1

Protestantse Kerk

Prov. K&I commissie Overijssel-Flevoland

‘n Oalen Griezen

2

U bent vandaag te gast in de kerk en

Leerkamer van de Protestantse Gemeente

Hellendoorn.

De kerk, in de volksmond ‘n Oalen Griezen

genoemd, bestaat uit een romaanse,

eenbeukige kerk uit de 12de eeuw, en een

laatgotisch koor met twee zijkapellen en een

sacristie uit 1485. Een van de

bijzonderheden is het uit ijzeroersteen

opgetrokken middendeel van de kerk, de

muurdikte is daar 100 cm.

De kerk was tot de Reformatie, rond 1600, een rooms katholieke kerk met de

naam Sint Sebastianus. De reformatie verliep langzaam en zonder strijd of

beeldenstorm.

Iedereen die de kerk betreedt, wordt als het ware gegrepen door de

overweldigende schoonheid van de gebrandschilderde ramen die in 1962 bij

gelegenheid van een grote renovatie zijn geschonken en geplaatst door de

Koninklijke Textielfabrieken Nijverdal Ten Cate. De ramen verbeelden bijbelse

verhalen.

In de toren hangen drie 16de -eeuwse klokken die in 1943 zijn afgevoerd door

de Duitse bezetter, maar in 1946 teruggebracht.

De huidige kerk heeft ongeveer 500 zitplaatsen. Iedere zondag worden drie

kerkdiensten gehouden. Het kerkbezoek loopt terug, maar de betrokkenheid bij

de kerk blijft groot.

We wensen u een goede conferentie.

3

Voorwoord

Vroeger hoefden wij als Provinciale Kerk en Israël Commissie in Overijssel &

Flevoland niet méér te doen dan het coördineren van wat er plaatselijk en

classicaal in onze provincie gebeurde. Een jaarlijkse Ontmoetingsdag was

voldoende. Nu er nauwelijks nog Kerk en Israël commissies zijn valt er weinig

te coördineren. Reden genoeg om na te denken over een nieuwe aanpak.

Dat nadenken leverde twee plannen op. Het eerste plan resulteerde in een

reizende tentoonstelling onder de titel 'Al waren onze monden vol van zang'

(zie pag.14). Door middel van deze tentoonstelling, waaraan een

informatieavond over het landelijk Kerk en Israël-werk vastzit, hopen wij met

plaatselijke gemeenten in gesprek te komen over het belang van Kerk en

Israël.

Het tweede plan was het organiseren van een dagconferentie voor

predikanten, kerkelijk werkers en belangstellende gemeenteleden in Overijssel

en Noordoost Nederland, waarop al evenzeer het belang van Kerk en Israël

aan de orde zou komen. Toen in november 2016 in Lunteren onder auspiciën

van de Protestantse Raad het tweedaagse Symposium 'Jezus en Paulus als

Joodse hervormers' plaatsgevonden had, was de beslissing gauw genomen.

We beschouwden het als een uitdaging om iets van dit thema uit de sfeer van

geleerdheid over te brengen naar (de kansels van) de plaatselijk gemeenten in

onze provincie. De conferentie van vandaag is het resultaat van onze plannen.

Wij hopen met deze nieuwe aanpak in een behoefte te voorzien, want de

verlegenheid omtrent Kerk en Israël is best groot. De naam 'Israël' wordt

zozeer door de actualiteit overschaduwd dat de onbevangenheid om het over

Kerk en Israël te hebben onder druk staat. Hoe vinden we de vrijheid om het

erover te hebben terug? Bart Wallet maakte de noodzaak daartoe

onomwonden duidelijk in zijn vorig jaar verschenen boek 'Christendom en

antisemitisme. Tweeduizend jaar confrontatie' (Boekencentrum, Utrecht 2017).

Aan het eind van zijn boek concludeert hij o.m. dat de veranderde

verhoudingen in de Joods-christelijke betrekking voor de kerk “een ingrijpende

herformulering van grote delen van de christelijke traditie [betekent], een

proces waar kerk en theologie nog middenin zitten” (pag. 118). Reden genoeg

om met Kerk en Israël bezig te zijn en een conferentie als deze te organiseren.

Reinier Gosker

(voorzitter Kerk en Israël Overijssel-Flevoland)

4

OCHTENDPROGRAMMA

09.30 uur:

Inloop en ontvangst – in de Leerkamer

10.00 uur: Morgengebed – in de kerk

voorganger: dr. Jan Dirk Wassenaar, pastor loci

organist : Bram van Dijk, Hoogeveen

Stilte

Openingsvers

Psalm 5

5

2. Gij hebt een afschuw van de zonde. Gij haat de hand waar bloed aan kleeft, de tong die van de leugen leeft. Wie in geweld hun sterkte vonden richt Gij te gronde. 3. Ik zal mij naar uw huis begeven. Door uwe goedertierenheid word ik uw tempel ingeleid en buig mij, koning van mijn leven, in vrees en beven. 4. Maak door uw trouw mijn paden effen, want mijn belagers staan in ‘t rond. Een open groeve is hun mond, hun tong een wapen dat zij heffen om mij te treffen. 5. Wil, God, hun valse list beletten! Doe vallen hen in eigen val om de vergrijpen zonder tal, waarmee zij zich rebels verzetten tegen uw wetten. 6. Maar die uw lieve naam belijden, vinden een schuilplaats aan uw hart: zij zullen vrij van zorg en smart juichende zich in U verblijden te allen tijde. 7. Want Gij vervult wat Gij beloofde, die vromen met uw zegen dekt: o Heer, uw sterke vrede strekt tot schild en schutse voor de hoofden van die geloofden. Inleiding op de Schriftlezing Schriftlezing: Handelingen 22: 1-22 Moment van inkeer en verstilling

6

Gezang 487 LvdK

Gebeden

Morgengebed Stil gebed Onze Vader Zegenbede

7

Acclamatie

Voortzetting van de conferentie in de grote zaal van de Leerkamer 10.25 uur 10.45 uur 11.30 uur 12.30 uur

Dr. Eeuwout Klootwijk (voorheen Van der Linden) Paulus, een Jood geraakt door Jezus Een terugblik op het Symposium 'Geloof, wet en verlossing bij Jezus en Paulus: de Reformatiethematiek en de christelijk-joodse verhouding' (in de wandelgangen: 'Jezus en Paulus als Joodse hervormers'), Lunteren november 2016, en een korte introductie op het daarna verschenen gelijknamige boekje Paulus, een Jood geraakt door Jezus. Prof.dr. Dineke Houtman De voetstappen van de Messias. Navolging en verwachting. Richtinggevende perspectieven in het hedendaags Paulusonderzoek en de doorwerking ervan in de dagelijkse praktijk van het gemeenteleven. Buzzzz-groepen (met koffie) en plenaire uitwisseling van gedachten o.l.v. moderator ds. Dick Pruiksma Lunch en middagpauze

8

MIDDAGPROGRAMMA 13.30 uur

Eerste ronde van een vijftal workshops:

Vanaf de 70er jaren is er een beweging op gang gekomen die zich teweerstelde tegen het oude paradigma waarin Paulus werd gezien als een grote hervormer die een alternatief plaatste tegenover het idee dat heil verdiend moet worden door wetsgetrouw te leven. De representanten van dit zogenaamde Nieuwe Perspectief stellen dat de oude visie gebaseerd is op gebrekkige kennis van het Jodendom van de eerste eeuw. Het negatieve beeld van het houden van de Tora dat uit de oude theologie naar voren kwam, namelijk als krampachtige manier om het eigen heil te verwerven, had repercussies voor het beeld van het contemporaine jodendom. Nu we na eeuwenlange verstoorde verhoudingen op zoek zijn naar een vernieuwde respectvolle relatie met het jodendom, is het daarom goed om dit Nieuwe Perspectief serieus te onderzoeken en de leer en de prediking in onze kerken daar eventueel mee in overeenstemming te brengen. Twee aspecten van het leven en de leer van Paulus staan daarbij centraal, zijn navolging van Jezus als een wetsgetrouwe jood en zijn overtuiging dat de komst van het Messiaanse Rijk nabij was. In de workshop praten we in kleine kring verder door over het thema. In de workshop wil ik samen met de deelnemers nadenken over een gezamenlijk thema van Jodendom en Christendom: het in dienst staan van God. We zullen beginnen met het lezen van twee teksten: 1 Kor 7:17-24 en een Rabbijnse parabel uit Sifré Numeri 115.

1. Doorpraten met Dineke Houtman – Reinier Gosker De voetstappen van de Messias. Navolging en verwachting. Richtinggevende perspectieven in het hedendaags Paulus-onderzoek en de doorwerking ervan in de dagelijkse praktijk van het gemeenteleven Vanaf de 70er jaren is er een beweging op gang gekomen die zich teweerstelde tegen het oude paradigma waarin Paulus werd gezien als een grote hervormer die een alternatief plaatste tegenover het idee dat heil verdiend moet worden door wetsgetrouw te leven.

2. Geroepen tot de dienst aan God

Chanan Raguse

9

In de parabel gaat het om een slaaf die bevrijd wordt. Maar eenmaal bevrijd, stelt de slaaf vast dat hij toch niet helemaal vrij is, dat er bepaalde voorwaarden aan zijn bevrijding verbonden zijn, dat hij als het ware alleen een andere (betere) heer heeft gekregen. Met deze slaaf wordt vervolgens Israël vergeleken. Met de exodus zijn ze overgegaan van de slavernij van de farao naar de slavernij van God. In de eerste brief aan de Korintiërs stelt Paulus een bekeerde slaaf gerust dat hij zich om zijn slavenstatus niet ongerust hoeft te maken. In Christus is hij namelijk een vrijgelatene, terwijl een vrije in Christus een slaaf is. Maar ze zijn niet zomaar vrijgelatene en slaaf, maar vrijgelatene van de Heer en slaaf van Christus. En ook hen wordt duidelijk gemaakt dat er aan hun nieuwe status voorwaarden zijn verbonden. Geïnspireerd door dit opmerkelijke parallel tussen Paulus en de Rabbijnse parabel zullen we met elkaar in gesprek gaan. Het Jodendom heeft zich nooit zo bezig gehouden met het Christendom. Wanneer in de 18e eeuw diverse verlichtingsdenkers hun licht ook laten schijnen over de positie van Joden binnen de Europese cultuur, als Joden, ontstaat er voorzichtig ook in de Europese Joodse wereld enige interesse in wat Christendom dan voor Jodendom betekent. Zoals tot op heden ieder woord zijn woord kan vinden in de Bijbel, zo is dat natuurlijk ook het geval wanneer men vanuit Joods perspectief naar het Nieuwe Testament kijkt. Primaire vragen als ‘is het Johannes-evangelie antisemitisch?’ kunnen zowel ontkennend als bevestigend beantwoord worden, beide op goede gronden. Zo ook wanneer het een Joodse kijk op Paulus betreft. Met citaten uit zijn eigen teksten kan men hem alle richtingen opduwen. Vond Paulus dat met de kruisiging van Christus de Joodse Wet had opgehouden te bestaan of zag hij voor Jood en voor Griek twee wegen op hun weg naar Christus, of, zo u wilt, zelfs naar zaligheid.

3. Rabbijn Ja’akov Emden ziet Saulus en Paulus ineen Bert Oude Engerink

Rabbijn Ja’akov Emden (Emden 1697 – Altona 1776) hield

er voor zijn tijd inclusivistische ideeën op na, terwijl hij tot

de zware orthodoxie gerekend kon worden

10

Rabbijn Jacob Emden (1697 – 1776) schrijft hierover en wil aantonen dat volgens Paulus, toch de grote architect van het Christendom, Joden en Christenen elkaar niet in de weg hoeven te lopen. Zijn iets oudere tijdgenoot, de bekende Duitse rabbijn Mozes Mendelssohn (1729 – 1786), filosofeert dan over de veranderende maatschappelijke positie van Joden in hun Christelijke omgeving. Beiden hebben hun sporen nagelaten, waarbij Emden vooral de Christenen wilde onderrichten en Mendelssohn juist de Joden, met hetzelfde doel. Voor de farizeeër Saulus was de opwekking van de doden aan

het einde van de tijd een zeker onderdeel van zijn geloof. Voor

de farizeeër Paulus is dat geloof tot zijn bestemming gekomen

op het moment dat hij voor Damascus zijn visioen ontving.

Sterker nog: de ontmoeting met Christus maakte aan Paulus

duidelijk dat die opwekking was begonnen! Want de Eerste

bleek immers al tot leven geroepen. Dat velen nog tijdens

Paulus’ eigen leven zouden volgen, werd de motor van zijn

werk als apostel: het stichten van gemeenschappen uit Joden

en heidenen om te gaan op de weg van Messias Jezus.

Hoe kijken wij na ruim tweeduizend jaar tegen die denkwereld

aan? Is Paulus’ missie mislukt? De laatste dag is tijdens zijn

leven en nog steeds niet gekomen. Paulus’ gemeentemodel

van Joden en heidenen is onder de druk van de tijd bezweken.

Trouwens, dat Rijk van God, komt daar óóit nog wat van? En

de opwekking van de doden, wie gelooft dat nog?

Het zal nog moeilijk worden om deze centrale thema’s van

Paulus’ brieven te ‘hertalen’. Aan de hand van hoofdstuk 6 uit

het boekje “Een Jood, geraakt door Jezus. Paulus radicaal

opnieuw” doen we met elkaar in deze workshop een poging.

In deze workshop cirkelen we om het begrip 'rechtvaardiging

door het geloof', zoals Paulus daarover schrijft in de

4. God alles in allen – Dick Pruiksma Paulus over de opstanding van de doden

5. Rechtvaardiging door het geloof Eeuwout Klootwijk

11

14.15 uur

15.00 uur

15.15 uur

15.45 uur

16.15 uur

Romeinenbrief. Een onmogelijk opgave, omdat dit een van de

meest centrale noties lijkt te zijn in het christelijk

geloofstraditie, in ieder geval sinds de Reformatie. Enkele

inzichten vanuit de conferentie worden gedeeld. Is het wel een

sleutelbegrip in de Romeinenbrief? Verandert er wat als je

'geloof' vertaalt met 'vertrouwen'? En gaat het dan om 'geloof

in' of ‘geloof van' Jezus Christus? Is rechtvaardiging hetzelfde

als vergeving? We gaan erover in gesprek.

Tweede ronde van de workshops

Pauze

Actuele ontwikkelingen in Kerk & Israël, landelijk en provinciaal: - over de website: joods-christelijke-dialoog.nl - over de reizende tentoonstelling ‘Al waren onze monden

vol van zang’ - over de Provinciale Werkgroep Kerk & Israël in Overijssel-

Flevoland ‘Paulus popelt op de Piazza del Popolo’- cabareteske invallen van theoloog en cabaretier René van den Beld, begeleid door Job de Bruijn. Afsluiting

Plein van de Volkeren

12

Wie is wie in Hellendoorn

René van den Beld

is emeritus predikant (PKN) en cabaretier.

Hij speelde meerdere cabaretprogramma’s w.o. vele malen

'Paulus reiziger met bagage'. Nu speelt hij 'Vertel me eens wat

over Vriendschap?' en 'Wat is een echte gabber?'. Jarenlang

was hij lid van de redactie van Kerk en Israël Onderweg.

Job de Bruijn

is predikant in de Protestantse Gemeente Laren Eemnes.

Hij studeerde naast theologie aan het conservatorium.

Job is pianist, componist en dirigent.

Bij gelegenheid is hij begeleider van René van den Beld.

Reinier Gosker is emeritus predikant (PKN).

Hij is voorzitter van de Provinciale Werkgroep Kerk en Israël in

Overijssel-Flevoland.

Dineke Houtman is bijzonder hoogleraar Judaïca

met bijzondere aandacht voor de verhouding van jodendom en

christendom

en de joods-christelijke dialoog.

Eeuwout Klootwijk (voorheen Van der Linden) is verbindend specialist Kerk en Israël bij de diensten-

organisatie van de Protestantse Kerk (voor joods-christelijke

relaties). Daarnaast is hij predikant van de Protestantse

Gemeente Oost-Souburg. Hij is gepromoveerd in de

interreligieuze dialoog en schreef diverse boeken, waaronder

‘Wie is die man? Joodse visies op Jezus’, ‘Als een zegel op je

hart’, ‘Hooglied in beeld’ en ‘De appel van Adam en Eva’.

13

Bert Oude Engberink is leerkracht in het basisonderwijs in Enschede. Daarnaast is hij

voorzitter en voorganger van de synagoge van Haaksbergen bij

de Liberaal Joodse Gemeente Twente, en interim voorganger

van de synagoge van Weesp bij de Masorti Joodse Gemeente

Almere-Weesp. Daarnaast is hij vicevoorzitter van de Stg.

Vriendenkring ‘Mauthausen', organiseert hij samen met de

Orthodoxe Gemeente te Enschede de jaarlijkse herdenking van

de Twentse Mauthausenrazzia van 1941. Sinds enige jaren is

hij betrokken bij het Stolpersteine-project, dat in Enschede meer

dan 900 van zulke steentjes aan het plaatsen is.

Dick Pruiksma is emeritus predikant (PKN), lid van de Protestantse Raad voor

Kerk en Israël en coördinator van de website www.joods-

christelijke-dialoog.nl. Hij was voorzitter van het Overlegorgaan

van Joden en Christenen in Nederland (1994-2004) en

algemeen secretaris van de International Council

of Christians and Jews (2006-2013).

Chanan Raguse

is junior onderzoeker aan de PThU.

Hij is op dit moment bezig met een onderzoeksvoorstel over

Paulus en Qumran.

Jan Dirk Wassenaar is als predikant verbonden aan de Protestantse Gemeente te

Hellendoorn.

14

'Al waren onze monden vol van zang' is een tentoonstelling van twaalf meditatieve afbeeldingen uit het magazine Kerk & Israël Onderweg. De middenpagina van het blad bestaat steevast uit een fotocompositie waarin een gedicht is geplaatst. Deze composities van taal en beeldtaal zijn zo verrassend dat het de moeite loont om er meer mensen van te laten genieten dan alleen de lezers van dit blad. Uit de 25 meditatieve pagina's die inmiddels beschikbaar zijn kozen wij er twaalf. Tezamen vormen zij een verhaal waarin de bezoeker van de tentoonstelling zijn of haar eigen levensverhaal kan teruglezen. Maar die ontdekking is aan bezoeker zelf! Alle gedichten werden oorspronkelijk geschreven in het Jiddisch of in het

Hebreeuws. Zes ervan werden vertaald door redactielid Kees Schakel.

Omdat wij het liefst de gewone meelevende leden van de plaatselijke

gemeenten willen ontmoeten, bieden wij u meer dan de tentoonstelling alleen.

Ons aanbod bestaat uit drie onderdelen:

1. De tentoonstelling, bestaande uit 12 afbeeldingen van 60x40 cm.

De tentoonstelling kan voor drie weken gehuurd worden á € 50,-. Dit jaar is al

volgeboekt maar vanaf januari 2019 kunt u deze tentoonstelling reserveren.

2. Wij verzorgen tijdens de duur van de expositie, een informatieavond in uw

gemeente over de achtergronden van de tentoonstelling. Tevens bieden we die

avond inzicht in het Kerk & Israël werk van de PKN, terwijl we aan het einde

van de avond een kijkje bieden in de keuken van de redactie van het magazine

'Kerk & Israël Onderweg', wat een veelkleurig beeld oplevert van dit stukje

kerkenwerk. Kosten: reisvergoeding voor de gastspreker.

15

3. Ook zijn wij graag bereid om tijdens één van de zondagen in de periode dat

de tentoonstelling bij u in de kerk staat opgesteld, in een ochtenddienst voor te

gaan. Het spreekt vanzelf dat het in deze reguliere kerkdienst ook over de

verhouding van kerk en Israël gaat. Kosten: preekvergoeding volgens PKN-

afspraken.

Naast de twaalf platen leveren wij 150 flyers om aan bezoekers uit te delen.

Ook krijgt u digitaal een A4 poster waarop u uw eigen adresgegevens en

openingstijden kunt vermelden.

Een en ander is opgeborgen in een op maat gemaakte kist waardoor

beschadiging tijdens het vervoer tot een minimum beperkt wordt. (zie foto’s

hieronder)

Van harte hoop ik dat u van ons aanbod gebruik zult maken. U kunt daarvoor

contact opnemen met:

Ad de Hoop e-mail: adehoop11@hetnet.nl tel. 038 – 3327 629

16

advertentie

Gezocht:

De provinciale Kerk en Israël commissie Overijssel en Flevoland zoekt nieuwe

leden.

Profiel:

Voor alle leden wordt affiniteit met het werk van Kerk en Israël gevraagd.

Uitgangspunt is het beleid op het gebied van Kerk en Israël zoals dit door de

landelijke kerk wordt vormgegeven.

Verder zijn wij op zoek naar leden op een van de volgende werkterreinen:

PR/Website.

Archivaris.

Theologie.

Secretariaat.

Taken:

Het scherp houden van het regiobestuur als het gaat om het werkveld Kerk en

Israël

Het waar nodig ondersteunen van de plaatselijke gemeenten.

Het organiseren van studiedagen en de jaarlijkse ontmoetingsdag.

Gestalte geven aan de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël.

Wij bieden:

Een kleine commissie met betrokken leden.

De uitdaging om het werk van Kerk en Israël te profileren in de nieuwe

kerkstructuur.

De mogelijkheid om nieuwe wegen te gaan.

Informatie:

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Reinier Gosker (voorzitter

van de commissie).

Telefoon 0522-855782 e-mail: reiniergosker@gmail.com