^,if^^y-Knt"./"^?:y^1~:i.:^'^^!/^ff^^-'.';^K^/^*%Vt$'V .r^t^Jfi*'^"."fTrfe--^'^-,1. ;^ierbet eine Slbl^onblung be8 ^errn Oberlet|rer8 Sil^elm aJiorcottift'de AeschyU Promethe^Sk*?*""""*'"'"""'''*''' /de A(3)il(reftorf, 1865.brurft in bet (BtalfV^ifen Suc^bruderei, tabenfka^eJ4^'f:'fj!.! '.t.--.;. ' :''. '.;..ii^;M-.'.ri.;.. -; ' ; .; . .. : ;;.(,. ... , _ ...! .1 '-*.Jf.-;;''.:i- A J'> -'ir I ". . . -. -'. ..->.- rDe Aeschyli Prometheo.Ifata hac ad scribendum occasione quum de re disserere mihi proposuissem, quae et omniumdifficillima esse videtur neque omnibus partibus poBse absolvi, non ignorabam fore, ut in varias repre-hensiones incurrerem. Erunt enim profecto, qui quum de Aeschyli Prometheo scribere nonnullainstituissem,periculosae plenum opus aleae" me tractare dicant, neque ^versavisse diu, quid ferrerecusent, quid valeant humeri." Nam quum veteres ipsi alii aliara in Aescbyli Prometheo vim acsententiam inesse credidissent,quumque inter ipsos, qui de hac fabula iudicare potuissent, magnafmsset illis temporibus dissentio, ut veterum ipsoram interpretatio illius tragoediae falsa utique essevideretur vel aliqua ex parte manca et inchoata: ne nostra quidem memoria, praesertim quum omnlafere adiumenta deessent, quibus adhibendis vera invenirentur et a falsis dignoscerentur, plane quem-quam intelligere posse, quid sibi velit poeta, quo tendat eius fabula. Nec vero deerunt praeterea, quime inepte atque adeo arroganter fecisse non negent, quod rem omnibus numeris iam absolutam acperfectam recohiissem. Nam quum tot viri insignes atque imprimis Schoemannus, vir clarissimus,Hcet omnibus, quibus rem suam illustrarent adminiculis ex antiquitate petitis orbati essent, sna solaeruditioneet doctrinalitterarumquegraecarum scientia illamAeschvli tragoediam ita essentinterpretati,ut non amplius quidquam desiderari possit: prorsus inutile videri et supervacaneum, sl quis vellet ineadem re operam suam et laborem collocare. Quibus ego omnibus respondendum paucis ita essearbitror. Acprimum quidem de re dubia et incerta jigitur neque omnibus partibus perspicua et dilu-cida. Quae res quum in illustranda grandissima illa omnium fabularum versetur, non solum quasAesch-v^Ius, verum etiam quas tota antiquitas invenit et excoluit, poeta autem ipse, quid in descriptionepartium actionisque ordine spectaverit, plane et aperte nullo locoindicaverit, non potest non fieri, quinquicunque explanandae illi fabulae sententiaeque perscrutandae operam dederint, ii suas plerumqueopiniones acerrime tueantur et certis quibusdam destinatisque sententiis quasi addicti et consecratietiam ea, quae naaximam partem non probare soleant, constantiae saepe causa defendere cogantur.'Eiusmodi autem iudicia, quamvis sint veri similia, quumsuo quisque ingenio obsequatur nequehabeat,'unde eruat argnmenta, quibus suam rem explanet, non ab omnibus comprobatum iri, nemo negabit.Tum vero illorum virorum laudem ac merita ita non proposilum est imminuere, ut opera et-stiiiio'eorum atque imprimis Schoemanni tandem aliqnando factum esse vehementer gaudeam, ut tebebt4%'in qoibus tamdiu res lacebat, fiigatis clariorem lucem et largiorem illi rei allatam nunc adspiijcrenobis contigerit. Atque nonnulla sunt, quae quidem ad cognoscendam perspiciendamque rei ij^^itissummam nofi adraodum pertineant, sed accuratioris interpretationis indigere videantur, qao fkcffltls,'quod fiierit poetae consilinm,quae voluntas intelligatur. Videantur sane quibusdam lerrissimaj c[oUi4hoc loco in utramque partem disputabuntur, quod singulari aliorum eruditione et doctrina tmuna iattfexpositasint et explicata, restant tamen singulae res, quae in dubitationem aliqua ex parte vocari pos-sint, et meo mihi iure nti videor, qumn de illis rebus, quae minns recte et diligenter illustratae vi-1-" . > :- ,v/.i^;-;... |/ir;-j-.;:-'\,;\- :deantur, disserere coner. Itaque quoniam non omnes omnia acciplunt et probant, quaeaTiris quamvisdoctis de re qualibet proferuntur vel prolata sunt, mihi quoque liceat, quid de sententia ac potestatePromethei Aeschylei sentiam, sicut aequum est timide et sine ira et studio dicere.In Prometheo fiabula tjrannum crudelem, detestabilem summoque omnium odio dignum Jovem apoeta descriptum esse multi iam fuerunt, qui dicerent, neque deerunt postea, qui illi de hac fabolasententiae virorum doctissimorum suam adscribant. Ac profecto quid crudelius, quid immanius pote-rant videre Aeschyii spectatores, quamJovem, deprum,{loaMntapque patrem et rerum universarumgubematorem, a deo sibi cognato acpropinquo iniustas etquodam modo sempitemas poenasexpetere ?Atqui Prometheus optime erat de Jove meritus. NamSatumo etiam tum regnante quum dubitarentTitanes haesitarentque, utmm huic regnum integrum relinquerent, an omni illum exuerent potestate,sua prudentia factum esse Prometheus gloriatur, ) ut deorum mundique imperium ad Jovem deferre-tu,r.; jEIuic autem eius benevolentiae animique fortitudini, qua in imperio odcupando Jovem adiaverat,tantum abe&t, ut is iustam et debitam mercedem tribuat, ut beneficiomm immemorPrometheum affi-ciat supplicio, quo gravius quidquam excogitari vix possit Quid in his rebus non atrox? Quid noni^^unando t}'ranno dignissimum? Eiusmodi fortasse cogitationibus ductos iam pridcm Aeschyli inter-P^tesfuisse uou mirabimur, qui quod intelhgere se posse negarent, cur Aeschjlus, a quo deos sanc-^iasime ac reli^osissime cultos esse inter omnes constaret, talem fingeret Jovem, qualem spectatorespet^orrescerent, id ipsum poetam tragicum in componenda tragoedia Prometheo spectavisse contende-]|'j^j^.vX. i|i ,Jovis persona imaginem cuiusdam tyranni exprimeret atque hac ipsa ratione tyrannidemqua^.invidiosissimam redderet civibus suis. ^) Quae Prouiethei explanandi ratio quantum a veritateab^rret^ tL^ est quod moneam. Quid enim?'IIIis quidem temporibus quum ex omnibus bellis, quaef '.;., ) Prom. 205 sqq, 347 sqq. ') v. 309. 399. 907. 937. 952 usq. ad fin.r/^et temporis complexione potios quam causarum serie cohaerentes facere et, qnum philosophifte muneri,ut uit Aristoteles,>)quam historiae propior sit poeta, hoc agere debet, nt omnes fiEtbolae actionisquepMi;e8 apte iuter secongruant et totam quiddam efficiant: multoetiam magis hoodedecebatAeschylum,'qui qua erat adyersus deos pietate ea, quae vel ipse in carminibus suis fingit vei ut tradita narra;t,ita inter se coUigat, ut ad vim aliquam coelcstem, quae res aequitate potias ac iustitia, quam suoarbitratu et malignitate regat, accomodata esse videantur. Hanc autem vim coelestem, quae reramordinis caosa etefFectrix est, cuius auctoritateJupiterTitanibus ad inferos detrusis mundimoderationemnanciscitur et quasi fungitur eius vice, Proraetheus detrectando illius imperium contemnit et graviterlaedit. Quamobrem ne altera quidem explicandi Promethei ratio ab omnibus partibus probanda essevidetur, qua nt somma solvatur difficultas, Aeschylum dicunt in tragoediis duos agnovisse Joves interse dissimillimos. TJnum esse illum, quemcommuni fama traditum etrolgi opinione moreque receptumGraeci religiosissime colerent: alterum significare divinam naturam, quem tanquam mundi creatoremet gubernatorom philosophi maxime in disputatiombus de philosophiaJovis nomineappellarent Quibusigitur locis summi numinis iustitiam, sapientiam, sanctitatem Jovis nomine praedicaret Aeschylus, hiseum significari voluisse alterum, in Prometheo autem fabula illum Jovem depictum esse, qui impifsacsaepe ridiculis poetarum fabuiisvulgo describeretur, naturahominum simillimus atqueomnibus aniiniperturbationibuB libidinibusque obnoxius. Quod tali deoobtemperare noluerit Prometheus, id admodumleve esse. Quam quorumdam virorum opinionem falsam esse neque ullo modo probabilemSchoeraannus,vir doctissimus, iam pridem tani manifesto et evidenter demonstravit, ut rationes viri eruditissimi etargumenta vix possiut a quoquam refelli. Quid vero praeterea de poeta statuendum erat, qui populoplacere vellet et carminibus suis spectatores delectare, non praecepHs solum erudire atque instituere,aut quum hoc unum fiacerecogitaret, si occultae cuiusdamet abstrusae sapientiae praecepta proposuisset,quae nemo nisi qui initiatus iis esset intelligere et raente pcrcipere posset? Licet igitur, quicunquePromethei fabulam aut antea inveneruntaut posteasuis sententiisexomaverant, nontemere, quodnegareequideni minime potuerim, sed prudenter rem efFecerint: tamen Aeschylus, etiamsi de via iam usitatadeclinare non dubitaret, quum in carminibus fundendis poetam, non philosophum so ostendere vellet,debebat etiam in fabulis tradendis poeta, non doctrinae cuiusdam philosophorummagister ac praecep-iiorapparere. Ergo fateamur neccsse erit prudentem poetam ita rem suam instituere debuisse, nt iam exiis, quae praemittebantur, spectatores cognoscerent omniaprospere successura Jovemque ipsum expositisrebus onmibus quam celerrime in summo honore et dignitate fiiturum. Id consecutum esae poetamcopulatione illa trium fabularum, quam graeco verbo dicunt trilog^am, iam multis ante annis virilitterarum graecarum peritissimi rationibus docere conati sunt. Quod enim in vincto Prometheo nihilominus Jupiter deus appareat maximedetestabilis, ut hominis iracundi et implacabilis et tyranni superbisimiliorsit, quamsummidei, poeta autemtalem Jovemexhibendo, qualisesse a plerisque noncrederetur,spectatorem animos necessario laederet, certam causam fuisse illi oportere, qua cognita snspicionem seimpie et sceleste fecisse et religiones deosque quasi scientem odio et contemtioni tradidisse sine ulladifficultate a se reraoveret. Atque eam poetae excusationem et impietatis absolutionem invenies, aiunt;in tertia fabula eiusdem generis, in soluto Prometheo,quae non solum artissime coniuncta fuerat etconnexa cum vincto Prometheo, sed etiam ita composita et perfecta, ut facile omnes viderent vinctnmPrometheam tanquam fiindamentum iactumfuisse, in quo poetamagnificum suum aedificium exstrueretQuae sentcntia quum soluti Promethei fabulam iniquitate temporum deperditam nobis esse rehementerdoleamus, quamquam certis ac firmis rationibus probari non potest, tamen ita non eet' speriienda, ufdiligentius exquirenda essevideatur. Utcunque res se habet, iam ex ipso vinctoPi*ometheo ifatis tdxAttL1) Poet oap. .,W^J/arg^menta erai poeBunt, quibus utnunque et poetam suspicioQC impietatis, et Jovem crudelitatLs criminee7C9olvendu|Q eese demonstrari potest Sed res paullo accuratioris disputationis videtur indigere.Aeschylus, qua erat auimi gravitate, aeque ac paullo post Sopboclea in diis inesse volebat anteOivnia beoigoitatem et iustitiam, clementiam et sanctitatem eosque omnino omnibus exomatos essevirtutibus, quibus quidquid in mundo esset, superarent. Atque illi dii, qui iam inde ab ultima ferehominum aetate traditi videbantur obscura iama et in Graecia vulgo colebantur, illis virtutibus maxi-mam partem carebant. Quamvis homines illius aetatis multum a pristina supertitione et feritatereccssissentet,quum longiusprogressa esset eruditio, multomeliusde diis eorumquereligionibus sentirecoepi^seut,. tamen etiam tum adeo pravae ac perversae de rebus divinis notiones bominum animisinfixae et vetustatis sanctitate connmendatae erant, ut apud eruditiorcs bomines plurimum ofFensionishaberent lu quorum numero Aescbylus baud dubie habendus est. Tales igitui* deos tot pravitatismaculis. adspersos, quaruo) illi auctoresnonnumquam habebantur, AeschA-lo saepissime displicuisse nonmirabimur, praesertim. quumhumanitate et eruditione suisbominibus longepraestaret et idcirco mehc^resac puriores de diis notiones mente informavisset Quodsi fabuHs quidem plerumque, quas comniuniama a maioribus et maxime a poetie traditas acceperat in carminibus utebatur, nihilo minus interdumfiebat, uJtquae in ilhsfabuhs indignioravidebantur deorum maiestatc etdignitate, ea suo ingenio immu-taret immutataque in suum usum converteret Id autem eum, ut imbecillitati iucultioris multitudinisparceretur, aoimi honestatc ductum fecisse putandum est. ]mmutatio igitur fabuiarum plerumqueamplificatio quasi quaedam earum erat et emendatio. At enim Prometbei fabulae ratio longe aUavidetur. Namin ea non modo Aeschylus refellendis iis, quae iam diu de diis eorumque religionibusturpiter conunenta erant, hominum anunos excolere et ad humanitatem informare non studet, sedcoogerit etiam in Jovem contumelias etopprobria, quibus,quantumpotest, auctoritatem eius et honoremimminuit, et Prometheus, qui magis nimio hominum amore, quam scelerato animo peccavit, crudehterplectitur. Videtur sane res ita se habere, sed re dihgentius explorata facilis erit poetae cxcusatio.Acprimum quidem, quum hoc sibi Aeschylus proposuisse videatur, ut neminem plecti ostenderet,nisi qui esset in culpa, sine ulla controversia affirmari potest ne Jovem quidem insolentem iilum deumhabendum esse, qui nulk neque personarum neque rerum gestarum ratione habita puniendo probosimprobos, sontes insontes mirifice delectetur. Quodsi ubiquc apud poetam is qui sceleris aUcuiusculpa teuetur, temeritatis et iuconsiderantiae poenam sustinet, in Prometheo tragoedia non idem factumesse credi vix potest Ideoque nePrometbeum quidem non sine aUquo merito suo puniri putandumest; sed ut maximum scelus et i^xpiabiles fere fraudes concepit, ita ultimo afficiatur su[^licio necesseest: dQotauvTi na^tlv (Choeph. 313.), o|t SQuaai; u^ia nda/cov (Agamn. 1527.). Quod autem etquale facinus commiserit Prometheus, nunc perscrutandum estJupiter Titanibus remotis quum ad regnum accederet et ipse mundi rerumque universarum mode-rationem suscepturus esset, in terra invenit genus bominum brutis bestiis, ut aiunt, simihus quam diis,etsi eodem loco, quo dii homines ortierant. Infirmi, imbecilli, experteeonmiumadiumentorum, quibususi quasi e tenebris, in quibus etiam tum iacebant, in lucem virtutum revocari aliqua ratione possent,omni denique morborum genere et noolestiarum vexati metuque fatalis necessitatis cruciati 'j vitammiserrimam pecudum ritu in speluncis et silvarum faucibus abditi degebant2) Ex misei-abiU illaimmanique vitae condittone, qua aprincipio erant, quoniam emergere homines nequaquam posse vide-bantur, neque ad veri investigationeminventionemque, neque adcognitionem dignitatis naturae humanae^t virtutum adduci, inutile illud hominum genus, qui inteUigentia et ratione omnino carere viderentur,Jupiter regno accepto statim extinguere et e rerum natura exterminare coustituerat, ut illo deleto1) Prom. V. 248. ') 452 sqq.j-v5^s?*^.l-;;"8simal memoria prietinornm deorum, qui panllo ante mnndimoderatoresfderant, oblitecaretor. '^) Atqnehuic consilio hominam genus delendi, ut novi iiqae meliorefi hdminoB et ad ^tellig^tiam aptiorescrearentnr, ut cum novo gencre quasi novuB quidam ordo et ib terra et in hfiiiVersa^reram naturaexsisteret et ubique quod bonom, quod pulchrum, quod V6runi esset coleretur, praeter Pftjmetheamobsdterat deorum nemo. Is enim homines ab interitu vindicavit Qaod qua ratione effiecerit, ex ipsoquidem poeta non cognoscitur, sed aliter ac precibus eum illud a Jove impetracviBse credendam nonest, nam vi et violentla Ule quidem Jovemnumquam impalisset, at homines sibi ihvisos ille' in terraamplius habitare incolumeeque esse sineret. Quoniam vero in atroci certamine, in quodyat^tegaopotiretur, Jupiter cum Titanibus descenderat, Promethei potissimum opera et prudentibus consiliid ad-versarios feroces non sine magna contentione superaverat, se illi, quem in summo rerum discrimineamicum sapientem fidelemqae socium expertus esset, depidso peririulo gratum praeberd volebat etbeneficii accepti et meritorum eius memorem. Precibus igitur mofus non vi coactusJupiter hominibuspepercerat Servati igiturerantetmors in pi-aesenspropulsataabiis, quumantemomnibuscarerentrebus,quibas sese tutaripossent et defenderea periculis, quaemorborummultitudineetincommodorum et omnigenere malorum extrinsecus imminebant, ne vivere quidem diu potuissent, neque aliud quidqaam iisparcendo concessisset Jupiter, nisi breve quoddam temporis spatium,quo progrediente ipsi j^^aullatimad interitum ruituri essent. Tuin demum vetere extincto novum illudhominam genus eratproditurum.Atque prudentes Jovis ratlones perfringebat Prometheus. Rapto enim igne datoque homlnibus omnespos docebat artes, quibus mederi morbis, omnia mala removere et hac ratione vitam non modo sus-tentare, sed pulchriorem hilarioremque redderepossent.^) Hoc a,utem loco silentio praetereundamnonest viros quosdam in errore versari mihi videri, qui Prometheum nihil doeuisse hoiiiiDes dicant nisiartes perniciosas et exitiabiles, quibus cognitis violentiores evaderent inter se et deorum contemptores.Ipse autem poeta in tragoedia plane demonstrat homines ita a Prometheo esse institutOs, ut discerentquae grata dlis essent sacrificia, quae ingrata, ') et quemadmodnm coli ab hominibas et honorari diivellent. Qua re satis mihl videtur comprobatum esse igne tradito et usu eius cognito artibusque ex-cultis, quas docuerat Prometheus, illos non admodum sceleratos statim his rebus factos esse et impios,quod si ita faisset nihil eos res divinas curaturos fuisse arbitror. Namque homines aPrometheo insti-tutOB et informatos fuisse eodem erga Jovem animo, quoPrometheus esset h. e. exacerbato et infenso,ut non amantes Jovem, non venerantes cum pietate, sed abhorrentes potius aut formidantes metuservili ad eum tanquam malevolum bonisque hominum invidentem adirent, cuius asperitatem et saevi-tiam anxie precibus et sacrificiis placare conarentur,*' id mihi non videtur nisi in coniectura positumesse, quum ab initio Prometheus amicus esset Jovi, neque ex ipsa tragoedia quidqaam possit proferri,quo quidem illa res firmetur. Neque minor mihi videtur Ule error, in quera inciderunt viri quidameruditissimi et illi quidem propter subtilem antiquitatis scientiam plurimi faciendi. Prometbeum enimsignificare volunt quasi exemplum quoddam naturae humanae et in eius persona poetam symbolice, utita dicam, depingere voluisse, quanta morum asperitate immanitateque,quanta contumacia atque effre-nata pertinacia, denique quam indoroitis animi cupiditatibus prisci iili hominesfuissent, qui suis viribustemere confisi contra leges naturae cum diis ipsis certamen inire non dubitavissent*) Quo mihi nihilmagis ab ea sententia abhorrerevidetur, quam poeta volebatexprimere. Prometheus enim, qui primasin tragoedia agit, non est homo vel exemplum quoddam hominis aut generis humani, sed deus,') ettalis quum sit, cum altero deo certat, a quo ius suum violatum et laesum esse existimet Inferiorquidem discedlt ex illo certamine, quod suas vires suamque sapientiam plurls aestimat et iracundia et) Prom. 547 eqq. ') Prom. 482 sqq. ') Prom. 493 gqq. *) Droysen Prometh. pag. 210. Doellinger Heidenth.u. Judenth. p. 270. *) Prom. 92. 119.\':^:l^'.'""'.iamnd temeritate obeaecatas eeJove Buperiorem fieri po3se arbitratur. Itaque, ut dicam, quld sentiam,fn Prometbeo fabola i quis dixeritTeteres orai' Oben I unb II, 6iccro' tugculanen I unb V, prioatim aauffg (atilina unb Sugurttto, gsercititn,ou^ metrifd)c, vre^fibunflcn, Sluffd^e. 8 t. 4>err Oberle^rcr Dr. llp>enfamp.tiedfi^d) ^liai I-X, SopI)otIe8' OebivuS auf itolonus, 'irtt ^rofeffor Dr. c^nciber.9^^9f{{.tatif unb SKec^anif fefter, pffiger unb gaSformigcr ftorpcr na^ irappe'^ Seitfaben bcc ^^pftf. 2 t. ^ertfJJrofeffor Dr. c^neiber.^obegetifd^e 'SiotttOQt, mcljrcre Stunbcn am c^Iuffe be8 ^ulja^reS. SCirector ^icfel.1. ^berfecnttba*(OrWnariu*: ^rr ^rofeffor ra^^of.)9lc[igien XeligionttelimAiaH ^* (Eoangefifc^e: Jtirc^engefc^ic^te bii auf fiail ben fficogen nactt i>oIlenbergdStfirbn^ btc toangtlifc^tn 9ltIigion, Air^tnlitbtr. 2 6t. ^trr SReligiondle^rer 2)euffen.Ocwtfd^.iiectilre au fbtciii' fUitmU uA^ biogra)>^if^en aRitt^tilungen , tleine fhlifKfc^ Uebungen in be( itlafTt,ntttifdit Utbungtn, luffd^t. 2 @t. ^txx Obtrle^rtr Dr. Uppenfamp.