzealnych, op. cit. s. 19-24. 11 D. Folga-Januszewska, A. Jaskanis, Komputeryzacja archiwów, bibliotek i muzeów. Stan obecny
i perspektywy, Biblioteka Narodowa w Warszawie, 19�20.06.2001, Konferencja pod patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu European Cultural Heritage Network, referat wraz z A. Jaskanis: Informatyka w muzeach w Polsce. Wyniki ankiety PKN ICOM 2001.
17
polskich zasobów muzealnych). W porównaniu z wynikami ankiety z 1996 roku, gdy liczba
rekordów w inwentarzowych bazach danych wynosi"a ok. 400 tys. rekordów, oznacza to,
e w ci�gu 5 lat wprowadzono 1 600 000 rekordów, czyli �rednio 320 tys. rocznie.
Istotnym wnioskiem p"yn�cym z badania w 2001 r. by"o stwierdzenie, e nie mona
mówi� o standaryzacji oprogramowania zbiorów muzealnych. Programy do inwentaryzacji
muzealnej � na skutek braku forum, na którym moliwy by"by przep"yw informacji mi�dzy
muzeami o tworzonych i wykorzystywanych aplikacjach i ich kosztach, a take na skutek
braku jednoznacznej, wspólnej polityki informatyzacji muzeów w Polsce (polityki Rz�du lub
polityk regionalnych) � traktowane by"y na rynku jako jednostkowe projekty informatyczne.
Stan ten nie sprzyja" tworzeniu ogólnopolskiej bazy danych zbiorów i kolekcji
muzealnych, a co si� z tym wi�e udost�pnieniu spo"ecze�stwu dóbr kultury i wiedzy
zdeponowanej w muzeach. Brak inwestycji w informatyzacj� muzeów przyczynia" nie tylko
do ich ekonomicznej zapa�ci, lecz równie wp"ywa" na dekulturyzacj� internautów,
szukaj�cych wiedzy i znajduj�cych informacje udost�pniane g"ównie przez zagraniczne
muzea. W 30 muzeach spo�ród ankietowanych przygotowywana by"a biblioteka wizerunków
kolekcji.
W roku 2005�2006 powtórzono ankiet�, która mia"a tym razem s"uy� przede
wszystkim rozpoznaniu procesu digitalizacji zbiorów, ale badanie to pozosta"o wy"�cznie
w opracowaniu ród"owym. Ankieta zosta"a wys"ana do 450 muzeów, odpowiedzi na ni�
udzieli"o 189 instytucji, z czego 119 (63%) rozpocz�"o informatyzacj�, 69 � nie zainicjowa"o
w ogóle tego procesu, 1 muzeum nie udzieli"o jednoznacznej odpowiedzi. W tej grupie 92
(49 %) muzea zg"osi"y fakt prowadzenie wizualizacji cyfrowej, 95 � udzieli"o negatywnej
odpowiedzi. Liczba rekordów tekstowych opracowa� muzealiów w grupie 189 muzeów
wynios"a � 2 738 849, liczba rejestracji obrazowych i multimedialnych � 281 469.
A 86 % muzeów z grupy 189 wyrazi"o ch�� przyst�pienia do wspólnego systemu
informatycznego, 21 muzeów nie wyrazi"o na to zgody, 6 � udzieli"o odpowiedzi �nie wiem�.
W grupie 189 muzeów a 115 instytucji nie mia"o w 2006 r. wyspecjalizowanego pracownika
ds. informatyzacji. Tylko 5 instytucji do 2005 r. uczestniczy"o w mi�dzynarodowych
projektach powi�zanych z dzia"aniami innowacyjnymi.
18
Mimo znacznego post�pu w zastosowaniu informatyki, w zbiorach muzealnych12 nie
podj�to w latach 1995-2008 decyzji na szczeblu centralnym o koordynacji dost�pu do baz
danych w muzeach13.
W 2002 roku zosta"o zlikwidowane w Ministerstwie Kultury stanowisko
Pe"nomocnika Ministra ds. komputeryzacji instytucji kultury. W 2004 roku Ministerstwo
Kultury wdroy"o programy operacyjne, w ramach których muzea mog"y stara� si�
o dofinansowanie przedsi�wzi�� informatycznych, co zosta"o wykorzystane zw"aszcza
do procesu digitalizacji zbiorów. Brak jednak raportu ukazuj�cego wp"yw tego
dofinansowania na proces informatyzacji muzeów, poniewa temat ten nie by" poddany
badaniu.
Prace nad digitalizacj� wizerunków muzealiów s� niezwykle pilne. Waga prac jest
mierzona zarówno korzy�ciami niematerialnymi (edukacja), jak i finansowymi (promocja
regionu, turystyka itp.). W latach 2006�2008 g"ównym zagadnieniem podnoszonym
w aspekcie informatyzacji muzeów by"o ju jednak nie tyle tworzenie bazy danych (inwentarz
elektroniczny), co zintensyfikowanie cyfryzacji wizualizacji zbiorów oraz ustalenie norm
bezpiecze�stwa danych, ich transferu oraz metody i miejsca przechowywania danych i ich
kopii.
Szczegó"owe za"oenia dotycz�ce digitalizacji muzealiów zostan� przedstawione
w osobnym dokumencie.
Zasoby audiowizualne
Zasoby audiowizualne zosta"y wy"�czone z powyszej klasyfikacji, poniewa
s� gromadzone zarówno przez archiwa i biblioteki oraz Filmotek� Narodow�, jak i przez
instytucje medialne (publiczne i komercyjne radia i telewizje).
W archiwach pa�stwowych poddano digitalizacji ponad 900 jednostek
inwentarzowych nagra� dwi�kowych, których cyfryzacj� na szersz� skal�, jak równie
cyfryzacj� filmów, planuje si� w latach nast�pnych.
Wielko�� zasobów audiowizualnych w bibliotekach nie jest dok"adnie znana.
Na pocz�tku 2009 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozes"a"o ankiet�,
12 Por.: D. Folga-Januszewska, Informatyka w muzeach / Computer science as applied in the museums [w:] �Opuscula Musealia� 10, Universitas Jagiellonica Acta Scientiarium Litterorumque MCCXLIII, Kraków 2000, s. 269-285. 13 Polski program SSWIM (Sieciowy System Wymiany Informacji Muzealnej) w 2003 r. na sesji ICHIM zosta" przyj�ty jako w"a�ciwy dla prowadzenia wymiany informacji cyfrowej (w tym wizerunków cyfrowych obiektów) mi�dzy muzeami. Jest stosowany przez kilkana�cie muzeów, wiele muzeów uywa standardu Object ID.
19
maj�c� na celu oszacowanie ilo�ci zasobów audiowizualnych w postaci analogowej oraz
cyfrowej oraz stan zaawansowania prac nad digitalizacj� tej kategorii zbiorów. Podkre�li�
naley, e biblioteki przechowuj� zazwyczaj kopie nagra� dwi�kowych i audiowizualnych,
podczas gdy ich wysokojako�ciowe materia"y wzorcowe s� w posiadaniu instytucji,
w których zosta"y wytworzone. Nie odnosi si� jedynie do nagra� z pocz�tku XX wieku,
których cz�sto jedyne egzemplarze s� przechowywane w bibliotekach.
W grudniu 2008 r. na seminarium odbywaj�cym si� na Politechnice Warszawskiej
zaprezentowano polskie zasoby audiowizualne Filmoteki Narodowej i niektórych instytucji
medialnych oraz perspektywy ich rozwoju. Naley zwróci� uwag� na fakt, e wielko��
zasobów audiowizualnych jest obliczana zazwyczaj nie ilo�ci� posiadanych obiektów
cyfrowych, jak ma to miejsce w przypadku zbiorów archiwalnych, bibliotecznych
i muzealnych, lecz wielko�ci� powierzchni dyskowej niezb�dnej do ich archiwizacji.
• Zasoby Filmoteki Narodowej licz� ok. 15 000 filmów. Rozpocz�to prace nad ich
digitalizacj�, pocz�wszy od filmów przedwojennych. 1 godzina zdigitalizowanego
filmu w formacie 2K wymaga ok. 1,1 TB powierzchni dyskowej.
• Polskie Radio posiada ok. 200 TB danych cyfrowych, g"ownie w formacie WAV.
Rocznie przybywa ok. 10 TB. Prowadzone s� prace nad digitalizacj� nagra�
archiwalnych.
• TVP przechowuje ok. 100 000 pozycji filmowych oraz 300 000 pozycji wideo
w standardzie Betacam Digital. Dysponuje gotow� profesjonaln� lini� do cyfryzacji
form analogowych do standardu Betacam Digital. Ma obowi�zek bezterminowego
przechowywania niektórych materia"ów np. z udzia"em przedstawicieli rz�du lub
wyst�pów polskich sportowców.
• Telewizja Polsat gromadzi rocznie ok. 1 PB danych cyfrowych, w tym materia"ów
newsowych � ok. 70-80 TB, sportowych � ok. 200 TB i ok. 150 TB produkcji
wysokobudetowych. Prowadzi równie prace nad digitalizacj� zasobów
analogowych.
• Zasoby szkó" filmowych obejmuj� ok. 7 tys. godzin filmów krótkometraowych,
ok. 1 tys. godzin etiud szkolnych, ok. 5 tys. godzin filmów nieszkolnych.
• Dodatkowo zbiory filmowe zgromadzone m.in. w takich instytucjach jak Wytwórnia
Czo"ówka, Archiwum Wytwórni Filmów O�wiatowych w !odzi to ok. 2000 filmów.
20
Zasoby materia"ów audiowizualnych zapisane w standardzie Digital Betacam nie
wymagaj� digitalizacji, natomiast mog� wymaga� po pewnym czasie skopiowania na nowy
no�nik.
3. Inicjatywy i projekty zwi�zane z digitalizacj�
Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona i Polska Biblioteka Internetowa
Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona, tworzona w Bibliotece Narodowej, umoliwia
dost�p do swoich zasobów poprzez kolekcje oraz poprzez wyszukiwanie katalogowe. Oparta
jest na katalogu Biblioteki Narodowej oraz narodowej bibliografii i zawiera rónorodne typy
dokumentów bibliotecznych: ksi�ki, czasopisma, grafik�, fotografie i rysunki, dokumenty
ycia spo"ecznego (ulotki, odezwy, plakaty i afisze, jednodniówki), stare druki, r�kopisy oraz
druki muzyczne. Jej zasoby cyfrowe s� tworzone w nowoczesnej pracowni digitalizacyjnej,
utworzonej w 2004 r. i stale rozbudowywanej.
Od stycznia 2007 r. BN jest partnerem Biblioteki Europejskiej i udost�pnia przez jej
portal swoje zasoby katalogowe i cyfrowe. Od listopada 2008 roku CBN Polona udost�pnia
swoje zasoby cyfrowe z domeny publicznej w portalu Europeana.
W lipcu 2008 roku Biblioteka Narodowa przej�"a nadzór nad Polsk� Bibliotek�
Internetow� (PBI), która z dniem 1 stycznia 2008 r., zgodnie z zapisem Planie Informatyzacji
Pa�stwa na lata 2007-2013, zosta"a przekazana przez Ministerstwo Spraw Wewn�trznych
i Administracji Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Celem PBI by"o
wyrównanie szans dost�pu do wiedzy osobom mieszkaj�cym w ma"ych miastach i wsiach
oddalonych od o�rodków akademickich i kulturalnych, dla których komputer z dost�pem
do Internetu jest cz�sto jedyn� szans� kontaktu ze zdobyczami nauki i kultury. Biblioteka
oferuje uytkownikom g"ównie lektury szkolne oraz dzie"a polskiej literatury klasycznej.
Dokumenty cyfrowe, sk"adaj�ce si� na PBI nie spe"niaj� mi�dzynarodowych norm
jako�ciowych i standardów dla obiektów cyfrowych, m.in. ze wzgl�du na nisk� rozdzielczo��
plików cyfrowych, brak lub niekompletno�� metadanych, cz�sty brak powi�zania reprodukcji
cyfrowej ze skanowanym orygina"em oraz niedostateczn� kontrol� w procesie produkcyjnym
(braki stron). Biblioteka Narodowa prowadzi prace nad dostosowaniem zasobów PBI do norm
europejskich.
21
Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa Polskiego
Od stycznia 2008 r. dzia"a trzyletni projekt badawczy zamówiony przez Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw� �Elektroniczne Archiwum Zabytków
Pi�miennictwa Polskiego�, który realizuje konsorcjum w sk"adzie: Biblioteka Narodowa,
Naczelna Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych, Naukowa i Akademicka Sie� Komputerowa,
Instytut Bada� Literackich Polskiej Akademii Nauk, Instytut Historii Polskiej Akademii
Nauk.
Celem projektu jest opracowanie ca"o�ciowej koncepcji digitalizacji zabytków
pi�miennictwa polskiego powsta"ych do 1600 roku, b�d�cych w"asno�ci� pa�stwa, instytucji
prywatnych oraz ko�cielnych, i okre�lenie kanonu pi�miennictwa polskiego, jak równie
przygotowanie systemu informatycznego, umoliwiaj�cego zarz�dzanie zbiorem kopii
cyfrowych zabytków pi�miennictwa polskiego oraz zapewnienie powszechnego dost�pu
do nich przy pomocy sieci Internet. Wyspecjalizowane narz�dzia wspomagaj�ce
wyszukiwanie oraz opracowywanie cyfrowych obiektów i ich kolekcji b�d� s"uy� pomoc�
w badaniach naukowych, natomiast prezentacja w atrakcyjnej formie sprzyjaj�cej edukacji
b�dzie zach�ca� m"odych uytkowników do zapoznawania si� z dziedzictwem narodowym.
Rezultatem projektu b�dzie równie udost�pnienie w Internecie w ci�gu najbliszych
lat najwaniejszych dla polskiej kultury tekstów i dokumentów, okre�laj�cych polsk�
tosamo�� narodow�.
Krajowy O�rodek Bada� i Dokumentacji Zabytków
Od 2005 r. KOBiDZ wykonuje inwentaryzacje obiektów zabytkowych
z wykorzystaniem skanowania trójwymiarowego (Wielozadaniowe Systemy Dokumentacji
i Informacji o Obiekcie). Program zak"ada wypracowanie zintegrowanej metody
pozyskiwania i opracowania danych w oparciu o cyfrowe techniki dokumentacji � skaning
laserowy i cyfrow� fotogrametri�. Poligonem tych prac sta"y si� g"ównie badania za"oe�
parkowo-ogrodowych, które prowadzi" KOBIDZ m.in. w Wilanowie i !�knicy.
Narodowe Archiwum Cyfrowe
W zwi�zku z rozwojem cyfrowych technik ochrony dokumentów, a take w celu
efektywnej realizacji zada� zwi�zanych z cyfrowym zabezpieczaniem i udost�pnianiem
materia"ów archiwalnych w skali ca"ego kraju oraz usprawnienia dzia"a� w zakresie
mikrofilmowania dokumentów archiwalnych w po"owie 2003 roku powo"ano w ówczesnym
22
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej Centrum Reprografii i Digitalizacji,
do którego g"ównych obowi�zków naley mi�dzy innymi:
• koordynacja planów w zakresie digitalizacji i mikrofilmowania akt w archiwach
pa�stwowych,
• prowadzenie szkole� pracowników archiwów w zakresie digitalizacji
i mikrofilmowania materia"ów archiwalnych,
• digitalizacja materia"ów wchodz�cych w sk"ad pa�stwowego zasobu archiwalnego
obejmuj�ca skanowanie oryginalnych dokumentów i mikrofilmów,
• publikowanie materia"ów na temat nowych technik reprografii i digitalizacji zbiorów
archiwalnych,
• utrzymywanie kontaktów z krajowymi i zagranicznymi o�rodkami reprografii
i digitalizacji dokumentów.
Dnia 8 marca 2008 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wniosek
Naczelnego Dyrektora Archiwów Pa�stwowych przekszta"ci" Archiwum Dokumentacji
Mechanicznej w Narodowe Archiwum Cyfrowe, którego celem jest zapewnienie bezpiecznej
i d"ugookresowej archiwizacji materia"ów cyfrowych, wchodz�cych w sk"ad narodowego
zasobu archiwalnego:
• dokumentów elektronicznych, wytwarzanych wspó"cze�nie przez administracj�
publiczn� (e-dokumentów)
• reprodukcji cyfrowych materia"ów archiwalnych
• dokumentów on-line w zakresie okre�lonym w ustawie z dnia 14 lipca 1983 r.
o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. nr 97, poz. 673 z pón. zm.).
Narodowe Archiwum Cyfrowe koordynuje take projekty z zakresu informatyzacji,
budowy infrastruktury technicznej oraz digitalizacji materia"ów realizowane w pozosta"ych
archiwach pa�stwowych jako zadanie powierzone przez Naczelnego Dyrektora Archiwów
Pa�stwowych.
Narodowy Instytut Audiowizualny
W 2009 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekszta"ci" Polskie
Wydawnictwo Audiowizualne w Narodowy Instytut Audiowizualny (NInA). Tym samym
znacz�co rozszerzone zosta"y cele statutowe stawiane tej instytucji. Oprócz prowadzonej
dotychczas dzia"alno�ci wydawniczej, rejestrowania najbardziej warto�ciowych zjawisk
polskiej kultury oraz aktywnego wspó"tworzenia kulturowego dyskursu, misj� Narodowego
23
Instytutu Audiowizualnego jest systematyczna digitalizacja i upowszechnianie dost�pu
do zrekonstruowanych i zapisanych cyfrowo materia"ów. Efekt tych dzia"a� dost�pny b�dzie
w multimedialnym portalu, zawieraj�cym materia"y archiwalne i audycje nowe,
wyprodukowane w ostatnich latach. W dalszej perspektywie czasowej oprócz misji
archiwizacyjnej, prowadzonej przy uyciu najnowszych technologicznych osi�gni��, NInA
ma take prowadzi� dzia"alno�� edukacyjn� i badawcz�. Zaawansowane rozwaanie
problematyki digitalizacji, rekonstrukcji i twórczo�ci audiowizualnej ma s"uy� pog"�bieniu
�wiadomo�ci w"asnego dziedzictwa narodowego i umoliwi� dost�p do cz�sto wybitnych
artystycznie �wiadectw przesz"o�ci, które mog� znacz�co wzbogaci� my�lenie o �wiecie
wspó"czesnym i pomoc w budowaniu teraniejszej tosamo�ci.
Postuluje si� jednak, ze wzgl�du na strategiczny charakter instytucjonalny NInA, aby
funkcjonowa" on w oparciu o odr�bn�, w"a�ciw� dla siebie, ustaw�. Akt ten powinien okre�la�
obowi�zki i uprawnienia NInA, jej zadania, zw"aszcza w sferze publicznego dost�pu
do audiowizualnych zbiorów cyfrowych. Powinien te okre�la� rozdzia" pomi�dzy zadaniami
archiwów pa�stwowych oraz Filmoteki Narodowej.
Do realizacji za"oonych celów przyj�to, i NInA nie powinna by� instytucj�
o charakterze archiwalnym w dotychczasowym rozumieniu � powinna przechowywa� tylko
zasoby cyfrowe po ich zdigitalizowaniu. Oryginalne no�niki lub kopie wzorcowe
przechowywane powinny by� jak dot�d w instytucjach do tego powo"anych.
Wanym zadaniem NInA powinno by� okre�lanie, w uzgodnieniu z ministrem
w"a�ciwym ds. wewn�trznych i administracji, standardów digitalizacji materia"ów
audiowizualnych oraz koordynacja procesu digitalizacji takich materia"ów w skali kraju.
Konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe� i Federacja Bibliotek Cyfrowych
W maju 2008 r. powsta"o konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe�, w sk"ad którego
wesz"y nast�puj�ce instytucje:
• Pozna�ska Fundacja Bibliotek Naukowych,
• BG Akademia Górniczo-Hutnicza,
• BG i OINT Politechnika Wroc"awska,
• Biblioteka �l�ska,
• BG Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie,
• Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie,
• Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie,
24
• Biblioteka Politechniki Krakowskiej,
• Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego,
• BG Wysza Szko"a Biznesu w D�browie Górniczej,
• BG Politechnika Bia"ostocka,
• BG Uniwersytet Opolski,
• Wysza Szko"a Humanitas w Sosnowcu,
• Politechnika !ódzka,
• Podlaska Biblioteka Cyfrowa,
• Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa.
Zadaniem konsorcjum jest wspó"praca przy tworzeniu zasobów cyfrowych.
Serwis Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC) utrzymywany jest przez Pozna�skie
Centrum Superkomputerowo-Sieciowe afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej
PAN. Serwis ten daje moliwo�� wyszukiwania dokumentów cyfrowych opublikowanych
b�d przeznaczonych do publikacji w ponad 30 polskich bibliotekach cyfrowych. Zasoby
bibliotek wspó"tworz�cych FBC licz� ponad 198 000 pozycji (dane z lutego 2009 r.).
Pozna�skie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe jest od wrze�nia 2008 roku
partnerem projektu EuropeanaLocal, którego celem jest wprowadzenie do portalu Europeana
zasobów bibliotek regionalnych z terenu ca"ej Europy.
Projekty digitalizacyjne fundacji, stowarzysze� i organizacji oraz instytucji kultury
o zasi�gu lokalnym
Charakterystyczn� cech� dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce jest podejmowanie przez
fundacje, stowarzyszenia, organizacje oraz instytucje kultury o zasi�gu lokalnym licznych
projektów zwi�zanych z tworzeniem i prezentacj� w Internecie zasobów cyfrowych.
�wiadczy to o duej popularno�ci idei digitalizacji w spo"ecze�stwie oraz o oddolnej
potrzebie tworzenia zbiorów cyfrowych. Projekty te cz�sto s� inicjatyw� pojedynczych osób
lub niewielkich grup, a dzi�ki entuzjazmowi twórców pozyskuj� finansowanie ze �rodków
publicznych i ciesz� si� duym zainteresowaniem uytkowników.
Do interesuj�cych inicjatyw nale� m.in.:
• Archiwum Literackie J. Iwaszkiewicza (Muzeum im. Anny i Jaros"awa
Iwaszkiewiczów w Stawisku)
• Archiwum Fundacji �Pomara�czowa Alternatywa� (Fundacja �Pomara�czowa
Alternatywa�)
25
• Archiwum Romskiego Instytutu Historycznego (Stowarzyszenie Romów w Polsce)
• Biblioteka cyfrowa Ko�cio"a Pokoju w �widnicy (Parafia Ewangelicko-Augsburgska
w �widnicy)
• Cyfrowa Biblioteka Ormia�ska (Fundacja Ormia�ska KZKO)
• Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki (O�rodek Kultury Biblioteka Polskiej Piosenki)
• Cyfrowe Kaszuby (Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Wejherowie)
• Genealogiczna Biblioteka Cyfrowa (Polskie Towarzystwo Genealogiczne)
• Mediateka (Centrum My�li Jana Paw"a II)
• Otwórz ksi�k� (ICM UW, Creative Commons Polska)
• Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej (Fundacja Agnieszki Osieckiej
�Okularnicy�)
• Wirtualna Czytelnia Bibu"y (Stowarzyszenie Pokolenie)
• Wirtualne Muzeum Krzysztofa Komedy (Stowarzyszenie Mi"o�ników Twórczo�ci
Krzysztofa Komedy �Astigmatic�)
• Wirtualny Sztetl (Stowarzyszenie �ydowski Instytut Historyczny)
• Wolne Lektury (Fundacja Nowoczesna Polska)
III. Tendencje zmian w procesie digitalizacji i przechowywania
dokumentów cyfrowych
Celem nadrz�dnym digitalizacji materia"ów archiwalnych, bibliotecznych
i muzealnych oraz przechowywania naturalnych dokumentów cyfrowych jest zapewnienie
ca"emu spo"ecze�stwu, poprzez zbudowanie odpowiednich zasobów cyfrowych, jak
najszerszego dost�pu do obiektów dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego. Za"oenia
programowe powinny obejmowa� zatem nie tylko dzia"ania s"u�ce zabezpieczeniu,
digitalizacji i udost�pnianiu zasobów cyfrowych, ale take wskazania dotycz�ce prac
badawczo-rozwojowych s"u�cych ochronie dziedzictwa nauki i kultury oraz ich promocji,
a take potrzeby w zakresie modyfikacji prawa, które umoliwi� szerokie wykorzystanie
polskich zasobów cyfrowych. Digitalizacja jako nowy sposób przetwarzania tre�ci
kulturowych i naukowych b�dzie mia"a bowiem sens tylko wówczas, gdy jej efekty szybko
i w sposób otwarty b�d� dost�pne dla jak najwi�kszej liczby obywateli zainteresowanych
prezentowanymi tre�ciami. Jak dot�d digitalizacja wykonywana by"a w instytucjach kultury
26
w Polsce na zasadzie inicjatyw poszczególnych placówek lub konsorcjów, w rónych celach,
rónymi �rodkami, bez oparcia na programie koordynowanym centralnie i bez
jednoznacznych uwarunkowa� prawnych ustalaj�cych zasady udost�pniania zbiorów. Rodzi"o
to oczywiste niebezpiecze�stwo dublowania prac, nieracjonalno�ci wydatkowania �rodków
finansowych oraz nieprzestrzegania ujednoliconych standardów, a nawet niezgodnej
z prawem eksploatacji praw autorskich na nowych polach eksploatacji czy przetwarzania
danych osobowych.
Standardy i formaty
Stosowane w digitalizacji standardy by"y przedmiotem pracy Zespo"u ds. Digitalizacji,
dzia"aj�cego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zespó" przedstawi" ich
wyniki w dokumencie Opracowanie standardów technicznych dla obiektów cyfrowych
tworzonych przy digitalizacji dziedzictwa kulturowego przygotowanym przez Zespó" roboczy
ds. metadanych technicznych digitalizowanych obiektów 14. Zalecenia w zakresie digitalizacji
obiektów z archiwów, bibliotek i muzeów przeznaczone s� do stosowania w polskich
instytucjach kultury. Celem zalece�, w których mi�dzy innymi okre�lono parametry
metadanych opisowych, technicznych i strukturalnych, zasady przygotowania dokumentów
do skanowania i parametry skanów (rozdzielczo�� i format pliku) by"o ujednolicenie
standardów i procedur digitalizacji obowi�zuj�cych w Polsce. Uszczegó"owienia wymagaj�
w najbliszej przysz"o�ci standardy dotycz�ce obiektów muzealnych oraz dokumentów
audiowizualnych.
Archiwa
Archiwa pa�stwowe stosuj� standardy ICA (International Council on Archives),
tj. ISAD (G), ISAAR (i ich elektroniczne odpowiedniki EAD, EAC, EAG). Wzorcowe kopie
cyfrowe s� zachowane w wi�kszo�ci w liniowym formacie TIFF oraz skompresowanym JPG
(kopia uytkowa). Archiwa stosuj� na ogó" w"asne bazy danych (Elbl�g, Kraków, Wroc"aw,
Bia"ystok, Bydgoszcz, Gda�sk, Malbork, Katowice, Kielce, Lublin, P"ock, Pozna�, Toru�),
w których prowadz� ewidencj� wykonanych kopii. Zestandaryzowan� baz� SKAN stosuje
6 archiwów. Niektóre archiwa sporz�dzaj� tylko inwentarz skanów i nie uznaj� konieczno�ci
tworzenia bazy danych. Narodowe Archiwum Cyfrowe od kilku lat tworzy baz� danych
14 Dokument ten zosta" wydany drukiem: Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego.
Red. G. P"oszajski. Warszawa 2008.
27
materia"ów fotograficznych, obejmuj�c� obecnie ponad 105 tys. zeskanowanych obrazów
wraz ze szczegó"owymi opisami.
Biblioteki
Pozytywnym zjawiskiem jest powszechne stosowanie w bibliotekach cyfrowych
standardu Dublin Core do rejestracji metadanych opisowych. Jedynym projektem, który
posiada niekompletne i niejednolite metadane obiektów cyfrowych jest Polska Biblioteka
Internetowa.
W projektach digitalizacyjnych prowadzonych przez biblioteki stosowane
s� rónorodne formaty plików. Wi�kszo�� bibliotek stosuje format TIFF dla plików
macierzystych, natomiast najpopularniejszym w Polsce formatem udost�pniania dokumentów
cyfrowych jest DjVu, powszechnie stosowany w bibliotekach uywaj�cych oprogramowania
dLibra. W ostatnich latach mona zaobserwowa� rosn�c� tendencj� stosowania formatu PDF
dla plików tekstowych, szczególnie w przypadku dokumentów typu born-digital. Niektóre
biblioteki udost�pniaj� równie skompresowane pliki JPG oraz pliki txt.
Muzea
Wspomniany powyej raport Zespo"u ds. Digitalizacji we w"a�ciwy sposób ujmuje
trudno�ci muzeów na tle standardów digitalizacji stosowanych w bibliotekach i archiwach:
W �rodowisku muzeów sytuacja by!a i pozostaje trudniejsza. Jedn� z przyczyn jest to,
�e w muzeach wyst�puje wi�ksza rozmaito�� zbiorów ni� w typowych archiwach
i bibliotekach. Wystarczy nawet w znacznym uproszczeniu uwzgl�dni� specyfik� sztuk
pi�knych, rzemios!a artystycznego, biologii, archeologii, etnografii, nauki i techniki, historii,
by dostrzec skale trudno�ci. Zakres informacji maj�cy znaczenie dla muzeów jest szeroki,
obejmuje bowiem kwestie wytworzenia przedmiotu (materia! i technika), jego historii (nie
tylko powstania, lecz równie� u�ytkowania). Z jednej strony nabiera znaczenia wspó!praca
muzeów, z drugiej kwestia standardów informacji, warunkuj�ca w pewnej mierze wspó!prac�.
Podstawowego znaczenia nabieraj� s!owniki poj�� s!u��ce do klasyfikacji zbiorów. S!owniki
te z oczywistych wzgl�dów musz� by� zorientowane na dziedziny. Specyfika muzeów obejmuje
tak�e zagadnienie konserwacji zbiorów w wi�kszym, jak si� wydaje, stopniu ni� w przypadku
bibliotek i archiwów (...)15.
15
Ibidem, s. 29.
28
Wi�kszo�� muzeów stosuje format TIFF dla plików macierzystych. Natomiast
do zarz�dzania i udost�pniania wizualizacji muzealiów stosowany jest take format JPG.
Analiza mi�dzynarodowych standardów stosowanych w �wiatowym muzealnictwie,
przeprowadzona w raporcie da"a asumpt do stwierdzenia, e istnieje wiele standardów
dotycz�cych funkcjonowania muzeów, natomiast niewiele z nich dotyczy digitalizacji.
Zbiory audiowizualne
Materia!y audio
Ze wzgl�du na to, i wymagania og"oszone jako minimalne przez Europejsk� Uni�
Nadawców (EBU) i IASA oraz oparta na nich rekomendacja MINERVA s� ju nieco
przestarza"e, wydaje si�, e mona je wskaza� jedynie jako wymagania minimalne dla nagra�,
które nie s� wykonaniami artystycznymi. Dla artystycznych wykona� muzycznych,
dla których wierno�� odtworzenia dwi�ku ma istotne znaczenie, minimalne wymagania
powinny by� podwyszone16.
Zalecane formaty plików to: BWF, Microsoft WAV lub Apple AIFF. Dopuszcza si�
stosowanie kompresji bezstratnej Free Lossless Audio Compression (FLAC).
Materia!y wideo
Tak jak i w przypadku graficznych plików rastrowych oraz nagra� dwi�kowych
minimalne wymagania powinny by� zalene od celu digitalizacji oraz rodzaju
digitalizowanego materia"u.
Celem digitalizacji moe by�:
• archiwizacja lub zabezpieczenie do celów produkcyjnych (najwysza jako�� �
w praktyce minimalna wielko�� strumienia danych dla tego celu wynosi 25 Mbit/s,
i poprzez róne warto�ci po�rednie si�ga do 1,5 Gb/s dla filmu zapisywanego
w standardzie 2K),
• emisja (dla telewizji konwencjonalnej (SDTV) wielko�� strumienia danych wynosi
2 ÷ 4 Mbit/s, a dla telewizji duej rozdzielczo�ci (HDTV) co najmniej 8 Mbit/s,
zalenie od wariantu),
• udost�pnienie w Internecie (niska jako�� od 1 Mbit/s).
16 Dla plików �master� artystycznych wykona� muzycznych proponowane minimalne wymagania to 96 kHz/24
bit, dla pozosta"ych nagra� � 48 kHz/24bit.
29
Przez rodzaj materia"u naley rozumie� technologi� zastosowan� do wytworzenia
materia"u przeznaczonego do digitalizacji oraz jego zawarto�� merytoryczn�.
W podziale ze wzgl�du na technologi� mona wyodr�bni� nast�puj�ce grupy materia"ów:
• materia"y wykonane w technice filmowej, a w tym:
o profesjonalne: 16 mm, super16 mm, 35 mm, 70 mm (digitalizacja z najwysz�
jako�ci�),
o amatorskie: 8 mm (digitalizacja z nisz� jako�ci�);
• materia"y wykonane w technice elektronicznego zapisu analogowego, w tym:
o profesjonalne: np. 2 cale, 1 cal, Betacam (digitalizacja z wysz� jako�ci�),
o amatorskie i pó"profesjonalne: np. VHS, Hi8, SVHS (digitalizacja z nisz�
jako�ci�).
W podziale ze wzgl�du na zawarto�� merytoryczn� mona wyodr�bni� na przyk"ad:
• filmy kinowe i telewizyjne (najwysza jako��),
• profesjonalne rejestracje wykona� artystycznych (najwysza jako��),
• profesjonalne materia"y publicystyczne i informacyjne (w tym rejestracje wydarze�
spo"eczno politycznych - �rednia jako��),
• poradniki i teleturnieje (niska jako��),
• rejestracje do�wiadcze� naukowych (niska jako��),
• amatorskie i pó"profesjonalne rejestracje wydarze� (w tym materia"y policyjne,
s�dowe, sejmowe itd. - niska jako��).
Przy podejmowaniu dzia"a� digitalizacyjnych naley kierowa� si� wszystkimi
powyszymi przes"ankami jednocze�nie, indywidualnie decyduj�c o wymaganiach
technicznych dla kadego digitalizowanego materia"u. W kadym przypadku naley te bra�
pod uwag� jako�� kopii i istnienie jej ewentualnego pierwowzoru (lub rejestracji tego samego
materia"u wizyjnego wykonan� profesjonalnym sprz�tem), jak równie warunki
przechowywania materia"u archiwalnego. Strumie� 25 Mbit/s powoduje zapotrzebowanie na
pami�� wielko�ci ponad 11 GB na godzin� nagrania, 50 Mbit/s ponad 22 GB/h, za� 1,5 Gb/s
odpowiada 700 GB/h itd.17
Wzrost zasobów
Przytoczone w cz��ci I dane na temat wielko�ci zasobów cyfrowych w instytucjach
kultury wskazuj� na ich wyran� tendencj� wzrostow�. Oznacza to piln� potrzeb�
17
Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.
30
rozbudowywania systemów do przechowywania i zarz�dzania danymi cyfrowymi.
W zwi�zku z powyszym � o ile ostatnie lata (do po"owy 2009 r.) charakteryzowa"y si�
intensywnymi wydatkami inwestycyjnymi zwi�zanymi z tworzeniem infrastruktury
technicznej (zakup profesjonalnych urz�dze� przeznaczonych do digitalizacji), a take
wypracowaniem procedur i standardów skanowania � o tyle nast�pne lata powinny
koncentrowa� si� przede wszystkim na eksploatacji istniej�cych urz�dze� oraz tworzeniu
systemów do zarz�dzania i bezpiecznego przechowywania danych (magazyny danych),
szkoleniu kadr informatycznych i personelu zajmuj�cego si� bezpo�rednio digitalizacj�,
dostosowaniu przepisów prawa do nowych warunków oraz koordynacji prac, prowadzonych
przez archiwa, biblioteki, muzea oraz archiwa audiowizualne.
W planach na nadchodz�ce lata przewiduje si� take rozpocz�cie na szersz� skal�
digitalizacji materia"ów dwi�kowych i audiowizualnych, co moe spowodowa� skokowy
wzrost zapotrzebowania na rozbudow� magazynów danych.
Oprogramowanie
Wanym elementem tworz�cym obraz digitalizacji w Polsce jest oprogramowanie
s"u�ce do zarz�dzania obiektami cyfrowymi i budowy repozytoriów cyfrowych.
Archiwa
Zintegrowany System Informacji Archiwalnej (ZoSIA), tworzony przez Narodowe
Archiwum Cyfrowe, jest rozwi�zaniem dla wszystkich archiwów pa�stwowych, które
pozwala opracowywa� informacje o zbiorach znajduj�cych si� w archiwach na terenie ca"ego
kraju oraz udost�pnia� je w Internecie. Dzi�ki ZoSIA powstanie dost�pny on-line system
informacji o polskich zbiorach archiwalnych, a korzystanie z danych b�dzie niezalene
od posiadanej infrastruktury informatycznej. Korzystanie z systemu nie b�dzie wymaga"o
posiadania wiedzy informatycznej ani do�wiadczenia archiwalnego, a jedynie dost�pu
do komputera pod"�czonego do Internetu oraz przegl�darki internetowej. Praca w ZoSIA
i wyszukiwanie w nim jest moliwe dzi�ki intuicyjnemu interfejsowi uytkownika.
Wanym przedsi�wzi�ciem Narodowego Archiwum Cyfrowego w zakresie tworzenia
narz�dzi do zarz�dzania duymi ilo�ciami skanów, a take ujednolicania standardów jest
realizacja zaprojektowanego w NAC dla ca"ej sieci archiwów pa�stwowych Systemu
Digitalizacji Archiwalnej � SeDAn, który ma stanowi� zintegrowan� platform�
do zarz�dzania zdgitalizowanymi kolekcjami. SeDAn ma pomóc w zarz�dzaniu skanami
zarówno na etapie digitalizacji (konwersja plików do zadanego formatu, nadanie
31
odpowiedniej nazwy), jak równie na etapie zachowania i zabezpieczenia danych (zapis
na no�nikach archiwizacyjnych) a po etap udost�pnienia (przez po"�czenie danych
zdigitalizowanych z opisami istniej�cymi w Zintegrowanym Systemie Informacji Archiwalnej
ZoSIA). Budowa zarówno systemu ZoSIA, jak i SeDAn jest oparta na rozwi�zaniach Open
Source.
Biblioteki
Najwi�cej polskich bibliotek korzysta z oprogramowania dLibra, opracowanego
i rozwijanego przez Pozna�skie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. Niektóre biblioteki
jednake korzystaj� z w"asnego oprogramowania do zarz�dzania bibliotekami cyfrowymi.
Nale� do nich: Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Biblioteka
Politechniki Krakowskiej, Biblioteka Jagiello�ska oraz Pomorska Biblioteka Cyfrowa.
Biblioteka Narodowa wykorzystuje w"asne oprogramowanie System Zbiorów
Zdigitalizowanych do obs"ugi �cieki digitalizacyjnej oraz prezentacji obiektów cyfrowych.
Zjawiskiem pozytywnym jest powszechne wykorzystywanie protokó"u OAI-PMH, dzi�ki
któremu mona integrowa� polskie zasoby cyfrowe. Podkre�li� naley natomiast ma"�
popularno�� rozwi�za� typu Open Source w polskich bibliotekach cyfrowych.18
Tworzone w ramach programu Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa
Polskiego oprogramowanie do zarz�dzania reprodukcjami cyfrowymi zabytków
pi�miennictwa polskiego b�dzie wspiera"o technicznie realizacj� zadania wyboru, digitalizacji
oraz bezpiecznego, d"ugotrwa"ego przechowywania cyfrowych kopii dokumentów
z uwzgl�dnieniem aspektów wydajno�ci przetwarzania duej ilo�ci danych oraz zachowania
ich integralno�ci. Oprogramowanie b�dzie dost�pne dla zainteresowanych instytucji w postaci
nieodp"atnych licencji w 2010 r.
Muzea
W wielu muzeach stosowane s� specjalistyczne programy do zarz�dzania obiektami
cyfrowymi, dostosowane nie tylko do celów udost�pniania i wizualizacji zbiorów, ale
do innych, istotnych, okre�lonych ustawowo, zakresów dzia"alno�ci kulturalnej.
Najwaniejsze zastosowania programów do zarz�dzania obiektami cyfrowymi
wykorzystywane s� w pracach konserwatorskich i badawczych oraz przy identyfikacji
muzealiów lub ich cz��ci, czyli do rekonstrukcji i modelowania konserwowanych lub
18 Wdroony w marcu 2009 r. program do obs"ugi Repozytorium Dokumentów Elektronicznych Biblioteki Narodowej jest oparty na wolnym oprogramowaniu dSpace.
32
odtwarzanych zabytków, a take do zwi�kszenia ich bezpiecze�stwa i ochrony. Tego rodzaju
dokumentacja jest równie wykorzystywana w celach wystawienniczych, edukacyjnych,
promocyjno-informacyjnych i edytorskich na rónych no�nikach. Nowo�ci� w ostatnich
latach jest wizualizacja 3D i makrodokumentacja.
Barier� mog�c� negatywnie wp"ywa� na tempo digitalizacji polskich zasobów kultury
� z punktu widzenia efektywnego zarz�dzania zasobami cyfrowymi � jest niew�tpliwie
niewystarczaj�cy stan opracowania zbiorów w systemach informatycznych. Efektywne
zarz�dzanie cyfrowymi kolekcjami moliwe b�dzie tylko w przypadku istnienia
elektronicznego opisu i ewidencji materia"ów w postaci cyfrowej (metadanych opisowych),
dlatego do digitalizacji powinny by� typowane wy"�cznie obiekty ju opracowane
w zintegrowanych systemach informatycznych.
Sprz�t do digitalizacji
Od roku 2007 roku zaobserwowa� mona istotn� zmian� w podej�ciu instytucji
kultury do problemów wyposaenia technicznego dla digitalizacji. Obecnie k"adzie si� nacisk
przede wszystkim na inwestowanie w sprz�t profesjonalny, wysokiej jako�ci sprz�t
do fotografii cyfrowej oraz skanowania umoliwiaj�cy bezdotykowe wykonywanie kopii
cyfrowych, wyposaony w specjalistyczne oprogramowanie daj�ce moliwo�� redukcji
b"�dów przy digitalizacji trudnych obiektów, jak równie w sprz�t do digitalizacji
3D obiektów zabytkowych.
W archiwach i bibliotekach szczególnie wane jest nienaraanie dokumentów
na dzia"anie promieniowania ultrafioletowego i podczerwonego, jak równie zastosowanie
wysokowydajnych skanerów do mikrofilmów pozwalaj�cych na uzyskanie do kilkuset
wysokiej rozdzielczo�ci skanów na minut� oraz konwerterów � urz�dze� s"u�cych
do mikrofilmowania plików cyfrowych. W kilkunastu archiwach, m.in. w Narodowym
Archiwum Cyfrowym, w AP Pozna� i AP Lublin oraz w kilkunastu bibliotekach, w tym
w Bibliotece Narodowej, utworzono w pe"ni profesjonalne pracownie digitalizacji,
wyposaone w sprz�t do skanowania obiektów archiwalnych i bibliotecznych.
Przedsi�wzi�cia zwi�zane z procesem digitalizacji materia"ów archiwalnych
i bibliotecznych uleg"y zdecydowanemu przy�pieszeniu w latach 2000-2008 równie dzi�ki
realizacji Wieloletniego Programu Rz�dowego �Kwa�ny Papier�, którego celem by"o
ratowanie w skali masowej zagroonych polskich zasobów archiwalnych i bibliotecznych.
Archiwa Pa�stwowe, Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Jagiello�ska uczestniczy"y
33
w opracowaniu i realizacji programu, obejmuj�cego � poza innymi dzia"aniami � digitalizacj�
zbiorów. Dzi�ki �rodkom finansowym uzyskanym z WPR �Kwa�ny Papier� zaistnia"a realna
moliwo�� zakupienia dla archiwów i bibliotek wysokowydajnych skanerów dzie"owych,
hybrydowych, skanerów do mikrofilmów oraz innego niezb�dnego sprz�tu. Program zosta"
zako�czony 31 grudnia 2008 roku.
Obserwowan� tendencj� jest wprowadzanie na rynek coraz nowocze�niejszych modeli
sprz�tu do digitalizacji, które b�d� zast�powa� zuywaj�ce si� sukcesywnie wyposaenie
pracowni digitalizacyjnych, zatem niezb�dne jest cykliczne przeznaczanie funduszy
na modernizacj� sprz�tu.
�adna polska instytucja kultury nie jest, jak dot�d, wyposaona w skanery
automatyczne, kilkunastokrotnie zwi�kszaj�ce tempo digitalizacji obiektów w postaci
kodeksowej.
Prawne aspekty udost�pniania obiektów cyfrowych
Barierami komplikuj�cymi proces udost�pniania dokumentów cyfrowych przez
archiwa i biblioteki na stronach internetowych s� ograniczenia wynikaj�ce z ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych, ochronie baz danych i innych. Dlatego istotn� kwesti�
wydaje si� jego modyfikacja lub tworzenie nowych zapisów.
Narodowe Archiwum Cyfrowe opublikowa"o w Internecie ponad 105 tys. fotografii
z w"asnego zasobu, do których prawa autorskie wygas"y, b�d takich, do których prawami
dysponuje.
Biblioteki cyfrowe opublikowa"y w Internecie w ponad 270 tys. dzie", do których
prawa autorskie wygas"y lub biblioteki uzyska"y zgod� na ich udost�pnienie. Warte
podkre�lenia jest d�enie do pozyskiwania przez biblioteki nieodp"atnych licencji
niewy"�cznych na publikacje cyfrowe oraz zamieszczanie dokumentów na licencjach typu
Creative Commons. Bez takich licencji moliwe jest tylko udost�pnianie dokumentów,
dla których ochrona prawno-autorska wygas"a. W praktyce oznacza to, e wielu materia"ów,
które archiwa i biblioteki udost�pniaj� w postaci tradycyjnej nie mona udost�pni�
w Internecie, a wi�c traci sens jeden z wanych powodów digitalizacji.
Niektóre biblioteki cyfrowe (m.in. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Cyfrowa
Biblioteka Narodowa Polona, projekt �Otwórz ksi�k��) rozpocz�"y w latach 2007-2008
udost�pnianie reprodukcji cyfrowych pozyskanych drog� wolnych lub niewy"�cznych
licencji.
34
Istotnym problemem w udost�pnianiu cyfrowych zbiorów muzealnych jest niejasno��
prawna w"asno�ci duej grupy muzealiów oraz niejednoznaczna wyk"adnia prawa autorskiego
w stosunku do tzw. �dzie" osieroconych�. Istnieje zatem wyrana potrzeba adaptacji prawa
do publikacji w Internecie zgodnie z potrzebami muzeów.
IV. Misja i cele digitalizacji dziedzictwa narodowego oraz zadania w sferze
gromadzenia, przechowywania i udost�pniania zasobów cyfrowych
w Polsce w latach 2009-2020
Instytucje odpowiedzialne za realizacj� programu
Instytucj� odpowiedzialn� za tworzenie polskich zasobów cyfrowych jest
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy wspó"pracy Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wyszego. Instytucjami wspó"pracuj�cymi s�: dla zbiorów bibliotecznych �
Biblioteka Narodowa, a dla zbiorów archiwalnych � Naczelna Dyrekcja Archiwów
Pa�stwowych. By skoordynowa� dzia"ania muzeów w dziedzinie digitalizacji zbiorów
muzealnych, niezb�dne jest podj�cie decyzji dotycz�cej instytucji koordynuj�cej (rozway�
naley propozycj� uczynienia instytucj� koordynuj�c� Krajowy O�rodek Bada�
i Dokumentacji Zabytków).
W celu planowania i koordynacji procesów digitalizacyjnych oraz udost�pnienia
zasobów dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego za po�rednictwem Internetu,
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego powo"a" w dniu 24 kwietnia 2006 r. Zespó"
ds. Digitalizacji, który jest jego organem pomocniczym. W sk"ad Zespo"u wchodz�
przedstawiciele archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów audiowizualnych oraz Ministerstwa
Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do zakresu dzia"ania Zespo"u naley: wypracowanie
jednolitego programu digitalizacji dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego w Polsce,
bez wzgl�du na status prawny b�d miejsce przechowywania obiektów, opracowanie
jednolitych dla archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów audiowizualnych wymaga�
dotycz�cych procesu digitalizacji, udost�pniania i przechowywania materia"ów cyfrowych
oraz integracja dzia"a�, podejmowanych przez instytucje kultury w zakresie digitalizacji
dziedzictwa kulturowego.
Aby sprawnie realizowa� postawione przed Zespo"em zadania, powo"ano pomocnicze
grupy robocze: Podzespó" ds. digitalizacji materia"ów audiowizualnych, Podzespó"
ds. edukacji i kompetencji uytkowników, Podzespó" ds. koordynacji dzia"alno�ci
35
digitalizacyjnej, Podzespó" ds. opracowania strategii i finansowania digitalizacji, Podzespó"
ds. rozwi�za� technologicznych i standardów, Podzespó" ds. projektów mi�dzynarodowych.
W ramach prac nad Programem digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,
przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009-2020 okre�lono now�
misj�, któr� w ramach przedstawionych za"oe� do Programu, wype"nia� powinny instytucje
zarz�dzaj�ce, po�rednicz�ce, finansuj�ce oraz wspó"pracuj�ce.
Misj� t� jest:
ZACHOWANIE DLA PRZYSZ!YCH POKOLE� POLSKIEGO DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO, W TYM ARCHIWALIÓW, MUZEALIÓW, R�KOPISÓW,
KSI��EK, MUZYKI, FILMÓW I MATERIA!ÓW AUDIOWIZUALNYCH
POPRZEZ ICH DIGTALIZACJ� W CELU POWSZECHNEGO DOST�PU DO
DOROBKU HISTORYCZNEGO I CYWILIZACYJNEGO POLSKI,
ZAPOBIEGAJ�CEGO WYKLUCZENIU KULTUROWEMU SPO!ECZE�STWA,
ZAPEWNIAJ�CEGO W!A�CIWE MIEJSCE DOROBKU POLSKIEJ KULTURY
I SZTUKI W SYSTEMIE UPOWSZECHNIANIA KULTURY �WIATOWEJ.
Cele programowe digitalizacji oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania
obiektów cyfrowych w Polsce
Przy formu"owaniu celów i zada� w ramach programu digitalizacji i budowy zasobów
cyfrowych w Polsce sformu"owano kilka kluczowych przes"anek:
• Czynnikiem warunkuj�cym systematyczny rozwój polskich zasobów cyfrowych
powsta"ych w wyniku digitalizacji jest prowadzenie sta"ej i systematycznie
rozszerzanej dzia"alno�ci digitalizacyjnej w polskich instytucjach kultury (archiwa,
biblioteki, muzea, archiwa audiowizualne).
• Dzia"alno�� digitalizacyjna w zakresie archiwów, bibliotek, muzeów i zasobów
audiowizualnych powinna by� merytorycznie koordynowana przez wyznaczone
do tego celu Centra Kompetencji.
• Przy budowie polskich zasobów cyfrowych naley stosowa� mi�dzynarodowe
standardy oraz bra� pod uwag� wskazówki wypracowane i sprawdzone w innych
krajach.
36
• Przy wdraaniu programu naley wzi�� pod uwag� kluczowy dla zasobów cyfrowych
czynnik czasu. Zasoby polskiej kultury systematycznie niszczej� � jako czynniki
zagroenia mona wskaza� np. zanieczyszczenie �rodowiska, kwa�ny papier
lub starzenie si� no�ników z zapisem materia"ów audiowizualnych.
• Nie archiwizowane systematycznie i bezpiecznie obiekty cyfrowe, dokumenty
elektroniczne dost�pne on-line oraz strony internetowe s� bezpowrotnie stracone
dla obecnych i przysz"ych pokole�.
• W procesie budowy zasobów cyfrowych naley uwzgl�dnia� sta"y post�p
technologiczny.
• Tworzenie oraz udost�pnianie zasobów cyfrowych musi by� zgodne z krajowymi oraz
mi�dzynarodowymi regulacjami prawnymi, ze szczególnym uwzgl�dnieniem praw
w"asno�ci intelektualnej i zasad ochrony danych osobowych.
• Skoordynowana budowa i d"ugookresowa ochrona zasobów cyfrowych jest istotnym
czynnikiem warunkuj�cym rozwój ekonomiczny Polski oraz wanym elementem
tworzenia spo"ecze�stwa informacyjnego.
• Polskie projekty digitalizacyjne powinny aktywnie wspó"pracowa� z projektami Unii
Europejskiej, a zasoby cyfrowe z domeny publicznej powinny by� udost�pniane
w portalach umoliwiaj�cych zintegrowany dost�p do mi�dzynarodowego dziedzictwa
kulturowego, takich jak APENET czy Europeana.
Cele na lata 2009-2020:
1. Ochrona przed utrat� dla przysz"ych pokole� dorobku polskiej kultury poprzez
masow� digitalizacj� archiwaliów, muzealiów, dzie" sztuki, materia"ów
pi�mienniczych i audiowizualnych i bezpieczne przechowywanie zasobu cyfrowego.
2. Wypracowanie i stosowanie standardów technicznych i metadanych umoliwiaj�cych
funkcjonowanie zasobów cyfrowych w sieciach polskich i �wiatowych.
3. Zapobieganie wykluczeniu polskich obywateli z dost�pu do dóbr kultury poprzez
zapewnienie powszechnego dost�pu do polskich zasobów cyfrowych.
4. Zwi�kszenie efektywno�ci i konkurencyjno�ci polskich przedsi�biorstw i instytucji
dzia"aj�cych w sferze przemys"ów kultury.
Realizacja przyj�tych celów b�dzie si� odbywa� poprzez odpowiednio dobrane
instrumenty dzia"ania o charakterze prawnym, instytucjonalnym i finansowym. Wszystkie
37
te dzia"ania s� konieczne � zaniechanie którejkolwiek grupy dzia"a� zaway na wype"nieniu
okre�lonej w niniejszym dokumencie misji.
Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania
obiektów cyfrowych w Polsce w latach 2009-2020 podzielono na trzy kluczowe zadania:
1. Rozbudowa polskich zasobów cyfrowych
2. Ochrona zasobu cyfrowego
3. Zapewnienie dost�pu do zasobu cyfrowego
Cele cz�stkowe wytyczone przez Program na najblisze cztery lata okre�lono jako:
• Utworzenie Centrów Kompetencji koordynuj�cych dzia"ania digitalizacyjne
archiwów, bibliotek, muzeów i zasobów audiowizualnych
• Stworzenie trwa"ych finansowych, prawnych i organizacyjnych podstaw budowy sieci
archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów cyfrowych
• Opracowanie wytycznych wskazuj�cych najlepsze praktyki i przygotowanie
standardów
• Rozpocz�cie procesu masowej digitalizacji polskich zasobów kultury i nauki
• Prowadzenie bada� i opracowywanie bie�cych analiz oraz raportów zwi�zanych
z cyfryzacj�
• Zbudowanie sieci bezpiecznych repozytoriów i magazynów danych dla zasobów
cyfrowych
• Wyszkolenie wysokiej klasy specjalistów w zakresie digitalizacji i ochrony zasobów
cyfrowych.
Zadanie 1. Rozbudowa polskich zasobów cyfrowych
Zadanie 1.1. Digitalizacja zasobów polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów
audiowizualnych
Liczba obiektów cyfrowych powsta"ych w Polsce stanowi zaledwie nik"� cz���
dziedzictwa narodowego przechowywanego w instytucjach kultury naszego kraju. Dlatego te
jednym z najwaniejszych zada� polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów
38
audiowizualnych w ci�gu najbliszych lat powinna sta� digitalizacja wszystkich posiadanych
przez nie kategorii zbiorów, m.in.: ksi�ek i czasopism, dokumentów ikonograficznych, map,
dokumentów pi�mienniczych (w tym r�kopisów i maszynopisów), starych druków,
wydawnictw nutowych, materia"ów audiowizualnych oraz obiektów muzealnych
i architektonicznych.
Instytucje koordynuj�ce dzia"alno�� digitalizacyjn� okre�li"y priorytety, jakimi
powinny si� kierowa� w pracach digitalizacyjnych, zachowuj�c przy ich upublicznianiu
nadrz�dne zasady poszanowania praw autorskich i pokrewnych oraz ochrony danych
osobowych:
• Uyteczno�� (cz�ste wykorzystanie obiektu)
• Z"y stan zachowania obiektu (zabezpieczenie przed utrat�)
• Warto�� i unikatowo�� obiektu
• Konieczno�� uzupe"nienia/scalenia cyfrowego kolekcji
• Ograniczona dost�pno�� obiektu
• Szczególne znaczenie zasobów dla kultury narodowej lub regionalnej
Przy doborze obiektów przeznaczonych do digitalizacji naley kierowa� si� równie
potrzebami uytkowników zasobów cyfrowych. Badanie ankietowe uytkowników, opisane
w Zadaniu 3.2, uwzgl�dni take potrzeby poszczególnych grup w zakresie doboru
digitalizowanych materia"ów. Pami�ta� przy tym trzeba, e przy planowaniu prac
digitalizacyjnych naley zachowa� odpowiednie proporcje mi�dzy poszczególnymi
kategoriami obiektów stanowi�cych polskie dziedzictwo narodowe.
Do ko�ca 2020 r. planuje si� zdigitalizowanie i umieszczenie w archiwach,
bibliotekach, wirtualnych muzeach, cyfrowych archiwach audiowizualnych i repozytoriach
cyfrowych co najmniej 15 milionów obiektów cyfrowych. Dokumenty wolne od zastrzee�
prawa autorskiego i prawnych ogranicze� b�d� udost�pnione w Internecie, pozosta"e powinny
by� dost�pne w sposób, jaki zostanie okre�lony przez nowe prawo, które powinno
by� ustanowione w tym zakresie.
Archiwa
Archiwa w nadchodz�cych latach przewiduj� kontynuacj� skanowania zespo"ów
i jednostek ju rozpocz�tych oraz kolejnych, których selekcji dokonuje si� na podstawie
priorytetów opisanych powyej. W archiwach pa�stwowych, w których zrealizowano
budowanie podstaw zaplecza technicznego, w latach 2009�2013 nast�pi znacz�ce
39
przy�pieszenie planowej digitalizacji materia"ów archiwalnych, które b�d� mog"y by� szybko
udost�pniane w ramach realizowanych przez Narodowe Archiwum Cyfrowe projektów
ZoSIA i SeDAn. Zako�czenie w archiwach budowy podstaw zaplecza technicznego
digitalizacji oraz zdobycie niezb�dnych do�wiadcze� pozwoli w latach 2009�2013 (przy
relatywnie niszych wydatkach na aparatur� techniczn�) kierowa� �rodki finansowe
na cyfrowe zabezpieczanie i udost�pnianie dokumentów online.
Biblioteki
W bibliotekach przewiduje si� zwi�kszenie tempa prowadzonych prac
digitalizacyjnych i rozpocz�cie, w miar� posiadanych �rodków finansowych, masowej
digitalizacji zbiorów. D�enie do masowej digitalizacji jest spowodowane wielko�ci�
zasobów bibliotecznych w Polsce. Na podstawie szacunkowych oblicze� przeprowadzonych
we wrze�niu 2008 r. w Bibliotece Narodowej w ramach projektu Komisji Europejskiej
�Economic and Social Impact of the Public Domain� ustalono, e liczba tytu"ów ksi�ek
z domeny publicznej, przechowywanych w polskich bibliotekach, które powinny zosta�
zdigitalizowane i udost�pnione przez Internet wynosi ok. 1,6 miliona pozycji. W 2013 r.
planowane jest posiadanie przez polskie biblioteki co najmniej 1 miliona reprodukcji
cyfrowych wszystkich typów dokumentów bibliotecznych.
Muzea
Zespó" ds. Digitalizacji przygotowa" cytowane ju w niniejszym opracowaniu19
zalecenia techniczne przy cyfryzacji zbiorów. Jest to dotychczas jedyne przedsi�wzi�cie
analityczne, w pewnym jednak tylko zakresie odnosz�ce si� do muzealnictwa. Potrzeb� chwili
jest wiele podstawowych opracowa� tego typu, jak np. opracowanie instrukcji dotycz�cej
standardu cyfryzacji zbiorów muzealnych w Polsce wraz ze s"ownikami terminologicznymi
dla okre�lonych dziedzin; opracowanie s"owników wieloj�zycznych dla terminologii
muzealnej niezb�dnych dla tworzenia baz danych i ich publikacji oraz opracowanie standardu
bezpiecze�stwa danych.
Cyfryzacja zbiorów muzealnych jest bardzo pomocna w prowadzeniu nadzoru nad
zbiorami, u"atwia poszukiwania i ustalanie proweniencji, jest elementem bezpiecze�stwa
zbiorów, s"uy edukacji, promocji, i szeroko poj�temu dost�powi do zbiorów. Pe"ni
19
Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.
40
wyj�tkowo wan� rol� w udost�pnianiu obiektów le zachowanych lub zniszczonych, których
nie mona prezentowa� w oryginale.
Jednym z priorytetowych zada� na najblisze lata jest stworzenie powszechnego
dost�pu do zasobów muzealnych w wersji cyfrowej poprzez budow� internetowej
ogólnopolskiej bazy danych o obiektach muzealnych i zabytkach. Planowana jest integracja
z systemem GIS, aby umoliwi� wyszukiwanie i prezentacj� wyników wyszukiwania
na mapie Polski. System b�dzie nie tylko cennym ród"em wiedzy dla wszystkich
zainteresowanych dziedzictwem kulturowym Polski, ale take instrumentem wspomagaj�cym
zarz�dzanie dziedzictwem kulturowym i podejmowanie decyzji konserwatorskich.
Plany digitalizacyjne na lata 2009-2020 obejmuj� take digitalizacj� dokumentacji
dotycz�cej rejestru i ewidencji zabytków, prowadzonej przez KOBiDZ oraz jego zasobów
archiwalnych. Niezwykle cennymi zasobami s� dokumentacje 3D obiektów
architektonicznych, których kontynuacja jest planowana w najbliszych latach.
Materia!y audiowizualne
Plany digitalizacyjne na lata 2009-2020 powinny obj�� przekszta"canie do postaci
cyfrowej materia"ów audiowizualnych, przechowywanych w archiwach, bibliotekach,
muzeach oraz w Filmotece Narodowej.
Ze wzgl�du na wyj�tkowo�� materia"ów audiowizualnych oraz konieczno��
wykorzystania do ich digitalizacji profesjonalnego sprz�tu i do�wiadczonej kadry
specjalistów, instytucj� planuj�c� i koordynuj�c� dzia"ania w tym zakresie b�dzie Narodowy
Instytut Audiowizualny.
Zadanie 1.2. Egzemplarz obowi�zkowy bibliotecznych dokumentów elektronicznych
Zgodnie z Ustaw� o obowi�zkowych egzemplarzach bibliotecznych z dnia 7 listopada
1996 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 152, poz. 722) wydawców obowi�zuje przekazywanie
do wskazanych w Rozporz�dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia
6 marca 1996 roku bibliotek dzie" zwielokrotnionych dowoln� technik� w celu
rozpowszechnienia, w tym dokumentów pi�mienniczych, graficznych i audiowizualnych.
Ustawa wskazuje nie tylko na róne formy publikacji, ale take na ich posta� � p"yty, ta�my,
kasety, przezrocza, mikroformy oraz publikacje zapisane na informatycznych no�nikach
danych. Takie sformu"owanie w"�cza do egzemplarza obowi�zkowego publikacje powsta"e
41
i rozpowszechniane wy"�cznie w postaci elektronicznej (por. art. 2, ust. 2, pkt 4 ustawy), o ile
posiadaj� one posta� dzie"a.
Prawo otrzymywania egzemplarza obowi�zkowego publikacji zapisanych
na informatycznych no�nikach danych, zgodnie z Rozporz�dzeniem Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 marca 1996 r. w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych
do otrzymywania egzemplarzy obowi�zkowych, posiada Biblioteka Narodowa oraz
Biblioteka Jagiello�ska.
W �wietle powyszej ustawy problematyczne jest natomiast systematyczne
gromadzenie drog� egzemplarza obowi�zkowego publikacji elektronicznych, które nie
spe"niaj� wymaga� dla publikacji okre�lonych w art. 2 ustawy, m.in. stron internetowych.
Pozbawienie uytkowników wspó"czesnych oraz przysz"ych pokole� moliwo�ci
dost�pu do zasobów archiwalnych polskiego Internetu jest nieodwracaln� strat� dla polskiej
kultury. Dlatego te niezb�dna jest moliwie jak najszybsza nowelizacja ustawy
o obowi�zkowych egzemplarzach bibliotecznych, uwzgl�dniaj�ca ca"o�� polskiej przestrzeni
internetowej (z wy"�czeniem stron internetowych tworzonych przez instytucje obj�te
zakresem dzia"ania archiwów pa�stwowych).
Zadanie 1.3. Archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych
W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost liczby dokumentów, nie
posiadaj�cych wersji analogowych, publikowanych pocz�tkowo na dyskietkach, a obecnie
g"ównie na p"ytach CD/DVD (dokumenty offline), jak równie dokumentów online,
rozpowszechnianych wy"�cznie za pomoc� sieci Internet. Dokumenty te okre�la si� wspólnym
mianem dokumentów naturalnych dokumentów cyfrowych lub born-digital.
Archiwa
Zgodnie z obowi�zuj�c� Ustaw� z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie
archiwalnym i archiwach oraz z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dzia"alno�ci
podmiotów realizuj�cych zadania publiczne archiwa pa�stwowe s� podmiotami w"a�ciwymi
do archiwizacji materia"ów archiwalnych zapisanych w postaci cyfrowej, w tym dokumentów
elektronicznych.
Od 2005 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych prowadzi prace nad
Archiwum Dokumentów Elektronicznych, które jest prototypem systemu informatycznego
s"u�cego do zarz�dzania archiwalnymi dokumentami elektronicznymi wytworzonymi przez
42
administracj� publiczn� zgodnie z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji
dzia"alno�ci podmiotów realizuj�cych zadania publiczne. Od 2008 r. prototyp ADE jest
obs"ugiwany przez Narodowe Archiwum Cyfrowe.
W 2008 r. uruchomiono Centralne Repozytorium Cyfrowe, w którym b�d�
gromadzone materia"y archiwalne zapisane w postaci cyfrowej oraz kopie digitalizowanych
materia"ów archiwalnych z archiwów pa�stwowych w celu udost�pniania i d"ugotrwa"ego
przechowywania.
Biblioteki
Chocia od 1996 r. prawo egzemplarza obowi�zkowego publikacji zapisanych
na informatycznych no�nikach danych posiada Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka
Jagiello�ska, to s� one jednak gromadzone równie przez wi�kszo�� polskich bibliotek. W
celu bezpiecznej archiwizacji na dyskach twardych bibliotecznych naturalnych dokumentów
cyfrowych powsta"o w marcu 2009 roku Repozytorium Dokumentów Elektronicznych
Biblioteki Narodowej, do którego s� przenoszone pliki opublikowane na dyskietkach i p"ytach
CD/DVD, jak równie gromadzone na bie�co dokumenty on-line.
Naturalne dokumenty elektroniczne stanowi� ogromne wyzwanie dla repozytoriów
cyfrowych. Mimo krótkiej historii ju obecnie cz��ci przechowywanych dokumentów
na no�nikach fizycznych nie mona odczyta�. Powodem jest nietrwa"o�� no�ników oraz
zmieniaj�ce si� technologie komputerowe, które uniemoliwiaj� odczyt plików
przygotowanych do odtwarzania w starszych wersjach systemów operacyjnych
lub programów. Naturalne dokumenty elektroniczne stanowi� wany sk"adnik polskiej
kultury wspó"czesnej i powinny by� zabezpieczane dla przysz"ych pokole� nawet z wi�ksz�
dba"o�ci� ni odwzorowania cyfrowe powstaj�cymi w wyniku skanowania, posiadaj�ce
pierwowzór analogowy, do którego w wi�kszo�ci przypadków b�dzie mona wróci�. Dlatego
te niezb�dne jest opracowanie szczegó"owych zasad dotycz�cych archiwizacji
i udost�pniania dokumentów elektronicznych oraz systematyczne ich przenoszenie
z zagroonych degradacj� no�ników fizycznych oraz z Internetu do bezpiecznych
repozytoriów cyfrowych.
43
Zadanie 1.4. Archiwizacja zasobów polskiego Internetu
Archiwa
Zgodnie z obowi�zuj�c� Ustaw� z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie
archiwalnym i archiwach oraz z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dzia"alno�ci
podmiotów realizuj�cych zadania publiczne, archiwa pa�stwowe s� podmiotami w"a�ciwymi
do archiwizacji dokumentów elektronicznych w rozumieniu wyej wymienionych ustaw.
Zgodnie z rozporz�dzeniem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 lutego
2008 r. Narodowe Archiwum Cyfrowe archiwizuje m.in. dokumenty elektroniczne oraz
strony internetowe. W zwi�zku z tym Narodowe Archiwum Cyfrowe ma opracowan�
technologi� do archiwizacji stron internetowych wytworzonych przez podmioty obj�te
zakresem wyej wymienionych ustaw, m.in. administracji rz�dowej i samorz�dowej
(instytucje uprawnione do korzystania z domeny gov.pl).
Biblioteki
Od pocz�tku XXI wieku wiele krajów rozpocz�"o systematyczn� archiwizacj�
narodowych zasobów internetowych, stanowi�cych coraz bardziej istotny sk"adnik kultury
poszczególnych pa�stw. W 2003 r. biblioteki narodowe 12 krajów �wiata utworzy"y
International Internet Preservation Consortium (IIPC), którego celem jest wspieranie idei
archiwizacji zasobów internetowych oraz budowa narz�dzi i technologii archiwizacyjnych.
Biblioteka Narodowa zosta"a cz"onkiem konsorcjum w 2008 roku i w 2009 roku, dzi�ki
wdroeniu oprogramowania Heritirix, rozpocz�"a prace pilotaowe przy archiwizacji domen
internetowych.
Ulotno�� i zmienno�� zasobów internetowych powoduje konieczno�� systematycznej
archiwizacji, dzi�ki której b�dzie mona zachowa� dla wspó"czesnych i przysz"ych badaczy
bogactwo polskiego Internetu. Obowi�zuj�ce w Polsce prawo uniemoliwia jednak
gromadzenie i udost�pnianie archiwizowanych zasobów internetowych bez zgody ich
w"a�cicieli, co znacznie utrudnia i wyd"ua proces archiwizacji. Zmiana legislacji w tym
zakresie powinna by� z najwaniejszych celów strategicznych bibliotek.
Zadanie 2. Ochrona zasobu cyfrowego
Przechowywanie zasobu cyfrowego stanowi ogromne wyzwanie dla instytucji kultury.
Podstawowym wskazaniem jest nie tylko zapewnienie bezpiecze�stwa i nienaruszalno�ci
44
danych cyfrowych, lecz równie przechowywanie ich w formatach, które umoliwi�
korzystanie z dokumentów cyfrowych w d"ugiej perspektywie czasowej, co jest szczególnie
wane wobec szybko post�puj�cych zmian w zakresie technologii komputerowej.
Wytwarzane przez polskie instytucje obiekty cyfrowe, na których powstanie
przeznaczono znaczne fundusze, nie zawsze s� przechowywane w sposób zapewniaj�cy ich
bezpiecze�stwo oraz d"ugoterminow� ochron�. W wielu instytucjach posiadaj�cych obiekty
cyfrowe istnieje niski stopie� �wiadomo�ci odno�nie zasad przechowywania dokumentów
cyfrowych, co moe spowodowa� w perspektywie najbliszych kilku lat bezpowrotn� utrat�
wielu obiektów cyfrowych, przechowywanych na przyk"ad na maj�cych nisk� trwa"o��
p"ytach CD lub DVD.
Zadanie 2.1. Opracowanie jednolitych standardów
Zespó" ds. digitalizacji przygotowa" w 2008 r. wspomniany w Rozdziale III dokument
Opracowanie standardów technicznych dla obiektów cyfrowych tworzonych przy digitalizacji
dziedzictwa kulturowego20, który zawiera podstawowe wskazania dotycz�ce standardów
technicznych, jakie powinny spe"nia� zdigitalizowane dokumenty, powstaj�ce w polskich
instytucjach kultury. Stosowanie si� do tych zalece� sprzyja bezpiecze�stwu obiektów
cyfrowych i daje gwarancj� pe"nej konwersji danych do nowych formatów, które stan� si�
standardem w przysz"o�ci. Nie sposób przewidzie� dzisiaj kierunku i rodzaju zmian
technologicznych, jakie przynios� nast�pne lata, dlatego te o trwa"o�ci obecnie
wytwarzanych danych b�dzie decydowa� jednolito�� stosowanych formatów i ich zgodno��
ze standardami �wiatowymi.
Szczególne znaczenie w kontek�cie d"ugookresowego przechowywania danych
cyfrowych ma stosowanie jednolitego standardu metadanych dla wszystkich polskich
zasobów cyfrowych. Ten jednolity standard b�dzie u"atwia" wyszukiwanie obiektów
cyfrowych oraz udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych innym krajom. Zarazem do celów
naukowych powinny by� dodatkowo zapami�tywane szczegó"owe metadane opisowe, nawet
w standardach specyficznych dla poszczególnych dziedzin lub instytucji.
Zgodne z obowi�zuj�cymi standardami opracowanie metadanych u"atwi przenoszenie
zbiorów do kolejnych systemów archiwizacji powstaj�cych i rozwijaj�cych si� wraz
ze zmieniaj�c� si� technologi� i b�dzie zapewnia� sta"y dost�p do przechowywanych
20
Ibidem.
45
zasobów. Metadane powinny obejmowa� mi�dzy innymi dok"adne zdefiniowanie sposobu
dost�pu do dokumentów elektronicznych oraz okre�lenie praw w"asno�ci do nich. Wanym
elementem umoliwiaj�cym zarz�dzanie dost�pem do zbiorów jest stosowanie
jednoznacznych identyfikatorów zasobów sieciowych, u"atwiaj�cych komunikacj�
i zapewniaj�cych "atwy, ale w razie potrzeby i kontrolowany dost�p do wskazanych
materia"ów.
Rekomendowane standardy techniczne oraz standardy metadanych b�d� w ci�gu
najbliszych lat popularyzowane przez Centra Kompetencji w instytucjach zajmuj�cych si�
wytwarzaniem oraz przechowywaniem dokumentów cyfrowych.
Zadanie 2.2. Bezpieczne magazyny danych i repozytoria cyfrowe
Koszty wytworzenia obiektów cyfrowych s� bardzo wysokie, co podkre�laj�
wszystkie instytucje prowadz�ce digitalizacj� swoich zasobów na ca"ym �wiecie. W Polsce
rzadko jednak przy opracowywaniu kosztorysów projektów digitalizacyjnych uwzgl�dnia si�
koszty d"ugookresowego i bezpiecznego przechowywania danych cyfrowych w formatach
bezstratnych przy uwzgl�dnieniu starzenia si� sprz�tu i stosowanego oprogramowania. W tej
sytuacji konieczne wydaje si� utrzymywanie dost�pno�ci do zasobów starszych poprzez
wdraanie skutecznych strategii archiwizacji.
W celu zapewnienia polskim zasobom cyfrowym ochrony i bezpiecze�stwa jedn�
z najpilniejszych potrzeb jest zbudowanie sieci bezpiecznych magazynów danych oraz
repozytoriów cyfrowych, które przechowywa� b�d� dwie podstawowe kategorie obiektów:
• obiekty b�d�ce wynikiem digitalizacji
• naturalne dokumenty cyfrowe.
Archiwa
W Narodowym Archiwum Cyfrowym powsta"o Centralne Repozytorium Cyfrowe,
w którym maj� by� przechowywane kopie wszystkich zdigitalizowanych materia"ów
archiwalnych.
Narodowe Archiwum Cyfrowe planuje w latach 2009-2012 rozbudow� moliwo�ci
przechowywania i zabezpieczania danych. Uruchomiony w 2008 r. serwer umoliwia
przechowywanie 9,5 TB danych na twardych dyskach (z moliwo�ci� dalszej rozbudowy
do 268 TB). Dodatkowo biblioteki ta�mowe zapewniaj� moliwo�� archiwizacji 16 TB
danych (z moliwo�ci� dalszej rozbudowy do wielko�ci 1 PB). Zasoby w miar� potrzeb b�d�
46
sukcesywnie rozbudowywane do osi�gni�cia parametrów docelowych. Powstaj�cy system
magazynowania danych zapewni p"ynne odbieranie dostarczanych plików oraz organizacj�
ochrony (poprzez automatyczne tworzenie kopii bezpiecze�stwa) zasobów cyfrowych.
Biblioteki
Do�wiadczenia europejskiego projektu DRIVER21 wskazuj�, e najbardziej
ekonomicznym i szeroko stosowanym w krajach ca"ego �wiata rozwi�zaniem jest budowa
sieci wyspecjalizowanych repozytoriów, przechowuj�cych dane cyfrowe zgodnie
z mi�dzynarodowymi standardami. Jednym z elementów sieci archiwizacyjnej jest
np. Repozytorium Dokumentów Elektronicznych, tworzone przez Bibliotek� Narodow�.
Muzea
Plany muzeów polskich obejmuj� powo"anie centralnego o�rodka bezpiecznego
przechowywania kopii zdigitalizowanych zbiorów (Pa�stwowe Cyfrowe Repozytorium
Muzealne), i utworzenie funduszu repozytorium (fundusz powinien by� obs"ugiwany
centraln� dotacj� z budetu pa�stwa, poniewa dotyczy ochrony maj�tku narodowego);
�
Tworzone w Polsce magazyny danych cyfrowych musz� umoliwia� d"ugoterminowe
przechowywanie dokumentów elektronicznych i ich metadanych z gwarancj� ich trwa"o�ci,
integralno�ci oraz autentyczno�ci.
Trwa!o�� danych cyfrowych
D"ugoterminowe przechowywanie dokumentów elektronicznych oznacza w teorii czas
niesko�czony (podobnie jak ma to miejsce w przypadku tradycyjnych obiektów
archiwalnych, bibliotecznych czy muzealnych), natomiast � jak pokazuj� statystyki � ju po
15 latach dua cz��� cyfrowych danych nie nadaje si� do odczytu. Wydane przez
The National Archives wskazówki techniczne dotycz�ce przechowywania dokumentów
elektronicznych zwracaj� uwag�, e dla informatycznych no�ników danych �d"ugi termin�
przechowywania na przeno�nych informatycznych no�nikach danych moe oznacza� nawet
okres krótszy ni 5 lat22. W zwi�zku z tym, aby zapewni� trwa"o�� danych, naley rozwi�za�
dwa podstawowe problemy d"ugoterminowego przechowywania: zabezpieczy� dane przed
21 http://www.driver-repository.eu/22
Care, Handling and Storage of Removable Media, Digital Preservation Guidance Note, 3. (TNA 2003)
47
uszkodzeniem i zapewni� oprogramowanie do ich odczytania (albo przekonwertowa� na czas
do formy odczytywalnej).
Aby zrealizowa� postulat zabezpieczania danych naley rozway�:
• Zastosowanie no�ników danych z jak najd"usz� ywotno�ci�
• Dywersyfikacj� no�ników
• Okresowe weryfikacje no�ników w celu monitorowania ich jako�ci
• Systematyczne migracje na nowsze no�niki
• Przechowywanie danych w kilku kopiach w rónych miejscach fizycznych.
W celu zapewnienia, e odczytane dane b�dzie mona zinterpretowa� (po wielu latach mog�
ju nie istnie� programy, które b�d� w stanie je odczyta�) naley uwzgl�dni�:
• Format zapisu � format powinien by� otwarty i spe"nia� warunki zgodne i zaleceniami
Unii Europejskiej:
o jest przyj�ty i zarz�dzany przez niedochodow� organizacj�, a jego rozwój odbywa
si� w drodze otwartego procesu podejmowania decyzji (konsensusu, wi�kszo�ci
g"osów itp.), w którym mog� uczestniczy� wszyscy zainteresowani,
o jest opublikowany, a jego specyfikacja jest dost�pna dla wszystkich
zainteresowanych bezp"atnie lub po kosztach sporz�dzenia kopii oraz moliwa dla
wszystkich do kopiowania, dystrybuowania i uywania równie bezp"atnie lub
po kosztach operacyjnych,
o wszelkie zwi�zane z nim prawa autorskie, patenty i inna w"asno�� przemys"owa
s� nieodwo"alnie udost�pnione bez op"at;
o nie ma adnych ogranicze� w jego wykorzystaniu.
• Wybór strategii przechowania danych w danym formacie, jeeli nie ma ju technologii
do ich odczytywania:
o Emulacja � technika polegaj�ca na tworzeniu emulatorów �rodowiska, w którym
dany obiekt by" zarchiwizowany. Technika ta sprawdzi"a si� w kilku projektach,
ale wymaga dodatkowego nak"adu pracy na stworzenie i ci�g"e utrzymywanie
emulatorów �rodowiska. W kontek�cie ci�gle nap"ywaj�cych nowych zbiorów
(stworzonych w nowych technologiach) ta technika staje si� zbyt kosztowna.
o Migracja � technika polegaj�ca na przenoszeniu cyfrowych informacji z jednej
technologii do drugiej. Jest to obecnie najszerzej stosowana strategia.
48
Integralno�� danych cyfrowych
Integralno�� danych polega na uzyskaniu pewno�ci, e dokument cyfrowy nie zosta"
w aden sposób zmodyfikowany. Aby zapewni� integralno�� naley rozway� odpowiednie
techniki zapewnienia integralno�ci cyfrowej, takie jak sumy kontrolne czy podpisy
elektroniczne. Integralno�� naley rozwaa� zarówno na poziomie pojedynczej publikacji,
jak i ca"ego magazynu danych.
Autentyczno�� danych cyfrowych
Autentyczno�� danych jest bardzo wanym aspektem d"ugotrwa"ego przechowywania.
W przypadku migracji danych do nowych technologii moe zaistnie� potrzeba ich konwersji,
a co za tym idzie naruszenia ich integralno�ci. Powsta"o kilka wanych rekomendacji
zapewnienia autentyczno�ci danych z pomoc� uycia tzw. metadanych konserwatorskich
opisuj�cych w sposób standardowy kolejne migracje23. Niezalenie od tego wykorzystanie
technologii podpisu elektronicznego i znakowania czasem dla zmigrowanych zasobów
powinno take by� zalecane.
Bezpiecze�stwo repozytoriów cyfrowych
Krytycznym elementem budowania systemów jest w"a�ciwe sformu"owanie wymaga�
w zakresie bezpiecze�stwa. Jako filary bezpiecze�stwa w systemach teleinformatycznych
mona uzna� trzy podstawowe grupy aspektów bezpiecze�stwa:
• Bezpiecze�stwo administracyjno-proceduralne � wypracowanie i sta"y nadzór nad
przyj�t� polityk� bezpiecze�stwa, �cis"e zdefiniowanie zakresów odpowiedzialno�ci,
oraz wsparcie wszystkich stosowanych technologii i rozwi�za� odpowiednimi
procedurami opisuj�cymi zasady ich poprawnego i bezpiecznego funkcjonowania.
• Bezpieczne mechanizmy dost�pu do zasobów � mechanizmy kontroli dost�pu,
izolacji, segmentacji, ochrona styków mi�dzysieciowych, zapewnienie silnych
mechanizmów identyfikacji i uwierzytelniania uytkowników.
• Bezpiecze�stwo danych i transmisji � zapewnienie wiarygodnych mechanizmów
poufno�ci danych zarówno przechowywanych na no�nikach, jak i bezpiecze�stwo
transmisji np. poprzez stworzenie wydzielonej bezpiecznej infrastruktury
telekomunikacyjnej czy zapewnienie mechanizmów poufno�ci w warstwie aplikacji.
23 Zob. Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.
49
Zbudowanie sieci magazynów danych oraz repozytoriów cyfrowych nie tylko zapewni
bezpiecze�stwo i trwa"o�� przechowywania plików cyfrowych, powsta"ych w ramach wielu
projektów digitalizacyjnych na terenie ca"ego kraju oraz dokumentów pierwotnie
elektronicznych, lecz równie obniy znacznie koszty w"asne poszczególnych instytucji
kultury, które digitalizuj� i przechowuj� zasoby cyfrowe oraz wp"ynie dodatnio na moliwo��
koordynacji dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce.
Zadanie 2.3. Centra Kompetencji
W padzierniku 2007 roku Zespó" ds. digitalizacji rekomendowa" utworzenie w Polsce
Krajowego Centrum Kompetencji ds. Digitalizacji, co jest jednym z postulatów Rady Europy
z grudnia 2006 roku i przedmiotem prac Grupy Ekspertów ds. Digitalizacji przy Komisji
Europejskiej (Member States' Expert Group on Digitisation and Digital Preservation). Jednak
celowe wydaje si� powo"anie 4 merytorycznych centrów kompetencyjnych monitoruj�cych
digitalizacj� zasobów archiwów, bibliotek, muzeów oraz materia"ów audiowizualnych. Celem
Centrów Kompetencji b�dzie:
• wdraanie zmian technologicznych dotycz�cych digitalizacji i przechowywania
danych cyfrowych,
• koordynacja w zakresie gromadzenia i przechowywania zasobów cyfrowych,
• edukacja kadr instytucji kultury prowadz�cych digitalizacj�,
• udost�pnianie materia"ów zdigitalizowanych,
• promocja zasobów cyfrowych.
Centrami Kompetencji powinny zosta� instytucje wskazane przez ministra w"a�ciwego
ds. kultury i dziedzictwa narodowego. Wspó"praca mi�dzy nimi zapewni spójno��
i kompatybilno�� dzia"a� oraz pozwoli na jednolite wdraanie nowych technologii
i najlepszych praktyk.
Zadanie 2.4. Szkolenie kadry pracowników archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów
cyfrowych
Rozwój technologii cyfrowych w Polsce jest niemoliwy do zrealizowania bez
przygotowania profesjonalnej kadry. Kwalifikacje personelu w gromadzeniu,
opracowywaniu, przechowywaniu i udost�pnianiu dóbr kultury w formie tradycyjnej nie s�
50
wystarczaj�ce dla budowy profesjonalnych archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów
audiowizualnych i repozytoriów cyfrowych.
Jednym z zada� Centrów Kompetencji powinno by� opracowanie programu
kszta"cenia pracowników pracowni digitalizacyjnych oraz osób wyspecjalizowanych
w zarz�dzaniu, opracowaniu i udost�pnianiu zbiorów cyfrowych, jak równie przygotowanie
podr�cznika w wersji online, regularnie uzupe"nianego informacjami o zmianach
technologicznych.
Kszta"cenie kadry powinno przebiega� dwutorowo:
• Cykliczne i kilkustopniowe kursy dla pracowników archiwów, bibliotek i muzeów
oraz archiwów audiowizualnych
• Zaj�cia na uczelniach wyszych w formie kursów specjalizacyjnych b�d studiów
uzupe"niaj�cych dla studentów, którzy potencjalnie stanowi� b�d� kadr� instytucji
kultury.
Szczególny nacisk naley tu po"oy� na kszta"cenie pracowników kultury w zakresie nowych
technologii digitalizacji i przechowywania obiektów cyfrowych, przyblienia idei i celowo�ci
budowy i przechowywania dziedzictwa narodowego w postaci elektronicznej oraz
upowszechnienia poj�cia archiwum cyfrowego, biblioteki cyfrowej lub wirtualnego muzeum
jako integralnej cz��ci nowoczesnej instytucji kultury.
Szkolenia z zakresu digitalizacji oraz przechowywania zasobów cyfrowych
prowadzone by"y od 2003 r. przez Archiwa Pa�stwowe, a od 2008 r. s� prowadzone przez
Bibliotek� Narodow� (kursy z cyklu �Doskonalenie zawodowe bibliotekarzy w zakresie
technik cyfrowych�). W roku 2008 Zespó" Naukowy Informatyka i Archiwa, dzia"aj�cy przy
Naczelnym Dyrektorze Archiwów Pa�stwowych, zarekomendowa" otwarcie nowych studiów
z zakresu archiwistyki cyfrowej przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pa�stwowych.
Istnieje potrzeba rozbudowywania tego typu dzia"alno�ci edukacyjnej w polskich
instytucjach kultury.
Zadanie 3. Zapewnienie dost�pu do zasobu cyfrowego
Jak okre�lono na wst�pie, celem digitalizacji jest nie tylko zabezpieczenie zbiorów
przed zniszczeniem lub utrat�, lecz równie ich udost�pnianie. Dlatego zasoby cyfrowe,
budowane przez polskie archiwa, biblioteki, muzea oraz o�rodki audiowizualne musz� mie�
zapewnione nie tylko bezpieczne warunki przechowywania, lecz równie powinny by� jak
51
najszerzej dost�pne dla uytkowników z Polski i ca"ego �wiata, bezp"atnie i w formie
umoliwiaj�cej ich dalsze wykorzystanie w celach niekomercyjnych.
Zadanie 3.1. Opracowanie jednolitego sposobu prezentacji i udost�pniania zbiorów
cyfrowych
D�enie do wykorzystania nowych technologii w opracowaniu, zabezpieczaniu
i udost�pnianiu zbiorów jest naturalnym post�powaniem kadej instytucji kultury dbaj�cej
o swoje zbiory. Powoduje to rozproszenie inicjatyw digitalizacyjnych, które jest
charakterystyczne dla wszystkich krajów europejskich, a w efekcie powoduje równie
rozproszenie zasobów cyfrowych i utrudnia uytkownikom dotarcie do poszukiwanych
zasobów. Polska nie jest tu wyj�tkiem. Zbiory cyfrowe s� tworzone i przechowywane przez
wiele instytucji na terenie ca"ego kraju, cz�sto w postaci tematycznych wystaw wirtualnych,
okoliczno�ciowych wydawnictw lub zasobów dost�pnych jedynie lokalnie, na terminalach
komputerowych macierzystej instytucji. Przeszukiwanie tak rozproszonych zasobów,
prowadzone przez uytkowników przy pomocy popularnych wyszukiwarek internetowych nie
tylko nie daje uytkownikom pe"nego obrazu zdigitalizowanego polskiego dziedzictwa
kulturowego, lecz równie jest czasoch"onne i ma"o komfortowe. Prace Zespo"u
ds. digitalizacji zmierzaj� do opracowania jednolitego systemu tworzenia i udost�pniania
zasobów cyfrowych, co umoliwi w przysz"o�ci zbudowanie jednego punktu dost�pu �
uniwersalnej wyszukiwarki polskich zasobów cyfrowych.
Dobrym krokiem w tym kierunku s� dzia"ania Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC),
której strona internetowa umoliwia jednoczesne przeszukiwanie zasobów bibliotek
cyfrowych pracuj�cych w programie dLibra lub innych programach do obs"ugi bibliotek
cyfrowych, korzystaj�cych z protoko"u OAI-PMH. FBC umoliwia dost�p wy"�cznie
do zasobów bibliotecznych.
Tworzony przez Narodowe Archiwum Cyfrowe Zintegrowany System Informacji
Archiwalnej ZoSIA b�dzie spe"nia" rol� jednolitego punktu dost�powego umoliwiaj�cego
dost�p online do informacji o narodowym zasobie archiwalnym oraz dost�p do kopii
cyfrowych materia"ów archiwalnych przechowywanych w polskich archiwach.
Rozpocz�te w KOBiDZ prace nad ogólnopolsk� baz� danych maj� przynie��
wymierny efekt w postaci dost�pnego przez Internet zintegrowanego systemu informacji
o obiektach zabytkowych.
52
Zadanie 3.2. Udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych w portalach APENET oraz
Europeana
APENET
Celem projektu APENET (Internet Gateway for Documents and Archives in Europe),
kierowanego przez Ministerstwo Kultury w Hiszpanii, jest stworzenie dost�pu do informacji
o archiwach Unii Europejskiej, ich zasobach archiwalnych i kolekcjach cyfrowych.
W projekcie uczestniczy 12 europejskich archiwów narodowych. APENET zak"ada skupienie
w jednym miejscu ponad 14 mln opisów archiwalnych oraz 25 mln obiektów cyfrowych.
Czas realizacji projektu jest przewidziany na 3 lata. W projekcie bierze udzia" Naczelna
Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych, merytorycznie wspierana przez Narodowe Archiwum
Cyfrowe.
Europeana
Fundamentem Europeany, która umoliwia zintegrowany dost�p do cyfrowych
zbiorów nie tylko najbardziej zasobnych bibliotek Europy, lecz równie jej archiwów
i muzeów, sta"a si� Biblioteka Europejska (The European Library � TEL), powsta"a
z inicjatywy Konferencji Dyrektorów Europejskich Bibliotek Narodowych (CENL �
Conference of European National Librarians) w latach 2001-2004. Wspomniane w Rozdziale
II Konkluzje Rady tak okre�li"y wizj� projektu:
[Rada Europejska] [�] aprobuje [...] wizj� europejskiej biblioteki cyfrowej, która
b�dzie wieloj�zycznym, wspólnym punktem dost�pu do rozproszonego - zgromadzonego
w ró�nych miejscach i przez ró�ne organizacje � dziedzictwa kulturowego w formie cyfrowej
i w której zamieszczony zostanie dorobek kulturowy wszelkiego rodzaju (teksty, materia!y
audiowizualne, obiekty muzealne, zapisy archiwalne itp.).
We wrze�niu 2007 r. uruchomiony zosta" dwuletni projekt EDLnet, którego celem
by"o zbudowanie prototypu portalu Europeana i wype"nienie go zawarto�ci� cyfrow�,
pochodz�c� z europejskich archiwów, bibliotek i muzeów. Do udzia"u w projekcie
zaproszono niemal 100 instytucji z krajów europejskich: archiwa, archiwa audiowizualne,
biblioteki, muzea, organizacje zrzeszaj�ce instytucje kultury oraz o�rodki akademickie
i naukowe, w tym Bibliotek� Narodow�. Inauguracja portalu Europeana mia"a miejsce
20 listopada 2008 roku. Jedyn� polsk� instytucj� udost�pniaj�c� zasoby cyfrowe w portalu
Europeana jest Biblioteka Narodowa. W 2010 r. Europeana udost�pni zasoby polskich
bibliotek, dzia"aj�cych w ramach projektu EuropeanaLocal.
53
Plany na przysz"o�� obejmuj� nie tylko rozbudow� i doskonalenie funkcjonalno�ci
portalu, lecz równie rozbudow� jego zawarto�ci cyfrowej.
Europeana przynosi liczne korzy�ci, zarówno w dziedzinie kultury, jak i ekonomii:
• Dost�p do wieloj�zycznego i wielokulturowego dziedzictwa Europy
• Zintegrowane wyszukiwanie zasobów cyfrowych europejskich instytucji kultury
• Demonstracja rónorodno�ci i jedno�ci kultury europejskiej
• Zachowanie dóbr kultury w postaci cyfrowej dla przysz"ych pokole�
• Promocja dziedzictwa kulturowego poszczególnych pa�stw europejskich
• Tworzenie nowych moliwo�ci biznesowych
• Promocja turystyki kulturalnej
• Wsparcie ekonomii krajów Unii Europejskiej
• Inwestycje w przemys"y kreatywne
• Inwestycje w wiedz� i nauk�
• Wymiana do�wiadcze� i know-how mi�dzy instytucjami kultury
Kada instytucja z krajów Unii Europejskiej, która prowadzi digitalizacj� swoich zasobów
i udost�pnia je poprzez Internet powinna w perspektywie najbliszych lat rozway�
udost�pnienie swoich zbiorów cyfrowych w portalu Europeana, co da jej moliwo�� promocji
w"asnych zasobów, przyczyni si� do szerszego zaistnienia na wirtualnej mapie kultury
europejskiej oraz potencjalnie moe wygenerowa� dochody, np. ze sprzeday
wysokojako�ciowych kopii cyfrowych przechowywanych obiektów. W�ród instytucji, które
zdecyduj� si� na wspó"prac� z portalem Europeana nie powinno zabrakn�� polskich bibliotek
oraz muzeów. Wspó"praca mi�dzynarodowa jest szczególnie istotna dla polskich zasobów
kultury, które z powodów historycznych s� rozproszone w wielu krajach. Prezentacja
wielomilionowych zasobów europejskich w postaci cyfrowej da moliwo�� wirtualnego
scalenia rozproszonych polskich kolekcji.
Dlatego te jednym z celów digitalizacji w Polsce jest jak najszersze propagowanie
idei projektów APENET i Europeany oraz poytków p"yn�cych z prezentowania polskich
zasobów cyfrowych we wspólnym, ogólnoeuropejskim punkcie dost�pu do europejskich dóbr
kultury w postaci cyfrowej.
54
Zadanie 3.3. Badanie u�ytkowników polskich zasobów cyfrowych
Nie przeprowadzono dot�d w Polsce zakrojonego na szerok� skal� badania potrzeb
uytkowników zasobów cyfrowych. Natomiast monitoring odwiedzin bibliotek cyfrowych
sk"ania do konstatacji, e przeci�tna dzienna ilo�� wej�� na ich strony przekracza 50 000,
co jest liczb� znacz�c�. Polscy internauci równie bardzo aktywnie odwiedzaj� portal
Biblioteki Europejskiej oraz Europeany.
Dlatego te szczególnie istotne jest, by dostosowa� interfejsy portali udost�pniaj�cych
polskie zasoby cyfrowe oraz sposoby wyszukiwania i prezentacji obiektów cyfrowych
do oczekiwa� internautów, z uwzgl�dnieniem elementów Web 2.0, które pozwol�
uytkownikom nie tylko na znalezienie poszukiwanej informacji, lecz równie na "atwy
powrót do niej, interakcj� z wyszukanym obiektem oraz innymi uytkownikami, jak równie
na komentowanie i tym samym wspó"udzia" w tworzeniu informacji o polskim dziedzictwie
narodowym.
Z tego wzgl�du w najbliszym czasie wskazane jest przeprowadzenie bada�
uytkowników Internetu, które pozwol� zdefiniowa� oczekiwania internautów w stosunku
do zasobów cyfrowych i ich prezentacji przez polskie instytucje kultury.
Zadanie 3.4. Udost�pnianie w sieci Internet zasobów z domeny publicznej (wolnych od
zastrze�e� prawa autorskiego)
Udost�pnianie zbiorów cyfrowych w Internecie jest regulowane Ustaw� o prawie
autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. 2000 r. Nr 80 poz. 904),
która stanowi, e publicznie rozpowszechniane bez adnych ogranicze� mog� by� utwory,
do których wygas"y autorskie prawa maj�tkowe. Ustalenie, czy mamy do czynienia z takim
utworem jest jednak w wielu przypadkach utrudnione lub wr�cz niemoliwe. Zgodnie z art.
36 ust. 1 ustawy termin 70 lat, po których utwór przechodzi do domeny publicznej liczy si�
bowiem rónie dla rónych przypadków. Przyk"adowo, termin ten liczy si� w zasadzie
od �mierci twórcy, jednak w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa maj�tkowe
przys"uguj� z mocy ustawy innej osobie ni twórca, liczy si� on od daty rozpowszechnienia
utworu. Biblioteka cyfrowa musi zatem ustali�, czy zgodnie z przepisami prawa autorskimi
obowi�zuj�cymi w chwili powstania utworu prawa do niego przys"ugiwa"y twórcy,
czy przesz"y na inn� osob�. W tym drugim przypadku musi ona te ustali�, kiedy dosz"o
do rozpowszechnienia utworu, co nie zawsze pokrywa si� z dat� jego upublicznienia. S� to
55
zwykle okoliczno�ci niejasne, nieudokumentowane, a w najlepszym wypadku zalene
od interpretacji prawa. Sprawa komplikuje si� dodatkowo, gdy w jednym dziele "�cz� si�
prawa wielu osób, bowiem w przypadku utworów digitalizowanych ograniczenie to dotyczy
zarówno autorów, jak i t"umaczy oraz ilustratorów dzie"a.
Art. 28 Ustawy o prawie autorskim dopuszcza tzw. dozwolony uytek nieodp"atnego
udost�pniania przez biblioteki, archiwa i szko"y egzemplarzy utworów pozostaj�cych pod
ochron� prawa autorskiego, ale tylko na terenie tych jednostek. Rozpowszechnianie przez
bibliotek�, archiwum lub szko"� reprodukcji cyfrowej w Internecie nie jest ju uytkiem
dozwolonym w rozumieniu ustawy�� Ogranicza to w znacznym stopniu moliwo�ci
udost�pniania zbiorów cyfrowych w odniesieniu do prezentacji ksi�ek i innego typu
dokumentów bibliotecznych opublikowanych w XX i XXI wieku, które s� najbardziej
poszukiwane przez czytelników. Jest take wan� przyczyn� rozproszenia inicjatyw
digitalizacyjnych, o których mowa w opisie zadania 3.1.
Podkre�li� naley, e ochrona prawno-autorska nie ogranicza moliwo�ci instytucji
kultury w zakresie digitalizacji obiektu i przechowywania jego reprodukcji cyfrowej.
Reprodukcje cyfrowe dokumentów chronionych prawem autorskim s� zatem
udost�pniane wy"�cznie na stanowiskach komputerowych na terenie instytucji kultury,
co powoduje, e nie jest realizowana podstawowa idea digitalizacji, któr� jest nieograniczony
czasem i miejscem dost�p do zasobów elektronicznych za pomoc� sieci Internet. W celu
zapoznania si� z interesuj�c� pozycj� (lub sprawdzenia, czy jest ona interesuj�ca) uytkownik
zmuszony jest do wizyty w instytucji oddalonej cz�sto o kilkaset kilometrów, mimo e zdalne
udost�pnienie mu istniej�cego odwzorowania cyfrowego nie jest problemem technicznym.
Problemy z wykorzystaniem nowego pola eksploatacyjnego, jakim jest Internet
w nieco mniejszym stopniu dotycz� zbiorów archiwów24 i muzeów, ale take maj� znaczenie.
�wiadomo�� obowi�zywania prawa autorskiego w odniesieniu do zasobów cyfrowych
jest stosunkowo niska w polskim spo"ecze�stwie. Naley prowadzi� systematyczn� kampani�
informacyjn�, zarówno w�ród pracowników instytucji kultury, jak i ich uytkowników.
Z wyej wymienionych powodów masowa digitalizacja polskich zasobów
archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych i audiowizualnych powinna obejmowa�
w pierwszej kolejno�ci publikacje z domeny publicznej, tzn. nie chronione prawem
autorskim, które powinny by� udost�pniane w Internecie. Z uwagi na problemy z ustaleniem,
czy konkretne utwory istotnie znajduj� si� ju w domenie publicznej, naley wprowadzi�
24 Powodem w praktyce wykluczaj�cym moliwo�� udost�pniania XX-wiecznych zbiorów archiwów jest z kolei ochrona danych osobowych i dóbr osobistych wynikaj�cych z art. 23 Kodeksu Cywilnego.
56
wyrane regulacje prawne w tym zakresie. Warto rozway� ustawowe zobowi�zanie
wszystkich, którzy roszcz� sobie jakie� prawa do digitalizowanych utworów, aby zg"aszali
swoje roszczenia w okre�lonym terminie wraz ze stosownymi dowodami pod rygorem
przedawnienia tych roszcze�.
Publikacja cyfrowa w Internecie utworów, które nadal obj�te s� prawn� ochron�,
poniewa nie jest obj�ta wyj�tkiem opisanym w art. 28 prawa autorskiego, wymaga uzyskania
zgody podmiotu uprawnionego. Ustalenie tego podmiotu jest równie problematyczne
w wielu przypadkach. Zatem wanym elementem realizacji programu udost�pniania
reprodukcji cyfrowych powinna by� regulacja u"atwiaj�ca instytucjom kultury publikacj�
w Internecie obiektów o nieustalonym autorstwie (tzw. dzie" osieroconych) oraz publikacji
typu out-of-print (niedost�pnych w handlu ksi�garskim). Jest to zgodne z wytycznymi
opracowanymi przez High Level Expert Group on Digital Libraries25.
Zadanie 3.5. Promocja w spo!ecze�stwie idei wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych,
organizacja systemu pozyskiwania licencji na publikacj� cyfrow� dzie! obj�tych prawem
autorskim
Prawo autorskie, obowi�zuj�ce w odniesieniu do dokumentów cyfrowych
spowodowa"o powstanie na ca"ym �wiecie ruchów propaguj�cych wolny dost�p do zasobów
cyfrowych (np. ruchu Open Access, który walczy o wolny dost�p do publikacji naukowych).
Przedstawiciele organizacji dzia"aj�cych na rzecz wolnego dost�pu zalecaj� autorom
udost�pnianie swoich dzie" na zasadach licencyjnych za pomoc� specjalnie przygotowanych
wzorców licencji. W odniesieniu do dokumentów tekstowych najpopularniejsza jest licencja
Creative Commons, która pozwala twórcom utworów zachowa� w"asne prawa i jednocze�nie
dzieli� si� swoj� twórczo�ci� z innymi. Zasada �wszelkie prawa zastrzeone� zostaje
zast�piona zasad� �pewne prawa zastrzeone�. Cho� licencje Creative Commons zosta"y
dostosowane do polskiego systemu prawnego, nieliczni prawnicy wyraaj� w�tpliwo�ci co do
pe"nej zgodno�ci. Prawo nadal zawiera bezwzgl�dnie obowi�zuj�ce przepisy, które utrudniaj�
twórcy swobodne dysponowanie w"asn� twórczo�ci�. Przyk"ady wykorzystywania takich
25
Report on Digital Preservation, Orphan Works, and Out-of-Print Works. Selected Implementation Issues (adopted by the High Level Expert Group at its third meeting on 18.4.2007). [Dost�p 1 marca 2009]. Dost�pny w World Wide Web: http://www.cenl.org/docs/Report_Digital_Preservation_Orphan_Works_Out-of-Print_Works_Selected_Implementation_Issues_June07.pdf
57
licencji mona znale� w�ród instytucji akademickich, instytucji publicznych i administracji
rz�dowej. Licencje te zyska"y równie aprobat� bibliotek cyfrowych.
Dopóki sytuacja prawna wolnych licencji nie zostanie ostatecznie rozstrzygni�ta,
dogodnym wyj�ciem dla polskich bibliotek cyfrowych jest stosowanie nieodp"atnych licencji
niewy"�cznych na publikacj� wersji elektronicznej dzie"a we wskazanej bibliotece cyfrowej.
Pozyskiwanie takich licencji polega na podpisaniu z w"a�cicielem autorskich praw
maj�tkowych umowy dotycz�cej konkretnego tytu"u lub grupy publikacji, która pozwala
na opublikowanie reprodukcji cyfrowej. Jakkolwiek tre�� takiej licencji moe by� zgodna
z wzorcem licencji Creative Commons, biblioteki stosuj� rónorodne w"asne wzorce.
Uzyskiwane licencje maj� cz�sto w�szy zakres i w szczególno�ci nie gwarantuj� adnych
praw (poza prawami wynikaj�cymi z dozwolonego uytku) uytkownikom wykorzystuj�cym
utwór udost�pniony przez bibliotek�. Licencje róni� si� równie jako�ci� prawn�, a co za
tym idzie skuteczno�ci� i zakresem. Problemem wynikaj�cym ze stosowania w"asnych
wzorców jest take brak standaryzacji warunków, na jakich biblioteki cyfrowe mog�
udost�pnia� dzie"a. Utrudni to w przysz"o�ci wymian� zasobów i "�czenie bibliotek lub
wprowadzanie zmian wynikaj�cych z rozwoju technologii.
W celu zapewnienia wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych naley promowa�
stosowanie dobrowolnych, niewy"�cznych licencji � w szczególno�ci tak zwanych wolnych
licencji, takich jak Creative Commons, gwarantuj�cych licencjobiorcom szeroki zakres praw.
Wobec wyraanych przez cz��� �rodowiska prawniczego w�tpliwo�ci co do skuteczno�ci
wolnych licencji lub ich zgodno�ci z polskim system prawnym, zaleca si� potwierdzenie
prawomocno�ci licencji poprzez niezalen� ekspertyz� celem ustalenia wszystkich barier
prawnych oraz zaproponowania sposobów ich usuni�cia.
Wanym celem jest równie kampania informacyjna, prowadzona w �rodowiskach
twórców i naukowców, której celem by"aby informacja o poytkach p"yn�cych
z podpisywania wolnych lub niewy"�cznych licencji na publikacje cyfrowe z polskimi
instytucjami kultury w zestandaryzowanej formie. Równie wanym celem powinna by�
zmiana regulacji prawnych tak, aby twórcy stosuj�cy te licencje mieli pe"n� swobod� w ich
wykorzystaniu.
58
V. Instrumenty wdra�ania programu
Do realizacji celów programu przyj�to nast�puj�ce rodzaje instrumentów:
• legislacyjne
• instytucjonalne
• finansowe
Instrumenty legislacyjne
Z uwagi na dobro publiczne prawo polskie powinno mocniej podkre�la� swobodne
udost�pnianie obiektów kultury. Dzi�ki modyfikacjom w obowi�zuj�cym obecnie
ustawodawstwie twórcy zasobów cyfrowych b�d� mogli pozby� si� niepewno�ci w zakresie
upubliczniania zarówno dokumentów wolnych od zastrzee� prawa autorskiego, jak
i obj�tych ochron� prawno-autorsk�. W przeciwnym razie grozi nam rozwój zjawiska
nazywanego �czarn� dziur� XX wieku�, polegaj�cego na udost�pnianiu przez Internet
wy"�cznie obiektów z domeny publicznej, co w znacznym stopniu ogranicza dost�p do dóbr
kultury i zmniejsza innowacyjno�� spo"eczn�.
Problemy prawne wyst�puj� na ca"ym �wiecie w rónym stopniu nat�enia, w zwi�zku
z tym ich rozwi�zanie powinno by� rezultatem wspó"pracy mi�dzynarodowej.
W najbliszych latach zmiany legislacyjne powinny dotyczy� w szczególno�ci:
• dostosowania do wspó"czesnych technologii cyfrowych ustawy o obowi�zkowych
egzemplarzach bibliotecznych,
• zwi�kszenia moliwo�ci publikacji cyfrowych dokumentów chronionych prawem
autorskim,
• regulacji w sferze tzw. dzie" osieroconych,
• stworzenia mechanizmów prawnych dotycz�cych udost�pniania cyfrowych zasobów,
do których prawa maj�tkowe nale� do podmiotów gospodarczych, z poszanowaniem
interesu gospodarczego tych podmiotów i interesu spo"ecznego dost�pu do tych
zbiorów.
Szerszy dost�p do dziedzictwa audiowizualnego wymaga take uregulowania statusu prawno-
w"a�cicielskiego programów i filmów sfinansowanych przez nieistniej�cy dzi� Radiokomitet.
Wydaje si� zasadne, aby dost�p do obrotu tymi programami, na przejrzystych zasadach
uzyskali wszyscy zainteresowani nadawcy telewizyjni oraz dystrybutorzy. Dlatego naley
powierzy� zarz�dzanie tym zasobem instytucji publicznej, nie zwi�zanej w aden sposób
59
z nadawcami i dystrybutorami. Z punktu widzenia realizacji celów niniejszego programu
najw"a�ciwsz� instytucj� wydaje si� by� NInA.
Instrumenty instytucjonalne
Do realizacji celów programowych niezb�dne jest ustanowienie Centrów Kompetencji
w celu monitorowania i koordynacji digitalizacji polskich zasobów kultury (Zadanie 2.3).
Centra Kompetencji powinny merytorycznie opiniowa� wnioski o dofinansowanie
sk"adane przez instytucje dotycz�ce projektów digitalizacyjnych do wszelkich instytucji
i organów publicznych i samorz�dowych, które dysponuj� �rodkami na wspieranie takich
dzia"a�, w tym i �rodków UE.
Instrumenty finansowe
Do�wiadczenia krajów prowadz�cych systematyczn� digitalizacj� swojego
dziedzictwa narodowego od lat 90. XX wieku wskazuj�, e digitalizacja jest
przedsi�wzi�ciem bardzo kosztownym i zazwyczaj przekraczaj�cym moliwo�ci finansowe
instytucji kultury. Dlatego te instytucje pragn�ce systematycznie przekszta"ca� swoje zbiory
do postaci cyfrowej powinny aktywnie poszukiwa� zewn�trznych róde" finansowania.
Mona wskaza� kilka podstawowych sposobów finansowania repozytoriów cyfrowych:
• budet w"asny instytucji
Tylko w nielicznych przypadkach budet instytucji kultury jest w stanie uwzgl�dni� znacz�c�
cz��� kosztów digitalizacji w"asnych zbiorów. Natomiast nawet niewielkie alokacje w obr�bie
budetu s� w stanie sfinansowa� fragment dzia"a� w tym zakresie: np. etat
bibliotekarza/archiwisty cyfrowego czy skanerzysty.
• program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
W ramach programu �Dziedzictwo kulturowe� prowadzonego przez Ministerstwo Kultury
i Dziedzictwa Narodowego funkcjonuje priorytet � Tworzenie zasobów cyfrowych
dziedzictwa kulturowego, obejmuj�cy m.in.: wyposaenie pracowni digitalizacyjnych,
realizacj� prac badawczych w zakresie tworzenia i udost�pniania zbiorów cyfrowych,
tworzenie kolekcji cyfrowych oraz wspó"finansowanie digitalizacji obiektów archiwalnych,
bibliotecznych i muzealnych. O �rodki w ramach tego programu aplikowa� mog� nie tylko
samorz�dowe instytucje kultury oraz uczelnie wysze, lecz równie ko�cio"y i zwi�zki
wyznaniowe, organizacje pozarz�dowe i podmioty gospodarcze niezaliczane do sektora
finansów publicznych. Nabór wniosków do programu odbywa si� dwa razy w roku. W roku
60
2010 planuje si� powo"anie oddzielnego programu MKiDN po�wi�conego digitalizacji pn.:
�Zasoby cyfrowe�.
• fundusze strukturalne i �rodki unijne
Wanym elementem finansowania dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce s� �rodki pozyskiwane
z funduszy strukturalnych oraz programów Unii Europejskiej.
W ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i �rodowisko, Priorytet 11 � Kultura
i dziedzictwo narodowe funkcjonuje Dzia"anie 11.1 � Ochrona i zachowanie dziedzictwa
kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Jego celem jest ochrona i zachowanie
dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach dzia�ania wspierane
s� projekty z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego o znaczeniu
ponadregionalnym, a take projekty z zakresu rozwoju zasobów cyfrowych w obszarze
kultury w dziedzinie zabytkowych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i filmowych oraz
zabytkowych zasobów wirtualnych muzeów, galerii, fonotek, fototek, filmotek, cyfrowych
bibliotek, itp. Ponadto wsparcie przeznaczone b�dzie na przygotowanie dokumentacji
technicznej dotycz�cej inwestycji zgodnej z celami dzia�ania.
Regionalne Programy Operacyjne 2007�2013 dla wszystkich województw
uwzgl�dniaj� równie �rodki na projekty dotycz�ce budowy lub rozbudowy systemów
wspomagaj�cych lub s"u�cych digitalizacji zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym
zasobów archiwalnych, bibliotecznych oraz zasobów wirtualnych muzeów.
Domena dzia!ania
Domena dzia"ania okre�la docelowy rynek programu, czyli docelowe miejsce
dzia"ania oraz jego odbiorców w bardzo szerokim znaczeniu. Chodzi tu zarówno
o terytorialne okre�lenie miejsca wdroenia, ale równie o wskazanie ludzi, instytucji i innych
podmiotów, od których zaley powodzenie programu i do których jest on adresowany. Dzi�ki
okre�leniu domeny dzia"ania moliwe jest wskazanie w"a�ciwych �rodków realizacji
programu oraz najlepiej dostosowanych form jego przekazu.
W ramach prac nad Programem digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,
przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych okre�lono nast�puj�c� domen�
dzia"ania:
Program jest tworzony centralnie, dla obszaru ca"ej Polski. Okre�la spójne dzia"ania
horyzontalne.
61
Jako instytucje strategiczne z punktu widzenia programu uznaje si� przede wszystkim:
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Spraw Wewn�trznych
i Administracji, Bibliotek� Narodow�, Naczeln� Dyrekcj� Archiwów Pa�stwowych,
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Narodowy Instytut Audiowizualny oraz Krajowy O�rodek
Bada� i Dokumentacji Zabytków.
Za instytucje wspomagaj�ce przyjmuje si�: media, sponsorów, instytucje biznesu
i partnerów spo"ecznych.
Do instytucji uczestnicz�cych (wnioskodawców) zaliczaj� si�: organizacje
pozarz�dowe, instytucje upowszechniania kultury, muzea, archiwa, biblioteki, szko"y wysze
publiczne i niepubliczne, media, instytucje i szko"y filmowe, przedsi�biorstwa dzia"aj�ce
w sferze przemys"ów kultury.
Beneficjentami programu b�d� wszyscy globalni odbiorcy korzystaj�cy z zasobów
udost�pnionych przez instytucje uczestnicz�ce.
Ustanowienie kryteriów przyznawania funduszy
W celu u"atwienia poszczególnym instytucjom kultury aplikacji o fundusze na
digitalizacj� oraz przechowywanie i udost�pnianie zasobów cyfrowych naley opracowa�
szczegó"owe warunki, jakie powinny spe"nia�:
• Projekty digitalizacyjne
• Projekty z zakresu bezpiecznej archiwizacji obiektów cyfrowych
• Projekty dotycz�ce tworzenia oprogramowania wspieraj�cego projekty digitalizacji,
przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych
Ustalenie jednoznacznych kryteriów dla wszystkich polskich instytucji kultury przyczyni si�
nie tylko do ujednolicenia stosowanych standardów, lecz równie pozwoli na kontrol�
inicjatyw poszczególnych instytucji i u"atwi koordynacj� dzia"a�.
W celu osi�gni�cia za!o�onych celów, niezb�dne jest ustanowienie Wieloletniego
Programu Rz�dowego, uwzgl�dniaj�cego wszystkie zadania okre�lone w Programie.
Efekty wdro�enia Programu digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,
przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych na lata 2009-2020
Celem realizacji Programu jest osi�gni�cie w 2020 roku:
62
• zwi�kszenia powszechnego dost�pu do dorobku historycznego i cywilizacyjnego
Polski zapobiegaj�cego wykluczeniu kulturowemu spo"ecze�stwa,
• zapewnienie w"a�ciwego miejsca dorobku polskiej nauki, kultury i sztuki w systemie
upowszechniania kultury �wiatowej,
• -zmniejszenie wykluczenia cyfrowego w dost�pie do zdigitalizowanych obiektów,
• zmniejszenie dysproporcji w dost�pie do kultury w regionach,
• zabezpieczenie zbiorów instytucji kultury w postaci wysokojako�ciowych kopii
cyfrowych,
• dostosowanie systemu prawa autorskiego do szerszego i pe"nego dost�pu do zbiorów
cyfrowych.
VI. Koszty wdra�ania Programu w latach 2009-2020
Koszty instytucjonalne oraz zadaniowe zosta"y oszacowane na podstawie diagnozy
procesów digitalizacyjnych w Polsce, zasobów przeznaczonych do digitalizacji przy
uwzgl�dnieniu przyj�tych kryteriów, kosztów sprz�tu informatycznego i rynkowych cen
digitalizacji przy uwzgl�dnieniu koniecznych standardów.
Ze wzgl�du na rónice kosztów standardów w przypadku digitalizacji zbiorów
audiowizualnych, przyj�to, i 50% zasobu zostanie zdigitalizowane do jako�ci DVD, 45%
zasobu do jako�ci emisji TV, w tym 15% HD, za� ok. 5% do jako�ci 2K (lub wyszej),
odpowiadaj�cej wymaganiom projekcji kinowych. Struktura ta b�dzie ulega� modyfikacji
po dok"adnej diagnozie zapotrzebowania ze strony uytkowników oraz stanu jako�ciowego
kopii wzorcowych lub oryginalnych no�ników.
Przyj�to za"oenie, e koszty digitalizacji muzealiów b�d� kszta"towa� si� na poziomie
podobnym do digitalizacji archiwaliów.
Na podstawie istniej�cych pracowni digitalizacyjnych dla potrzeb audiowizualnych
przyj�to, e przeci�tny koszt wyposaenia takiej pracowni wynosi 700 000 euro.
63
Tab
ela
1. K
oszt
y re
aliz
acji
pro
gram
u w
raz
z m
o�li
wym
i ró
d!am
i fin
anso
wan
ia
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
201
92
02
0
55
55
55
55
55
55
01
81
81
81
81
81
81
81
81
81
81
8
01
53
52
52
52
00
00
00
0
53
85
84
84
82
32
32
32
32
32
32
3
2883
2338
285
260
Inne
K
oszt
ca
"kow
ity
wla
tach
2009
-20
20w
mln
z".
Wty
m�r
odki
zbu
det
u P
a�st
wa
Wty
m�r
odki
UE
420
370
50
lp.
Naz
wa
zada
nia
0
2.68
052
060
100
Dig
ital
izac
ja z
asob
ów a
udia
lnyc
h i
audi
owiz
ualn
ych
1. 3.23
018
050
238
138
5050
150
5
0 0
6.39
835
820
20
5.15
5
8.27
221
240
20
7.30
025
0
9070
10
500
10
1010
090
010
Kos
zty
reje
stra
cji p
olsk
ich
zaso
bów
in
tern
etow
ych
9.
RA
ZE
M
Dig
ital
izac
ja z
asob
ów k
ultu
ry n
ie
b�d�
cych
mat
eria
"am
i adi
alny
mi i
au
diow
izua
lnym
i
Bud
owa
cyfr
owyc
h re
pozy
tori
ów i
bezp
iecz
nych
ban
ków
zas
obów
cy
frow
ych
Bud
owa
prac
owni
dig
ital
izac
yjny
ch
Kra
jow
e C
entr
a K
ompe
tenc
ji (
bada
nia,
sz
kole
nia,
edu
kacj
a, p
rom
ocja
)
Wyp
osa
enie
NIn
A, k
oszt
y dz
ia"a
nia
i pr
ogra
my
gran
tow
e
Kos
zty
prze
chow
ywan
ia p
olsk
ich
zaso
bów
cyf
row
ych
Kos
zty
udos
t�pn
iani
a po
lski
ch z
asob
ów,
w ty
m w
sie
ciac
h m
i�dz
ynar
odow
ych
(spr
z�t,
prog
ram
y, p
raca
, pro
moc
ja)
Kos
zty
pow
szec
hnyc
h pr
ogra
mów
ed
ukac
yjny
ch
4.
NIN
A b
ud�e
t
64
Tab
ela
2. K
oszt
y z
bu
d�e
tu p
a�st
wa
w la
tach
200
9-20
20
LP
Na
zw
a z
ad
an
ia
�ro
dki z b
ud�etu
Pa�
stw
a r
azem
20
09
20
10
201
120
12
201
3201
420
15
201
620
17
20
18
201
920
20
23
38
16
210
25
12
60
26
72
13
193
18
51
85
190
18
41
84
1
23
23
18
20
22
25
30
39
48
23
23
23
23
55
51
0
88
855
5
10
88
8
10
5
47
47
47
50
50
50
47
25
25
25
40
25
25
25
20
30
50
40
15
48
20
10
10
10
20
20
23
25
25
10
62
52
525
25
77
77
10
107
7
10
10
10
10
4 59
107
10
4 4
45
50
30
20
20
48
13
25
3 2
45
40
40
20
15
58
10
15
0 0
45
40
40
20
10
38 7 5
0 5 3 15 2 0 0
9. 10
RA
ZE
M
370
Kos
zty
reje
stra
cji p
olsk
ich
zaso
bów
in
tern
etow
ych
90
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.K
oszt
y ud
ost�
pnia
nia
pols
kich
zas
obów
, w
tym
w s
ieci
ach
mi�
dzyn
arod
owyc
h (s
prz�
t, pr
ogra
my,
pra
ca, p
rom
ocja
)2
12
Kos
zty
pow
szec
hnyc
h pr
ogra
mów
ed
ukac
yjny
ch70
Wyp
osa
enie
NIn
A, k
oszt
y dz
ia"a
nia
i pr
ogra
my
gran
tow
e3
58
Kos
zty
prze
chow
ywan
ia p
olsk
ich
zaso
bów
cy
frow
ych
250
Bud
owa
prac
owni
dig
ital
izac
yjny
ch1
38
Kra
jow
e C
entr
a K
ompe
tenc
ji (
bada
nia,
sz
kole
nia,
edu
kacj
a, p
rom
ocja
)1
50
Dig
ital
izac
ja z
asob
ów k
ultu
ry n
ie b�d�c
ych
mat
eria
"am
i adi
alny
mi i
aud
iow
izua
lnym
i
Dig
ital
izac
ja z
asob
ów a
udia
lnyc
h i
audi
owiz
ualn
ych
520
Bud
owa
cyfr
owyc
h re
pozy
tori
ów i
bezp
iecz
nych
ban
ków
zas
obów
cyf
row
ych
180
VII. Podsumowanie
Digitalizacja i d"ugookresowe przechowywanie zasobów cyfrowych jest jednym
z czynników rozwoju wspó"czesnego spo"ecze�stwa informacyjnego.
Tworzenie kopii cyfrowych polskiego dziedzictwa narodowego jest jednym
z najwaniejszych warunków zachowania go dla przysz"ych pokole�. Jednocze�nie umoliwi
zaprezentowanie kultury polskiej w �wiatowych zasobach internetowych. Ju dzi� m"ode
pokolenie uznaje teksty, zjawiska, obiekty i poj�cia nieosi�galne przy pomocy Internetu
za nieistniej�ce, a tendencja ta wobec rozwoju technologii komunikacyjnych z ca"� pewno�ci�
b�dzie si� pog"�bia�.
Dlatego te jednym z najwaniejszych powodów digitalizacji analogowych zasobów
archiwów, bibliotek i muzeów jest u"atwienie dost�pu do nich uytkownikom z kraju oraz zza
granicy przy uyciu nowoczesnych technologii, co stanowi istotny czynnik demokratyzacji
spo"ecze�stwa. Dzi�ki technologiom cyfrowym moliwa jest na niespotykan� dot�d skal�
realizacja idei powszechnego dost�pu do dóbr kultury.
Uytkownikami polskich zasobów cyfrowych, zarówno powsta"ych w wyniku
digitalizacji, jak i udost�pnionych publicznie dokumentów elektronicznych s� przedstawiciele
wszystkich grup spo"ecznych: naukowcy, uczniowie i studenci wszystkich typów szkó",
wydawcy i przedstawiciele mediów, pracownicy administracji publicznej oraz wszyscy
obywatele, którzy korzystaj� z zasobów cyfrowych w celach informacyjnych,
samokszta"ceniowych oraz rozrywkowych. Tworzenie i udost�pnianie zasobów cyfrowych
umoliwia równie rozpowszechnianie dóbr kultury w�ród grup spo"ecznych, które maj�
utrudniony dost�p do zbiorów w postaci tradycyjnej: mieszka�com wsi i ma"ych miast,
osobom niepe"nosprawnym oraz osobom w podesz"ym wieku.
W przypadku rozproszonych z powodów historycznych polskich zasobów kultury
szczególnie istotna jest moliwo�� wirtualnego scalania kolekcji bibliotecznych, zespo"ów
archiwalnych oraz obiektów muzealnych.
Nie bez znaczenia jest te wielokrotnie podkre�lany w dokumentach Unii Europejskiej
wp"yw powstawania zasobów cyfrowych dziedzictwa narodowego na gospodark� pa�stw
cz"onkowskich UE. Digitalizacja oraz budowa archiwów, bibliotek, muzeów oraz
repozytoriów cyfrowych stanowi si"� nap�dow� europejskiej sieci wymiany kulturalnej,
powinna sprzyja� powstawaniu nowych miejsc pracy, a dokumenty cyfrowe s� materia"em
wyj�ciowym do wykorzystania w produktach i us"ugach o warto�ci dodanej w sektorach
takich jak turystyka, edukacja i rynek mediów. Ponadto wysi"ki w zakresie digitalizacji
s� impulsem dla rozwoju rynku nowatorskich technologii.