T dashur miq, Le ta themi tro q n fillim! T gjith jemi t lodhur me shprehjen klasike t rinjt jan e ardhmja. Kjo shprehje sht kthyer n nj justifikim pr t thn se shtjet e rinis do duhet t presin pr m von, se ka koh, e ardhmja sht prpara. Kjo nuk shkon m! Nse 70% e t rinjve shprehen n vitin 2013 se duan ta ln Shqiprin, nuk mund t fshihemi m pas propagands pr t ardhmen q nuk vjen kurr. Ne n Partin Socialiste besojm se t rinjt jan E TASHMJA e ktij vendi, ndaj dhe problemet duhet ti zgjidhim TANI, propozimet tona duhet ti debatojm TANI, dhe prfshirjen e t rinjve n projektin e Rilindjes Shqiptare duhet ta fillojm SOT! Ky program sht prpjekja jon pr ti thn gjrat thjesht e pr tu marr me probleme reale t t rinjve. Ja pse jemi fokusuar tek MUNDESITE q do i ri meriton pr arsim cilsor q garanton punsim, tek nevoja pr ANGAZHIM n komunitet, pr vullnetarizm e lidership, dhe tek bindja jon se do i ri meriton PERKRAHJE pr t mos mbetur mbrapa. Ne nuk i kemi t gjitha prgjigjet, ndaj duam q kt program ta pasurojm bashk deri ditn e fundit prpara fushats zgjedhore pr Rilindjen, ta prhapim bashk gjat fushats dhe pas fitores s 23 Qershorit ta zbatojm bashk pr t rilindur Shqiprin. Ky brez i FACEBOOK-ut e TWITTER-it ka nj mundsi t jashtzakonshme e t panjohur m par pr tu informuar e pr tu prfshir n prcaktimin e fatit t vet. Prfshihu edhe ti, na jep nj dor t sjellim bashk nj Rilindje Shqiptare. Edi Rama

PROGRAMI I PS PR RININ

6

T RINJT SOTT dhna pr moshn, arsimin, punsimin, mbrojtjen & prfshirjen sociale

MUNDSI

FQ. 8-15

Plani yn pr Rilindje t shkollave t mesme, profesionale e arsimin e lart. Zotimet tona pr punsim e karrier bazuar tek talenti e merita

FQ. 16-47

ANGAZHIMVizioni yn pr prfshirjen n komunitet, qendrat rinore, vullnetarizmi, jeta sportive e kulturore. Prgatitja pr lidershipin e s nesrmes

PERKRAHJEGarancia jon pr sigurin n shkolla e komunitete, aksesi n drejtsi, mbrojtja ndaj diskriminimit, prkrahja n ditn e nevojs dhe nj 'shans i dyt' pr t rinjt n nevoj.

FQ. 48-89

FQ. 90-121

T rinjt sot...MoshaShqipria ka nj mosh mesatare t re t popullsis rezidente, rreth 35 vje, ndrkoh q rreth 45 % e popullsis sht nn moshn 30 vje. Pr ne, nj popullsi e till e re, do t thot m tepr energji, forc pune dhe krijueshmri si avantazhe krahasuese. shkollat e tyre, shifr e tmerrshme kjo q krkon nj reagim t menjhershm. Sipas rezultateve t Programit pr vlersimin ndrkombtar t studentve (Programme for International Student Assessment PISA, 2009), i kryer nga Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD), Shqipria renditet ndr m t fundit mes 65 vendeve pjesmarrse n vlersim. Jemi renditur n vendin e 62-t pr lexim e pr shkenc, ndrsa pr matematik n vendin e 59 - t, duke mbetur shum pik pas mesatares Europiane dhe asaj t OECD-s, njkohsisht pas vendeve t rajonit si Serbia e Mali i Zi, q renditen shum m lart1. Ndrkoh q problemi kryesor lidhur me Aksesin n Arsimim, lidhet me vshtirsit q grupe t ndryshme hasin pr t prfituar nga e drejta pr1 .www.oecd.org/pisa/pisaproducts/pisa2009/

ArsimiArsimi mbetet sot n kushte t nj cilsie t ult dhe sht pikrisht nj nga problemet m t mdha q ka vendi. Kriteret e pranimit, serioziteti i gjith procesit t studimeve, nxitja dhe bashkpunimi pr t msuar m shum e pr m tepr korrupsioni e nepotizmi jan ndr faktort kryesor q deformojn ende sot nj sistem t tr arsimor. Sipas nj studimi t FES (Friedrich Ebert Stiftung) - 2011, rreth 92% e t rinjve tregojn se fenomeni i blerjes s nots sht i pranishm n

tu shkolluar. Rreth 20% e t rinjve sot ndalojn s shkolluari n moshn 14 vjeare, gjysma e t cilve sepse duhet t punoj, ndrsa pjesa tjetr pasi nuk ka nj mjedis t afrt studimi pran baness s tyre. Kto grupe jan sigurisht t varfrit, t cilt duke u prballur me pamundsi financiare pr t br shum gjra, zgjedhin prfundimisht punn kundrejt arsimimit; jan fmijt n zonat rurale, problemi themelor pr t cilt prkrah varfris mbetet largsia e shkolls si godin pr t studiuar nga zona e banimit; jan fmijt rom apo edhe fmijt me nevoja t veanta, ku ktyre t fundit iu duhet edhe t prballen jo vetm me paragjykimin nga t tjert rreth e rrotull, por pr m tepr edhe me paaftsin e msuesve n trajtimin e tyre2. Arsimi profesional sht n fokus t debateve pr arsimin sot. Duke e par si2 . Mapping policies and practices for the preparation of teachers for inclusive education in contexts of social and cultural diversity, Country Report Albania, ETF (2010)

nj fush me perspektiva t afrta, por edhe t largta, ai po ofrohet shpesh n politika si zgjidhje pr punsimin e t rinjve dhe pr prafrimin e forcave t puns me nevojat e tregut t puns. Debati mbi zhvillimin e arsimit profesional merr shkas para s gjithash nga ekzistenca e nj norme t lart t papunsis n vend, sidomos midis t rinjve, e pr m tepr midis t rinjve t shkolluar. Kjo do t thot q lidhja e rndsishme arsim punsim tek ne sht thuajse jo-ekzistente dhe kryesisht e fokusuar n dy drejtime: s pari, i gjith sistemi arsimor nuk orientohet nprmjet nj studimi tregu sipas nevojave t ekonomis lidhur me kuotat q ka nevoj dhe s dyti nuk ekziston asnj metod e prfshirjes s forcave t reja t puns n ekonomi, sipas sektorve prkats. Megjithat, asnj arritje nuk sht shnuar n kt drejtim deri m tani. Pr m tepr, konsiderata e t rinjve ndaj arsimit profesional sht

tejet e ult, paragjykim le t thuhet ky q duhet tejkaluar. Shumica drrmuese e t rinjve, 82.8% preferojn universitetin dhe vetm 15.5% do t zgjidhnin arsimin profesional3 si profesion jete, gj q do t thot se ka nevoj pr shum pun n kt drejtim. Pr m tepr q nga tabela m sipr, duket se pjesa q zn shpenzimet pr arsimin n buxhet ka ardhur n rnie t vazhdueshme, sidomos gjat periudhs s fundit. Sot, shpenzimet pr arsim zn gati 2.73% t PBB (Prodhimit t brendshm bruto)- s, ndrkoh q sipas prioriteteve tona do t jet dyfish m e lart.

t rinj. Rinia, si pjesa m e madhe e shoqris shqiptare vuan shkalln m t lart t papunsis nga t gjith grupmoshat dhe pr m tepr mungesa e optimizmit n kt sens apo perceptimi i zhgnjimit nga ana e tyre sht n nivel alarmant. Kjo duket edhe nga shifra e mposhtme po sipas FES (2011), ku vetm 54.9% e t rinjve besojn se do t gjejn pun pas mbarimit t arsimit. Ndrsa midis t rinjve t punsuar, vetm 31.5 % e tyre pohojn se jan duke punuar n nj profesion q prputhet me shkollimin e tyre. Pra, t rinjt shqiptar sot, jo vetm studiojn, por edhe punojn t paknaqur e t pasigurt. Pr t gjitha arsyet m sipr e pr arsye kryesisht ekonomike, 70% e

PunsimiRreth 35% e t papunve sot jan3 . Rinia Shqiptare, FES ( 2011)

Ky program sht prpjekja jon pr ti thn gjrat thjesht e pr tu marr me probleme reale t t rinjve. Ja pse jemi fokusuar tek MUNDESITE q do i ri meriton pr arsim cilsor q garanton punsim, tek nevoja pr ANGAZHIM n komunitet, pr vullnetarizm e lidership, dhe tek bindja jon se do i ri meriton PERKRAHJE pr t mos mbetur mbrapat rinjve do t donin t largoheshin nga Shqipria. grup pr nj qllim t prbashkt. Nj pjes e madhe e t rinjve, gati 80% e tyre e prdorin internetin pr t qen n rrjetet sociale, edhe pse aktiv vetm virtualisht. Ndrkoh q librat, sporti dhe kinemaja jan gjithmon e m shum preferenc e vetm nj pjese t vogl t t rinjve. Koha e lir pr pjesn drrmuese kalohet duke par TV, duke dgjuar muzik dhe duke dal me miqt. Sigurisht q pavarsisht informimit, rinia shqiptare nuk mund t mbetet vetm n kufijt e Facebook dhe kafeve me miqt, ku t dyja kto zn pjesn m t madhe t dits pr ta. Sigurisht q duhen gjetur nxitje dhe motivim nga ana e politiks pr t rritur dshirn e tyre pr nj prfshirje m t lart sociale. Pr 2013, buxheti pr rinin nga MTKRS gjendet n nivelin m t ult, vetm 0.5% e buxhetit total t saj.

Mbrojtja dhe Prfshirja SocialeRrethi i besimit tek t rinjt sht shum i mbyllur duke prfshir brenda tij rrethin familjar dhe miqt e afrt e duke ln jasht t tjert, ku midis tyre fqinji sht ndr m pak t besuarit. Sot, frika e dyshimi mes tyre jan probleme t rnda sociale, e q lidhen me prmbysjen e institucionit t besimit pr gjith shoqrin pr m tepr. Rreth 86% e t rinjve shqiptar nuk jan prfshir ndonjher n pun vullnetare, fakt ky q provon nj frym t ult bashkpunimi mes tyre dhe indiferenc ndaj prfshirjes sociale dhe punimit n

mun16

ndmundsi

Hyrje

A nuk je ndjer keq kur nuk ke marr notn q meriton sepse nuk ke dhn kafen e duhur? A t ka ndodhur q pr nj vend pune, ti je refuzuar se nuk ke tesern e partis, apo se prindrit nuk i ke me lidhjet e duhura apo se nuk e paguan dot shefin q e ka n dor? Kto jan prvoja fyese. Por t lutemi mos u dorzo! Kjo NUK sht Shqipria e ndrrave tona, dhe kjo gjendje nuk ka pse t vazhdoj. E kemi n dor vet ta ndryshojm. Ne progresistt e majt besojm tek fairplay tek gara e ndershme, ku origjina, varfria, apo mbiemri nuk jan pengesa pr t qen i suksesshm. T rinjt sot nuk krkojn lmosh ata krkojn mundsi pr gar t ndershme e shanse t njjta pr t gjith. Ndaj dhe kjo pjes i dedikohet MUNDSIVE pr t rinjt. Ne besojm se do i ri meriton t arsimohet, por oferta e shkollimit duhet pasuruar. Ne duhet t shtojm ARSIMIN PROFESIONAL pr tju dhn mundsi atyre q duan t marrin nj zanat pr t fituar t ardhura pa i torturuar n nj sistem arsimi t prgjithshm ku ata bhen irak t gjithkaje e mjeshtra t asgjje. Punsimi n administrat duhet t jet me baz MERITEN E AFTESINE jo prejardhjen, mbiemrin, partin apo krushqin. Dhe pr t rinjt q kan ide brilante pr t nisur nj biznes, mundsia pr tu kredituar duhet tu ofrohet t gjith SIPERMARRESVE TE RINJ pavarsisht nse duan t nisin nj biznes ferme n fshat apo programim aplikacionesh iPhone n Bllok. Shqipria e mundsive sht Shqipria e ndrrave tona.

Shfleto m tej pr idet tona konkrete

Zotim: Ngritja e qendrave t kshillimit pr karriern n shkollat e mesmeOfrimi i ndihms pr studentt e shkollave t mesme n przgjedhjen e nj dege t prshtatshme studimi n Universitet apo n formimin e tyre profesional

20

ARSIMI

Arsimi i mesm i prgjithshm

Gjimnazistve sot nuk u ofrohet asnj form kshillimi n astin e prfundimit t shkolls s mesme. Edhe pse, kur u krijua, sistemi i Maturs Shtetrore parashikonte ngritjen e qendrave kshillimore q do t ndihmonin studentt n przgjedhjen e degve pr Universitet, dika e till nuk ka ndodhur kurr. Maturantve u ofrohet vetm informacioni teknik pr sa i prket nivelit t pikve q ata duhet t arrijn pr tu pranuar n deg t caktuara por asnj informacion q ka lidhje me profilin specifik pr seciln deg apo mundsit e karriers q kto deg ofrojn. Nga ana tjetr edhe ata maturant t cilt nuk shkojn n Universitet por zgjedhin t

hyjn n tregun e puns, nuk kan asnj ndihm pr t kuptuar cilt profile pune u prshtaten m mir. Ne do ta ndryshojm kt situat duke ngritur qendrat e kshillimit t karriers n do shkoll t mesme t vendit. N kto qendra studentt do t ken mundsit q t informohen pr profilet e arsimit t lart q jan m t prshtatshme pr ta n baz t performancs dhe preferencave, por dhe pr mundsit e karriers q secili prej ktyre profileve ofron. Kto qendra do t jen gjithashtu dhe n shrbim t atyre studentve q do t zgjedhin ndjekjen e nj profesioni pas mbarimit t shkolls s mesme, duke mundsuar informacion pr kurset e formimit profesional dhe mundsit e punsimit n sektor t ndryshm.

Zotim: Ndihm pr transportin e nxnsve q jetojn n fshatDo t ofrojm transport pr t gjith ata nxns q u duhet t udhtojn m shum se 20 minuta pr n shkoll22

Pr shkak t neglizhencs s ksaj qeverie shum t rinj q jetojn sot n fshat u duhet q t udhtojn me or t tra n kmb, n dbor, shi apo t ftoht, pr t shkuar n shkoll. Prvese nj vshtirsim i jets s prditshme, ky fenomen u harxhon ktyre t rinjve nj pjes t konsiderueshme t kohs q mund ta prdornin pr t ndihmuar n shtpi apo pr tu prgatitur n msime. Jo rrallher t tilla vshtirsi i kan detyruar t rinjt e fshatit q t braktisin prfundimisht shkollimin. Pr ne ekzistenca e nj fenomeni t till n ditt e sotme sht e papranueshme. Pr kt arsye ne zotohemi se do t ofrojm mnyra transporti pr t gjith nxnsit dhe studentt e fshatit t cilve u duhet t udhtojn me kmb pr m shum se 20 minuta pr t mbrritur n shkoll.

Shqipria Tjetr Braktisja e shkolls prej largsisAutori i programit investigues Shqipria Tjetr, Marin Mema, ka sjell n vmendjen e publikut n mnyr t vazhdueshme dramn e shkollave rurale dhe distancat e largta q duhet t prshkruajn t rinjt. Alternativa sht t qndrojn n shtpi t humbur tek analfabetizmi. Ja far thot Marini: N nj pjes t madhe t Shqipris udhtimi pr n shkoll sht nj sfid e prditshme, nj sfid mes t ftohtit, mes balts, mungess ulritse t kushteve pa drit, pa uj, pa nj tabel, pa banka, pa libra e gjithka tjetr e nevojshme! Kujdes! Ky realitet nuk sht larg, mjaft t kthehesh majtas e djathtas pr ta par sht n Pez, n Librazhd, n Kor, n Pogradec, n Kuks, n Mirdit, n Vor, n Sarand e kudo, sht realiteti shqiptar i fmijve shqiptar t shekullit t 21. Jam ende n krkim t internetit

Zotim: Ngritja e programit t mentorve n shkollat e mesmeDo tu krijojm nxnsve mundsin e ndjekjes s kurseve ndihmuese pa pages, pas orarit t msimit24

Arsimi i mesm publik n Shqipri supozohet t jet pa pages, por nga ana tjetr sht fakt se nj pjes e konsiderueshme e t ardhurave t prindrve shkojn pr kurset kshillimore q fmijt e tyre duhet t ndjekin pr ti ndihmuar me msimet. sht m se e qart se nj fenomen i till nuk ndodh si pasoj e mungess s vullnetit nga ana e gjimnazistve, por pr shkak se koha q atyre u ofrohet pr t prvetsuar msimet gjat shkolls, sht e pamjaftueshme. Kjo qeveri ka qen trsisht e paaft pr ta kuptuar kt dinamik q po vshtirson sot xhepat e prindrve. N vizionin ton shkolla ka pr detyr jo vetm q t siguroj nj shpjegim sa m cilsor t lndve gjat orarit zyrtar, por edhe tu mundsoj gjimnazistve ndihm gjat prgatitjes s msimeve. Si rrjedhoj ne do t sigurojm q shkollat e mesme n t gjith vendin tu ofrojn studentve

mundsin q t marrin ndihm shtes pas prfundimit t orarit zyrtar. Prmes futjes s nj programi t ri, t sapo diplomuarit m t kualifikuar n lndt e pedagogjis do t shrbejn si mentor q do t ndihmojn gjimnazistt pr prgatitjen e msimeve dhe prmirsimin e aftsive n ato lnd ku ata kan vshtirsi. Nprmjet ksaj skeme, ne synojm q shkollat t qendrojn t hapura 12or n dit - gjer n orn 20h. Pjesa e orarit pas msimit do ta kthente shkolln n nj qendr t mirfillt komunitare ku seancat me mentort, kurset shtes, palestra dhe terrenet sportive do t mund t prdoreshin maksimalisht nga nxnsit dhe komuniteti.

Zotim: Rilindje e arsimit t mesm profesionalDo t riorientojm arsimin profesional drejt nevojave reale t tregut t puns n Shqipri, dhe modelit ton pr rimkmbjen e ekonomis26

Arsimi Profesional

T rinjt q vendosin sot t ndjekin nj formim profesional gjat shkolls s mesme jan t pakt dhe t dizavantazhuar. Kjo nuk ndodh pr shkak t munges s krkess n tregun e puns. Tregu sot mezi i pret elektricistt, elektroautt, hidraulikt, dizajnerat, programuesit e softeve, teknologt, agjentt e turizmit, mercologt, teknikt e ndrtimit etj. Prkundrazi, dshtimi ka ardhur nga indiferenca totale e qeverisjes pr kt sektor. Fuqizimi i arsimit profesional sht nj nga mashtrimet m t mdha t ksaj qeverie. N vitin 2005 dhe 2009 kan premtuar se do t zhvillonin arsimin profesional n mnyr q t orientonin 40% t nxnsve t shkollave t mesme drejt ktij sistemi. Jo vetm q ky nivel nuk sht arritur, por situata sht prkeqsuar akoma dhe m shum. Aktualisht vetm 12% e studentve ndjekin nj shkollim profesional

publik. Nga ana tjetr dhe parat q qeveria shpenzon pr arsimin e mesm profesional kan ardhur n rnie: nga 7% e buxhetit t arsimit n vitin 2005, n 5% n 2013. Dhe pse dihet se 50% e popullsis jeton n fshat, vetm 3 shkolla bujqsore ekzistojn n gjith zonat rurale. Prvese i ln pas dore n terma t investimeve dhe rndsis, arsimi i mesm profesional vuan dhe si rrjedhoj e mungess s nj plani a strategjie t mirfillt pr rifreskimin e kurrikulave sipas krkesave reale t tregut t sotshm t puns. N programin ton pr arsimin ne i kushtojm nj vmendje t veant arsimit t mesm profesional, duke e par si nj potencial t madh pr pasurimin e aftsive profesionale t t rinjve dhe mundsive t tyre pr punsim. Ne do t riorientojm arsimin profesional drejt nevojave reale t tregut t puns n Shqipri. Gjithashtu ne do t zgjerojm arsimin dhe formimin profesional n fshat ku sht plotsisht joekzistent,

duke ofruar mundsi pr zhvillimin e aftsive jo vetm n bujqsi, por dhe n agro-prpunim dhe shrbime t tjera t bujqsis. N vizionin ton programi dhe lloji i arsimit profesional do t zhvillohet n bashkpunim t ngusht me biznesin. Duke u bazuar n modelin gjerman t sistemit dual, t rinjt do ken mundsin q prve marrjes s aftsive praktike, t ushtrojn profesionin drejtprdrejt ne kompanit private e publike.

Modeli Harry Fultz & Peter Mahringer Shkollat profesionaleNe duam t promovojm modele t suksesshme t arsimit profesional. Ato pak modele sot n Shqipri menaxhohen nga fondacione private si prestigjiozja Harry Fultz apo qeveri t tjera si shkolla e shklqyer austriake Peter n profile teknike si elektronik, teknologji informacioni, programim dhe inxhinieri bazike.Niveli i punsimit pas studimeve sht mbi 80% e t diplomuarve. Ne zotohemi t replikojm dhe financojm kto lloj modelesh t suksesit dhe n shkollat e tjera profesionale q kan mbetur prapa dhe n shkolla t reja q do t themelojm.28

Mahringer ne Shkodr. Shkollat kryesisht specializohen

Zotim: Krijimi i shkollave t arsimit t lart profesionalNgritja e shkollave pr formimin e specializuar profesional n prputhje me krkesat reale t tregut t puns

30

20 vitet e fundit kan patur natyrshm nj rritje masive t krkess pr arsim t lart. Ky trend i njohur globalisht, ka qen mjaft m i mpreht n Shqipri si rrjedhoj e mbylljes agresive t sistemit gjat regjimit totalitar, por edhe si rrjedhoj e moshs s re t popullats n vend. Kjo situat ka shkaktuar nj rritje t tejskajshme t krkesave pr pranimin n institucionet e arsimit t lart. Qeveria e ka par hapjen e dyerve t universiteteve si nj vegl t vlefshme elektorale dhe jo si nevoj t vendit pr zhvillim. Deg t caktuara jan mbipopulluar dhe si pasoj numri i studentve n kto deg sht rritur n mnyr disproporcionale me nivelin real t krkess q ekziston n treg. Nga ana tjetr sistemi arsimor Shqiptar sht sot i paaft q t prmbush shum nga krkesat e tregut t punsimit pr specialist t profileve t ndryshme. N vizionin ton nj ndr mnyrat kryesore pr t ulur pjesrisht presionin e krkess mbi universitet n vend sht

zhvillimi i arsimit t lart profesional. N shum prej vendeve t zhvilluara kto institucione thithin nj pjes t konsiderueshme t studentve t nivelit t tret. Nj politik e till gjithashtu prmirson dukshm, shanset pr punsim pr at segment t t rinjve q duan nj qasje m praktike pr formimin e tyre t lart. Nisur dhe nga tipologjia e ekonomis shqiptare, ne besojm se nj sektor i fort i arsimit t lart profesional do t jet shum i dobishm dhe pr pundhnsit n vend. Pr kto arsye ne planifikojm t investojm n krijimin e shkollave t larta t arsimit profesional duke bashkuar forcat me sektorin privat. Prmes krijimit t Partneriteteve Publike-Private (PPP), ne synojm t ngrem institucione t larta t arsimit profesional n t gjith vendin, duke mundsuar kshtu profile t ndryshme t formimit t specializuar profesional, ka do t ndihmoj n rritjen e nivelit t punsimit t t rinjve, por edhe n prmbushjen e nevojave reale t tregut t puns.

Zotim: Akreditimi dhe renditja e institucioneve t arsimit t lartDo ti ofrojm do t riu q krkon t ndjek studimet e larta mundsin q t informohet pr nivelin e cilsis t do institucioni t arsimit t lart n vend.32

Arsimi i Lart

Mungesa e informacionit zyrtar n lidhje me nivelin e cilsis n institucionet e arsimit t lart sot sht nj nga problemet kryesore dhe m shqetsuese n sistemin ton arsimor. Si pasoj e ktij terri n informacion shum student e prindr rrezikojn t ojn dm investimin n koh e para n marrjen e nj diplome q nuk ka vlern e menduar e pr pasoj nuk u sjell asnj prfitim. Ndryshimet e vazhdueshme n sistemin e arsimit t lart, rritja e numrit t studentve n institucionet publike, por dhe hapja e ktij sektori pr operatort privat ka krijuar domosdoshmrin e ngritjes s nj sistemi kontrolli e vlersimi pr do institucion privat a publik q e ofron kt shrbim. Neglizhenca dhe paaftsia e ksaj qeverie pr t menaxhuar sistemin e arsimit t lart n Shqipri rrezikon tu kushtoj shtrenjt shum t rinjve dhe prindrve t tyre. Pr ne akreditimi dhe renditja e Institucioneve t Arsimit t Lart

(IAL) sht parakushti kryesor, pr do reform q synon t rris cilsin, efiencn dhe efektivitetin e sistemit. Liberalizimi i arsimit t lart, duhet t shoqrohet detyrimisht me prmirsimin e informacionit t prfituesve t sistemit, por edhe t tregut t puns, mbi cilsin dhe konkurrueshmrin e shrbimit t ofruar. Nga ana tjetr kjo nism sht m se e nevojshme dhe n prmirsimin e mnyrs s financimit t Institucioneve t Arsimit t Lart n baz t rezultateve dhe produktit. Prezenca n treg e IAL jo-publik, e bn madje nj detyrim t qeverisjes akreditimin dhe renditjen e universiteteve si mjet informues pr prfituesit e mundshm. Pr kt arsye ne planifikojm t kryejm, brenda nj koh t shkurtr, akreditimin dhe renditjen e gjith institucioneve t arsimit t lart n vend.

Zotim: Ndryshimi i skems s financimit t arsimit t lartDo t rrisim financimet q shkojn drejt sistemit, si dhe do t rrisim n t njjtn koh cilsin q sistemi ofron

34

Ne do ta reformojm rrnjsisht sistemin e arsimit t lart n Shqipri duke e sjell at jo vetm n standarde t pranueshme, por duke e br at zhvilluesin e kapitalit njerzor si dhe nj promotor t zhvillimit ekonomik. Arsimi i lart n Shqipri sht trsisht i nn-financuar, me raportet m t ulta n rajon n shpenzime pr student, si dhe vuan nga probleme madhore t cilsis. Ndaj reforma n financim duhet t adresoj pikrisht kto probleme: rritjen e financave q shkojn drejt sistemit, si dhe rritjen n t njjtn koh t cilsis q sistemi ofron. Ne do t krijojm nj sistem t ri financimi pr arsimin e lart, i cili do t synoj t oj fonde t sektorit privat tek universitetet publike, krejt ndryshe nga qeveria aktuale q synon t oj fondet publike drejt shkollave private. Sistemi i ri i financimit do t shtyj prpara autonomin universitare, duke i br universitet institucione realisht t pavarura, q prballen, si me avantazhet

e autonomis dhe me prgjegjsit q ajo sjell. Roli thjesht mbikqyrs i shtetit do t zvendsohet nga mekanizma t menaxhimit t ri publik, me element t kontrollit t sistemit nprmjet rezultateve dhe produktit, n vend t kontrollit nprmjet inputeve. Format e qeverisjesdhe administrimit t brendshm t universiteteve do t ndryshojn pr tu adaptuar me format e menaxhimit t ri publik modern. Universitetet publike nuk do t mbeten zgjedhja e vetme pr t varfrit, apo ata q thjesht krkojn diplom e jo dije, por do t kthehen n nj opsion ndaj emigrimit apo arsimi privat pr nxnsit e shklqyer. Roli i studentve do t ndryshoj nga prfitues pasiv t sistemit, n rolin e prfituesit vendim-marrs apo klientit t shrbimit. Universitetet publike do t futen n nj sistem konkurrimi, mes tyre, apo dhe me operator privat t sistemit, n mnyr q t nxiten pr tu reformuar, dhe t mbajn standarde q jan vazhdimisht n prputhje me krkesat e prfituesve.

Zotim: Asistenc Universiteteve publike n ngritjen dhe fuqizimin e qendrave t kshillimit pr karriernUniversitetet do t lehtsojn lidhjen midis studentve dhe pun-ofruesve duke krijuar shanse pr praktik dhe punsim36

Studentt dhe t rinjt e diplomuar n universitete e kan sot shum t vshtir lidhjen me tregun e puns. Universitetet publike nuk i kan mundsit pr t ofruar shanse t mirfillta karriere pr t diplomuarit e tyre. Gjithashtu universitetet jan shpeshher t paafta q tu krijojn studentve mundsi pr zhvillimin e programeve t praktiks (internshipit) gjat kohs s studimeve. Kjo mangsi n koordinimin e krkesave t tregut me ofertn e institucioneve t arsimit t lart sht nj tjetr faktor q ndikon n nivelin e lart t papunsis tek t rinjt. Programi yn pr arsimin dhe rinin e sheh si t domosdoshme krijimin e qendrave t karriers brenda universiteteve publike n vend. Kto qendra do t shrbejn si ndrmjetse midis t rinjve punkrkues dhe institucioneve pundhnse duke mbledhur vazhdimisht informacion mbi krkesat e tregut t puns dhe informuar n mnyr t vazhdueshme studentt dhe t diplomuarit mbi kto oferta. Kto qendra do t zhvillojn gjithashtu

panaire periodike pune ku institucionet dhe kompanit q krkojn punonjs do t ftohen q t ngren stenda rekrutimi. Qendrat e karriers do t ken gjithashtu si synim krijimin e mundsive pr zhvillimin e programeve t praktiks n pun pr studentt e Universiteteve. Qendrat e karriers do ti aftsojn t rinjt n shrkimin e resumeve, prgatitjet pr intervistat e puns, negociatat me pundhnsin, t drejtat e detyrimet e punmarrsve, shpjegimi i kontratave t puns dhe parimet baz t sistemit t taksimit t ndershm q favorizon t rinjt.

Zotim: Punsim n siprmarrje rinoreKrijimi i mundsive dhe lehtsirave pr t gjith ata t rinj t aft q duan t fillojn nj siprmarrje

38

Punsimi

Papunsia sht padyshim problemi m i madh me t cilin prballen t rinjt sot. Ata jo vetm jan grupmosha me papunsin m t lart, por papunsia rinore sht rritur ndjeshm n vitet e fundit. M pak se 3 n do 10 t rinj sht i punsuar. Prtej vshtirsive q kan pr tu punsuar n kompani, administrat, apo institucione t tjera, t rinjt e kan thuajse t pamundur q t krijojn mundsi vetpunsimi. Vshtirsit n formimin e kapitalit fillestar dhe mungesa e njohurive prkatse e kan br thuajse jo-ekzistente prezencn e siprmarrjeve rinore n tregun shqiptar. N vizionin ton fuqizimi i kapaciteteve dhe krijimi i lehtsirave pr ata t rinj q jan t gatshm t ndrmarrin nisma biznesi sht nj faktor ky q do t ndikonte n uljen e papunsis mes t rinjve dhe zhvillimin e mtejshm t ekonomis. Pr kt arsye ne planifikojm ngritjen e nj programi kombtar pr nxitjen e siprmarrjes rinore. Ky program do t synoj futjen n kurrikulat e shkollave

t mesme dhe t larta t kurseve pr formimin specifik pr aftsit siprmarrse tek t rinjt. Nj tjetr pike e ktij programi do t jet krijimi i Inkubatorve t Biznesit Rinor. Kjo nism do tu mundsoj t rinjve siprmarrs n t gjith Shqiprin hapsira pr zyra dhe kryerjen e aktivitetit, si dhe lehtsira administrative si internet, komunikim, kshillim juridik, kshillim financiar dhe tatimor, marketing, etj. pr nj periudh 2-3 vjeare. Gjithashtu n kto qendra do t mundsohet dhe ngritja e sistemeve t udhheqjes ku biznesmen me prvoj nga dhomat specifike t tregtis do t kshillojn dhe ndihmojn siprmarrsit e rinj n aktivitetet e tyre. Nj tjetr pik e programit kombtar pr nxitjen e siprmarrjes rinore do t jet dhe nxitja e sistemit t kredive dhe mikrokredive, si dhe krijimi i lehtsirave fiskale pr siprmarrjet e t rinjve.

Modeli ECOVOLIS Siprmarrjet RinoreUn quhem Ened Mato. E kam pasion vullnetarizmin, kujdesin pr mjedisin dhe siprmarrjet sociale. Me Ecovolis i kam prmbushur t tria kto pasione. Pr m tepr n biznes jan punsuar 30 t rinj dhe ndihmojn si vullnetar rreth 1,000 t tjer n vit. Q ky biznes social t niste duhej nj mikro-kredi 3,000 euro pr servisin e biikletave. Un e konsideroj veten me fat q isha nga ata pak q mu dha nj dor. Shum ide t mira shuhen rrugs, sepse t rinjt q skan dot nj pron pr kolateral nuk marrin dot kredi n bankat tregtare. Ideja q qeveria t ngrej nj skem projektet e siprmarrsve t rinj m plqen shume kjo sht e ardhmja!40

pr t ndihmuar me mikro-kredi

photo here

Zotim: Krijimi i nj programi kombtar t formimit profesional n punKy program do t krijoj lehtsira fiskale pr t gjith ata siprmarrs a kompani q duan t prfshijn praktikant t rinj n aktivitetin e tyre42

Pr nj sr profesionesh, krijimi i aftsive t nevojshme pr kryerjen e tyre varet m shum nga niveli i praktiks n ushtrimin e atij profesioni, sesa nga msimet teorike. Pr rrjedhoj shum prindr, me shpresn pr tu dhn fmijve t tyre nj profesion, jan shpeshher t gatshm t paguajn n mnyr q fmijt t futen si kursant n siprmarrje t ndryshme. Nga ana tyre siprmarrsit rrezikohen nga pranimi i nj oferte t till, duke qen se autoritet tatimore ja konsiderojn kursantt si punonjs q pr pasoj duhet t deklarohen. Duke qen e paaft pr t kuptuar rndsin q formimi profesional n pun ka si n aftsimin e t rinjve ashtu dhe n rritjen e shanseve t punsimit pr ta, qeveria aktuale nuk ka marr asnj mas pr ta zgjidhur kt situat. Ne jemi t bindur se krijimi i mundsive pr formimin profesional n pun sht nj hap i rndsishm pr zgjidhjen e problemeve t papunsis rinore. Pr kt arsye ne do t krijojm programin kombtar t formimit profesional n pun i cili do t krijoj lehtsi pr ata siprmarrs q pranojn t prfshijn kursant/irak n aktivitetin e tyre. Ky program gjithashtu do te mundsoj pagesn e sigurimeve pr kursantt/irakt pr periudhn q atyre u duhet pr t msuar profesionin.

Modeli THE HOME T msuarit mes punsQuhem Marsel dhe jam 24 vje. Kam mbaruar shkolln e mesme, por nuk mendova se ia vlente t vazhdoja shkolln e lart. Ndrkoh nuk kisha asnj zanat. Zdruktharia, zanati i tim eti, nuk m trhiqte. Para tre vjetsh bashk m babin erdhm n nj piceri dhe i krkuam pronarit t m pranoi si kursant (shegert) pr prgatitjen e picave. Pr 6 muaj, teksa msoja nuk morra nj pag, madje ndonjher duhet ti fshihesha inspektorve t puns q mund t gjobisnin pronarin e restorantit. Pas kursit, ia mora dorn zanatit, dhe pronari vendosi t m mbaj n pun. Sigurisht q nj pag sado e vogl, sigurime dhe nj ertifikat do ti kishin br shum m t vlefshme ato 6 muaj.

Zotim: Formimi i Korpusit Kombtar t t RinjveKrijimi i lehtsirave n ndjekjen e shkolls s lart pr ata t rinj q zgjedhin t angazhohen n programe q synojn zhvillimin e zonave t prapambetura44

Shum zona rurale e urbane t vendit vuajn sot nga mangsit n burime njerzore. Zhvillimi i ktyre zonave ka mbetur peng prej paaftsis s ksaj qeverie pr t stimuluar prfshirjen e kapaciteteve njerzore n to. Nga ana tjetr ekzistojn sot shum t rinj t cilt nuk kan asnj mundsi prfitimi apo kontributi n shoqri pr shkak se e kan pasur t pamundur t ndjekin programet e shkollimit n institucionet e arsimit t lart dhe gjithashtu t pamundur q t gjejn nj vend pune. N mnyr q t zgjidh kto dy problematika, programi yn pr rinin synon formimin e Korpusit Kombtar t t Rinjve. Ne do t krijojm nj skem kombtare q do tu ofroj t rinjve mundsin q pas prfundimit t shkolls s mesme apo studimeve t larta t nivelit t par t mund ti shrbejn vendit prmes pjesmarrjes n projekte zhvillimore q lidhen me fusha si arsimi, mjedisi, infrastruktura, etj. T rinjt do

t trajnohen pr punt q do t kryejn dhe do orientohen n zona e projekte t ndryshme sipas aftsive q ata kan. Gjat periudhs s prfshirjes n Korpus, do t riu do ti mbulohen sigurimet shoqrore e shndetsore, si dhe kostot e jetess. Pasi t ken prfunduar periudhn e nevojshme t kontributit n kt program, secili prej tyre do t ket t drejtn e prfitimit t nj burse t plot studimi pr kryerjen e studimeve universitare t nivelit t par ose master. Gjithashtu t rinjt q kan qen pjesmarrs n Korpus do t gzojn prparsi n rast se aplikojn pr pozicione pune n administratn publike.

Zotim: Punsim i ndershm pr t rinjtDhnie fund nepotizmit dhe vendosja e nj sistemi t mirfillt meritokracie n punsimin e t rinjve n administratn publike46

Mundsia e punsimit n administratn publike sht sot e pamundur pr shum t rinj t kualifikuar, t cilt me aftsit e tyre do mund t kontribuonin n prmirsimin e puns s shtetit. Gjat qeverisjes s ksaj mazhorance statusi i administrats publike ka degraduar n nivelet m t ulta t paaftsis dhe mungess s profesionalizmit. N vizionin ton pr Rilindje, punsimi rinor duhet t ngrihet prpara s gjithash mbi bazat e ndershmris dhe meritokracis. Programi yn pr punsimin synon t eliminoj njher e prgjithmon punsimin n administrat n baz t interesave partiak, fisnor, klienteliste, etj. Ne do t marrim gjith masat e nevojshme dhe do t sigurojm zbatimin e legjislacionit dhe rregullave q lidhen me rekrutimet n administratn publike n mnyr q punsimi t kryhet n baz t aftsive profesionale, duke zvendsuar njher e prgjithmon punsimet politike e t pamerituara

Modeli i Ambasadave Shqiptare Plani yn pr meritokracinN kto 8 vjet ju ka rastisur shpesh t dgjoni raportime mbi emrimet n Ambasadat dhe Konsullatat Shqiptare. Media ka zbuluar se rreth 178 punonjs t trupit ton diplomatik jan fmij, kushrinj, dhndur e krushqinj t deputetve t mazhorancs e ministrave t punsuar jasht kritereve vetm pas ndrrimit t pushtetit. Ne do ta ndryshojm kt praktik n trupin diplomatik dhe n t gjith administratn publike. Pr shembull, ne besojm se t rinj t aft q studiojn e jetojn n emigracion jan m t aft tu shrbejn emigrantve shqiptar n konsullata se t prkdhelurit e pushtetarve q i kan kthyer ambasadat n konvikte apo me keq, si n SHBA i kan falimentuar totalisht. Konkurs, merit, profesionalizm ky sht zotimi yn!

anga48

azhiangazhim

Hyrje

Ne t majtt besojm se njerzit nuk jan ishuj -t ndar nga njri tjetri. Prkundrazi, ne japim e marrim me njri tjetrin sepse besojm tek bashkpunimi e solidariteti. Kur shkojm n shkoll apo universitete publike, ne arsimohemi me financa q shoqria i ka vn n dispozicion t edukimit ton. Por kur japim nga koha jon si vullnetar n projekte mjedisore, qendra t moshs s tret apo fushata sensibilizuese, ne i kthejm mbrapsht shoqris nj pjes t investimit q ka br tek ne. Kjo formul SOLIDARITETI i ka br t suksesshme vendet e Bashkimit Europian e SHBA-ve. N sondazhin e fundit nga Friedrich Ebert Stifftung vetm 16% e t rinjve kishin dhn nga koha e tyre n pun vullnetare. N pjesn m t madhe t territorit qendrat rinore mungojn. Do ta ndryshojm kt. Do t rikthejm rrjetin e qendrave rinore sipas modeleve t suksesshme n disa bashki tona. Do japim incentiva n formn e krediteve msimore pr kohn e kaluar n pun pr komunitetin. Suksesi i THE VOICE apo i disa sportistve tan tregon se Shqipris nuk i mungon talenti, por hapsira pr angazhim. M tej do t gjesh disa ide se si do ta kthejm kulturn e solidaritetit e prfshirjes s t rinjve n jetn publike.

Zotim: Transformimi i shkollave n qendra komunitarePas msimit shkollat do kthehen n qendra me aktivitete n shrbim t komunitetit ku ata ndodhen.

52

Angazhimi n Komunitet

Shkollat jan kthyer n qendra t mbyllura. Kyur me dryna, pas vetm pak orsh msimi, ato qndrojn t fjetura deri ditn tjetr. Gjat kohs s pushimeve shkollore ato futen n nj letargji t plot duke ln kshtu nj burim t rndsishm komunitar t shkoj dm. Ndrkoh, t rinjt nuk kan mundsi pr tu angazhuar n aktivitete jashtshkollore edhe prej mungess s hapsirave. Do t ri-interpretojm mjediset e shkollave pr t funksionuar si qendra t komunitetit ku organizohen aktivitete t shumllojshme rinore sidomos pas prfundimit t msimit. Shkollat pas orarit t msimit do t kthehen n shtpit e klubeve t shkencave ekzakte, kompjuterit, pikturs, muziks, letrsis dhe sporteve, pr nxnsit por dhe pr t rinjt e tjer t komunitetit. Aktivitetet do t financohen nga shteti dhe bordi i prindrve, dhe do tu japin mundsin t rinjve q t kalojn m shum koh duke zhvilluar dshirat dhe

aspiratat e tyre n nj mjedis edukativ. Vizioni yn pr shkollat i transformon ato nga nj struktur statike e detyrueshme msimore, n nj mjedis interaktiv e t ndryshueshm i cili krijon hapsira specifike pr interes t do nxnsi. Do synojm q Bordet e Prindrve t marrin m shum kompetenca n pasurimin e jets komunitare n territoret e shkolls. Mbledhje t lagjes, panaire, performanca apo ekspozita t minibashkive do t pasurojn qllimin e shkolls si agjent emancipimi n komunitet.

Zotim: Themelimi i qendrave lokale rinoreQendra lokale rinore n do qytet, pr t frymzuar krijimtari dhe bashkpunim

54

Krijimtaria e t rinjve n do qytet t Shqipris mbytet pas orarit shkollor. Mungesa e hapsirave sociale e kulturore, bn q kafenet, pikat e basteve dhe kazinot t frekuentohen n mas, jo si zgjedhje por si mundsia e vetme pr t socializuar n qytet. Edhe ato pak hapsira kulturore kur ekzistojn - jan zakonisht statike, t varfra, t vjetra, pa jet. Ne do t ngrem nj seri qendrash rinore t cilat financohen nprmjet strukturave lokale e qendrore por do t rregullohen dhe menaxhohen nga t rinjt. Angazhimi n kto hapsira do t jet dinamik dhe shfrytzimi i tyre trsisht n dorn e t rinjve. Kjo form organizimi lejon q rinia e do qyteti t nxjerr n pah individualitetin urban e talentet e komuniteteve prkatse. Shembull ideal pr tu ndjekur n kt prizm jan qendrat rinore t krijuara nga disa bashki t Partis Socialiste. N Kor pr shembull qendra rinore lokale funksionon prej m se dy vjetsh si promotor i talenteve t reja Korare. Kora: Bashkia e Kors ka nj program t titulluar:Qyteti mbshtet t rinjt i cili ka

si synim prfshirjen e t rinjve n projektet lokale duke i konsideruar ata si nj forc gjeneruese t ideve, pjes e fuqishme pr zhvillimin dhe shtys promotore pr t ardhmen. Ky program synon n zbutjen e problemeve ekonomike dhe sociale t ksaj grup-moshe, nprmjet disa projekteve: Punsimi Sezonal Nj bashkpunim i Bashkis me Dhomn e Tregtis dhe Zyrn e Puns pr punsimin e t rinjve Shkolla Verore e Fotografis t rinjt mund t msojn n mnyr profesionale dhe t mund ta aplikojn pasionin pr fotografin Bursa pr gjimnazistt - vlersimi i gjimnazistve q kan arritur rezultate t shklqyera dhe nj form nxitjeje pr nxnsit e tjer Karta e Bashkis pr Studentt projekt q synon t ofroj pr studentt nj kart identifikimi, e cila do t mundsoj pr ta plotsimin e disa shrbimeve me nj mim t reduktuar Grante pr Bizneset e Reja - synon bashkpunimin dhe ofrimin e mundsive pr t rinjt n hapjen e nj biznesi.

56

Zotim: Qendra rajonale kulturore me fokus fshatinQendra rajonale kulturore pr t angazhuar t rinjt e fshatrave

58

Jeta kulturore n fshat sht plotsisht jo-ekzistente. T rinjve t fshatrave m shum se kujtdo tjetr u mohoet do lloj angazhimi jashtshkollor. T mbytur kulturalisht e me pak t ardhura, shum prej tyre e kan t pamundur t shpresojn pr nj jet m t mir. Ne angazhohemi t krijojm qendra rinore kulturore t cilat i shrbejn disa fshatrave

e komunave. Ne do t thyejm rutinn sociale e cila karakterizon sot jetn e nj t riu n fshat. Nprmjet ktyre qendrave do t stimulojm krijimin e grupeve artistike e klubeve t ndryshme t cilat do ti japin m shum karakter e zgjedhje do t riu nga fshati. Njkohsisht do t inkurajojm t rinjt e fshatrave q me ndihmn e qendrave kulturore t gjallrojn jetn e do shkolle rurale me aktivitete shtitse si ekspozita apo aktivitete artistike.

Zotim: Vullnetarizmi si motor i angazhimit t t rinjve n komunitetT gjith t rinjt n shkoll t mesme do t kontribuojn t paktn 15 or pun vullnetare do vit.

60

84% e t rinjve Shqiptar nuk jan prfshir ndonjher n pun vullnetare. Angazhimi vullnetar sht i rndsishm si pr t rinjt ashtu edhe pr komunitetin e gjer. T angazhohesh do t thot t jesh m afr problemeve t lagjes, qytetit apo rajonit e t njohsh m mir aktort q ndikojn n prmirsimin e ktyre komuniteteve t rndsishme. Qeveria aktuale ka premtuar me fjal nxitje e angazhimit qytetar prmes vullnetarizmit dhe angazhim shtetror pr njohjen e statusit t vullnetarve t rinj. Por kto premtime nuk kan ndodhur dhe nuk sht vendosur asnj kriter pr matjen efektive t tyre. Ne duam ta institucionalizojm vullnetarizmin, dhe ti japim atyre q angazhohen n pun vullnetare mirnjohje, dhe vlersim t mirfillt. Ne duam q ort vullnetare t jen tregues i vullnetit dhe aftsis s do individi n konkurrencn e ashpr t tregut t puns n kt koh

krize. N shum shtete t suksesshme perndimore nj numr orsh vullnetare jan t detyrueshme pr t prfunduar shkolln e mesme. Ne do nisim nj program q do ti krkoj dhe mundsoj t gjith t rinjve n gjimnaz q t kontribuojn 15 or pun vullnetar do vit t gjimnazit. Edhe pse numri i orve vullnetare nuk sht i lart, ne mendojm se prezenca e tyre i ndihmon t gjith t rinjt t gjejn nj angazhim t prshtatshm n ambientalizm, shrbim social, pun komunitare, ndrtim apo do fushe q i intereson atij apo asaj. Duke u njohur nga afr me problematikat e fushs ku vullnetarizohen, secili pastaj mund t bj zgjedhje m t informuara nprmjet puns praktike n fushn respektive.

Modeli i Tirana Express Vullnetart e Kepit t RodonitKepi i Rodonit, i njohur ndryshe edhe si Kepi i Sknderbeut prej kalas s ndrtuar aty prej tij ndonse sht nj ndr pikat turistike t Shqipris rezulton e mbuluar nga pleura. Vern e kaluar rreth 40 vullnetar nga Tirana dhe Durrsi u angazhuan pr ta pastruar kt zon n koh rekord. Nga puna e 40 vullnetarve u mblodhn dy kamion me mbeturina t cilat m pas u drguan pr ricicli. Fushata e inicuar nga Tirana Ekspres na impresionoi t gjithve duke na kujtuar se n botn perndimore komunitet uk sht kurr jasht mode. Kjo sht kultura ku ne besojm e t ciln duam ta promovojm me kt program.62

vullentarizmi dhe shrbimi n

Zotim: Institucionalizimi i klubeve t debatitKlubet e debatit jan ndr instrumentet m t rndsishm t zhvillimit personal t nxnsve e studentve e si t till duhen inkurajuar e zhvilluar me mbshtetje nga shteti64

Debati sht nj form angazhimi qytetar i cili prmirson aftsit komunikuese dhe krijon t rinj t aft pr t argumentuar me fakte idet dhe mendimet e tyre. Kta jan t rinj t cilt n rrugtimin e tyre jetsor do t jen m t aft t tregojn aftsit dhe potencialin e tyre. Aktualisht debati funksionon si nj shtojc e shoqris civile dhe trajtohet si nj hobi apo mnyr pr t kaluar kohn e jo si nj

sfid konkuruese q zhvillon aftsit sociale t nxnsve. Vizioni yn e sheh klubin e debatit t themeluar n do institucioni arsimor. Klubi i debatit jo vetm duhet t financohet dhe t bhet pjes e strukturs arsimore por duhet futur hap pas hapi edhe n formn e msimdhnies brenda klasave t shkolls. Duke nxitur prplasjen e ideve n mnyr civile dhe t organizuar, formohet jo vetm aftsia argumentuese individuale por forcohet edhe njohuria dhe informacioni mbi t cilin debatohet.

Modeli i Programit t DebatitPrej dy dekadash shoqria civile dhe donatort kan mbshtetetur programet e debatit t shkollave t mesme e t larta. Konkurset periodike t debatuesve jan nj mnyr pr t promovuar talente dhe rritur sensin kritik tek t rinjt. Por vitet e fundit kto aktivitete kan qen sporadike. Ne synojm ta ringrem kt rrjet me mbshtetje shtetrore n cdo shkoll pr t promovuar kulturn e debatit tek t rinjt.

Zotim: Prfaqsit rinore, partner n vendimarrjeOrganizimi dhe prfaqsimi i t rinjve duhet financuar dhe mbshtetur n mnyr t vazhdueshme nga shteti

66

Shumica e programeve q kan si objektiv rinin shqiptare jan t iniciuara e t drejtuara pa marr parasysh inputin e rndsishm t t rinjve. Ne do t mbshtesim krijimin e nj strukture prfaqsuese zyrtare e prbr me t deleguar nga organizata rinore, ente prfaqsues t t rinjve, forume rinore politike, dhe t gjith aktort rinor. Kjo struktur do t jet kundrpala e qeveris son n hartimi e politikave rinore. Nj struktur e till sht e rndsishme n pavarsin e rinis dhe vet-identifikimin e saj si nj grup i veant interesi. Pr her t par do t prfshijm n kto konsultime t rinjt shqiptar n emigracion. N kushtet e krizs ekonomike, shum fmij emigrantsh dhe student, po kthehen pr t rinisur jetn n Shqipri. Shum t tjer po konsiderojn kthimin. Qeveria aktuale e sheh kt si barr. Ne e shohim kt si mundsi - nj mundsi e

shklqyer ku t rinj t arsimuar, me aftsi dhe kultur perndimore i bashkohen Shqipris me energji t reja. Konsultimet me prfaqsit rinore do ti planifikojm periodikisht jo vetm n Tiran por dhe n qendrat kryesore t emigracionit dhe studentve tan jasht vendit.

68

Zotim: Do t sigurojm prfaqsimin rinor n politikbrjeDuke rritur prfaqsimin e t rinjve n vendimmarrjen mbi jetesn e tyre do t rritet ndjesia e besimit dhe angazhimi pr realizimin e politikave rinore70

Angazhimi politik

sht shum i rndsishm promovimi dhe forcimi i institucioneve t vendimmarrjes brnda strukturave arsimore. Organizimi rinor brenda institucioneve specifike ndihmon krijimin e organizmave gjithprfshirs t cilat advokojn pr t gjith t rinjt. Gjithashtu financimi dhe prforcimi i senateve t shkollave nntvjeare e atyre t mesme edukon nxnsit mbi demokracin nprmjet nj shembulli t drejtprdrejt. Duhet patur kujdes ama q kto struktura t jen t pavarura dhe t funksionojn brenda nj skeme rregullash n mnyr q t mos keqprdoren dhe t mos i shrbejn si hapsira pr zhvillimin e cinizmit ndaj politik-brjes. Qeveria kishte marr angazhim t ndryshoj ligjin pr prfshirjen e t rinjve n borde, komisione e kshilla, dhe pr rritjen e pjesmarrjes s tyre n shkalln 20% n bordet e shkollave. Kt angazhim nuk e realizoi kurr.

sht e rndsishme q t diskriminohet pozitivisht edhe n caktimin e nj numri vendesh pr t rinjt n borde, komisione apo kshilla bashkiak pr ti angazhuar m shum n politikbrje. Do t ishte ideale q kto t rinj t zgjidheshin nprmjet strukturave prfaqsuese npr shkolla, gjimnaze e universitete (aty ku kjo sht e mundur). Duke forcuar dhe zhvilluar kto struktura vendimmarrse rritet n mnyr t drejtprdrejt besueshmria e t rinjve n strukturat politike e qeverisse t vendit e n kt mnyr edhe shkalla e pjesmarrjes s tyre n votime.

Modeli i primareve t FRESSH Angazhimi n politikNe krenohemi q jemi forca m progresive n vend, ku Kryetari zgjidhet nga do antar, ku programi shkruhet nga nj ekip i madh ekspertsh dhe ku vendimet merren bashk. E majta beson tek gara, tek promovimi i t rinjve t aft n publik, tek rinovimi i vetvetes. Primaret n FRESSH n garat e rretheve apo nivel kombtar angazhuan shum t rinj me dhunti e pasion pr prfshirje publike. Ky sht modeli me t cilin do t krijojm administratn ton t re bazuar tek gara dhe merita e secilit. Ne besojm tek nj Shqipri ku nuk jan penges pr sukses me t njjtn frym q qeverisen strukturat tona do t drejtojm shtetin e rilindur. Ky sht zotimi yn!72

origjina, familja apo t ardhurat

Zotim: Do t mbshtesim lidert e s nesrmesDo t krijojm nj program kombtar pr ti dhn mundsin t rinjve t vendit q pr dy jav n vit ti atashohen nj zyrtari t lart publik

74

T rinjt ndihen t shkputur nga politika, dhe nga distanca ka lindur mos interesimi dhe cinizmi. (interesi n politik nga FES) Ne do ti hapim dyert t rinjve t interesuar q t ken mundsi t qndrojn pr nj koh pran politikanve dhe administratorve publik. N do t synojm q n kt mnyr t rrisim dshirn pr tu br shrbyes t publikes por dhe pr t ngushtuar distancn mes jush dhe politiks..

76

Angazhimi n aktivitete kulturore dhe sportive far po ndodh?T rinjt nuk rrin n kafene sepse jan prtac, por se nuk ju sht dhn asnj mundsi tjetrT rinjt shqiptar jan tejet t kufizuar n mundsit q kan pr t shpenzuar kohn e tyre t lir. Mbi 80% e tyre e mbushin kt koh duke kryer aktivitete pasive si vajtja npr kafene apo ndjekja e programeve televizive.Vetm 20% e t rinjve kryejn aktivitete sportive, ndrkoh q m pak se 5% ndjekin apo zhvillojn aktivitete kulturore apo rekreative. Kjo nuk ndodh sepse t rinjt shqiptar nuk duan q t argtohen n mnyra m aktive por sepse kjo qeveri nuk ka krijuar asnj mundsi reale pr ta. Neglizhimi i prgjithshm ndaj potencialit rinor, dshtimi n krijimin e nj plani t mirfillt pr nxitjen e aktivitetit sportiv dhe krijimtaris, si dhe keqmenaxhimi i fondeve pr rinin jan faktort kryesor q ndikojn n varfrin kulturore t ksaj gjenerate. Si pasoj, ofrimi i atyre pak aktiviteteve argtuese e angazhuese pr rinin ka mbetur n dorn e iniciativs private, ka i ka br ato shpeshher t paprballueshme nga xhepat e t rinjve apo t pa aksesueshme nga ata t rinj q jetojn larg qendrave t mdha urbane. N vizionin ton pasurimi i aktiviteteve kulturore dhe sportive pr t rinjt sht nj element shum i rndsishm n rritjen e angazhimit t t rinjve n shoqri. Programi pr nj Rilindje Shqiptare synon t identifikoj, fuqizoj dhe mbshtes potencialin krijues e sportiv t t rinjve n t gjith vendin si dhe t ndryshoj njher e prgjithmon mnyrn se si t rinjt shqiptar e shpenzojn kohn e tyre t lir.

Zotim: Ngritja e qendrave Multifunksionale t Krijimtaris dhe Pasuris KulturoreKtu t rinjt e talentuar do t ndihmohen dhe fuqizohen pr zhvillimin e potencialit t tyre krijues

78

Sot pr sot mbshtetja shtetrore pr t rinjt q kan nj prirje kreative sht thuajse joekzistente. Kurikula shkollore sht shum e limituar n kt drejtim dhe t vetmet mundsi jan ato q ofrohen n mnyr t prkohshme nga mediat, shoqria civile apo donatort e huaj n formn e konkurseve apo talent shove. Gjithashtu, nuk ekzistojn mjedise ku t rinjt e talentuar t mund t zhvillojn aktivitetet krijuese, trajnohen n perfeksionimin e aftsive t tyre, si dhe t ndrveprojn me t ngjashmit e tyre. N vizionin ton zhvillimi i potencialit krijues sht nj element ky pr prmirsimin e nivelit t angazhimit dhe kontributit t t rinjve n shoqri. Ne besojm thellsisht se largimi prfundimtar i t rinjve nga aktivitetet bajate ku jan detyruar t prfshihen sot do t mund t arrihet vetm prmes ofrimit t mundsive reale dhe ngritjes s infrastrukturs s nevojshme pr zhvillimin e aktiviteteve

gjithprfshirse kulturore. N kt kuadr nj nga pikat kryesore t programit ton pr rinin sht inkurajimi dhe fuqizimi i krijimtaris artistike rinore, prmes ngritjes s qendrave multifunksionale pr fmijt dhe qendrave t krijimtaris dhe pasuris kulturore n shkollat 9 vjeare, t mesme, dhe n universitete. Duke u bazuar n eksperiencn e institucioneve t ngjashme perndimore, kto qendra do t shrbejn si laborator t mdhenj krijues q do t prkrahin dhe nxisin zhvillimin e potencialit artistik rinor si n format tradicionale ashtu dhe n mediumet m rishtare t kulturs bashkkohore, si dizajni grafik, arti urban, arti konceptual, etj. N t njjtn koh kto qendra do t shrbejn dhe si facilitatore pr ekspozimin dhe vnien n sken t krijimeve t t rinjve.

Promovimi i Talenteve Qendrat Rinore e KulturoreUn jam Keler Sufja. Shokt n Lezh e n PS m njohin nga prfshirja ime n FRESSH, kurse t tjert si nj nga finalistt e Voice of Albania. Voice ishte nj nga prvojat m t bukura t jets sime. M plqen shum t kndoj. Njoh dhe shum t rinj q kan talente t tjera. Por me pak prjashtime n Tiran, provincat jan vende t vdekura. Kafe e baste, baste e kafe kjo sht rutina. Voice sht ide e mir, por nuk mjafton pr t gjith t rinjt me talent. E plqej shum iden q qeveria e re t ngrej nj rrjet qendrash rinore e kulturore do presin nj hapsir t tregojn se sa t aft jan.80

trhiqte shum t rinj q mezi

Zotim: Zhvillimi i turneve kombtare Kultura n LvizjePrfshirja e artistve t rinj dhe studentve t artit n pasurimin e jets kulturore n t gjith vendin.

82

Mangsit n zhvillimin e nj tregu t mirfillt pr artin dhe kulturn si dhe qendrzimi i organizimeve kulturore shtetrore n pak duar, i kan ln artistt e rinj dhe studentt e institucioneve artistike sot n mshir t fatit. N pamundsi pr t vn n sken apo ekspozuar krijimtarin e tyre, kta t rinj t talentuar detyrohen ose t braktisin veprimtarin krijuese ose t kryejn lloj-soj aktivitetesh t rndomta. Nga ana tjetr sht fakt se sa m shum t largohesh nga Tirana apo qytetet e tjera t mdha aq m shum thellohet gropa e varfris kulturore e shpirtrore. T rinjt q jetojn n qytezat apo fshatrat e Shqipris, ashtu si dhe n shum aspektet t tjera, jan sot m t dizavantazhuarit pr sa u prket mundsive q kan pr tu argtuar. Atyre u duhet t udhtojn me or e or t tra, e t shpenzojn dhe ato pak t ardhura q kan pr t shijuar qoft dhe nj aktivitet kulturor minimal si vajtja n kinema, teatr, apo pr t ndjekur nj koncert.

N nj prpjekje pr tu ofruar m shum mundsi ekspozimi artistve dhe talenteve t reja por dhe n mnyr q t rivitalizohet dhe pasurohet jeta kulturore n zonat e ndryshme urbane e rurale, programi yn pr rinin synon zhvillimin e nj turneu t prvitshm kombtar t quajtur Kultura n Lvizje. Kjo fushat do t udhtoj n t gjitha qendrat rajonale kulturore t Shqipris pr t shfaqur krijimet m t arrira t studentve dhe artistve t rinj.

Zotim: Rritja e ndrgjegjsimit t t rinjve pr vlerat historike dhe trashgimin kulturoreFutja n t tria ciklet e sistemit arsimor, t aktiviteteve ekstra-kurrikulare q synojn edukimin e t rinjve pr vlerat e trashgimis kulturore

84

Mbrojtja e trashgimis kulturore n Republikn e Shqipris sht e garantuar ligjrisht nga KushtetuTa. Pavarsisht ksaj, trashgimia jon kulturore (materiale dhe shpirtrore), prballet sot me sfida dhe me vshtirsi nga m t ndryshmet, q rrjedhin si pasoj e indiferencs dhe paaftsis s shtetit pr t drejtuar dhe menaxhuar kto vlera, ndrhyrjeve t jashtligjshme n monumente dhe bjerrjen n harres t trashgimis shpirtrore, si dhe nga mungesa trsore n zbatimit t ligjit ndaj dmtuesve dhe dhunuesve. Kjo situat degraduese mund t prkeqsohet akoma dhe m, nse t rinjt nuk edukohen dhe ndrgjegjsohen pr rndsin q kto vlera kan n ruajtjen e identitetit kombtar, dhe pr potencialin socioekonomik q ato mbartin. N vizionin ton t rinjt jan nj aktor kryesor n mbrojtjen dhe zhvillimin e mtejshm t trashgimis kulturore. Programi yn pr rinin synon zhvillimin e nj programi ekstra-kurrikular q do

t adaptohet pr t tri ciklet e sistemit arsimor (fillor, i mesm, dhe i lart), dhe do t ket pr qllim edukimin e t rinjve mbi vlerat e trashgimis kulturore dhe prcjelljen e ktyre vlerave pr brezat e ardhshm. Prvese do ti njoh t rinjt me format e ndryshme t trashgimis kulturore e shpirtrore Shqiptare, ky program do t inkurajoj ata t rinj me prirje q t msojn si t kryejn aktivitete t ndryshme q lidhen me trashgimin kulturore Shqiptare; si prdorimi i veglave tradicionale muzikore, koreografia e valleve tradicionale, iso polifonike, etj. Ky program do t mundsoj gjithashtu dhe udhtimet e studentve t t tria cikleve n t gjitha monumentet e trashgimis kulturore, ku ata do t njihen nga afr me vlerat e ktyre vendeve si dhe do t nxiten q t ndihmojn n mirmbajtjen, pastrimin dhe restaurimin e tyre.

Zotim: Ngritja e rrjetit t ekipeve sportive n shkollat 9 vjeare dhe t mesme n t gjith vendinKrijimin e ekipeve sportive pr do shkoll t ciklit t fillor dhe t mesm, dhe organizimi i kampionateve rajonale dhe kombtare sportive

86

sht e pafalshme q interesi i pamat q t rinjt shqiptar kan pr sportin t mishrohet vetm n shumat e mdha t parave q ata ln n pikat e basteve. Nj nga mkatet m t mdha t ksaj qeverie sht degradimi i mtejshm i fushs s sportit dhe veanrisht mos evidentimi dhe prkrahja e talenteve t reja. Vizioni yn e sheh sportin si nj domosdoshmri pr nj popullsi t shndetshme. Por prtej ksaj, ne e shohim sportin dhe si nj mjet tejet efikas pr edukimin dhe disiplinimin e karakterit tek t rinjt. Ne besojm se kryerja e nj aktiviteti kompetitiv n skuadr i ndihmon t rinjt q t msojn si t krkojn gjithmon m t mirn nga vetja, por njkohsisht edhe si t bashkpunojn me t tjert. Pr kto arsye programi yn pr rinin synon ngritjen e nj programi pr zhvillimin

e nj rrjeti ekipesh sportive q nga shkollat fillore deri n ato t mesme. I bazuar n praktikat e ngjashme n Evrop dhe SHBAt, ky program do t parashikoj krijimin e ekipeve pr sportet m popullore n do shkoll t vendit. Ktyre ekipeve do tu mundsohet pjesmarrja n aktivitete kompetitive, si kampionatet rajonale dhe ato kombtare. N mnyr q t krijohet nj baz e gjer ndjeksish do t kushtohet nj vmendje e veant n krijimin e elementve identitar pr secilin ekip, si logo, maskota, uniforma, etj. Prvese nj shtys q do t rris angazhimin e t rinjve n aktivitete sportive, ky program do t krijoj gjithashtu nj burim zinxhir pr ekipet profesionale sportive.

Rinia dhe SportiPartia Socialiste Tiran dhe FRESSH Tirana, n periudhn Nntor 2012 Mars 2013 organizuan kampionatin e minifutbollit pr t rinj FRESSH TIRANA SPORT. Organizimi i ktij eventi nisi n muajin Nntor, me shprndarjen e fletpalosjeve promovuese n t gjitha gjimnazet dhe fakultetet e Tirans. N kampionat u regjistruan 186 skuadra, me rreth 1,400 t rinj pjesmarrs. Kampionati u zhvillua n 4 komplekse t ndryshme n qytetin e Tirans, dhe pr skuadrat fituese n vend t par, t dyt dhe t tret u dhan mime prej 1000, 600 dhe 300 euro. Me an t ksaj iniciative modeste treguam se aty ku ka nj vullnet, rinia mund t prfshihet n aktivitete sportive e e duke u fokusuar tek aktiviteti fizik. Sporti pr t gjith sht premtimi yn!88

argtuese, duke iu larguar rrugs

prk90

krahprkrahje

Hyrje

Disa e mbajn mend kohn kur t ecje rrugve vetm n dark nuk ishte e rrezikshme dhe kur n shkoll shkohej pr dije e jo pr dhun Sot 68% e publikut e konsideron krimin e rrugs problemin NR. 1 dhe 45% e t rinjve pranojn se kan pasur nj konflikt fizik n shkoll. Aksesi i t rinjve tek shndeti publik sht minimal. Dhe pr ata t rinj t cilt dashur padashur jan prfshir n aktivitete t paligjshme nuk ekziston mundsia e nj shansi t dyt riedukimi. Kjo nuk mund t vazhdoj m. Shumica e t rinjve nuk duan q shteti tu bj atyre detyrat e shtpis, por ama presin q shteti i tyre tu krijoj nj ambient t sigurt e t shndetshm, dhe n ditn e tyre t nevojs shteti t jet aty pr ta pr nj shans t dyt. Ne do t kthejm sigurin n shkolla e n rrug, do afrojm institucionet e shndetit dhe rehabilitimit afr shkollave dhe qendrave studentore. Dhe pr t rinjt e shumt q kaosi i tranzicionit e varfris i ka devijuar keq, ne do t ofrojm nj mundsi t dyt pr tu br t dobishm pr veten e shoqrin. do vajz e re dhe djal i ri n Shqipri do t gzoj t drejta dhe shanse t barabarta, pavarsisht gjinis, vendbanimit, prejardhjes, ngjyrs, kushteve fizike apo ekonomike, bindjeve, orientimit seksual apo besimit. Lexo disa nga idete tona n detaje n vijim.

Zotim: Do t rrisim sigurin n shkolla dhe do t heqim armt nga duart e nxnsveShkollat publike nuk jan m nj vend i sigurt pr fmijt dhe t rinjt. Thikat dhe Armt jan lehtsisht t aksesueshme nga t rinjt dhe mbartja e tyre gjat orve t msimit nuk sht jo e zakonshme. Sherret me thika pran apo brenda oborreve t shkollave jan nj krcnim i vazhdueshm pr jetn e do nxnsi, t prfshir ose jo n konflikt

94

Qeveria ka dshtuar keq lidhur me parandalimin dhe luftimin e ktij fenomeni duke neglizhuar trsisht detyrn pr t ofruar mjedise t sigurta fizike npr shkolla dhe duke ln sigurin n nivel roje q hap e mbyll dern; praktikisht i pafuqishm t kuptoj e jo m t kontrolloj se far hyn e del me turmn kur dera hapet. Institucionet e qeveris sot nuk jan n gjendje t kontrollojn dhe prmirsoj metodologjin e edukimit, n funksion t zhvillimit t shndetshm pr fmijt e t rinjt tan, sepse qllimi i tyre kryesor sht t kujdesen si t vendosin militantt n krye t institucioneve t dijes. Nn qeverisjen e Partis Socialiste kjo situat do t ndryshoj. Ne do t ofrojm nj mjedis t sigurt edukimi pr do fmij dhe t ri. Do t rrisim masat e siguris npr shkolla duke shtuar kontrollet dhe duke rritur bashkpunimin me vet

nxnsit n radh t pare si edhe me prindrit e msuesit. Nuk do t lejojm n asnj mnyr q jeta e pasuris son m t madhe kombtare, e rinis, t krcnohet nga dhuna, qoft fizike, qoft psikologjike. Do t marrim masa t rrepta pr ndalimin e armve nga duart e t rinjve dhe do t shrbejm me prkushtim pr t shptuar nga krimi viktimat, por dhe agresort.

Zotim: Do t kthejm policin n komunitete, aty ku ska hyr prej viteshZona t tra t thella e t largta jan jasht mbulimit nga punonjsit e rendit dhe t siguris. Kt e vuajn dhe zonat urbane, ku policia l jasht mbulimit, kontrollit dhe patrullimit lagje t tra. Ndrkohe q situata sht shum m keq pr zonat e largta e t thella q jan ln n mshir t fatit. Psh Dukagjini sht pa polici pr rrjedhoj 96 familje ndodhen n gjakmarrje; policia raporton vetm 45

96

Qeveria sht treguar trsisht e paaft pr t mbrojtur jett e qytetarve t ktij vendi. Forcave t rendit nuk u ofrohet asnj lehtsi pr t mbuluar territorin, duke u privuar madje edhe nga karburanti pr mjetet e tyre. Edhe prgjigjet ndaj disa plagve t mdha t shoqris, si sht gjakmarrja, jo vetm q nuk kan qen efektive, por prkundrazi, mund t quhen edhe nxitse. Masat e tilla si drgimi i msuesve dhe internetit tek t ngujuarit

pr shak t gjakmarrjes, t pashoqruara me masa t tjera, bn t kuptosh q shteti sht dorzuar dhe e ka noterizuar kshtu fenomenin. Kjo situat sht e papranueshme pr Partin Socialiste ndaj dhe ne angazhohemi t kthejm rendin dhe sigurin n do lagje e komunitet, n do cep t Shqipris duke rritur forcat e rendit n shrbim t qytetarve dhe duke iu dhn punonjsve t rendit t gjith mbshtetjen e nevojshme financiare dhe teknike n prmbushjen e misionit t tyre.

Ky NUK sht modeli yn i siguris publike. Do i rikthejm dinjitetin policis, dhe sigurin t rinjve.

Zotim: Do t hartojm nj ligj t veant pr t drejtn rinore98

Nga ana juridike, kriminaliteti rinor n Shqipri trajtohet i ndar me pjes npr ligje, kode e dispozita t ndryshme e t shumta. Ende nuk kemi nj kod apo ligj q t trajtoj n mnyr trsore drejtsin e t rinjve, madje n shumicn e rasteve ligjet ekzistuese i trajtojn t rinjt njsoj me t rriturit . Edhe pse Shqipria duhet t vr n zbatim Konventn Europiane t t Drejtave t Njeriut, raportet monitoruese dhe vlersuese ndrkombtare shprehin shqetsimin q gjykatsit nuk e njohin jurisprudencn e ECHR dhe i referohen shum rrall rasteve t s drejts Europiane. N Shqipri nuk ekziston asnj program q t adresoj kriminalitetin e t miturve, ndrkoh q t rinjt trajtohen njsoj si t rriturit lidhur me krimin e dyshuar apo provuar. Qeveria ka dshtuar trsisht n marrjen e reformave legjislative dhe institucionale q i shrbejn parandalimit dhe trajtimit

t kriminalitetit rinor. Jo vetm q mungon nj plan, por nuk ka as edhe nj vizion apo dshir t shprehur disi pr t adresuar n mnyr strategjike shtjet e s drejts lidhur me t miturit dhe t rinjt. Partia Socialiste vjen m nj vizion dhe nj program t qart i cili do t filloj q me hartimin e nj pakete ligjore dedikuar t rinjve dhe t drejts s personave nn 18 vjet q prfshihen n krim. Kjo paket do t ndrtohet mbi themelet e ktyre vlerave dhe besimeve: do i ri ka t drejt t prfitoj nga masat parandaluese; do i ri ka t drejt t trajtohet me dinjitet; do i ri ka t drejt t rehabilitohet dhe integrohet srish n shoqri si nj antar i barabart me t tjert.

Rasti Grdeci Tarifat e gjykats si pengs pr drejtsiUran Deliut nj i ri q pati pes t humbur n tragjedin e gerdecit i duhet t paguaj 48milion lek pr t kaluar pragun e gjykats e pr t krkuar kompesim pr jett e humbura. Pr t nisur n proces gjyqsor n Shqipri, taksa e padis sht minimalisht 120mij lek ose 3% e dmshprblimit t krkuar - vler shume e larte pr 400,000 shqiptar q jetojn nn minimumin jetik. Gjykata e Strasburgut sht shprehur se kjo penges konsiderohet si mohim i aksesit n drejtesi pr t rinjt e t varfrit. Tarifat duhet t jene proprcionale, pa cenuar nivelin e jetess s individit. Nj student pa t ardhura nuk mund te hap nj padi qoft dhe pa vler, duke qen se duhet t paguaj minimalisht kto 120mij lek. Nj gazetar i ri nuk mund t hedh n gjyq insitucionet pr nj krkes pr informim - detyrim kushtetues i administrats - se duhet q t paguaj 120mij lek. Nj i ri q trajtohet rreth 6 mij lek n muaj. Ksisoj i duhet t qendroj 2 muaj pa ngren pr t nisur nj process. Zotimi yn sht ta ZEROJM tarifn pr t rinjt e tu sigurojm akses n drejtsi cdo t riu pavarsisht nga pamundsia financiare.100

me asistenc papunsie (q zgjat vetem nj vit) mer

Zotimi yn sht ta ZEROJM tarifn pr t rinjt e tu sigurojm akses n drejtsi cdo t riu pavarsisht nga pamundsia financiare.

Zotim: Do t ngrem 2 Qendra Rehabilitime pr t rinjt e akuzuar apo dnuar pr shkelje ligjore102

Vetm dy institucione paraburgimi, nj n Durrs dhe nj n Tiran, ofrojn mundsit pr qeli t ndara t t rinjve nga t rriturit. Kushtet n kto qendra paraburgimi jan skandaloze, sidomos n Durrs, ku t rinjve iu lan vetm dy dhoma t cilat zakonisht jan t tejmbushura. Nuk ka asnj rregull dhe pr m tepr asnj mundsi fizike q t rinjt t rrin vemas nga t rriturit. Pasojat fizike e psikologjike shpesh jan t pakthyeshme. Qeveria ka dshtuar n hartimin e nj strategjie dhe ndrmarrjen e masave pr trajtimin e t rinjve n sistemin e paraburgimit nj ndr kushtet prioritare pr integrim. Situata e rnd sht vn shpesh n dukje me alarm qoft nga Avokati i Popullit, qoft nga Komisioni Europian, por asnj zhvillim pozitiv nuk sht shnuar. Pr m tepr, vihet re nj mbiprdorim i kohs s paraburgimit tek t rinjt. Shumica e tyre e kalojn t gjith kohn e gjykimit n institucionet e paraburgimit dhe duke patur parasysh vonesat e sistemit t drejtsis n nisjen dhe prfundimin e nj gjykimi, kjo bhet e patolerueshme. Burgjet shqiptare jan t tejmbushura

deri n shumfish t kapacitetit duke akomoduar dhe 10 veta pr dhome; duke ln t miturit e t rinjt bashk me t rriturit e duke kontribuar kshtu q burgu jo vetm t mos i shrbej rehabilitimit, por t kthehet n shkoll krimi. Shqipria nuk ka asnj shkoll e asnj program qeveritar rehabilitimi pr t rinjt shkels t ligjit. Programi i Rilindjes s Partis Socialiste vjen me nj zgjidhje konkrete: Ne do t ngrem 2 qendra t veanta paraburgimi dhe nj burg t veant pr t rinjt nn 18 vjet. Kjo mas jo vetm q siguron trajtimin me dinjitet t t rinjve t prfshir nga krimi, por edhe i shrben arritjes s rezultateve t sigurta pr rehabilitimin dhe integrimin e ktyre t rinjve pasi t gjykohen si fajtor. Duke ofruar kushte njerzore dhe kapacitete profesionale t prshtatshme pr kt grupmosh, ne do arrijm mbi t gjitha q t mbrojm nga pasojat e dmshme ata q n fund do t rezultojn t pafajshm. Burgu i t rinjve do t jet nj institucion rehabilitimi dhe do t ofroj programe t specializuara t cilat do t japin mundsi t reja zhvillimi individual dhe rritje kapacitetesh profesionale q do t ndihmojn ri-integrimin e t rinjve n shoqri si antar t barabart t saj.

Zotim: Shkolla pa barriera pr t rinjt me aftsi t kufizuara fizike

104

Shum t rinj me aftsi t kufizuara fizike jan t prjashtuar nga mundsit pr nj zhvillim individual normal. Si rrjedhoj e mungess s infrastrukturs s duhur npr shkolla, ktyre t rinjve n vshtirsi iu sht mohuar e drejta pr tu arsimuar si gjith bashkmoshatart e tyre, duke e br t zymt perspektivn pr punsim, mirqenie ekonomike dhe integrim t plot n shoqri. Qeveria ka dshtuar me zbatimin e ligjit t miratuar n qershor 2012, i cili parashikon hyrjen n sistemin publik t msuesve mbshtets pr personat me aftsi te kufizuara, por q mbetet ende i

paimplementuar duke ln jasht aksesit t edukimit publik fmijt dhe t rinjt q i prkasin ktij grupi t shoqris. Partia Socialiste zotohet q brenda nj kohe t shkurtr t realizoj sigurimin me lnd msimore t prshtatshme dhe msues t trajnuar pr t rinjt e verbr t gjitha shkollat publike t vendit. Do t pajisim me infrastrukturn e duhur pr lehtsimin e aksesit t shkollave publike nga t rinjt me aftsi fizike, duke e kthyer n nj standard kombtar. Nn qeverisjen ton do t jet e patolerueshme q vshtirsit fizike t bhen penges n qasjen ndaj shanseve dhe mundsive t barabarta pr t avancuar n jetn q duhet t ket do e re dhe i ri.

Haki Doku, olimpisti shqiptar q provoi se suksesi nuk sht i kufizuar pr asknd

Zotim: Do t rrisim numrin e t rinjve rom q edukohen dhe marrin nj profesion t prshtatshm pr punsim106

Nj numr i madh t rinjsh rom sot e ksaj dite mbeten ende t paregjistruar dhe nj numr akoma m i madh, i pashkolluar. T dhnat pr komunitetin rom variojn nga 5000 (shifra zyrtare) n 30,000 (shifra nga organizatat prfaqsuese). Mosnjohja e nevojave reale t ktij komuniteti, lnia e tyre jasht vmendjes s politikave publike dhe prjashtimi nga sistemi arsimor jo vetm q nuk i ndihmon ata t dalin nga varfria e tejskajshme, t integrohen n komunitet e t ndihen antar t barabart t shoqris q i prkasin, por prkundrazi, e prkeqson edhe m tej situatn duke rrezikuar t ardhmen e tyre. Qeveria aktuale jo vetm q ka dshtuar n ofrimin e ndihms s nevojshme pr kt grup n kushte t mjerueshme e n nevoj emergjente, por prkundrazi, ka ndrmarr politika q mund t quhen tro diskriminuese. Romt jan zbuar me dhun nga zonat e tyre t banimit pa u

ofruar asnj alternativ tjetr akomodimi. Procesi i regjistrimit t tyre nuk po bn prparim dhe qeverisja lokale sht ln pa mbshtetje, pa fonde e kapacitetet e duhura pr ta uar prpara kt proces. Romt sot nuk i aksesojn dot skemat e ndihms sociale dhe ekonomike si rrjedhoje e ktij ngri n procesin e regjistrimit. N vshtirsi t skajshme ekonomike, t rinjt rom sot nuk kan mundsi reale t bjn zgjedhje mes rrugs e shkolls, pasi rruga sht e zgjedhje e vetme pr mbijetesn e dits. Partia Socialiste angazhohet t prfundoj menjher procesin e regjistrimit t ktij komuniteti dhe do t investohet tek t rinjt rom me programe t dedikuara arsimimi dhe edukimi, t ndrtuara posarisht pr nevojat dhe aspiratat e tyre. Edukimi profesional i t rinjve rom do t jet prioriteti kryesor i planit dhe politikave q do t implementohen nn programin e Rilindjes pr nxjerrjen e ktij komuniteti nga varfria ekstreme dhe integrimin e tyre n jetn social-ekonomike

Zotim: Kthimi Qendrave Rinore Multifunksionale si mjet prfshirs dhe nxits i zhvillimit personal t do t riu n vshtirsiThatsira e programeve t prfshirjes sociale dhe mungesa e masave konkrete n kt drejtim ka viktimizuar m s shumti grupet vulnerabl t shoqris Shqiptare108

Qeveria aktuale ka dshtuar n ofrimin e shanseve dhe mundsive t barabarta pr t gjitha grupet e shoqris n mnyr q pavarsisht situats sociale, ekonomike apo fizike, secili t ket nj piknisje t drejt. Gjat 8 viteve t fundit, gjenda e grupeve n nevoj sht prkeqsuar pasi edhe ato politika mbshtetse sociale q ekzistonin n t shkuarn, jan cunguar ose jan ndryshuar duke prjashtuar nga prfitimi grupe n vshtirsi reale ekonomike dhe sociale. Partia Socialiste do t kthej Qendrat Rinore Multifunksionale q do t ndrtohen n mbar vendin n shrbim t prfshirjes sociale dhe nxitjes s aftsive personale t t rinjve. do qendr rinore multifunksionale do t zbatoj nj program t veant pr t rinjt n vshtirsi apo t margjinalizuar. Duke patur parasysh q ky grup i t rinjve jeton n situata t karakterizuara nga dhuna dhe mosbesimi, programi yn do t ofroj pr ta shrbime pr t krijuar nj mjedis t pranimit,

respektit, dhe stabilitetit. Pr t ndihmuar kta t rinj t zhvillojn njohurit dhe rrisin aftsit profesionale, ky program do t ofroj edukim formal dhe joformal sipas interesave t pjesmarrsve. Integrimi dhe prfshirja sociale e t rinjve n vshtirsi do t jet prparsi e Partis Socialiste dhe pjes integrale ndr-sektoriale e programit pr Rilindje. Jemi t ndrgjegjshm se shum organizata dhe institucione t besimit kan themeluar qendra rehabilitimi dhe mbshtetjeje pr t rinjt. Do ta bashkrendojm punn me kto praktika t suksesshme - disa her m produktive se menaxhimi shtetror, q t shtojm mbulimin e territorit dhe numrin e t rinjve q prfitojn nga kto shrbime.

Zotim: Do t forcojm rolin e Zyrs s Komisionerit kundr Diskriminimit duke e kthyer realisht n shrbim t grupeve t diskriminuara apo n rrezik diskriminimi

110

N vend sht ngritur Zyra e Komisionerit kundr Diskriminimit me mision mbrojtjen nga diskriminimi pr shkak t gjinis, racs, ngjyrs, etnis, identitetit gjinor, orientimit seksual, bindjeve politike, apo kushteve t tjera sociale, ekonomike e fizike. Por aktiviteti tejet i ult n administrimin dhe adresimin e shtjeve nga kjo zyr

tregon se kjo struktur ka dshtuar n prmbushjen e misionit t saj. Gjat vitit 2012 vetm 41 shtje u morn n shqyrtim dhe vetm 1 shtje u shoqrua me masa administrative nga kjo zyr. Ne zotohemi t forcojm dispozitat ligjore prkatse q rregullojn marrjen n shqyrtim t rasteve si dhe dhnien e zbatimin e masave administrative nga Komisioneri. Do t forcojm kapacitetet e zyrs s Komisionerit pr shqyrtimin dhe adresimin e ankesave nprmjet rritjes s buxhetit.

Asnj penges race, etnie a bindjesh pr tia dal me sukses

112

T rinj skautist n Urn e Tabakve, Tiran 1931.

Zotim: Pajimi i qendrave shndetsore me mjedise miqsore pr t rinjt114

Kuptimi i zhvillimeve specifike fizike e psikosociale q shoqrojn adoleshencn kan nj ndikim t drejtprdrejt n shndetin, mirqenien dhe sjelljen e tyre. Ndaj dhe sht mjaft e rndsishme t kihen parasysh kto nevoja specifike teksa ndrtojm dhe vm n zbatim programe cilsore t shrbimit shndetsor ndaj t rinjve. Qeveria aktuale ka dshtuar n ofrimin e shrbimit shndetsor duke vshtirsuar aksesin, duke rritur mimet dhe duke ulur cilsin njkohsisht. Sikur t mos mjaftonin kto barriera madhore, shum t rinj prballen edhe me vshtirsi t tjera, si psh. ndjesin e mungess s konfidencialitetit, e nj mjedisi t sigurt dhe e kshillimit adekuat mjeksor pr problematikat e tyre specifike. T vizitojn qendrn m t afrt shndetsore sa her kan shqetsime apo dyshime pr nj problem shndetsor (nj infeksion, SST, episod abuzimi me alkoolin apo drogn, prdorimi i gabuar i metodave kontraceptive, shqetsime psikologjike e mendore, etj) sht zgjedhja m e fundit q

do t bnte nj i ri apo e re. Partia Socialiste zotohet t ofroj shrbim psikosocial n do shkoll publike t ciklit t par dhe t dyt. Ne do t sigurohemi q gjat qeverisjes son, ky shrbim do t jet profesional dhe i aksesueshmpr t gjith nxnsit, duke vn realisht n qendr nxnsit me problemet psikoemocionale me t cilat ata prballen. Punonjsit social apo psikologt q do t ofrojn kt shrbim do t synojn ndgjegjsimin edhe parandalimin e ktyre problemeve, por edhe shrbime kshilluese pr t rinjt n bashkpunim me prindrit edhe msuesit. Shrbimet q Partia Socialiste synon t ofroj n mbrojtje t shndetit t t rinjve do t plotsojn krkesa dhe nevoja specifike duke patur nj prqasje ndryshe nga ajo q ofrohet pr t rriturit. Theksi i ktyre shrbimeve do t jet tek informimi, mbshtetja psikosociale dhe promovimi i parandalimit duke i ofruar kto shrbime n mjedise t veanta me specialist t trajnuar ku t rinjt do ndihen t sigurt, t hapen leht, e t marrin kujdes dinjitoz shndetsor.

Zotim: Kryerja dhe publikimi i prvitshm i krkimeve q hedhin drit mbi situatn e shndetit t t rinjve

116

T dhnat q vijn nga sektori i shoqris civile dhe organizatat ndrkombtare japin alarmin n shum fusha: Kemi nj numr n rritje t personave me varsi nga droga, alkooli dhe duhani; Kemi nj numr gjithnj e n rritje t personave q hyjn hert n marrdhnie seksuale dhe kryejn seks t pambrojtur; Theksohet me shqetsim mungesa e aktivitetit fizik ndr moshat e reja, shoqruar kjo me nj diet ushqimore shum t varfr; Kemi nj rritje t numrit t vetvrasjeve mes adoleshentve; etj. Ndrkoh q t dhnat zyrtare jan tejet t varfra lidhur me shtjet e shndetit t popullats Shqiptare n prgjithsi si dhe mungojn pothuajse trsisht t dhnat q hedhin drit mbi situatn n t cilt ndodhet shndeti i t rinjve. Mungesa e ktyre t dhnave bn q jo vetm t kemi munges politikash q synojn prmirsimin e shndetit t t rinjve; por edhe ato pak projekte q ndrmerren

nprmjet ndihms s huaj, t mos arrijn tek grupet realisht n nevoj e t mos ken rezultat. Partia Socialiste zotohet t kryej studime dhe krkime t prvitshme q hedhin drit mbi situatn e shndetit t t rinjve, nprmjet Institutit t Shndetit Publik. Kto studime gjithprfshirse do t prfshijn monitorimin e shndetit fizik, mendor si dhe tendencat e sjelljeve t rrezikshme tek t rinjt. Ato do t jen periodike n mnyr q jo vetm t vlersojn politikat tona n mbrojtje t shndetit por edhe t na informojn n koh pr tendencat q do t krkojn ndrhyrje t ndryshme apo t reja.

Zotim: Zgjerimi dhe Forcimi i shrbimit t kshillimit psikosocial n shkolla118

Gjat adoleshencs t rinjt prballen me shum sfida dhe, vendimet q secili prej tyre merr, zgjedhjet q bjn pr stilin e jets, do t influencojn cilsin e jets s tyre n t ardhmen afat-gjat. Kjo sht koha kur projektohet stili i nj jetese t shndetshme fizike e sociale apo t rrezikshme pr shndetin fizik e social dhe q v n diskutim zhvillim individual (me varsi nga duhani, alkooli, droga, prfshirje n kriminalitet,etj). Kshillimi, orientimi i duhur, mbshtetja dhe prkujdesja psikosociale jan kye n ndikimin e zgjedhjeve t drejta tek t rinjt e ksaj moshe. Qeveria ka dshtuar n ofrimin e nj shrbimi adekuat kshillimor n shkollat e ciklit t par dhe t dyt. Sot nj kshillues/psikolog shkollor mbulon rreth 2000 nxns t shprndar n 2-3 shkolla t ndryshme. Kjo e bn t pamundur mbulimin e t gjith t rinjve n nevoj me kshillimin e mbshtetjen e nevojshme. E n rrethana t tilla duket absurde t

diskutosh bashkpunimin me prindrit, msuesit dhe komunitetin e t rinjve, aq t domosdoshm pr efektivitetin dhe cilsin e shrbimeve t kshillimit. Partia Socialiste zotohet t pajis do shkoll publike t ciklit t par dhe t dyt me punonjsin prkats t shrbimit kshillimor. Ne do t sigurohemi q gjat qeverisjes son, ky shrbim do t jet profesional, do t vr realisht n qendr shndetin mendor t t rinjve dhe do ta arrij kt duke njohur mir rrethanat e gjithanshme t t riut si dhe do t prfshij n shqyrtim msuesit, prindrit dhe komunitetin.

Zotim: Promovimi i kanaleve moderne mediatike pr promovimin e ruajtjes s shndetit dhe kujdesit t vazhdueshm

120

Megjithse t rinjt, pr nga mosha prbjn pjesn m t shndetshme t popullats, shndeti i tyre sht i rrezikuar vazhdimisht nga shum faktor: mungesa e ujit t rrjedhshm n 24 or; stresi n rritje; dieta e varfr ushqimore; mungesa e veprimtarive fizike; seksi i pambrojtur; rreziku i fitimit t varsis nga substancat (droga, alkooli, duhani); ndotja e mjedisit; ekonomia n rnie; kriminaliteti n rritje; infrastruktura e dobt e shrbimeve publike; etj. Kto rreziqe bhen edhe m t mdha kur bashkrendohen me mungesn e kulturs dhe dijes pr kujdes shndetsor dhe kontrolle t vazhdueshme. Promovimi i mbshtetjes pr t rinjt dhe krijimi i kanaleve t reja t informimit pr ruajtjen e shndetit dhe kujdesit t

vazhdueshm do t jet risi dhe prioritet i programit ton. Problemet shndetsore me t cilt prplasen t rinjt sot jan t shumllojshm dhe aktualisht shteti sht trsisht i paprgatitur pr ti ndihmuar ata. Ne do t krijojm nj rrjet mbshtetjeje t drejtprdrejt dhe telefonike pr AIDS, ngacmimin e t rinjve, ngacmimin elektronik, depresionin dhe rregullimet e t ngrnit. Do t angazhohemi gjithashtu n shprndarjen e informacionit n mnyr elektronike nprmjet rrjeteve sociale dhe aplikacioneve q do t shprndahen nprmjet tabletave (smart table). Aplikacione smartphone t veanta do t krijohen gjithashtu pr krijimin dhe zbatimin e nj diete t shndetshme dhe nxitjen e jets aktive pr t rinjt. Angazhimi yn pra synon t parandaloj problemet shndetsore tek t rinjt dhe gjithashtu ti inkurajoj ata n zhvillimin e nj rutine ushqimore dhe fizkulturore e cila n terma afatgjat rrit mirqenien e qytetarve dhe prkthehet n kosto m t ult n sistemin e shndetsis.