Upload
endisk
View
180
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.
Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w
naucz. zint.
Data dodania: 2004-04-20 14:30:00
Dramatycznie obniżył się wiek inicjacji alkoholowej- obecnie pierwszy kontakt z
alkoholem mają 9-12 latkowie. Coraz więcej dzieci sięga po narkotyki, papierosy! Jak
temu zapobiegać? Gdzie czerpać inspiracje?Do jakich programów profilaktycznych
sięgać? PROGRAMY PROFILAKTYCZNE I PRZYKŁADY PRAKTYCZNYCH
ROZWIĄZAŃ W KSZTAŁCENIU ZINTEGROWANYM
Jak podaje Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych poważne
szkody związane z piciem alkoholu występują u około 10-15% populacji między 15 a 18
rokiem życia. W ciągu ostatnich lat zwiększyła się ilość pijącej i upijającej się młodzieży,
w szczególności dziewcząt. Z ogólnopolskich badań socjologicznych przeprowadzonych
w 1995 roku i powtórzonych w czerwcu 1999 roku ( R.E. Vogler, W. R. Bartz: Nastolatki i
alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć „nie”), wynika, że 68% 15-letnich chłopców i
54% 15-letnich dziewcząt piło alkohol w ciągu ostatniego miesiąca. 58% 15-latków i 43%
15-latek w ciągu ostatniego roku upiło się. Zdaniem specjalistów, wczesna inicjacja
alkoholowa jest jedną z przyczyn późniejszych problemów alkoholowych ludzi dorosłych.
Badania wykazują, że główną przyczyną zgonów i inwalidztwa wśród młodzieży w wieku
16-21 lat jest właśnie alkohol. Co 10 dziecko po wypiciu alkoholu uczestniczyło w bójce
lub sprzeczce. 5% nastolatków doświadczyło wypadku lub uszkodzenia ciała. Co
dwudziesta 15-latka po spożyciu alkoholu miała niechciane kontakty seksualne. Nie
należą do rzadkości przypadki nieletnich będących w stanie nietrzeźwym, zabieranych z
miejsc publicznych do domów bądź izb wytrzeźwień przez patrole policyjne.
Dramatycznie obniżył się wiek inicjacji alkoholowej – obecnie pierwszy kontakt z
alkoholem mają 9-12-latkowie. Jeszcze kilka lat temu picie napojów alkoholowych
zaczynało się w wieku 14-15 lat. Coraz więcej dzieci i młodzieży sięga również po
narkotyki , papierosy. Do dramatycznych skutków związanych z piciem alkoholu i
zażywaniem narkotyków dochodzą także:
- ograniczenie aspiracji życiowych,
- zawężenie dążeń,
- kłopoty w nauce,
- nieprawidłowy rozwój
Polska młodzież poddawana jest bardzo agresywnym, starannie przygotowanym i
skutecznym oddziaływaniom promującym picie alkoholu. Analizy rynkowe pokazują, że
zwiększenie konsumpcji piwa wśród nastolatków jest podstawowym źródłem wysokich
zysków biznesu alkoholowego. Większe przyzwolenie rodziców na picie dzieci może
wiązać się z mylnym przekonaniem, że lepiej, by dzieci piły niż zażywały narkotyki. Jest
ono jednak złudne, wiadomo bowiem, że alkohol jest swoistego rodzaju przepustką do
innych używek i brak jasnych granic w tej dziedzinie ułatwia kontakt z innymi
substancjami. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych programów profilaktycznych –
tylko w 1999 roku uczestniczyło w nich ponad 800 tys. Uczniów i 100 tys. Rodziców – nie
stanowią one ciągle jeszcze wystarczającej przeciwwagi do ekspansji tego przemysłu.
Jak temu zjawisku zapobiegać? Prowadzić profilaktykę czy nie?
Jeśli tak, to jak ją prowadzić? Do jakich wzorów, programów profilaktycznych ,
doświadczeń się odnosić? Gdzie czerpać wiedzę, inspirację?
Postaram się odpowiedzieć na postawione powyżej pytania. Dla osób chętnych do
prowadzenia profilaktyki uzależnień i poszukujących materiałów przedstawię propozycje
różnych programów profilaktycznych, oraz przykłady pracy z uczniami klas I-III
Kilka słów o teorii profilaktyki
Powszechnie wiadomo, że tańsze jest zapobieganie narkomanii, alkoholizmowi niż ich
leczenie. Wiadomo, że profilaktyką trzeba objąć młodzież w różnym wieku i z różnych
środowisk. Wiadomo, że programy tego typu powinny być prowadzone w szkole i poza
nią. Ciągle jednak nie wiadomo, jak to dokładnie robić.
Chcąc poznać elementy dobrego programu, działania wspomagające programy
profilaktyczne w szkole, umiejętności, które przydadzą się w profilaktyce , warto
zapoznać się ze swoistym elementarzem profilaktyki – książką Marzeny Pasek „Narkotyki
przy tablicy”.
Elementy dobrego programu to:
1. Blok komunikacji
a. poczucie własnej wartości
b. wyrażanie emocji
2. Asertywność
3. Blok radzenia sobie ze stresem
4. Blok rozwiązywania konfliktów
5. Wiedza na temat alkoholu i innych środków psychoaktywnych.
Dobry program profilaktyczny powinien:
• Pomóc uczniom rozpoznawać sytuację presji,
• Nauczyć umiejętności społecznych,
• Pokazać, że zażywanie narkotyków, picie alkoholu nie jest normą wśród młodzieży,
• Zawierać informacje dotyczące środków uzależniających i uzależnienia,
• Być ciekawy, różnorodny, prowadzony technikami aktywizującymi,
• Angażować nauczycieli i rodziców,
• Oferować informacje dla rodziców i nauczycieli.
Istotne są również działania wspomagające program profilaktyczny w szkole, tj.:
• jasne zasady dotyczące używania narkotyków, alkoholu i papierosów przez uczniów,
• jasne konsekwencje w przypadku stosowania tych środków,
• stworzenie środowiska w szkole dającego poczucie bezpieczeństwa,
• jasne zasady i konsekwencje dotyczące agresji, prześladowania czy wymuszania
stosowanego przez uczniów silniejszych wobec słabszych,
• przyjazne nastawienie nauczycieli do uczniów,
• współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym,
• współpraca z lekarzami, psychologami, policją, pracownikami socjalnymi,
• częste monitorowanie metod nauczania i profilaktyki stosowanych w szkole,
sprawdzanie ich skuteczności.
W trakcie prowadzenia zajęć profilaktycznych należy kłaść nacisk na:
• podważenie mitów i stereotypów dotyczących uzależnień, np.:
- to nieprawda, że każdy młody człowiek bierze narkotyki, pije alkohol, pali papierosy,
- to nieprawda, że możliwe jest „bezpieczne i kontrolowane branie”, itp.
• informowanie o ryzyku uzależnienia bez udzielania informacji o tym, jak używki
działają na człowieka,
• informowanie o tym, gdzie zwrócić się o pomoc, czego można się spodziewać po
wizycie w poradni, i o tym, że to w porządku prosić o pomoc,
• wpajanie młodzieży przekonania, że branie narkotyków jest nielegalne i szkodliwe,
• wzmacnianie osób, które nie biorą narkotyków, nie piją alkoholu, potrafią odmówić.
W trakcie zajęć profilaktycznych należy unikać:
• materiałów i stwierdzeń, które mogą posłużyć uczniom jako usprawiedliwienie brania i
picia, np. „Młodość musi się wyszumieć” czy „Wszystkiego trzeba spróbować”,
• materiałów, które mogłyby posłużyć jako instruktaż,
• zapraszanie nie przygotowanych do profilaktyki osób,
• akcentowanie „chwilowo zmienionego nastroju” jaki dają używki zamiast długotrwałych
zmian w mózgu, psychice i zachowaniu.
Zanim zacznie się uprawiać profilaktykę należy:
• poznać dobrze świat ludzi, z którymi będzie się pracować, ich wartości, potrzeby,
zainteresowania,
• postawić sobie realistyczne cele
• zaangażować w swoje działania jak największą liczbę osób, z którymi styka się młody
człowiek, zaprosić ich do współpracy,
• poznać fakty dotyczące używek, mechanizmów uzależnień.
Do najważniejszych umiejętności przydatnych w profilaktyce zaliczamy:
• dobry kontakt z ludźmi,
• umiejętność przyznania się do własnych błędów czy niewiedzy,
• umiejętność jasnego wyrażania swoich poglądów,
• wyobraźnia, empatia,
• świadomość własnych wartości,
• nie ocenianie innych,
• zachęcanie i nagradzanie aktywności,
• chęć zrozumienia i pomocy.
Po zapoznaniu się z elementami dobrego programu, działaniami wspomagającymi
program profilaktyczny, umiejętnościami przydatnymi w profilaktyce , przejdę do
omówienia celów profilaktyki oraz trzech stopni działań profilaktycznych.
E.T. Duffy (1993 r.) wymienia 10 podstawowych celów profilaktyki.
1. Rozpowszechnienie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawiskach, których
profilaktyka dotyczy.
2. Kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych.
3. Kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a zwłaszcza samoświadomości,
samooceny, samodyscypliny.
4. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a zwłaszcza umiejętności empatycznych,
współpracowania , komunikowania, rozwijania konfliktów.
5. Rozwijania umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów
obejmujących między innymi zdolność do wybierania pozytywnych stylów życia.
6. Rozwiązywania związków z grupą społeczną i poczucia odpowiadzialności za grupę, do
której jednostka przynależy.
7. Rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności, jako właściwego wzorca ról do naśladowania
przez innych ( obejmującej m.in. styl życia , postawy wobec używania środków
odurzających, alkoholu, podejmowania decyzji, i.t.p.)
8. Rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy.
9. Kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, aby były one zgodne z
ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia.
10. Umożliwienie własnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń oraz rozwijanie
strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych
uwarunkowań.
Oddziaływania profilaktyczne są adresowane nie tylko do dzieci i młodzieży, ale
obejmują również rodzinę, środowisko szkolne i lokalne. Stosowana obecnie profilaktyka
ma charakter aktywny. Jest metodą czynną, skoncentrowaną na człowieku, jego
problemach i nie zaspokojonych potrzebach.
Celem współczesnej profilaktyki jest szeroko rozumiana promocja zdrowia. Jest to cel
konstruktywny, polega bowiem na budowaniu nowych umiejętności w człowieku
przydatnych mu w ciągu całego życia.
Głównymi celami tak rozumianej profilaktyki są działania:
1. - aby ludzie zdrowi nadal byli zdrowi,
2. - aby ludzie dawali sobie radę konstruktywnie i skutecznie z czynnikami
zakłócającymi zdrowie – uczenie umiejętności prowadzących do takich działań.
Profilaktyka jest najtańszym i najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie za złem.
Wyróżniamy trzy stopnie działań profilaktycznych:
I . Profilaktyka dotycząca ogółu dzieci, młodzieży oraz dorosłych.
Wyprzedza ona pojawienie się jakichkolwiek przejawów zagrożeń i patologii. Jest
najtańsza oraz najbardziej skuteczna. Jeżeli zwrócimy się do kogoś z propozycją pracy
profilaktycznej i usłyszymy odpowiedź „że w mojej placówce nie ma takiej potrzeby, u
nas wszystko w porządku” to możemy stwierdzić zgodnie za profesorem Zbigniewem
Gasiem, że spotkaliśmy osobę niekompetentną zajmującą dane stanowisko.
II. Profilaktyka dotycząca tzw. grupy ryzyka. Należą tu:
- dzieci wagarujące, z zachowaniami antyspołecznymi
- dzieci z rodzin uzależnionych
- dzieci zagrożone sięganiem po używki.
Ten rodzaj profilaktyki jest mniej skuteczny i bardziej kosztowny.
III. Profilaktyka obejmująca działania przeznaczone dla osób już uzależnionych.
Zadajmy sobie pytanie – „dlaczego ludzie młodzi sięgają po środki uzależniające” – mam
na myśli nie tylko alkohol ale także narkotyki.
Odpowiedź na postawione pytanie będzie równocześnie propozycją profilaktyki.
1. Ponieważ nie wiedzą o niszczącym zdrowie działaniu tych środków. Działaniem
profilaktycznym będzie rzetelna informacja o tych specyfikach i następstwach kontaktu z
nimi.
2. Mają kryzys emocjonalny
- nie dają sobie rady z własnymi emocjami
- szukają chemicznego pocieszyciela, aby sobie poradzić z problemem.
Profilaktyczne działania polegają tu na rozwijaniu i kształtowaniu osobowości tych cech,
których niedostatek lub niedorozwój sprzyja powstawaniu kryzysów emocjonalnych,
wysoki poziom lęku, niska samoocena i samoakceptacja, niski poziom tolerancji, mała
odporność na sytuacje trudne, na stres, na frustrację.
A więc kształtowanie solidnej, możliwie wysokiej odporności na trudności,
niepowodzenia, uczenie dawania sobie rady w sytuacjach trudnych, zapobieganie i
walka z wyuczoną bezradnością, doświadczanie sukcesów podwyższających samoocenę i
obniżających poziom lęku będzie tu działaniem profilaktycznym.
Uczenie się rozpoznawania własnych i cudzych uczuć, dawanie sobie rady z wyrażaniem
i okazywaniem własnych emocji, poszukiwanie źródeł emocji pozytywnych we własnych
działaniach, a także w kontaktach z innymi ludźmi, a nie w chemicznych
pocieszycielkach – to również profilaktyka.
3. Bo robią to rówieśnicy, młodzieżowi idole.
Bo robią tak dorośli, którzy co innego głoszą, mówią, a co innego robią. Bo kusi i omamia
reklama. Bo obyczaje narzucają pijacką podkulturę.
Działania profilaktyczne polegać będą tu na uczeniu dzieci i młodzieży takich zachowań
społecznych, aby nie poddawać się szkodliwym obyczajom, aby nie dać się ogłupiać
reklamie, aby nie robić czegoś, tylko dlatego, że robią to inni. Ważne są tu zajęcia z
elementami asertywności, a szczególnie umiejętności odmawiania tak, aby nie utracić
akceptacji grupy rówieśniczej. Jest tu miejsce na uczenie się zachowań wyrażania siebie
i swojej tożsamości w sposób niekonformistyczny, a jednocześnie akceptowany
społecznie.
4. Bo nie potrafią inaczej spędzać wolnego czasu, spotykać się z rówieśnikami, bawić się
i cieszyć.
Podstawą działania profilaktycznego będzie tu nabycie wiedzy i umiejętności spędzania
wolnego czasu, bez sztucznych, chemicznych „rozweselaczy”.
Ważne tu są kółka zainteresowań, zajęcia ruchowe, sportowe, rozwój turystyki, ruch
hobbystyczny. Kluby zainteresowań, wspólne wycieczki, itp.
5. Bo nie są wyposażeni w pewne umiejętności życiowe. Nie potrafią podejmować decyzji
w większości spraw, gdyż dorośli robią to za nich.
Młodzi nie ponoszą skutków tych decyzji , bo:
• to nie są ich decyzje i nie identyfikują się z nimi
• dorośli chronią młodzież przed skutkami tych decyzji.
Praca profilaktyczna polega tu na stopniowym, systematycznym oddawaniu
odpowiedzialności młodym za własne decyzje, za własne życie. Chodzi tu o branie
swojego losu we własne ręce. Dowód osobisty, zawarcie małżeństwa nie stanowią o
dorosłości człowieka. Tego trzeba się nauczyć. Doświadczając po drodze skutków
niepowodzeń i potrafić wyciągać wnioski.
6. Młody człowiek. W trakcie dorastania biologicznego jest zdrowy. Sporadyczne
kontakty ze środkami uzależniającymi nie są postrzegane jako zagrożenie dla
funkcjonowania organizmu, dla zdrowia. Bardzo często młodzi ludzie mówią „ mnie to nie
dotyczy, ja się nie uzależnię”.
W tradycyjnym modelu profilaktyki istniała instytucja prelegenta. Ludzie ci zazwyczaj nie
potrafili trafić do audytorium. Byli to ludzie pojawiający się w szkole najczęściej
jednorazowo, by potem zniknąć. Styl działania , preferujący profilaktykę bierną, bierze
się z bezsilności lub niemocy realizatorów.
Na początku lat osiemdziesiątych na „rynku programów profilaktycznych” znajdowało się
zaledwie kilka krótkich projektów adresowanych do dzieci i młodzieży, przeznaczonych
do realizacji w klasach szkolnych. Koncentrowały się one głównie na problemach
związanych z piciem alkoholu.
Obecnie sytuacja ulega radykalnej zmianie. Programy wyposażone są w coraz ciekawsze
materiały pomocnicze. Coraz większą wagę przywiązuje się do gruntownego szkolenia
realizatorów oraz budowania gotowości szkoły do podejmowania działań
profilaktycznych. Współczesne programy rzadziej koncentrują się na jednym środku
odurzającym, a częściej zajmują się uzależnieniami. Ukazują również mechanizmy
powstawania innych zachowań ryzykownych, które współwystępują z piciem alkoholu
czy używaniem narkotyków np.: agresja, przemoc, przestępczość, przedwczesna
aktywność seksualna. Oprócz dostarczania rzetelnej wiedzy kładą nacisk na wyuczenie
najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, tj.:
- umiejętność radzenia sobie ze stresem,
- nawiązywania dobrych kontaktów z ludźmi,
- rozwiązywania konfliktów,
- rozpoznawania nacisków wewnętrznych i zewnętrznych i przeciwstawiania się im,
- umiejętność podejmowania decyzji,
- szukanie wsparcia,
- udzielania pomocy innym
- umiejętność motywowania,
- postępowania w sposób wiarygodny dla innych ludzi.
Miejsce dawnych prelegentów zajmują nauczyciele jako główni wykonawcy profilaktyki,
wolontariusze, liderzy młodzieżowi, pedagodzy szkolni , psycholodzy a także rodzice.
Jakość profilaktyki zależy od osób, które ją prowadzą, ich zaangażowania, cech
osobowościowych, umiejętności psychologicznych.
Ewolucję programów związaną ze zmianami w sposobie myślenia o profilaktyce dobrze
obrazuje schemat opracowany przez K. Ostaszewskiego (1996)
MODEL TRADYCYJNY MODEL WSPÓŁCZESNY
CEL
Zwalczanie patologii Promocja zdrowia
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA
Uświadamianie skutków używania Sięganie do przyczyn używania
środków uzależniających środków uzależniających
SPODZIEWANE EFEKTY
Wiedza o skutkach używania Umiejętność odmawiania. środków
uzależniających Poczucie własnej wartości.
i negatywna postawa Uporządkowanie systemu
wobec ich używania . wartości.
Umiejętności społeczne.
Wiedza o uzależnieniach.
Osobiste zaangażowanie.
FORMA ODDZIAŁYWAŃ
Jednostronny przekaz i Dialog i aktywne uczestnictwo.
bierny odbiór.
CZAS I ZAKRES ODDZIAŁYWAŃ
Sporadyczne akcje wśród Systematyczne działania wśród nastolatków.
dzieci i młodzieży.
REALIZATORZY
Prelegenci i specjaliści Nauczyciele i liderzy młodzieżowi
RODZAJ SUBSTANCJI
Alkohol , papierosy, Wszystkie środki uzależniające
lub narkotyki
KONTROLA EFEKTÓW
Nie wymagana Wymagana
Ostatnio coraz mocniej podkreśla się konieczność integracji poszczególnych programów
z kontekstem społecznym, dostosowania ich zarówno do problemów środowiska, jak i
budowania sieci wsparcia w środowisku lokalnym. Dlatego powstają wielowymiarowe i
wielokierunkowe projekty dla poszczególnych miast, gmin, tzw. programy profilaktyki
globalnej.
We współczesnej profilaktyce szczególną popularnością cieszą się programy z zakresu
psychoedukacji, zapobiegania uzależnieniem i promocji zdrowia , tj.: „Jak żyć z ludźmi”,
„Spójrz inaczej” , „Nasze spotkania”, „Podaj dłoń” , „Dziękuję, nie” , „Zanim spróbujesz”,
„Zanim nie jest za późno”.
Programy te są prowadzone w sposób systematyczny. Tradycyjne wykłady zostały
zastąpione przez różnorodne gry, zabawy, psychodramy.
Program – „Zanim spróbujesz” jest przeznaczony dla dzieci już od klasy pierwszej szkoły
podstawowej. Dla tej grupy wiekowej nie ma zbyt wiele propozycji, tym bardziej
zasługuje na uwagę. Realizując ten program w kl. I-VI i gimnazjum można przekazać
mnóstwo informacji o środkach uzależniających , mechanizmach rozwoju uzależnienia
oraz poruszyć problemy:
- podejmowania racjonalnych wyborów w sprawie picia alkoholu, palenia papierosów
czy brania narkotyków ( w tym mówienia „nie”) ;
- wzmacniania pozytywnego obrazu własnej osoby;
- odreagowywania napięć;
- budowania udanych relacji z ludźmi;
- konstruktywnego rozwiązywania konfliktów;
- kształtowania wzorców zdrowego życia i spędzania wolnego czasu.
Program ten został opracowany przez Alicję Pacewicz w 1994 r.
Podobnie program „Spójrz inaczej” proponuje profilaktykę dla wszystkich klas szkoły
podstawowej i gimnazjum. W każdej klasie jest przewidzianych kilkanaście spotkań
dotyczących określonego tematu. Do każdego spotkania opracowany jest przez autorów
szczegółowy konspekt. Aby go realizować wystarczy mieć trzy książki i kasetę video o
tym samym tytule. Program obejmuje na wszystkich poziomach wieku następujące bloki
tematyczne:
- postrzeganie siebie i swoich uczuć ( rozpoznawanie i wyrażanie uczuć, rozumienie i
akceptowanie uczuć własnych i cudzych);
- budowanie poczucia własnej wartości;
- uczestnictwo w grupie ( doświadczenia przeżywane w kontaktach z ludźmi);
- rozwiązywanie problemów ( określenie różnicy zdań, akceptowanie różnic,
poszukiwanie rozwiązań);
- troska o własne zdrowie (codzienne nawyki korzystne lub niekorzystne dla zdrowia,
odpowiedzialność za własne zdrowie).
Ostatni blok zajęć dla dzieci starszych uwzględnia również problematykę uzależnień.
Program został opracowany przez Andrzeja Kołodziejczyka i Ewę Czemierowską.
Podczas realizowania programu można wprowadzać różne techniki, dostosowując je do
zainteresowania tematem, poziomu i aktywności uczniów.
Młodsze dzieci nie potrafią wyrażać słowami swoich emocji , dlatego mogą je wyrażać w
zabawie, rysunku, lepieniu w plastelinie i modelinie, śpiewaniu piosenek i w scenkach
teatralnych. Program jest ciekawy i urozmaicony.
„Spójrz inaczej na agresję” stanowi uzupełnienie w/w programu problematyką agresji,
przemocy. Może być realizowany jako odrębna całość.
Celem głównym jest wyuczenie umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi
emocjami oraz z przemocą z zewnątrz.
Podręcznik dla realizatorów zawiera podstawową wiedzę na temat agresji, wskazówki
metodyczne dla prowadzącego oraz scenariusze kolejnych spotkań.
„Nasze spotkania” to nazwa programu psychoedukacyjnego dla młodzieży szkół
ponadpodstawowych koncentrującego się na wyuczeniu najważniejszych umiejętności
psychologicznych, jak:
- nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi,
- radzenie sobie w trudnych sytuacjach,
- pomaganie innym,
- rozumienie siebie i innych ludzi.
Program obejmuje praktyczne zajęcia grupowe oraz zakłada własną pracę uczniów przy
pomocy książek o charakterze przewodników do autotreningu. Zajęcia grupowe
prowadzą nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy w roli opiekunów i towarzyszy własnych
doświadczeń uczniów. Program składa się z czterech książeczek przeznaczonych dla
ucznia i prowadzącego oraz kasety video z filmem instruktażowym dla prowadzącego.
Autorami programu są Maria i Piotr Fijewscy z Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości
w Warszawie.
„Jak żyć z ludźmi” – to australijski program profilaktyczny w polskim opracowaniu Alicji
Kobiałki.
Głównym jego celem jest rozwinięcie najważniejszych umiejętności interpersonalnych tj.:
- komunikowania się z ludźmi,
- podejmowania decyzji,
- chronienia siebie w sytuacji nacisku grupowego,
- radzenia sobie ze stresem,
- budowania właściwego wizerunku własnej osoby,
- otwartości,
- empatii.
Ponadto program dostarcza informacji na temat środków uzależniających. Przeznaczony
jest do pracy z młodzieżą ze starszych klas szkół podstawowych oraz
ponadpodstawowych.
Program wydano w formie książki składającej się z trzech części. Pierwsza – teoretyczna,
omawia najważniejsze zasady pracy z grupą, cechy dobrego prowadzącego, niezbędne
elementy zajęć z młodzieżą. Druga – podaje propozycje zajęć, bogaty zestaw ćwiczeń i
technik. Trzecią stanowią materiały pomocnicze: ankiety, kwestionariusze, rysunki
,tabele.
„Dziękuję - nie” to program edukacyjno – treningowy opracowany przez zespół autorski:
Stefan Miszalski i Mirosław Szymański (UW), Ewa Sobczyk i Jacek Morawski ( Ośrodek
Informacji o Alkoholu i Narkotykach ADIC w Warszawie).
Celem tego programu jest umożliwienie młodzieży zdobycia pewnych umiejętności
życiowych, osiągnięcie autonomii i odpowiedzialności za swoje zachowania. W trakcie
zajęć uczniowie klas gimnazjalnych i starszych uzyskują informacje o środkach
uzależniających i uczą się niekonfliktowego odmawiania.
Realizatorzy mają do dyspozycji materiały instruktażowe, scenariusze kolejnych zajęć,
ankiety oraz gry dydaktyczne.
„Zanim nie jest za późno” - program belgijski autorstwa Ernesta Servais, pod nazwą
„Kaskada” proponuje globalne podejście do zjawisk uzależnień. To znaczy zajmuje się
wszelkiego typu uzależnieniami i kieruje swe działania do wszystkich grup społecznych w
danej społeczności lokalnej.
Program wydano w formie książeczki składającej się z dwóch części:
- „Zapobieganie uzależnieniom w społecznościach lokalnych”
- „Praktyczny podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców”.
Dla młodzieży w wieku 13-16 lat został napisany program „Drugi Elementarz, czyli
Program Siedmiu Kroków”.
Ideą stworzenia tego programu było:
1. przygotowanie specjalistów od profilaktyki tego typu
2. przygotowanie programu obejmującego jak największą ilość uczniów, jak
najmniejszym kosztem
3. przygotowanie szkolnego programu profilaktycznego.
Celem programu jest dostarczenie wiedzy o środkach psychoaktywnych,
niebezpieczeństwach związanych z ich używaniem i możliwości unikania tych zagrożeń
oraz wytrenowania kilku ważnych umiejętności życiowych:
- odmawiania,
- satysfakcjonującej zabawy bez sięgania po środki uzależniające
- konstruktywnych zachowań w kontaktach z ludźmi.
Treści programowe to m.in., - dostarczanie podstawowych wiadomości o alkoholu jako o
psychologicznej pułapce, ujawnianie nieprawdziwych przekonań tzw. mitów
alkoholowych, wprowadzanie rozróżniania pojęć „używanie – nadużywanie”, poznawanie
wzajemnych związków między piciem alkoholu a życiem uczuciowym, poznawanie
zjawisk w rodzinie alkoholowej, uczenie się racjonalnych decyzji związanych z piciem,
dostarczanie wiadomości o zdrowym i dobrym życiu bez środków uzależniających.
Założeniem programu jest prowadzenie zajęć tak, żeby co tydzień „robić” jeden krok wg
szczegółowego scenariusza. Cały program trwa trzy miesiące. Cykl składa się z 8 zajęć
dla młodzieży i 3 spotkań warsztatowych dla rodziców. Instruktorzy ( pedagodzy szkolni,
nauczyciele) są przeszkoleni oraz wyposażeni w bogate materiały pomocnicze. Całość
programu jest realizowana metodami aktywnymi. Metodą wykładową przekazywana jest
bardzo mała ilość informacji. Te mini wykłady trwają od 5-15 minut. Aranżowane są
scenki w których grają sami uczniowie. Wczuwają się oni w różne postaci z historyjek
związanych z nadużywaniem alkoholu. Są to ćwiczenia odmawiania, burza mózgów,
układanie kampanii reklamowej, itp. Na zajęciach jest sporo ćwiczeń w małych grupach i
możliwości wypowiadania swoich odczuć i opinii, bez oceniania ich i orzekania, które są
słuszne, a które nie. Wszystko to wymaga od prowadzącego dużego wysiłku i innego
kontaktu z uczniami niż na lekcjach.
Program wzbogacony jest zestawem ośmiu ulotek dla młodzieży uczestniczącej w
spotkaniach, kasetą video z filmem fabularnym „Rozdarte dusze” obrazującym problemy
rodziny alkoholicznej, , proces tzw. koalkoholizmu oraz przebieg procesu zdrowienia.
Realizatorzy programu otrzymują również do wykorzystania kasetę z filmem
dokumentalnym „ Muzyka moim alkoholem – Jarocin 1994”.
Istotną zmianą było włączenie po dwóch latach realizacji do programu rodziców poprzez
wprowadzenie „Programu profilaktyki domowej” , będącym gotowym instruktażem
szczegółowych spotkań z nimi. Rodzice na własność otrzymują dwie książeczki „Jak
pomóc dziecku nie pić” i „Tajemnice ETOH”. Realizatorzy programu „Elementarz...”
spotykają się również na konferencji szkoleniowej z radą pedagogiczną danej szkoły.
Kontynuacją „ Drugiego Elementarza...” jest wychowawczo- profilaktyczny program
„Sobą być – dobrze żyć” – Gimnazjalny Elementarz Profilaktyczny ( 2001).
Program tworzy spójną całość:
1. Grupa i Ja
2. Ja i używki
3. Zdrowie i dobre życie
4. My w zabawie
5. Osobisty system wsparcia.
Jest zarazem „szkieletem”, na którym można budować ważne treści dla danej klasy.
Ciekawą prezentację 23 programów realizowanych w Polsce przedstawia Joanna
Szymańska ( Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki ,
2000)
Oprócz omówionych już powyżej programów profilaktycznych autorka prezentuje nowe,
ciekawe propozycje ,również warte polecenia. Są to programy: „ TAK CZY NIE”, „
Debata”, „NOE”, „Odczuwaj, ufaj, mów”, „Nasze spotkania”, „Program rówieśniczego
doradztwa”, „Program aktywizacji samorządów uczniowskich”, „ Śnieżna kula”, „Program
aktywizacji profesjonalnej nauczycieli wychowawców”, „ Trzy koła”, „Współczesna
profilaktyka uzależnień”, „ przygotowanie do profilaktyki domowej”, „Szkoła dla
rodziców i wychowawców”, „Odlot”, „Jak radzić sobie z trudnymi zachowaniami u dzieci”.
W pozycji można znaleźć autorów programów, informacje na temat szkolenia
realizatorów, krótkie streszczenia programów .
Opisane programy profilaktyki uzależnień, które realizowane są obecnie w szkołach na
terenie całego kraju mają swoje mocne i słabe strony.
Pozytywne jest to, że wszystkie mają na celu dobro młodego człowieka. Prowadzone
umiejętnie zajęcia integrują klasę, wpływają na ukształtowanie korzystnych relacji
między uczniami a gronem pedagogicznym.
Faktem bezspornym jest, że twórczość literacka rozwija wyobraźnię ucznia, doskonali
myślenie, pogłębia wrażliwość estetyczną i etyczną, poszerza zasób pojęć i wiedzę. W
grach dydaktycznych wykorzystywane są artykuły, encyklopedie, filmy, fragmenty
literatury pięknej, materiały twórczości plastycznej. W czasie realizacji programu
zalecane jest kształtowanie postaw tolerancji, życzliwości, zaufania i optymizmu.
Korzyści z realizacji w/w programów czerpią również nauczyciele. Poznają lepiej uczniów,
umiejętności porozumiewania się, postępowania z dzieckiem trudnym i krzywdzonym.
Coraz częściej słyszy się, że uczniowie sięgają po alkohol dlatego, ponieważ:
• mają trudności w kontaktach z rówieśnikami, poczucie osamotnienia i nieakceptacji
przez rówieśników , brak przyjaciół;
• niezadowolenie z kontaktów rodzinnych : konflikty, niemożność porozumienia się w
podstawowych sprawach, brak zrozumienia ze strony rodziców, uczucie niechęci;
• trudności i niepowodzenia szkolne: złe samopoczucie w szkole, konflikty z
nauczycielami i grupami rówieśniczymi;
• zaburzenia emocjonalne: wysoki poziom lęku oraz napięcia psychicznego,
niezrównoważenie emocjonalne, obniżenie pojęcia sensu życia, myśli samobójcze.
W pracy profilaktycznej z uczniami i młodzieżą ogromną rolę spełnić może
wychowawca. Aby móc to zrobić kompetentnie i skutecznie konieczne jest aby:
• okazać szacunek młodzieży, gdyż pragną oni by ich traktowano jako osoby zdolne do
uczestnictwa w podejmowaniu decyzji i współpracy;
• okazać młodzieży zaangażowanie i zainteresowanie- tego rodzaju troska powinna być
dostosowana do wymagań rozwojowych. Chodzi tu o konstruktywną współpracę i
tworzenie warunków do rozwijania dojrzałej niezależności;
• tworzyć warunki do konstruktywnego eksperymentowania z życiem, dorośli są
odpowiedzialni za tworzenie nastolatkom szans do poznawania swoich możliwości i
ograniczeń, co powinno dokonywać się w bezpiecznych warunkach i służyć dojrzałemu
planowaniu przyszłości;
• tworzyć warunki do rozwijania swoich umiejętności ( np. obsługę komputera), uczyć
współżycia z innymi ludźmi, dostarczać wsparcia i opieki;
• zapewnić młodzieży możliwość korzystania z pomocy specjalistów. Osoba pracująca z
młodzieżą powinna akceptować młodego człowieka jako równoprawnego członka
społeczeństwa, znać i akceptować jego aspiracje i możliwości, okazywać mu szacunek i
zainteresowanie. Wierzyć w jego możliwości i pełnić ważną rolę we wszystkim co
bezpośrednio jego dotyczy;
• tworzyć okazję do rozwoju moralnego. Ważne jest, aby dorośli sami stanowili model
zachowań moralnych i godnego życia.
• Udzielać młodzieży pomocy w odnajdywaniu sensu życia, unikając tanich dydaktyzmów
i negatywnych nacisków, promując twórcze szukanie odpowiedzi na pytania o istotę
życia i cele życiowe.
Spełnienie tych warunków jest podstawą wszelkich działań profilaktycznych ze strony
dorosłych, rodziców i nauczycieli.
Nauczyciele uczestniczący w warsztatach przygotowujących do prowadzenia zajęć
profilaktycznych trafiają tam czasami z przypadku. Każdy, kto tylko zechce może je
prowadzić. Nikt nie sprawdza czy jest to osoba spełniająca w/w wymagania. A przecież
młodzi ludzie są bardzo wyczuleni na hipokryzję i na to jak dalece dorośli są
niewiarygodni. Wiedzą, że część nauczycieli wskazuje im niby odpowiednią drogę
postępowania, sami zaś robią zupełnie coś innego. Np. mówią o szkodliwości palenia
papierosów, nie mogąc się jednocześnie doczekać przerwy, by właśnie zapalić. Nikt nie
sprawdza czy zajęcia prowadzone są w sposób prawidłowy, czy nie ma w nich zbyt dużo
nakazów i zakazów.
Wadą tych programów jest to, że w szkołach ponadpodstawowych zajęcia z profilaktyki
prowadzone są, tak jak proponuje program przez trzy miesiące, a potem co? Nie
wystarcza też prowadzić profilaktyki przez 3-5 godzin ( program NOE). Profilaktyka
powinna zaczynać się w pierwszej klasie szkoły podstawowej i trwać przez cały okres
nauki. Nie może być ona przypadkowa jeżeli ma wskazać drogę i wyposażyć młodego
człowieka w ważne dla niego wartości. Wskazać mu drogę i pokazać, że można bez
używek dojść do wytyczonego celu radząc sobie z napotkanymi trudnościami.
Na pewno nie należy się spodziewać, że po przeprowadzeniu zajęć będziemy mieć więcej
abstynentów. Możemy mieć tylko nadzieję, że obecny 15- latek będąc starszym o kilka
lat i pijąc alkohol, poznawszy objawy uzależnienia wcześniej się zatrzyma. Możemy mieć
tylko pragnienie, by nasza młodzież mniej piła.
Programy profilaktyczne nie są żadną terapią, chociaż dobrze byłoby aby autorzy i o tym
pomyśleli.
Dobrze byłoby również gdyby powstała szkoła kształcąca specjalistów a miasta,
miasteczka, gminy i wsie miały fundusze na szeroko pojętą profilaktykę.
Bo jak powiedział Jan Zamoyski:
„Zawsze takie Rzeczpospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie”.
Przykłady rozwiązań dydaktycznych do pracy profilaktycznej z dziećmi klas I
– III szkoły podstawowej
Profilaktyka , która wyprzedza pojawienie się jakichkolwiek przejawów zagrożeń i
patologii jest , jak już zostało powiedziane najbardziej skuteczna i najtańsza .Dlatego
należy działania profilaktyczne rozpocząć już od pierwszych klas szkoły podstawowej
.Jestem nauczycielem pracującym z dziećmi klas I-III i z przykrością muszę stwierdzić że
tzw. Nauczanie początkowe jest w dziedzinie profilaktyki całkowicie zaniedbane .Niewiele
programów profilaktycznych obejmuje dzieci młodszych klas ,niewielu nauczycieli
dotarło do tych które istnieją. Większości wydaje się ,że nie ma czasu na inne działania
niż realizacja programu nauczania ,który i tak jest przeładowany .Przeznaczenie jednak
pewnego czasu na zajęcia profilaktyczne na pewno nie będzie czasem straconym
.Dziecko 7-10 letnie któremu pomożemy poznać i zrozumieć swoje prawa mówić nie
,lubić siebie ,szkołę i towarzystwo swoich rówieśników ,znać swoją wartość ,wyrażać
uczucia ,być asertywnym ...-wkroczy do klasy IV dobrze przygotowane do nowych
wyzwań ,mniej narażone na złe wpływy czy złe towarzystwo ...
W pracy profilaktyczno - wychowawczej z dziećmi 7-10 letnimi nie poruszamy tematu
narkotyków czy alkoholu ,kładziemy natomiast nacisk na kształtowanie osobowości i
wspieranie ich rozwoju .Młody człowiek o prawidłowo rozwijającej się osobowości będzie
mniej skłonny zwracać ku narkotykom i innym środkom uzależniającym .
Oto kilka przykładowych scenariuszy zajęć profilaktycznych dla uczniów klas I-III .
Scenariusz nr 1
Temat :Jak podejmujemy decyzje .
Cele :
- sformułowanie definicji słowa „decyzja”
- kształcenie umiejętności podejmowania decyzji, uzasadniania swoich wyborów oraz
akceptowania decyzji innych .
Materiały :kamyki, małe zabawki, paciorki, muszelki ,świecidełka ...
Przebieg zajęć :
1. Dzieci siedząc w kręgu ,próbują określić definicję roboczą słowa decyzja np. .decyzja
jest wyborem ,jakiego dokonujemy gdy mówimy lub robimy coś .Należy uświadomić
uczniom ,że różne mogą być motywy decyzji ,ale zawsze pociągają one konsekwencje .
2. Wypowiedzi uczniów o tym jakie podejmowali w swoim życiu decyzje oraz jakie były
ich konsekwencje .
3. Zabawa Skrzynia skarbów .Prosimy aby dzieci podchodziły kolejno do stolika na
którym zgromadzone są ciekawe ,kolorowe przedmioty .Każdy uczeń wybiera przedmiot
,który mu się najbardziej podoba, uzasadnia swój wybór i odkłada rzecz na miejsce
.Nauczyciel notuje wypowiedzi dzieci .Po zakończeniu zabawy przedstawia swoje notatki
uczniom (grupuje uczniów, którzy wybrali ten sam przedmiot, informuje o uczniach
,którzy wybrali przedmiot ,którego nikt poza nimi nie wybrał ).
4. Zabawa To jest nasze jabłko .Nauczyciel dzieli klasę na grupy 3-osobowe. Daje każdej
grupie jabłko .Wyjaśnia dzieciom ,że muszą zdecydować ,w jaki sposób będą
rozpoznawać jabłko .Po kilku minutach zbiera jabłka. Kładzie je na tacy ,na środku klasy
.Prosi ,żeby każda z grup podeszła i rozpoznała swoje jabłko oraz opowiedziała jak
rozpoznała swój owoc ,jakie kryteria zastosowała przy podejmowaniu decyzji grupowej .
5. Jako podsumowanie klasa podejmuje decyzję w istotnej dla wszystkich sprawie np.:
-wybór reprezentantów klasy w szkolnym konkursie recytatorskim ,
-wybór jednej pracy plastycznej ,która weźmie udział w konkursie ,
-jak w ciągu najbliższego tygodnia klasa będzie spędzać długie przerwy.
Scenariusz nr 2
Temat :Istnieje wiele sposobów rozwiązywania problemów.
Cele :
-ustalenie podstawowych kroków przy rozwiązywaniu problemów (podejmowaniu
decyzji),
-kształcenie umiejętności podejmowania decyzji służących rozwiązaniu problemu .
Przebieg zajęć :
1.Nauczyciel przypomina uczniom siedzącym w kręgu ,że każdego dnia muszą
podejmować wiele decyzji .Jedne są łatwiejsze ,inne trudniejsze. Prosi ,aby zastanowili
się jak powinno się postępować przy rozwiązywaniu problemów. Następnie wspólnie
ustalają podstawowe kroki przy rozwiązywaniu problemów (podejmowaniu decyzji):
- zdefiniuj problem
- rozpoznaj możliwości jego rozwiązania
- oceń pozytywne i negatywne konsekwencje rozwiązania
- wybierz plan działania
- pomyśl o tym ,czego nauczyło cię to doświadczenie
2.Nauczyciel dzieli klasę na 5 grup .Każda dostaje opis 5 sytuacji z prośbą o podanie
propozycji ich rozwiązania .
a) Widzisz, jak twój kolega bierze coś z kieszeni kurtki innego kolegi. Kolega, któremu
coś zabrano informuje o tym nauczyciela .Nauczyciel pyta czy ktoś był świadkiem
kradzieży .Co robisz ?Co czujesz ?
b) Bawisz się z kolegą z klasy .Przychodzi inne dziecko i zaczyna rozmawiać z twoim
kolegą .Odchodzą razem i pozostawiają ciebie samego .Co czujesz? Co byś zrobił ?
c) Bawisz się z dwoma kolegami .Twoi koledzy zaczynają szeptać sobie sekrety. Nie
informują cię o czym rozmawiają .Jak się czujesz ?Co byś zrobił?
d) W klasie pojawia się nowe dziecko ,uczeń który porusza się o kuli. Twoi koledzy
naśmiewają się z niego .Jak byś się czuł ?Co byś zrobił ?
e) Dwóch twoich kolegów namawia cię abyś bez pytania mamy lub taty poszedł z nimi
nad rzekę .Co byś czuł? Co byś zrobił ?
3.Przedstawiciele grup przedstawiają ustalone rozwiązania ,które nauczyciel zapisuje na
tablicy .Uczniowie zauważają ,że istnieje wiele sposobów rozwiązania tego samego
problemu .Wskazują i uzasadniają, które rozwiązania według nich są najlepsze.
4.Pogadanka uświadamiająca dzieciom, że :
- można prosić innych ludzi o radę czy sugestię ,ale samemu należy wybrać
najwłaściwsze rozwiązanie
- nie jest winą innych ludzi ,że wybieramy rozwiązanie które nie zdaje egzaminu .Był to
nasz wybór ,ale być może istnieje inne rozwiązanie .
- nie można nikogo winić za to ,że ma trudności w rozwiązywaniu problemów
.Najważniejsze jest to ,żeby dać z siebie wszystko ,na co nas stać .
Scenariusz nr 3
Temat :Uczę się mówić „nie” .
Cele :
- uświadomienie, że w niektórych sytuacjach warto jest umieć odmawiać ,
- kształcenie umiejętności odmawiania .
Przebieg zajęć :
1.Zabawa Protestuję- akceptuję .W kręgu każda z osób kończy zdanie: nie zgadzam się
... a w następnej rundce: zgadzam się... Zakończenie zdania powinno być związane z
doświadczeniami w tej konkretnej grupie .W trakcie rundki nie wolno komentować
wypowiedzi .Prowadzący nie może wymuszać odpowiedzi od uczestników, każdy ma
prawo odmówić dokończenia zdania .
2.Nauczyciel prosi, aby dzieci odwołując się do swoich doświadczeń opowiedziały o
sytuacjach, w których chciały się z czymś nie zgodzić lub czegoś nie zrobić . Jednym
mogło się to udać innym nie .
Na przykład:
-koledzy namówili mnie, żebym razem z nimi pobił chłopaka z innej ulicy ,
-ktoś namówił mnie, żebym przedrzeźniał jąkającego się kolegę ,
-kolega namówił mnie do zapalenia papierosa ,
-koleżanka namówiła mnie żebym wzięła ,
Wspólnie zastanawiają się ,w jakim stopniu są zdolne do samodzielnego
przeciwstawiania się takim sytuacjom .Co im sprawia największą trudność? Jak się czują
,kiedy są namawiane do czegoś czego nie chcą zrobić ?
3.Nauczyciel zapisuje na tablicy zdania odmawiające np. „Nie, nie zrobię tego .” , „Nie
chcę .”, „Myślę ,że to niebezpieczne .” „Najpierw zapytam rodziców .” Dzieli klasę na
grupy ,prosząc aby wymyśliły i odegrały sytuacje w których użyją wyrażeń z tablicy .
4.Odgrywanie scenek na forum klasy ,oraz ich omówienie przez uczniów i nauczyciela .
5.Pogadanka mająca na celu podkreślenie jak ważna jest rozmowa z bliskim dorosłym o
wydarzeniach ,które ich zdaniem mogą być niebezpieczne i wymagają od nich
powiedzenia NIE .
BIBLIOGRAFIA:
1. Arendarska Agnieszka: Scenariusz spotkania z rodzicami czyli wywiadówka
profilaktyczna, PARPA, W-wa 2001.
2. Boruta-Gojny Bożena, Turska Elżbieta: Szkolny Program Profilaktyki Uzależnień –
Poradnik dla szkół, Bytom – Katowice, rok szkolny 96/97
3. „Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków”, PGRPA, W-wa 1994.
4. Fijewska Maria, Fijewski Piotr: Nasze spotkania, PARPA, W-wa 1994.
5. Falewicz Jan K.: Alkoholowe ABC, Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy .
6. Gaś Zbigniew B.: Profilkaktyka uzależnień, WsiP, W-wa 1993.
7. Maxwell Ruth: Dzieci , alkohol, narkotyki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
1994.
8. Katolicki Serwis Informacyjny „Narkomania” Nr 1/95, Nr 3/95.
9. Kołodziejczyk A., Czemierowska E.: Spójrz inaczej, Wyd. EDUCATIO, Kraków 1993.
10. Kuć Alicja : Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży, „Lider” Nr 10/96.
11. Pacewicz Alicja: Jak pomóc dziecku nie pić?, TORET, W-wa 1999.
12. Pacewicz Alicja : Zanim spróbujesz, PARPA, W-wa 1994.
13. Pasek Marzena, Narkotyki przy tablicy, Toret, W-wa 2000.
14. Podlewski Andrzej: Program dla setek tysięcy, „Świat Problemów” Nr 7/96.
15. Prajsner Bogusław: Młodzież wobec alkoholu, Zarys problemów oraz działań
profilaktyczno-naprawczych realizowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych w latach 1996-2000, W-wa 2000.
16. „Problemy Alkoholizmu” Nr 6, W-wa 1993.
17. Program Wychowania w Trzeźwości, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” Nr 4/96.
18. Servais Ernest : Zanim nie jest za późno.
19. Sobą być - dobrze żyć. Gimnazjalny Elementarz Profilaktyczny, TORET, W-wa 2001
20. Szymańska Joanna: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej
psychoprofilaktyki; Centrum Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa
Edukacji Narodowej, W-wa 2000.
21. „Świat Problemów” Nr 11, W-wa 1993.
22. Vogler Roger E.,Bartz Wayne R.: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć
„nie”, PARPA, W-wa 1999.
23. Wojcieszek Krzysztof: NOE w szkole, Remedium Nr 11/ 1995.
Wojcieszek Krzysztof: Przyczyny problemów alkoholowych młodzieży, „Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze” Nr 3/96.
Opracowała mgr Barbara Grynicz
Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.
Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.