Psikoloji, Edebiyat ve Sinema Bir Anlatı Olarak İnsan

Yard.Doç.Dr. Ulaş Başar GezginPsikolog, yazar ve film eleştirmeni

ulasbasar@gmail.com

Anlatıbilim• Olay örgüleri• Doruk/Üçüncü Sayfa • Çatışma kimle kimin/neyin arasında? • Ağırlık (Ortam, Özyapı, Olay)• Kişiliklerin Meslekleri ve Aşırı Özellikleri, Garip Huyları, Ürküleri,

Hedefleri ve Güdüleri, Tutkunlukları • Başkişinin/kişilerin ikilemleri, iç zıtlıkları • Başkişiyle özdeşlik kurabilecek izleyici kesiti• Anlatı nerede geçiyor? Anlatının nerede geçtiği önemli mi? Başka yerde

de geçse olur muydu?• Açılış hangi öğeyle (Betimleme, eşkonuşma, olay ortası, çerçeveli açılış,

diğer)? • Sonuç (“Sonra ne oldu?”) (Sürprizli, sürprizsiz)

Anlatıbilim

• Anlatının komşuları• Geriye/İleriye Bakışlar• Önemli bölümleri gösteriyor, önemsiz bölümleri anlatıyor mu? • 1/2/3. tekil/çoğul kişi? • Dil Özellikleri: Tümceler uzun mu kısa mı anlaşılır mı?

Sözcükler az kullanılan sözcükler mi sık kullanılanlar mı? Üretilen yeni sözcükler var mı?

• Eşkonuşmalar, olaylarla içiçe mi yoksa ayrı, donuk ya da öğrence gibi mi duruyor?

• Yazmaya/Okumaya/ İzlemeye/İzletmeye Değerlik • Diğer

20 Temel Olay Örgüsü (Tobias, 1993)

• Arayış• Macera• Kovalama• Kurtarma• Kaçış• Öc• Bilmece• Çekişme• İtilmişler• Yoldan Çıkma

• Başkalaşım• Dönüşüm• Olgunlaşma• Aşk• Yasak Aşk• Feda• Bulgu• Zavallı Aşırılık• Yükseliş ve Düşüş

Arayış

• 1) Başkişiyi arayışa iten ne?• 2) Başkişi ne arıyor?• 3) Başkişinin eşlikçileri kimler? Neden eşlik ediyorlar?• 4) Başkişinin eşlikçi olmayan yardımcıları kimler?

Neden yardımcı oluyorlar?• 5) Arayışın bitiminde başkişide neler değişti? Başta

nasıl bir insandı, sonda nasıl bir insan?• 6) Başkişinin arayışının bitiminde kazandığı bilgelik ne?• 7) Anlatı sonunda, bulduğu, aradığından farklı mı?

Macera

• 1) Başkişiyi maceraya iten ne?• 2) Başkişinin eşlikçileri kimler? Neden eşlik ediyorlar?• 3) Başkişinin eşlikçi olmayan yardımcıları kimler?

Neden yardımcı oluyorlar?• 4) Başkişi, macera sonunda değişti mi? (Evetse, bu,

arayış örgüsü olabilir.) Olaylar (macera örgüsü) mı kişiler mi (arayış örgüsü) önemli?

• 5) Aşk var mı? (Macera örgülerinin çoğunda aşk var.)

Kovalama

• 1) Kim kaçıyor kim kovalıyor?• 2) Kaçma/kovalama neden ve nasıl başlıyor? • 3) Ha yakalandı ha yakalanacak sahneleri bolca mı? (Bu,

heyecanı arttırıyor.)• 4) Kaçan için yer kısıtlaması var mı? (Bu, gerilimi arttırıyor.)• 5) Kaçan/kovalanan oynayımları yer değişiyor mu?• 6) Kaçan için tehlike ne? (Ölüm, tutuklanma, virüs vb.)• 7) Kurban, kurtarıldı ya da kurtarılmadı ya da______.

Anlatı, bu boşluğu doldurabiliyor mu? Örneğin, kurtarılan, meğer kurtarılmak istemiyormuş ya da gerçekte kaçırma yokmuş.

Kurtarma• 1) Kaçırılma nasıl gerçekleşiyor?• 2) Kim kimi/neyi kimden/neden kurtarıyor?• 3) Kurbanla başkişinin ilişkisi ne? Kurbanı neden kurtarmaya

çalışıyor?• 4) Ha kurtarıldı ha kurtarılacak sahneleri bolca mı? (Bunlar

heyecanı arttırıyor.)• 5) Kurban için tehlike ne? (Ölüm, virüs vb.)• 6) Kaçan, kaçmaya devam eder ya da yakalanır ya da_______.

Anlatı, bu boşluğu doldurabiliyor mu? (Örneğin, kovalamanın nedeni ortadan kalkabilir ya da kaçıran, kaçırılana dönüşüyor.)

• 7) Geri sayım (örneğin zaman ayarlı bomba) var mı? (Bu, gerilimi arttırıyor.)

Kaçış

• 1) Başkişi neden ve nasıl alıkonuyor?• 2) Başkişi kaçabiliyor mu kaçamıyor mu?

(Genelde, iyi adamlar kaçıyor; kötü adamlar kaçamıyor.)

• 3) Başkişi iyi mi kötü mü? • 4) Kaçmasının önündeki engeller ne?

Alıştırma: Hangi Olay Örgüleri Var?• Jurassic Park 3D - Türkçe Altyazılı Fragman• http://www.youtube.com/watch?v=jd8jC-Ml7TQ • The Matrix Revolutions-Movie Trailer(Fragman) (İngilizce)• http://www.youtube.com/watch?v=wblID9z5PeE • Indiana Jones Complete Blu-Ray Trailer - Steve Spielberg Movies HD• http://www.youtube.com/watch?v=Ba2eMxx0oHs

Öc

• 1) Öc gerektiren olay ne?• 2) Öc gerektiren olay, başkişiye mi yakınına mı? • 3) Öc alan/ öc almaya çalışan başkişi, iyi adam mı kötü adam mı?• 4) Olay, başkişinin gözü önünde mi oluyor (bu, gerilimi

arttırıyor), başkişi orada değilken mi? • 5) Başkişinin öc için yaptığı hazırlık süreci nasıl? • 6) Öc alınacaklar birden fazla mı ve başsorumlu en son mu

cezalandırılıyor? (bu, gerilimi adım adım arttırıyor)• 7) Öcü alabiliyor mu alamıyor mu? Başka bir seçenekle mi

bitiyor yoksa? (Örneğin yakınını yanlışlıkla öldürmüşmüş, özür diliyor.)

Bilmece

• 1) Çözülmesi gereken olay ne?• 2) Kim çözüyor? Uzman mı sıradan bir insan

mı?

Çekişme

• 1) Çekişmeyi başlatan ne?• 2) Çekişmenin tarafları kimler?• 3) Tarafların ortak amacı ne?• 4) Taraflar eşit derecede güçlüler mi? Değillerse hangisi

hangi alanda güçlü? (örneğin, biri, zeki; biri, güçlü. Bu iki öğe, çekişme örgüsüne heyecan katıyor. Eşit düzeyde güçlü değillerse, bu, itilmişler örgüsü oluyor.)

• 5) Yenilmekte olanın şansı nasıl yaver gitmeye başlıyor/ şeytanın bacağını nasıl kırıyor? (reversal of fortune) (örneğin, güçlü biri onu evlat edinir; Popeye örneğinde ıspanak yer; Karayip Korsanları örneğinde, fırtına ya da savaş çıkar).

İtilmişler

• 1) Olayı başlatan ne?• 2) Taraflar kimler?• 3) Tarafların ortak amaçları ne?• 4) İtilmişin şansı nasıl yaver gitmeye başlıyor

ya da gidiyor mu? (reversal of fortune) (örneğin Cinderella’da büyü vb.)

Yoldan Çıkma

• 1) Yoldan çıkma öğesi ne?• 2) Cezası ne?• 3) Olayın başkişide yarattığı iç çatışma ne?• 4) Yoldan çıkan, bunu nasıl gerekçelendiriyor?• 5) Başkişi(ler) parasızlıktan mı yoldan çıkıyor?

Alıştırma: Hangi Olay Örgüleri Var?

• Slumdog Millionaire Trailer / Milyoner Fragman (HD)• http://www.youtube.com/watch?v=GNGNx9L3svA • V For Vendetta Fikirlere Kurşun işlemez HD fragman• http://www.youtube.com/watch?v=fPZhyJlMRzc• Terminator 3• http://www.youtube.com/watch?v=o6vOmyb_tVE

Başkalaşım• 1) Anlatıda hayvan mı insana dönüşüyor hayvan mı insana yoksa

başka tür mü? (örneğin, Görünmez Adam)• 2) Başkişi neden başkalaşıyor?• 3) Başkişi, başkalaşmaktan hoşnut mu? Hoşnutsa, onu güçten

düşürebilecek koşullar neler?• 4) Başkişi, neden başkalaştığını biliyor mu?• 5) Geri dönüşümü sağlayan ne? (Sevgi, ilaç, büyü vb.)• 6) Başkişi iyi mi kötü mü? (Bu, ikinci kişinin kurban olup olmadığını

belirliyor; örneğin, kanemici anlatıları)• 7) Geri dönüşüm sağlanıyor mu, başkişi ölüyor mu yoksa hoşnut bir

başkalaşma yaşadığı için böyle yaşamayı sürdürüyor mu?• 8) Bu bir minilleşme ya da genilleşme anlatısı mı? (Örneğin, Gulliver)

Dönüşüm

• 1) Başkişinin olaydan önce nasıl bir kişiliği vardı?

• 2) Başkişinin kişiliğini değiştiren olay ne?• 3) Başkişi, olaydan sonra nasıl bir kişi oldu?

Olgunlaşma

• 1) Çocuğun/çocukların süreç öncesi özellikleri ne?• 2) Onu/onları olgunlaştıran süreç nasıl? (örneğin,

bir yakının ölümü, boşanma, evden atılma vb.)• 3) Süreç sonunda başkişi(ler) ne tür özellikler

kazanıyor? • 4) Başkişiler olgunlaşmanın bedeli olarak birşeyler

yitiriyor mu? (Soyut da somut da olabilir)

Aşk• 1) Nasıl aşık oluyor(lar)? (Tek taraflı da olabilir.)• 2) Aşka engel, toplumsal mı bedensel mi yansısal mı (örneğin, kişilik farkları)?• 3) Örgü, şu sürümlerden hangisine sahip?• a) Eşeysel sevgi değil; çocuk, anne, baba, hayvan, tanrı, arkadaş, iş, içki, vatan, çevre, araba,

kadınlar, erkekler, kitap, para, at, köpek, eşeysellik, ayakkabı, dede, anneanne, akraba, devrim, din, pul, gezginlik) (daha da eklenebilir ve birden fazla da olabilir) sevgisi vb. (böyle ise, b’deki olasılıklarla benzerlik taşıyor mu?)

• b) i) Birbirlerini seviyorlar, evlenecekler ama evlenmeden önce onları ayıran birşeyler var ya da oluyor. Kaza, soyak kavgaları, hapishane, birinin ayrılmak istemesi, savaş, ölüm, akıl hastalığı, ihanet, kaçırılma, istenmeyen gebelik vb.

• b ii) Biri, birini seviyor; öteki sevmiyor; bir taraf, öbür tarafın gönlünü kazanmaya çalışıyor.• b iii) Evlenmişler, birlikte yaşıyorlar; bir olay ya da olay dizisi, onları ayırıyor (b i’deki olaylara

ek olarak boşanma, kısırlık, eşeysel olarak haz duymama vb.)• b iv) Aşk-nefret bir arada. (özellikle mutsuz olan bir nedenle sürdürülen (örneğin çocuklar)

evlilikler) • 4) Mutlu son mu mutsuz son mu? (Kitle, mutlu sonu daha çok seviyor; mutlu sonla

rahatlıyor)

Yasak Aşk• 1) Bu bir cinsel ilişki mi? • a) Cinsel sevgi değil; çocuk, anne, baba, hayvan, tanrı, arkadaş, iş, içki, vatan, çevre

(daha da eklenebilir) sevgisi vb.• b) Evet. • Hangisi olursa olsun, öykü, aşk ve yasak aşk örgü öğelerine ne kadar uyuyor? • 2) Nasıl aşık oluyor(lar)? (Tek taraflı da olabilir.)• 3) Bu aşkın yasak olması neden kaynaklanıyor? (Evlilikdışı ilişki, ailelerin ya da

toplumun çeşitli nedenlerle (din, ulus, sınıf, ırk, yöre vb.) onaylamadığı ilişkiler; hayat kadınıyla yakın ilişki; evlilerle ilişki; eşcinsel ilişki; mevsimlik ilişkiler; ensest; çok genç ya da çok yaşlı biriyle birlikte olmak (istemek))

• 4) Kişileri yasak aşka yönelten ne?• 5) Yasak aşkı engellemeye çalışanlar kimler ve neden engellemeye çalışıyorlar?• 6) Ölen var mı? Başkişiler mi karşı-başkişiler mi ölüyor? • 7) Mutlu son mu mutsuz son mu? (Aldatma altörgüsü ise, kitle, mutsuz sonu yeğliyor)• 8) Aldatma altörgüsü örneği mi?

Alıştırma: Hangi Olay Örgüleri Var?

• Anna Karenina Türkçe Fragman• http://www.youtube.com/watch?v=gqwGALjzYg

o

• Wolverine Türkçe fragman• http://www.youtube.com/watch?v=S1v7PCtKcc

E

• Pi'nin Yaşamı Türkçe Fragman• http://www.youtube.com/watch?v=3CWfof374r

I

Feda

• 1) Feda edilen ne?• 2) Neden feda ediliyor (aşk, namus, onur,

yardımseverlik, yurtseverlik, insanlık vb.)• 3) Feda sonucu sorun çözülüyor mu?• 4) Feda sonucu başkişi ne biçimde değişiyor?

Bulgu

• 1) Çığır açıcı olaydan önce başkişi nasıldı, nasıl bir yaşamı vardı?

• 2) Çığır açıcı olay ne?• 3) Olaydan sonra başkişinin yaşamında ve

kişiliğinde ne değişti?

Zavallı Aşırılık

• 1) Başkişi(ler) aşırı özelliklerini nasıl ediniyor? • 2) Bu aşırı özelliklerinin olumsuz sonuçları ne?• 3) Sonunda sorun çözülüyor mu?• 4) Başkişinin kitlenin yandaşlık duymasını

olanaksızlaştıracak çok büyük kötülükleri var mı?

Yükseliş ve Düşüş

• 1) Başarı (yükseliş) öyküsü mü uyarı (düşüş) öyküsü mü?

• 2) Başkişi iyi mi kötü mü? (İyinin (kötüden) yükselişi ya da kötünün (iyiden) yükselişi, yaygın izlekler)

• 3) Başkişinin yükselişine/ düşüşüne neden olan özellikleri ve dış güçler (örneğin, para, ün, güç vb.) neler?

• 4) Neydi ne oldu?

Alıştırma: Hangi Olay Örgüleri Var?

• Amadeus• http://www.youtube.com/watch?v=kvOKsQJS3rI • Braveheart (Cesur Yürek) William Wallace• http://www.youtube.com/watch?v=I__mXC0FW2U • Gladyatör'ün en önemli sahnelerinden biri (Türkçe

Altyazılı)• http://www.youtube.com/watch?v=fmmv932nWlg

Top 250 http://www.imdb.com/chart/top • The Lord of the Rings: The Return of the King (2003)• http://www.imdb.com/title/tt0167260/?ref_=chttp_tt_9• One Flew Over the Cuckoo's Nest (1975)• http://www.imdb.com/title/tt0073486/?ref_=chttp_tt_13• Seven Samurai (1954)• http://www.imdb.com/title/tt0047478/?ref_=chttp_tt_16• Star Wars: Episode IV - A New Hope (1977) • http://www.imdb.com/title/tt0076759/?ref_=chttp_tt_17• The Matrix (1999)• http://www.imdb.com/title/tt0133093/?ref_=chttp_tt_19 • The Lord of the Rings: The Two Towers (2002)• http://www.imdb.com/title/tt0167261/?ref_=chttp_tt_20 • Casablanca (1942)• http://www.imdb.com/title/tt0034583/?ref_=chttp_tt_26• Raiders of the Lost Ark(1981)• http://www.imdb.com/title/tt0082971/?ref_=chttp_tt_28 • Rear Window (1954)• http://www.imdb.com/title/tt0047396/?ref_=chttp_tt_29 • American History X (1998)• http://www.imdb.com/title/tt0120586/?ref_=chttp_tt_33• Memento (2000)• http://www.imdb.com/title/tt0209144/?ref_=chttp_tt_35• Terminator 2: Judgment Day (1991)• http://www.imdb.com/title/tt0103064/?ref_=chttp_tt_36• City Lights (1931)• http://www.imdb.com/title/tt0021749/?ref_=chttp_tt_37 • Alien (1979)• http://www.imdb.com/title/tt0078748/?ref_=chttp_tt_41 • Modern Times (1936)• http://www.imdb.com/title/tt0027977/?ref_=chttp_tt_42 • Life Is Beautiful (1997) • http://www.imdb.com/title/tt0118799/?ref_=chttp_tt_43• Back to the Future (1985)• http://www.imdb.com/title/tt0088763/?ref_=chttp_tt_44• The Pianist (2002)

• http://www.imdb.com/title/tt0253474/?ref_=chttp_tt_45 • Citizen Kane (1941)• http://www.imdb.com/title/tt0033467/?ref_=chttp_tt_48• Gladiator (2000)• http://www.imdb.com/title/tt0172495/?ref_=chttp_tt_54• Django Unchained (2012)• http://www.imdb.com/title/tt1853728/?ref_=chttp_tt_57• The Great Dictator (1940)• http://www.imdb.com/title/tt0032553/?ref_=chttp_tt_66• Amélie (2001)• http://www.imdb.com/title/tt0211915/?ref_=chttp_tt_68 • A Clockwork Orange (1971)• http://www.imdb.com/title/tt0066921/?ref_=chttp_tt_69 • Lawrence of Arabia (1962)• http://www.imdb.com/title/tt0056172/?ref_=chttp_tt_70• Reservoir Dogs (1992)• http://www.imdb.com/title/tt0105236/?ref_=chttp_tt_72• Cinema Paradiso (1988)• http://www.imdb.com/title/tt0095765/?ref_=chttp_tt_73• Braveheart (1995)• http://www.imdb.com/title/tt0112573/?ref_=chttp_tt_80• Oldboy (2003)• http://www.imdb.com/title/tt0364569/?ref_=chttp_tt_81• Bicycle Thieves (1948) • http://www.imdb.com/title/tt0040522/?ref_=chttp_tt_88 • Metropolis (1927)• http://www.imdb.com/title/tt0017136/?ref_=chttp_tt_89 • Rashomon (1950) • http://www.imdb.com/title/tt0042876/?ref_=chttp_tt_90 • Amadeus (1984)• http://www.imdb.com/title/tt0086879/?ref_=chttp_tt_95• Batman Begins (2005)• http://www.imdb.com/title/tt0372784/?ref_=chttp_tt_108 • Scarface (1983)• http://www.imdb.com/title/tt0086250/?ref_=chttp_tt_124

• The Wizard of Oz (1939)• http://www.imdb.com/title/tt0032138/?ref_=chttp_tt_157 • V for Vendetta (2005)• http://www.imdb.com/title/tt0434409/?ref_=chttp_tt_163 • Terminator (1984)• http://www.imdb.com/title/tt0088247/?ref_=chttp_tt_179 • Amores Perros (2000)• http://www.imdb.com/title/tt0245712/?ref_=chttp_tt_184 • A Beautiful Mind (2001)• http://www.imdb.com/title/tt0268978/?ref_=chttp_tt_189 • Gandhi (1982)• http://www.imdb.com/title/tt0083987/?ref_=chttp_tt_191• The Bourne Ultimatum(2007)• http://www.imdb.com/title/tt0440963/?ref_=chttp_tt_193• Slumdog Millionaire (2008)• http://www.imdb.com/title/tt1010048/?ref_=chttp_tt_211 • Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl (2003)• http://www.imdb.com/title/tt0325980/?ref_=chttp_tt_221 • Life of Pi (2012)• http://www.imdb.com/title/tt0454876/?ref_=chttp_tt_222 • Jurassic Park (1993)• http://www.imdb.com/title/tt0107290/?ref_=chttp_tt_229 • Harry Potter and the Deathly Hallows: Part 2(2011)• http://www.imdb.com/title/tt1201607/?ref_=chttp_tt_230 • Star Trek (2009)• http://www.imdb.com/title/tt0796366/?ref_=chttp_tt_238 • Three Colors: Red (1994) • http://www.imdb.com/title/tt0111495/?ref_=chttp_tt_245 •

Anlatıbilim Çözümlemeleri• Gezgin, U. B. (hazırlanıyor). Yaratıcı yazarlık ve film eleştirisi (kitap).• Gezgin, U. B. (2013). Türkiye Sineması’nda karlı bir doruk: ‘Ağrıdağı Efsanesi’ üstüne. Sekans Sinema

Yazları Seçkisi 8. Ankara: Phoenix Yayınevi.• Gezgin, U. B. (2013). Yabandan Gelen Adam. Sinematek Dergisi, sayı 11, Mart 2013, s. 42-55.• Gezgin, U. B. (2012). Anlatıbilim açısından tarihyazımı. Haberajans, 23 Mart 2012.• Gezgin, U. B. (2011). Kentsoylular tüysikletleşirken: Don Kişot Balesi üzerine. Haberajans, 6 Aralık 2011. • Gezgin, U. B. (2011). Tarih(çilik) ve öykü(cülük): Nerede nasıl ayrılıyorlar?• İzinsiz Gösteri Dergisi, sayı 239 (Temmuz-Ağustos 2011).• Gezgin, U. B. (2010). Futbol neden en yaygın spordur? Resim sergilerine gidenlerin sayısı neden az? Ve

dahası… Cogito Dergisi, sayı 63 (Yaz 2010).• İzinsiz Gösteri Dergisi, sayı 199 (Kasım-Ekim 2009). • Gezgin, U. B. (2009). Film çözümlemeleri (1): Ölüm Emri (Death Sentence) (2007) üstüne...• Gezgin, U. B. (2009). Film çözümlemeleri (2): 21 (2008) üstüne... • Gezgin, U. B. (2009). Film çözümlemeleri (3): ‘Siyah Giyen Adamlar 2’ (2002) üstüne...• Gezgin, U. B. (2009). Film çözümlemeleri (4): ‘Temizleyici’ (2007) üstüne... • Gezgin, U. B. (2009). Film çözümlemeleri (5): ‘Göz’ (2008) üstüne...• Gezgin, U. B. (2009). Münevver Karabulut filmine katkı ve anlatıbilim açısından Münevver Karabulut

cinayeti. Günlük Gazetesi, 25 Eylül.

Psikoloji, Edebiyat ve Sinema Bir Anlatı Olarak İnsan

Yard.Doç.Dr. Ulaş Başar GezginPsikolog ve film eleştirmeni

Gelişim Üniversitesi Psikoloji Bölümüulasbasar@gmail.com