POZNA JAK SI RZECZY MAJ

1 Wydzia Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa 2010

Studia nad filozofi staroytn i redniowieczn

Z E S P R E D A K C Y J N Y SERII M i e c z y s a w Boczar, D o b r o c h n a Dembiska-Siury,

M a g o r z a t a Frankowska-Terlecka, Krys tyna Krauze-Bachowicz, M a g d a l e n a Czubak, Krzysztof apiski , M a r e k O s m a s k i , Tomasz Tiuryn,

A d a m G r n i a k

R E D A K T O R Z Y T O M U

A d a m Grniak, Krzysz tof apiski , Tomasz Tiuryn

T O M IV

Pozna, jak si rzeczy maj

Spis treci

Pozna, j a k si rzeczy m a j 9

Studia historyczno-filozoficzne Z b i g n i e w N e r c z u k

Przyrodnicze i m e d y c z n e rda myli Protagorasa (Platon, Protagoras, 334ac) 13

Jacek J. Jadacki E u t y d e m Platona-Witwickiego-Elzenberga. Anal iza krytyczna 25

Wojciech W c i r k a D w a w y m i a r y platoskiej idei 39

D o r o t a Z y g m u n t o w i c z W c z o r a j s z a " Kall ipolis z Pastwa w wietle dzis ie j szych" w y k a d w z Timajosa 63

Rober t Pawl ik Obraz wiata j a k o p r o b l e m polityczny. K o s m o l o g i a pol i tyczna Platoskiego Timajosa-Kritiasza 89

Krystyna Krauze-Bachowicz Filozoficzne rda staroytnej greckiej g ramatyki 103

M a r e k Osmask i ycie aktywne i kontemplacyjne w antycznej myli greckiej -wstp do bada 117

A d a m G r n i a k P o w i n i e n m d r z e c p o z n a wszys tko 131

M i e c z y s a w B o c z a r Zagadnienie wiecznoc i i czasu w p i s m a c h w. A u g u s t y n a 143

Tomasz Tiuryn U w a g i o pojciu bytu w p i s m a c h Boecjusza 161

B o g n a K o s m u l s k a D w a drzewa raju. Ki lka u w a g o patrystycznej interpretacji bibli jnego obrazu drzewa ycia i d r z e w a p o z n a n i a 185

Jerzy G u k o w s k i Przyczynek do rekonstrukcji Witelonowej modyfikacji neoplatoskie j koncepcji powrotu duszy do swej i s toty" 199

Eseje Alicja Kuczyska

W stron postp latonizmu. D r o g ognia ku ruchowi w obrazie 215

Iwona Lorenc Estetyczno: iluzja czy n iebezpieczes two? Od N i e t z s c h e g o do Vattima 229

Barbara Mark iewicz G r e c k a koncepcja polityki, czyli o politycznej archeologi i 245

Pawe O k o o w s k i O asce mioci . K o m p l e m e n t a r y s t y c z n o - r w n o c i o w a idea bratnich dusz u Platona i Arystotelesa 253

Marian Przecki O afirmacji ycia 271

W a d y s a w Strewski Glossa do: Cyprian Norwid, Promethidion (w. 108-121) 279

Przekady

Pindar O d a Istmijska I. Dla H e r o d o t a z Teb 288

Platon List VII, 341 b 7 - 3 4 2 a l 2 9 3

M u z o n i u s z Rufus O tym, e czowiek zrodzony jest do cnoty 295

Magda lena Czubak

W p y w Reguy w. Benedykta na twrczo Aelreda z Rievaulx 301

Aelred z Rievaulx

Kazania z okazji uroczystoci w. Benedykta 307

Christ ine Korsgaard

Arystoteles i Kant o rdle wartoci 321

Summary 343

ZBIGNIEW NERCZUK

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa (Platon, Protagoras, 334ac)

Podrcznikowe opracowania omawiajce dorobek sofistyki s w swej wikszej czci p o w i c o n e o m w i e n i o m zagadnie odnoszcych si do szeroko rozumianej humanis tyk i (zagadnienia etyczne, estetyczne i re l ig ioznawcze, teoria polityki, p r o b l e m a t y k a retoryki, erystyki i bada j z y k o z n a w c z y c h ) , i w pewne j , zdecydowanie mniejszej mierze problematyce teor iopoznawcze j (przede wszystk i m homo-mensura Protagorasa oraz m e t o d a empiryczna j a k o zwizane z sofistyk novum)1. Taki stan rzeczy s p o w o d o w a n y jest dominu jcym w tradycji przekonaniem, zgodnie z k trym w sofistyce m i a o miejsce zerwanie z filozofi przyrody, cakowite odejcie od rozwaa fizykalnych, a zwrot ku zagadnien iom h u m a n i s t y c z n y m i re toryce 2 .

Jednak z a c h o w a n e fragmenty sofistw i przekazy doksograf iczne nie przedstawiaj tak j e d n o z n a c z n e g o obrazu sofistyki. N i e m a a ich cz zawiera wzmianki o p r o w a d z o n y c h przez sofistw rozwaaniach z zakresu filozofii przyrody. P r z y k a d e m m o g by fragmenty i przekazy dotyczce Gorgiasza, Protagorasa, Krytiasza, Hippiasza, Prodikosa, Polosa i Antyfonta) 3 .

1 Tekst ten zosta wygoszony podczas Kolokwiw Platoskich" w roku 2008 w Kudowie

Zdroju. Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 67-71, czy G. Reale, Historia filozofii staroytnej, t. I, s. 235-296.

2 Por. W. Tatarkiewicz (op. cit., t. 1, s. 68): Dotychczas filozofowie ograniczali si do ba

dania przyrody, teraz nastpi radykalny zwrot ku badaniom humanistycznym", czy G. Reale, op. cit., t. I, s. 238: Tym nowym przedmiotem stao si to, co filozofowie przyrody albo zupenie pomijali, albo czego dotykali jedynie ubocznie, to znaczy czowiek i wszystko to, co jest w nim typowo ludzkie". A. Capizzi (Protagora: le testimonianze e i frammenti, Firenze 1955, s. 12) poszukuje rde tego przekonania w perspektywie wypracowanej przez G.W. Hegla, ktry - prbujc za wszelk cen znale w historii filozofii przykady potwierdzajce wasn teori historycznego antropocentryzmu" - stworzy mit goszcy, e sofici byli elementem humanistycznej reakcji przeciw naturalizmowi presokratykw oraz dokonali odkrycia podmiotu" przeciwstawionego przedmiotowi" presokratykw. Wynikiem tych tez bya wedle A. Capizzie-go wizja historiozoficzna rozdzielajca dwa okresy: kosmologiczny" i antropologiczny".

3 Por. omwienie zwizkw sofistyki z filozofi przyrody w: Z. Nerczuk, Sofistyka a filo

zofia przyrody, w: Rozprawy filozoficzne. Ksiga pamitkowa w darze Profesorowi Jzefowi Pawlakowi, Toru 2005, s. 129-135.

1 4 Zbigniew Nerczuk

Problem niezgodnoci zachodzcej p o m i d z y dominujcym w podrcznikach p r z e k o n a n i e m a z a c h o w a n y m i wiadectwami wyjaniany jest najczciej przy p o m o c y hipotezy, wedle ktrej w myl i sofistw d o k o n a o si albo cakowite zerwanie, albo s topniowe przesunicie za interesowa z przedmiotu f i lozofii przyrody w stron p r o b l e m w humanis tycznych. M o d e l o w y m p r z y k a d e m tego typu my lenia jest koncepcja e tapw w dziaalnoci Gorgiasza s tworzona przez H. Dielsa, wedle ktrego wyrni m o n a trzy okresy w dziaalnoci sofisty, odpowiadajce zmienia jcym si za interesowaniom retora z Leont inoi : okres fizykalny (ok. 4 6 0 ^ 5 0 p.n.e.), dialektyczno-nihi l i s tyczny (po 450 p.n.e.) i retoryczny (pocztek wojny peloponeskie j ) 4 .

G w n y m a r g u m e n t e m za t a k wiz j byo przekonanie , e o d p o w i a d a o n a rozwojowi d u c h o w e m u caej kultury i myli greckie j 5 . Schemat ten jes t j e d n a k m a o wiarygodny nawet w przypadku Gorgiasza, poniewa prby datowania zac h o w a n y c h tekstw retora oparte s na bardzo sabych przesankach. Wydaje si, e m a m y tu raczej k lasyczny przykad utartego przekonania, ktre trwa na m o c y tradycji bez wzg ldu na wiadectwa.

Przyczyn popularnoci tego przekonania jest wiele i o m a w i a n i e ich w y m a gaoby osobnej pracy. Na potrzeby b iecego o p r a c o w a n i a wystarczy stwierdzi, e nie wszyscy uczeni zgadza j si z tak j e d n o z n a c z n o c e n przedmiotu za interesowa sofistyki. Jak twierdzi j e d e n z najwybitniejszych badaczy ruchu sof is tycznego" G. B. Kerferd, przekonanie , e sofici zarzucil i dociekania f izykalne i przyrodnicze, jes t bdne, a w r d z a c h o w a n y c h przekazw znajdujemy wiele wiadectw potwierdzajcych, i s oni kontynuatorami wczenie jszych, f i zyka lnych wtkw 6 .

Interesujcy dla naszych r o z w a a w tym zakresie jest, co m o e zaskakiwa, dialog Protagoras. Jak wszyscy wiemy, nie jes t on p o w i c o n y problematyce f izykalnej, lecz podejmuje zagadnienie typowe dla dzie p o c h o d z c y c h z wczesn e g o okresu twrczoci Platona, m i a n o w i c i e zagadnienie cnoty, ktre, j a k wiemy, byo w a n e rwnie dla sofistw - Protagorasa i Gorg iasza 7 .

4 H. Diels, Gorgias undEmpedokles, Sitzungsberichte der Kniglich Preussischen Akade

mie der Wissenschaften zu Berlin", 1884, s. 343-368; przedruk w: C. J. Classen (ed.), Sophi-stik, Darmstadt 1976, s. 351-83.

5 H. Diels, op. cit., s. 352: und doch scheinen mir die Etappen, welche er whrend seines

ber hundertjhrigen Lebens in seiner Entwicklung zurckgelegt hat, typisch zu sein fr den ganzen Verlauf der geistigen Revolution, als deren Stimmfhrer die Sophisten erscheinen".

6 G. B. Kerferd, The Sophistic Movement, Cambridge 1981, s. 13. Por. take: A. Capizzi,

op. cit., s. 12; W. K. C. Guthrie, Sokrates, Warszawa 2000, s. 125; Ch. Segal, Gorgias and the Psychology of the Logos, Harvard Studies in Classical Philology" 66 (1962), s. 139.

7 Por. np. W. Wrblewski, Pojcie arete w IIpolowie V wieku p.n.e. Protagoras, Gorgiasz,

Demokryt, Toru 1979.

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa 1 5

Dialog ten ma swoj s z c z e g l n dramaturgi . Po wspaniae j scenie porannej wizyty Hippokratesa u Sokratesa, fenomenalnej parodii w postaci scenki przedstawiajcej sofistw w d o m u Kaliasa, ktra, by m o e , odzwierc iedla historyczne w y d a r z e n i e 8 , rozpoczyna si r o z m o w a czy raczej agon Sokratesa z Protago-rasem.

Odpowiadajc na pytanie Sokratesa o mol iwo nauczenia cnoty, sofista przedstawia mit, nastpnie cisy w y w d " (logos). Jedna z poruszonych przez Protagorasa kwestii, j a k jes t p r o b l e m jednoc i czy rozdzie lnoci cnt, skania Sokratesa do podjcia rozwaa na temat relacji zachodzcej midzy poszczeglnymi cnotami . W ich trakcie, gdy zmierza si do ustalenia relacji midzy rozsdkiem a sprawiedl iwoci, Sokrates p o d s u w a Protagorasowi propozycj, oczywicie w formie pytania, zgodnie z k t r te rzeczy s dobrami, ktre p o ytek ludziom p r z y n o s z " 9 . Jednak Protagoras - w b r e w o c z e k i w a n i o m Sokratesa - nie wyraa zgody na t tez. Z d a n i e m sofisty z Abdery b d e m jes t ograniczanie znaczenia d o b r a " do czego, co okre lane jes t t y m m i a n e m ze wzg ldu na ludzi:

Ale, na Zeusa . . . choby t a m i ludziom nie przynosiy poytku, ja przynajmniej niektre rzeczy n a z y w a m j e d n a k d o b r a m i 1 0 .

Sokrates d o m a g a si wyjanienia:

... czy ty mwisz , Protagorasie, o takich rzeczach, ktre n i k o m u z ludzi nie s poyteczne, czy te myl i sz o rzeczach, ktre w ogle nie s poyteczne i takie ty nazywasz d o b r a m i ?

W odpowiedzi Protagoras wygasza p e n pasji p r z e m o w :

N i g d y - powiada. - Tylko, ja przynajmniej , z n a m wiele rzeczy, ktre dla ludzi s n ieuyteczne: takie potrawy i napoje, i lekarstwa, i m n s t w o innych rzeczy; inne z n o w u poyteczne. Inne z n o w u dla ludzi obojtne, a tylko dla koni. Inne z n o w u tylko dla wow, inne dla psw, a inne ani dla tych, ani dla tamtych, tylko dla drzew, a inne z n o w u dla korzeni drzew dobre, ale dla lici najgorsze. Jak na przykad i gnj : dla korzeni wszystkich rolin dobry, jeel i go podoy, ale jeel i by chcia oboy n i m pdy i m o d e gazki, przepadnie wszystko. Przecie i ol iwa dla rolin

* Przyjmuje si, e Platon inspiruje si w dialogu Protagoras scen spotkania sofistw przedstawion w komedii Eupolisa pt. Pochlebcy, por. E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 14.

9 Platon, Protagoras, 333 d. Posuguj si przekadem tekstu: Platon, Protagoras, przeoy

oraz wstpem i objanieniami opatrzy! W. Witwicki, Warszawa 1991, s. 50. 10

Platon, Protagoras, 333de, tum. W. Witwicki, s. 50.

16 Zbigniew Nerczuk

wszystk ich jes t najgorsza ze wszys tk iego i najwicej szkodzi w o s o m wszystk ich zwierzt, z wyjtkiem w o s w ludzkich, a w o s o m ludzkim p o m a g a i suy c a e m u ciau p o z a tym. D o b r o to jest co, co si tak dalece m i e n i r n y m i barwami, co tak rnorakiego, e i to tutaj dla zewntrznych czci ciaa ludzkiego jest dobre, a dla w e w n t r z n y c h b a r d z o szkodliwe. I dlatego w s z y s c y lekarze nakazu j chorym, eby nie uywal i ol iwy wcale, albo ty lko j a k najmniej do potraw, byle ty lko zgasi to przykre wraenie, j ak ie z m y s p o w o n i e n i a odbiera od p o k a r m w i napojw.

Kiedy on to powiedzia , obecni podnie l i szmer, e dobrze m w i 1 1 . Tre P r o t a g o r a s o w e g o p r z e m w i e n i a s tanowi n ieoczek iwany zwrot w prob

lematyce. W poprzedzajcej t w y p o w i e d dyskusji nic nie z a p o w i a d a o tak szczegowych r o z w a a przyrodniczo-medycznych. Ni std, ni z o w d sofista z p o w a n m i n zaczyna m w i o poytecznoci , del ikatnie m w i c , n a w o z u " oraz oliwy, argumentuje, odwoujc si do p r z y k a d w koni, bykw, psw, korzeni, lici, pdw, gazek, wosw, sierci.

P laton tak konstruuje c a scen, by j a s n e byo, e Protagoras p o d w p y w e m dyskusji z Sokratesem osign j u stan wrzenia. Posugujc si m o t y w e m , ktry nieustannie pojawia si w tekstach opisujcych Sokratesowe potyczki z sofistami, m i a n o w i c i e przec iwies twem r o z m o w y i mowy, autor dialogu pragnie zasugerowa czytelnikowi, e Protagoras rozzoszczony c igncym si Sokrate-s o w y m b a d a n i e m " skorzysta z pierwszej nadarzajcej si okazji, by wygos i m o w popisow. G d y usysza te rmin d o b r o " , wykorzys ta szans i natychmias t rozpocz d e k l a m o w a n i e wyuczone j lekcji, dziki ktrej m g b y z d o b y poklask suchaczy.

W y p o w i e d Protagorasa, oprcz swoich w a l o r w erudycy jnych" ma rwnie warto retoryczn. N i e jes t to proste wyl iczenie przykadw, lecz jes t to w y p o w i e d p o d w z g l d e m j z y k o w y m kunsztowna, w ktrej konstrukcja z d a p o d p o r z d k o w a n a jes t celowi b u d o w a n i a n a p i c i a 1 2 . Dysproporc ja, j a k a istnieje m i d z y p o r u s z a n y m p r o b l e m e m dobra, p r z y b r a n y m w w y s u b l i m o w a n retorycznie form, a t rywia lnoci p r z y k a d w - m o w a jes t przecie o g n o j u " czy ol iwie j a k o rodku szkodl iwym dla zwierzt futerkowych - wywouje efekt komiczny, za p o m o c ktrego Platon realizuje swj stay p r o g r a m deprec jonowania p o gldw goszonych przez sofistw 1 3 . Jes temy b o w i e m przekonani , e w t y m

11 Platon, Protagoras, 333e-334c, tum. W. Witwicki, s. 50-51.

12 Por. Plato, Protagoras, with the commentary of Hermann Saupe, translated with ad

ditions by James A. Towle, Boston and London 1889, s. 97: note the artistic order, exciting surprise and expectation in the listeners".

13 Dostrzega to rwnie Th. Gomperz (Greek Thinkers. A History of Ancient Philosophy,

vol. I, London 1920), s. 491: Further, the speeches put by Plato in the mouth of Protagoras

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa 1 7

fragmencie - tak j a k w wielu innych mie jscach - Platon nie prze inacza p o g l d w sofistw, lecz ty lko przedstawia je w o d p o w i e d n i o " omiesza jcym kontekcie . W t y m w y p a d k u ofiar tego kontekstu p a d a Protagoras .

Powyszy fragment dialogu zwrci u w a g badaczy j u w X I X wieku. Diels uzna go za wiarygodny i umieci wrd przekazw doksograficznych w swoich Die Fragmente der Vorsokratiker14. Dalej w spekulacjach ni Diels poszli W. N e s tl czy J. A d a m i A . M . A d a m , ktrzy prbowal i przypisa ten fragment do konkretnego dziea Protagorasa, uwaajc go najwyraniej za parafraz czy nawet cytat. W Nest le wysun przypuszczenie, e stanowi on dalszy fragment Aletheia15. Z kolei autorzy komentarza do dialogu J. A d a m i A . M . A d a m w i powyszy fragment, j e d n a k e bez podania uzasadnienia, z dzieem Ilepi p e r v 1 6 .

Tego typu s zczegowe atrybucje s j e d n a k m o c n o hipotetyczne. N a s zadowala stwierdzenie, e fragment ten u w a a si za historycznie wiarygodny. Pods tawowym a r g u m e n t e m w y m i e n i a n y m przez badaczy jes t p r y m a t wzgldnoci , ktry potwierdza j w myl i Protagorasa inne w i a d e c t w a 1 7 . Wiarygodno fragm e n t u p o w i a d c z a rwnie przebieg r o z m o w y w Protagorasie. Ju w przedstaw i o n y m mic ie Protagoras w y k a z y w a za interesowanie sfer physis, k t r czowiek w j e g o ocenie przekroczy w proces ie tworzenia cywil izacj i 1 8 . P o n a d t o , zgodne z pog ldami his torycznego Protagorasa wyda j si rwnie wczenie jsze wypowiedzi d ia logowego Protagorasa dotyczce mol iwoc i nauczenia c n o t y 1 9

czy podobiestwa wszystk iego ze w s z y s t k i m " 2 0 .

Wiarygodno tego fragmentu potwierdza j rwnie inne przekazy, ktre wskazuj na j e d e n z rzadziej o m a w i a n y c h p r z e d m i o t w za interesowania sofisty,

show a respect for the precise value of words; nor does Plato's satirical aim prevent us from recognizing that advance. Thus, when the Platonic Protagoras remarks of the culinary use of od, that it is intended merely to correct the discomfort which is a concomitant of the sensations conveyed to us through the nose at eating meats and sauces," the humour lies in the disproportion between the subtlety of the expression and the trivial, not to say the repulsive, character of the subject".

14 Por. DK 80 A 22. DK = Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch von

Hermann Diels. Herausgegeben von Walther Kranz, B. II, Dublin/Zrich 1968. 15

W. Nestle, Von Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, s. 275: Der starke Beifall, von dem Piaton diese Ausfhrungen des Sophisten durch die Zuhrer begleiten lsst, soll wohl darauf hinweisen, dass es sich hier um ein Haupt- und Glanzstck in der Lehre des Sophisten handelt; und wo sonst sollte dieses seine Stelle gehabt haben als in der AX-neeux?"

16 Plato, Protagoras, J. Adam & A. M. Adam, Cambridge 1893, s. 138. E. Schiappa, Protagoras and Logos: A Study in Greek Philosophy and Rhetoric, Colum

bia (South Carolina) 2003, s. 166. 18

Platon, Protagoras, 322 nn. 19

Platon, Protagoras, 318a nn. 20

Platon, Protagoras, 33 lde.

IS Zbigniew Nerczuk

j a k i m jest wiat przyrody i m e d y c y n a . Zainteresowania te powiadcza j treci paralelne zawarte w tekstach Corpus Hippocrateum oraz f ragmenty dyskusji, j a k Platon prowadzi z c i e n i e m " Protagorasa w Teajtecie.

Przyjrzyjmy si konstrukcj i i t reci f ragmentu z Protagorasa. P r z e d e w s z y s t k i m jes t o n r e a k c j n a propozyc j Sokratesa, k t r e g o p y t a n i e z m i e r z a o do u t o s a m i e n i a dobra z tym, co p o y t e c z n e d la ludzi . P r o t a g o r a s o w i wyra

nie nie p o d o b a si taka forma a n t r o p o c e n t r y z m u . P e r s p e k t y w a z a s u g e r o w a n a

przez Sokratesa skania P r o t a g o r a s a d o p o k a z a n i a , j a k z r n i c o w a n e j e s t to, co d o b r e i u y t e c z n e , oraz j a k wie le e l e m e n t w w i n n o si w t y m k o n t e k c i e u w z g l d n i a .

Ju we wczeniejszej partii dia logu zaznaczyy si przyrodnicze zainteresowania Protagorasa. W micie opisywa on szczegowo m o m e n t rozdawania da

r w przez E p i m e t e u s z a zwierztom. Jak m w i Protagoras :

Nas tpnie postara si (sc. Epimeteusz) dla kadego o inne poywienie, wic j e d n y m o ziele z z iemi, drug im o w o c e z drzew, i n n y m korzonki . A s i takie, k trym inne zwierzta na er przeznaczy . T y m m a da l iczb p o t o m s t w a , a tym, ktre padaj ich ofiar, wielk; tak z a p e w n i z a c h o w a n i e g a t u n k w 2 1 .

Jak na opowie w formie mitu, Protagoras w tym fragmencie wykazuje niem a e za interesowanie biologi, a dokadnie j p r o b l e m e m przetrwania gatunkw, a take przedstawia nawet p e w n r e g u w postaci zalenoci l iczby p o t o m s t w a od p o k a r m u .

Prze jdmy teraz do fragmentu 334ac. Ma on swoj precyzy jn struktur. Chocia wydaje si w pierwszej chwili z w y k y m n a g r o m a d z e n i e m p r z y k a d w wskazujcych na w z g l d n o tego, co poyteczne, to j e d n a k samo przedstawienie jest interesujce z a r w n o ze wzg ldu na tre, jak i kompozyc j .

Wszys tk ie zawar te w n i m p r z y k a d y p o d p a d a j p o d kategor ie w y m i e n i o n e na pocztku: o m a , rana i cpdpuara, czyli to, co podt rzymuje przy yciu i stan o w i o wzroc ie istot y w y c h (nawz, o l iwa - p e n i w tym przeds tawieniu funkcje p o k a r m u oraz lekars twa i t rucizny - cpapuaica - w d w u z n a c z e n i a c h tego sowa) .

Wedle klasyfikacji istot ywych, k t r posuguje si Protagoras, zal iczaj si do nich czowiek, zwierzta i roliny. Pierwsz p r z y c z y n zrnicowania tego, co dobre, ktre jest, j a k m w i Protagoras, ravT5catov i ra)uaXov, jest rnorodno istot ywych: np. dla czowieka poywienie czy leki m o g b y obojtne, ale dobre lub ze dla zwierzt. Poyteczno p o k a r m w jest wic w a r u n k o w a n a

21 Platon, Protagoras 32 lb.

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa 19

g a t u n k o w o - co innego jes t dobre, ze i obojtne dla czowieka, koni, wow, psw i drzew.

P r z y c z y n wzgldnoci dobra s take rnice bdce w y n i k i e m zalenoci od struktury czy sposobu aplikacji - np . n a w z jest dobry dla korzeni drzew, ale zy dla lici. W przypadku oliwy jes t ona bardzo n iedobra dla rolin, wrcz fatalna dla sierci zwierzt, a ludzkim w o s o m suy.

Innym e l e m e n t e m warunkujcym poyteczno bd szkodl iwo p o k a r m w jest stan, w j a k i m czowiek si znajduje. Ol iwa bdca d o b r y m " p o k a r m e m dla ludzi zdrowych, przestaje by n im w przypadku ludzi chorych.

Jak w s k a z u j badacze , p o w y s z y f ragment zdradza w y r a n e w p y w y rozwaa w y w o d z c y c h si z m e d y c y n y V wieku p . n . e . 2 2 Z a g a d n i e n i e o m a , 7iora i cpapuaKa stanowi p o d s t a w o w y temat t raktatw m e d y c z n y c h , w c h o d z c y c h w skad Corpus Hippocrateum. R w n i e sowa, ktrych u y w a Protagoras dla okrelenia tego, co d o b r e " (pcoyv) i z e " (TOA^IUTOTOV), s charakterystyczne dla literatury m e d y c z n e j . N i e bez znaczenia jest rwnie to, e w z m i a n k a 0 Hippokrates ie w Protagorasie j e s t j e d n z ledwie trzech przedaleksandryjskich w z m i a n e k o t y m synnym lekarzu 2 3 .

Biorc fakty te pod uwag, war to bliej przyjrze si relacji midzy naszym fragmentem a treciami zawartymi w Corpus Hippocrateum. Szczeglnie interesujcy dla naszych rozwaa jest traktat riepi pxai/r|c irrcpiKti ( V M ) , traktat uwaany za j e d e n z wczenie jszych tekstw zawartych w Corpus Hippocrateum 1 datowany na ostatnie wierwiecze wieku V p . n . e . 2 4 Chocia traktat przynaley do korpusu p i s m m e d y c z n y c h " , j e g o znaczenie dla historii f i lozof i i j e s t nie do przecenienia 2 5 . Zawiera on m i d z y innymi p i e r w s z definicj przyczyny" , ktra, j a k twierdzi M. Vegetti, z d e t e r m i n o w a a rozumienie o i u o v w f i lozofi i 2 6 , a nawet pierwsze u d o k u m e n t o w a n e uycie sowa fi lozofia" 2 7 , pojawiajce si we fragmencie krytycznie o d n o s z c y m si do f i lozoficznego poszukiwania od-

-

2 Nawizania medyczne w tym fragmencie dostrzega np. E. Schiappa, op. cit., s. 166.

23 Platon, Protagoras 311bc. Por. G.E.R. Lloyd, The Hippocratic Question, Classical

Quarterly" 25 (1975), s. 171. "

4 Por. H.W. Miller, On Ancient Medicine, ..Transactions and Proceedings of the American

Philological Association", 80 (1949), s. 198. Por. np. G.E.R. Lloyd, Who is attacked in On Ancient Medicine, Phronesis" 8 (1963),

s. 108: On Ancient Medicine is generally acknowledged to be a document of the first importance for our understanding of the development of early Greek thought".

Por. M. Vegetti, Culpability, responsibility, cause: Philosophy, historiography, and medicine in the fifth century, s. 284 nn. w: The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy, ed. byA.A. Long, Cambridge 1999.

Por. VM 20. Korzystam z wydania: Hippocrates, On Ancient Medicine, translated with introduction and commentary by Mark J. Schiefsky, Leiden, Boston 2005.

2 0 Zbigniew Nerczuk

powiedzi na pytanie, czym jest czowiek" . P o n a d t o , badacze od d a w n a zwracali u w a g na zawarty w traktacie szereg paralel z pog ldami P r o t a g o r a s a 2 8 .

Autor VM sprzeciwia si nowej medycynie wzorujcej si na spekulatywnej metodzie filozofii przyrody i opartej na hipotezach", czyli wyjaniajcej przyczyny chorb za p o m o c j e d n e j , dwu czy wicej zasad (w postaci ciepa, z imna, wilgoci czy suchoci okrelajcych natur c z o w i e k a ) 2 9 oraz postulujcej leczenie chorb za p o m o c przeciwiestwa. Autor VM przeciwstawia tej nowej m o d z i e d a w n m e d y c y n r o z u m i a n przede wszystkim j a k o die te tyk" - umiejtno dostosowania diety do stanu, w j a k i m czowiek si znajduje. By wykaza suszno dawnej medycyny, przeprowadza rnego rodzaju wywody, w t y m eksperymenty my lowe, np. taki, w ktrym proponuje, by kto o sabej konstytucji cielesnej j a d s u r o w pszenic, do tego surowe miso i popija w o d ( V M 13). J e d y n form kuracji jest - w b r e w zwolennikom hipotez, ktrzy, pyta autor, czym miel iby go leczy: c iepem, z i m n e m , suchoc i czy wilgoci? - zmiana diety: zamiast pszenicy naleaoby zaapl ikowa mu chleb, zamiast surowego misa - miso gotowane, zamiast w o d y - wino. Sprzeciwiajc si koncepcji hipotez, autor VM pokazuje, e znacznie w i k s z m o c " od ciepa i z i m n a maj kwane, m d e i inne jakoci ( V M 15), skoro m o g oddziaywa nawet na przedmioty, znacznie mniej wral iwe ni ludzie, np. na skr czy drewno ( V M 15).

Te do n a i w n e z naszej perspektywy w y w o d y skrywaj w sobie prawdziwie rewolucyjne treci. Autor VM uwaa, e pocztk iem m e d y c y n y byo uwiadomienie sobie, e dieta p o w i n n a by dos tosowana do stanu zdrowia lub choroby ( V M 5). M e d y c y n a m u s i z a t e m uwzgldnia wielo e l e m e n t w indywidualnych, takich jak konstytucja konkretnej osoby c z y j e j stan, by m c zaapl ikowa o d p o w i e d n i diet ( V M 14).

Taka perspektywa skania autora VM do odrzucenia j ak ichkolwiek uogln ie czy de do uniwersa lnych regu, opartych na poznaniu enigmatycznej i mglistej istoty c z o w i e k a " postulowanej przez lekarzy i sofistw" ( V M 20). Wedle autora VM tego typu dociekania s j a o w e i cakowicie nieprzydatne. Wsze lk ie poznanie musi by odnies ione do empiri i , a j e d y n y m sposobem poznania, k i m jes t czowiek, jest okrelenie, j a k a jes t j e g o relacja do tego, co je i pije oraz j a k yje, i j a k to wszys tko na n iego w p y w a ( V M 2 0 ) 3 0 .

28 Por. np. K. von Fritz (1957), Protagoras, w: Paulys Realencyclopdie der classischen

Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung von Georg Wissowa fortgefhrt von Wilhelm Kroll und Karl Mittelhaus. Unter Mitwirkung zahlreichen Fachgenossen herausgegeben von Konrat Ziegler, Band XXIII, 1 (Fnfundvierzigster Halbband), Stuttgart 1957, s. 915.

29 H.W. Miller, Dynamis and physis in On Ancient Medicine, Transactions and Pro

ceedings of the American Philological Association" 82 (1952), s. 184. 30

Por. Th. Gomperz, op. cit., s. 490.

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa 2 1

Ta perspektywa jes t interesujca dla naszych r o z w a a nad Protagorasem, poniewa cay szereg wtkw zawartych w VM ma swoje paralele we fragmencie z dialogu. F u n d a m e n t a l n e znaczenie w V M , podobnie jak co(peXtux>v w wypowiedz i Protagorasa u Platona, ma pojcie t at>utpepov, ktre pojawia si nieustannie j a k o gwny m o t y w koncepcj i medyczne j oraz j a k o to, co zainspirowao ludzi do s tworzenia techneM. P o n a d t o , oba teksty s p o d p o r z d k o w a n e m o tywowi wzgldnoci , ktry w obu odnosi si do sfery diety. M o w a jest nie ty lko 0 z rnicowaniu p o k a r m u zwierzt i czowieka, ale rwnie z rnicowaniu diety w zalenoci od s tanw zdrowia i choroby ( V M 8 ) .

Jednak paralele nie ogranicza j si do pewnej oglnej zasady, ale s odzwierciedlane przez szczegowe przykady. F r a g m e n t z Protagorasa m w i o rnorodnoci tego, co dobre w przypadku pokarmw, napo jw i lekw", oraz wskazuje na przykady czowieka, koni, b y k w i psw. Z kolei autor VM pisze, i nigdy nie w y m y l o n o by poywienia o d p o w i e d n i e g o dla ludzi zdrowych, gdyby czowiek zadowala si j e d z e n i e m i p ic iem w a c i w y m : bykowi, koniowi 1 wszystk im i n n y m z wyjtkiem czowieka, na przykad tym, co wyrasta z z iemi, czyli owocami, k r z e w a m i i t rawami; dziki n i m one w z r a s t a j bezbolenie wiod ywot, nie wymagajc adnego innego p o y w i e n i a " 3 2 .

W s p o m i n a l i m y take o zasadzie dos tosowywania p o k a r m u do stanu czowieka, k tr Protagoras ilustruje w dialogu p r z y k a d e m oliwy, podawane j chorym do p o k a r m u tylko w m a y c h i lociach. Traktat VM jes t p r a w d z i w skarbnic przykadw tego typu, p o n i e w a w e d l e autora VM m e d y c y n a narodzia si w r a z z przekonaniem, e ludzie chorzy i zdrowi w y m a g a j innej diety, a g w n y m zadaniem m e d y c y n y jest okrelenie u w a r u n k o w a dietetycznych ( V M 3 i 5). Spord wielu rozwaa dotyczcych tego p r o b l e m u war to zwrci szczegln uwag na fragment, ktry realizuje postulat poznania k i m jes t c z o w i e k " przez okrelenie j e g o relacji do pokarmw, napojw oraz innych zaj. Autor VM o m a w i a w n i m dziaanie sera (jak pisze: o mniej z n a n y m dziaaniu") i w i n a (jak zaznacza autor, skutki j e g o spoycia s dobrze o p r a c o w a n e ) 3 3 , w przypadku ktrych nie wystarczy wiedzie, e s z k o d z czowiekowi , ktry spoyje ktre z nich w nadmiarze, ale trzeba rwnie wiedzie, j ak ie p o w o d u j dolegl iwoci (5xd Tt) i j ak i e lement w ciele znajduje si np. z serem w w a n i " ( V M 20). W obu wypadkach potrzebna jes t zna jomo k o n k r e t n e g o stanu i konstytucj i fizycznej danej osoby ( V M 20). Przykad oliwy, ktrej spoycie w wikszej iloci szkodzi choremu, j a k w y w o d z i Protagoras w dialogu, nie jes t n i c z y m i n n y m j a k ilustracj tej samej zasady.

31 H. W. Miller, On Ancient..., s. 194.

32 VM 3. Przekad wasny.

33 Por. G.E.R. Lloyd, The Hippocratic..., s. 188.

2 2 Zbigniew Nerczuk

Warto j e szcze zwrci u w a g na fragment V M , ktry ma wprawdzie b a r d z o niky o d p o w i e d n i k we fragmencie w Protagorasie, ale ma due znaczenie dla caej fi lozofii Protagorasa i dla naszego w y w o d u .

Autor VM w rozwaaniach p r z e c i w k o wszelkiej oglnej regule twierdzi, e s tosowno determinuje sposb odywania czowieka z d r o w e g o i chorego, a sto-sowno ta jest za lena od konstytucj i f izycznej ! Poywienie w i n n o wic by dos tosowane do konkretnego pacjenta, a dawka d o s t o s o w a n a do j e g o potrzeb . Lekarz musi p o s u y si p e w n miar. A m i a r t nie jes t adna w a g a ani liczba, ktre umol iwiayby cise poznanie , lecz spostrzeenie c ie lesne" . Wedle VM dobry lekarz popenia m a e b d y " - to j u jest p o w d do chway, p o n i e w a ciso jes t c z y m rzadko s p o t y k a n y m " ( V M 9 ) .

To ogromnie wane rozwaania, gdy w e m i e si p o d u w a g wielki prob lem cisoci techne i episteme, rozwijany p o t e m przez Platona, oraz kryterium liczby, miary i wagi" , ktre przywiecao ideaowi prawdziwej techne34. We fragmencie VM zostaje ono w j a w n y sposb skrytykowane, a caa praktyka oparta na aisthesisl

Osta tn im n a s z y m p u n k t e m odnies ienia jest p latoski Teajtet. Jest to ogromnie w a n e rdo. P r o b l e m w tym, e wiarygodno przedstawienia pog ldw Protagorasa w Teajtecie j e s t bardzo kontrowersyjna, co jes t w y n i k i e m z d u m i e wajcej struktury dramatycznej tego dialogu. P e w n e jes t tylko to, e w tekcie wiernie przytacza si tez homo-mensura. Wiarygodno reszty kontekstu jest p r z e d m i o t e m wielu dyskus j i 3 5 .

Chcie l ibymy zwrci u w a g na obecno w Teajtecie w s p o m i n a n y c h powyej wtkw. W n o s z n a m one wiele do z rozumienia przeds tawianych w dialogu pog ldw Protagorasa.

Paralel jes t wiele. My o g r a n i c z y m y si tylko do kilku. W wietle r o z w a a z VM definicja wiedzy j a k o aisthesis, a p o t e m , wizana z n i teza homo-mensura, uzyskuj swj kontekst .

Przyjcie tej indywidualnej aisthesis j a k o tosamej z w i e d z jest wyranie w d u c h u V M , w ktrej autor sprzeciwia si wszelkiej oglnoci . W VM nie ma adnej jednej wiedzy" , jednej techne''', lecz s ty lko poszczeglni ludzie z indywidualnymi ob jawami c h o r o b o w y m i , ktrych rozpoznanie podlega aisthesis lekarza. To odrzucenie wszelkiej oglnoci , zarzucenie poszukiwa istoty czowieka, ktre pos tu lowa autor VM w zakresie medycyny, a skupienie si na id iosynkratycznych u w a r u n k o w a n i a c h , na poszczeglnych przypadkach wraz z ich caym konteks tem, znajduje swj o d p o w i e d n i k w nowej , rwnie indywidualistycznej koncepcj i wiedzy rozumianej j a k o aisthesis.

Por. F. Heinimann, Mass-Gewicht-Zahl, Museum Helveticum" 32 (1975), s. 183-196. Na temat tego problemu por. Z. Nerczuk, Miarjest kady z nas, Toru 2009.

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa 2 3

Skupienie si na tym, co j e d n o s t k o w e , w natura lny sposb prowadzi do prymatu indywidualnych stanw, dozna. W przypadku sofistyki m o n a by t e m u zagadnieniu powic i ks ik! Wystarczy tylko w s p o m n i e przykady, ktrymi posuguje si Sokrates, referujcy Protagorasa w Teajtecie - mianowic ie przykady dozna czowieka chorego i zdrowego, s tanw j a w y i s n u 3 6 , czy przykady Gorgiasza w III tezie traktatu, w ktrej pokazuje, e p o z n a n i e jest uwarunkowane indywidualnie i zalene od okol icznoci .

I wreszcie ostatni z fragmentw, na ktry chc iabym zwrci u w a g . W pewn y m m o m e n c i e po przedstawieniu definicji wiedzy w postaci aisthesis Sokrates poddaje j krytyce. W teatrze j e d n e g o aktora", j a k m o n a by n a z w a j e g o spr z Protagorasem, stawia pytanie o to, na c z y m polega mdro Protagorasa i czego sofista naucza w sytuacji, gdy wiedza jest tosama ze spostrzeeniem. W t y m nadzwyczaj i ronicznym fragmencie Sokrates gosi:

On (sc. Protagoras) w ogle b a r d z o sympatycznie m w i , e co si k o m u wydaje, to te i jest. Ale m n i e uderzy ten pocztek, e te on od tego swojej P r a w d y nie zacz, e wszys tk ich rzeczy m i a r j e s t winia albo pawian, albo inne j ak ie , j e s z c z e gupsze zwierz, zdo lne do spostrzegania; on tak d u m n i e i tak z gry zacz m w i i oto d o w o d z i n a m , e m y m y go, j a k boga, podziwia l i za m d r o , a on t y m c z a s e m nie lepiej ma w gowie ni ki janka abia, nie m w i c j u o j a k i m k o l w i e k innym czowieku 3 8 .

W wietle przedstawionych przez nas r o z w a a pytanie Sokratesa nabiera dodatkowego, i ronicznego wymiaru . Platon zdaje sobie spraw, e p r a w d a z perspektywy Protagorasa jes t rwnie r n o r o d n a i r n o b a r w n a " j a k d o b r o " , o ktrym Protagoras w y k a d a w n a s z y m fragmencie w dialogu Protagoras. Przypomni jmy sobie w y p o w i e d sofisty w wykadz ie o dobru, p o w i c o n u p o d o baniom a l imentacy jnym" koni , w o w i p s w " , k tre to s tanowiy w s p l n y przedmiot za interesowania m e d y c y n y i Protagorasa, z ktrej p e w n i e czerpa. Std j u niedaleko do pawianw, wi i k i janek" !

W ten sposb Platon w y m i e w a nie ty lko s a m koncepcj Protagorasa, ale rwnie jej rdo - za interesowanie wiatem przyrody i m e d y c y n , ktre, j a k

36 Platon, Teajtet, 157dnn. MXG 24-25. Korzystam z wydania tekstu zawartego w: Gorgias von Leontinoi, Reden,

Fragmente, und Testimonien. Herausgegeben mit bersetzung und Kommentar von T. Buchheim, Hamburg 1989. Na temat zagadnienia stanw w sofistyce por. Z. Nerczuk, op. cit., s. 142 nn.

Platon, Teajtet 161 cd. Korzystam z przekadu: Platona Teajtet, przeoy oraz wstpem, objanieniami i ilustracjami opatrzy W. Witwicki, Warszawa 1959, s. 50-51.

2 4 Zbigniew Nerczuk

sdz, b y o j e d n y m z g w n y c h c z y n n i k w w ukszta towaniu pog ldw Protago-rasa na to, co d o b r e " i p o y t e c z n e " .

J e d n a k m i m o krytyki Platona, lekcewaenia Arystotelesa i zapomnienia , w ktre popada, sofistyka nie caa zgina. Znalaza swoich sukcesorw u schyku epoki antycznej , w myl i odnowicie l i pyrronizmu, rwnie lekarzy, bezwiednych kodyfikatorw tego typu mylenia: A jnezydemosa i Sekstusa Empiryka.

JACEK JADACKI

EUTYDEM Platona-Witwickiego-Elzenberga

Analiza krytyczna

Nie dbaj o tych, ktrzy si zajmuj filozofi, czy tam oni s do czego, czy do niczego, tylko sam rzecz si zajmij porzdnie

(307C)

Eutydem, Platoski dialog, a wac iwie dyskusja - gdy u t w r ten jes t spraw o z d a n i e m z w y m i a n y zda w w i k s z y m gronie osb - skada si z kilku warstw. Dwie z nich b d p r z e d m i o t e m niniejszej analizy. W pierwszej - Sokrates i j e g o towarzysze, przede wszys tk im Kleinias, s zresz t wasnowoln ie , obiektem so-fistycznych manipulacj i E u t y d e m a i Dioniozodora . W drugiej - Sokrates przedstawia szczegy swego s tanowiska fel icytologicznego, zgodnie z k trym tym, co zapewnia szczcie, jest mdro i dzie lno. Inne wars twy Eutydema z o s t a n pominite - w t y m to, co s tanowi dramaturg iczne spoiwo dyskusji.

P o d s t a w analizy jest polska wersja Eutydema autors twa W a d y s a w a Wi-twickiego, p o p r a w i o n a przez H e n r y k a Elzenberga. Przekadu tego Witwicki nie opatrzy j u - j a k to m i a w zwyczaju - Objan ieniami" . Ninie jsza analiza ma dziki t emu p e w n e usprawiedl iwienie - j a k o sui generis wypenienie tej luki.

N i e w c h o d z tutaj w to, czy przekad Witwickiego-Elzenberga jest adekwatny w z g l d e m oryginau greckiego. N i e czuj si kompetentny, aby d o k o n a oceny takiej adekwatnoci .

1. Wsplne podstawy

J e d n y m z n iezbdnych w a r u n k w racjonalnej dyskusji j e s t to, eby dyskutanci mieli j ak ie w s p l n e podstawy - merytoryczne i metodolog iczne : eby ywili p e w n e w s p l n e przekonania i eby przestrzegal i p e w n y c h wsplnych zasad rozumowania .