Przedsiębiorstwo w czasach kryzysu - Strona …pb/Przedsiebiorstwo w czasach kryzysu... · Web viewprawo cywilne – skandynawskie niska wysoka neutralny niski stopień nastawienia

Przedsiębiorstwo w czasach kryzysu

redaktor naukowyBłażej Prusak

Gdańsk 2012

1

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Grzegorz Gołębiowski

Redaktor naukowy: Błażej Prusak

Autorzy:Piotr FiguraJoanna FilaAleksandra FilipowiczNatalia IwaszczukAniela MikulskaMateusz MrówkaHanna NowakJadwiga Orłowska-PuzioKrzysztof PostrachBłażej Prusak Paweł SkowronAndrzej SołomaKatarzyna StrojnyKrzysztof ŚwieszczakElżbieta WesołowskaMariusz ZaborowskiMarika Ziemba

ISBN 978-83-62197-84-2

Wydawca:Politechnika GdańskaWydział Zarządzania i EkonomiiGdańsk 2012

2


SPIS TREŚCI

WSTĘP.................................................................................................................7

CZĘŚĆ 1

RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

ROZDZIAŁ 1SKŁONNOŚĆ DO RYZYKA A SPOSÓB POSTĘPOWANIA PRZEDSIĘBIORCÓW W UJĘCIU EKONOMII BEHAWIORALNEJ...........11

1.1. Wprowadzenie........................................................................................111.2. Ryzyko, heurystyka i podejmowanie decyzji w ekonomii

behawioralnej.........................................................................................121.3. Ryzyko w działalności MSP...................................................................151.4. Wyniki badań własnych.........................................................................161.5. Podsumowanie........................................................................................22

ROZDZIAŁ 2ROLA KIEROWNICTWA W PROCESIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM W PRZEDSIĘBIORSTWIE...............................................................................24

2.1. Wprowadzenie........................................................................................242.2. Cele zarządzania ryzykiem.....................................................................242.3. Rola kierownika ds. ryzyka w przedsiębiorstwie...................................262.4. Dobre praktyki w zakresie zarządzania ryzykiem (rekomendacje IIF –

Institute of International Finance).........................................................322.5. Podsumowanie........................................................................................36

ROZDZIAŁ 3ROLA RADY NADZORCZEJ W ZAPOBIEGANIU SYTUACJOM KRYZYSOWYM W PRZEDSIĘBIORSTWIE.................................................39

3.1. Wprowadzenie........................................................................................393.2. Modele rad spółek..................................................................................403.3. Funkcje rady nadzorczej – ujęcie tradycyjne.........................................433.4. Spór o funkcje rady nadzorczej..............................................................473.5. Próby przezwyciężenia niedomagań w sprawowaniu przez radę

funkcji nadzorczej..................................................................................513.6. Podsumowanie........................................................................................56

ROZDZIAŁ 4ROLA UBEZPIECZEŃ W ZARZĄDZANIU RYZYKIEM NA POZIOMIE MSP....................................................................................................................57

4.1. Wprowadzenie........................................................................................574.2. MSP – dostępne rozwiązania w obszarze zarządzania ryzykiem...........58

3


4.3. Wyniki badań dotyczących praktyk ubezpieczeniowych polskich MSP.......................................................................................................63

4.4. Podsumowanie........................................................................................66

ROZDZIAŁ 5RYZYKO WALUTOWE – ZARZĄDZANIE PRZY POMOCY TRANSAKCJI OPCYJNYCH...........................................................................68

5.1. Wprowadzenie........................................................................................685.2. Transakcje zagraniczne a ryzyko...........................................................685.3. Metody przeciwdziałania negatywnym skutkom ryzyka.......................705.4. Opcja jako instrument zarządzania ryzykiem walutowym.....................715.5. Charakterystyka opcji walutowej quanto...............................................735.6. Możliwości zastosowania opcji quanto w praktyce...............................755.7. Ryzyko zastosowania rozwiązań opcyjnych na przykładzie opcji

quanto typu call.....................................................................................785.8. Podsumowanie........................................................................................84

ROZDZIAŁ 6.....................................................................................................86RESTRUKTURYZACJA PRZEDSIĘBIORSTW – RYZYKO REALIZACJI.86

6.1. Wprowadzenie........................................................................................866.2. Pojęcie restrukturyzacji i ryzyka............................................................866.3. Opis metodyki badań i narzędzi badawczych........................................886.4. Charakterystyka próby badawczej..........................................................886.5. Wyniki badań.........................................................................................896.6. Weryfikacja hipotezy badawczej z wykorzystaniem narzędzi

statystycznych........................................................................................946.7. Ograniczenia przeprowadzonych badań.................................................976.8. Podsumowanie........................................................................................98

CZĘŚĆ 2

PRZETRWANIE I UPADŁOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE

ROZDZIAŁ 7WSKAŹNIKI PRZETRWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW W ŚWIETLE TEORII EKOLOGII POPULACJI............................................103

7.1. Wprowadzenie......................................................................................1037.2. Perspektywa ekologiczna w teorii organizacji i zarządzania...............1047.3. Główne założenia ekologii organizacyjnej...........................................1077.4. Wskaźniki przetrwania polskich przedsiębiorstw................................1117.5. Podsumowanie......................................................................................118

ROZDZIAŁ 8WARTOŚCI WSKAŹNIKÓW FINANSOWYCH OPARTYCH NA PRZEPŁYWACH PIENIĘŻNYCH W NAJMNIEJ ZAGROŻONYCH UPADŁOŚCIĄ SPÓŁKACH GIEŁDOWYCH...............................................120

4


8.1. Wprowadzenie......................................................................................1208.2. Wskaźniki finansowe poddane badaniu...............................................1218.3. Charakterystyka i przebieg badań........................................................1248.4. Wyniki badań.......................................................................................1268.5. Podsumowanie......................................................................................130

ROZDZIAŁ 9PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA UPADŁOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE. ASPEKT EKONOMICZNY ORAZ PRAWNY........................132

9.1. Wprowadzenie......................................................................................1329.2. Ekonomiczne przyczyny i uwarunkowania upadłości w Polsce..........1339.3. Prawne aspekty upadłości w Polsce.....................................................1399.4. Przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce w świetle badań........1429.5. Podsumowanie......................................................................................145

ROZDZIAŁ 10CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW UPADŁOŚCIOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE.................................................................146

10.1. Wprowadzenie....................................................................................14610.2. Polska na tle innych krajów europejskich..........................................14710.3. Procesy upadłościowe w Polsce.........................................................15310.4. Podsumowanie....................................................................................157

ROZDZIAŁ 11UCZESTNICTWO W ZAMÓWIENIACH PUBLICZNYCH W KONTEKŚCIE UPADŁOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW BRANŻY BUDOWLANEJ...............................................................................................159

11.1. Wprowadzenie....................................................................................15911.2. Istota zamówień publicznych.............................................................15911.3. Charakterystyka rynku zamówień publicznych.................................16111.4. Upadłości przedsiębiorstw branży budowlanej..................................16511.5. Podsumowanie....................................................................................169

CZĘŚĆ 3

WYBRANE PROBLEMY ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM W DOBIE KRYZYSU

ROZDZIAŁ 12.................................................................................................173WPŁYW KRYZYSU NA DECYZJE MENEDŻERÓW W POLSCE I NA ŚWIECIE W KONTEKŚCIE RÓŻNORODNYCH UJĘĆ PRZEDSIĘBIORSTWA...................................................................................173

12.1. Wprowadzenie....................................................................................17312.2. Przedsiębiorstwo w teorii ekonomi....................................................174

5


12.3. Globalny kryzys jako determinanta decyzji podejmowanych przez menedżerów w Polsce i na świecie......................................................180

12.4. Podsumowanie....................................................................................183

ROZDZIAŁ 13.................................................................................................185PROCESY ZARZĄDZANIA NALEŻNOŚCIAMI I ZOBOWIĄZANIAMI W PRZEDSIĘBIORSTWIE W SYTUACJI ZAGROŻENIA KRYZYSEM ZEWNĘTRZNYM...........................................................................................185

13.1. Wprowadzenie....................................................................................18513.2. Identyfikacja sygnałów kryzysu.........................................................18613.3. Zarządzanie należnościami w sytuacji niepewności..........................18713.4. Zarządzanie zobowiązaniami w działalności bieżącej.......................19413.5. Podsumowanie....................................................................................199

ROZDZIAŁ 14.................................................................................................202MIKROFINANSE JAKO CZYNNIK WSPARCIA PRZEDSIĘBIORSTW W DOBIE KRYZYSU.....................................................................................202

14.1. Wprowadzenie....................................................................................20214.2. Mikrofinanse – geneza, istota i znaczenie..........................................20314.3. Charakterystyka europejskich mikrofinansów...................................20714.4. Inicjatywy Unii Europejskiej we wspieraniu mikrofinansów............21014.5. Podsumowanie....................................................................................215

Bibliografia.......................................................................................................217

SPIS TABEL....................................................................................................233

SPIS RYSUNKÓW..........................................................................................235

AUTORZY.......................................................................................................237

6


ROZDZIAŁ 10

CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW UPADŁOŚCIOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE

10.1. Wprowadzenie

Infrastruktura upadłości stanowi jedną z ważniejszych instytucji w gospodarce wolnorynkowej. Powinna ona w sposób skuteczny realizować takie funkcje jak: oczyszczanie rynku z nieefektywnych podmiotów gospodarczych (funkcja profilaktyczna i regulatora gospodarki wolnorynkowej); karanie dłużników zbyt późno zgłaszających wniosek o ogłoszenie upadłości (funkcja prewencyjna); ochrona interesu publicznego a w szczególności wierzycieli przed zawieraniem kontraktów z niewypłacalnym przedsiębiorcą; możliwość restrukturyzacji jednostek gospodarczych, które przeżywają przejściowe trudności finansowe; oddłużanie przedsiębiorców, którzy z niezależnych od nich przyczyn stali się niewypłacalni i ułatwienie im przez to powrotu do prowadzenia działalności gospodarczej; koordynacja procesów między wierzycielami a dłużnikiem1. Jej nieefektywność staje się szczególnie widoczna i ma ogromny wpływ na dalszy rozwój gospodarczy państw w okresach kryzysu. Zauważalne było to w okresie azjatyckiego kryzysu finansowego zainicjowanego w roku 1997, kiedy to większość krajów nim dotkniętych nie dysponowało dobrym prawem upadłościowym regulującym postępowanie z niewypłacalnymi przedsiębiorstwami oraz umożliwiającym ich restrukturyzację2. Wówczas w niektórych z tych państw, tj. m.in. w Tajlandii, Korei Płd., Indonezji, Malezji pospiesznie wprowadzono 1 Więcej na ten temat zob. B. Prusak, Ekonomiczna analiza upadłości przedsiębiorstw.

Ujęcie międzynarodowe, CeDeWu, Warszawa 2011, s. 91-95.

2 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i polityka, cz. 2, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007, s. 492-493.

146


procedury umożliwiające przeprowadzenie pozasądowych postępowań z niewypłacalnymi podmiotami gospodarczymi.

W niniejszym rozdziale podjęto próbę oceny polskiego sytemu upadłościowego. W tym celu zweryfikowano jego skuteczność na tle innych wybranych krajów europejskich. Następnie dokonano jego analizy uwzględniając dane statystyczne oraz wyniki badań przeprowadzonych przez innych polskich naukowców. Rozważania kończą rekomendacje, w ramach których zaprezentowano rodzaje działań, jakie należy przedsięwziąć, aby zwiększyć jego skuteczność.

10.2. Polska na tle innych krajów europejskich

W Polsce przedsiębiorcy w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej bardzo rzadko wykorzystują procedurę upadłościową. Należymy do państw, w których udział upadłości w porównaniu do zarejestrowanych podmiotów gospodarczych jest najniższy w Unii Europejskiej, a relacja wyrejestrowanych działalności gospodarczych do łącznej liczby upadłości jest jedną z najwyższych zaraz po Hiszpanii3. Skoro więc polscy przedsiębiorcy rzadko wykorzystują procedurę upadłościową, jako formę wyjścia z rynku to można przypuszczać, że jest ona mało skuteczna.

Badania umożliwiające porównanie skuteczności systemów upadłościowych pomiędzy różnymi krajami są realizowane od 2003 roku przez Bank Światowy w ramach projektu „Doing Business”. Podczas budowy rankingu w ramach tego obszaru badawczego bierze się pod uwagę takie czynniki jak: koszty postępowań upadłościowych, czas ich realizacji, wskaźnik odzyskania wierzytelności, preferowanie likwidacyjnych bądź reorganizacyjnych postępowań upadłościowych. Wyniki końcowe uzyskuje się na podstawie danych otrzymanych od respondentów, którzy biorą udział w ankiecie i zaliczani są do ekspertów w tej dziedzinie. Ranking tworzony jest na bazie głównej zmiennej, jaką stanowi wskaźnik odzyskania wierzytelności. W tabeli 10.1 ukazano podstawowe informacje obrazujące skuteczność systemów upadłościowych w wybranych krajach europejskich. Dane zostały uporządkowane według miejsca w rankingu, przy czym łączna liczba państw poddanych analizie była równa 183.

3 Zob. K. Kartus, Upadłość w Polsce jest rzadko wykorzystywanym narzędziem, Analiza Forum Obywatelskiego Rozwoju, 5 lipca 2012.

147


Tab. 10.1. Skuteczność systemów upadłościowych w wybranych krajach europejskich na podstawie danych pochodzących

z raportu „Doing Business 2012”

Państwo

Rozwiązaniaw obszarze

niewypłacalności

- ranking

Czas przeprowadza

nia postępowania upadłościowego w latach

Koszty bezpośrednie

upadłości jako %

wartości masy upadłościowej

Wskaźnik odzyskania

wierzytelności w %

Norwegia 4 0,9 1 90,6Finlandia 5 0,9 4 89,1Wielka Brytania 6 1 6 88,6Holandia 7 1,1 4 87,7Belgia 8 0,9 4 87,3Dania 9 1 4 87,3Irlandia 10 0,4 9 86,9Islandia 11 1 4 84,5Szwecja 19 2 9 75,8Hiszpania 20 1,5 11 75,6Austria 21 1,1 18 72,7Portugalia 22 2 9 70,9Cypr 23 1,5 15 70,8Włochy 30 1,8 22 61,1Łotwa 32 3 13 56,2Czechy 33 3,2 17 56Słowacja 35 4 18 54,3Niemcy 36 1,2 8 53,8Słowenia 39 2 4 51,1Litwa 40 1,5 7 50,9Szwajcaria 43 3 4 47,5Francja 46 1,9 9 45,8Luksemburg 49 2 15 43,5Czarnogóra 52 2 8 43,3Grecja 57 2 9 41,8Rosja 60 2 9 41,5Albania 64 2 10 40,2Węgry 66 2 15 39,2Estonia 72 3 9 36,9Bośnia i Hercegowina 80 3,3 9 35Białoruś 82 5,8 22 33,5Polska 87 3 15 31,5Bułgaria 90 3,3 9 31,4Chorwacja 94 3,1 15 29,7Rumunia 97 3,3 11 28,6Serbia 113 2,7 23 24,4Ukraina 156 2,9 42 8,9

148


Źródło: Doing Business 2012. Doing Business in a More Transparent World, The Interna-tional Bank for Reconstruction and Development / The World Bank, 2012, http://www.do-

ingbusiness.org/~/media/FPDKM/Doing%20Business/Documents/Annual-Reports/English/DB12-FullReport.pdf [data pobrania 27.08.2012].

Z tabeli 10.1 wynika, iż Polska należy do krajów europejskich charakteryzujących się najmniej skutecznymi systemami upadłościowymi. Znajdujemy się nawet za Białorusią. Można więc zadać pytanie, czy jest tak źle, czy może ranking ten nie odzwierciedla rzeczywistości? Wydaje się, że prawda leży gdzieś po środku, tzn. polski system upadłościowy jest nieefektywny ale nie na tyle, aby oceniać go gorzej od np. białoruskiego. Słabość tego rankingu bierze się z tego, że nie uwzględnia on wielu zależności przyczynowo-skutkowych, a jedynie za pomocą prostego algorytmu jego autorzy dokonują kalkulacji wskaźnika odzyskania wierzytelności, czyli kluczowej zmiennej. Miernik ten jest obliczany z uwzględnieniem takich danych, jak: czas i koszty przeprowadzania postępowania upadłościowego oraz jego forma, tj. czy ma charakter likwidacyjny, czy reorganizacyjny4. Wyżej oceniane są kraje, które preferują reorganizację upadłego przedsiębiorstwa niż jego zamknięcie. Porównując wyniki Polski i Białorusi ewidentnie widać, iż w naszym kraju koszty postępowania upadłościowego są niższe a czas jego realizacji znacznie krótszy. O wyższej pozycji Białorusi zadecydowało więc to, iż preferuje się tam utrzymywanie podmiotów gospodarczych „przy życiu”, podczas gdy w Polsce dominuje ich likwidacja. Sztuczne utrzymywanie przedsiębiorstw „przy życiu”, co ma często miejsce w gospodarkach socjalistycznych nie może być jednak uznawane jako działanie efektywne i premiowane w tego typu rankingach.

Inne badania umożliwiające porównanie europejskich systemów upadłościowych zostały zrealizowane przez Komisję Europejską i zaprezentowane w dokumencie pt. „Business Dynamics: Start-ups, Business Transfers and Bankruptcy”5. Miały one formę wywiadów i ankiet oraz analizy literatury i danych statystycznych, a objęto nimi 27 krajów UE oraz Chorwację, Czarnogórę, Islandię, Norwegię, Turcję i Serbię. Okres badawczy liczył 12 miesięcy, począwszy od listopada 2009 i skończywszy na październiku 20106. W tabeli 10.2 ukazano na 4 Więcej na temat metodologii kalkulacji wskaźnika odzyskania wierzytelności w

raportach „Doing Business” zob. Resolving Insolvency Methodology, http://www.doingbusiness.org/methodology/ resolving-insolvency [data pobrania 27.08.2012].

5 Business Dynamics: Start-ups, Business Transfers and Bankruptcy, Final Report, European Commission, Bruxelles, January 2011.

6 Ibidem, s. 5, 9, 22, 23, 25, 148.

149


podstawie wskazań respondentów, podstawowe cechy charakterystyczne poszczególnych systemów upadłościowych.

Tab. 10.2. Charakterystyka systemów upadłościowych w wybranych krajach europejskich

KrajPochodzenie

prawa upadłościowego

Skuteczność systemu

wczesnego ostrzegania

Efektywność postępowań pozasądowy

ch

System prawa upadłościowego

przyjazny dłużnikom /

wierzycielom

System prawa upadłościowego nastawiony na reorganizację /

likwidację

Austria prawo cywilne - niemieckie niska niska przyjazny

dłużnikom reorganizacja

Belgia prawo cywilne – francuskie niska

Bułgaria

połączenie prawa cywilnego

niemieckiego i francuskiego

niska niska przyjazny dłużnikom

Chorwacja prawo cywilne – niemieckie bardzo niska przyjazny

wierzycielom

Cypr

prawo pluralistyczne – elementy prawa zwyczajowego i

cywilnego

średnia niska przyjazny wierzycielom

Czechy prawo cywilne – niemieckie niska przyjazny

wierzycielom

Dania prawo cywilne – skandynawskie wysoka wysoka neutralny

Estonia prawo cywilne – niemieckie wysoka niska neutralny

Finlandia prawo cywilne – skandynawskie wysoka wysoka przyjazny

dłużnikom

niski stopień nastawienia na reorganizację

Francja prawo cywilne – francuskie średnia wysoka przyjazny

dłużnikom reorganizacja

Niemcy prawo cywilne – niemieckie

bardzo wysoka średnia neutralny

Grecja prawo cywilne – francuskie niska niska przyjazny

wierzycielom

Węgry



niskaniski stopień

nastawienia na reorganizację

Islandia prawo cywilne – skandynawskie niska wysoka przyjazny

dłużnikomIrlandia prawo niska bardzo niska neutralny niski stopień

150


zwyczajowe nastawienia na reorganizację

Włochy prawo cywilne – francuskie niska niska przyjazny

wierzycielom

Łotwa prawo cywilne - niemieckie niska bardzo niska przyjazny

wierzycielom

Litwa



wysoka bardzo niska przyjazny wierzycielom

Luksemburg prawo cywilne – francuskie

Malta

prawo pluralistyczne – elementy prawa zwyczajowego i

cywilnego

niska

Czarnogóra prawo cywilne - niemieckie średnia średnia przyjazny

wierzycielom

Holandia prawo cywilne – francuskie wysoka wysoka przyjazny

wierzycielom


Norwegia prawo cywilne – skandynawskie niska niska przyjazny

wierzycielom


Polska prawo cywilne – francuskie średnia bardzo niska przyjazny

wierzycielom reorganizacja

Portugalia prawo cywilne – francuskie niska niska neutralny

Rumunia prawo cywilne – francuskie średnia niska

Serbia prawo cywilne – francuskie niska niska przyjazny

wierzycielom

Słowacja prawo cywilne – niemieckie wysoka bardzo

wysoka neutralny

Słowenia prawo cywilne – niemieckie średnia neutralny

Hiszpania prawo cywilne – francuskie niska wysoka przyjazny

wierzycielom reorganizacja

Szwecja prawo cywilne – skandynawskie niska wysoka neutralny


Turcja prawo cywilne – niemieckie

WielkaBrytania

prawo zwyczajowe

bardzo wysoka

bardzo wysoka

przyjazny wierzycielom reorganizacja

Puste komórki oznaczają brak danych.Źródło: Business Dynamics: Start-ups, Business Transfers and Bankruptcy, op.cit., s. 185-186.

Polski system upadłościowy został scharakteryzowany jako przyjazny wierzycielom i nastawiony na reorganizację. Szczególnie to drugie stwierdzenie

151


może budzić wątpliwość, gdyż w naszym kraju przeważają postępowania o charakterze likwidacyjnym. W miarę pozytywnie oceniono działania w obszarze systemów wczesnego ostrzegania, natomiast postępowania pozasądowe scharakteryzowano jako mało efektywne. Ostateczne wyniki badań w formie zagregowanego indeksu skuteczności systemów upadłościowych ukazano na rys. 10.1.

152

Wielka Brytania

SzwecjaSłowacjaFinlandia

DaniaNiemcy

PortugaliaCzarnogóra

IrlandiaFrancjaAustria

HolandiaGrecja

RumuniaWłochyEstonia

HiszpaniaNorwegia

PolskaŁotwa

CyprSłowenia

IslandiaBułgaria

Litwa Serbia

CzechyChorwacja


Rys. 10.1. Zagregowany indeks skuteczności systemów upadłościowych w wybranych krajach europejskich (skala od 0 do 12)7

Źródło: Business Dynamics: Start-ups, Business Transfers and Bankruptcy, op.cit., s. 138.

Polska uplasowała się wśród krajów charakteryzujących się średnim poziomem skuteczności systemów upadłościowych. Nie istnieją w naszym kraju specjalne procedury reorganizacyjne / oddłużeniowe dla przedsiębiorców oraz szybka ścieżka postępowania likwidacyjnego dla małych i średnich przedsiębiorstw. Nie ma ponadto rozróżnienia na tzw. „uczciwych” i „nieuczciwych” bankrutów.

Porównując ze sobą wyniki zaprezentowane w powyższych raportach można stwierdzić, iż występują znaczne różnice pomiędzy nimi. Bardziej wiarygodnym wydaje się być raport przygotowany przez Komisję Europejską, gdyż uwzględniono w nim większy zakres czynników podczas oceny skuteczności funkcjonowania systemów upadłościowych. W obydwu raportach do krajów o najbardziej efektywnych systemach upadłościowych zaliczono: kraje skandynawskie, Wielką Brytanię i Irlandię, zaś te charakteryzujące się nieefektywnością to Serbia i Chorwacja. Polska uznawana jest za kraj, w którym system upadłościowy nie działa efektywnie i należałoby podjąć działania w celu jego poprawy.

10.3. Procesy upadłościowe w Polsce

Upadłość przedsiębiorstw w Polsce uregulowana została w ustawie z dnia 23 lutego 2003 roku pt. „Prawo upadłościowe i naprawcze”8. W ramach tego aktu prawnego przewidziano postępowanie naprawcze dla przedsiębiorców zagrożonych niewypłacalnością; postępowanie likwidacyjne, układowe oraz układ likwidacyjny dla niewypłacalnych przedsiębiorców. Przepisy przewidują również możliwość przeprowadzenia postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, przy czym ze względu na liczne obostrzenia, tego rodzaju procedura jest rzadko realizowana w praktyce. Ustawodawca uwzględnił także specyfikę różnych rodzajów działalności gospodarczej i uregulował m.in. zagadnienia dotyczące upadłości banków, instytucji

7 Ze względu na brak danych nie dla wszystkich krajów poddanych badaniu wyznaczono wartość zagregowanego indeksu skuteczności systemów upadłościowych.

8 Zob. Ustawa z dnia 23 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. 2003, nr 60, poz. 535 z późn. zmianami.

153


kredytowych, zakładów ubezpieczeń i reasekuracji, deweloperów. Ponadto w niektórych przypadkach możliwe i zalecane jest zastosowanie wobec niewypłacalnych przedsiębiorców lub zagrożonych niewypłacalnością tzw. egzekucji przez zarząd przymusowy, która to została uregulowana w art. 10641-106423 kodeksu postępowania cywilnego9.

Procedura upadłościowa w Polsce, jak wstępnie ukazano to w punkcie 10.2 jest relatywnie rzadko w stosunku do innych krajów stosowaną formą zamknięcia działalności gospodarczej niewypłacalnych podmiotów gospodarczych. W niewielkim zakresie przedsiębiorcy wykorzystują ją również dla celów restrukturyzacji i przywrócenia niewypłacalnym, bądź zagrożonym niewypłacalnością firmom zdolności do konkurowania na rynku. Znaczna część spraw w zakresie ogłoszenia upadłości kończy się oddaleniem wniosku lub umorzeniem postępowania. W roku 2011 było to około 42% wszystkich spraw (zob. tab. 10.3). W związku z tym, że oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz umorzenie postępowania wiążą się najczęściej z brakiem wystarczającego majątku bankruta na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego, to na tej podstawie można stwierdzić, iż w Polsce wnioski o ogłoszenie upadłości są zgłaszane za późno. W mojej ocenie stanowi to główny powód tego, iż wierzyciele nie odzyskują praktycznie żadnych środków pieniężnych w sytuacji odrzucenia przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości lub umorzenia postępowania ze względu na „ubogość” masy upadłościowej, albo otrzymują niewielki zwrot wierzytelności w ramach przeprowadzanych postępowań upadłościowych. Z wykonanych przez S. Morawską badań nad skutecznością funkcjonowania systemu upadłościowego i dotyczących okresu 2004-2010 oraz obejmujących postępowania upadłościowe zrealizowane w: Sądzie Rejonowym dla Wrocławia Fabrycznej, Sądzie Rejonowym dla Krakowa-Śródmieścia, Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy oraz w sądach rejonowych w obszarze Apelacji Białostockiej wynika, że stopień zaspokojenia wierzycieli wyniósł odpowiednio: 34%, 9%, 14% i 14%10. Są to

9 Zob. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. 1964, nr 43, poz. 296 z późn. zmianami oraz M.R. Pietrzak, Polskie środki egzekucji sądowej dedykowane do egzekwowania należności pieniężnych od przedsiębiorców przez przedsiębiorców, konferencja „Ekonomia i prawo upadłości przedsiębiorstw – polska praktyka względem międzynarodowych standardów” , Warszawa, 26-27 listopada 2009, http://inso2009.allerhand.pl/web_documents/pietrzak_polskie_ srodki_egzekucji_sadowej_artykul.pdf [data pobrania 27.08.2012].

10 Więcej na temat tych badań zob. S. Morawska, Efektywność postępowań upadłościowych w: Ekonomia i prawo upadłości przedsiębiorstw. Zarządzanie przedsiębiorstwem w kryzysie, S. Morawska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 72-99.

154


wartości bardzo niskie, a w trzech ostatnich przypadkach znacznie mniejsze od wskaźnika odzyskania wierzytelności prezentowanego dla Polski w raporcie „Doing Business 2012”. Na uwagę również zasługuje stosunkowo spory udział zwrotów wniosków. Wynika to po części z tego, że wymagania stawiane tego typu wnioskom są zbyt duże. W praktyce dominuje pogląd, iż wniosek o ogłoszenie upadłości należy do jednych z najtrudniejszych. O ile duże przedsiębiorstwa mogę nie mieć z tym problemu, o tyle dla małych przedsiębiorców jest to bariera trudna do przeskoczenia.

Tab. 10.3. Charakterystyka spraw dotyczących ogłoszeń upadłości w sądach rejonowych w 2011 r.

Ogółem

Ogłoszenie upadłości

Oddalenie

wniosku

Umorzenie postępowa

nia

Prawomocne

przekazanie sprawy

Połączenie

sprawy

Prawomocny zwrot wnioski

Inne załatwien

ie

obejmującej

likwidację

z możliwośc

ią zawarcia układu

3535 656 101 1097 385 97 117 943 139

Źródło: Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości, Cz. VII. Sprawy gospodarcze w 2011 r., s. 130.

Cechą charakterystyczną polskiego sytemu upadłościowego jest również to, iż wierzyciele relatywnie często składają wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorców, którzy nie wykazują oznak długookresowych problemów z niewypłacalnością. Tego typu postępowanie ma skłonić dłużnika do zapłaty wierzycielom należności, nawet czasami wówczas, jeżeli mają one charakter sporny. Taki tok postępowania wynika z tego, iż jest to rozwiązanie tańsze od wszczęcia egzekucji.

W ramach realizowanych postępowań upadłościowych przeważają likwidacyjne. Upadłości układowe stanowią jedynie około 14-18% wszystkich postępowań (zob. tab. 10.4). Bardzo rzadko przedsiębiorcy decydują się na postępowanie naprawcze (zob. tab. 10.5). Wynika to w głównej mierze z formuły przesłanki jego wprowadzenia, jaką jest zagrożenie niewypłacalnością. Wprawdzie ustawodawca w kolejnej nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego wprowadził również „furtkę”, umożliwiającą przeprowadzenie postępowania naprawczego wśród podmiotów niewypłacalnych ale spełniających określony warunek (sąd na wniosek dłużnika może zezwolić na wszczęcie przez niego postępowania naprawczego, w sytuacji gdy opóźnienie w wykonywaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika, a niewykonanie

155


zobowiązań nie ma charakteru trwałego11), to jednak przedsiębiorcy ci najpierw muszą złożyć wniosek o upadłość. W mojej ocenie jest to rozwiązanie niezbyt fortunne, gdyż samo złożenie wniosku o upadłość przez dłużnika niekorzystnie stawia go w oczach wierzycieli. Powyższe dane pokazują, iż przedsiębiorcy niechętnie korzystają z rozwiązań, jakie daje im prawo upadłościowe i naprawcze w obszarze restrukturyzacji podmiotu gospodarczego przeżywającego trudności finansowe.

Tab. 10.4. Struktura postępowań upadłościowych w Polsce w latach 2008-2011

Rodzajpostępowania

upadłościowego

2008 2009 2010 2011

Liczba postępowań Udział Liczba

postępowań UdziałLiczba

postępowań

Udział Liczba postępowań Udział

Upadłości w celu likwidacji majątku

348 84,7% 572 82,8% 538 82,1% 620 85,8%

Upadłości zmożliwościązawarcia układu

63 15,3% 119 17,2% 117 17,9% 103 14,2%

SUMA 411 100% 691 100% 655 100% 723 100%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2011 roku, Warszawa 2 stycznia 2012.

Tab. 10.5. Liczba wpływów spraw z zakresu postępowania naprawczego w latach 2008-2011

2008 2009 2010 2011

31 52 22 31

Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości. Zob. 1) Ewidencja spraw w sądach powszechnych wg działów prawa i instancyjności w 2008 i 2009 r.; 2) Ewidencja spraw w sądach powszechnych według działów prawa i instancyjności oraz podstawowe wskaźniki statystyczne w 2010 r.; 3) Cz. VII. Sprawy gospodarcze w 2011 r.

Postępowania upadłościowe w Polsce trwają zbyt długo. W roku 2011 czas trwania postępowania w sprawie o ogłoszenie upadłości wyniósł 2,7 miesiąca, zaś czas realizacji postępowania po ogłoszeniu upadłości to 25,4 miesiąca12. Łącznie daje to 28,1 miesiąca, czyli około 2 lata i jeden kwartał. Mimo, że jest to stosunkowo długi okres to jednak krótszy niż ten jaki został podany w raporcie

11 Zob. art. 12 Ustawy z dnia 23 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, op.cit.

12 Zob. Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości, Cz. VII. Sprawy gospodarcze w 2011 r., s. 85, 100.

156


„Doing Business 2012”. Jest to kolejny dowód na to, że raport ten charakteryzuje się pewnymi słabościami.

Tab. 10.6. Upadłości według form prawnych przedsiębiorstw w roku 2011

Forma prawna Liczba upadłości Struktura upadłościSpółka z o.o. 475 65,7%Przedsiębiorca 133 18,4%Spółka akcyjna 52 7,2%Spółka jawna 29 4,0%Spółdzielnia 18 2,5%Przedsiębiorstwo państwowe 0 0%Pozostałe formy 16 2,2%Ogółem 723 100%

Źródło: Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2011 roku, op.cit.

Rozpatrując strukturę prawną upadłych podmiotów w roku 2011, dominującą grupę stanowią spółki z o.o. – około 66%. Udział upadłych przedsiębiorców wynosi jedynie około 18%. Biorąc również pod uwagę to, iż kolejną według liczebności grupę podmiotów upadłych stanowią spółki akcyjne można rozumować, że wnioski o ogłoszenie upadłości są relatywnie rzadko składane przez jednostki gospodarcze, w których występuje odpowiedzialność za długi całym swoim majątkiem, również tym prywatnym. Wynika to z tego, że znajomość prawa upadłościowego i naprawczego wśród małych przedsiębiorców jest bardzo niska13 a możliwości oddłużenia, jakie daje to prawo są bardzo mocno ograniczone.

10.4. Podsumowanie

Na podstawie wyżej zaprezentowanych rozważań zarysowano dosyć ponury obraz funkcjonowania polskiego systemu upadłościowego. W celu poprawy jego skuteczności należy w głównej mierze rozważyć następujące propozycje:

1. Położenie większego nacisku na edukację i rozpowszechnianie wiedzy na temat zagadnień dotyczących rozwiązań w obszarze upadłości wśród

13 Zob. 1) A. Kowalewska, Obraz upadłości w Polsce, Badanie zrealizowane na zlecenie PARP przez konsorcjum: Instytut Badawczy ProPublicum i TNS Pentor, Warszawa 22.09.2011; 2) B. Groele (red.), K. Dzwonkowska, M. Geromin, J. Lachner, A. Machowska, D. Radziszewski, M. Saczywko, M. Świąder, Prawo sprzyjające realizacji Polityki II szansy w Polsce. Rekomendacje zmian, PARP, Warszawa 2011, s. 34-58.

157


przedsiębiorców. Może to przyjąć formę kursów, dystrybucji ulotek oraz prezentacji w Internecie, np. na stronach odpowiednich ministerstw lub znanych portali finansowych i prawnych informacji zawierających podstawowe wiadomości na temat procedur upadłościowych. Wprowadzenie lub zintensyfikowanie programów zajęć dotyczących problematyki upadłości w szkołach wyższych na kierunkach ekonomicznych.

2. Ustalenie kryterium podziału i rozdzielenie niewypłacalnych przedsiębiorców na tych mających krótkotrwałe problemy z zachowaniem płynności oraz jednostki charakteryzujące się długotrwałą utratą zdolności do konkurowania na rynku. Umożliwienie tym pierwszym wprowadzenia postępowania naprawczego bez wcześniejszego składania wniosku o upadłość.

3. Wprowadzenie w szerszym zakresie procedur upadłościowych umożliwiających chociaż do pewnego stopnia oddłużenie niewypłacalnych przedsiębiorców odpowiadających za długi całym swoim majątkiem, u których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności. W polskich warunkach istnieje taka możliwość, która jest uregulowana w art. 369-370 prawa upadłościowego i naprawczego i dotyczy wyłącznie oddłużenia osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, wobec których prowadzone jest postępowanie likwidacyjne. Niemniej jednak w praktyce przepisy te są relatywnie rzadko stosowane i w mojej ocenie wymagają one uszczegółowienia oraz rozszerzenia.

4. Rozważenie implementacji szybszej ścieżki postępowania likwidacyjnego dla małych przedsiębiorstw.

5. Uproszczenie wymagań dotyczących wniosku o ogłoszenie upadłości, w szczególności dla małych przedsiębiorstw.

6. Wprowadzenie zapisu o przymusowej likwidacji niewypłacalnego podmiotu wobec którego oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości ze względu na ubogość masy upadłościowej. Ma to przyczynić się do oczyszczenia rynku z niewypłacalnych podmiotów.

7. Bardziej rygorystyczne egzekwowanie kar wobec dłużników za późno zgłaszających wnioski o ogłoszenie upadłości.

158