Programi i PNUD-it për Ndryshimet Klimatike · Ndotja e ujit Ndryshimi i lëndëve ushqyese Shkatërrimi i torfeve Ndryshime të vegjetacionit Eutrofikimi Habitati i kënetave/kanaleve

1

Programi i PNUD-it për Ndryshimet Klimatike

Projekti

"Identifikimi dhe implementimi i masave përgjegjëse për adaptim në

deltat e lumenjve Drin dhe Mat”

PROGRAM MONITORIMI PËR VLERËSIMIN E NDIKIMIT TË

NDRYSHIMEVE KLIMATIKE NË EKOSISTEMET E ZONËS SË DLDM-SË

(Raporti i dytë)

Përgatitur nga

Prof. As. Dr. Ferdinand Bego

dhe

Prof. As. Dr. Vangjel Mustaqi

Data e dorëzimit: 21.05.2010

2

Tabela e përmbajtjes

1. Hyrje ............................................................................................................................................... 4

1. Pse kërkohet monitorimi i ndikimeve të ndryshimeve klimatike në ekosistemet bregdetare dhe të

grykëderdhjeve ........................................................................................................................................ 4

1.1 Ndryshimet klimatike dhe diversiteti biologjik ........................................................................ 4

1.1.1 Kërcënimi i ri i madh ndaj biodiversitetit ......................................................................... 4

1.1.2 Cili është problemi? .......................................................................................................... 5

1.1.3 Pse ka rëndësi? .................................................................................................................. 5

1.1.4 Biodiversiteti detar dhe bregdetar në rrezik ...................................................................... 6

1.2 Ndikimet e ndryshimeve klimatike në habitatet bregdetare dhe ekologjinë e grykëderdhjeve 6

2. Marrëveshja institucionale e lidhur me monitorimin mjedisor në Shqipëri .................................... 7

2.1 Monitorimi i ujit ...................................................................................................................... 7

2.1.1 Ujërat sipërfaqësore (lumenjtë dhe liqenet) ...................................................................... 7

2.1.2 Uji i kripur/ujërat bregdetare ............................................................................................. 8

2.1.3 Bio-cilësia e ujërave sipërfaqësore .................................................................................... 8

2.1.4 Shkarkimet e ujërave urbane ............................................................................................. 9

2.1.5 Ujërat nëntokësore ............................................................................................................ 9

2.1.6 Uji i pijshëm ...................................................................................................................... 9

2.2 Monitorimi i biodiversitetit ..................................................................................................... 9

2.3 Kush e ka kryer monitorimin mjedisor deri më sot? ............................................................. 10

3. Metodologjia ................................................................................................................................. 11

3.1 Vërejtje të përgjithshme dhe përkufizime për sistemin e monitorimit ................................... 11

3.2 Kriteret për përzgjedhjen e elementëve dhe çështjeve që do të monitorohen ....................... 11

3.3 Elementët e përzgjedhur për monitorim si pjesë e sistemit të monitorimit të DLDM-së ...... 11

3.3.1 Uji .................................................................................................................................... 12

3.3.2 Habitatet .......................................................................................................................... 12

3.3.3 Speciet prioritare që do të monitorohen .......................................................................... 13

3.3.4 Përdorimi i tokës ............................................................................................................. 14

4. Sipërfaqja e studimit që do të mbulohet nga programi i monitorimit ........................................... 14

4.1 Karakteristikat e përgjithshme .............................................................................................. 14

5. Qëllimet dhe objektivat ................................................................................................................. 16

6. Programi i monitorimit.................................................................................................................. 17

6.1 Tema e indikatorëve dhe nën indikatorëve ose parametrave ................................................ 17

3

6.2 Monitorimi hidrometeorologjik dhe mjedisor (cilësia e ujit) ................................................ 18

6.2.1 Monitorimi meteorologjik ............................................................................................... 18

6.2.2 Programi i monitorimit të hidrologjisë ............................................................................ 23

6.2.3 Programi i monitorimit mjedisor ..................................................................................... 27

6.3 Monitorimi i biodiversitetit ................................................................................................... 31

6.3.1 Monitorimi i habitateve ................................................................................................... 31

6.3.2 Monitorimi i florës .......................................................................................................... 35

6.3.3 Monitorimi i faunës ......................................................................................................... 38

6.3.4 Monitorimi hidrobiologjik............................................................................................... 41

7. Sistemi i menaxhimit të cilësisë (SMC) ........................................................................................ 42

8. Arkivimi dhe përpunimi i të dhënave ........................................................................................... 42

8.1 Të dhënat hidrometeorologjike ............................................................................................. 42

8.2 Të dhënat mjedisore .............................................................................................................. 43

8.3 Monitorimi biologjik ............................................................................................................. 44

8.3.1 Të dhënat e monitorimit hidrobiologjik .......................................................................... 44

8.3.2 Të dhënat e monitorimit të biodiversitetit ....................................................................... 44

9. Referencat ..................................................................................................................................... 46

10. Shtojcë............................................................................................................................................. 48

10.1 Kontrolli i cilësisë dhe menaxhimi i cilësisë së informacionit .................................................. 48

4

1. Hyrje

Peizazhi natyror dhe biodiversiteti në përgjithësi, dhe vija e mrekullueshme bregdetare në

veçanti konsiderohen si pasuritë kryesore të Shqipërisë. Ashtu si edhe në shtete të tjera

ballkanike, vendi mbështetet në përfitimet e ardhshme që do të sjellë rritja e turizmit.

Megjithatë, kjo gjë pengohet ndjeshëm nga gjendja aktuale e mjedisit, duke shtuar edhe

rrezikun që vjen nga fakti se turizmi masiv rrezikon qytetet, brigjet dhe zonat malore.

Në 50 vitet e fundit tharja e moçaleve dhe përdorimi i tyre për bujqësi, ndotja nga burimet

urbane, industriale dhe bujqësore dhe pengimi i zhvillimit kanë pasur një ndikim të madh në

burimet mjedisore dhe kanë transformuar një pjesë të madhe të ultësirës bregdetare.

Mjedisi bregdetar ndodhet nën një trysni të madhe për sa i përket zhvillimit të veprimtarive

ekonomike, veçanërisht ujitjes në bujqësi, zhvillimit urban dhe industrial si edhe veprimtarive

detare si portet dhe turizmi. Burimet natyrore dhe problemet e biodiversitetit kanë tërhequr

vëmendjen e komunitetit të donatorëve të huaj. Janë financuar projekte të ndryshëm që

përfshijnë pyjet, zonat e mbrojtura, liqenin e Ohrit dhe moçalishtet mesdhetare.

1. Pse kërkohet monitorimi i ndikimeve të ndryshimeve klimatike në ekosistemet

bregdetare dhe të grykëderdhjeve

1.1 Ndryshimet klimatike dhe diversiteti biologjik

1.1.1 Kërcënimi i ri i madh ndaj biodiversitetit

Ndryshimet klimatike përkufizohen si një ndryshim ose në gjendjen mesatare të klimës, ose

në ndryshueshmërinë e saj, i cili vazhdon për një periudhë të gjatë kohore, zakonisht me

dekada ose më shumë. Ato përfshijnë rritjen e temperaturës, rritjen e nivelit të detit,

ndryshimet në modelin e reshjeve dhe rritjen e shpeshtisë së ngjarjeve ekstreme të motit.

Biodiversiteti dhe ndryshimet klimatike janë të lidhur ngushtë dhe ndikojnë te njëri-tjetri:

biodiversiteti kërcënohet nga ndryshimet klimatike të shkaktuara nga njeriu, por burimet e

biodiversitetit mund të zvogëlojnë ndikimet e ndryshimeve klimatike në popullsi dhe

ekosisteme.

Në atmosferë, gazet si avujt e ujit, dyoksidi i karbonit, ozoni dhe metani veprojnë si çatia prej

xhami e një serre duke kapur nxehtësinë dhe duke ngrohur planetin. Këto gaze quhen gaze

serrë. Nivelet natyrore të këtyre gazeve po shtohen nga emetimet që pasojnë veprimtaritë e

njeriut, të tilla si djegia e karburanteve fosile, blegtoria dhe ndryshimet në përdorimin e tokës.

Si rezultat, sipërfaqja e Tokës dhe atmosfera janë duke u ngrohur dhe kjo rritje e

temperaturave shoqërohet nga shumë ndryshime të tjera.

Nivelet në rritje të gazeve serrë tashmë po e ndryshojnë klimën. Sipas raportit të katërt të

vlerësimit të Grupit të Punës I (GPI) të Panelit Ndërqeveritar për Ndryshimet Klimatike

(PNNK), nga viti 1850 deri në vitin 2005 temperatura mesatare globale është rritur me rreth

0,76 ºC dhe niveli mesatar global i nivelit të detit është rritur me 12 deri në 22 cm gjatë

shekullit të fundit. Këto ndryshime po prekin të gjithë botën që nga ishujt e ulët në tropik deri

te rajonet e pafund polare.

Parashikimet për ndryshimet klimatike nuk janë optimiste të gëzueshme; sipas raportit të

katërt të vlerësimit të GPI PNNK, parashikohet një rritje e mëtejshme e temperaturave prej

2,3ºC deri në 5,0ºC deri në vitin 2100. Ndikimet e parashikuara të lidhura me këto rritje të

5

temperaturës përfshijnë: një rritje të mëtejshme në nivelin mesatar global të detit, ndryshime

në modelet e reshjeve dhe rritje të numrit të personave që rrezikohen nga “sëmundje që

transmetohen nëpërmjet insekteve” siç është malaria.

1.1.2 Cili është problemi?

Flora dhe fauna globale aktuale është prekur nga përqendrimet e luhatshme të dyoksidit të

karbonit në atmosferë gjatë Pleistocenit (1,8 milion vitet e fundit), temperaturave dhe

reshjeve dhe ka rezistuar në sajë të ndryshime evolutive, plasticitetit të specieve, lëvizjeve të

kufijve dhe/ose aftësive për të mbijetuar në sipërfaqe të vogla habitatesh të favorshme

(migrues). Megjithatë, këto ndryshime kanë ndodhur në një peizazh të pa fragmentuar, siç

është sot dhe trysnia nga veprimtaritë njerëzore ka qenë shumë e vogël ose nuk ka pasur fare

të tillë. Fragmentimi i habitateve i ka kufizuar shumë specie në sipërfaqe relativisht të vogla

brenda kufijve të tyre të mëparshëm, duke rezultuar në ulje të ndryshueshmërisë gjenetike.

Ngrohja përtej tavanit të temperaturave të arritur gjatë Pleistocenit do të ndikojë tek

ekosistemet dhe biodiversiteti i tyre përtej niveleve të vendosur nga ndryshimet klimatike

globale që kanë ndodhur në të shkuarën e afër evolutive.

Shkalla dhe përmasat aktuale të zhdukjes së specieve i tejkalojnë ndjeshëm normat normale

të shkuara. Veprimtaritë e njeriut tashmë kanë shkaktuar humbje të biodiversitetit dhe kështu

mund të kenë prekur mallrat dhe shërbimet që janë thelbësore për mirëqenien e njerëzve.

Shkalla dhe përmasat e ndryshimeve klimatike të shkaktuara nga rritja e emetimeve të gazeve

serrë ka ndikuar dhe do të vazhdojë të ndikojë në biodiversitet qoftë në mënyrë direkte, qoftë

kombinuar me nxitës të tjerë të ndryshimit.

1.1.3 Pse ka rëndësi?

Ka të dhëna të mjaftueshme që vërtetojnë se ndryshimet klimatike ndikojnë në biodiversitet.

Sipas Vlerësimit të Ekosistemit të Mijëvjeçarit, deri në fund të shekullit ndryshimet klimatike

ka gjasa të shndërrohen në shkaktuesin e drejtpërdrejtë kryesor të humbjes së biodiversitetit.

Ndryshimet klimatike tashmë po e detyrojnë biodiversitetin të përshtatet ose duke ndryshuar

habitatet, duke ndryshuar ciklet e jetesës, ose nëpërmjet zhvillimit të tipareve të reja fizike.

Në të njëjtën kohë, biodiversiteti luan rol në adaptimin dhe në zbutjen e ndryshimeve

klimatike. Për shembull, ruajtja e habitateve mund të zvogëlojë sasinë e dyoksidit të karbonit

të çliruar në atmosferë. Aktualisht, shpyllëzimi llogaritet të jetë përgjegjës për 20 për qind të

emetimeve të dyoksidit të karbonit të shkaktuara nga njeriu. Gjithashtu, ruajtja e rizoforëve të

moçaleve dhe bimëve që i rezistojnë thatësirës, për shembull, mund të zvogëlojë ndikimet

shkatërruese të ndryshimeve klimatike si përmbytjet dhe krizat e urisë.

Për më tepër, për një ekosistem të dhënë, komunitetet e ndryshme nga ana funksionale kanë

më shumë gjasa të përshtaten me ndryshimet klimatike dhe ndryshueshmërinë e klimës sesa

ato të varfëruara. Diversiteti i lartë gjenetik brenda specieve duket se rrit qëndrueshmërinë e

tyre afatgjatë. Megjithatë, duhet të theksohet se efekti i natyrës dhe përmasave të diversitetit

gjenetik dhe të specieve në procese të caktuara të ekosistemit ende nuk njihet mirë. Aftësia e

ekosistemeve për të rezistuar ose për t’u kthyer në gjendjen e tyre të mëparshme pas një

çrregullimi mund të varet edhe nga nivele të caktuara të diversitetit funksional.

http://www.maweb.org/en/index.aspx

6

1.1.4 Biodiversiteti detar dhe bregdetar në rrezik

Sipas Vlerësimit të Ekosistemit të Mijëvjeçarit, oqeanet dhe brigjet e botës janë nën një

kërcënim serioz dhe nën ndikimin e ndryshimeve të shpejta mjedisore. Kërcënimet kryesore

për ekosistemet detare dhe bregdetare përfshijnë:

Ndotjen në tokë dhe eutrofikimin

Peshkimin e tepërt, peshkimin shkatërrues dhe peshkimin e jashtëligjshëm, të pa raportuar

dhe të pa rregulluar (JPP)

Ndryshimet në habitatet fizike

Pushtimin e specieve ekzotike

Ndryshimet klimatike globale

1.2 Ndikimet e ndryshimeve klimatike në habitatet bregdetare dhe ekologjinë e

grykëderdhjeve

Habitatet bregdetare dhe të grykëderdhjeve dallohen për produktivitetin e tyre të lartë dhe

biodiversitetin e tyre dhe janë baza e zinxhirit ushqimor të grykëderdhjeve. Në vijim janë

dhënë tre mesazhe që gjithkush mund t’i mbajë parasysh gjatë marrjes në konsideratë të

skenarëve të ndryshimeve klimatike:

1) Ndryshimet klimatike do të prekin ekosistemet bregdetare që tashmë janë

modifikuar ndjeshëm nga njeriu

2) Ndërveprimet ekologjike janë mjaft dinamike: ato ndryshojnë në hapësirë dhe në

kohë brenda zonës bregdetare

3) Një gamë e gjerë rezultatesh për adaptim; na nevojiten më shumë njohuri dhe

kapacitet parashikues

Ndryshimet klimatike në zonën bregdetare po shkaktojnë:

Rritje të temperaturës së ajrit

Rritje të temperaturës së ujit

Rritje të reshjeve në dimër

Shtim të përmbytjeve

Rënie të prurjeve të lumenjve në verë

Rritje të prurjeve maksimale/ditore të lumenjve

Rënie të prurjeve vjetore të lumenjve

Kështu, ndryshimet në (i) shpejtësinë e prurjeve, (ii) llojin/input-in e sedimenteve, (iii) lëndët

ushqyese, (iv) kripshmërinë dhe (v) temperaturën mund të shkaktojnë ndikimet e mëposhtme:

Ndryshime të substratit (erozion/ndotje e ujit), eutrofikim, turbullirë (reduktim i ndriçimit),

cilësinë e ujit, ciklin e lëndëve ushqyese.

Kënetat/moçalet që dallohen si habitat produktiv shpendësh/gjitarësh, korridoret e migrimit,

cikli i lëndëve ushqyese/ujit, qendrat bujqësore do të preken nga:

Prurjet e ulëta të lumenjve

Reduktimi i sedimenteve

Kripshmëria më e lartë

Erozioni bregdetar

7

Humbja e kënetave

Shtimi i përmbytjeve

Ndotja e ujit

Ndryshimi i lëndëve ushqyese

Shkatërrimi i torfeve

Ndryshime të vegjetacionit

Eutrofikimi

Habitati i kënetave/kanaleve baticore i njohur si habitat për shumimin, korridoret e migrimit,

shtigjet e lëndëve ushqyese/ujit pritet që të preken nga:

Rritja e temperaturës, kripshmërisë

Reduktimi i oksigjenit të tretur

Ulja e shpejtësisë së prurjeve

Ndotja e ujit

Shtimi/reduktimi i lëndëve ushqyese?

Reduktimi i habitateve, lidhjes

Barriera fiziologjike të “kripshmërisë”

Anoksia, stagnacioni

Humbja e substratit/komunitetit bentik

Eutrofikimi, ndryshimi i regjimit

Grykëderdhjet xhep, të tilla si lagunat bregdetare që sigurojnë një habitat për

rritjen/ushqimin, korridoret e rëndësishëm të migrimit do të preken nga:

Rritja e temperaturës, kripshmërisë

Reduktimi i oksigjenit të tretur

Ndotja e ujit, turbullirat

Shtimi/reduktimi i lëndëve ushqyese

Ndryshimet e aksesit në habitate

Ndryshime të substratit

Ndryshime të komunitetit bentik

Eutrofikimi?

Bazuar në supozimet e mësipërme mund të arrijmë në përfundimin se:

1) Ndikimet e ndryshimeve klimatike do t’i bëjnë më komplekse ekosistemet

bregdetare që janë prekur nga veprimtaritë e njeriut.

2) Bashkëveprimet ekologjike dinamike kërkojnë njohuri më të mëdha për

ndryshueshmërinë hapësinore/kohore

3) Për të vlerësuar ndryshimet dhe për të testuar modelet, duhet të kemi dhe të

monitorojmë të dhënat për ndryshueshmërinë mjedisore .

2. Marrëveshja institucionale e lidhur me monitorimin mjedisor në Shqipëri

2.1 Monitorimi i ujit

2.1.1 Ujërat sipërfaqësore (lumenjtë dhe liqenet)

Sektori i naftës konsiderohet si një nga ndotësit kryesorë të ujërave në Shqipëri. Qendra

Kombëtare Shkencore për Hidrokarbonin (QKSHH) është përgjegjëse për monitorimin e

8

H2S, klorit dhe naftës së tretur në ujërat sipërfaqësorë në 21 stacione në zonën e puseve të

naftës Kasnicë-Kash-Ballsh. Shpeshtia e matjeve është 3 herë në vit. Deri tani asnjë laborator

i pavarur nuk ka bërë kontrollin e cilësisë së këtyre të dhënave.

Cilësia e ujërave sipërfaqësore deri tani është monitoruar nga Instituti i Energjisë, Ujit dhe

Mjedisit brenda rrjetit prej 15 stacionesh të ndodhura në afërsi të lumenjve dhe liqeneve

kryesore të vendit (shikoni raportin StEMA në shtojcën 2). Parametrat e matur për lumenjtë

janë: temperatura, pH-ja, oksigjeni i tretur, BOD5, COD, amoniaku, fosfori total, nitratet dhe

nitritet. Parametrat e matur për liqenet janë: transparenca, oksigjeni i tretur, temperatura,

përcjellshmëria elektrike, amoniaku, nitritet, nitratet, fosfori total dhe fostatet.

Shpeshtia e monitorimit është 4 herë në vit për liqenet, ndërsa lumenjtë monitorohen një herë

në tre muaj në secilën stinë. Të gjitha stacionet i përkasin INEUM-së, i cili mbledh të dhënat

dhe ia raporton ato MMPAU-së. Instituti i Fizikës Nukleare po përdor vendet e rrjeteve të

monitorimit të INEUM-së dhe po zhvillon monitorimin e ndotjes radioaktive të ujërave

sipërfaqësore.

Shumica e stacioneve të ujërave sipërfaqësore në SIMM-in e ri janë njësoj me stacionet e

INEUM-së së vjetër, të cilat janë kryesisht stacione urbane. Në zonën e studimit nuk ka asnjë

stacion monitorimi për matje hidrometeorologjike dhe të cilësisë së ujit. Ky projekt

parashikon stacione të tjera: kryesisht stacione reference dhe mbështetës dhe monitorim i

elementëve dhe substancave të klasifikuara si mikro ndotës (gjurmë metalesh, ndotës

organikë rezistentë, pesticide, hidrokarbone poliaromatike, substanca që pengojnë aktivitetin

e hormoneve etj.), të cilat deri tani nuk janë përfshirë në sistemin e monitorimit.

Kohët e fundit, në Shqipëri janë përcaktuar shtatë basene të lumenjve, megjithatë, problemet

mjedisore vetëm sa janë llogaritur dhe nuk janë identifikuar dhe ende nuk janë ngritur

komitetet funksionale për basenet e lumenjve. Pra sistemi i integruar i monitorimit nuk po

funksionon dhe të dhënat e tij nuk janë të diponueshme për vendim-marrësit në nivel vendor

ose qendror.

Në zonën e studimit nuk ka asnjë program të integruar monitorimi. Janë kryer disa matje

biologjike dhe meteorologjike, por kjo gjë nuk është bërë sipas një programi të integruar

monitorimi. Të gjitha të dhënat e marra nga ky monitorim janë përdorur nga Instituti i

Hidrometeorologjisë dhe Instituti i Kërkimeve Biologjike për studime të ndryshme kërkimore

dhe projekte të zbatuar në zonë.

2.1.2 Uji i kripur/ujërat bregdetare

Monitorimi i ujërave bregdetare është zhvilluar nga Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) brenda

rrjetit prej 50 stacionesh në 2 qytete dhe 7 zonave bregdetare. Parametrat e monitoruar janë

Koliformet Totale, Koliformet Fekale dhe Streptokoket Fekale. Shpeshtia e matjeve është (i)

sezonale për sezonin kur nuk bëhet plazh (tetor – prill), (ii) çdo 2 javë gjatë sezonit të plazhit

(qershor-shtator) dhe (iii) një herë përpara sezonit të plazhit në maj.

Instituti i Shëndetit Publik (ISHP dhe Fakulteti i Shkencave të Natyrës – Departamenti i

Kimisë Analitike (metalet e rënda) kryejnë monitorim shtesë të ujërave bregdetare nëpërmjet

Programit MEDPOL sipas Konventës së Barcelonës. Këto të dhëna vlejnë vetëm për ujërat

ku bëhet plazh, ndërsa të dhënat për cilësinë e ujit të lagunave janë shumë të pakta.

2.1.3 Bio-cilësia e ujërave sipërfaqësore

Monitorimi mikrobiologjik i ujërave sipërfaqësore kryhet nga Instituti i Kërkimeve

Biologjike, i cili varet direkt nga Fakulteti i Shkencave të Natyrës. Klasifikimet e bio-cilësisë

së ujërave sipërfaqësore janë zhvilluar gjatë projektit StEMA të EU CARDS 2004 me

standarde ndërkombëtare, duke përdorur fitoplanktonin dhe bentosin (diatomet dhe alga të

9

tjera), makrocitet (ndër të tjera Poseidonia në ujërat bregdetare), makro invertebratët dhe

peshqit për indeksim. Elementët e bio-cilësisë janë matur në më shumë se 50 stacione në të

gjithë vendin. Zona e studimit është përfshirë në këtë sistem monitorimi.

2.1.4 Shkarkimet e ujërave urbane

I zhvilluar përpara vitit 2004 nga Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) dhe tani nga AMP-ja,

monitorimi i shkarkimeve të ujërave është kryer në qytetin e Tiranës, Durrësit, Elbasanit,

Fierit, Vlorës, Sarandës, Shkodrës dhe Lezhës brenda rrjetit prej 32 stacionesh. Parametrat e

matur janë turbulenca, amoniaku, nitratet, fosfori total, alkaliniteti, COD; BOD5, Koliformet

Totale, Koliformet Fekale dhe Streptokoket Fekale. Shpeshtia e matjeve është 4 herë në vit.

Ky lloj monitorimi nuk e mbulon zonën e studimit.

2.1.5 Ujërat nëntokësore

Ujërat nëntokësore monitorohen nga Shërbimi Gjeologjik Shqiptar (SHGJSH) dhe IEUM-ja

dhe përfshijnë tetë akuiferë në afërsi të Tiranës, Fushë-Krujës, Fushë-Kuqes, Lezhës,

Elbasanit, Korçës, Lushnjës dhe Shkodrës. Institucioni kryen analizat e parametrave kimikë

bazë në laboratorin e tij. Gjithashtu ai mund të nënkontraktojë laboratorë kombëtare për

analizën mikrobiologjike, të pesticideve dhe të gjurmëve të metaleve.

Shpeshtia e matjeve në akuiferët e Tiranës, Fushë-Krujës, Fushë-Kuqes është 4 herë në vit,

ndërsa në pesë akuiferët e mbetur matjet kryhen dy herë në vit Plani për monitorimin e

ujërave nëntokësore është krijuar gjatë përpjekjeve të SIMM-it për të shtuar numrin e

stacioneve të monitorimit, listën e parametrave dhe shpeshtinë e matjeve, por kjo gjë është

penguar nga kufizimet e buxhetit të MMPAU-së.

2.1.6 Uji i pijshëm

Për sa i përket monitorimit të cilësisë së ujit të pijshëm, Ministria e Shëndetësisë dhe

laboratorët e saj nën varësinë e Institutit të Shëndetit Publik (ISHP) supozohet se ndjekin

kërkesat dhe metodologjitë e Direktivës së KE-së për Ujin e Pijshëm (98/83/KE). Drejtoritë e

Epidemiologjisë dhe Higjienës (DEH) japin informacion për cilësinë e ujit të pijshëm, por të

dhënat janë të kufizuara dhe lidhen kryesisht me përmbajtjen e mbetjeve të klorit. ISHP-ja ka

një rrjet të qëndrueshëm prej 32 laboratorësh monitorimi – megjithatë ato ende nuk janë të

certifikuar – në qarqe dhe po planifikon që të shtojë kapacitetin e tyre duke filluar në 12

rrethet kryesore të Shqipërisë. Gjithashtu, inspektorët e ARM-së shpesh kërkojnë që në

laboratorë të kryhen analiza që lidhen me ndotjen lokale të mjedisit.

2.2 Monitorimi i biodiversitetit

Gjatë vitit 2009 është bërë progres në lidhje me mbrojtjen e natyrës, siç përcaktohet në

Raportin Vjetor të Progresit të KE-së 2009. Mbulimi total i zonave të mbrojtura arriti 12,58%

të territorit me shpalljen e ekosistemit “Bredhi Hotovës-Dangëlli” si park kombëtar. Në janar

të vitit 2009 qeveria miratoi një dekret për kriteret për krijimin e rrjetit të inventarizimit dhe

monitorimit të biodiversitetit. Ligji për mbrojtjen e faunës së egër, i miratuar në tetor të vitit

2008, përmirësoi përafrimin e kuadrit ligjor me Direktivën për Shpendët e Egër. Në maj të

vitit 2009 u miratua një ligj i ri për gjuetinë.

Megjithatë, duhen përpjekje të mëtejshme për të përmbushur angazhimet mjedisore të

Traktatit të Komunitetit të Energjisë. Përgatitjet në këtë fushë po përparojnë në mënyrë të

moderuar. Muzeu i Shkencave të Natyrës është përfshirë në monitorimin e faunës, kryesisht

molusqeve, insekteve, amfibëve, reptilëve, shpendëve dhe gjitarëve, dhe në bashkëpunim me

ish Institutin e Kërkimeve Biologjike, kryen studime më të rregullta për lidhjet e

10

vegjetacionit, speciet e rralla dhe të rrezikuara, speciet aliene dhe stresin antropogjen të

bimëve indikatore.

Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave ka monitoruar biodiversitetin

nëpërmjet një rrjeti institucionesh kërkimore me të cilat ka nënshkruar kontratë. Në vitin

2005 ekspertë shqiptarë të mjedisit zhvilluan një studim për indikatorët kombëtarë mjedisorë.

Indikatorët janë në përputhje me udhëzimet e AMP-së, por metodologjitë e monitorimit duhet

ende të përcaktohen.

Ligji i vitit 2006 për mbrojtjen e biodiversitetit, i cili parashikon ngritjen e Rrjetit për

Inventarizimin dhe Monitorimin e Biodiversitetit, pritet që të përforcojë skemën e

monitorimit të biodiversitetit. Gjithashtu, për të arritur standardet europiane të monitorimit të

biodiversitetit, nevojiten metodologji për mbledhjen dhe analizimin e të dhënave. Përmbushja

e angazhimeve të ligjit të vendit, veçanërisht për konventat ndërkombëtare për mbrojtjen e

natyrës dhe të biodiversitetit, kërkon regjistrimin e specieve dhe habitateve, ekosistemeve dhe

peizazheve që duhen mbrojtur ose që janë degraduar, ose të specieve të dëmshme. Për këtë

qëllim nevojiten regjistrat e biodiversitetit.

Planifikimi i hollësishëm në lidhje me monitorimin e biodiversitetit ende nuk ekziston dhe

nevojitet advokimi për një punë të madhe për ta sjellë këtë fushë në linjë me direktivën për

habitatet dhe kërkesat e NATURA 2000 dhe raportimit të AMP-së.

2.3 Kush e ka kryer monitorimin mjedisor deri më sot?

Në vitin 2007 ish-Instituti i Mjedisit (IM) u riorganizua në Agjencinë e Mjedisit dhe Pyjeve, e

cila shërben si një organ ekzekutiv për MMPAU-n. Në vitin 2008 Agjencia mori përsipër

përgjegjësinë për monitorimin mjedisor dhe rrjedhimisht implementimin e SIMM-it.

Agjencia ka objekte monitoruese me një laborator të pajisur relativisht mirë, si i vetmi i tillë

brenda strukturës së MMPAU-së dhe 12 Agjencive të saj Rajonale të Mjedisit (ARM). Këto

12 ARM janë funksionale por të pakompletuara me personel dhe u mungojnë fondet për të

vepruar dhe për të mbajtur mandatin e tyre.

Monitorimi aktual i gjendjes së mjedisit kryhet nëpërmjet kontratave afatgjata ekskluzive

midis MMPAU-t dhe institucioneve të zgjedhura:

Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) për mikrobiologjinë, ujin e pijshëm dhe ujin për

larje;

Instituti i Energjisë, Ujit dhe Mjedisit (IEUM) (ish Instituti i Hidrometeorologjisë) për

ujërat sipërfaqësore, nëntokësore (në nivelin e ulët të ujit, freatik) dhe bregdetare.

Shërbimi Gjeologjik Shqiptar (SHGJSH) për ujërat nëntokësore (në puset e thella dhe

akuiferë);

Agjencia e Mjedisit dhe Pyjeve për ujërat e zeza;

Instituti Kërkimor i Peshkimit (biodiversiteti i peshqve);

Muzeu i Shkencave të Natyrës (bio-cilësia dhe biodiversiteti)

Buxheti i përgjithshëm për monitorimin e ujërave sipërfaqësore, nëntokësore, ajrit, zhurmave,

mbetjeve urbane, ruajtjes së natyrës, si toka, toka bujqësore, ekosistemet, zonat e gjelbra dhe

biodiversiteti në vitet 2006, 2007, 2008 dhe 2009 nuk ishte i mjaftueshëm për të mbuluar

madje dhe analizat bazë me një numër minimal të stacioneve dhe shpeshtisë së monitorimit.

As mirëmbajtja nuk është zë i buxhetit, duke lënë kështu të prapambetur kalibrimin fillestar.

11

3. Metodologjia

3.1 Vërejtje të përgjithshme dhe përkufizime për sistemin e monitorimit

Sipas përkufizimit, sistemi i monitorimit duhet të përqendrohet në ato probleme që nuk mund

të monitorohen si duhet nga programe të tjera kombëtare monitorimi. Ai duhet t’i konsiderojë

çështjet nga një tjetër këndvështrim dhe duhet të:

(1) Përqendrohet në problemet që lidhen me ndikimet e ndryshimeve klimatike në

rezistencën dhe shërbimet e ekosistemit, produktivitetin specifik të ujërave të lumore

dhe atyre bregdetare, habitatet dhe speciet

(2) Sjellë diçka të re në programet ekzistuese kombëtare dhe lokale të monitorimit.

Në veçanti, sistemi i monitorimit të DLDM-së nuk do të zëvendësojë sistemet kombëtare të

monitorimit; ai mund t’i ndihmojë sistemet kombëtare, por nuk mund t’i zëvendësojë ato.

Gjithashtu, një kërkesë e vazhdueshme është që sistemi i monitorimit të DLDM-së të jetë me

kosto të ulët, gjë që do të thotë se të paktën në vitet e para ai do të mund të përqendrohet

vetëm në pak aspekte kryesore.

Kjo do të thotë se gjatë fazës së tij fillestare duhet të bëhen disa zgjedhje. Megjithatë, në një

fazë të dytë (afatmesme) dhe pasi të jetë mësuar mënyra e monitorimit të disa elementëve,

fusha e veprimit mund të shtrihet më tej në varësi të burimeve në dispozicion.

3.2 Kriteret për përzgjedhjen e elementëve dhe çështjeve që do të monitorohen

Për ta përqendruar më tej sistemin e monitorimit të DLDM-së brenda fushës së tij të veprimit

(adaptimi i ekosistemit), propozohen kriteret e mëposhtme në mënyrë që elementët që do të

monitorohen të mund të përzgjidhen më me saktësi.

Çdo element që do të monitorohet në DLDM duhet të jetë:

a. një faktor kryesor “bazë” për një studim territorial (p.sh. të dhëna për klimën);

b. një element kyç që i jep vlerë zonës së DLDM-së; p.sh. biodiversiteti ose trashëgimia

kulturore;

c. një kërcënim i madh që prek këto vlera: (p.sh. niveli i ujit të detit, rritja e

kripshmërisë, reduktimi i reshjeve);

d. një reagim nga ana e shoqërisë përballë këtyre kërcënimeve; p.sh. ndryshime të

legjislacionit, masa për mbrojtjen e habitateve;

e. praktik për monitorimin brenda kushteve të parashikueshme që do të kenë gjasa të

mbizotërojnë në periudhën afatmesme në zonën e DLDM-së. Për shembull,

monitorimi i një specieje kafshësh sjellja e të cilëve është shumë e vështirë për t’u

regjistruar (ose ka kosto shumë të lartë) mund të mos jetë i realizueshëm, cilado qoftë

përparësia e tij në lidhje me ruajtjen. Prandaj kriteri përmban pragmatizëm në mënyrë

që të ndihmojë që të bëhet dallimi midis asaj që do të ishte – shumë e dëshirueshme –

dhe asaj që është – në fakt e realizueshme në kushtet aktuale.

f. i lidhur direkt me një objektiv thelbësor të menaxhimit të zonës së mbrojtur të

DLDM-së;

g. pjesë e një zinxhiri (trysni → gjendje → reagim) ose (nxitës → trysni → ndikim →

gjendje → reagim).

3.3 Elementët e përzgjedhur për monitorim si pjesë e sistemit të monitorimit të DLDM-së

12

3.3.1 Uji

Gjendja e mirë ekologjike e ujërave dhe trupave ujorë është një vlerë kyç siç theksohet në § 1

(më sipër). Ajo është gjithashtu një faktor përcaktues për çdo moçalishte me rëndësi

ndërkombëtare si ajo e Kune-Vainit, Patokut dhe Tales. Megjithatë, prania / sasia e ujit është

një parakusht jetësor, madje edhe përpara se të kryhet vlerësimi i cilësisë. Prandaj propozohet

që sistemi i monitorimit të DLDM-së të mbulojë:

- aspektet kryesore që lidhen me sasinë e ujit, ku përfshihet potenciali p.sh. nivelet e

ujit në laguna, prurjet në lagunat bregdetare, prurjet e sedimenteve dhe prurjet e

lumenjve etj.;

- cilësinë e ujit, duke u përqendruar në 2 aspekte: (i) detyrimet në lidhje me Direktivën

Kuadër të BE-së për Ujin (WFD) dhe (ii) cilësinë që kërkohet nga speciet kryesore që

varen nga cilësia e ujit (p.sh. peshqit, amfibët).

- Uji nëntokësor është një element kyç për monitorimin e ndikimeve të ndryshimeve

klimatike, të tilla si rritja e nivelit të detit dhe erozioni bregdetar.

- Edhe hidromorfologjia është thelbësore për WFD-në dhe për gjendjen e mirë

ekologjike të trupave ujorë.

3.3.2 Habitatet

Bazuar në një rishikim të literaturës, brenda zonës së DLDM-së hasen habitatet e mëposhtme

me interes në Europë (Direktiva e BE-së për Habitatet) (tabela 5.3.2).

Tabela 5.3.2 Lista e habitateve të zonës së DLDM-së dhe kodi i habitatit sipas “Natura 2000”

Kodi i

habitatit

“Natura

2000”

Përshkrimi i habitatit

1130 Grykëderdhjet

1150 * Lagunat bregdetare

1210 Vegjetacioni vjetor në rripat e hollë të tokës

2110 Dunat ranore embrionike mesdhetare

2120 Vegjetacioni i dunave ranore me Ammophila arenaria

2190 Gropa të lagështa midis sistemeve të dunave të dominuara nga Erianthus

ravennae dhe Schoenus nigricans

2270 * Pyje me pisha mbi dunat ranore me Pinus halepensis, P.pinea, P. pinaster

1410 Livadhe mesdhetare me kripë (Juncetalia maritimi)

1420 Shkurre halofile mesdhetare dhe termo-Atlantike (Sarcocornetea

Fruticosi)

1510 * Stepa kripe mesdhetare (Limonietalia)

92A0 Pyje aluvionale mesdhetare dhe lumore me Populus alba

91F0 Pyje të përziera aluvionale dhe lumore me Quercus robër, Ulmus minor, Alnus

glutinosa dhe Fraxinus angustifolia

13

Përpjekjet e mëdha të nevojshme për të monitoruar këto 12 lloje habitatesh ngrenë çështjen e

nevojës për një objektiv specifik monitorimi për këtë vlerë të veçantë (d.m.th. habitatet

natyrore), që do të jetë:

- I përcaktuar nga sipërfaqja: nëse objektivi specifik është p.sh. – të verifikohet që

sipërfaqja e habitateve me rëndësi për BE-në nuk është në rënie ose që – biotopi i

përshtatshëm për një specie kafshësh prioritare mbetet i mjaftueshëm, atëherë të gjithë

habitatet mund të monitorohen njësoj si pjesë e një përpjekjeje të përgjithshme. Për shembull,

një hartografi GIS e habitateve e përsëritur në disa vite do të ndihmonte në monitorimin e

këtyre ndryshimeve për të gjithë habitatet.

- I drejtuar nga cilësia: nëse objektivi specifik është – të vërtetohet që cilësia e habitateve

me rëndësi për BE-në nuk po degradon, dhe më pas duhet të hartohen dhe të zbatohen

protokollet specifike për secilin lloj habitati. Meqenëse kjo qasje e personalizuar do të ishte

më kërkuese për sa i përket kohës së stafit, buxhetit, teknikës etj., do të nevojitet një zgjedhje

më strikte mes 12 habitateve (p.sh. vetëm habitatet prioritare?).

Duhet të theksohet se raportimet zyrtare nga Shtetet Anëtare të BE-së për habitatet e Shtojcës

1, sipas kërkesave të Direktivës për Habitatet, nënkupton mbulimin e të dy aspekteve,

sipërfaqes dhe cilësisë (d.m.th. statusin e ruajtjes). Për këtë arsye propozohet që sistemi i

monitorimit të DLDM-së të përqendrohet në 2 aspekte plotësuese:

1) Qasja e drejtuar nga sipërfaqja (siç përshkruhet më lart);

2) Testimi i qasjes për cilësinë e habitateve në jo më shumë se 3-5 habitate që do të

përzgjidhen nga ato që në të njëjtën kohë përmbushin:

(i) kriteret e përgjithshme të zhvilluara më lart; dhe

(ii) përfshirjen në listë si –prioritet i lartë nga ekspertët.

3.3.3 Speciet prioritare që do të monitorohen

Një qasje e ngjashme me 2 nivele mund të përdoret për speciet ashtu si edhe habitatet, duke

bërë një përzgjedhje të pare duke përdorur listën e specieve nga Direktivat e BE-së (Shpendët

+ Habitatet1) dhe Listat ndërkombëtare / të Kuqe të IUCN-së. Megjithatë, edhe një herë,

numri i specieve që rezulton është shumë i lartë, madje edhe më i lartë se sa i habitateve. Në

vend që të përdoren kritere edhe më të rrepta në këto lista (p.sh. vetëm speciet prioritare të

BE-së ose vetëm speciet që janë në rrezik (të madh) në listën e kuqe), mendimet e ekspertëve

mund të shtojnë një qasje nga poshtë lart. Për hir të realitetit, për fazën fillestare të sistemit të

DLDM-së (vitet e para) propozohet përzgjedhja e 1 deri në 3 specieve maksimumi kur këto

kanë ekologji shumë të ngjashme dhe kështu mund të përfshihen lehtë në të njëjtën skemë

monitorimi, pa shumë përpjekje shtesë.

Propozohet që përzgjedhja të bëhet bazuar në faktin që:

1 Vetëm speciet në Shtojcën II dhe/ose IV të Direktivës për Habitatet dhe Shtojcën I të Direktivës për Shpendët janë

marrë në konsideratë (speciet me nivelin më të lartë të mbrojtjes)

14

- speciet duhet të kenë shumë nevojë për ruajtje, d.m.th. ose janë në kërcënim

botëror/pothuajse të kërcënuara (kategoritë IUCN CR, EN, VU ose LR/NT) dhe/ose

janë të renditura në Shtojcën II ose IV të Direktivës për Habitatet / Shtojcën I të

Direktivës për Shpendët; dhe

- speciet duhet të monitorohen lehtë (me kosto të ulët dhe pa probleme teknike)

Siç e theksuam më parë, qëllimi i programit të monitorimit të DLDM-së është vlerësimi i

ndikimit të ndryshimeve klimatike në ekosisteme, habitate dhe specie, monitorimi i specieve

të bimëve dhe kafshëve do të përqendrohet në ndryshimet në fenologjinë e specieve, të tilla si

ndryshimet në ciklin e jetesës, sezonin e lulëzimit, sezonin e riprodhimit, shtegtimin

(shtegtim në pranverë, vjeshtë dhe dimër), letargjinë etj.

3.3.4 Përdorimi i tokës

Monitorimi i përdorimit të tokës, p.sh. nëpërmjet imazheve satelitore dhe sistemeve GIS

është një problem ndërsektorial që mund të ndihmojë, përtej dhënies së informacioneve bazë

për % e sipërfaqes së përdorur në bujqësi, pyjet etj., në vlerësimin e:

- Ndryshimeve të sipërfaqeve të habitateve, të paktën për kategoritë e gjera (p.sh. jo

domosdoshmërish për secilin lloj të caktuar habitati);

- Ndryshimeve të disa aspekteve të cilësisë së habitatit, p.sh. dendësia e pyjeve;

- Ndryshimeve të aspekteve që kanë të bëjnë me cilësinë e ujit, p.sh. nga modifikime të

vijës bregdetare (e lidhur direkt me nivelin e ujit të detit);

- Ndikimit të disa veprimtarive njerëzore, p.sh. nga lista e mësipërme, prania/evoluimi i

infrastrukturave.

Prandaj propozohet që përdorimi i tokës të konsiderohet si një çështje kryesore,

ndërsektoriale që duhet të monitorohet në çdo rast.

4. Sipërfaqja e studimit që do të mbulohet nga programi i monitorimit

4.1 Karakteristikat e përgjithshme

Deltat e lumenjve Drin dhe Mat (DLDM) përfshijnë 2 nga 3 deltat në bregun verior të

Adriatikut, të cilat kanë vlerë të rëndësishme biodiversiteti. Bazuar në vlerësimet e ndikimit

të ndryshimeve klimatike, përfshirë variabilitetin, DLDM-ja është identifikuar si një rajon

tepër i prekshëm ndaj ndryshimeve klimatike dhe ndryshueshmërisë. Skenarët e ndryshimeve

klimatike për Shqipërinë kanë parashikuar një rritje vjetore të temperaturës deri në 2,4°C

(1,3-2,4°C) deri në vitin 2050; 2,8°C (2,1-4,1°C) deri në vitin 2080 dhe 3,2°C (2,3-5,0°C)

deri në vitin 2100 dhe një rritje mesatare të nivelit të detit prej 15 cm (7 – 28 cm) deri në

2050; 28 cm (12 – 53 cm) deri në 2080 dhe 38 cm (15 -72cm). Kjo pritet të vështirësojë si

ruajtjen e biodiversitetit detar dhe bregdetar, ashtu edhe jetesën e komuniteteve në atë zonë.

Zonat e synuara shtrihen nga lumi Ishëm në jug në gjirin e Shëngjinit në veri dhe nga

bregdeti në qytetin e Laçit. Disa nga trupat ujorë më të rëndësishëm në këtë zonë janë:

bregdeti, lumenjtë Mat dhe Drin në Lezhë, lagunat Kune-Vain dhe e Patokut, ujërat

nëntokësore dhe akuiferi i Fushë-Kuqes.

Një pjesë e mirë e zonës së DLDM-së ka statusin ligjor të zonës së mbrojtur, si për shembull

Rezervati Natyror i Menaxhuar Kune-Vain dhe Rezervati Natyror i Menaxhuar Patok -

Fushë-Kuqe.

15

Fig. 2 Harta e zonës së DLDM-së

16

5. Qëllimet dhe objektivat

Qëllimi kryesor i këtij programi monitorimi është organizimi i një sistemi monitorimi në

gjendje që të vlerësojë statusin dhe tendencën e elementëve të klimës, të masë ndikimet e

ndryshimeve klimatike në ekosistemet bregdetare, lumore dhe përbërësit e tyre, në shërbimet

e ekosistemit dhe rezistencën e ekosistemit që do të ndihmojë në identifikimin dhe zbatimin e

masave për adaptim në mbështetje të menaxhimit të integruar dhe përdorimit të qëndrueshëm

të burimeve natyrore të DLDM-së. Gjithashtu, ky sistem monitorimi do të mund të

identifikojë ndikimin e njeriut në ekologjinë detare dhe lumore, të njohë ndikimet që vijnë

nga veprimtaritë e njeriut dhe të ndihmojë me vendim-marrjen e duhur për të mbrojtur,

rehabilituar dhe zbutur këto ndikime.

Monitorimi i vazhdueshëm i parametrave dhe indikatorëve të cilësisë dhe sasisë nëpërmjet

një rrjeti monitorimi ka për qëllim realizimin e objektivave të mëposhtme:

Llogaritjen e tipareve të klimës së zonës së synuar

Llogaritjen e statistikave të ndryshueshmërisë së klimës dhe indekseve të

ndryshimeve klimatike

Llogaritjen e tendencave të pritshme të ndryshimeve klimatike dhe ndikimeve të tyre

në burimet natyrore

Vlerësimin e statusit real, problemeve dhe shqetësimeve në zonën e DLDM-së dhe

ujëndarësit të saj nëpërmjet vrojtimit të vazhdueshëm dhe regjistrimit të indikatorëve

më të ndjeshëm të mjedisit.

Vlerësimin e ndryshimit të parametrave dhe indikatorëve të cilësisë së ekosistemit si

rezultat i fenomeneve dhe proceseve natyrore në ndryshim të shkaktuar nga

ndryshimet klimatike.

Vlerësimin e kufirit të reagimit të mjedisit moçalor me ndotësit aktualë në këto

mjedise nga veprimtaritë e ndryshme të njeriut.

Vlerësimin e kripshmërisë së transportuar dhe ndotjes nga një sistem kanalesh ose nën

kanalesh.

Vlerësimin e reagimit mjedisor nga ndërhyrja në ndryshim dhe e ndryshme gjatë

proceseve të menaxhimit të burimeve ujore.

Krijimin e një baze të dhënash të nevojshme për administrimin integral dhe të

qëndrueshëm të ekosistemit.

Sigurimin e informacionit koherent për vendim-marrësit, autoritetet vendore,

drejtuesit dhe përdoruesit e vlerave natyrore të DLDM-së.

Në mënyrë më specifike, programi i monitorimit për DLDM-në:

specifikon parametrat/indikatorët e DLDM-së në të ardhmen;

propozon metodologjitë, llojet e kampionëve, vendet e marrjes së kampionëve,

protokollet dhe shpeshtinë;

propozon pajiset në terren dhe ambientet laboratorike që kërkohen;

propozon grupet e interesit që janë në gjendje të zhvillojnë aktivitetet e

rekomanduara për monitorim dhe vë në dukje nevojat për trajnim aty ku ekziston

informacioni për kapacitetin aktual institucional;

17

propozon një sistem për vlerësimin e performancës së programit të monitorimit të

DLDM-së, d.m.th. përshkruan parimet e vlerësimit, sistemin, kriteret dhe

zbatuesit.

6. Programi i monitorimit

Monitorimi i zonës së DLDM-së do të realizohet nëpërmjet monitorimit të vazhdueshëm dhe

me ekspedita. Monitorimi hidrometeorologjik, fiziko-kimik dhe biologjik janë pjesë të

monitorimit me ekspedita.

Monitorimi meteorologjik do të jetë i vazhdueshëm dhe do të kryhet në një stacion të

përhershëm përfaqësues për ekosistemin. Stacioni do të kompletohet me pajisje automatike

dhe një regjistrues për të monitoruar dhe për të kontrolluar elementët meteorologjikë dhe

ndryshimet e klimës.

Monitorimi hidrologjik duhet të bëhet në mënyrë të vazhdueshme në stacione të ndodhura në

bregdet, kanale lidhëse të ligatinave me detin, lumenj, puse. Këto stacione do të kompletohen

me pajisje automatike për të matur vazhdimisht ndryshimet e nivelit të detit, nivelit të ujërave

të lumenjve dhe atyre nëntokësore dhe ndryshimet e nivelit të ujërave në ligatina në mënyrë

që të jepen informacione për lidhjen e lagunës me detin. Gjithashtu, matje të prurjeve duhet të

kryhen çdo muaj në degët kryesore në këtë zonë.

Monitorimi biologjik do të përqendrohet në: (i) matjen e ndryshimeve në mbulimin dhe

cilësinë e habitateve dhe (ii) marrjen e të dhënave për ndryshimet në fenologjinë e specieve.

Monitorimi do të kryhet nëpërmjet vrojtimeve në një rrjet të përhershëm përfaqësues

stacionesh dhe transektesh. Për të gjurmuar ndryshimet e habitateve dhe dinamikën e vijës

bregdetare do të përdoren GIS dhe imazhet satelitore.

6.1 Tema e indikatorëve dhe nën indikatorëve ose parametrave

Temat kryesore të indikatorëve që do të jenë parametra të zonës së sistemit të monitorimit të

DLDM-së janë:

Meteorologjikë: Trysnia e ajrit, temperatura dhe lagështia, reshjet, era (shpejtësia dhe

drejtimi i saj), rrezatimi diellor (nëse është e mundur rrezatimi total

UV dhe i dukshëm)

Hidrologjike: Niveli i ujit të detit, niveli i ujit të lumenjve dhe prurjeve të tyre, niveli

i ujërave nëntokësore, regjimi i ujekembimit ndryshueshëm i ujit në

det-lagunë.

Fizike: Temperatura, përcjellshmëria dhe transparenca, mbetjet e thata (TSS),

kripshmëria

Kimike: pH, aciditeti, alkaliniteti, oksigjeni i tretur, COD, BOD5, azoti (NH4,

NO2, NO3, azoti organik total), fosfori, karboni organik total, metalet

e rënda, substancat organike dhe pesticidet.

Hidrobiologjike: Fitoplanktoni, fitebentosi, zooplanktoni, zoobentosi, peshqit

Biodiversiteti: Habitatet (në fillim 3-5 habitate prioritare)

Speciet prioritare (bimët dhe kafshët, përfshirë speciet aliene)

Ndryshimet fenologjike në speciet e përzgjedhura të bimëve dhe

kafshëve

18

6.2 Monitorimi hidrometeorologjik dhe mjedisor (cilësia e ujit)

Mbrojtja dhe krijimi i një rrjeti monitorimi të cilësisë së mjedisit të DLDM-së përfshin:

Karakteristikat hidrometeorologjike të zonës së DLDM-së

Karakteristikat e biodiversitetit të zonës së DLDM-së

Përcaktimin e numrit minimal të nevojshëm të stacioneve

Përcaktimin e parametrave dhe indikatorëve më të rëndësishëm që duhen matur

Vlerësimin dhe përcaktimin e shpeshtisë për studimin e parametrave ekologjikë

Zgjedhjen e metodologjisë më efikase të vrojtimit dhe kampionimit

Përdorimin e metodave të përditësuara të analizimit

6.2.1 Monitorimi meteorologjik

Zona e DLDM-së është një ultësirë bregdetare e mbrojtur në tre anë të horizontit me kodra

dhe male. Ajo është rreth 25 km e gjatë. Kjo pozitë gjeografike bën që gjendja klimatike e

kësaj zone të jetë shumë homogjene. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh dimensionet shumë

të vogla të saj, ndryshimi në kohë i elementëve meteorologjikë për shkak të ndryshimeve

klimatike është në fakt i njëjtë në të gjithë zonën e synuar.

Rrjedhimisht, një stacion meteorologjik i ndodhur afërsisht në mes të kësaj zone është i

mjaftueshëm për të përfaqësuar gjendjen meteorologjike të saj si edhe vlerësimin e ndikimit

të ndryshimeve klimatike në elementët dhe parametrat meteorologjikë. Po ashtu do te

shfrytezohen disponohen edhe të dhëna meteorologjike nga stacioni detar. Një stacion

tradicional meteorologjik do të funksionojë paralelisht me stacionin automatik meteorologjik

të motit.

6.2.1.1 Kërkesa të përgjithshme për stacionet meteorologjike

Të gjitha stacionet do të pajisen me instrumente të kalibruar saktë dhe teknika të

përshtatshme vrojtimi dhe matjeje, në mënyrë që matjet dhe vrojtimet e elementëve të

ndryshëm meteorologjikë të jenë të sakta aq sa duhet për të përmbushur nevojat e

meteorologjisë sinoptike, meteorologjisë aeronautike, klimatologjisë dhe disiplinave të tjera

meteorologjike.

Për të plotësuar kërkesat për të dhëna, të dhënat fillestare nga instrumentet baze e bazuar në

sipërfaqe dhe sistemet e vrojtimit do të konvertohen në ndryshore meteorologjike.

Në mënyrë që vrojtimet të kenë lidhje me njëri-tjetrin, ekspozimi i instrumenteve për të

njëjtin lloj vrojtimi në stacione të ndryshme do të jetë i njëjtë.

Në secilin stacion meteorologjik do të përcaktohet një lartesi standarte mbi siperfaqen e tokes

nivel reference.

Për të siguruar nje mbajtjen me standard të lartë të vrojtimeve dhe funksionimin e saktë të

instrumenteve, stacionet do të inspektohen në mënyrë periodike. Inspektimet e stacioneve

duhet të kryhen nga personel me përvojë dhe duhet të sigurohet që:

Dihet vendosja dhe ekspozimi i instrumenteve, ato janë të regjistruara dhe të

pranueshme

19

Instrumentet kanë karakteristika të miratuara, janë në kushte të mira dhe janë të

verifikuara në mënyrë të rregullt sipas standardeve përkatëse

Metodat e vrojtimit janë uniforme

Vrojtuesit janë kompetentë në kryerjen e detyrave të tyre

6.2.1.2 Kërkesa të përgjithshme për instrumentet

Instrumentet meteorologjikë duhet të jenë të besueshëm dhe të saktë. Instrumentet në

përdorim do të krahasohen periodikisht në mënyrë direkte ose indirekte sipas standardeve

kombëtare përkatëse.

Kur vihen në punë sisteme automatikë të instrumenteve, do të maten edhe vlerat referencë

(ose kontrollet) të ndryshoreve duke marrë parasysh kriteret për ndryshimin e lejuar midis

instrumenteve referencë dhe atyre të krahasuar si edhe intervalin e duhur minimal të kohës

midis krahasimeve.

Në stacione klimatologjike referencë, çdo ndryshim i instrumenteve që përdoren duhet të jetë

i tillë që të mos zvogëlojë shkallën e saktësisë së asnjë vrojtimi krahasuar me vrojtimet e

mëparshme dhe çdo ndryshim i këtij lloji duhet të paraprihet nga një monitorim paralel

mbivendosje e saktë (të paktën dy vjet) me përdorimin e instrumenteve të mëparshëm.

Me përjashtim të rasteve kur specifikohet ndryshe, instrumentet e përcaktuar si standarde

rajonale dhe kombëtare duhet të krahasohen në terren të paktën një herë në pesë vjet.

Për të kontrolluar në mënyrë efikase standardizimin e instrumenteve meteorologjike në rang

kombëtar dhe ndërkombëtar, në GOS do të zbatohet një sistem kombëtar dhe rajonal

standardesh të miratuara nga OBM-ja.

6.2.1.3 Vrojtimet meteorologjike

Vrojtimi duhet të kryhet në mënyrë të tillë që:

1. Një vlerë përfaqësuese e ndryshores e mesatarizuar ne kohe përkohësisht e

pandryshuar të mund të gjendet në afërsi të stacionit

2. Të gjitha vlerat përfaqësuese ekstreme (ose tregues indikatorët e tjerë të

shpërhapjes) të mund të përcaktohen, nëse kjo gjë kërkohet

3. Të gjitha zonat e pavazhdimësisë së shkallës sinoptike (p.sh. frontet) të mund të

identifikohen sa më shpejt të jetë e mundur pasi të jetë kryer vrojtimi

Për të përmbushur këto kërkesa, metodat e vrojtimit duhet të përzgjidhen për të arritur:

Kampione të përshtatshme kohore dhe/ose hapësinore të secilës ndryshore

Saktësi të justifikueshme për matjen e secilës ndryshore

Një lartësi vrojtimi përfaqësuese mbi nivelin e sipërfaqes se tokes

Për të shmangur efektin e luhatjeve të vogla, ndryshoret meteorologjike duhet të testohen

vazhdimisht ose në mënyrë të përsëritur për një periudhë kohe të përshtatshme me qëllim që

të vërehen vlerat përfaqësuese mesatare dhe ekstreme. Në të kundërt, për të eliminuar ose për

të reduktuar ndjeshëm zhurmën me frekuencë të lartë do të përdoren instrumentet me një

interval të përshtatshëm vonese ne evidentimin e ndryshimeve te vlerave ose zbutjeje.

20

Koha mesatare duhet të jetë e shkurtër krahasuar me shkallën kohore të këtyre

pavazhdimësive si frontet ose vijat e shtrëngatave që zakonisht përcaktojnë masat e ajrit me

karakteristika të ndryshme, duke eleminuar hequr ndërkohë efektet e çrregullimeve të vogla.

Për shembull, për qëllime sinoptike mesatarja e marrë gjatë periudhës një deri në dhjetë

minuta do të jetë e mjaftueshme për matjen e presionit atmosferik, temperaturës së ajrit,

lagështisë së ajrit, erës, temperaturës së sipërfaqes së detit dhe shikimit horizontal

dukshmërisë.

Leximet e instrumenteve do të korrigjohen dhe do të reduktohen sipas rastit.

Presioni atmosferik

Leximet e barometrit do të reduktohen dobësohen nga nxitimi lokal i gravitetit në gravitet

standard (normal). Hektopaskali (hPa) i barabartë me 100 Paskal (Pa) do të jetë njësia e

raportimit të matjeve për qëllime meteorologjike.

Presioni atmosferik do të përcaktohet ose nëpërmjet një barometri me zhivë, ose nëpërmjet

sensorëve të tjerë (barometër aneroid, barometër elektronik) me saktësi të njëjtë.

Që leximet e barometrit me zhivë të kryera në kohë dhe vende të ndryshme të jenë të

krahasueshme, duhet të bëhen korrigjimet e mëposhtme:

korrigjimi i gabimit të në indeksit

korrigjimi i gravitetit

korrigjimi i temperaturës

Sa herë që të jetë e nevojshme të llogaritet vlera teorike lokale e nxitimit të shkaktuar nga

graviteti, secili anëtar do të ndjekë procedurën e dhënë në Manualin e Instrumenteve

Meteorologjike dhe Metodave të Vrojtimit.

Barometrat me zhivë ose burime trysnie referencë me saktësi të njëjtë ose më të mirë mund të

te perdoren si ofrojnë standarde reference për qëllime krahasimi. Duke përdorur këto

krahasime, kalibrimi i barometrit të stacionit do të shënohet direkt si standard kombëtar ose

rajonal për presionin atmosferik.

Gjatë kalibrimit me një barometër standard gabimet e indeksit të të cilit njihen dhe janë

lejuar, tolerancat për barometrat e stacionit të përmendura në Manualin e Instrumenteve

Meteorologjike dhe Metodave të Vrojtimit nuk duhet të tejkalohen. Nëpërmjet këtij manuali

saktësia e kërkuar, konstantja e kohës së sensorit dhe koha mesatare e output-it për matjen e

presionit atmosferik duhet të jenë përkatësisht 0,1 hPa, 20 s dhe 1 min.

Temperatura e ajrit

Do të përdoret një nga tre llojet kryesore të termometrave të përmendur më poshtë:

termometri me lëng

termometri me rezistencë

termoçiftet

Të gjitha temperaturat do të raportohen në gradë Celsius.

Një lartësi e instrumentit prej 1,25 m dhe 2,0 m mbi sipërfaqen e tokes konsiderohet e

kënaqshme për të arritur matjet përfaqësuese të temperaturës së ajrit. Megjithatë, në një

stacion ku mund të ketë një mbulesë të konsiderueshme dëbore, lejohet një lartësi më e

madhe, ose, në të kundërt, mund të përdoret një mbështetëse e lëvizshme që e lejon folenë e

termometrit që të ngrihet ose të ulet për të mbajtur lartësinë e duhur mbi sipërfaqen e borës.

21

Kafazet Ekranet e termometrave duhet të jenë ndërtuar në mënyrë të tillë që të minimizojnë

efektet e rrezatimit dhe në të njëjtën kohë të lejojnë hyrjen dhe qarkullimin e lirë të ajrit.

Termometrat duhet të kontrollohen sipas një instrumenti standard reference një herë në çdo

dy vjet.

Saktësia e kërkuar, konstantja e kohës së sensorit dhe koha mesatare e output-it për matjen e

temperaturës së ajrit duhet të jenë përkatësisht 0,1K, 20 s dhe 1 min

ekstremet e temperaturës së ajrit duhet të jenë përkatësisht 0,5K, 20 s dhe 1 min

temperaturës së sipërfaqes së detit duhet të jenë përkatësisht 0,1K, 20 s dhe 1

min

Saktësia që mund të arrihet dhe konstantja e kohës efektive mund të ndikohen nga dizajni i

kafazi ekranit të termometrit të rrezatimit diellor.

Lagështia

Në vrojtimet e sipërfaqes, në temperatura mbi 00C vlerat e lagështisë duhet të merren nga

leximet e një psikrometri ose instrumenti tjetër me saktësi të njëjtë ose më të madhe. Për

qëllime psikometrike termometrat do të lexojnë të paktën 0,10 C. Saktësia e nevojshme,

konstantja e kohës së sensorit dhe koha mesatare e output-it duhet të jenë përkatësisht 3%,

20 s dhe 1 min.

Nëse përdoret ventilimi i detyruar i psikrometrit, rryma e ajrit qe rrjedh perreth rezeruareve

përtej flluskave të termometrit duhet të jetë midis 2,5 m/s dhe 10 m/s.

Në vrojtimet e sipërfaqes lartësia e kërkuar për matjen e lagështisë do të jetë njësoj si në

rastin e matjes së temperaturës së ajrit.

Era sipërfaqësore

Instrumentet për matjen e erës në terren të hapur do të vendosen dhjetë metra mbi sipërfaqen.

Terreni i hapur përkufizohet si një zonë ku distanca midis anemometrit dhe çdo pengese tjetër

është të paktën dhjetë herë por mundësisht 20 herë sa lartësia e pengesës.

Shpejtësia e erës duhet të matet në njësinë më të afërt (metra në sekondë, kilometra në orë ose

nyje) dhe duhet të përfaqësojë një mesatare mbi dhjetë minuta ose, nëse era ndryshon

ndjeshëm në periudhën prej dhjetë minutash, një mesatare mbi periudhën pas ndryshimit.

Drejtimi i erës duhet të matet me gradë dhe të raportohet në dhjetëshen më të afër të gradëve

dhe duhet të përfaqësojë një mesatare skalare mbi dhjetë minuta ose, nëse era ndryshon

ndjeshëm në periudhën prej dhjetë minutash, një mesatare mbi periudhën pas ndryshimit. Pra,

saktësia e kërkuar, konstantja e kohës së sensorit dhe koha mesatare e output-it për matjen e

erës duhet të jenë përkatësisht 0,5 m/s për sm /5 dhe 10% për shpejtësi

>5m/s, 1 s dhe 2 dhe /ose 10 min

drejtimit duhet të jenë përkatësisht 5 % , 1 s dhe 2 dhe/ose 10 min

vleres maksimale stuhive të erës saktësia e nevojshme dhe koha mesatare e

output-it duhet të jenë përkatësisht 10% dhe 3 s.

Kur shpejtësia mesatare e erës është më e vogël se 0,5 m/s duhet të konsiderohet tregohet “e

qetë”.

Në mungesë të një anemometri, shpejtësia e erës mund të llogaritet duke përdorur shkallën

Beaufort.

22

Në stacionet detare, në mungesë të instrumenteve të posaçëm, shpejtësia e erës mund të

llogaritet duke iu referuar shkallës Beaufort dhe drejtimi i erës duke vrojtuar lëvizjen e valëve

të detit.

Vranesira Retë

Për të gjitha vrojtimet e vranesires reve, do të përdoren tabelat e klasifikimit, përkufizimet

dhe përshkrimet e përgjithshme të llojeve të reve siç jepen në Atlasin Ndërkombëtar të Reve.

Lartësia e bazës së reve duhet të përcaktohet mundësisht nëpërmjet matjeve. Saktësia që

kërkohet për sasinë e reve duhet të jetë 1/8, ndërsa për matjen e lartësisë së bazës së reve

duhet të jetë 10 m, për lartësi 100 m dhe 10% për lartësi >100m.

Reshjet

Sasia e reshjeve është shuma e sasisë së reshjeve të lëngshme dhe ekuivalentit të lëngshëm të

reshjeve të ngurta.

Saktësia që kërkohet për matjen e:

Sasisë së reshjeve duhet të jetë 0,1 mm për një sasi 5 mm dhe 2% për një sasi

>5 mm

Dizajni dhe ekspozimi i një matësi të shiut duhet të jetë i tillë që të minimizojë efektet e erës,

avullimit dhe spërkatjes, duke qenë se këto janë burimet më të zakonshme të gabimeve. Në

përgjithësi, afërsia e objekteve me matësin duhet të jetë më e madhe sesa një distancë sa

dyfishi i lartësisë të tyre mbi siperfaqen hapjen e matësit.

Rrezatimi

Saktësia që kërkohet për matjen e përbërësve të rrezatimit neto duhet të jetë 0,4 MJm-2

d-1

për sasinë 8 MJm-2

d-1

dhe 5% për > 8 MJm-2

d-1

. Ndërsa konstantja e kohës së sensorit

duhet të jetë 20 s.

Krahasimi i instrumenteve të rrezatimit në nivel rajonal ose global duhet të kryhet të paktën

një herë në çdo pesë vjet. Kalibrimi i instrumenteve të rrezatimit duhet të kontrollohet dhe

nëse nevojitet instrumentet duhet të rikalibrohen të paktën një herë në vit sipas standardeve

ekzistuese.

Diellzimi (Kohëzgjatja e dritës së diellit)

Vlera e pragut për diellin e fortë duhet të jetë 120 w/m2

e rrezatimit diellor direkt. Saktësia e

kërkuar për matjen e diellzimit kohëzgjatjes së dritës së diellit duhet të jetë 0,1 orë, ndërsa

konstantja e kohës së sensorit duhet të jetë 20 s.

Avullimi

Avullimi duhet të matet nëpërmjet depozitave të avullimit. Dizajni dhe ekspozimi i

depozitave të avullimit duhet të sigurojnë krahasueshmërinë e nevojshme të vrojtime.

Gjatë secilit vrojtim duhet të regjistrohen temperatura e ujit dhe shpejtesia sasia e erës që

kalon në stacion.

Sasia e avullimit duhet të lexohet në milimetra.

6.2.1.4 Shpeshtia e vrojtimeve

Matjet e elementëve kryesorë meteorologjikë në stacionin automatik të motit do të kryhen

automatikisht çdo 15 sekonda dhe do të ruhen në regjistrin e të dhënave çdo 10 minuta.

23

Matjet e elementëve meteorologjikë në stacionin tradicional meteorologjik (matjet kryen nga

vrojtuesi) kryhen tre herë në ditë (7:00, 14:00 dhe 21:00).

6.2.2 Programi i monitorimit hidrologjik të hidrologjisë

Zona e DLDM-së është e pasur me trupa ujorë si deti, lagunat, lumenjtë dhe ujërat

nëntokësore. Disa nga trupat ujorë më të rëndësishëm në këtë zonë janë: bregdeti, lumenjtë

Mat dhe Drin në Lezhë, lagunat Kune-Vain dhe e Patokut, ujërat nëntokësore dhe akuiferi i

Fushë-Kuqes.

6.2.2.1 Kërkesa të përgjithshme për stacionet hidrometrike

Të gjitha stacionet do të pajisen në mënyrën e duhur me instrumente të kalibruar dhe teknika

të posaçme vrojtimi dhe matjeje në mënyrë që matjet dhe vrojtimet e elementëve hidrologjikë

në trupa të ndryshëm ujorë të jenë të sakta aq sa duhet për të përmbushur nevojat e

monitorimit të saktë hidrologjik.

Në mënyrë që vrojtimet të kenë te jene te krahasueshem lidhje me njëri-tjetrin, ekspozimi i

instrumenteve për të njëjtin lloj vrojtimi në stacione të ndryshme do të jetë i njëjtë.

Për të siguruar mbajtjen me standard të lartë të vrojtimeve dhe funksionimin e saktë të

instrumenteve, stacionet do të inspektohen në mënyrë periodike. Inspektimet e stacioneve

duhet të kryhen nga personel me përvojë dhe duhet të sigurohet që:

Dihet vendosja dhe ekspozimi i instrumenteve, ato janë të regjistruara dhe të

pranueshme

Instrumentet kanë karakteristika të miratuara, janë në kushte të mira dhe janë të

verifikuara në mënyrë të rregullt sipas standardeve përkatëse

Metodat e vrojtimit janë uniforme

Vrojtuesit janë kompetentë në kryerjen e detyrave të tyre

Stacionet e zakonshme hidrometrike duhet të inspektohen të paktën një herë në vit. Nëse

është e mundur, herë pas here gjatë stinës së dimrit duhet të kryhen inspektimet përkatëse.

Stacionet automatike duhet të inspektohen jo më pak se një herë në gjashtë muaj.

6.2.2.2 Kërkesa të përgjithshme për instrumentet

Instrumentet hidrologjikë duhet të jenë të besueshëm dhe të saktë. Instrumentet në përdorim

do të krahasohen periodikisht në mënyrë direkte ose indirekte me standardet kombëtare

përkatëse.

Kur vihen në punë sisteme automatikë të instrumenteve, do të maten edhe vlerat referencë

(ose kontrollet) të ndryshoreve duke marrë parasysh kriteret për ndryshimin e lejuar midis

instrumenteve referencë dhe atyre të krahasuar si edhe intervalin e duhur minimal të kohës

midis krahasimeve.

Çdo ndryshim i instrumenteve që përdoren duhet të jetë i tillë që të mos zvogëlojë shkallën e

saktësisë së asnjë vrojtimi krahasuar me vrojtimet e mëparshme dhe çdo ndryshim i këtij lloji

duhet të paraprihet nga matje paralele një mbivendosje e saktë (të paktën dy vjet) me

përdorimin e instrumenteve të mëparshëm.

24

6.2.2.3 Stacionet lumore

Zona e DLDM-së përshkohet nga dy lumenj: lumi Drin dhe Mat. Për të vlerësuar bilancin e

ujit në zonën e synuar dhe cilësinë e ujit që vjen nga këto lumenj është e nevojshme që të

monitorohet si sasia, ashtu dhe cilësia e ujit që vjen prej tyre. Një stacion hidrometrik për

secilin lum, në pikën ku ata hyjnë në zonë është i mjaftueshëm. Ky stacion do të pajisjet me

një stacion automatik për nivelin e ujit dhe një hidrometër klasik.

6.2.2.3.1 Matjet hidrometrike të lumit

Në të gjitha pikat ku kryhen matjet e nivelit të ujit do te kryhen po zhvillohen matjet e

mëposhtme:

Matja e nivelit të ujit

Matja e prurjeve

Matja e temperaturës së ujit

Matja e turbullsise turbullirës

Matja e sedimenteve pezull të thata

Niveli i ujit

punonjës të caktuar kryejnë matjet e nivelit të ujit (kuota e ujit mbi nivelin e detit). Sipas

kategorisë së stacionit niveli i ujit matet: tre herë në ditë 8:00, 14:00, 20:00; dy herë në ditë

7:00, 17:00; dhe një herë në ditë 7:00.

Të gjitha matjet që lexohen nga instrumenti, në varësi të herëve të vrojtimit, regjistrohen në

një tabelë përmbledhëse. Në pjesën e pasme të këtij formulari regjistrohen vrojtimet e

jashtëzakonshme të kryera jashtë orareve të caktuara. Të gjitha matjet shprehen në

cm. Bazuar në këto vlera ditore llogaritet mesatarja ditore dhe mesatarja mujore. Në

këtë mënyrë krijojmë një tjetër formë të përmbledhur të mesatares ditore dhe mujore,

të pikut mujor maksimal dhe minimal.

Matja e prurjeve

Për të matur sasinë e ujit që rrjedh në sipërfaqen e prerjes tërthore në njësinë e kohës, kryhen

veprimet e mëposhtme:

- Matja e gjerësisë së lumit (m).

- Matja vertikalisht e thellësisë së lumit (cm), me vizore të shkallëzuar në disa

pika të përcaktuara në varësi të gjerësisë së lumit.

- Në bazë të gjerësisë së lumit përcaktohet numri i pikave vertikale ku matet

shpejtësia e rrjedhës.

- Në secilën pikë vertikale dhe për nivelin e secilës prej pikave vertikaleve

matet shpejtësia e prurjeve në (m/s) dhe përcaktohet shpejtësia mesatare në

secilën pikë vertikale.

- Pas përpunimit të këtyre të dhënave, përcaktohet siperfaqja zona e prerjes

tërthore dhe sasia e ujit që rrjedh në sekondë në këtë sipërfaqe të prerjes

tërthore (m3/s).

25

Nisur nga kurba e prurjeve percaktohet prurja ditore qe i korespondon nivelit ditor te ujit.

Prurjet ditore përcaktohen në varësi të vlerave të matshme ditore të nivelit të prurjeve

(grafiku i të dhënave). Këta grafikë ndertohen krijohen çdo vit për secilin stacion.

Temperatura e ujit

Ajo matet në të njëjtën kohë kur matet edhe niveli i ujit. Mesatarja ditore llogaritet nga dy

vlerat ekstreme. Në fund të secilit muaj përcaktohet piku maksimal dhe minimal si edhe

mesatarja mujore. Temperatura e ujit shprehet në gradë Celsius.

Turbullsia Turbullira e ujit

Kampionët për përcaktimin e turbullsise turbullirës merren vetëm një herë në ditë, në kohën e

vrojtimit të nivelit të ujit në mëngjes dhe gjatë vrojtimeve të jashtëzakonshme (pas reshjeve të

shumta). Kampioni merret gjithmonë në të njëjtin vend, jo shumë afër buzës së bregut ku

krijohen zonat e vdekura. Zakonisht, kjo pike eshte ne profilin kryesor ky është vendi kryesor

matës ku kryhen matjet e prurjeve.

Vëllimi i ujit të marrë është 1 litër. Thellësia në vendin ku merret kampioni i ujit është 0,6 h

(h = thellësia maksimale e lumit në vendin ku merret kampioni i ujit); kjo sasi uji filtrohet me

filtrues të peshuar paraprakisht. Pas përfundimit të këtij procesi dhe pasi filtri të jetë tharë, ai

peshohet sërish në laborator duke përcaktuar kështu peshën e sedimenteve të thata. Turbullsia

Turbullira ditore shprehet në g/m3.

Sedimentet pezull e thata

Matja e sedimenteve pezull të thata kryhet së bashku me matjet e prurjeve. Gjatë kësaj

matjeje merren kampionë të turbullsise turbullirës së ujit në vertikalen ku matet shpejtësia e

prurjeve si edhe kampionë të turbullsise turbullirës në pikën ku vrojtuesi merr kampionin

ditor të turbullsise turbullirës. Nëpërmjet sedimenteve pezull të thata të llogaritura “E” (kg/s)

dhe prurjeve Q (m3/s) llogaritet turbullsia turbullira mesatare ρm për të gjithë seksionin e

lumit. Pra ρm=R/Q (gr/m3).

Në fund të kësaj procedure, për çdo matje të sedimenteve pezull të thata përllogariten

turbullsia turbullira mesatare ρm për të gjithë seksionin e lumit dhe turbullsia turbullira në

vendin ku kryhen vrojtimet ditore ρv.

Në këtë mënyrë, për të gjitha matjet e sedimenteve pezull të thata që kryhen për nivele të

ndryshme gjatë vitit, ekzistojnë të dhëna ρvn dhe ρmn ku “n” është numri i matjeve të kryera

gjatë vitit. Këto dy të dhëna caktojnë lidhjen ρv=f (ρm) për të gjitha amplitudat e luhatjeve të

nivelit gjatë vitit. Në këtë mënyrë mundësohet konvertimi i turbullsise turbullirës ditore në

vendin ku është marrë kampioni në turbullsire turbullirë mesatare ditore për të gjithë

seksionin.

6.2.2.4 Stacionet detare

Skenarët e ndryshimeve klimatike për Shqipërinë parashikojnë një rritje të temperaturës së

sipërfaqes së detit dhe një rrije të nivelit mesatar të detit. Kjo rritje do të ketë një ndikim

shumë të ndjeshëm në vijën bregdetare, bilancin ujor balancimin e ujit, cilësinë e ujit dhe

biodiversitetin e kësaj zone. Dy stacione detare janë të mjaftueshme për të monitoruar nivelin

e detit. Këto stacione do të pajisjen me një stacion automatik për nivelin e ujit dhe një

hidrometër klasik.

26

6.2.2.4.1 Matjet hidrometrike detare

Në të gjitha stacionet detare po zhvillohen matjet e mëposhtme:

Matja e nivelit të ujit të detit


Niveli i ujit

Punonjës të caktuar kryejnë matjet e nivelit të ujit (kuota e ujit mbi nivelin e detit). Sipas

kategorisë së stacionit niveli i ujit matet: tre herë në ditë 8:00, 14:00, 20:00; dy herë në ditë

7:00, 17:00; dhe një herë në ditë 7:00.



jashtëzakonshme të kryera jashtë orareve të caktuara. Të gjitha matjet shprehen në cm.

Bazuar në këto vlera ditore llogaritet mesatarja ditore dhe mesatarja mujore. Në këtë mënyrë

krijojmë një tjetër formë të përmbledhur të mesatares ditore dhe mujore, të pikut mujor

maksimal dhe minimal.

Temperatura e ujit

Temperatura duhet të matet në vendndodhje për shkak të ndikimit të kushteve atmosferike në

temperaturën e mjedisit ujor. Nëse nuk është e mundur matja e temperaturës direkt në

thellësi, duhet të merret një kampion nga vendndodhja dhe thellësia e saktë e stacionit të

kampionit dhe temperatura e tij duhet të matet menjëherë pasi sillet në sipërfaqe.

Temperatura matet me termometër qelqi (ose i mbushur me alkool/toluen ose i mbushur me

zhivë) me gradim 0,1 ºC ose me një termometër elektronik të shoqëruar me një regjistrues

elektronik.

Stacioni automatik detar është i pajisur me sensorë për monitorimin e elementëve

meteorologjikë (presioni atmosferik, temperatura e ajrit, lagështia, shpejtësia dhe drejtimi i

erës, reshjet).

6.2.2.5 Stacionet e ujërave nëntokësore

Ujërat nëntokësore janë shumë të rëndësishme për përdorim shtëpiak, ujitje dhe në të njëjtën

kohë janë një nga përbërësit kryesorë të bilancit të ujit në zonë. Për shkak të afërsisë me vijën

bregdetare dhe lartësisë shumë të ulët, kjo zonë ndikohet shumë nga niveli i ujit të detit. Tre

stacione të ujërave nëntokësore në këtë zonë janë të mjaftueshëm për të monitoruar nivelin e

ujërave nëntokësore dhe cilësinë e tyre. Puset në oborret e shtëpive mund të përdoren për këtë

qëllim.

6.2.2.5.1 Matjet hidrometrike të ujërave nëntokësore

Në të gjitha stacionet e ujërave nëntokësore po zhvillohen matjet e mëposhtme:

Matja e nivelit të ujit


Punonjës të caktuar kryejnë matjet e nivelit të ujit (kuota e ujit mbi nivelin e detit). Niveli dhe

temperatura e ujit maten tre herë në muaj në orën 7:00

27

Niveli i ujit



jashtëzakonshme të kryera jashtë orareve të caktuara. Të gjitha matjet shprehen në cm.

Bazuar në këto vlera ditore llogaritet mesatarja ditore dhe mesatarja mujore.

Temperatura e ujit







elektronik.

6.2.2.6 Stacionet lagunore

Gjendja aktuale Statusi dhe tendencat e aktuale të parametrave dhe indikatorëve të cilësisë

dhe sasisë së ujrave burimeve ujore në zonën lagunore lidhen direkt me shkëmbimin e ujit me

detin. Shkëmbimi i ujit midis lagunës dhe detit nëpërmjet kanaleve lidhëse mund të

vlerësohet nëpërmjet diferencës së nivelit të ujit në det-lagunë. Pra, nevojitet një stacion

monitorimi për nivelin e ujit për secilën lagunë.

Këto stacione do të pajisjen me një stacion automatik për nivelin e ujit dhe një hidrometër

klasik. Punonjës të caktuar kryejnë matjet e nivelit të ujit (kuota e ujit mbi nivelin e detit).

Niveli i ujit matet një herë në ditë në orën 7:00.

6.2.3 Programi i monitorimit mjedisor

Është e rëndësishme të theksohet se ndikimet e ndryshimeve klimatike do të monitorohen jo

vetëm në lidhje me parametrat sasiorë të bilancit të ujit por edhe në lidhje me ndryshimet e

cilësisë së ujit të këtyre trupave ujorë. Pra, si pika kampionimi për analizat e cilësisë së ujit

do të shërbejnë të njëjtat vende ku do të ndërtohen stacionet hidrometrike.

6.2.3.1 Kërkesa të përgjithshme për stacionet mjedisore

Në lumenj vendi i marrjes së kampionëve do të jetë mesi i rrjedhës së lumit, aty kur përzierja

e ujit është më e lartë. Në det marrja e kampionit do të kryhet 1 km larg bregut.

Në lagunë, ku sipërfaqja nuk është kaq e madhe, stacioni do të instalohet në afërsi të qendrës

së trupit ujor ose në pjesën e tij më të thellë.

Kampioni i ujit që do të analizohet më tej në laborator do të merret në një stacion për çdo

lagunë që paraqet ndryshimet në përzierjen e ujit. Koordinatat e pikave të zgjedhura do të

përcaktohen me pajisje GPS GIS. Marrja e kampionëve të ujit në të njëjtat pika do të krijojë

mundësinë që rezultatet e marra për gjendjen trofike të ujit dhe përmbajtjen e fitoplanktonit të

kombinohen me bio indikatorë të tjerë.

28

6.2.3.2 Metodat e analizimit sipas programit të monitorimit mjedisor

Programi i hartuar i monitorimit përmban parametrat e monitorimit. Këto parametra mund në

ndahen në dy grupe kryesore (sipas rëndësisë së tyre):

Parametra që mund të maten në vendndodhje.

Parametra që mund të maten në kushte të veçanta laboratorike.

Shpeshtia e marrjes së kampionëve të ujit do të varet nga trupi ujor dhe karakteristikat e tij.

Shpeshtia e marrjes së kampionëve do të jetë:

Katër herë në vit në det, laguna dhe puse.

Më shpesh nëse gjendet një burim i vazhdueshëm ndotjeje (çdo 2 muaj).

Gjashtë herë në vit në tributaret degët kryesore.

Temperatura







elektronik.

Alkaliniteti

Alkaliniteti total i ujërave natyrore përbëhet nga jone të acideve te dobet dobëta acide: HCO3-

, CO32-

, HS-, HSiO3

- SiO3

2- dhe anione të tjera, të cilat hidrolizohen dhe çlirojnë jonin OH

- .

Alkaliniteti total i ujit shprehet në mg. ekuivalentë të acidit të konsumuar për ta neutralizuar

atë deri në pH = 4.

Alkaliniteti total përcaktohet nga titrimi i kampionit me një solucion standard acidi të fortë

mineral. Si indikatorë përdorim fenolftaleinën dhe metiloranzhin. Fraksioni alkalin i quajtur

alkalinitet i fenolftaleinës ndihmohet nga hidrokside dhe gjysmë karbonat. Alkaliniteti

zakonisht përcaktohet në prani të metiloranzhit.

Përcaktimi i pH-së

pH-ja e pjesës më të madhe të ujërave natyrore varion nga 7-9. Ato janë pak alkaline për

shkak të pranisë së karbonatit dhe bikarbonatit. Shmangia nga norma e ujërave natyrore mund

të shkaktohet nga mbetjet industriale me natyrë acide ose bazike.

-pH-ja shpreh logaritmin e përqendrimit të joneve (H+) ose aktivitetin e joneve (H

+) në

mol/lit.

-pH-ja mund të përdoret për të llogaritur përqendrimin e karbonatit, të bikarbonatit, indeksin

e korrozionit të ujit dhe është një pikë kontrolli në impiantet e trajtimit të ujit.

Pasi të jetë kryer kalibrimi me matjen e solucioneve standarde, shpëlajini elektrodat

shpelahen me ujë të distiluar dhe thahen thajini me letër të butë thithëse. Hidhni ujë të

mjaftueshëm nga kampioni në një gotë laboratori dhe matni në të njëjtën kohë temperaturën

dhe pH-në e kampionit të ujit. Pas kësaj procedure, shpëlajini elektrodat shpelahen me ujë të

distiluar dhe thahen thajini. Përsëriteni procedurën për të gjithë kampionet e ujit.

Përcaktimi i amonit

29

Kur aktiviteti mikrobiologjik shkatërron lëndën organike azotike prodhohet amoniak dhe

rrjedhimisht ai gjendet në një pjesë të madhe të ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore.

Amoniaku mund të prodhohet nga proceset natyrore të reduktimit në kushte anaerobe.

Në ujin natyror për kufirin e përqendrimit deri në 0,020 mg/l përdoret metoda e Nessler-it.

Gama e ngjyrës nga e verdhë në bojëkafe që krijohet nga reaksioni reagimi midis amoniakut

dhe reagentit të Nessler-it na jep një interval të gjatë të përthithjes në një diapazon të gjerë

gjatësie vale.

Ngjyra e verdhë është karakteristikë e përqendrimit të ulët të amoniakut (0,4 – 5,0 mg/l) dhe

mund të matet mirë në intervalin e gjatësisë së valës 400 – 425 nm, kur rruga e dritës është 1

cm. Rruga e dritës rreth 5 cm mund të rrisë ndjeshmerine reagimin e matjes (kufirin e

zbulimit) deri në 0,005 – 0,06 mg/l.

Aparati i përdorur është spektrometri (SF) me interval të gjatësisë së valës 190 – 1100 nm.

Prania e Ca, Mg në përqendrime të larta vështirëson realizimin e procedurës për shkak të

turbullirës që mund të shkaktohet me reagentin e Nessler-it, prandaj duhet të shtohet më

shumë solucion tartrat sodium-kaliumi se më parë.

Përcaktimi i nitritit

Nitriti është një fazë e paqëndrueshme, e ndërmjetme e ciklit të azotit dhe formohet në ujë,

ose nëpërmjet oksidimit të amoniakut, ose nëpërmjet reduktimit të nitratit. Kur nitritet lidhen

me një përbërje tjetër me përqendrim azoti, gjurmët e tyre mund të jenë të pranishme nga

ndotja organike. Nitriti mund të shfaqet në impiantet e trajtimit të ujit nga veprimtaria e

baktereve dhe mikroorganizmave, të cilat mund të ushqehen nga azoti i amoniakut, shoqëruar

me temperaturë të lartë dhe prani të klorit aktiv.

Nitriti (NO2) mund të përcaktohet nëpërmjet një përbërjeje diazoti me ngjyrë të kuqe në të

purpurt, e cila mund të formohet në pH mesatar = 2,0 – 2,5 dhe pas lidhjes së azotit

sulfanilamid me NEDA.

Intervali i zbatimit të metodës mund të përfshijë përqendrime rreth 10-103 g N-NO2/l. Matja

mund të kryhet në interval përqendrimi 5 - 50 g N/l, duke përdorur një gjatësi të rrugës së

dritës rreth 5 cm dhe një filtër të ngjyrës së gjelbër.

Aparati i përdorur është spektrofotometri (SF) me interval të gjatësisë së valës 190 – 1100

nm.

Paketa e solucioneve standarde do të përgatitet nga solucioni bazë për të realizuar kurbën e

kalibrimit në aparatin spektrometër UV-VIS.

Vlera e pH-së mund të rregullohet duke shtuar solucion HCL ose NH4OH (të përqendruar)

nëse pH-ja mesatare është jashtë intervalit 5,0 – 9,0.

Përcaktimi i nitratit

Nitrati, forma më e oksiduar e përbërjes së azotit, gjendet rëndom në ujërat sipërfaqësore dhe

nëntokësore, sepse është fundi i dekompozimit anaerob të lëndës organike azotike. Përqindja

e nitratit në sasi të mëdha është konsideruar si eutrofikim i ujit te embel shkaktuar nga uji i

ëmbël. Përqendrimi i nitratit në shumicën e ujërave të ëmbla është më pak se 10 mg/l.

Përcaktimi i nitratit në kampionin e ujit mund të realizohet me disa metoda, por ne mund të

përdorim metodën e reduktimit të kadmiumit.

Nitrati reduktohet në nitrit kur kampioni kalon nëpër një kolonë që përmban pluhur

kadmiumi të amalgamuar. Ky përcaktim do kryhet në të njëjtën mënyrë si me përcaktimin e

30

nitritit nëpërmjet NEDA-s dhe amidit sulfanilamid si edhe korrigjimit e pjesës së nitritit në

kampion.

Kolona e reduktimit mund të ndërtohet siç përshkruhet në këto metoda.

Aparati i përdorur është spektrometri (SF) me interval të gjatësisë së valës 190 – 1100 nm.

Përcaktimi i fosforit

Përbërjet e fosforit janë të pranishme rëndom në ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore me

origjinë nga shkarkimet urbane dhe industriale. Përqendrimet e larta të fosforit stimulojnë

prodhimin e shumtë të algave që shkaktojne bëjnë eutrofikimin e ujit.

Së pari të gjithë përbërësit e kombinuar të fosforit dhe fosfatit shndërrohen në ortofosfat. Ky i

fundit vepron me molibdatin e amonit duke formuar acid molibdofosforik. Përbërja e përftuar

nga reduktimi me acid askorbik ka një ngjyrë të quajtur blu molibdeni.

Aparati i përdorur është spektrofotometri (SF) me interval të gjatësisë së valës 190 – 1100

nm.

Kërkesa kimike për oksigjen

Lënda organike oksidohet nga një solucion standard i permanganatit të kaliumit në prani të

acidit sulfurik. Rezultati shprehet në përmbajtjen e oksigjenit, e cila është e barabartë me

konsumin e permanganatit. Kjo metodë është përdorur në rastet kur përmbajtja e klorit është

nën 20mg/l.

Përcjellshmëria

Përcjellshmëria është aftësia e ujit për të përcjellë rrymën elektrike dhe varet nga përqendrimi

i joneve në solucion. Përcjellshmëria matet me milisiemens për centimetër (mS/cm). Matja

duhet të kryhet në vendndodhje ose në terren menjëherë pasi të jetë marrë kampioni i ujit,

sepse përcjellshmëria ndryshon në varësi të kohës së ruajtjes.

Kripshmëria

Kripshmëria përcaktohet me salinometër. Këto instrumente janë krijuar për të matur

përcjellshmërinë e ujit të detit referuar ujit standard të detit. Në përgjithësi, përcjellshmëria

është masa e përqendrimit total të joneve në ujë. Përcjellshmëria e një solucioni elektrolit

zakonisht përcaktohet nëpërmjet një qarku elektrik me anë të të cilit rezistenca e qelizave që

përmbajnë elektrolitin krahasohet me rezistencën e solucionit standard.

Oksigjeni i tretur

Përqendrimi i oksigjenit të tretur varet nga veprimtaritë fizike, kimike dhe biokimike në

trupin ujor, dhe matjet e tij ofrojnë një tregues të mirë të cilësisë së ujit. Të gjithë kampionët e

marrë do të maten me metodën e Winkler-it.

Kërkesa biologjike për oksigjen

Kërkesa biologjike për oksigjen (BOD) është një indikator i rëndësishëm që mund të

vlerësojë nevojën për oksigjen veçanërisht në ujërat e zeza ose të ndotura. Në fakt BOD-ja

është përdorur për të matur praninë e lëndës organike në një kampion uji të degraduar

biokimikisht.

Përcaktimi i BOD-së (shprehur në mg/l) duhet të kryhet sa më shpejt të jetë e mundur pas

marrjes së kampionit, sepse temperatura mund te shkaktoje ndryshime te konsiderueshme te

përmbajtjes së kampionit mund të ndryshojë. Kampioni do të vendoset në shishen prej qelqi

dhe në temperaturë 5 ºC pa reagjentë për konservimin e tij.

31

Përcaktimi i BOD-së duhet të kryhet duke përcaktuar oksigjenin e tretur në kampion përpara

dhe pas periudhës së inkubacionit. Ndryshimi midis këtyre përbërjeve (shprehur në mg/l O2)

do të shprehë sasinë e BOD-së në kampionin e analizuar.

Qartësia e dukshme e ujit

Qartësia e dukshme e ujit (matur si dukshmëria e Secchi-t ose e diskut të zi) është një

madhësi e pëlqyeshme optike e turbullirës dhe që ka lidhje të menjëhershme mjedisore me

estetikën, kontaktin me ujin dhe habitatin e peshqve. Në kundërshtim me perceptimin e

zakonshëm, matja e qartësisë së dukshme nuk është subjektive dhe është më e saktë se matja

e turbullirës. Qartësia e dukshme e matur si dukshmëria horizontale e diskut të zi është e ndër

konvertueshme me dobesimin e drites zvogëlim të rrezes, një madhesi sasi optike e

rëndësishme që mund të monitorohet vazhdimit nga transmetueshmëria e rrezes.

Disku i zi (horizontal)

Metoda e diskut të zi – një matje e thjeshtë, e shpejtë dhe jo e kushtueshme e Davies-Colley

(1988), jep informacion në kohë reale që mund të ofrojë një udhëzues të vyer praktik për

marrjen e kampionëve gjatë punës për monitorimin e cilësisë së ujit. Dukshmëria e diskut të

zi ka meritën se kuptohet lehtësisht nga personat e zakonshëm. Dy janë aspektet kryesore të

qartësisë së ujit, të cilat i shqetësojnë personat që punojnë në këtë fushë: depërtimi i dritës

dhe qartësia e pamjes dukshme (p.sh. Davies-Colley dhe Vant, 1988; Davies-Colley et al,

1993). Këto dy aspekte shumë të ndryshme ndikohen ndjeshëm nga lënda pezull e thatë në

ujë dhe që të dy lidhen, por në mënyra të ndryshme, me cilësitë kryesore optike (drita,

përthithja dhe shpërndarja) të ujit, ndaj dhe duhet bërë dallimi mes tyre. Rekomandohet që

dukshmëria horizontale e trupit të zi (gama hidrologjike) dhe ekuivalenti i saj, koeficienti i

zvogëlimit të rrezes se drites, të merren si matje standarde të qartësisë së dukshme të ujit.

Disku i Secchi-t (horizontal)

Disku i Secchi-t është identik me diskun e zi të Secchi-t dhe mat cilësitë optike të ujit. Ky

disk modifikohet për të studiuar efektin e drejtimit të matjes (horizontal ose vertikal).

Krahasimi i dy matjeve mundëson vlerësimin e cilësive natyrale optike të ujit kundrejt

cilësive të dukshme.

6.3 Monitorimi i biodiversitetit

6.3.1 Monitorimi i habitateve

Monitorimi i habitateve do të përqendrohet në llojet e habitateve në Shtojcën I të renditur në

tabelën 5.3.2. Edhe nëse nuk përfshihen në 12 habitatet, pjesë e skemës së monitorimit do të

jenë të paktën habitatet prioritare të shënuar me yll. Të dhënat e mbledhura do të ruhen në një

bazë të dhënash, e cila do të zhvillohet, dhe që do të mbajë të dhënat bazë, të tilla si pika e

nisjes për vlerësimin e rezultateve të monitorimit. Viti i parë do të shërbejë për të krijuar të

dhënat bazë, ndërsa vrojtimet/vijuese do të ndihmojnë në matjen e ndryshimeve.

Metoda: Imazhe satelitore (sensorë nga distanca) kombinuar me transektet e përhershme dhe

pikat e fiksuara.

Periudha e monitorimit varet nga dinamika dhe ndryshimet në përbërjen e specieve për lloje

të veçanta habitatesh. Megjithatë, duke ditur qëllimin këtij programi monitorimi, i cili është

vlerësimi i ndikimeve të ndryshimeve klimatike në ekosistemet e DLDM-së dhe duke pasur

32

parasysh kostot që lidhen me zbatimin e programit të monitorimit, mendohet se është e

mjaftueshme një periudhë 3-5 vjet.

Kapaciteti i nevojshëm për marrjen e kampionëve në 5 lokalitete: 2 persona-ditë për punë në

terren, 1 ditë për përcaktimin e specieve të bimëve, 1 ditë për hedhjen e informacionit në

bazën e të dhënave.

Do të mblidhen të dhënat cilësore (përmbajtja dhe cilësia e habitateve) dhe sasiore (mbulimi

dhe sipërfaqja e habitateve). Vlerësimi i mëtejshëm i rezultateve të monitorimit duhet të

bazohet në vlerësimin e ndryshimeve në përmasat e habitateve, modelet e shpërndarjes dhe

përbërjes së specieve. Mund të përdoren teknika të ndryshme duke pasur parasysh

shumëllojshmërinë e metodave të renditjes dhe klasifikimit të përdorura gjerësisht në

studimin e vegjetacionit.

Përbërja e specieve dhe struktura e komuniteteve të bimëve

Përbërja e specieve dhe struktura e komuniteteve të bimëve i referohet përkatësisht listës së

specieve dhe abondancës së secilës specie brenda një grupi me shumë specie

bimësh. Për habitatet moçalore (kallamishtet dhe livadhet me lagështi) përbërja e specieve

matet

në sipërfaqet e sakta që konsiderohen të mjaftueshme për një grup përfaqësues

të specieve (p.sh. Whittaker dhe Levin 1977). Abondanca e specieve bimore në komunitetet e

bimëve barishtore zakonisht matet nëpërmjet mbulimit. Numri dhe përmasat e bimëve

individuale (ose degët ose filizat) përdoren gjithashtu për qëllime kërkimi në komunitetet

barishtore dhe më zakonisht në pyje. Mbulimi i specieve të veçanta në komunitetet barishtore

mund të matet me metoda të ndryshme që variojnë nga llogaritja e përgjithshme “me sy” deri

te përdorimi i kuadratit me kunja. Në komunitetet e zhytura bimore, abondanca e specieve

mund të matet duke vlerësuar direkt vegjetacionin në ujë të cekët. Në ujë të thellë për

vrojtime direkte nevojitet zhytja profesionale; shpesh përdoren edhe metoda alternative si

marrja e kamionëve me krehër ose kanxhë, të cilat mundësojnë një akses indirekt në

vegjetacion dhe lejojnë vlerësimin e abondancës relative të specieve.

Metodat e ndryshme kanë kosto të ndryshme (kohë dhe nevoja për trajnim) për zbatimin e

tyre dhe janë të pashmangshme preferencat lidhur me to; prandaj, përzgjedhja e metodës

bëhet duke marrë në konsideratë objektivat e projektit, burimet e disponueshme dhe

preferencat që mund të pranohen. Në projektet me shumë vrojtues mosmarrëveshja midis

vrojtuesve është një preferencë potenciale e rëndësishëme që duhet të merret parasysh.

Megjithatë, gjatë analizimit, preferencat mund të minimizohen nëpërmjet zbatimit të

metodave standarde. Duke pasur parasysh nevojën për metoda kosto efektive, për

komunitetet barishtore rekomandohet përdorimi i llogaritjes së mbulimit me kategori me

mbulim më të gjerë si metoda Braun-Blanquet dhe për komunitetet hidrofite rekomandohet

metoda e Jensen-it.

Sensorë nga distanca për krijimin e hartës së vegjetacionit dhe habitateve

Për kalibrimin e klasifikimit të sensorëve nga distanca, do të vendosen të paktën 30 pika në

ngastra toke 20x20m (mundësisht 60x60m) në secilin lloj vegjetacioni (Shtojca 8.1 A). Në

rastet kur vegjetacioni është i shpërndarë në breza të ngushtë (<20m), duhet të modifikohen

protokollet: për secilën pikë do të zgjidhen 3 kampione (me distancë 20m midis kampioneve)

në mes të brezit duke u siguruar që lloji i vegjetacionit të jetë i njëjti në të 3 kampionet. Për

verifikimin dhe testimin e shkallës së gabimit, do të zgjidhen 30 pika të tjera (të ngjashme me

kalibrimin) në mënyrë rastësore në secilin lloj vegjetacioni (hidrofite, kallamishte dhe livadhe

me lagështi) dhe të do nxirren koordinatat e tyre për kontroll në terren. Secila pikë do të

33

vizitohet në qershor ose në korrik dhe do të vendoset në terren lloji i vegjetacionit dhe do të

kryhen matjet e thellësisë së ujit.

Mes kallamishteve duhet të testohet realizimi i ndarjes së ngastrave të dominuara nga Typha

dhe Phragmites dhe në këtë mënyrë duhet të merren disa pika për secilin lloj vegjetacioni.

Nevojitet një hartë e llojeve të vegjetacionit që do të monitorohen për të finalizuar protokollin

dhe shpërndarjen e njësive të kampionimit (protokolli i Jensen 1977).

Harta e vegjetacionit

Vlerësimi i shkallës së ndryshimeve, vendndodhjes dhe mbulimit të habitateve dhe specieve

kërkon krijimin e një reference. Duke pasur parasysh se aktualisht nuk ka asnjë vlerësim të

këtyre karakteristikave, është e nevojshme një hartë e vegjetacionit (moçalit) të zonës së

DLDM-së. Një shkallë e saj prej 1/25000 deri në 1/50000 duhet të jetë e mjaftueshme.

Harta do të nevojitet për lokalizimin e vendit të marrjes së kampionit për monitorimin e

moçaleve.

Gjithashtu, nga harta mund të nxirren disa indikatorë si numri, shkalla dhe vendndodhja e

sipërfaqeve të llojeve të moçalit dhe parametrave të të tablosë (distanca, habitatet aty pranë

etj.) Harta e vegjetacionit duhet të përfshijë përdorimin e tokës në zonën e DLDM-së

që është një nga nxitësit më të rëndësishëm të ndryshimeve ekologjike në moçale. Harta

duhet të përditësohet çdo 5-10 vjet, me përditësim mundësisht më të shpeshtë për habitatet

prioritare.

Përveç hartës së vegjetacionit e cila do të jepte një ide të përgjithshme të ndryshimeve në

mbulimin e vegjetacionit, siç përmendet më sipër, propozohet që habitatet e mëposhtme të

monitorohen veças, në mënyrë që të lejohet një identifikim më i mirë i ndryshimeve dhe i

tendencave të tyre:

1130 Grykëderdhjet

Është një nga llojet kryesore të habitatit në zonën e DLDM-së. Do të mblidhen dhe do të

përpunohen të dhëna cilësore dhe sasiore për përbërjen e zoobentosit, fitobentosit,

makrociteve, fitoplanktonit dhe zooplanktonit (përfshirë indekset). Propozohet që të

monitorohen si grykëderdhja e Drinit ashtu edhe ajo e Matit.

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet

Vendndodhja e zonave të monitorimit: grykëderdhjet e lumenjve Drin dhe Mat

1150 Lagunat bregdetare

Ky lloj habitati gjendet në të dy anët e lumit Drin (Merxhan, Zaje dhe Cekë) dhe në jug të

lumit Mat (laguna e Patokut). Do të mblidhen dhe do të përpunohen të dhëna për përmasat e

lagunave, të dhëna cilësore dhe sasiore për përbërjen e zoobentosit, fitobentosit, makrociteve,

fitoplanktonit dhe zooplanktonit (përfshirë indekset).

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet, dy herë në vit (pranverë dhe vjeshtë).

Vendndodhja e zonave të monitorimit: të paktën 2 stacione për marrjen e kampioneve (të

përhershme) për secilën lagunë.

34

1410 Livadhet mesdhetare me kripë (Juncetalia maritimi)

Janë të përhapura gjerësisht përgjatë bregdetit të DLDM-së.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune, Vain, Tale, Fushë Kuqe-Patok

1420 Shkurret halofile mesdhetare dhe termo-Atlantike (Sarcocornetea

fruticosi)

Edhe ky lloj habitati është i përhapur gjerësisht brenda zonës së DLDM-së.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune, Vain, Tale, Patok

1510* Stepat mesdhetare me kripë (Limonietalia)

Vihet re prania e habitatit të rrallë dhe të pa vazhdueshëm në sipërfaqe të vogla brenda zonës

së DLDM-së.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune, Vain, Tale, Patok

2110 Dunat ranore embrionike mesdhetare

Ky është një lloj shumë i rrallë habitati brenda zonës së DLDM-së, kryesisht përgjatë plazhit

me rërë të Tales dhe veriut të Kunes.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Tale dhe Kune (të paktën 2 lokalitete)

2120 Vegjetacioni i dunave ranore me Ammophila arenaria

Ky është një tjetër lloj habitati i rrallë brenda zonës së DLDM-së, i cili gjendet përgjatë

dunave ranore të Tales dhe veriut të Kunes.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Tale dhe veri i Kunes (të paktën 2 lokalitete)

2190 Gropat e lagështa midis sistemeve të dunave të dominuara nga Erianthus ravennae

dhe Schoenus nigricans

Ky është një lloj i rrallë habitati që gjendet kryesisht përgjatë bregut me rërë të Tales dhe në

veri të Kunes.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Tale dhe veri i Kunes (të paktën 2 lokalitete)

2270* Pyjet me pisha mbi dunat ranore me Pinus halepensis, P.pinea, P. pinaster

35

Është një habitat që gjendet kryesisht në Kune dhe Vain (në veri dhe në jug të deltës së

Drinit).


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune dhe Vain

3280 Lumenjtë mesdhetarë me rrjedhë konstante me specie Paspalo-Agrostidion dhe

mbulesa të varura të Salix dhe Populus alba

Habitat i rrallë i gjetur përgjatë rrymës së poshtme dhe grykëderdhjes së lumenjve Mat dhe

Drin

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet.

Vendndodhja e zonave të monitorimit: grykëderdhjet e lumenjve Mat (e vjetra dhe ajo

aktuale) dhe Drin

91F0 Pyjet e përziera aluvionale dhe lumore me Quercus robër, Ulmus minor, Alnus

glutinosa dhe Fraxinus angustifolia

Megjithëse disa pjesë të këtyre lloj pyjesh janë dëmtuar në 20 vitet e fundit nga prerja e

jashtëligjshme e drurëve dhe erozioni bregdetar, në Kune, Vain, Tale dhe Fushë Kuqe- Patok

gjenden disa sipërfaqe të mira pyjesh të përziera aluvionale dhe lumore.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune, Vain, Tale, Patok-Fushë Kuqe

92A0 Pyjet aluvionale mesdhetare dhe lumore me Populus alba

Është i pranishëm një habitat i rrallë brenda DLDM-së që gjendet në Kune, Vain dhe Tale.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune, Vain, Tale.

6.3.2 Monitorimi i florës

Programi i monitorimit të florës do të përqendrohet në dy çështje: monitorimi i ndryshimeve

në fenologjinë e bimëve dhe monitorimi i specieve të bimëve invazive (aliene) që mund të

përfitojnë nga ndryshimet klimatike për t’u përhapur më tej në zonën e DLDM-së.

6.3.2.1 Monitorimi i ndryshimeve në fenologjinë e bimëve

Ndryshimet klimatike pritet të shkaktojnë ndryshime në fenologjinë e bimëve. Prandaj gjatë

këtij programi monitorimi është parashikuar ngritja e të paktën dy stacioneve për vrojtime

fenologjike. Në këto stacione vrojtimesh do të mblidhen në dhënat për fillimin e stinës së

lulëzimit për disa specie të përzgjedhura bimësh (kryesisht pemët që mund të vrojtohen

lehtë).

Periudha e monitorimit: çdo vit (gjatë periudhës së lulëzimit)

36

Vendndodhja e monitorimit: Pato-Fushë Kuqe dhe Kune-Vain. Vendndodhja e përshtatshme

e stacioneve do të përcaktohet në konsultim me stafin që administron zonën e mbrojtur.

6.3.2.2 Monitorimi i specieve invazive

Disa specie aliene të futura në Shqipëri në mënyrë aksidentale ose të qëllimshme nga

kontinentet e tjerë mund të përfitojnë nga skenarët e pritshëm të ndryshimeve klimatike dhe

prandaj ato duhet të mbahen nën vrojtim të vazhdueshëm, në mënyrë që të mund të merren

masa për mbajtjen e tyre në kontroll dhe shmangien e përhapjes së tyre të mëtejshme dhe

rrezikimin e specieve autoktone.

Robinia pseudacacia

Origjina: Juglindje e SHBA-së, Illinois, Indiana dhe Missouri

Emri në shqip: Akacie

Në zonën e DLDM-së pemët e Robinia gjenden përgjatë rrugëve por edhe brenda pyjeve

aluvionale dhe vendbanimeve të njerëzve aty pranë. Do të matet sipërfaqja e zënë nga

Robinia dhe numri i pemëve individuale për njësi (10 ose 20 m2) në të paktën 2 stacione

vrojtimi.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: për t’u vendosur

Populus x canadensis (Populus deltoides Marsh. x Populus nigra L.)

Origjina: Amerika e Veriut

Emri në shqip: Plep Kanadez

Populus x canadensis është natyralizuar pothuajse në të gjithë Shqipërinë. Në zonën e

DLDM-së ai haset përgjatë rrugëve, në vendbanimet aty pranë, përgjatë kopshteve dhe

rrjedhës së lumenjve Drin dhe Mat. Do të matet sipërfaqja (m2) e zënë nga Plepi Kanadez

dhe numri i pemëve individuale për njësi (10 ose 20 m2) në të paktën 2 stacione vrojtimi.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: për t’u vendosur

Oenothera biennis

Origjina: Afrikë

Emri në shqip: Enotherë dyvjeçare

Oenothera biennis përbën një kërcënim për speciet autoktone të florës së dunave ranore. Ajo

është futur dhe është vënë re për herë të parë gjatë zonës bregdetare të Shqipërisë përfshirë

zonën e DLDM-së rreth 2-3 dekada më parë. Kjo specie vërehet shumë shpesh në dunat

ranore të Kunes, në veri në ishullit të Kunes si edhe në veri të grykëderdhjes së lumit Mat. Do

të matet sipërfaqja (metër katrorë dhe përqindja) e dunave ranore të pushtuara nga kjo specie

aliene dhe numri i pemëve individuale për njësi (5 ose 10 metër katrorë) në të paktën dy

stacione vrojtimi.

37


Vendndodhja e zonave të monitorimit: dunat ranore në veri të ishullit të Kunes dhe

grykëderdhja e lumit Mat.

Aster squamatus

Origjina: Amerikë

Emri në shqip: Aster luspor

E vënë re për herë të parë pranë portit të Durrësit në vitin 1979, kjo specie aliene tashmë

është përhapur në zonën e ulët bregdetare të Shqipërisë, kryesisht përgjatë rrugëve, brigjeve

të lumenjve, dunave ranore, arave dhe shkëmbinjve. Aster squamatus mund të konsiderohet

një kërcënim i lartë potencial për florën autoktone në të ardhmen e afërt. Do të matet

sipërfaqja (metër katrorë dhe përqindja) e dunave ranore të pushtuara nga kjo specie aliene

dhe numri i pemëve individuale për njësi (5 ose 10 metër katrorë) në të paktën dy stacione

vrojtimi.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: dunat ranore në veri të ishullit të Kunes, grykëderdhja

e lumit Mat dhe Tale

Dittrichia viscosa

Origjina: Amerikë

Emri në shqip: Mugashtër

Është shumë e zakonshme dhe e përhapur në zonën e DLDM-së, kryesisht në arat e

braktisura, përgjatë rrugëve, dunave ranore etj. Përbën një kërcënim serioz për florën

autoktone të zonës së DLDM-së. Do të matet sipërfaqja (metër katrorë dhe përqindja) e

dunave ranore të pushtuara nga kjo specie aliene dhe numri i pemëve individuale për njësi (5

ose 10 metër katrorë) në të paktën dy stacione vrojtimi.




Amorpha fruticosa

Origjina: Amerika e Veriut

Emri në shqip: Skerbull, shfenc, shkalojë

Amorpha fruticosa është një shkurre që rritet në lartësi deri në 5-6 m. Kjo specie është futur

me qëllim që të mbrojë brigjet e lumit nga erozioni. Sot kjo specie aliene është shndërruar në

një specie të zakonshme në pyjet aluvionale përgjatë rrjedhës së lumenjve Drin dhe Mat. Ajo

përbën një kërcënim potencial për pemët autoktone të DLDM-së. Do të matet sipërfaqja

(metër katrorë) e zënë nga kjo shkurre aliene dhe numri i pemëve individuale për njësi (10

ose 20 metër katror) në të paktën 2 stacione vrojtimi.


38

Vendndodhja e zonave të monitorimit: rrjedha e poshtme dhe/ose grykëderdhjet e lumenjve

Drin dhe Mat

Cuscuta sp. Div.

Origjina: Amerika e Veriut, Australi

Emri në shqip: Rroth, Viranot, Tel i Nuses, Kuskutë

Kjo është një bimë parazitare shumë e zakonshme dhe e përhapur veçanërisht në arat e

braktisura, përgjatë rrugëve dhe hekurudhave, dunave ranore etj. Në dunat ranore të

grykëderdhjes së lumit Mat ka shenja të qarta të pushtimit të kësaj specieje, duke përbërë

kështu një kërcënim për speciet e bimëve autoktone të pushtuara nga Cuscuta. Ajo është një

parazit i specieve të bimëve autoktone si Xanthium strumarium, Echinophora spinosa,

Euphorbia paralias dhe Calystegia soldanella. Do të matet sipërfaqja (m2 dhe përqindja) e

dunave ranore të pushtuara nga kjo specie aliene dhe numri i pemëve individuale për njësi (5

ose 10 metër katrorë) në të paktën dy stacione vrojtimi.




6.3.3 Monitorimi i faunës

6.3.3.1 Monitorimi i shpendëve

Për qëllime të këtij programi monitorimi, janë me interes për t’u matur: (i) ndryshimet e

shpendëve dimërues të ujit (numri i specieve dhe numri gjithsej i individëve që vijnë dhe e

kalojnë dimrin në DLDM); (ii) ndryshimet në riprodhimin e shpendëve dhe (iii) ndryshimet

në fenologjinë e specieve (d.m.th. koha e arritjes së specieve të para vizitore në verë të tilla si

dallëndyshet, lejleku i bardhë etj.)

Mënyra më ekonomike për të studiuar shpendët është ndoshta kryerja e një sërë numërimesh

në zonat e paracaktuara për një periudhë të caktuar kohe në të gjithë zonën e DLDM-së. Këto

vendndodhje duhet të gjenden në llojet e ndryshme të habitateve dhe të zonave që gjenden

brenda kufijve të zonës BNP. Do të ishte mirë që të kryheshin gjithashtu llogaritje më të

shpeshta (d.m.th. javore) gjatë sezonit të shumimit, shtegtimeve të vjeshtës dhe pranverës dhe

dimërimit.

Llogaritjet e shpendëve që shumohen do të ishte mirë të kryheshin duke ecur në transektet e

shtresëzuara përgjatë shtigjeve që përfshijnë shumicën e habitateve që gjenden brenda zonës

së DLDM-së. Llogaritjet e transektit të shtresëzuar mund të përdoren edhe për monitorimin e

përgjithshëm të shpendëve. Është shumë i rëndësishëm fakti që, nëse duam që këto llogaritje

të jenë të krahasueshme, duhet të ndiqen të njëjtat rrugë dhe të shpenzohet e njëjta kohë për

secilën llogaritje individuale gjatë sezonit të shumimit në vendndodhje të ndryshme. Skema

mundëson informacion shumë të rëndësishëm për (1) ndryshimet në përmasat e popullatës,

(2) ndryshimet në suksesin e shumimit dhe (3) përqindjen e mbijetesës së të rriturve.

Vëmendja do të përqendrohet në shumimin e shpendëve të ujit në kallamishtet e gjetura në

Cekë (Vain), në pyjet lumore të grykëderdhjes së Drinit dhe Matit dhe në ishullin e vogël të

Kunes.

39

Llogaritjet e shpendëve të ujit në mes të dimrit do të kryhen në të njëjtën mënyrë siç janë

kryer në vitet e kaluara, duke përdorur të njëjtat transekte dhe pika të llogaritjes, në mënyrë

që të dhënat të mund të krahasohen nga viti në vit.

Një tjetër metodë që kërkon një nivel të lartë trajnimi dhe që mund të jetë diçka që mund të

vihet në praktikë në të ardhmen është përdorimi i rrjetave të najlonit dhe unazimi i shpendëve

të kapur, për të njëjtën periudhë në intervale të rregullta.

Periodiciteti: çdo 3 vjet (shpendët dimërues: dhjetor/janar; shpendët gjatë riprodhimit:

maj/qershor; shpendët shtegtarë dhe vizitorët gjatë verës: në fillim të pranverës (mars)

Vendndodhja e zonave të monitorimit: për t’u vendosur në konsultim me stafin për

administrimin e zonave të mbrojtura.

6.3.3.2 Monitorimi i gjitarëve

Do të përqendrohemi te lakuriqët e natës (Chiroptera) dhe lundra (Lutra lutra)

Monitorimi i lakuriqëve të natës. Mënyra më e shpejtë dhe më e lehtë për të monitoruar

lakuriqët e natës është përdorimi i detektorit të lakuriqëve të natës. Mënyra më e mirë për të

matur ndryshimet në fenologjinë e lakuriqëve të natës (d.m.th. kohën e letargjisë ose ushqimit

të të vegjëlve) është monitorimi duke ecur në të njëjtin shteg në fillim të pranverës dhe në

fund të vjeshtës gjatë natës, duke qenë se lakuriqët e natës janë kafshë nate. Është e mundur

që të përdoren rrjetat e najlonit për të kapur lakuriqët e natës, por edhe në këtë rast nevojitet

trajnimi i duhur nëse do të përdoret kjo metodë. Një mënyrë tjetër është monitorimi i

përmasave të popullsisë në vendet e strehimit, megjithatë duhet treguar kujdes që të mos

shqetësohen popullatat e strehuara.

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet (dy herë: në fillim të pranverës dhe në fund të vjeshtës dhe

në dimër)



Monitorimi i lundrës (Lutra lutra) mund të kryhet nëpërmjet studimeve në rrjedhën e

poshtme dhe në grykëderdhjen e lumenjve Drin dhe Mat, duke kërkuar shenja të përdorimit të

zonës nga lundrat, të tilla si gjurmët dhe jashtëqitjet/fekalet. Numri jashtëqitjeve gjatë

rrjedhës së lumit prej 200 m do të numërohet gjithmonë në të njëjtin stacion vrojtimi (transekt

i përhershëm).

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet (dy herë: në fillim të pranverës dhe në fund të vjeshtës)

Vendndodhja e zonave të monitorimit: rrjedha e poshtme dhe/ose grykëderdhjet e lumenjve

Mat dhe Drin

6.3.3.3 Monitorimi i reptilëve dhe amfibëve

Vëmendja do të përqendrohet në breshkat detare dhe disa reptilë të përzgjedhur që jetojnë në

tokë, të cilët mund të vrojtohen më me lehtësi. Për qëllim të këtij programi monitorimi,

objektivi i të cilit është vlerësimi i efekteve të ndryshimeve klimatike në ekosistem, do t’i

kushtohet vëmendje matjes së ndryshimeve në fenologjinë e specieve, si për shembull sezoni

40

i aktivizimit të parë dhe sezoni i letargjisë si edhe shtegtimi në vende më të ngrohta, siç mund

të ndodhë në rastin e breshkave detare.

Breshkat detare

Monitorimi i breshkave detare duhet të kryhet çdo 3 vjet, në fillim të pranverës (mars/prill)

dhe në fund të vjeshtës (tetor/nëntor), për të matur kohën e mbërritjes dhe largimit të tyre nga

zona e DLDM-së për ushqim. Duke qenë se deri tani nuk ka të dhëna për përpjekje të

breshkave të detit për t’u riprodhuar në bregun e Adriatikut, monitorimi i suksesit të

riprodhimit nuk konsiderohet si i lidhur me këtë skemë monitorimi. Breshkat e kapura nga

rrjetat e peshkatarëve (Stavnik) do të maten, do të shënjohen (unazohen) dhe do të lirohen.


Vendndodhja e zonave të monitorimit: Patok

Reptilët që jetojnë në tokë

Speciet e reptilëve që mund të vrojtohen më me lehtësi në terren janë gjarpërinjtë e ujit

(Natrix natrix, N. Tessellata), breshka Testudo hermanni dhe Emys orbicularis.

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet (dy herë, në fillim të pranverës (mars/prill), në fund të

vjeshtës dhe dimrit (nëntor/shkurt).



Amfibët

Si në rastin e vertebrorëve që jetojnë në tokë, objektivi do të jetë matja e ndryshimeve në

fenologjinë e specieve. Mënyra më ekonomike për të monitoruar amfibët është ajo e

numërimeve ose e transekteve në zonat e paracaktuara (biotope me ujë të ëmbël) për një

periudhë të caktuar kohore. Në këtë skemë monitorimi rekomandohet të përfshihet edhe

monitorimi i fillimit të kohës së sezonit të riprodhimit (dita dhe muaji i pjelljes së vezëve në

pellgjet me ujë të ëmbël) dhe kohës së letargjisë së specieve për disa specie të përzgjedhura,

të tilla si Bufo bufo, Rana lessonae, R. balcanica.

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet (dy herë, në fillim të pranverës (mars/prill), në fund të

vjeshtës dhe dimrit (nëntor/shkurt).



6.3.3.4 Monitorimi i peshqve dhe peshkimit

Peshqit janë një nga elementët më të rëndësishëm të jetës ujore në ekosistemet ujore të

ndërmjetme. Çdo ndryshim në përbërësit fizikë, kimikë dhe biologjikë të ekosistemeve ujore

të DLDM-së do të ketë ndikim si në përbërjen e specieve ashtu edhe në dendësinë e

popullatës, gjë që do të vërehet në ndryshimet në peshkim.

Mënyra më ekonomike për të monitoruar peshkimin në zonën e DLDM-së do të jetë

mbledhja e të dhënave për peshkimin nga grupet e peshkatarëve (të licencuar dhe të pa

licencuar) që veprojnë në zonën e studimit. Burime të tjera të dhënash janë ato të ofruara nga

41

Departamenti i Peshkimit në Lezhë dhe Kurbin dhe Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe

Administrimit të Ujërave. Të gjitha këto të dhëna do të regjistrohen dhe do të krahasohen nga

viti në vit.

Të dhënat nga peshkimi që përdor ndriçimin dhe ai me rrjeta do të përdoren për të monitoruar

ndryshimet në llojet e peshqve dhe në strukturën e popullatës së specieve të peshqve në

lagunat lumore dhe bregdetare të Merxhanit, Zajes, Cekës dhe Patokut.

Periudha e monitorimit: çdo vit

Vendndodhja e zonave të monitorimit: Kune (Merxhan), grykëderdhja e lumit Drin, Vain

(Zaje, Cekë), Tale dhe grykëderdhja e lumit Mat dhe laguna e Patokut.

6.3.3.5 Monitorimi i insekteve

Fluturat (Lepidoptera), brumbujt (Colepteran) dhe pilivesat (Odonata) konsiderohen si

taksonet kryesore për monitorim. Studimi i këtyre taksoneve duhet të kryhet një herë në muaj

gjatë fillimit të pranverës dhe fundit të vjeshtës, në mënyrë që të mund të matim kohën e

aktivizimit (në fillim të pranverës) dhe të pasivitetit (fundi i vjeshtës). Mënyra më ekonomike

për të studiuar insektet është ndoshta kryerja e një sërë numërimesh ose transektesh (ecja e

Pollard-it) në zonat e paracaktuara për një periudhë të caktuar kohe në të gjithë zonën e

DLDM-së. Këto vendndodhje duhet të gjenden në llojet e ndryshme të habitateve dhe zonave

të gjendura brenda kufijve të zonës së studimit.




6.3.4 Monitorimi hidrobiologjik

Pjesë e këtij programi monitorimi do të jetë monitorimi i fitoplanktonit dhe zooplanktonit për

lagunat detare dhe bregdetare si edhe i fizobentosit dhe zoobentosit për ujërat rrjedhëse dhe

ato të ndenjura. Ato do të maten të paktën dy herë në vit, në pranverë dhe në vjeshtë.

Fitoplanktoni dhe fitobentosi do të maten në prill dhe në shtator, ndërsa zooplanktoni dhe

zoobentosi do të maten në maj dhe në tetor. Matja do të përsëritet çdo tre vjet. Pjesë e

monitorimit hidrobiologjik do të jetë edhe matja e përmbajtjes së klorofilit a dhe klorofilit b,

duke përdorur fotospektrometrinë.

Do të mblidhen dhe do të përdoren të dhënat cilësore dhe sasiore të përbërjes së planktonit

dhe komunitetit bentik të deltave të Drinit dhe Matit dhe lagunave në afërsi të tyre.

Do të merren kampione në të paktën 2 pika kampionimi, duke përdorur rrjeta planktoni dhe

bentike.

Periudha e monitorimit: çdo 3 vjet (dy herë: pranverë (prill/maj) dhe vjeshtë (shtator/tetor)

Vendndodhja e zonave të monitorimit: Merxhan, Zaje, Cekë, Patok, grykëderdhjet e Drinit

dhe Matit.

42

Përdorimi i GPS-së dhe kamerave dixhitale për të regjistruar shtigjet, transektet, pikat e

numërimit dhe gjetjet e tjera gjatë aktivitetit të monitorimit për habitatet, bimët dhe kafshët

është i detyrueshëm, prandaj të dhënat futen dhe ruhen në bazën e të dhënave dhe në

formatin GIS.

7. Sistemi i menaxhimit të cilësisë (SMC)

Me rekomandim të OBM-së informacioni hidrometeorologjik duhet të ndjekë të gjithë hapat

e Sistemit të Menaxhimit të Cilësisë, SMC. Ky sistem është një sistem menaxhimi që drejton

dhe kontrollon shërbimin hidrometeorologjik në lidhje me cilësinë e tij. Veprimtaritë

përgjithësisht përfshijnë si më poshtë:

Hartimi i një politike për cilësinë dhe i objektivave për cilësinë

Planifikimi i cilësisë

Kontrolli i cilësisë

Sigurimi i cilësisë

Përmirësimi i cilësisë

Dihet që “cilësia” është një term subjektiv, i cili pasqyron kërkesën që karakteristikat dhe

veçoritë totale të një produkti ose shërbimi të përmbushin një nevojë ose përdorim specifik.

Ky term duhet të komunikojë një nivel të lartë performance konsistente, besueshmërie dhe

qëndrueshmërie të përgjithshme gjatë plotësimit dhe përmbushjes së nevojave të

identifikuara.

Metodologjia më efikase që mundëson përcaktimin e shkallës së plotësimit të kërkesave nga

karakteristikat e brendshme është ISO. Duke pasur parasysh këtë metodologji duhet të

qartësojmë se ekzistojnë karakteristika/parametra kryesorë të ndryshëm:

Kur kemi të bëjmë me produkte karakteristikat janë kryesisht teknike. Në këtë rast duhet të

vlerësohet aksesi, disponueshmëria, funksionaliteti dhe jetëgjatësia.

Kur kemi të bëjmë me shërbime, karakteristikat e cilësisë kanë një dimension njerëzor. Në

këtë rast është e nevojshme që të vlerësohet koha e pritjes, koha e dorëzimit, saktësia dhe

aksesi.

Qëllimi i ISO 9000 QMS është të mundësojë një kuadër menaxhimi në mënyrë që organizata

të përmbushë kërkesat e zbatueshme, të kontrollojë proceset e saj dhe të minimizojë rreziqet

dhe në fund të plotësojë nevojat dhe pritshmëritë e përdoruesve/klientëve të saj.

Ky standard përfshin disa përkufizime të rëndësishme, të cilat janë përshkruar shkurtimisht

në Shtojcën 1, në fund të këtij dokumenti.

8. Arkivimi dhe përpunimi i të dhënave

8.1 Të dhënat hidrometeorologjike

Procesi i mbledhjes dhe arkivimit të informacionit hidrometeorologjik është një temë shumë e

rëndësishme në programin e monitorimit. Pika e parë ku do të mblidhet ky informacion

hidrometeorologjik është Agjencia Rajonale Mjedisore (ARM) në qytetin e Lezhës. Kjo

qendër do të pajiset me kompjutera dhe marrës.

43

Informacioni i stacioneve automatike (stacionet meteorologjik stacioneve për

parashikimin e motit dhe matjen e nivelit të ujit) do të shkarkohet një herë në

dhjetë ditë.

Informacioni i stacioneve tradicionale (stacioneve meteorologjike dhe

hidrometrike) do të mblidhet një herë në muaj (në fund të çdo muaji) në Institutin

e Energjisë, Ujit dhe Mjedisit. Pas kryerjes së kontrollit të cilësisë së këtyre të

dhënave, një kopje e këtij informacioni do t’i dërgohet ARM-së.

Në ARM, pas kontrollit të cilësisë së të gjitha të dhënave, do të kryhet një perpunim paraprak

llogaritje e të dhënave hidrometeorologjike para përpunimit. Mesatarja/shuma mujore do të

llogaritet për secilin element dhe secilin stacion. Të dhënat e papërpunuara dhe ato të

përpunuara do t’i dërgohen Ministrisë së Mjedisit. Arkiva e te dhenave do te jete e ndare ne

dy pjese Arkivimi i të dhënave do të kryhet në dy faza: të dhënat e papërpunuara dhe të

dhënat e mesatares/shumës mujore.

8.2 Të dhënat mjedisore

Informacioni që lidhet me mjedisin (cilësinë e ujit) është më i ndërlikuar. Procesi i mbledhjes

së kampioneve duhet të koordinohet me punën në laborator, sepse laboranti duhet të dijë sa

kampione do të vijnë dhe kohën mesatare të arritjes së tyre në laborator. Çdo kampion duhet

të ketë etiketën e identifikimit, e cila përmban informacionin e mëposhtëm: emrin e studimit,

numrin ose emrin e stacionit ku është marrë kampioni, thellësinë e marrjes së kampionit, të

dhënat dhe kohën e marrjes së kampionit, emrin e personit që ka marrë kampionin, të dhëna

të shkurtra për motin dhe kushtet e tij të jashtëzakonshme në kohën e marrjes së kampionit

etj.

Ruajtja e kampionit do të varet nga parametrat që do të analizohen në këtë kampion, për

shembull: kampioni për alkalinitetin, TOC/TIC, COD, nitriti i amonit, nitrati, azoti total,

fosfori dhe fosfori total duhet të analizohen brenda 24 orësh pasi është marrë kampioni dhe

ky i fundit do të ruhet në temperaturë 4 ºC; për BOD, oksigjenin e tretur, pH-në, kampioni

duhet të analizohet brenda 6 orësh pas marrjes; disa parametra të tjerë mund të analizohen

deri në 7 ditë pas marrjes së tyre, por kampioni duhet të ruhet në temperaturë 4 ºC.

Kampionet për analizën kimike duhet të mbërrijnë në laboratorin e analizave dhe të

analizohen brenda 24 orësh nga marrja, pasi disa lloje mund të ndryshojnë gjatë ruajtjes.

Zbatimi i një programi të monitorimit mjedisor ka kerkesa specifike kërkon akses në burime,

përfshirë një laborator të pajisur mirë, hapësira për zyrë dhe pajisje për punë në terren,

transport dhe personel të kualifikuar.

Realizimi i programit të monitorimit kërkon ambiente laboratorike që plotësojnë kërkesat e

GLP-së, në zbatim të sigurimit të cilësisë, dhe një personel të kualifikuar për këtë punë

analitike. Përveç punës në laborator, për punën në terren nevojitet ngritja e një laboratori të

përkohshëm në zonën e monitorimit. Ky laborator është një laborator i lëvizshëm me pajisje

ekspeditash dhe mjete për punë në terren. Sigurimi i cilësisë duhet të kryhet në këtë laborator.

Megjithatë, nëse zona e monitorimit është e madhe ose nëse transportimi i kampionit është i

vështirë, mund të ngrihen laboratorë rajonalë, të cilët do të përdoren vetëm për analizimin dhe

që nuk kanë nevojë për pajisje të sofistikuara dhe personel shumë të kualifikuar.

Për transportin e kampionit në laboratorin në terren ose në laboratorin qendror nevojitet një

mjet i posaçëm, i cili duhet të jetë një makinë fuoristradë 4x4. Për marrjen e kampioneve në

44

det dhe në laguna, stacionet e marrjes së kampioneve mund të duhet të përdorin varka, të cilat

do të kenë pajisje dhe staf të nevojshëm.

Transporti i kampioneve duhet të kryhet në përputhje me parametrat individualë, të cilët do të

analizohen në kampion.

Analiza kimike mund të kryhet në laboratorin analitik të IEUM-së.

Rezultatet e analizës kimike do të arkivohen në Ministrinë e Mjedisit dhe në ARM-në e

Lezhës.

8.3 Monitorimi biologjik

8.3.1 Të dhënat e monitorimit hidrobiologjik

Mbledhja dhe përpunimi i të dhënave/kampioneve hidrobiologjike, si fitoplanktoni,

fitobentosi, zooplanktoni dhe zoobentosi duhet të koordinohen me punën hidrometeorologjike

dhe hidrokimike si edhe me punën në laborator, sepse laboranti duhet të dijë sa kampione do

të vijnë dhe kohën e përafërt të mbërritjes së tyre në laborator. Çdo kampion duhet të ketë

etiketën e identifikimit, e cila tregon: emrin e studimit, numrin ose emrin e stacionit ku është

marrë kampioni, vendndodhjen, thellësinë e marrjes së kampionit, të dhënat dhe kohën e

marrjes së kampionit, emrin e personit që ka marrë kampionin, të dhëna të shkurtra për motin

dhe kushtet e tij të jashtëzakonshme në kohën e marrjes së kampionit etj.

Zbatimi i një programi të monitorimit hidrobiologjik kërkon akses në burime, përfshirë një

laborator të pajisur mirë, hapësira për zyrë dhe pajisje për punë në terren, transport dhe

personel të kualifikuar. Departamentet e Biologjisë dhe Bioteknologjisë dhe Muzeu i

Shkencave të Natyrës janë institucione të specializuara për të kryer këtë monitorim

hidrobiologjik.

Marrja e kampioneve në det dhe në laguna mund të kryhet me varka, të cilat do të kenë

pajisjet dhe stafin e nevojshëm.

Transporti i kampioneve duhet të kryhet në përputhje me parametrat individualë, të cilët do të

analizohen në kampion.

Analiza hidrobiologjike e kampioneve mund të kryhet në departamentet e lartpërmendur dhe

në laboratorët e Fakultetit të Shkencave të Natyrës ku do të mbahet arkivi i këtyre të dhënave

të monitorimit.

Rezultatet e monitorimit hidrobiologjik do t’i raportohen dhe do të ruhen në Ministrinë e

Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave si edhe në ARM-në e Lezhës.

8.3.2 Të dhënat e monitorimit të biodiversitetit

Mbledhja e të dhënave për habitatet, taksonet e bimëve dhe kafshëve që do të jenë pjesë e

programit të monitorimit do të koordinohet nga Muzeu i Shkencave të Natyrës, edhe pse do të

ketë shumë grupe dhe individë që mund të angazhohen në mbledhjen e të dhënave. Të dhënat

për fenologjinë e specieve të bimëve dhe kafshëve do të mblidhen kryesisht nga stafi për

administrimin e zonës së mbrojtur të DLDM-së, amatorët dhe anëtarët e OJQ-ve mjedisore

lokale, peshkatarët dhe gjuetarët e zonës, të cilët do të trajnohen përpara nisjes së zbatimit të

programit të monitorimit. Krijimi i një rrjeti vrojtuesish/raportuesish lokalë ka shumë rëndësi

në mënyrë që të kemi një sistem monitorimi të biodiversitetit të qëndrueshëm, me kosto të

ulët, të thjeshtë dhe afatgjatë.

45

Përpunimi i imazheve satelitore dhe GIS-i janë të nevojshëm për të përpunuar dhe për të

analizuar ndryshimet në përbërjen e habitateve dhe përdorimin e tokës në zonën e DLDM-së.

Stacionet e përhershme të vrojtimit dhe transektet do të gjurmohen dhe do të regjistrohen nga

GPS-ja; të dhënat do të regjistrohen në një format që mund të transferohet lehtë dhe do të

arkivohen në format GIS. Muzeu i Shkencave të Natyrës dhe sektorët e tij të florës dhe

faunës do të shërbejnë si laborator reference për monitorimin e biodiversitetit. Ai duhet të jetë

përgjegjës për kontrollin dhe sigurimin e cilësisë së të dhënave të mbledhura dhe duhet të

ketë pajisjet e duhura. Aty do të mbahet dhe arkiva kryesore e të dhënave të monitorimit të

biodiversitetit.

Rezultatet e monitorimit të biodiversitetit do t’i raportohen dhe do të ruhen në Ministrinë e

Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave si edhe në ARM-në e Lezhës.

46

9. Referencat

Cuttelod, A., García, N., Abdul Malak, D., Temple, H. and Katariya, V. 2008. The

Mediterranean: a biodiversity hotspot under threat. In: J.-C. Vié, C. Hilton-Taylor and S.N.

Stuart (eds). The 2008 Review of The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN Gland,

Switzerland.

VKM nr. 560 datë 22.08.2007. Për bashkimin e disa instituteve dhe njësive kërkimore,

organizimin e tyre ne Institutin e Energjisë, Ujit dhe Mjedisit, pranë Universitetit Politeknik

të Tiranës.

VKM nr. 103 datë 31.03.2003. Environment monitoring in Republic of Albania.

UNDP, 2005. Monitoing Programme of Ecosystems/Areas of Medwetcoast Project

(Conservation of Wetland and Coastal Ecosystems in the Mediterranean Region, Tirana

2005)

REC, 2005. Indikatoret kombetar per Monitorimin e Mjedisit.

WB, 2008. Disaster Risk Mitigation and Adaptation Project. World Bank, May 2008

Italian Ministry for Foreign Affairs, 2007. Integrated River Basin And Coastal Zone

Management System: Montenegro coastal area and Bojana river catchments.

WB, 2002. Lake Ohrid and its Watershed. State of the Environment Report. Lake Ohrid

Conservation Project, October 2002

IBR. 2000. Monitoring Flora and Vegetation of the sandy Adriatic coast .

IBR, 2001. Monitoring Flora and Vegetation of protected areas of Adriatic coast.

IBR, 2002. Monitoring of Flora of Adriatic coast

IBR, 2003. Monitoring of flora and trophic status of coastal lagoons of Adriatic Sea

IBR, 2004. Monitoring of vegetation and flora of coastal wetland ecosystems of Velipoja, Patok-

Fushekuqe dhe and Butrint

IBR, 2005. Monitoring of flora of wetland ecosystems of Velipoje, Patok, Ohrid and Prespa.

IBR, 2006. Monitoring of Flora and coastal lagoons

IBR, 2007. Monitoring of Flora (endemic species), biological diversity of protected area

RRUSHKULL-HAMALLAJ, and trophic level of some coastal lagoons.

McCobb Th.D, and Weiskel P.K., 2002. Long-Term Hydrologic Monitoring Protocol for

Coastal Ecosystems. 94 pp.

MNS, 2000. Monitoring of Fauna in Kune-Vainit, Patok, Rrushkull and Divjake-Karavasta

47

MNS, 2001. Monitoring of fauna (Malakofauna, Entomofauna, Herpetofauna, Ornithofauna,

Mammalofauna) of coastal wetlands Kune, Vain, Patok, Divjake and Sarande

MMS, 2002. Monitoring fauna of coastal wetlands of Velipoja, Kune, Vain, Patok, Divjake and

Sarande (Malakofauna, Entomofauna, Herpetofauna, Ornitofauna, Mamalofauna)

MNS, 2003. Monitoring Fauna of coastal wetlands Velipoja, Patok and Divjake (Malakofauna,

Entomofauna, Herpetofauna, Ornitofauna, Mamalofauna)

MNS, 2004. Monitoring Fauna of coastal wetlands of Vain-Tale, Patok, Divjake and Butrint

(Malakofauna, Herpetofauna, Ornitofauna, Mamalofauna).

MNS, 2005. Monitoring of fauna in wetlands ecosystems of Velipoja, Patoku, Divjaka, Small Prespa,

downstream of main rivers and Ionian coast.

MNS, 2006. Monitoring fauna (Meiofauna, Entomofauna, Herpetofauna, Ornitofauna, Mamalofauna)

MNS, 2009. Monitoring of natural habitats, wild flora and fauna of European Importance along the

Adriatic coast

Okey A.Th., 2009. Science Scoping for the West Coast of Vancouver Island Integrated

Ecosystem Assessment. 33 pp.

Seiden, E, 2008 (ed.). Climate Change: Science, education and stewardship for

tomorrow’s estuaries. National Estuarine Research Reserve System, July 2008; 16 pp.

Water PIU, Ministry of Transport, Public Works and Tele-Communication, 2009. Management

Plan for Kune-Vain Protected Area.

48

10.

10 Shtojcë

10.1 Kontrolli i cilësisë dhe menaxhimi i cilësisë së informacionit

Kontrolli i cilësisë, KC, është pjesë e menaxhimit të cilësisë të përqendruar në plotësimin e

kërkesave të cilësisë. Me fjalë të tjera, për të përmbushur kërkesat e cilësisë përdoren teknika

dhe aktivitete operative të tilla si, inspektimi i kampioneve për të bërë dallimin midis

kampioneve të mirë dhe atyre të këqij. Sistemi i kontrollit të cilësisë që zbatohet nga

institucionet e përfshira, duhet të përmbajë verifikimin e të dhënave, pastrimin e të dhënave

dhe monitorimin e kontrollit të cilësisë. Verifikimi është një proces që përdoret për të

përcaktuar nëse të dhënat janë të pasakta, të paplota, të papajtueshme ose të paarsyeshme.

Verifikimet mund të përfshijnë edhe kontrollin për pajtueshmëri me standardet, rregullat dhe

konventat e zbatueshme. Një fazë shumë e rëndësishme gjatë verifikimit të të dhënave është

identifikimi i shkaqeve të gabimeve dhe parandalimi i përsëritjes së gabimeve. Cilësia e të

dhënave duhet të jetë e ditur gjatë gjithë procesit të verifikimit dhe mund të ndryshojë me

kalimin e kohës, me shtimin e informacionit të disponueshëm.

Pastrimi i të dhënave i referohet procesit të “rregullimit” të gabimeve në të dhëna që janë

identifikuar gjatë procesit të verifikimit. Është mirë që të dhënat origjinale dhe të dhënat e

korrigjuara të mbahen përkrah njëra-tjetrës në bazën e të dhënave në mënyrë që nëse gjatë

procesit të pastrimit ndodhin gabime, të mund të rikuperohet informacioni origjinal. Pastrimi

i të dhënave përfshin përkufizimin dhe përcaktimin e llojeve të gabimeve, kërkimin dhe

kontrollin e rasteve të gabimeve, korrigjimin e gabimeve, dokumentimin e rasteve dhe llojeve

të gabimeve dhe modifikimin e procedurave për hedhjen e të dhënave në mënyrë që të

reduktohet numri i gabimeve në të ardhmen. Monitorimi efikas, në kohë reale i kontrollit të

cilësisë si pjesë integrale e sistemit të kontrollit të cilësisë duhet të përfshijë kontrollet e

pikave të mëposhtme: plotësisë së vrojtimeve në stacionin meteorologjik, cilësisë së të

dhënave dhe plotësisë dhe saktësisë së grupit të të dhënave të vrojtimit në qendrën e dhënë.

Monitorimi i kontrollit të cilësisë ka për qëllim identifikimin e mangësive dhe gabimeve,

monitorimin e tyre dhe aktivizimin e procedurave të përshtatshme korrigjuese. Disa vlerësime

mund dhe duhet të kryhen në kohë reale, ndërsa vlerësimet e tjera mund të kryhen vetëm pasi

të jenë mbledhur të dhëna të mjaftueshme për një periudhë të gjatë kohe.

Sigurimi i cilësisë

Sigurimi i cilësisë, SC, është pjesë e menaxhimit të cilësisë por ai përqendrohet në sigurimin

e besimit se kriteret e cilësisë do të përmbushen. Me fjalë të tjera, ai është pjesë e të gjitha

atyre veprimeve të planifikuara dhe sistematike të nevojshme për të siguruar besimin se

produkti do të përmbushë kërkesat e cilësisë.

Ky është një ndryshim thelbësor i konceptit nga qasja e KC-së reaguese pas shfaqjes së

problemit nëpërmjet zbulimit, në një qasje më proaktive të identifikimit të hershëm, e cila

kontrollon dhe menaxhon veprimtaritë paraprake për të parandaluar lindjen e problemeve.

Përmirësimi i cilësisë

Përmirësimi i cilësisë, PC, është një tjetër pjesë e menaxhimit të cilësisë që përqendrohet në

rritjen e aftësisë për të përmbushur kërkesat e cilësisë. Ai nuk lidhet me korrigjimin e

gabimeve por ka të bëjë me kryerjen e veprimeve më të mira për të përmirësuar efikasitetin e

sistemit.

49

PDCA

ISO ofron ciklin Plan-Do-Check-Act (PDCA) (planifiko-bëj-kontrollo-vepro) si një mjet i

dobishëm për përmirësim të vazhdueshëm. Metodologjia vlen si për proceset strategjike të

nivelit të lartë ashtu edhe për aktivitetet e thjeshta operative.

Planifiko – planifiko përmirësimin

Bëj – zbato përmirësimin

Kontrollo – monitoro dhe mat rezultatet

kundrejt politikave, objektivave dhe

kërkesave

Vepro – merr masa për të përmirësuar

vazhdimisht performancën

Kostot sasiore të cilësisë

Kostoja e cilësisë, si masë e cilësisë, është testi përfundimtar për të vlerësuar efikasitetin e

secilës iniciativë të cilësisë. Ajo përbëhet nga katër komponentë kryesorë: kostot e mangësive

të brendshme, kostot e mangësive të jashtme, kostot për kontrollin e cilësisë dhe kostot e

parandalimit.

Përparimi i qasjes nga inspektimi, kontrolli i cilësisë dhe sigurimi i cilësisë në menaxhim të

cilësisë redukton kostot e cilësisë.

Parimet e menaxhimit të cilësisë

Nga përvoja e përbashkët dhe njohuritë e ekspertëve të huaj, të cilët kanë marrë pjesë

në ISO/TC 176, komiteti nxori tetë parime të menaxhimit të cilësisë mbi të cilat

bazohen standardet e rishikuar të serisë ISO9000-2000. Këto parime pasqyrojnë

praktikën më të mirë dhe janë hartuar për të mundësuar përmirësimin e vazhdueshëm

të sistemit.

Këto parime janë:

a. Vëmendje ndaj klientit/përdoruesit. Shërbimi hidrometeorologjik dhe mjedisor

varet nga klientët dhe prandaj duhet të kuptojë nevojat aktuale dhe të ardhme të

klientëve, duhet të përmbushë kërkesat e tyre dhe të përpiqet t’i tejkalojë këto

kërkesa. Autoritetet e meteorologjisë, hidrologjisë dhe mjedisit duhet të

dokumentojnë kërkesat e klientëve dhe të monitorojnë cilësinë e shërbimeve ashtu siç

perceptohen ato nga klientët. Të gjitha reagimet dhe ankesat e klientëve duhet të

regjistrohen zyrtarisht dhe të ndiqen pa vonesë. Hollësitë për masat që do të merren

dhe rekomandimet për përmirësim duhet të dokumentohen. Është gjithashtu e

rëndësishme që t’u jepet përgjigje zyrtare klientëve përpara se reagimi ose ankesa e

tyre të konsiderohet “e mbyllur”. ISO 9001:2000 i kushton vëmendje të veçantë

klientëve.

50

b. Udhëheqja. Drejtuesit përcaktojnë harmoninë e qëllimit dhe drejtimin e shërbimit

hidrometeorologjik dhe mjedisor. Ata duhet të krijojnë dhe të ruajnë një mjedis të

brendshëm në të cilin njerëzit mund të përfshihen plotësisht në arritjen e objektivave

të shërbimit. Zbatimi i sistemit të menaxhimit të cilësisë nuk ka mundësi të jetë i

suksesshëm nëse nuk ka angazhim që nga kreu.

c. Përfshirja e njerëzve. Njerëzit e të gjitha niveleve janë thelbi i një organizate dhe

përfshirja e tyre e plotë mundëson përdorimin e aftësive të tyre në të mirë të

organizatës. Stafi duhet të ketë kualifikimin e nevojshëm dhe të jetë kompetent në

punë, pasi cilësia e punës ndikon direkt në cilësinë e shërbimit. Kjo mund të arrihet

nëpërmjet ofrimit të trajnimeve dhe vlerësimeve të përshtatshme. Trajnimi për njohjen

e cilësisë duhet t’i ofrohet të gjithë stafit përkatës në mënyrë që të rriten përgjegjësitë,

përgjegjshmëria dhe njohja e cilësisë, pra, të ndihmojë në ngritjen e një kulture të

përqendruar në cilësi. Brenda zbatimit të SMC-së, stafi duhet të marrë përsipër

përgjegjësi të reja si kontrollet e përditshme të konsistencës si pjesë e të dhënave për

procesin e sigurimit dhe kontrollit të cilësisë së produktit.

d. Qasja e procesit. Rezultati i dëshiruar arrihet në mënyrë më efikase kur aktivitetet

dhe burimet e lidhura me të menaxhohen si një proces. Procesi është një grup

aktivitetesh të lidhura ose bashkëvepruese që i transformojnë input-et në output-e.

SMC-ja mund të konsiderohet si një proces i vetëm i madh që përdor input-e të

shumta për të prodhuar output-e të shumta. Gjithashtu, ky proces i madh përbëhet nga

shumë procese më të vegjël.

e. Qasja e sistemit ndaj menaxhimit. Identifikimi, njohja dhe menaxhimi i proceseve

të lidhur si një sistem kontribuon në efikasitetin e organizatës gjatë arritjes së

objektivave të saj. Ofruesit e shërbimit hidrometeorologjik dhe mjedisor tashmë mund

të kenë dokumentuar shumë procese operative dhe administrative për ofrimin e

shërbimit. Këto procese duhet të rishikohen dhe duhet të identifikohet çdo ndryshim

midis kërkesave ISO dhe proceseve ekzistues. Prandaj, për këto ndryshime duhet të

hartohen procedurat e sistemit të cilësisë, të cilat më pas të vihen në zbatim në mënyrë

që proceset të jenë në linjë dhe të integruar për të arritur rezultatet më të mira.

f. Përmirësimi i vazhdueshëm. Përmirësimi i vazhdueshëm i performancës së

përgjithshme të organizatës duhet të jetë një objektiv i përhershëm i saj. Në mënyrë

specifike, duhet të vlerësohet efikasiteti dhe qëndrueshmëria e SMC-së dhe duhet të

identifikohen dhe të korrigjohen zonat që kanë nevojë për përmirësim. Rishikimet e

menaxhimit duhet të kryhen rregullisht duke përdorur të dhënat e mbledhura nga

procesi i monitorimit dhe matjeve, në mënyrë që të identifikohen zonat që kanë

nevojë për përmirësim të mëtejshëm. Ndoshta mund të nevojitet krijimi i kanaleve të

komunikimit në mënyrë që stafi i organizatës të mund të bëjë sugjerime rreth

mënyrave të përmirësimit të shërbimit.

g. Qasja faktike ndaj vendim-marrjes. Vendimet efikase bazohen në analizën e të

dhënave dhe informacionit.

h. Marrëdhëniet e përfitimit reciprok me furnizuesin. Shërbimi hidrometeorologjik

dhe mjedisor dhe furnizuesit e tij varen nga njëri-tjetri dhe një marrëdhënie përfituese

për të dy do të përmirësonte aftësitë e tyre për të kryer punë me vlerë.

i. Furnizuesit duhet të vlerësohen dhe të përzgjidhen në bazë të aftësisë së tyre për të

përmbushur kërkesat e porosisë dhe performancës së tyre në të shkuarën.

Seria e standardeve ISO 9000-2000 është zhvilluar në bazë në tetë parimeve të menaxhimit të

cilësisë, duke vënë theksin në efikasitetin e sistemit. E gjithë seria është reduktuar nga më

51

shumë se 20 standarde në versionin e vitit 1994 në vetëm 4 standarde në versionin e vitit

2000, si më poshtë:

a. ISO 9000:2000 QMS -Informacioni bazë dhe terminologjia

Ky standard ka për qëllim të ofrojë informacion bazë të SMC-së dhe specifikon

terminologjinë e përdorur në ISO2000. Ai mundëson një njohje reciproke të

terminologjisë së përdorur në menaxhimin e cilësisë (d.m.th. midis organizatës,

furnizuesve, klientëve dhe rregullatorëve).

b. ISO 9001: 2000 QMS – Kërkesat

Ky standard specifikon kërkesat e sistemit të menaxhimit të cilësisë kur organizata

duhet të tregojë aftësinë e saj për të ofruar produkte që plotësojnë nevojat e klientëve,

përmbushin kërkesat e zbatueshme rregullatore dhe synon të përmirësojë kënaqësinë e

klientëve nëpërmjet zbatimit efikas të sistemit.

c. ISO 9004:2000 QMS – Udhëzime për përmirësimet e performancës

Ky standard ofron udhëzimet përtej kërkesave të dhëna në ISO 9001 që marrin në

konsideratë efikasitetin dhe efektivitetin e SMC-së. Qëllimi i këtij standardi është

përmirësimi i performancës së organizatës dhe përmbushja e nevojave të klientëve

dhe palëve të tjera të interesuara.

d. ISO 19011:2002 – Udhëzime për kontrollin e sistemeve të menaxhimit të cilësisë

dhe/ose menaxhimit mjedisor

Standardi ofron udhëzime në lidhje me parimet e kontrollit, programet e menaxhimit

të kontrollit, kryerjen e kontrolleve të sistemit të menaxhimit të cilësisë si dhe

udhëzime për kompetencën e kontrolluesve të sistemit të menaxhimit të cilësisë.

Menaxhimi i cilësisë së informacionit

Në mënyrë që informacioni i mbledhur nga rrjeti i monitorimit të jetë i saktë, korrekt dhe i

besueshëm, duhet të vlerësohet e gjithë procedura e ndjekur në laborator që nga marrja e

kampionit deri te raportimi. Prandaj i gjithë aktiviteti i monitorimit do t’i nënshtrohet

metodave dhe teknikave statistikore dhe analitike si edhe procedurës së sigurimit të cilësisë.

Do të planifikohet krijimi i një baze të dhënash efikase dhe ky informacion do të formatohet

sipas standardeve ndërkombëtare, veçanërisht sipas formatit të rekomanduar nga BE-ja.

Komponentët e programit të sigurimit të cilësisë janë:

Menaxhimi

Trajnimi

Procedurat standarde të aktivitetit

Ambientet laboratorike

Mirëmbajtja dhe kalibrimi i pajisjeve

Marrja e kampioneve

Transporti i kampioneve në laborator dhe trajtimi i tyre

Raportimi i rezultateve

Për të siguruar një zbatim të saktë të programit të sigurimit të cilësisë nevojitet aplikimi i

kontrollit të brendshëm dhe të jashtëm në procedurën analitike.

Documents

Programi i PNUD-it për Ndryshimet Klimatike · Ndotja e ujit Ndryshimi i lëndëve ushqyese Shkatërrimi i torfeve Ndryshime të vegjetacionit Eutrofikimi Habitati i kënetave/kanaleve