Programa Uygun

Türkçe Öğretim Yöntemleri

Hayati AKYOL

9. Baskı

Prof. Dr. Hayati AKYOL

Programa UygunTÜRKÇE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ

ISBN 978-605-364-001-1DOI 10.14527/9786053640011

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

9. Baskı: Şubat 2019, Ankara

Yayın-Proje: I. Tual ŞekercigilDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1

İskitler/ANKARATel: 0312-3411020

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

Prof. Dr. Hayati AKYOL

1983 y l nda K r ehir E itim Yüksekokulu’nu bitirdi ve ayn y l Gazi E itim Fakültesi, E itim Programlar ve Ö retim Bölümüne dikey ge-çi yaparak, 1985 y l nda bu bölümden mezun oldu. 1986 y l nda Art-vin’in av at ilçesinde bir dönem ilkokul ö retmenli i yapt ktan sonra 1987 y l nda Millî E itim Bakanl burslusu olarak Amerika Birle ik Devletleri’ne gitti. University of Pittsburgh’da “Okuma E itimi ve Ö retimi” dal nda 1990 y l nda yüksek lisans n , 1994’te “Okuma Ö -retimi ve Program ” alan nda doktoras n ba ar yla tamamlad .

1995 y l nda Gazi E itim Fakültesi’nde ö retim üyesi olarak göreve ba lad . 2000 y l nda “Türkçe E itimi” alan nda doçent, 2009 y l nda profesör olan Akyol hâlen lö retim Bölümü S n f Ö retmenli i E i-timi Ana Bilim Dal nda görevini sürdürmektedir. 2004-2005 e itim-ö retim y l nda Millî E itim Bakanl nca yürütülen programlar n yeniden yap land r lmas sürecinde 1-5. s n flar Türkçe Ö retim Program n n haz rlanmas nda dan man olarak görev yapm t r. Ya-zar, “okuma-yazma ö retimi ve program , görsel okuryazarl k, sorula-r n analizi, metinler aras okuma, metinlerin s n fland r lmas , kelime da arc n n geli tirilmesi, okuma yazma güçlüklerinin tespiti ve gide-rilmesi” konular nda çal maktad r.

IV

V

ÖN SÖZ Beyinle ilgili çal malar e itim dünyas n köklü de i imlerin e i ine ge-

tirmi tir. Çal malar n sonuçlar e itim ve ö retimde etkili bir ekilde kulla-n ld kça; okula ba lama ya ve zaman , disipline etme yöntem ve teknikleri, de erlendirme, ö renme ve ö retme yöntemleri, e itim maliyeti ve öncelik-leri, s n f ortam , teknoloji kullan m ve bunlara ba l olarak da dü ünme eklimiz de i mektedir.

Ö retimde içeri in kazand r lmas nda en önemli faktörlerden birisi dil-dir. Dilin kazan m ise do u tan itibaren tek bir etkinli e de il etkinliklere ba l d r. Bu etkinlikler, ö rencilerin, ya ve s n f seviyeleri yükseldikçe gide-rek karma k bir hâl alarak devam etmektedir. Okuma süreciyle ilgili baz prensipler bu kitab n temel mant n olu turmaktad r. Bu prensipler;

1. Okuma anlam kurma sürecidir. Aktif okuyucular, yazarlar, dinleyi-ciler ve konu mac lar dili, anlam kurma (yap land rma) arac olarak etkili bir ekilde kullanmaktad rlar. Çünkü dil yeni bilgilerle eski bilgileri sentezlemede, yeni kavramlar kazanmada ve ki inin kendi-sini kontrol etmede önemli bir araçt r. Burada listelenen özellikler ayn zamanda etkili okuycunun özellikleridir.

2. Dil e itimi ve geli imi sosyal süreçlerle bütünle tirilmelidir. Yap -land rmac e itim ve ö renme kooperatif çal may gerektirmekte-dir. Dil e itimi sosyal bir süreçtir çünkü dil sosyal ortam içerisinde kazan lmakta ve ayn zamanda bu ortam da anlamland rmaktad r.

3. Anlam kurma dil süreçlerinin (dinleme, konu ma, okuma, yazma ve görsel okuma ve sunu) interaktif ve metinler aras bir anlay la kullan lmas yla gerçekle ir. Dil süreçleri birbirinden ve di er alan-lardan (tarih, fen, matematik vb.) ba ms z ö renme alanlar de il-dir. Bu süreçler anlam yap land rmada harmonik bir ili ki içerisin-dedirler.

4. Dil ö renimi bireyseldir. Bireyler ö renme ortam na bilgi ve tecrü-be farkl l klar yla gelmekte ve kendi kapasiteleri çerçevesinde alg -lay p ö renmektedirler. Bu nedenden dolay dil süreçlerinin kazan-d r lmas nda tek yöntem, anlay ve etkinlik fikri asla uygun de ildir.

Ö retmen adaylar na, ö retmenlere ve program geli tirmecilere yararl olaca dü üncesiyle ve 2005-2006 e itim-ö retim y l nda uygulamaya konu-lan Türkçe Dersi Ö retim Program na uygun olarak haz rlanan bu kitap sekiz bölümden olu maktad r. Birinci bölümde çocu un ilk kazand bece-riler aras nda yer alan dinleme ve konu ma üzerinde durulmu tur. Dinle-meyle ilgili aç klamalardan sonra çe itli dinleme yöntemleri üzerinde du-rulmu ve dinleme becerisi kazand r l rken nelere dikkat edilmesi gerekti i

VI

vurgulanmıştır. Konuşmayla ilgili kısımda ise konuşmayı geliştirme yöntem-leri ve bunların yararları ile uygulamada dikkat edilecek hususlar üzerinde durulmuştur.

İkinci bölümde okuma ve okumanın doğası üzerinde durularak çeşitli okuma yöntemleri irdelenmiştir. Ayrıca bu bölümde hızlı okuma üzerinde durulmuş, hızlı okumayı etkileyen unsurlar ele alınmış ve akıcı okuma yön-temlerine örnekler verilmiştir. Üçüncü bölümde yazma ve önemine değini-lerek sürece dayalı yazma detaylıca açıklanmıştır.

Dördüncü bölümde Türkçe Programına yeni konulan “Görsel Okuma ve Sunu” öğrenme alanı üzerinde durulmuştur. Bu bölümde görsel okuma kavramı tanımlandıktan sonra; tablo, grafik, resim okuma vb. konular irde-lenmiştir. Beşinci bölümde şiirler, türleri ve öğretimi incelenmiştir. Altıncı bölümde metinlerin yapısı ve metinlerden anlam kurma ele alınmış, bilgi verici ve hikâye edici metinler örnekler verilerek incelenmiş ve metinlerdeki anlatımla ilgili çelişkiler üzerinde durulmuştur.

Yedinci bölümde sorular ve metinler arası okuma ele alınmıştır. Sorular ve soru sınıflandırmaları incelenmiş, örnekler verilmiş ve farklı soruların öğrenmeye etkisi üzerinde durulmuştur. Daha sonra anlam kurma süreci irdelenerek, anlam kurma türleri ile sorular arsındaki ilişkilere değinilmiş-tir. Sekizinci bölümde ise yeni programa uygun ders işleme örnekleri veril-miş, bir bilgilendirici bir de hikâye edici metin seçilmiş ve bu metinler prog-ramda verilen öğretim sürecinin aşamalarına uygun olarak işlenmiştir. Uy-gulama sırasında bazı gerekli değişiklikler yapılmıştır. Örneğin metin işle-mede, öğretim aşamalarından “hazırlık” kısmında yer alan “metni tanıma” alt başlığının uygun olmadığı görülmüş ve bu alt başlık “tahmin etme” alt başlığıyla birleştirilerek “metni gözden geçirme ve tahmin etme” şeklinde ele alınmıştır. Ayrıca hazırlık aşaması da programdaki gibi iki alt başlığa ayrılmamış sadece “metne hazırlık” şeklinde ele alınmıştır. Ekler bölümün-de ise çok sayıda çizelge ve çalışma yaprağı örnekleri verilmiştir. Çizelgeler ve çalışma yaprakları öğretim, değerlendirme ve durum belirleme amaçla-rıyla kullanılabilir.

Prof. Dr. Hayati AKYOL

Ankara - 2019

İÇİNDEKİLER

Önsöz ................................................................................................................... v Ekler ................................................................................................................... xı Şekiller Listesi ................................................................................................... xıı Tablolar Listesi ................................................................................................. xııı Etkinlikler Listesi ............................................................................................. xııı Çizelgeler Listesi .............................................................................................. xııı Kitap Metinleri Listesi ..................................................................................... xıv

1. BÖLÜMDİNLEME VE KONUŞMA

Dinleme .............................................................................................................. 1 Ayırt Edici Dinleme .................................................................................... 10 Estetik Dinleme .......................................................................................... 10 Transfer Edici Dinleme .............................................................................. 11 Eleştirel Dinleme ........................................................................................ 14 Eleştirel Dinlemenin Öğretimi .................................................................. 18 Terapatik Dinleme ...................................................................................... 19

Konuşma ............................................................................................................ 23 Konuşmayı Geliştirme Stratejileri ............................................................. 24 Hikâye Anlatımı .......................................................................................... 24 Sınıf İçi Konuşmalar ................................................................................... 26 Pantomim .................................................................................................... 29 Drama .......................................................................................................... 29 Sözel Raporlar............................................................................................. 29

2. BÖLÜMOKUMA VE ANLAMA

Okuma ............................................................................................................... 33 Okuma Öncesi Çalışmalar ......................................................................... 35 Göz Gezdirme ............................................................................................ 35 Okuma Amacı Oluşturma ......................................................................... 36 Ön Bilgileri Okuma Ortamına Aktarma .................................................. 37 Tahminler Yapma ...................................................................................... 39

VIII

Okuma S ras nda Yap lacak Çal malar...................................................39 Ak c Okuma...............................................................................................39 Anlamay Kontrol Etme.............................................................................40 Yard mc Stratejileri Kullanma.................................................................41 Okuma Sonras nda Yap lacak Çal malar................................................41

ema Teorisi ve Anlama li kisi ................................................................43 Yüzeysel Anlama........................................................................................47 A amaland rma...........................................................................................48 Özetleme .....................................................................................................49 Zihin Haritas Olu turma ..........................................................................51 Ev Ödevleri .................................................................................................53 Ö retmenin Sorumluluklar ......................................................................54 Ailelerin Sorumluluklar ............................................................................55 Ö renci Sorumluluklar .............................................................................55 Ana Fikir Ö retimi.....................................................................................58 Gagne’nin Ö retim Teorisi........................................................................58 Metin çerisinde Ana Fikir ........................................................................63

H zl Okuma ......................................................................................................70 Okuma ve Göz Hareketleri .......................................................................71 Okuma H z ve Anlama .............................................................................78 Ak c Okumay Geli tirme Stratejileri......................................................86 Okuma Yazmada De erlendirme.............................................................90 Yazmayla lgili Durum Belirleme.............................................................91 Yanl Analizi Envanteri ...........................................................................98

3. BÖLÜM YAZMA VE GEL M

Yazma ..............................................................................................................107 Yaz m Öncesi Haz rl k....................................................................................109 Taslak Olu turma............................................................................................113 Gözden Geçirip Düzenleyerek Yazma .........................................................113 Redaksiyon ......................................................................................................114 Yay mlama ve Payla m..................................................................................115 Yazma Sorunlar .............................................................................................118

IX

4. BÖLÜM GÖRSEL OKUMA VE SUNU

Görsel İzleme .................................................................................................. 121 Görsel Sunu ..................................................................................................... 123 Görsel Okuryazarlık........................................................................................ 125 Medya Okuryazarlığı ...................................................................................... 127 Görsel Okuyazarlık Neden Öğrenilmelidir? ................................................. 128 Grafikler .......................................................................................................... 128 İdeal Bir Grafiğin Özellikleri ......................................................................... 132 Tabloları Okumak ........................................................................................... 132 Resimli Kitaplar .............................................................................................. 134

5. BÖLÜM ŞİİR VE ÖĞRETİMİ

Şiirler ................................................................................................................ 139 Formüle Edici Şiirler ...................................................................................... 143

Arzuları Dile Getiren Şiirler .................................................................. 143 Renklerle İlgili Şiirler .............................................................................. 144 Beş Duyu Şiirleri ...................................................................................... 145 Akrostiş .................................................................................................... 147 Zıtlıkları Dile Getiren Şiirler .................................................................. 147 Tanımlayıcı Şiirler ................................................................................... 148

Serbest Tarz Şiirler ......................................................................................... 149 Somut Şiirler .............................................................................................149 Hece ve Kelime Hesabına Dayalı Şiirler ....................................................... 151 Uyaklı Şiirler ................................................................................................... 151 Model Şiirler .................................................................................................... 152

Özür Dilemeye Dayalı Şiirler ................................................................. 153 Davet Edici Şiirler ................................................................................... 154 Dua Edici Şiirler ...................................................................................... 155 Öğüt Vermeye Dayalı Şiirler .................................................................. 156 Övgüye Dayalı Şiirler .............................................................................. 157 Özentiye Dayalı Şiirler ............................................................................ 158

X

6. BÖLÜM MET NLER N YAPISI VE ANLAM KURMA

Hikâye Edici Metinler ....................................................................................161 Do rusal A amaland rma...............................................................................167 A ama A ama Yükseli ve Dü ü ..................................................................168 A ama A ama Yükseli ..................................................................................168

a rt c (Sürpriz) Sonuçlu A amaland rma..................................................168 Dairesel A amaland rma................................................................................169 Tekrarlay c A amaland rma..........................................................................170 Hikâye Ö retimi..............................................................................................172 Sahne................................................................................................................173 Ana ve Yard mc Karakterler.........................................................................173 Ba lang ç Olay ................................................................................................173 Problem............................................................................................................173 Problem Çözme Te ebbüsleri ........................................................................174 Sonuç................................................................................................................174 Ana Fikir..........................................................................................................174 Tepki ................................................................................................................174 Örnek Hikâye Çözümlemeleri .......................................................................177 Hikâye Haritas Yöntemiyle Ö retimin Yararlar .......................................183 Bilgi Vermeye Dayal Metinler......................................................................184 Metinlerin Özellikleri ve Ö retimi ................................................................185 Kronolojik S ralama........................................................................................186 Tan mlay c Metinler ......................................................................................189 Sebep ve Sonuç li kisine Dayal Metinler....................................................191 Kar la t rma ve K yaslama Türü Metinler...................................................193 Problem Çözmeye Dayal Metinler ...............................................................195

7. BÖLÜM

SORULAR VE MET NLER ARASI OKUMA Sorular..............................................................................................................215 Okuma Metinlerindeki Sorular n S n fland r lmas .....................................216 Amaçlar na Göre Sorular ve Örnekler..........................................................219 Haz rlan ekillerine Göre Sorular .............................................................221 Cevap Kaynaklar na Göre Sorular ................................................................221 Soru Türlerinin Anlamaya Etkisi...................................................................227 Sorular n Metin çerisinde Da l m n n Anlamaya Etkisi ...........................231 Metinler Aras Okuma, Sorular ve Anlam Kurma.......................................232

XI

Metin................................................................................................................233 Metinden Anlam Kurma ekilleri .................................................................233 Metin çi Anlam Kurma .................................................................................233 Metin D Anlam Kurma...............................................................................234 Metinler Aras Anlam Kurma........................................................................234 Metinler Aras Okuma ve Ara t rmalar ........................................................235 Metinler Aras Okumada Cevab n (Anlam n) n a Edilmesi .....................237 Anlam Kurmada zlenecek Yol .....................................................................242 Metinleri Zenginle tirerek Anlam Kurmay Geli tirme..............................243 Tan mlay c Metinler ......................................................................................244 Çat mac Metinler..........................................................................................245 Kontrol Edici Metinler ...................................................................................245 Sinaptik Metinler ............................................................................................246 Diyalo a Dayal Metinler ...............................................................................247

8. BÖLÜM UYGULAMA ÖRNEKLER

Bilgi Verici Metin ve leni i..........................................................................249 Önerilen Kazan mlar ......................................................................................251

leni ...............................................................................................................254 Anlama.............................................................................................................258 Dinleme, Okuma ve Görsel Okuma..............................................................258 Metin nceleme ...............................................................................................260 Metin Arac l yla Ö renme ..........................................................................262 Günlük Hayatla li kilendirme ......................................................................262 Atatürkçülük, Di er Dersler ve Ara Disiplinlerle Ba lant Kurma............263 Ara t rma.........................................................................................................263 Kendini fade Etme ........................................................................................263 Zihinsel Haz rl k .............................................................................................263 Kurallar Uygulama ........................................................................................265 Konu ma, Yazma ve Görsel Sunu .................................................................265 Söz Varl n Kullanma ve Geli tirme...........................................................265 Hikâye Edici Metin ve leni i .......................................................................266 Metin Ortam ndaki puçlar n Kullanma......................................................281 Dizin Kullanma ...............................................................................................282 EKLER.............................................................................................................285

XII

EK LLER L STES ekil 1. Dinleme, Konu ma, Okuma ve Yazman n Da l m .........................2 ekil 2. Dinleme Türleri .....................................................................................4 ekil 3. Fikirleri Görsel Olarak Organize Etme.............................................12 ekil 4. Be Kural Etkinli i ..............................................................................21 ekil 5. Konuyu Detayland rma.......................................................................30 ekil 6. Dü ünce Yapra .................................................................................38 ekil 7. ema Olu turma ..................................................................................43 ekil 8. nteraktif Okuma ve Anlam Kurma...................................................46 ekil 9. Sigara ve Zararlar Hakk nda Zihin Haritas ....................................52 ekil 10. Ana Fikir Belirleme...........................................................................68 ekil 11. Paragraf Ana Fikrini Belirleme........................................................69 ekil 12. Gözün Odakla mada Ald Pozisyon..............................................72 ekil 13. Bilgi Kaynaklar ve Okuma...............................................................76 ekil 14. Kelime Yanl lar ve aretleri........................................................103 ekil 15. Konuyu Detayland rma...................................................................111 ekil 16. Ak emas ......................................................................................112 ekil 17. Hikâye ve levleri ...........................................................................162 ekil 18. Hikâye Haritas Unsurlar ...............................................................171 ekil 19. Hikâye Haritas Yöntemine Göre Metin Çözümlenmesi ............178 ekil 20. Hikâye Haritas Yöntemine Göre Metin Çözümleme .................182 ekil 21. Kronolojik Görselle tirme ..............................................................186 ekil 22. Görsel A amaland rma ...................................................................188 ekil 23. Tan mlay c Metin Görselle tirilmesi.............................................191 ekil 24. Sebep-Sonuç Metninin Görselle tirilmesi .....................................193 ekil 25. Kar la t rma ve K yaslama Metninin Görselle tirilmesi .............195 ekil 26. Problem Çözmeye Dayal Metnin Görselle tirilmesi ...................197 ekil 27. Bilgi Vermeye Dayal Metin Türleri ve Yap lar ..........................200 ekil 28. Do rusal Soru Cevap Ortam .........................................................224 ekil 29. Tart mac Soru Cevap Ortam .......................................................225 ekil 30. Metin çi Anlam Kurma..................................................................239 ekil 31. Metin D Anlam Kurma ...............................................................240 ekil 32. Metinler Aras Anlam Kurma ........................................................241 ekil 33. S n f Düzeylerine Göre Anlam Kurman n Geli imi .....................242 ekil 34. lkö retim Okullar nda Sürdürülen Anlam Kurma Geli imi.......242 ekil 35. Tamamlay c Metinlerin Yap s ......................................................244 ekil 36. Çat mac Metinler ..........................................................................245 ekil 37. Kontrol Edici Metinler....................................................................246

XIII

ekil 38. Sinaptik Metinler .............................................................................246 ekil 39. Diyalo a Dayal Metinler................................................................247

TABLOLAR L STES

Tablo 1. Okuma H z ve Anlama li kisi .........................................................80 Tablo 2. Ekran ve Kâ ttan Okumada H z ve Anlama Düzeyleri.................83 Tablo 3. Kompozisyon Unsurlar .....................................................................92 Tablo 4. Kelime Anlama Düzey ve Yüzdeli ini Belirleme K lavuzu..........101 Tablo 5. Test Sorular na Göre Anlam Yüzdesi K lavuzu............................102 Tablo 6. Okuma Düzeyleri Hesap Tablosu...................................................102 Tablo 7. Okuma Düzeyleri ve Yüzdelikleri ..................................................103

ETK NL KLER L STES

Etkinlik 1. Anahtar Kelimelerle Çal ma......................................................256 Etkinlik 2. Paragraf Yazma ............................................................................256 Etkinlik 3. Metnin Konusunu Tahmin ..........................................................257 Etkinlik 4. Bilinmeyen Kelimelerle Çal ma.................................................260 Etkinlik 5. Zihinde Canland r lanlar .............................................................260 Etkinlik 6. Yazar n Amac n Belirleme .........................................................262 Etkinlik 7. Anahtar Kelimelerle Çal ma......................................................269 Etkinlik 8. Hikâye Haritas .............................................................................275 Etkinlik 9. 5N+1 K Etkinli i..........................................................................276 Etkinlik 10. Görsel Olu turma.......................................................................278 Etkinlik 11. Cümle Kurma Çal mas ............................................................279

Ç ZELGELER

Çizelge 1. Dinleme Amaçlar ...........................................................................20 Çizelge 2. Anlam Kurma Becerileri.................................................................34 Çizelge 3. Ödev Türleri ve Amaçlar ...............................................................56 Çizelge 4. Ödev Verimlili ini Etkileyen Unsurlar ve Sonuçlar ....................57 Çizelge 5. S n f Düzeylerine Göre Ödev Say s ve Zaman ...........................58 Çizelge 6. Ö retim Ç kt lar .............................................................................59

XIV

Çizelge 7. Gagne’ye Göre Analizi................................................................60 Çizelge 8. Gagne’ye Göre Ö retim Analizi ....................................................62 Çizelge 9. Okuma Türleri ve H zlar ...............................................................81 Çizelge 10. Okuma H z n Etkileyen Faktörler ..............................................84 Çizelge 11. Yazma Performans Kontrol Listesi ............................................93 Çizelge 12. Analitik Kontrol Listesi ................................................................94 Çizelge 13.Okuma ve Yazma Süreçlerinin Kar la t r lmas .......................116 Çizelge 14. Görsel zleme Etkinlikleri ..........................................................122 Çizelge 15. Görsel Sunu Etkinlikleri ve Örnekler........................................124 Çizelge 16. Okuyucu Cevap Teorisi ve A amalar .......................................136 Çizelge 17. S n f Düzeyleri iir Tercihleri.....................................................140

K TAP MET NLER

Bilenlere Elma Var .........................................................................................175 Apartmanda Ya yoruz...................................................................................175 Çobanla Yaban Keçileri .................................................................................177 Bo aç Han .......................................................................................................179 Di Macununun Gizli Formülü......................................................................187 Reklâmlar ........................................................................................................189 Beslenme..........................................................................................................191 Görmek, Bakmak............................................................................................193 Kurt, Kuzu ve Lahana.....................................................................................196 Türkiye’nin Turistik De eri ...........................................................................201 Erzurum Halk n n Halleri ..............................................................................204 Yeni Çantalar da Eskir ...................................................................................206 Reklâmlar n Etkisi ..........................................................................................208 Üç Uçan Çocuk ...............................................................................................208 Balon ................................................................................................................209 Ne Olsam .........................................................................................................210 K rm z Kar nca Ailesi ile Bencil Kar nca.....................................................212 Nasrettin Hoca ................................................................................................213 Az Karar Ço u Zarar ....................................................................................249 Sevinç Ç l klar ..............................................................................................266 KAYNAKLAR ...............................................................................................333

1. BÖLÜM

D NLEME VE KONU MA

D NLEME

lkö retimde en fazla ihmal edilen hususlardan birisi dinleme e itimi-dir. Oysa dinleme en çok kullan lan ve okuma sürecinde en önemli unsur-lardan birisidir. Özbay’a (2005:9) göre “Her insan n do u tan gelen bir dil yetene i ve donan m vard r… Ana dilinin temellerinin büyük ölçüde olu -tu u okul ça na kadar anlama becerisi olarak sadece dinleme vard r. Bu bak mdan dinleme becerisi di er dil becerilerinin temelini olu turur.”

Genellikle ö retmenler ve di er e iticiler çocuklar n dinlemeyi bilerek okul ortam na geldiklerini dü ünmektedirler. Bundan dolay da zaman okuma yazmaya harcamaya çal maktad rlar. Oysa dinleme çocuklar n ilk kazand becerilerden biridir ve di er dil becerileri için temel olu turmak-tad r. Dinleme, konu an ya da sesli okuyan bir ki inin vermek istedi i sözlü mesajlar do ru olarak anlayabilme etkinli idir (Özbay, 2005:11). Dinleme konu ma dilinin zihinde anlama dönü türüldü ü karma k ve çok a amal bir süreçtir (Lundsteen, 1979).

Bildiklerimizin a a yukar %80’i dinleme yoluyla kazan lmaktad r (Hunsaker, 1990). lkö retim okullar nda dinleme a rl kl olarak sadece ö retmen veya ba ka bir yeti kinin konu mas na dayand için çocuklar pasif bir konumda kalmakta ve ö retimden yeterince yararlanamamaktad r-lar. Ö renciler aras ndaki bireysel farkl l klar da unutmamak gerekir. Baz ö renciler normal dinleme becerisine sahipken baz lar kulak rahats zl n-dan veya dinleme sürecinde uygun modellerle kar la ma f rsat bulamad k-lar ndan dolay dinleme becerilerini yeterince geli tirememi olabilirler. Dikkat eksikli i, hiperaktiflik, beyinle ilgili özel sorunlar da dinleme yeter-sizliklerine yol açabilir. S n f ortam nda dinlemenin daha sa l kl olabilmesi için ö retmenler;

Türkçe Ö retim Yöntemleri 2

Derste göz göze gelmekten kaç nan

A r hareketli olan ve

Ders anlat l rken dikkati da tacak ekilde konu an ö rencilerle daha yak ndan ilgilenmelidir.

Ara t rmalara göre insanlar okuma, yazma ve konu maya harcad klar zaman n toplam kadar zaman dinlemeye harcamaktad rlar (Rankin, 1926; Wilt, 1950; Werner, 1975. Aktaran: Tompkins, 1998). Bu durum, dinleme çal malar na e itim ö retim ortam nda önem verilmesinin gereklili ini ortaya koymaktad r. A a daki ekilde dinleme, konu ma, okuma ve yaz-man n zamana nas l yay ld görülmektedir.

ekil 1. Dinleme, konu ma, okuma ve yazman n da l m

Dinleme i itmeden farkl d r. itme istek d da olabilir ancak dinleme

amaçl bir davran t r. itme dinleme sürecinin bir ögesidir. Dinleme al nan uyar dan anlam kurmay gerektirir. Dinleme süreci alg lama, dikkati yo un-la t rma ve anlamland rma eklinde birbirini tamamlayan üç a amadan olu-ur (Wolvin ve Coakley’e 1985).

Alg lama (alma) Anlamland rma

Dikkati yo unla t rma

Dinleme ve Konu ma

3

Alg lamada dinleyici, gelen uyar c sesin ve konu mac taraf ndan sunu-lan görsel ile sesin birlikte fark na var r. Daha sonra duymak istedi i, merak etti i sesi ay rt etmek için dikkatini yo unla t r r. Ö renci s n f arkada lar -n n seslerinden ziyade ö retmenin sesi üzerine yo unla mal d r. Son a ama-da dinleyici sesin neye ait oldu u veya ne demek istedi i hakk nda karara var r ve sesi anlamland r r. Foulke’ye (1968) göre çocuklar dakikada 250 kelime dinleyebilirler. Bu say konu tuklar n n 2-3 kat d r. Bundan dolay dinlemede mesaj üzerine yo unla man n önemi büyüktür.

Konu mac n n mesaj na dikkati yo unla t rma dinleyicinin amac na gö-re de i mektedir. E er mesaj dinleyici için önemli ve sunulu ekli etkileyici ise dikkat yo unla t rma daha fazlad r. Dinlemeyi ö renmenin ilk ad m ba kalar yla konu may b rakarak konu mac ya yönelmektir. Özbay’a (2001) göre ileti im sürecinde kar la lan problemlerin ba nda do ru ve iyi dinle-me becerisinin yeterince kazan lamay gelmektedir.

Moore (2001) dinlemenin aktif bir süreç oldu unu vurgulayarak, bu beceri-nin birbirini tamamlayan üç önemli a amadan olu tu unu belirtmektedir: Dikkat a amas , anlama a amas ve de erlendirme a amas . Bu a amalar içerisinde en önemlisi dikkat sürecidir. Dikkati yo unla t rmak için dinleyici mutlaka zihnini dikkat da t c unsurlardan uzak tutmal ve konu mac n n söyledikleri üzerine yo unla mal d r. Konu ulana yo unla ma mesaj n dinleyici aç s ndan önemine ba l d r. Ayr ca konu man n yo unlu u, do rulu u, süreklili i ve ortam da dik-kat sürecini etkileyen unsurlard r. Bazen dinleyici konu mac n n söylediklerinden ho lanmayabilir veya bunlar önemli görmeyebilir. Fakat konu may dinlemeden bu tür yarg lara ula mak do ru de ildir. Konu mac n n konumu ve fiziksel görü-nümü de dinlemeyi etkileyen hususlard r. E er konu mac ünlü bir ki iyse ve duymak istenilen konular üzerinde duruyorsa daha dikkatli dinlenilmektedir. Gerçek dinleyici mümkün oldu unca fiziksel görünümün (elbise, vücut, yüz gö-rünümü vb.) dinlemeyi engellemesine müsaade etmez.

Dinlemeyi etkileyen yaln zca sözel unsurlar de ildir. Beden dili ve di er görseller gibi sözel olmayan unsurlar da dinlemeyi olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilir. Sokolove, Sadker ve Sadker (1986) dinlemeyi etkileyen ve sözel olmayan dört ayr husus belirlemi lerdir:

a. Göz konta : Mümkün oldu unca konu mac yla göz konta olu -turmak gerekir. Ancak göz konta n n konu mac y rahats z edecek ekilde olmamas gerekir.

b. Yüz ifadeleri: Yüz ifadeleri konu man n gerçekten dinlenip dinlen-medi i konusunda mesajlar verebilir.

c. Oturma ekli: Rahat oturan dinleyici daha iyi dinler. Dinleyicinin rahat olu u konu mac ya da rahatl k sa lar.

Türkçe Ö retim Yöntemleri 4

d. Konu ma kayna na olan uzakl k: Dinleme mesafesinin ayarlanma-s da önemli bir durumdur. Konu mac ya çok yak n veya çok uzak olunmamal d r.

kinci a ama anlama sürecidir. Bu süreçte dinleyici al nan bilgileri zihin-sel i leme tâbi tutmaktad r. Burada dinleyici etkin olarak bilgiyi seçer ve organize eder. Seçme ve organize etme sürecinde bilginin niteli i ve dinleyi-ciyle ilgisi önemli iki husustur. Üçüncü a ama de erlendirme sürecidir. Bu-rada dinleyici mesaj (dinlediklerini) kendi dü ünce ve inançlar aç s ndan de erlendirir. Mesaj n do rulu unu sorgular ve geli tirilebilecek yollar üze-rinde dü ünür.

Etkili bir dinleme aç s ndan, ki i de erlendirmesini konu ma bittikten sonra yapmal d r. Dinlediklerinin do ru olup olmad n kontrol etmeli ve mesaj kendi dü ünce, de er ve hisleriyle k yaslayarak bir yarg ya ula mal -d r.

Di er okuma becerilerinde oldu u gibi dinlemeyi de “dinlemeyi ö ren-mek ve ö renmek için dinleme” olmak üzere iki temel ba l k alt nda ele alabiliriz. Dinlemeyi ö renmede; aktif dinleme, stratejik dinleme, diyalog ve sunuya dayal dinleme ve amaçl dinleme önemlidir. Amaçl dinleme de kendi içerisinde bilgi edinme amaçl , yorumlay c , ele tirel ve estetik dinle-me olarak s n fland r labilir (Hennings, 2000).

ekil 2. Dinleme türleri

Dinleme

1. Aktif

2. Stratejik

3. Diyalog ve sunu

4. Amaçl

a. Bilgi edinici: Gerçekleri ö renme

b.Yorumlay c : li kileri

alg lama

c.Ele tirel: Fikirleri formülle tirme Yarg ya ula ma

d. Estetik: Mesajla bütünle me