Pruskie mapy topograficzne dla Wielkopolski do 1803 roku

BEATA MEDYÑSKA-GULIJ, DARIUSZ LOREK

PRUSKIE MAPY TOPOGRAFICZNE DLA WIELKOPOLSKIDO 1803 ROKU

ZARYS TREŒCI

Celem artyku³u jest prezentacja szeœciu zestawów pruskich map topograficznych dotycz¹cychobszaru Wielkopolski do 1803 r. Na podstawie ogólnej charakterystyki zakresu treœci, sposobówsymbolizacji i kryteriów generalizacji stosowanych przez dawnych kartografów przedstawionounikaln¹ wartoœæ tego zbioru map.

WPROWADZENIE

W pierwszej po³owie XVIII w. Francjasta³a siê centrum tworzenia profesjonal-nych wojskowych map topograficznychopartych na szczegó³owych zdjêciachstolikowych. By³ to historyczny prze³omw sposobach opracowania dok³adnychmap, które bezpoœrednio wi¹za³y siê z ce-lami militarnymi. Kartografia francuskastworzy³a wzorce wykorzystywane na-stêpnie przez inne mocarstwa ówczesnejEuropy, szczególnie przez Austriê, Pru-sy i Rosjê.

Do drugiej po³owy XVIII w. jedyn¹kartograficzn¹ prezentacj¹ Wielkopolskiby³a mapa Jerzego Freudenhammera Pa-latinatus Posnannensis in Maiori Poloniaprymarii, nova delineatio. W technice mie-dziorytu w skali oko³o 1 : 460 000 zosta³awydrukowana po raz pierwszy w 1645 r.w niderlandzkiej oficynie Blaeua (KWIAT-KOWSKA-GADOMSKA, PIETKIEWICZ 1980). Rê-kopiœmienne przeróbki mapy Freuden-hammera (nawet do wiêkszych skal) by³ywykorzystywane przez wojska pruskiejeszcze w po³owie XVIII w. (BUCZEK 1935).

W drugiej po³owie XVIII w. Fryde-ryk II (król Prus w latach 1740–1786),

przygotowuj¹c siê do ekspansji na wschód,sta³ siê zleceniodawc¹ map topograficz-nych, tzw. zdjêæ fryderycjañskich. Spo-rz¹dzaniem pomiarów w terenie i wy-kreœlaniem map do koñca XVIII w. zaj-mowa³ siê korpus in¿ynieryjny i sztabgeneralny kwatermistrzostwa, a w la-tach 1790–1866 in¿ynierowie-geografo-wie na wzór funkcji pe³nionych przeztopografów francuskich (ALBRECHT 2001).

Do 1793 r. dla Wielkopolski do-konano czterech pruskich zdjêæ tere-nowych metod¹ stolikow¹, a do 1803 r.opracowano szeœæ wieloarkuszowychzestawów rêkopisów lub miedziorytów.Nastêpne szczegó³owe mapy dla tegoobszaru sporz¹dzono w latach 1829–1832– opieraj¹c siê ju¿ na triangulacji – Ur--Messtischblätter (SCHARFE 1989).

Najwa¿niejszym studium dotycz¹-cym pierwszych map topograficznychdla Wielkopolski jest obszerna publika-cja KAROLA BUCZKA z 1935 r.: Prace kar-tografów pruskich w Polsce za czasów królaStanis³awa Augusta na tle wspó³czesnejkartografii polskiej. To opracowanie jestprzyk³adem spojrzenia historyka karto-grafii na problem dzia³alnoœci pruskichtopografów w XVIII w. Dla wspó³-

BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥Seria A – Geografia Fizyczna, Tom 59: 29–42

2008

czesnego czytelnika tekst Buczka, pisanywed³ug przedwojennych zasad grama-tycznych i stylistycznych, jest nadal bar-dzo interesuj¹cy, poniewa¿ zawiera wie-le emocjonalnych i polemicznych wy-powiedzi. Gruntownie przeprowadzonakwerenda w Bibliotece Pañstwowej w Ber-linie w 1932 r. dotyczy³a zbioru map rê-kopiœmiennych oraz literatury o pracachdawnych topografów.

HANKE (1935) oraz SCHARFE (1972)opisali dzia³alnoœæ pruskich kartografóww XVIII w., skupiaj¹c siê na chronologiitworzenia map i sposobie wykonywaniapomiarów w terenie przede wszystkimna obszarze Brandenburgii. Wielkopol-ska nie posiada we wspó³czesnej litera-turze kartograficznej ca³oœciowej prezen-tacji pruskiej topografii, a pokaŸny zbiórwieloarkuszowych map jest istotnymmateria³em Ÿród³owym dla badañ w ró¿-nych dziedzinach nauki (np. geografii,historii). Przyk³adem mo¿e byæ wyko-rzystanie przez JANKOWSK¥ (1984) pru-skich map z koñca XVIII w. do badañnad zmianami krajobrazu w okolicachPoznania.

Pierwsze zdjêcie Wielkopolski w ska-li oko³o 1 : 120 000 na 25 arkuszach zo-sta³o opracowane przez konduktora Kay-sera na rozkaz genera³a Reitzensteinaoko³o roku 1770 i wed³ug BUCZKA (1935)okolicznoœci jego przeprowadzenia „s¹okryte mg³¹ tajemnicy”. Mapa posiadabardzo nisk¹ kartograficzn¹ wartoœæ, po-niewa¿ charakteryzuje siê powa¿nym znie-kszta³ceniem treœci topograficznej oraznieudolnym graficznym wykonaniem.Nale¿y przyj¹æ sugestiê Buczka, ¿e tamapa nie jest dzie³em „kartografii fry-derycjañskiej”, poniewa¿ nie dorównujepoziomem wykonania pomiarów tere-nowych i form¹ wykonania rêkopisu ów-czesnej technice stosowanej przez ofi-cerów Fryderyka Wielkiego.

Podstawowym celem tego artyku³ujest prezentacja szeœciu zestawów pru-

skich map topograficznych dotycz¹cych„kartografii fryderycjañskiej” dla obsza-ru Wielkopolski do roku 1803. S¹ tomapy powsta³e na bezpoœredni rozkazFryderyka Wielkiego: „Tajna mapa Pol-ski” z 1773 r., „Tajna mapa Polski”z 1778 r., „Mapa gabinetowa KrólestwaPruskiego” z lat 1767–1787 i mapy wy-konane w tej manierze graficznej: „Ma-pa Prus Po³udniowych” z 1793 r. orazich bezpoœrednie przeróbki: „Mapa PrusPo³udniowych” z 1794 r., „Mapa spe-cjalna Prus Po³udniowych” z 1802–1803 r.

Zamiarem autorów tych rozwa¿añ jestwskazanie wysokiej wartoœci tego zbio-ru map jako metod prezentacji elemen-tów treœci kartograficznej. Istnienie wer-sji rêkopiœmiennych i drukowanych zo-stanie wykorzystane do analizy sposobugeneralizacji i redakcji graficznej przyprzejœciu z rêkopisu o wiêkszej skali dorêkopisu i miedziorytu w mniejszej skalioraz zast¹pieniu wersji rêkopiœmiennejprzez drukowan¹ przy zachowaniu tejsamej skali, ale po odwróceniu orientacjimapy z pó³nocnej na po³udniow¹.

Najpierw zostan¹ przedstawione za-siêgi poszczególnych zestawów mapw obecnych granicach województwa wiel-kopolskiego, nastêpnie zostan¹ ogólniescharakteryzowane poszczególne obrazykartograficzne. Kolejny etap to analizasposobu generalizacji oraz redakcji mapprzy zmianie skali i zamianie technikirêkopisu na miedzioryt. Poziom karto-metrycznoœci mapy, zwi¹zany z ówczeœniestosowan¹ metod¹ stolikow¹ pomiarówterenowych, zostanie zaprezentowany naprzyk³adzie lokalizacji wsi dooko³a Po-znania, które obecnie s¹ czêœciami miast.

Kompletne zbiory map pruskich do-tycz¹cych Wielkopolski mieszcz¹ siê w Dzia-le Kartograficznym Biblioteki Pañstwowejw Berlinie. W 1925 r. generalmajor Tro-schel sporz¹dzi³ Historische Notizen... (His-toryczne notatki do zdjêæ na obszarze pol-skim póŸniej pruskim, Prowincja Poznañ,

30 BEATA MEDYÑSKA-GULIJ, DARIUSZ LOREK

w drugiej po³owie XVIII wieku). Ten od-rêczny opis zawiera ogólny historycznyrys z przyporz¹dkowaniem map do okreœ-lonych bibliotecznych sygnatur dla po-szczególnych arkuszy i sta³ siê podstaw¹badañ Buczka, przeprowadzonych w 1932 r.w Berlinie.

ZASIÊG SZEŒCIU KARTOGRAFICZNYCHOBRAZÓW

Na podstawie zaznaczonych zasiêgówna ryc. 1 mo¿na zauwa¿yæ, ¿e ¿adenz zestawów omawianych map nie mape³nego pokrycia dla województwawielkopolskiego, co przede wszystkimwi¹¿e siê z innymi granicami Wielko-polski i Polski w XVIII w. „Tajna mapaPolski” z 1773 r. jako rêkopis w piêciu

czêœciowo pokrywaj¹cych siê grupachsekcji posiada lukê na obszarze miêdzyPoznaniem i Gnieznem. Z kolei „Mapagabinetowa Królestwa Pruskiego” obej-muje jedynie pó³nocn¹ czêœæ obecnegowojewództwa wielkopolskiego, która ów-czeœnie nale¿a³a do Prus Zachodnich.Dla Królestwa Polskiego opracowano12 arkuszy dla obszarów s¹siaduj¹cychz Prusami Zachodnimi i Dolnym Œl¹-skiem. Trzy edycje kartograficznego obra-zu Prus Po³udniowych pokrywaj¹ siêz obszarem przy³¹czonym po aneksjizachodniej czêœci Polski do KrólestwaPruskiego w 1793 r. Wszystkie mapyby³y kartowane do granic administra-cyjnych, czyli skrajne arkusze nie s¹wype³nione w ca³oœci treœci¹ kartogra-ficzn¹.

Pruskie mapy topograficzne dla Wielkopolski do 1803 roku 31

Ryc. 1. Zasiêgi pruskich map topograficznych do roku 1803

Fig. 1. Extents of Prussian topographic maps up to 1803

CHARAKTERYSTYKAPOSZCZEGÓLNYCH MAP

Oprócz „Atlasu Prus Po³udniowych”omawiane mapy nie posiadaj¹ objaœnieñznaków. Jednak niezbyt bogaty zakresich treœci oraz sugestywnoœæ symboliza-cji powoduj¹, ¿e nie ma problemu z czy-taniem tych obrazów kartograficznychbez legendy.

1. „Tajna mapa Polski” lub „Specjalnamapa Wielkopolski” (Geheime Karte vonPolen, Special Karte von Gross-Polen) 1773

Mapa funkcjonuje w literaturze tak¿epod nazw¹ „Mapa von Pfaua”. Jej twór-c¹ by³ szef generalny kwatermistrzostwaTheodor Pfau (1725–1794). W ci¹gu dwóchlat (1772–1773) pod jego kierunkiem skar-towano obszar ówczesnej zachodniej Pol-ski w postaci 41 sekcji w skali 1 : 87 500i w grudniu 1773 wyrysowano mapê wpiêciu grupach (ALBRECHT 2001).

G³ówne elementy treœci kartograficz-nej to: drogi, wody, osadnictwo, lasy,³¹ki, obiekty punktowe (np. koœcio³y,wiatraki, m³yny wodne, mosty). Na ryc. 2mo¿na oceniæ szczegó³owoœæ i sposóbprezentacji okolic Poznania. Wykonanieczystorysu polega³o na wrysowaniu kon-turów dla wszystkich elementów oprócz³¹k, a nastêpnie na³o¿eniu odpowiednichbarw. Z jednej strony taka metoda pozwo-li³a na utrzymanie kontrastu, ale z drugiejstrony ¿adna linia nie posiada czystegokoloru.

Drogi zosta³y oznaczone jako ciem-noszare linie podkolorowane br¹zem.W obszarach zabudowanych drogi s¹szersze bez podkolorowania, ale z wy-raŸnie zaznaczonymi krawêdziami. Ma³ecieki przedstawiono szar¹ lini¹ podko-lorowan¹ na niebiesko z przerysowa-nym meandruj¹cym przebiegiem, co by-³o zgodne z ówczesn¹ manier¹ prezenta-cji. Du¿e rzeki i jeziora cechuje wiêksze

nasycenie koloru ciemnoniebieskiego odstrony brzegów w stosunku do jasnegoniebieskiego przyjêtego dla lustra wo-dy.

W miejscowoœciach zosta³ odtworzo-ny uk³ad ulic i gospodarstw w postaciczêsto symetrycznie rozmieszczonych wzglê-dem drogi regularnych ci¹gów o za-okr¹glonych konturach.

Lasy przedstawiono jako ciemne (pra-wie czarne) powierzchnie, co by³o zgod-ne ze strategicznym znaczeniem lasu ja-ko istotnej bariery w dzia³aniach wojen-nych. Pfau na ciemnych plamach umieœ-ci³ s³abo widoczne symbole drzew.

£¹ki jako jasnozielone powierzchnienie posiadaj¹ czarnego konturu, ale naj-czêœciej ogranicza je uk³ad kresek sym-bolizuj¹cy obni¿enie terenu przy ciekach.

Do przedstawienia rzeŸby terenu za-stosowano metodê kreskowania bezcech wymiernych, ale z mo¿liwoœci¹ od-czytania poszczególnych form terenu.Celem prezentacji rzeŸby by³a równie¿optymalna lokalizacja stanowisk artyle-ryjskich na odpowiednich wzniesieniach(na ryc. 2 na pó³noc od Winiar – obecnieteren cytadeli poznañskiej).

Pfau zlokalizowa³ wiele obiektówpunktowych: koœcio³y, kaplice, m³ynywodne, wiatraki i mosty, dla którychzastosowa³ ju¿ standardowe sygnaturywed³ug oznaczeñ topografii francuskiej.

2. „Tajna mapa Polski” lub „Specjal-na mapa Wielkopolski” (Geheime Kartevon Polen, Special Karte von Gross-Polen),1778

W marcu 1778 r. ukoñczono ryt 35sekcji (ze wszystkich 48) „Tajnej mapyPolski” (TROSCHEL 1925). Wojskowy charak-ter mapy zaznacza siê przede wszystkimw po³udniowej jej orientacji. By³a onadogodna dla wojsk pruskich wkra-czaj¹cych do Polski z pó³nocy i poru-szaj¹cych siê w kierunku po³udniowym,



Ryc. 3. „Tajna mapa Polski” z 1778 r., skala 1 : 87 500(orientacja po³udniowa mapy)

Fig. 3. „A Secret Map of Poland” 1778, 1 : 87 500(southerly map orientation)

Ryc. 2. „Tajna mapa Polski” z 1773 r., skala 1 : 87 500

Fig. 2. „A Secret Map of Poland” 1773, 1 : 87 500

poniewa¿ dowódcy nie musieli odwra-caæ mapy, aby odczytywaæ nazwy miej-scowoœci (TROSCHEL 1925).

Na ryc. 3 znajduje siê odwróconyfragment mapy z 1778, tak aby mo¿naby³o porównaæ go z rêkopisem z 1773 r.na ryc. 2 i przeanalizowaæ sposób za-miany Ÿród³owego kolorowanego rêko-pisu na czarno-bia³y miedzioryt w tejsamej skali, ale o odwróconej orientacjimapy. Zauwa¿a siê przede wszystkimzachowanie wiernoœci rysunku konturówelementów treœci kartograficznej na mie-dziorycie. Istotne zmiany dotycz¹ sym-bolizacji powierzchni, poniewa¿ na czar-no-bia³ej mapie wprowadzono desenie dlaobszarów zabudowanych (kreskowy), dlalasów i ³¹k (obrazkowy). Dla jeziori rzek niebieskie podcieniowanie przybrzegach zast¹piono równoleg³ymi li-niami.

3. „Mapa gabinetowa KrólestwaPruskiego” lub „Mapa Schmettau’a” (Ka-binettkarte, Schmettausche Karte), 1767––1787

Nazywana tak¿e „Map¹ Schmettau’a--Schulenburga”, od nazwiska drugiegoautora, objê³a 270 arkuszy dla obszaruKrólestwa Pruskiego. Ten rêkopiœmien-ny obraz kartograficzny opracowanopod kierunkiem Friedricha Schmettau’a(1743–1806) na rozkaz Fryderyka II.Mapa jako tajna pozosta³a w rêkopisie,a liczba sekcji i ich du¿y format wy-maga³yby du¿ych pomieszczeñ do roz-³o¿enia arkuszy, st¹d dzie³o to nazy-wano map¹ gabinetow¹.

Opracowanie legendy dla mapy ga-binetowej sta³o siê przedmiotem pro-jektu badawczego, którego celem by³oodtworzenie stanu zalesienia Branden-burgii w drugiej po³owie XVIII w.(WOLF, GROSS 2004). Autorzy projektu


Ryc. 4. „Mapa gabinetowa Królestwa Pruskiego” z lat 1767–1787

Fig. 4. „Schmettaus Map” 1767–1787

z mapy Schmettau’a wyodrêbnili 14 ty-pów oznaczeñ powierzchni, w tymszeœæ rodzajów lasów oraz piêæ klasdróg.

Na podstawie fragmentu arkusza 83(ryc. 4), zawieraj¹cego Poznañ, przedewszystkim mo¿na podziwiaæ wysokipoziom plastycznoœci rêkopisu i dlategonie dziwi fakt, i¿ uwa¿any jest on zaarcydzie³o topografii XVIII w. i jedenz najcenniejszych okazów Biblioteki Pañ-stwowej w Berlinie. Porównuj¹c z wi-docznymi konturami obiektów na rê-kopisie Pfaua (ryc. 1) – tu jest on prawieniewidoczny i dlatego barwy elementówliniowych s¹ czyste. Du¿e wra¿enie nawspó³czesnym u¿ytkowniku wywiera„œwie¿oœæ” b³êkitu dla wód oraz czer-wieni dla zabudowy.

Do g³ównych elementów treœci kar-tograficznej mapy gabinetowej nale¿yzaliczyæ gêst¹ sieæ dróg narysowan¹ sza-rymi liniami. W obszarach zabudowa-nych szara linia zostaje zamieniona naszersz¹ liniê z obwódk¹. Ma³e ciekioznaczono ciemn¹ tonacj¹ niebieskiego,a plastycznoœæ prezentacji jezior i wiêk-szych rzek podkreœlono podkolorowa-niem ciemniejszym odcieniem niebie-skiego od strony brzegów.

Charakterystyczna jest bardzo szcze-gó³owa prezentacja zabudowy jak naskalê 1 : 50 000, z niespotykan¹ wœródrêkopisów precyzj¹ rysunku czerwonychdomostw. Lasy s¹ szarymi powierzch-niami (z czarnym konturem), sprawia-j¹cymi wra¿enie przeŸroczystoœci, coumo¿liwia œledzenie przebiegu drógoraz ukszta³towania terenu. £¹ki zosta³yprzedstawione jako jasne, zielone po-wierzchnie, tak¿e z czarn¹ obwódk¹.RzeŸba terenu to ortogonalne kreskowa-nie, gdzie kreski wyznaczaj¹ w przy-bli¿eniu kierunki nachylenia w obrêbieokreœlonych form terenu, d³ugoœæ kresekmo¿na ³¹czyæ z d³ugoœci¹ stoku wznie-sienia lub zbocza doliny.

4. „Mapa Prus Po³udniowych” (Kartevon Südpreußen), 1793

Opracowaniem rêkopiœmiennej „Ma-py Prus Po³udniowych” kierowa³ DavidGilly. W literaturze funkcjonuje tak¿enazwa Mapa Gilly’ego i to jemu przypi-suje siê utrzymanie symbolizacji zwi¹za-nej z tradycj¹ topografii francuskiej.Obszar Polski w³¹czony do KrólestwaPruskiego po drugim rozbiorze w 1793 r.sta³ siê Prusami Po³udniowymi i zosta³skartowany w skali 1 : 50 000 na 89 ar-kuszach.

Na ryc. 5 zamieszczono okolice Po-znania, aby mo¿na by³o porównaæ pre-zentacjê treœci kartograficznej z rêkopi-sem wczeœniej wykonanej mapy gabi-netowej w tej samej skali (ryc. 4). Gillynie wykorzysta³ kartowania Schmettau’ai dlatego na mapie z 1793 r. mo¿na za-obserwowaæ inny przebieg Warty orazodmienny sposób meandrowania cieków.Tak¿e inaczej zosta³a przedstawiona za-budowa miejscowoœci oraz wyekspono-wano na obu rêkopisach inne cechyrzeŸby terenu, co œwiadczy o du¿ym su-biektywizmie stosowania metody kres-kowej. Dobór barw i symbolizacja naobu rêkopisach s¹ zbli¿one, chocia¿ „œwie-¿oœæ” kolorów na „Mapie KrólestwaPruskiego” (widoczna na oryginale) spo-wodowa³a uzyskanie lepszego kontrastu,a przez to ³atwiejszego czytania mapy.

5. „Mapa Prus Po³udniowych“ (Kartevon Südpreußen), 1794

Na podstawie rêkopisu Gilly’egow skali 1 : 50 000 z 1793 r. zosta³a opra-cowana rêkopiœmienna mapa w skali1 : 150 000. W celu porównania procesugeneralizacji kartograficznej na ryc. 6 za-mieszczono pomniejszony fragment ory-gina³u do skali 1 : 150 000, natomiast naryc. 7 znajduje siê prezentacja tego obsza-ru na rêkopisie z roku 1794.


Skutkiem generalizacji graficznej,dotycz¹cej geometrii obiektów (KRAAK,ORMELING 1996: 118-120), w przypadkurzek by³o wyrównanie przebiegu Warty,czyli ograniczenie zbytniego meandro-

wania. Nadmiernie krêta linia ciekówby³a powszechnie stosowanym sposo-bem prezentacji rzek od XVII w. i takasymbolizacja nie mia³a nic wspólnegoz czêstotliwoœci¹ meandrów istniej¹cych


Ryc. 5. „Mapa Prus Po³udniowych” z 1793 r.

Fig. 5. „A Map of Southern Prussia”, 1793

Ryc. 6. „Mapa Prus Po³udniowych” z 1793 r. (zmniejszona do skali 1 : 150 000)

Fig. 6. „A Map of Southern Prussia”, 1793 (reduced to a scale of 1 : 150 000)

w rzeczywistoœci (MEDYÑSKA-GULIJ 2002: 40)Najpowa¿niejszy etap generalizacji geo-metrii to zamiana powierzchniowegoprzedstawienia miejscowoœci na punk-towy w postaci kó³ek. Zaskakuj¹ce jestprzede wszystkim przedstawienia Po-znania jako kó³ka tej samej wielkoœci, jakinnych miejscowoœci. Przyk³ad generali-zacji pojêciowej (dotycz¹ca symbolizacji)to klasyfikacja dróg przez wprowadze-nie szerszych czerwonych linii dla g³ów-nych traktów, przy czym liczba drógi ich zasadniczy przebieg nie zosta³yzmienione w stosunku do orygina³uw skali 1 : 50 000. O niewojskowym prze-znaczeniu opracowania rêkopisu w mniej-szej skali œwiadczy rezygnacja z pre-zentacji rzeŸby terenu.

6. „Mapa specjalna Prus Po³udnio-wych” (Special-Karte von Südpreußen),1802–1803

David Gilly sprzeda³ prawa dopublikacji „Mapy Prus Po³udniowych”i Simon Schropp wydrukowa³ w Berlinie13 sekcji w skali 1 : 150 000 w latach

1802–1803 (TROSCHEL 1925). Pociêcie,oklejenie na p³ótnie, posk³adanie arku-szy i opisanie na zewnêtrznej stronienazwami najwiêkszych miejscowoœcioraz w³o¿enie do tekturowych pude³ekuzasadnia nazywanie tej edycji tak¿e„Atlasem Prus Po³udniowych” (Atlas vonSüdpreußen).

Czytelny czarno-bia³y miedzioryt(ryc. 8) usprawnia³ zarz¹dzanie nowymiprowincjami Królestwa Pruskiego. Pozapodstawow¹ treœci¹ topograficzn¹ posia-da³ granice administracyjne oraz szcze-gó³owe oznaczenia pocztowe: rodzajeurzêdów i posterunków pocztowych, od-leg³oœci w milach miêdzy nimi oraz kla-syfikacjê dróg wed³ug znaczenia szla-ków pocztowych (np. droga z Poznaniana zachód przez Je¿yce by³a obs³ugi-wana przez dyli¿anse pocztowe, a drogaz Poznania na pó³noc przez Winiarytylko przez pocztê posy³kow¹).

Porównuj¹c ten sam fragment okolicPoznania z lat 1793, 1794 i 1802–1803(ryc. 6–8), mo¿na stwierdziæ, ¿e Ÿród³emdla opracowania miedziorytu w skali


Ryc. 7. „Mapa Prus Po³udniowych” z 1794 r.

Fig. 7. „A Map of Southern Prussia”, 1794

1 : 150 000 nie by³ rêkopis w tej samejskali, ale czystorys w skali 1 : 50 000.Przemawia za tym przede wszystkimsymbolizacja miejscowoœci. Przy trzy-krotnym zmniejszeniu skali powierzch-niowy rysunek zabudowy na mapiez 1793 r. zredukowano do kó³ek na ma-pie z roku 1794. Na miedziorycie nato-miast powierzchniowy zasiêg zabudowywsi generalizowano najczêœciej do dwóchrównoleg³ych prostok¹tów umieszczo-nych po obu stronach drogi. Zgodniez przeznaczeniem mapy ³atwiej jest do-konaæ lokalizacji urzêdów i posterun-ków pocztowych w miejscowoœciach przytakim sposobie redukcji treœci i takiekryterium generalizacji jest tu w³aœciw-sze. Podobnie jak przy rytowaniu rêko-pisu Pfaua (ryc. 2–3) ciemnoszare po-wierzchnie lasów zast¹piono obrazo-wym deseniem (drzewkami widzianymiz perspektywy). Z kolei charakter mapyrozszerzy³ kategoryzacjê dróg i jest topierwszy dla Wielkopolski przyk³ad two-rzenia mapy tematycznej (pocztowej) napodstawie mapy topograficznej.

STOPIEÑ KARTOMETRYCZNOSCI

Wed³ug BUCZKA (1935: 141) wszystkiemapy w ramach „zdjêæ fryderycjañ-skich” opiera³y siê na zdjêciach rekone-sansowych, przeprowadzonych za po-moc¹ „okomiaru”, wywiadu i busoli.

Powstanie trzech niezale¿nych zdjêæterenowych w drugiej po³owie XVIII w.umo¿liwia dziœ dokonanie analizy stop-nia kartometrycznoœci rêkopisów opar-tych na pomiarach metod¹ stolikow¹.W tym celu po wyznaczeniu obszaru,konieczna by³a transformacja obrazówo ró¿nej wielkoœci (1 : 50 000, 1 : 87 500)do wspólnego mianownika skali. Jakonajbardziej optymaln¹ wybrano skalê1 : 100 000, do której pomniejszono ba-dane arkusze. Nastêpnie na ka¿dy z trzechfragmentów naniesiono wybrane elemen-ty uk³adu przestrzennego wspó³czesne-go Poznania (ryc. 9). Najwa¿niejszymipunktami dopasowania by³y: przebiegWarty (oznaczony podwójn¹ czerwon¹lini¹) oraz Stary Rynek (czerwone kó³-ko). Ponadto, zaznaczono rozmiesz-


Ryc. 8. „Mapa specjalna Prus Po³udniowych” z 1802–1803 r.

Fig. 8. „A Special Map of Southern Prussia”, 1802–03


Ryc. 9. Porównanie po³o¿enia miejscowoœci oraz przebiegu Warty ze wspó³czesnej mapy dorozk³adu miejscowoœci i biegu Warty na: A – „Tajnej mapie Polski” z 1773 r., B – „Mapiegabinetowej Królestwa Pruskiego” z lat 1767–1787 , C – „Mapie Prus Po³udniowych” z 1793 r.

Fig. 9. A comparison of the situation of localities and the course of the Warta river on a con-temporary map with those on: A – „Secret Map of Poland” 1773, B – „Schmettaus Map” 1767–1787,

C – „A Map of Southern Prussia” 1793

lokalizacja rynku w Poznaniu wed³ug

wspó³czesnej mapy

lokalizacja g³ównej zbudowy

XVIII-wiecznych wsi

wed³ug wspó³czesnej mapy

przebieg Warty wed³ug wspó³czesnej

mapy

czenie niektórych dzielnic miasta, którew XVIII wieku funkcjonowa³y jako wsie:So³acz, Naramowice, Je¿yce, Winiary,Zawady, Chartowo i Dêbiec (czerwoneokrêgi).

Zniekszta³cenia k¹tów i odleg³oœci naka¿dej mapie s¹ stosunkowo du¿e i nieposiadaj¹ ¿adnej zauwa¿alnej regular-noœci b³êdu nawet na tak ma³ym obsza-rze. Najmniejsze b³êdy ma „Mapa PrusPo³udniowych”, na której uk³ad miejsco-woœci i bieg rzeki s¹ bardzo zbli¿one doobecnego rozmieszczenia tych elemen-tów. Natomiast najwiêksze zniekszta³ce-nia widoczne s¹ na „Mapie gabinetowejKrólestwa Pruskiego”. Wi¹zaæ to nale¿yz faktem, ¿e arkusz Poznañ by³ skrajnymarkuszem i znajdowa³ siê poza granicamikartowanego pañstwa. Z kolei du¿e prze-suniêcia odleg³oœci oraz ró¿nice k¹tów na„Tajnej mapie Polski” s¹ skutkiem nietylko niedok³adnych instrumentów, aletak¿e skali oraz koniecznoœci¹ szybkiegowykonania rozkazu Fryderyka II, tymbardziej ¿e by³y to pomiary tajne. Mapêcechuj¹ du¿e przesuniêcia w porównaniudo pozosta³ych dwóch arkuszy. Zabu-rzone relacje przestrzenne szczególnie wi-doczne s¹ na przyk³adzie Warty, którejprzebieg jest czêœciowo niezgodny z obra-zem rzeki przedstawionym przez pozo-sta³ych autorów, a tak¿e stanem obec-nym.

Na podstawie ryc. 9 mo¿na potwier-dziæ du¿¹ niedok³adnoœæ metody sto-likowej i du¿¹ subiektywnoœæ w pre-zentacji rzeŸby terenu z zastosowaniemkreskowania. Korzystanie z tych mapjako Ÿród³a danych przestrzennych wy-maga od badacza okreœlonej wiedzy i ko-niecznoœæ wybrania odpowiedniej meto-dy badañ. Przy trudnoœciach zwi¹zanychz wymiernym okreœleniem stopnia kar-tometrycznoœci i wiarygodnoœci wzajem-nych relacji przestrzennych dotycz¹cychelementów topograficznych za podsta-wow¹ kartograficzn¹ metodê badañ

mo¿na przyj¹æ analizê wizualn¹ map.Wed³ug SALISZCZEWA (2003: 267-268) ana-liza wizualna map pozwala przede wszyst-kim na: dostrze¿enie specyfiki form i osob-liwoœci przestrzennego rysunku zjawiski obiektów, ustalenie prawid³owoœci ichrozmieszczenia, ujawnienie powi¹zañ prze-strzennych i ocenê sytuacji dynamicz-nych.

UNIKALNY CHARAKTER ZBIORU MAP

Zaprezentowany zbiór pruskich map to-pograficznych obszaru Wielkopolski do1803 r. posiada unikalny charakter. Prze-de wszystkim stanowi bogate Ÿród³o in-formacji o warsztacie pracy XVIII-wiecz-nych topografów, a tak¿e ich dzia³añjako kartografów zwi¹zanych z projek-towaniem graficznym elementów treœcimapy o wojskowym przeznaczeniu. Dlabadaczy w XXI w. jest to mo¿liwoœæœledzenia metod ówczesnej symbolizacjii precyzji wykonania czystorysu. W aspek-cie teorii generalizacji kartograficznej cie-kawy jest sposób zamiany kolorowegorêkopisu na czarno-bia³y miedzioryto zmienionej orientacji mapy oraz dwaodmienne sposoby generalizacji przytrzykrotnym zmniejszeniu skali. W zbio-rze znajduje siê tak¿e pierwsza arku-szowa mapa „pocztowa”, któr¹ mo¿narozpatrywaæ jako tworzenie mapy tema-tycznej bezpoœrednio z topograficznej.

Omawiane dzie³a s¹ dok³adn¹ (skaleod 1 : 50 000 do 1 : 150 000) i spójn¹ re-prezentacj¹ przestrzeni geograficznej pra-wie ca³ego obecnego województwa wiel-kopolskiego w drugiej po³owie XVIII w.W tym przypadku Wielkopolska jest uprzy-wilejowana w porównaniu do innychczêœci obecnej Polski (poza Œl¹skiem),chocia¿ przyczyny powstania pruskichmap topograficznych by³y zwi¹zane prze-de wszystkim z planami Fryderyka II,dotycz¹cymi ekspansji terytorialnej nawschód.


Dla wielu badaczy, reprezentuj¹cychró¿ne dziedziny nauki, s¹ to unikalneŸród³a informacji, jednak wymagaj¹cespecyficznej wiedzy i umiejêtnoœci za-stosowania kartograficznej metody ba-dañ – analizy wizualnej map. Koniecznyjest dystans do stopnia kartometrycz-noœci tych obrazów zwi¹zany z zasto-sowaniem metody stolikowej, busolii wywiadu przy pomiarach szczegó³ówsytuacyjnych. Na podstawie trzech oma-wianych rêkopisów stwierdza siê wyso-ki subiektywizm interpretacji form rzeŸ-by terenu z zastosowaniem metody kres-kowania. „Kartografia fryderycjañska” po-zostawiona w rêkopisach przez Fryde-ryka Wielkiego i utajniona a¿ do 1919 r.staje siê obecnie dla badaczy dostêpnymi oryginalnym Ÿród³em informacji o daw-nej Wielkopolsce. Doskonale zachowanewszystkie arkusze rêkopisów wywo³uj¹wra¿enie ci¹g³ej obecnoœci ówczesnychkartografów i przy obcowaniu z tymidzie³ami mo¿na zrozumieæ, dlaczego dzi-siejszym cyfrowym zobrazowaniom bra-kuje „duszy” tamtych map.

***

Chcielibyœmy przekazaæ wyrazy wdziêcz-noœci Pracownikom Dzia³u Kartograficz-nego Biblioteki Pañstwowej w Berlinieza okazan¹ pomoc w trakcie badañ nadzbiorem map opisanych w artykule.

LITERATURA

ALBRECHT O., 2001: Beiträge zum militärischenVermessungs- und Kartenwesen in Bran-denburg-Preußen. Euskirchen.

BUCZEK K., 1935: Prace kartografów pruskichw Polsce za czasów Stanis³awa Augusta natle wspó³czesnej kartografii polskiej. Pr.Kom. Atl. Hist. Pol., z. III, 115-305, Kraków.

HANKE M., 1935: Geschichte der amtlichen Kar-tographie Brandenburg-Preußens bis zumAusgang der Friderizianischen Zeit. Stutt-gart.

JANKOWSKA M., 1984: Ocena i wykorzystaniedawnych map topograficznych dla badañzmian krajobrazu na przyk³adzie okolic Po-znania. Rozpr. dokt. Polit. Warszawska.

KRAAK M.-J., ORMELING F., 1998: Kartografia wi-zualizacja danych przestrzennych. Wyd.Nauk. PWN, Warszawa.

KWIATKOWSKA-GADOMSKA G., PIETKIEWICZ S., 1980:Mapa Palatinatus Posnannensis JerzegoFreudenhammera. Studia, materia³y z dzie-jów nauki polskiej, s. C, t. 24, 79–107.

MEDYÑSKA-GULIJ B., 2002: Mapy ksiêstw œl¹skichœwidnickiego, jaworskiego i legnickiego z dru-giej po³owy XVII wieku Fryderyka Khü-noviusa. Wyd. Gajt, Wroc³aw.

SCHARFE W., 1972: Abriss der Kartographie Bran-denburgs 1771–1821. Walter de Gruyter,Berlin, New York.

SCHARFE W., 1986: Preußische Monarchie, preu-ßische Kartographie. [W:] Lexikon zur Ge-schichte der Kartographie, red. I. Kretsch-mer, J. Dörflinger, F. Wawrik. Franz Deu-ticke, Wien, 636–639.

TROSCHEL 1925: Historische Notizen zu den Auf-nahmen im polnischen später preußischenGebiet (Provinz Posen) in der zweiten Hälf-te des 18. Jahrhunderts. Biblioteka Pañstwo-wa w Berlinie, sygn.: Kart Q 16 939/6.

WOLF M., GROSS J., 2004: Die Schmettau-Schu-leburgische Karte – eine Legende für dasLand Brandenburg (Ostdeutschland) mit kri-tischen Anmerkungen. Allg. Forst- u. J.-Ztg.,189–198.

Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki Instytut Geografii Fizyczneji Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczego

Zak³ad Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczegoi Fotointerpretacji

Uniwersytet im. Adama Mickiewiczaw Poznaniu


PRUSSIAN TOPOGRAPHIC MAPS OF WIELKOPOLSKA UNTIL 1803

S u m m a r y

The basic aim of this publication is to pre-sent the Prussian cartographic works coveringWielkopolska, prepared until 1803, that can befound in the Map Department of the Staats-bibliothek zu Berlin. During the reign of Fre-derick II, three works were created connectedwith the names of Th. von Pfau and F. vonSchmettau: “A Secret Map of Poland”, a manu-script at a scale of 1 : 87,500 from 1773; “A SecretMap of Poland”, a copperplate engraving ata scale of 1 : 87,500 from 1778; and “SchmettausMap”, a manuscript at a scale of 1 : 50,000 fromthe years 1767–1787. The same graphic mannerwas employed to prepare “A Map of SouthernPrussia” from 1793 as a manuscript at a scale of1:50,000, which provided a basis for the nextmaps: “A Map of Southern Prussia”, a manu-script at a scale of 1 : 150,000 from 1794, and“A Special Map of Southern Prussia”, a copper-

plate engraving at a scale of 1 : 150,000 from theyears 1802–1803.

This unique set of Prussian topographic mapsof Wielkopolska until 1803 is a rich source ofinformation about the technique of the 18th-cen-tury topographers. For contemporary cartogra-phers, they offer an opportunity of observing oldways of graphic presentation. In terms of thetheory of cartographic generalisation, especiallyinteresting is the way of changing a colourfulmanuscript with a northerly map orientation intoa black-and-white copperplate engraving witha southerly map orientation, as well as the wayof generalising a map content when reducing thescale from 1 : 50,000 to 1 : 150,000.

The cartographic works discussed are exactand coherent representations of the geographi-cal space of nearly the entire Wielkopolska voi-vodeship in the second half of the 18th century.

PREUßISCHE TOPOGRAPHISCHE KARTEN FÜR GROßPOLEN BIS 1803

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das Hauptziel dieser Publikation ist diePräsentation der preußischen Kartenwerke fürGroßpolen bis in das Jahr 1803, die sich in derKartenabteilung der Staatsbibliothek zu Berlinbefinden. In der Regierungszeit Friedrichs II.entstanden während der friderizianischen Lan-desaufnahme drei Kartenwerke, die mit denNamen Theodor Philipp von Pfaus und Frie-drich Wilhelm Carl Graf von Schmettaus ver-knüpft sind: Geheime Karte von Polen – eineManuskriptkarte aus dem Jahr 1773 im Maßstab1 : 87 500; Geheime Karte von Polen – ein Kupfer-stich aus dem Jahr 1778 im Maßstab 1 : 87 500und das Schmettausche Kartenwerk – Manuskript-karten aus den Jahren 1767–1787 im Maßstab1 : 50 000. In derselben graphischen Manierwurde auch die Karte von Südpreußen aus demJahr 1793 – eine Manuskriptkarte im Maßstab1 : 50 000 bearbeitet, die die Basis für die Kartevon Südpreußen, auch eine Manuskriptkarte imMaßstab 1 : 150 000 aus dem Jahr 1794 und fürdie Special-Karte von Südpreußen – ein Kupfer-stich aus den Jahren 1802–1803 im Maßstab1 : 150 000 war.

Diese einzigartige Sammlung der preußi-schen topographischen Karten bildet für Groß-

polen eine reiche Informationsquelle über dieArbeit der Topographen aus dem 18. Jahrhun-dert. Für heutige Kartographen ist es die Mög-lichkeit alte graphische Darstellungsweisen ken-nen zu lernen. Im Rahmen der Theorie derkartographischer Generalisierung sind interes-sant: die Veränderung von farbigen Manu-skriptkarten hin zu schwarz-weiß Kupferstichmit südlicher Orientierung der Karte und dieGeneralisierung des Inhalts der Karte durchMaßstabsverkleinerung von 1 : 50 000 bis auf1 : 150 000.

Die beschriebenen Kartenwerke ermögli-chen eine genaue und kohärente Repräsentationdes geographischen Raums für die gesamte ge-genwärtige Wojewodschaft Großpolen in derzweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts.

DANKSAGUNG

Die Autoren bedanken sich recht herzlichbei den Mitarbeitern der Kartenabteilung derStaatsbibliothek zu Berlin für ihre Hilfe bei denForschungen zu den in diesem Artikel beschrie-benen Karten.


Documents

Pruskie mapy topograficzne dla Wielkopolski do 1803 roku