Psikolojiye Giriş

7/18/2019 Psikolojiye Giriş

http://slidepdf.com/reader/full/psikolojiye-giris-56d6cf6c1f3be 1/257

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2686 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1652

PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹

Yazarlar

Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1) Dr. Selin KESEB‹R (Ünite 2)

Yrd.Doç.Dr. Fuat BALCI (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Aye KARSON (Ünite 3) Doç.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4) Doç.Dr. Bilge YA⁄MURLU (Ünite 5)

Doç.Dr. Asiye KUMRU (Ünite 5) Dr. Pelin KESEB‹R (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. Müjgan ‹NÖZÜ (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. T. Asl› AKDA M‹TRAN‹ (Ünite 8)

Editör

Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹



Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat› haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulutan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baka ekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Ar.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç. Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›man›Dilek K›lb›y›k

Grafikerler Aysun avl›

Hilal Küçükda¤aan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Psikolojiye Giri

ISBN978-975-06-1353-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 53.000 adet bas›lm›t›r.ESK‹EH‹R, A¤ustos 2012



‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ ix

Psikolojinin Tan›m› ve Kapsam›............................................. 2PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ................................................................................ 3Bir Bilim Dal› Olarak Psikoloji .................................................................... 4Psikolojide Çözümleme Düzeyleri .............................................................. 6PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹ VE TAR‹HÇES‹................................... 7

Antik Yunan Filozoflar›................................................................................. 7Frans›z ve Alman Düünürler....................................................................... 8

Yap›salc›l›k..................................................................................................... 8Gestalt ............................................................................................................ 9Psikanaliz....................................................................................................... 9‹levselcilik..................................................................................................... 10Davran›ç›l›k .................................................................................................. 10Modern Psikoloji .......................................................................................... 11PS‹KOLOJ‹DE YAKLAIMLAR ...................................................................... 11Biyolojik Yakla›m ........................................................................................ 12Nörobilimsel Yakla›m.................................................................................. 12Evrimsel Yakla›m......................................................................................... 12Psikodinamik Yakla›m................................................................................. 12Davran›sal Yakla›m .................................................................................... 12Bilisel Yakla›m............................................................................................ 12‹nsanc›l Yakla›m ......................................................................................... 13Sosyokültürel Yakla›m................................................................................. 13

Eklektisizm..................................................................................................... 13PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIMA KONULARI VE D‹⁄ER B‹L‹MLERLE ‹L‹K‹S‹.... 13Psikolojinin Alt Dallar› .................................................................................. 14

Biyolojik Psikoloji ................................................................................... 14Bilisel Psikoloji....................................................................................... 14Geliimsel Psikoloji ................................................................................. 15Kiilik Psikolojisi ..................................................................................... 15Klinik Psikoloji ........................................................................................ 15E¤itim Psikolojisi ..................................................................................... 15Sosyal Psikoloji........................................................................................ 15Kültürel Psikoloji..................................................................................... 16Endüstri ve Örgüt Psikolojisi.................................................................. 16

Nöropsikoloji ........................................................................................... 16Kantitatif Psikoloji/Psikometri ................................................................ 16Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar› ........................................................ 16

PS‹KOLOGLAR NE ‹ YAPAR? ..................................................................... 17PS‹KOLOJ‹DE ÖNEML‹ SORUNLAR VE TARTIMALAR............................. 191. Sorun: Do¤a - Çevre Tart›mas› (Nature vs. Nurture Controversy) ...... 192. Sorun: Davran›lar›n Sebepleri Bilinçli Mi Bilinçd›› M›d›r? .................. 203. Sorun: Bireysel Farkl›l›klar - Evrensel Kurallar ....................................... 20Özet ............................................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 22

Yaam›n ‹çinden ........................................................................................... 23Okuma Parças› ............................................................................................. 24Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25

Yararlan›lan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................... 26

‹çindekiler iii

1. ÜN‹TE



Psikolojide Arat›rma Yöntemleri......................................... 28B‹L‹MSEL YÖNTEM....................................................................................... 29Psikoloji Biliminin Özellikleri....................................................................... 29

Psikoloji Bilimi Tüm ‹nsanlar› ‹lgilendiren Sorularla ‹lgilenir veBu Bilgileri Tüm ‹nsanl›¤›n Ortak Birikimi Addeder............................ 29Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S›nanabilir ve Yanl›lanabilirÖnermelerden Oluur............................................................................. 30Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar›n› Düzeltecek Bir MekanizmaÜzerine Kurulmutur............................................................................... 30Psikoloji Bilimi Birikerek ‹lerler ............................................................. 30

B‹L‹MSEL SÜREÇ: B‹L‹MSEL ‹LKELER‹N SOMUTLAMI HÂL‹ ................. 3SÖZDEB‹L‹M ................................................................................................. 33Sözdebilimi Nas›l Tan›r›z? ............................................................................. 33

Sözdebilim S›kl›kla Bilimsel T›n›l› Terimler Kullanarak Bir

Bilimsellik Kisvesi Yarat›r. ..................................................................... 33Sözdebilim Test Edilip Do¤rulu¤u S›nanamayacakÖnermelerde Bulunur. .......................................................................... 33Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur. ............................................... 34

Bir Sözdebilim Örne¤i: Astroloji................................................................... 34KAVRAM VE ‹LEMSEL TANIM.................................................................... 37Kavramlar› Ölçmenin Faydas› Nedir?........................................................... 37‹lemsel Tan›m ............................................................................................. 38

Kavramsal Geçerlilik ............................................................................... 38Ölçümsel Güvenilirlik ............................................................................. 39Duyars›z ‹lemsel Tan›mlar .................................................................... 40Kirlenmi ‹lemsel Tan›mlar ................................................................... 41

KORELASYON............................................................................................... 42Korelasyon Neden-Sonuç ‹likisi Göstermez............................................... 43DENEYSEL YÖNTEM.................................................................................... 44Deneyin Anatomisi........................................................................................ 45Deneysel Çal›malarda Geçerlilik................................................................. 47

‹ç Geçerlilik ............................................................................................. 47D› Geçerlilik........................................................................................... 47Neden Korelasyonel Çal›malar? ............................................................ 48

PS‹KOLOJ‹K ARATIRMALARDA ET‹K........................................................ 49Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 51

Yaam›n ‹çinden ........................................................................................... 52Okuma Parças› ........................................................................................... .. 53Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54

Yararlan›lan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

Sinir Sisteminin Yap›s› ve ‹levleri......................................... 56S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESEL ÖZELL‹KLER‹ ............................................. 57Sinir Hücresi .................................................................................................. 57Sinir Sisteminin Di¤er Hücreleri .................................................................. 59Sinir Hücrelerinde Uyar›n›n Olumas›, ‹letilmesi ve Aktar›lmas› .............. 60

Sinir Hücresinde Uyar› Nas›l Oluur? ................................................... 60

Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ‹le Ta›nan Elektriksel Sinyal Di¤erHücrelere Nas›l ‹letilir? ................................................................................ 62Sinir Hücreleri Aras›nda Haberleme Nas›l Gerçekleir? ...................... 62

‹çindekileriv

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE



S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASAL ÖZELL‹KLER‹.............................................. 64Nörotransmiterler ve Reseptörleri ................................................................ 64

Nörotransmiter-Reseptör Etkileimi Hedef Hücrede Neyi De¤itirir? . 64Nörotransmiter Tipleri................................................................................... 65

Glutamat ve GABA.................................................................................. 65 Asetilkolin................................................................................................ 65

Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin ......................................................... 66S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE ‹LEVSEL ÖZELL‹KLER‹ .......................... 67Sinir Sisteminin Genel Yap›s› ....................................................................... 67

Merkezi Sinir Sistemi............................................................................... 68Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi........................................................... 69

Merkezi Sinir Sistemini Oluturan Yap›lar ve ‹levleri................................ 71Omurilik (Medulla Spinalis) ................................................................... 71Beyin Sap›................................................................................................ 73Beyincik (Serebellum)............................................................................. 75

Hipotalamus............................................................................................. 76Talamus.................................................................................................... 78Bazal Gangliyonlar.................................................................................. 78Hipokampus ............................................................................................ 78

Amigdala.................................................................................................. 79Beyin Kabu¤u (Korteks)......................................................................... 80

LATERAL‹ZASYON VE AYRIK BEY‹N ......................................................... 86Özet ............................................................................................................... 90Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 92

Yaam›n ‹çinden ........................................................................................... 93Okuma Parças› ........................................................................................... .. 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94 Yararlan›lan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................... 95

Bilisel Psikoloji........................................................................ 96B‹L‹SEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASI ............................................................... 97Bilisel Psikolojinin K›sa Tarihi .................................................................... 98

ALGI ............................................................................................................... 101Görme............................................................................................................ 104

Renk Görme ............................................................................................ 106Derinlik Alg›s›.......................................................................................... 108

Alg›sal Organizasyon .............................................................................. 110‹itme.............................................................................................................. 111

‹itme Alg›s› ............................................................................................. 111Koku Alg›s› .................................................................................................... 112Tat Alg›s›........................................................................................................ 113Dokunma....................................................................................................... 114D‹KKAT.......................................................................................................... 115Seçici Dikkat.................................................................................................. 115

‹itsel Dikkat .......................................................................................... 115Görsel Dikkat .......................................................................................... 116

Bölünmü Dikkat .......................................................................................... 117BELLEK .......................................................................................................... 117Belle¤in Yap›s›............................................................................................... 117

Hat›rlama ve Unutma.................................................................................... 119Z‹H‹NSEL TEMS‹L.......................................................................................... 121DÜÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME.................................. 122

‹çindekiler v

4. ÜN‹TE



D‹L ................................................................................................................ 124Özet................................................................................................................ 126Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 128

Yaam›n ‹çinden............................................................................................ 129Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 130


Çocuklukta Sosyal Geliim..................................................... 132G‹R‹ .............................................................................................................. 133SOSYAL DAVRANILAR................................................................................ 133SOSYAL GEL‹‹M‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K KURAMLAR.......................... 134Psikanalitik Kuram ........................................................................................ 135

Psikoseksüel Geliim Kuram› ................................................................. 135Psikososyal Geliim Kuram› ......................................................................... 136

Davran›ç›l›k ve Sosyal Ö¤renme Kuramlar›............................................... 137Davran›ç›l›k Kuram›............................................................................... 137Edimsel Ö¤renme Kuram› ...................................................................... 137Sosyal Ö¤renme Kuram›......................................................................... 138

Bilisel Geliim Kuram›................................................................................. 139Di¤er Kuramlar.............................................................................................. 140

Etolojik Kuram......................................................................................... 140Ekolojik Sistemler Kuram› ...................................................................... 140

SOSYAL DAVRANILARIN GEL‹‹M‹NE ETK‹ EDEN UNSURLAR ............. 14Ebeveyn Davran›lar› .................................................................................... 142

Aç›klay›c› Ak›l Yürütme ......................................................................... 142Model Alma ............................................................................................. 143Ödül ve Ceza ......................................................................................... 144Güç Kullan›m› ......................................................................................... 145

Mizaç ............................................................................................................. 146BA⁄LANMA ................................................................................................... 148Ba¤lanma, Mizaç ve Çocuk Yetitirme ........................................................ 149Sonuç ............................................................................................................ 152Özet ............................................................................................................... 153Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 155Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 156S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 156


Sosyal Psikoloji......................................................................... 162SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹....................................................................... 163Sosyal Psikolojinin K›sa Tarihi ..................................................................... 163Sosyal Psikolojinin ‹ki Temel ‹lkesi ............................................................. 164‹nsanlar Ne ‹ster?........................................................................................... 164SOSYAL B‹L‹................................................................................................ 165Kii Alg›s›....................................................................................................... 166emalar........................................................................................................... 167Davran›lara Sebep Atfetme ........................................................................ 168Tutumlar......................................................................................................... 169SOSYAL ETK‹ ................................................................................................ 171

‹taat ................................................................................................................ 173‹kna ................................................................................................................ 175Grup Etkisi..................................................................................................... 176

‹çindekilervi

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE



Sosyal Kolaylat›rma ............................................................................... 176Sosyal Kaytarma...................................................................................... 176Grup Kutuplamas› ................................................................................. 177Kitlelerin Bilgeli¤i.................................................................................... 177

SOSYAL ‹L‹K‹LER ........................................................................................ 178Sald›rganl›k ve iddet.................................................................................... 178‹birli¤i ve Yard›m ....................................................................................... 179

Yard›m Davran››..................................................................................... 180Gruplararas› ‹likiler...................................................................................... 181Önyarg› .......................................................................................................... 181Özet................................................................................................................ 183Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 185


Yararlan›lan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................... 188Klinik Psikoloji.......................................................................... 190

KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI................................................................... 191Birbiriyle Yak›ndan ‹likili Ruh Sa¤l›¤› Uzmanl›k Alanlar› ......................... 191

Psikiyatr ................................................................................................... 192Psikolojik Dan›man .............................................................................. 192Sosyal Hizmet Uzman›/Sosyal Hizmet Çal›an›..................................... 192Sa¤l›k Psikologlar› .................................................................................. 192

Klinik Psikolo¤un Çal›ma Alanlar›.............................................................. 193Tan›lama/De¤erlendirme ........................................................................ 193Tedavi/Terapi .......................................................................................... 193

Arat›rma/Yay›n....................................................................................... 194Ö¤retim/Süpervizyon.............................................................................. 194Konsültasyon (Dan›manl›k) .................................................................. 194

Yöneticilik................................................................................................ 195Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliimi ........................................................... 195

‹lk Geliim Dönemi (1896-1917)............................................................ 195I. ve II. Dünya Savalar› Dönemi........................................................... 196II. Dünya Sava› Sonras› Dönem ........................................................... 196

NORMALDII (ANORMAL) DAVRANILARIN TANI VESINIFLANDIRILMASI .................................................................................... 197Normald›› (Anormal) Davran› Nedir? ........................................................ 197

Normlara Uygunluk: Davran››n Nadir Olarak Gözlenmesi Ya daToplumsal Normlar›n ‹hlal Edilmesi ...................................................... 198Kiisel Rahats›zl›k Hissetme.................................................................... 199‹levsellikte Bozulma .............................................................................. 199

Normald›› (Anormal) Davran›lar›n S›n›fland›r›lmas›................................. 199TANI KATEGOR‹LER‹ ................................................................................... 200Duygu Durumu Bozukluklar›....................................................................... 201Kayg› Bozukluklar›........................................................................................ 202Psikosomatik Bozukluklar ............................................................................ 203Somatoform Bozukluklar .............................................................................. 204Disosiyatif Bozukluklar ................................................................................ 204Cinsel Bozukluklar ....................................................................................... 205

Uyku Bozukluklar› ........................................................................................ 205 Yeme Bozukluklar›........................................................................................ 205Kiilik Bozukluklar›....................................................................................... 206

‹çindekiler vii

7. ÜN‹TE



izofreni ve Di¤er Psikotik Bozukluklar...................................................... 207KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RME .......................................................................... 209Klinik De¤erlendirmenin Tan›m› ve Amac›................................................. 209Klinik De¤erlendirme Yöntemleri ................................................................ 210

Bireysel Görüme.................................................................................... 211Gözlem..................................................................................................... 211Objektif Testler........................................................................................ 211Projektif Testler ....................................................................................... 211

KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDII DAVRANILARIN TEDAV‹LER‹‹LE ‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAIMLARI ............................................................ 212Biyolojik Model ............................................................................................ 212Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi ...................................... 212Davran›ç› Model ve Davran›ç› Terapi ...................................................... 213Bilisel Davran›ç› Model ve Bilisel-Davran›ç› Terapiler......................... 213‹nsanc›l Yakla›m ve Dan›an Odakl› Terapi.............................................. 214

Özet................................................................................................................ 216Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 218Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 219S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 219


Adli Psikoloji............................................................................. 222B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL‹ PS‹KOLOJ‹ ............. 223

Adli Psikolojinin Tarihi ................................................................................. 224 Adli Psikolo¤un Rolleri ................................................................................. 225SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹K KURAMLAR ............................................ 227Makro Düzey Kuramlar................................................................................. 227Mikro Düzey Kuramlar ................................................................................. 227Biyo-Psikolojik ve Nöropsikolojik Yakla›mlar .................................... 227

Psikanalitik Kuram ve Suç...................................................................... 230Ö¤renme Kuramlar› ve Suç.................................................................... 231

Hans Eysenck’in Suç Kuram›: Biyo-psiko-sosyal Yakla›m........................ 233 ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMEL KONULAR ...................................................... 235Ruh Sa¤l›¤› ve Suç ‹likisi............................................................................. 235Suça Sürüklenen Gençler.............................................................................. 236

Aile ‹çi iddet ve Çocuk ‹stismar› ................................................................ 238Suç ‹leyen Bireylerin Sa¤alt›m›................................................................... 239TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDA GÖREV YAPANPS‹KOLOGLARIN TEMEL ÇALIMA ALANLARI ......................................... 240

Aile Mahkemeleri .......................................................................................... 240Çocuk Mahkemeleri ..................................................................................... 240Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurullar› .................................... 241Ceza ‹nfaz Kurumlar› .................................................................................... 241

Adli T›p Kurumu ........................................................................................... 241Emniyet ve Jandarma Tekilat›nda Çal›an Psikologlar .............................. 241Özet................................................................................................................ 242Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 245



‹çindekilerviii

8. ÜN‹TE



ÖnsözBu kitap insan davran››n› bilimsel bir yöntemle anlamay› amaçlayan psikolo-

ji bilimine bir giri kitab› olarak haz›rlanm›t›r. Bu kitapta, sizlere mümkün oldu-¤unca psikolojinin temel alanlar›n› tan›tmaya çal›t›k. Psikolojinin kapsam›n› vetarihçesini özetledikten sonra, hemen tüm alt dallar taraf›ndan ortak olarak kulla-n›lan arat›rma yöntemlerinden bahsettik. Sonraki iki ünitede s›ras› ile sinir siste-mi ve beynin hücresel ve moleküler yap›s› ile bilgi ileme süreçleri aç›s›ndan in-san davran››n› anlatmay› amaçlad›k. ‹zleyen iki ünitede insan› sosyal bir varl›kolarak ele ald›k. Öncelikle çocuklukta sosyal gelime, toplumsallama, benlik vekiilik oluumu süreçlerini aç›klad›ktan sonra sosyal bir varl›k olarak bireyin için-de bulundu¤u topluluklarla olan etkileimlerini anlamay› hedefledik. 7. Ünitede

bireyin duygusal, bilisel, davran›sal ve psikolojik s›k›nt›lar›n› anlamay› ve çö-zümlemeyi amaçlayan klinik psikoloji kuramlar›ndan ve uygulamalar›ndan bah-settik. Son olarak size önceki ünitelerde belirtilen bilimsel bilgi ve yöntemlerinkullanan, nispeten genç bir uygulamal› alt dal olan Adli Psikoloji alan›n› tan›tma-

ya çal›t›k.Psikoloji bilimi insan› ilgilendiren hemen her soruya cevap vermek ister. Do-

lay›s›yla bir psikolojiye giri kitab›nda yer alabilecek s›n›rs›z say›da ünite vard›r.Bu kitapta sadece küçük bir k›sm›n› sizlerle tan›t›rabiliyoruz.

Ünitelerin her biri kendi alan›nda uzman arat›rmac›lar taraf›ndan yaz›lm›t›r.

Her ünitede ilgili konuda tarihsel geliim özetlendikten sonra, temel kuramlar ta-n›t›lm› ve ayn› zamanda da en modern arat›rmalardan örnekler verilmitir. Ya-zarlar›m›z bu kitab›n uzaktan e¤itim yoluyla e¤itim alan ö¤renciler taraf›ndanokunaca¤›n› göz önünde bulundurarak mümkün oldu¤unca basit bir dille ve bolörnekle ünitelerini yazd›lar. Kitapta yer alan konular hakk›nda daha detayl› bilgialmak isterseniz ünitelerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik maka-lelerden faydalanabilirsiniz.

Kitab›n haz›rlamas›nda eme¤i geçen tüm yazar arkadalar›ma ve Anadolu Üni- versitesi’nde bize yard›mc› olan görevlilere teekkür ederim.

EditörDoç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

Önsöz ix



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Psikoloji bilimini tan›mlayabilecek,Bilimsel yöntemin özelliklerini aç›klayabilecek,Psikoloji biliminin tarihsel geliimini özetleyebilecek,‹nsan davran››n› anlamada psikologlar taraf›ndan kullan›lm› çeitli yakla-›mlar› tan›mlayabilecek,Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Psikoloji• Davran›• Zihinsel Süreçler• Bilim

• Çözümleme Düzeyleri• Perspektif/Yakla›m• Psikolojinin Alt Dallar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Psikolojinin Tan›m›ve Kapsam›

• PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI• PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹

VE TAR‹HÇES‹• PS‹KOLOJ‹DE YAKLAIMLAR• PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIMA

KONULARI VE D‹⁄ER B‹L‹MLERLE‹L‹K‹S‹

• PS‹KOLOGLAR NE ‹ YAPAR?• PS‹KOLOJ‹DEK‹ ÖNEML‹

SORUNLAR VE TARTIMALAR

1PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹



PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMIPsikoloji, davran›lar› ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dal›d›r. Asl›nda in-san›n yapt›¤› her ey bu tan›m›n içine girebilir. Davran› kiinin yapt›¤› ve her-hangi bir yolla ölçülebilen her eydir. Zihinsel süreçler ise düünme, hat›rlama,hissetme gibi içsel olgulara iaret eder. Yani psikologlar konumak veya hareketetmek gibi sadece gözle görülebilir davran›lar› de¤il; duygu, alg›, rüyalar, moti-

vasyon, tutum gibi soyut ama dolayl› olarak ölçülebilen davran›lar› da çal›mak-tad›r. Davran›lar ve zihinsel süreçler sadece göz k›rpmak kadar basit veya enzor matematik problemlerini çözmek kadar karma›k olabilir. Dolay›s›yla insan-lar›n yapt›klar›, düündükleri, hissettikleri hatta bedensel fonksiyonlar›n› sürdür-melerini sa¤layan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin çal›ma alan› içinegirmektedir.

‹nsan davran›lar›n› sadece psikologlar anlamaya çal›maz. Günlük hayattahepimiz bakalar›n›n (hatta kendimizin) neyi neden, nas›l yapt›¤›n›, duygular,düünceler ve davran›lar aras›ndaki ilikileri anlamaya çal››r›z. Filozoflar, sa-natç›lar, edebiyatç›lar tarih boyunca psikologlar›n sordu¤u sorulara benzer so-rular sormulard›r. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorular›n cevaplar›n› ara-mada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayal› bilimsel yöntemler kullan›r.Böylece öznel, sezgisel veya rastgele de¤il; nesnel, do¤rulanabilir ve genellene-bilir cevaplar üretir.

Psikologlar, insanlar›n davran› ve zihinsel süreçlerini sadece betimlemeye de-¤il, ayr›ca yordamaya (tahmin etmeye) ve aç›klamaya da çal››rlar. Hatta bu bilim-sel çal›malar›n sonunda elde edilen bilgiler kiilerin ve sosyal gruplar›n sorunlar›-n› gidermede, yeni davran›lar› edinmelerini sa¤lamakta, problemli gördükleridavran›lardan kurtulmalar›na yard›m etmekte, k›saca daha iyi bir hayat yaamala-r›n› sa¤lamada da kullan›lmaktad›r.

Psikolojinin Tan›m› veKapsam›

Ampirik:Duyularlaalg›lanabilen, deneyimedayal›.

Betimleme (tan›mlama),yordama(tahmin etme),aç›klama ve de¤itirme.



Aa¤›daki ifadelerin do¤ru (D) mu, yanl› (Y) m› oldu¤unu belirtiniz.1. ‹nsanlar beyinlerinin sadece %10’unu kullanmaktad›rlar.

2. Psikoterapi’nin etkili olmas› için dan›anlar›n çocukluktaki problemlerine inip onlar›çözmesi gerekir.3. En etkin ö¤retme yöntemi cezaland›rmakt›r.4. Sokakta ba›n›za bir kaza gelse, etraf›n›zda ne kadar çok kii varsa, birinin size yar-

d›m etme ihtimali o kadar yüksektir.5. Bebekler annelerini severler çünkü anneleri onlar›n yemek yemek gibi temel ihtiyaçla-

r›n› kar›lar.6. Yeni ö¤renilmi bir davran››n süreklili¤ini garantilemek için en iyi yöntem, o davran›-

›n yerine getirildi¤i her seferden sonra ödüllendirmektir.7. Haf›zam›z bir video kamera gibi yaad›klar›m›z› kay›t eder.8. Öfkeden kurtulman›n en etkin yolu onu d›a vurmakt›r.

9. Kendine güvenen insanlar her ii baar›rlar.10. ‹nsanlar yaland›kça hayattan ald›klar› zevk azal›r.

Bir Bilim Dal› Olarak PsikolojiBildi¤iniz herhangi bir eyi düünün. Mesela Türkiye’nin bakenti Ankara’d›r. Kedi-lerin 4 aya¤› vard›r. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyaht›r. Peki imdi bubildiklerinizi nereden bildi¤inizi düünün... Baz› bilgiler bize ö¤retilir. Baz›lar›n› ko-nunun uzmanlar›ndan duyar›z. Baz›lar›n› sezgilerimizle biliriz, baz›lar›n› kendimizdeneyimledi¤imiz için, baz›lar› ise nesiller boyu “biline geldi¤i” için do¤rudur. Pekibu bildiklerimiz “kesin” do¤rular m›d›r? Mesela sadece bir bilim dal›nda uzman olankiinin, günlük olaylar› da “do¤ru” bildi¤ini mi varsaymal›y›z? Nesiller boyu gelen

bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik de¤iikliklerden etkilenmi ve de¤imiolamaz m›? Mesela, hava kirlili¤i yüzünden baz› bölgelerde kargalar art›k “siyah” ol-mayabilir. Peki ya gözlerimizle gördü¤ümüz her eye inanmal› m›y›z? Mesela ekil1.1’e bak›n. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kii (b) çizgisinin daha uzun oldu-¤unu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel al›p ölçün, göreceksiniz ki iki çiz-gi de asl›nda ayn› uzunluktad›r. Sonuç olarak bütün bu yukar›da say›lan yöntemler,bilgiye ulamak için s›kl›kla kulland›¤›m›z yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ula-maya çal›mak insan›n do¤as›nda var olan bir merakt›r. Ancak bu yöntemlerle ula-›lan bilgilerin her zaman geçerli ve do¤ru olduklar›n› söylemek mümkün de¤ildir.

Bilim de bilgiye ulama yöntemlerinden biridir. Bilim ’in sözlük anlam› “Evrenin veya olaylar›n bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve

gerçeklikten yararlanarak sonuç ç›karmaya çal›an düzenli bilgi”dir (Türk Dil Ku-rumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Asl›nda bilimsel yöntemin ne oldu¤unudaha iyi anlamak için, temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem:

• Ampirik• Sistematik• Nesnel• S›nanabilir/yanl›lanabilir• Genellenebilir ve• Geçici’dir .

4 Psikolojiye Giri

SIRA S‹ZDE 1

(a) (b)

ekil 1.1

Müller-Lyer yan›lsamas›



Müller-Lyer yan›lsamas› ve baka yan›lsamalar hakk›nda bilgi edinmek isterseniz Tübitak taraf›ndan haz›rlanm› bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/geli-

sim/psikoloji/algilab.htm#mulleryanilsama Bilimsel yöntem ampirik bilgi sa¤lar. Sorulara cevap ararken sezgiler veya sa¤-

duyu de¤il duyularla alg›lanabilen, deneyime dayal› veriler toplan›r. Sonra bu ve-riler analiz edilerek sonuçlara ula›l›r. Örne¤in kiilerin kendilerinden farkl› m›

yoksa benzer kiilik yap›s›nda elerle mi daha mutlu oldu¤unu anlamak için, çift-lerin belirli kiilik özellikleri ölçülür ve kiisel mutluluk de¤erleri ile ilikisine ba-k›l›r. Bu ekilde direk veya dolayl› ekilde ölçülebilen her kavram asl›nda bize am-pirik veri sa¤lamaktad›r.

Bilimsel yöntem sistematik tir. Bilimsel metodun uygulanmas›nda önceden be-lirlenmi, rasyonel ve sistematik bir ilemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak

“arat›rma” denir.

Psikolojide kullan›lan arat›rma yöntemleri hakk›nda detayl› bilgiyi 2. Ünitede ö¤reneceksiniz.

Bilimsel yöntem nesnel dir. Arat›rmac› kendi kiisel tercih veya yarg›lar›ndan yola ç›karak de¤il objektif bir ekilde ölçtü¤ü verilerin analizi ile sonuçlara ula›r.Nesnelli¤i garanti etmek için arat›rmac›lar makalelerinde kavramlar› nas›l tan›mla-

y›p ölçtüklerini çok aç›k bir ekilde anlat›rlar. Böylece bu çal›may› tekrarlamak is-teyen bir baka arat›rmac›, ayn› tan›m ve ölçüm yöntemlerini kullanarak ayn› so-nuçlar›n do¤rulu¤unu test edebilir.

Bilimsel yöntem s›nanabilir, yanl›lanabilir. Var olan yöntemlerle ampirik ve-

ri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular de¤ildir. Örne¤in“ölümden sonra hayat var m›d›r?” sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri top-lanarak s›nanabilecek bir soru de¤ildir. Ancak örne¤in ya gruplar›na göre kiile-rin ölümden sonra hayat›n var oldu¤una inanc›n›n de¤iip de¤imedi¤i amprik ves›nanabilir bir sorudur. Ayr›ca arat›rmac› bir çal›ma sonunda verdi¤i cevaplar›nher zaman için yanl›lanabilece¤ini kabul eder. Bu yanl›lanabilme, de¤iik grup-lar, de¤iik metotlar kullanarak yap›lan çal›malar sonunda olaca¤› gibi, ölçülenolay›n de¤imesi sebebiyle de olabilir. Dolay›s› ile bilimsel yöntemle elde edilensonuçlar her zaman için geçici dir.

Son olarak bilimsel yöntemle var›lan bilgiler genelletirilebilir . Bilimsel yöntemtek bir bireyi de¤il bireyleri anlamaya çal››r. Örne¤in haf›za sistemlerini arat›ran

bir çal›man›n sonuçlar›, o çal›maya kat›lan bireylerin haf›zalar› ile s›n›rl› kalma-mal›d›r. Amaç genel olarak herhangi bir haf›za sorunu olmayan kiilerin haf›za sis-temlerini anlamakt›r. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulgular›n her bir bire-

ye de ayn› ekilde uygun olaca¤› düünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu için(bu kiilerin boyu gibi fiziksel bir özellik veya kayg› durumlar› gibi soyut bir du-rum olabilir) kiisel farkl›l›klar olacakt›r. Bilim ancak bu kiisel farkl›l›klardan yolaç›karak kavramlar› ve aralar›ndaki ilikileri anlamaya çal››r.

Bilimsel yöntemlerle yap›lm› çeitli arat›rmalar›n sonuçlar› bir araya getirilerekpsikolojik olgular› aç›klayan kuramlar oluturulur.

Sonuç olarak bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakk›nda güvenilir ve genel-letirilebilir veri taban› oluturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Sosyalbilimciler, bu yöntemi insan davran›› ve sosyal olgular› anlamak, aç›klamak vesosyal problemleri çözmek için kullan›rlar (Cozby, 2009).

51. Ünite - Psikolojinin Tan›m› ve Kapsam›

‹ N T E R N E T

D ‹ K K A T



Hipotez: ‹ncelenmekte olan olaylar aras›ndaki ilikileri ve bu olaylar›n nedenlerini geçiciolarak aç›klayan fikirler, yarg›lar veya tahminlerdir. Hipotezler yap›lan çal›malarla ya

do¤rulan›r ya çürütülür.Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular aras›ndaki ilikiyi sistematik bir biçimde aç›klayangenel bilgi ve aç›klama düzenidir. Kuramlar, çeitli çal›malarda test edilen birbirleriyleilikili hipotezlerin desteklenmesi ile oluturulur. Olgular› aç›klamakta ve yordamakta (tahmin etmekte) kullan›l›rlar. Ayr›ca her yeni çal›mada test edilen hipotezler de gene var olan kuramlardan yola ç›karak oluturulur. Bilimsel yöntem, kuramlar›n sürekli test edilip desteklenerek kuvvetlenmesini ya da var olan olgular› da kapsayacak ekilde gün-cellenmesini veya çürütülmesini gerektirir.

Psikolojide Çözümleme Düzeyleri‹nsan davran››n› etkileyen birçok sebep vard›r. Mesela ö¤len yeme¤i için ne yiye-

ce¤inizi hem vücudunuzun ihtiyaçlar› (mesela eker dengesi) hem de yeme¤i bir-likte yedi¤iniz arkadalar›n›z›n tercihleri (mesela beraber pizza yemek) belirleye-bilir. Bu sebeplerin çeitleri de etkiledikleri alanlar›n büyüklükleri de farkl›l›k gös-termektedir. Bu çeitli düzeylere “çözümleme” veya “analiz” düzeyleri denir. Psi-kolojide çözümleme düzeyleri, moleküllerden beyine, duygu ve hislerden davra-n›lara, ikili ilikilerden, sosyal gruplara ve kiinin içinde yaad›¤› ortam ve kültü-re kadar çeitli seviyeleri kapsayabilir.

Örnek olarak Tablo 1.1’de depresyona yol açan mikro-düzey sebeplerden (mole-küler), makro-düzey sebeplere (kültürel) kadar çeitli aç›klamalar üzerinde durulmu-tur (Lilienfeld ve ark. 2010). Her bir düzey bize önemli bir bilgi kayna¤› sa¤lamaktad›r.

Uzmanl›k alanlar›na göre psikologlar çal›malar›nda temel olarak bir veya bir-

kaç düzeyin insan üzerindeki davran››n› anlamaya çal›abilir. Ancak genel kabuledilen görü, davran››n tek bir düzeyde aç›klanamayaca¤› ve en do¤ru aç›klamaya birden fazla çözümleme düzeyinin kullan›lmas› ile ula›laca¤›d›r.

6 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T

Çözümleme düzeyi Örnek

Moleküler / nörolojik düzey

Kiilerin genetik yap›lar› ve/veya hormonaldüzeyleri onlar› depresyona yatk›n yapabilir.

Zihinsel düzey

Negatif düünceler depresyona yol açabilir.

‹kili ilikiler düzeyi

Mutsuz evlilikler depresyona sebep olabilir.

Tablo 1.1Çeitli çözümleme düzeyleri ve örnekler



PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹ VE TAR‹HÇES‹Psikolojinin bal› ba›na bir bilim dal› olarak kurulmas› 19. Yüzy›l ortalar›ndaolmutur. Fakat insan do¤as›yla ilgili düünceler psikoloji biliminden çok dahaeskidir. Psikolojinin kökenleri Antik Yunan filozoflar› ve Avrupa’daki önemlidüünürlere kadar uzanmaktad›r. (Schacter, Gilbert & Wegner, 2008)

Antik Yunan Filozoflar›Plato ve Aristo gibi düünürler psikoloji bilimi için çok kritik olan baz› sorular› ilkdefa sordular. Bu sorulardan baz›lar›na hâlâ tam bir cevap verilememektedir vebugün de psikologlar bu sorular› irdelemektedir. Bunlardan en önemlilerindenbirisi “‹nsanlar›n bilisel yetenekleri ve bilgileri do¤utan m› gelir, yoksa sonradanm› edinilir?” sorusudur. Plato baz› bilgilerin do¤utan geldi¤ini savunmaktad›r. Ör-

ne¤in her kültürde çocuklar seslerden kelime ve cümleler oluturulabilece¤ini an-lay›p özel bir e¤itim almadan ana dillerini ö¤renebilmektedir. Bu durumda Plato


Sosyal düzey

Kiilerin sosyal gruplar taraf›ndan d›lanmas›

depresyona sebep olabilir.

Kültürel düzey

Sosyal deste¤in az oldu¤u kültürlerde kiilerindepresyona girme ihtimali daha fazlad›r.

Resim 1.1

Kaynak: http://psychclassics.yorku.ca/



çocuklar›n dil ile ilgili bir bilgiyle do¤duklar›n› savunur. Öte yandan, Aristo’ya gö-re do¤du¤unda insan beyni “tabula rasa” yani bo bir levhad›r ve sonradan yaa-nan deneyimlerle ekillenir. Aristo’nun bak› aç›s›ndan dil ö¤renimi, çocu¤un de-

neyimleri çerçevesinde gelimektedir.Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen do¤utan geldi¤ine ya datamamen deneyimle olutu¤una pek ihtimal verilmemektedir. Ancak “‹nsanlar›nbilisel yetenekleri ve bilgileri do¤utan m› gelir, yoksa sonradan m› edinilir?” so-rusu günümüzde psikologlar›n tart›maya devam etti¤i ve cevaplarken Yunan filo-zoflar›n›n bak› aç›lar›ndan da faydaland›¤› bir sorudur.

Frans›z ve Alman Düünürler Psikolojinin temelini oluturan filozoflardan biri de 17. yüzy›lda yaam› olan Fran-s›z düünür René Descartes’t›r. Descartes’a göre beyin ve zihin birbirinden farkl›-d›r. Beyin somut maddeden olumaktad›r, zihin ise ruhani bir varl›kt›r. Beyin vezihnin birbirlerinden ayr› ancak etkileimde olduklar› fikrine dualizm (ikicilik)denmektedir.

Descartes’tan sonra beyin ve zihin hakk›nda düünülmeye devam edildi. Almandüünür Franz Joseph Gall, frenoloji (kafatas› bilimi) adl› bir teori ortaya att›. Fre-nolojiye göre beynin farkl› k›s›mlar› farkl› görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafata-s›n›n üzerindeki girinti ve ç›k›nt›lardan bir kiinin özellik ve yeteneklerini anlama-n›n mümkün oldu¤unu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü bilisel psikolojinin te-melini oluturur. Ancak frenolojinin bugün psikolojide bir geçerlili¤i kalmam›t›r.

Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 y›l›nda Psikoloji bilimini tan›mlarken “psikolo-

jinin uzun bir geçmii ama k›sa bir tarihi vard›r” demitir. Bu deyii aç›klay›n›z.

‹nsan do¤as› ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullan›lmas›19. yüzy›lda balam›t›r. Bu dönemde psikolojide çeitlidüünce okullar› etkiliolmutur.

Yap›salc›l›k 19. yüzy›l›n ortas›nda Almanya’da fizyoloji e¤itimi alan bilim insanlar› psikolojiyiçok etkilediler. Helmholtz’un kurba¤alarla yapt›¤› deney bu etkilerden biridir.Helmholtz, d›ar›dan gelen bir dürtünün beyinde alg›lanmas›n›n hemen olmad›-¤›n›, belli bir vakit ald›¤›n› gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat, psikolojininbir bilim olarak kurulmas› Wilhelm Wundt’un çal›malar› ile olmutur. 1879’da Le-ipzig Üniversitesi’nde ilk psikoloji laboratuar›n› açan Wundt, bilimsel psikolojininkurucusu say›lmaktad›r.

8 Psikolojiye Giri

SIRA S‹ZDE

2



Wundt’a göre psikoloji “bilinç” kavram›na odaklanmal›d›r. Bilinç, bir insan›ntüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklan›rken içgözlem metodunu benimsemitir. ‹çgözlem, bir kiinin kendi öznel deneyimlerine bak››anlam›na gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya çal››rken bir bütünü parçalar›naay›rarak incelemek gerekti¤ini savunmutur. Bu yakla›m Wundt’un ö¤rencisi olanEdward Titchener taraf›ndan bilincin yap›s›n› tan›mlamaya çal›t›klar›ndan ötürü“yap›salc›l›k” olarak adland›r›lm›t›r (Bernstein ve ark., 2006).

Wundt ile ayn› zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechnergibi di¤er Alman psikologlar da görme ve di¤er alg›lar üzerinde önemli çal›malar

yapmaktalard›.

Gestalt Wundt ile ayn› dönemde önemli çal›malar yapan baka bir Alman psikolog daHermann Ebbinghaus’tur. Ebbinghaus’a göre bilinç kadar incelenmesi gereken birdi¤er konu da ö¤renme ve haf›za gibi zihinsel süreçlerdir. Ebbinghaus’un çal›ma-lar›, bugün bile haf›za hakk›nda bildiklerimizin temelini oluturmaktad›r (Schacter,Gilbert, & Wegner, 2008).

1912’de Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler gibi di¤er Alman psiko-

loglar Wundt’un insan deneyimlerini ve bilincini parçalara bölerek inceleme fikrinekar› ç›km›lard›r. Almancada bütün anlam›na gelen Gestalt kelimesi bu psikolog-lar›n oluturdu¤u ak›m›n ismi olmutur. Gestalt ak›m›na göre, bir deneyimin bütünü,onun parçalar›n›n toplam›yla ayn› de¤ildir. Bilinci anlaman›n yolu, parçalar› de¤iltüm deneyimi bir bütün olarak çal›maktan geçmektedir. (Bernstein ve ark., 2006).

Psikanaliz Wundt Almanya’da bilinci arat›r›rken Sigmund Freud da Avusturya’da bilinçalt›-n› arat›rmaktayd›. Freud, bir t›p doktoru olarak tüm davran›lar›n ve ak›lsal sü-reçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayand›¤›na inanm›t›. Fakat, 1800’le-rin sonlar›nda, birkaç hastas›n›n etkisiyle fikrini de¤itirdi. Bu hastalar›n ortak

özelli¤i, hastal›k semptomlar›n› göstermelerine kar›n, hastal›klar›n›n hiçbir fizik-sel sebebinin olmamas›yd›. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüen Freud,


Resim 1.2

Wilhelm Wundt (1832-1920)

Kaynak: http://www.quintpub.com/display_detail.php3?psku=B2923



onlar›n hastal›klar›n›n sebeplerinin fizikselolmad›¤›n›, bilinçlerinden att›klar› prob-lemlerin hastal›klar› do¤urdu¤unu ileri sür-

dü (Feldman, 2010).Freud, bu görümelerden sonra, tümdavran›lar›n ve hatta ciddi zihinsel sorun-lar›n bile sebebinin tek oldu¤una kanaatgetirdi. Ona göre sebep, bilinçalt›m›zdakiçat›malard›. Elli y›la yak›n bir süre boyun-ca Freud çal›malar›n› ve fikirlerini psikanaliz ad› alt›nda toplad›. Psikanaliz, hembir kiilik teorisi, hem bir ak›l hastal›klar›teorisi, hem de bir seri tedavi yönteminiiçermektedir (Bernstein ve ark., 2006).

Freud’un teorisi geni laboratuar çal›malar› üzerine de¤il, s›n›rl› say›da vakaçal›mas› üzerine kurulmutur. Dolay›s›yla günümüzde tamamen bilimsel ve ge-çerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teoriyetemel oluturmutur.

‹levselcilik William James ve G. Stanley Hall Amerika’daki ilk psikoloji laboratuarlar›n› kur-mular ve psikolojiye yön vermilerdir. James hem Wundt’un hem de yap›salc›la-r›n yakla›mlar›n› reddetmitir. James’e göre bilinci kendi ba›na çal›amayacakparçalara bölmenin bir anlam› yoktur. Bunun yerine, Darwin’in evrim teorisine pa-

ralel olarak alg›lar›n, haf›zan›n, ya da di¤er ak›lsal süreçlerin insanlar›n ortamlar›-na adapte olmalar›n› nas›l kolaylat›rd›¤›na odaklanm›t›r. Bu ak›ma “ilevselcilik”denmektedir ve bu ak›m bilincin insanlar›n karar verme ve problem çözme gibibecerilerinde nas›l rol oynad›¤›n› anlamaya yönelmitir.

Davran›ç›l›k Davran›ç›l›k 1920-1960 aras›nda psikoloji bilimini domine etmi önemli bir ak›m-d›r. Bu ak›m Darwin’in fikirlerine dayan›r. 1900’lerden sonra Darwin’in evrim teorisi, psikologlar›, insanlar› anlamak için hayvanlar› incelemeye yöneltti. E¤er in-sanlar ve hayvanlar benzer ekillerde evrimletiyse o zaman insan davran›lar›n›anlamak için hayvanlarla çal›mak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikolog-lar, hayvanlar› gözlemleyerek ö¤renme, haf›za, problem çözme ve baka ak›lsalsüreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010).

Ayn› dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kayna¤›n›ngözlemlenebilen davran›lar oldu¤unu iddia etti. Watson’a göre, ne bilince ne debilinçalt›na odaklanmak anlaml›yd›. Önemli olan, gözlemlenebilen davran›laraodaklanmakt›. Watson, en önemli sürecin ö¤renme oldu¤unu, ve hem hayvanlar›nhem de insanlar›n ö¤renme sonucunda çevrelerine uyum sa¤layabildiklerini önesürmütür. B. F. Skinner da artlanmay› çal›arak davran›ç› ak›m›n bir baka ön-cüsü olmutur.

10 Psikolojiye Giri

Resim 1.3

Sigmund Freud (1856 – 1939)

Kaynak: http://www.freudfile.org/



Modern Psikoloji1960’larda bilgisayar teknolojisinin gelimesi ile beyindeki süreçlerin yeni teknolo-jilerle izlenmesi mümkün olmutur. Bu da davran›sal ak›m›n etkisini azaltm›t›r.

Bu ak›m›n yerini bilisel psikoloji alm›t›r. Bugün, özellikle teknolojik yenilikler sayesinde insan›n zihinsel süreçlerini bilimsel tarafs›zl›kla çal›mak mümkün halegelmitir. Sonuç olarak ana ak›m psikoloji hem davran›lar› hem de zihinsel süreç-leri arat›ran bir bilim dal› haline gelmitir.

Psikolojinin balang›c› Avrupa’da olsa da, çal›malar›n ilerlemesi ve h›zlanmas›19. Yüzy›l sonlar›nda ve 20. Yüzy›l balar›nda Amerika’ya göç eden bilimciler sa-

yesinde Amerika’da olmutur. Günümüzde halen psikologlar›n ço¤u Amerika’da-d›r (Feldman, 2010), ancak psikoloji h›zla evrensellemektedir.

Psikolojinin bir bilim dal› olarak gelimesindeki önemli kiiler ve olaylar hakk›ndaki bil-gilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonflash.html adre-

sinden daha detayl› olarak ulaabilirsiniz.

Psikolojinin bir bilim olarak gelimesinde rol alan isimlerin büyük ço¤unlu¤u beyaz, er-kek ve Kuzey Amerika veya Avrupal› bilim insanlar›d›r. Sizce bu durumun psikolojin çal›- ma alanlar› ve kuramlar› üzerinde bir etkisi olmu mudur? Aç›klay›n›z.

PS‹KOLOJ‹DE YAKLAIMLARekil 1.2’ye bak›n. Ne görüyorsunuz? E¤er beyaz k›sma odaklan›rsan›z figür olarakbir vazo, e¤er siyah k›sma odaklan›rsan›z figür olarak birbirine bakan iki yüz gö-rürsünüz. Yani ayn› objenin neresine odakland›¤›n›za göre, ne gördü¤ünüz de¤i-ebilir. Her ikisi de do¤ru alg›lard›r.

Psikolojide de bu ekilde ayn› davran›-› de¤iik bak› aç›lar›ndan çal›an yakla- ›mlar (perspektif) vard›r. Bu yakla›mlar,sadece sorulan sorular› de¤il, veri toplama

yöntemlerini de etkiler . Mesela, “sald›r-ganl›k” konusunu örnek alal›m. Biyolojik

yakla›m beyin ve sinir sisteminin sald›r-ganl›¤a etkisini incelerken davran›sal yak-la›mdan bir arat›rmac› çevreden gelenödül ve cezaland›rmalar›n sald›rganl›¤› art-t›r›p artt›rmad›¤› ile ilgilenebilir. Sosyokül-türel yakla›mdan bir arat›rmac›n›n temelilgisi ise kültürün sald›rganl›k üzerindekietkisi veya sald›rganl›k davran››n›n çeitlikültürlerde nas›l de¤iti¤i olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yakla-›m beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullan›rken davra-n›sal yakla›ma göre bir arat›rmada sadece görünen davran›lar veri olarakkullan›labilir.

Günümüzde psikolojide, bir önceki bölümde anlat›lm› olan yap›salc›l›k veyailevselcilik gibi düünce okullar› ortadan kaybolmu, yerini biyolojik, davran›sal,bilisel gibi çeitli yakla›mlara b›rakm›t›r (Bernstein ve ark., 2006). Aa¤›da mo-dern psikolojinin önemli yakla›mlar› özetlenmitir (Eysenck, M, 2009; Feldman,2010, Rathus, 2012).


‹ N T E R N E T

SIRA S‹ZDE

3

eki l 1.2

Figür-zemin yan›lsamalar› (Rubin figürü)

Psikolojide yakla›mlar birdavran››n veya zihinselsürecin ele al›n› eklinietkiler. Her bir yakla›mbireylerin neden belirli birbiçimde davrand›klar›nailikin farkl› aç›klamalargetirir. Çeitli yakla›mlarbir araya geldi¤inde birbütün olarak insan›anlamam›za katk›da

bulunurlar.



Biyolojik Yakla›mBiyolojik yakla›m, zihinsel süreçler ve davran›lar›n büyük oranda biyolojik sü-reçlerle belirlendi¤ini varsayar. Bu yakla›m, genetik faktörler, hormonlar ve beyin

gibi biyolojik ö¤elerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu ak›mdâhilindeki çal›malar, fiziksel de¤iimleri inceleyerek bunlar›n psikolojik olgular-la ba¤lant›lar›n› kurmaya çal››r.

Nörobilimsel Yakla›mNörobilim, insan davran›lar›n›n aç›klamalar›n› beyin, sinir sistemi ve biyolojik fak-törlerde arar. Özellikle gelimi teknolojiler sayesinde beynin ileyiinin incelene-bilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yakla›m›n yeri genilemektedir. Bi-

yolojik ve evrimsel perspektiflere yak›n duran bu yakla›m›n en belirgin oda¤›,davran›lar›n nörolojik temellerini arat›rmak üzerinedir.

Evrimsel Yakla›mPsikolojiye evrimsel yakla›m, Charles Darwin’in evrim teorisi üzerine kuruludur.Buna göre, insan ve hayvanlar›n günümüzde sergiledi¤i davran›lar, do¤al seleksi-

yonun bir sonucudur. Dolay›s›yla, kiileraras› ilikilerin dinamikleri, e seçimi, yar-d›m etme gibi olumlu davran›lar gibi birçok davran››n insanlar taraf›ndan göste-rilmesi evrimsel süreç boyunca yaananlar›n bir sonucu olarak aç›klanabilir.

Psikodinamik Yakla›mFreud’un psikanalizine dayanan bu yakla›m, insanlar›n kendi içlerindeki bilinçd›-› psikolojik çat›malar› üzerine yo¤unla›r. Freud’a göre, içsel mücadelelerin ço¤u

insanlar›n do¤al ihtiyaçlar›n›n peinden gitme iste¤iyle toplumsal kurallar aras›n-daki çat›madan kaynaklanmaktad›r. ‹nsan davran›lar› da, kiilerin kontrolü alt›n-da olmayan bu içsel çat›malar›n bir sonucu olarak gerçeklemektedir.

Davran›sal Yakla›mDavran›sal yakla›m, tamamen insanlar›n gözlenebilir hareketleriyle davran›lar›-na ve bunlar›n nas›l ö¤renildi¤ine yo¤unla›r. Watson ve Skinner’›n perspektifinedayanan bu yakla›m, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyensüreçlere de¤il objektif olarak gözlenebilen davran›lara odaklanmas›n› savunur.Bu yakla›m›n önemli bir yönü, davran›lar›n insanlar›n do¤utan getirdikleri özel-lik ve yap›lar›ndan do¤maktan ziyade çevre etkisiyle sonradan ö¤renildi¤ini vur-gulamas› ve bu nedenle ö¤renme süreçlerinin nas›l gerçekleti¤ini incelemesidir.

Bilisel Yakla›mBilisel yakla›m, yaln›zca gözlemlenebilir davran›lara odaklanan davran›sal yak-la›m›n tam aksine, insanlar›n zihinlerinde olup biten ve direkt olarak gözlemlene-meyen süreçlerle ilgilenir. Bu yakla›m, bilginin alg›lan› ve ileni süreçlerinindavran›lara olan etkisine yo¤unla›r. Bu süreçlerin ço¤u otomatik olarak ve bilinç-d››nda gerçeklemektedir. Bu yakla›m do¤rultusunda insanlar dünyay› alg›lay›-lar› bak›m›ndan bir bilgisayara benzetilebilir. D›ar›dan gelen bilgiler bilisel süreç-ten geçmek üzere alg›lanan girdiler; davran›larsa bu girdilerin ilenmesi sonucu

ortaya ç›kan ç›kt›lar olarak görülmektedir.

12 Psikolojiye Giri



‹nsanc›l Yakla›mBiyolojik, bilisel ve davran›sal yakla›mlardan farkl› olarak insanc›l yakla›m çer-çevesinde insan davran›lar› biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden ö¤re-

nilenlerin de¤il, her insan›n kendine has dünyay› alg›lay› ekliyle ilikilendirilir.Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un çal›malar›na dayanmaktad›r. Buperspektife göre, insanlar hayatlar›n›n ve davran›lar›n›n kontrolünü ellerinde tu-tar; herkes kendini gelitirmek ve potansiyeline erimek amac›yla hareket etmek-tedir. Tüm insanlar birbirlerinden farkl› oldu¤undan, bir kiinin davran›lar› ancako kiinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamland›r›labilir.

Sosyokültürel Yakla›mPsikolojide sosyokültürel yakla›m, sosyal ve kültürel etkilerin insan davran›lar›-na olan önemli etkisine yo¤unla›r. Bu yakla›ma göre, insan davran›lar›n› aç›k-larken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini de¤erlendirmek büyük önem ta›mak-

tad›r. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yan› s›ra, sosyokültürel etken-lerin insanlar›n tutum ve davran›lar›n›n olumas›nda etkili oldu¤u düüncesinedayan›r. Farkl› kültürlerde davran›lar›n farkl› anlamlar› olabildi¤inden, kiilerindavran›lar› incelenirken geldikleri kültürün hesaba kat›lmas› ve psikolojik ara-t›rmalar›n kültüre hassasiyet göstermesi gerekti¤i görüü, bu yakla›m›n temel ta-lar›n› oluturur.

EklektisizmGünümüzde psikologlar, önceki bölümde aç›kland›¤› gibi, insanlar›n düünce vedavran›lar›n› birçok farkl› yakla›mdan incelemekte ve aç›klamaya çal›maktad›r.Psikologlar çal›malar›n› yaln›zca tek yakla›mla s›n›rland›rmak zorunda de¤ildir.

Eklektisizm, insan davran›lar›n› aç›klarken birçok yakla›m› harmanlamak anlam›-na gelir. Örne¤in bir kiinin agresif davran›lar› aç›klanmaya çal››l›rken hem aile-de ö¤renilmi davran›lara, hem de kiinin yetiti¤i kültürdeki cinsiyet rollerinee¤ilerek davran›sal ve sosyokültürel yakla›mlar bir arada kullan›labilir. Eklekti-sizm sayesinde farkl› bak› aç›lar› birletirilerek daha kapsaml› ve gelimi kuram-lar üretilip arat›rmalar gerçekletirilebilmektedir.

PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIMA KONULARI VE D‹⁄ERB‹L‹MLERLE ‹L‹K‹S‹Psikologlar›n çal›ma konular› çok çeitlidir; sinir sistemi, duyular ve alg›lar, ö¤ren-me ve haf›za, zekâ, dil, düünce, geliim, kiilik, sosyal topluluklar içinde normaldavran›lar, psikolojik hastal›klar ve tedavi yöntemleri s›kl›kla çal››lan bal›klard›r.Bu kitapta bu konular›n birkaç›n› tan›yaca¤›z ve ayr›ca psikolojinin uygulama alan-lar› hakk›nda bilgi edinece¤iz.

Asl›nda insan› çal›an birçok bilim dal›n›n özünde, insan davran››n› anlama ça-bas› vard›r. Dolay›s›yla psikoloji bilimi, insan davran››n› çeitli yönlerden çal›anbiyoloji, t›p, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir çok temel ve sosyal bilim dal›yla yak›n-dan ilikilidir (Baymur, 1994).

Örne¤in sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birçok kesime alan›olan bilim dallar›d›r. Sosyoloji (toplumbilim), toplumsal yap›y› inceler. Toplumuoluturan bireyler ise psikolojinin arat›rma konusudur. Bireyler ve toplum birbi-rinden ba¤›ms›z parçalar olmad›¤›ndan, toplumsal yap›n›n ve bireylerin incelen-mesinde bu iki bilim dal› birbirlerinin bak› aç›s› ve arat›rmalar›n› çal›malar›na




entegre etmektedirler. Özellikle bireylerin toplum içindeki davran›lar›n› inceleyensosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesiimiyle oluan bir alt dald›r.

‹nsan bedeni ve sinir sisteminin insan›n davran›lar›na olan etkisi hem t›pç›-

lar›n hem de psikologlar›n ortak konusudur. Zaten zihinsel hastal›klar› tedavietmede bir t›p uzman› olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte çal›abil-mektedir. Ayr›ca nöropsikologlar›n ve bilisel psikologlar›n çal›malar› yalan-ma ve beyindeki hasarlar›n insanlar›n alg›lar›n› ve zihinsel yeteneklerini nas›letkiledi¤ini göstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara göre hastalara tavsiyeler

vermektedirler.Ekonomistler çeitli insan davran›lar›n› ekonomik ba¤lamlarda anlamaya

çal››rlar. Mesela s›kl›kla çal›t›klar› “karar verme süreçleri” sosyal ve bilisel psi-koloji alanlar›ndaki birçok çal›ma ve teoriden faydalanmaktad›r. Öyle ki 2002

y›l›nda Daniel Kahneman ad›ndaki psikolog, ekonomi alan›nda Nobel ödülükazanm›t›r.

Psikoloji arat›rmalar›n›n temelinde istatistik bilimi vard›r. Yukar›da bahsedildi-¤i gibi psikologlar, hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluturmak için insanlar-dan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanmas› için çeitli istatis-tiksel yöntemler kullan›l›r. Ayn› zamanda insan davran››n›n karma›kl›¤›n› çözmegereklili¤i, çeitli istatistiksel analizlerin kurgulanmas›na da f›rsat vermitir. Dolay›-s›yla psikoloji, matematik ve istatistikle de yak›n iliki içindedir.

Psikolojinin Alt Dallar›Psikologlar, insan zihni ve davran›lar›n›n birçok yan›na odaklanabilirler. Bu fark-l› odaklar, psikolojinin alt dallar›n› oluturmaktad›r. Aa¤›da psikolojinin çeitli altdallar›na ve bu alt dallar›n belli bal› ilgi alanlar›na k›saca de¤inece¤iz.

Biyolojik PsikolojiBiyolojik psikoloji ya da di¤er bir ad›yla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojiksüreçler, hormonal sistemler ve beynin ileyiini, davran›lar ve zihinsel süreçleriaç›klamakta kullanan alt dald›r. Özellikle genetik faktörlerin kiilik ve davran›la-r›m›zla olan ba¤lant›s›, organlar›m›z›n stresle baa ç›kmadaki rolü gibi konular,biyolojik psikologlar›n ilgi alan›na girer. Biyolojik psikologlar bu konular üzerin-de çal››rken ileri teknoloji ürünü tarama cihazlar› gibi cihazlar kullanarak insanbeynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel süreçler aras›nda ba¤lant›lar kurma-

ya çal››r.

Bilisel PsikolojiBilisel psikologlar, alg›lama, ö¤renme, haf›za, zekâ, bilinç gibi zihinsel süreçler ve yetilerle ilgilenir. Bu alanda çal›an psikologlar›n yo¤unlat›klar› ilginç konu-lardan biri de insanlar›n çevrelerindeki bilgileri alg›larken birtak›m yan›lsamalar

yaamalar›d›r. Örne¤in, illüzyon içeren resimlere bakt›¤›m›zda, her seferinde ay-n› resme bak›yor olmam›za ra¤men ayn› görüntüyü alg›lamayabiliyoruz. Bu dabeynimizin alg›lama esnas›nda uyaranlar› nas›l zihinsel olarak de¤itirebildi¤ineiaret eder. Bilisel psikologlar, gözle görülemeyen zihinsel süreçleri, gözlemle-nebilen tepki ve davran›lar üzerinden anlamaya çal››rlar. Örne¤in, bir kiininkendisine yöneltilen bir soruyu duymas›yla yan›t vermesi aras›nda gerçekleen vedirekt olarak gözlemlenemeyen bilisel süreçler, bilisel psikologlar›n arat›rma

konular›na dâhildir.

14 Psikolojiye Giri



Geliimsel PsikolojiGeliimsel psikologlar insanlar›n zihinsel süreç ve davran›lar›n›n hayat boyu nas›lde¤iti¤ini inceler. Do¤umdan ileri yalara kadar insanlar›n zihinsel yetilerinin

hangi sebeplerle, ne ekilde de¤iti¤ini ve bu de¤iimlerin nas›l sonuçlara yol aç-t›¤›n› anlamaya çal››rlar. Bu alandaki çal›malar, ba¤lanma, çocuk bak›m›, ergen-lik dönemindeki de¤iimlerden, ileri yalarda haf›zadaki de¤iimler ve yal› bak›-m›na kadar geni bir konu skalas›n› kapsar ve bu çal›malardan edinilen sonuçlarbirçok alandaki uygulamalarda kullan›labilir. Geliimsel psikologlar özellikle ço-cukluk dönemi ve bu dönemdeki deneyimlerin kiinin erikin hayat›na etkileri ileilgilenirler. Örne¤in, geliimsel psikologlar, bebeklik döneminde anne ile çocukaras›ndaki ba¤lanman›n, çocu¤un erikin olduktan sonraki ilikilerine nas›l yans›-d›¤› gibi konularda sorular sorar ve arat›rmalar yapar.

Kiilik Psikolojisi

Kiilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ay›ran kiilik özellikleri üzerine yo¤unla›r.Kiilik psikologlar›, insanlar›n karakter özelliklerini anlayabilmek için çeitli kiiliktestleri gelitirir. Bu testler, her bir bireyin d›adönüklük, yenili¤e aç›kl›k, duygu-sall›k gibi birçok kiilik özelli¤ine ne düzeyde sahip oldu¤unun anla›lmas›n› sa¤-lar. Bu sayede, bu kiilik özelliklerinin bakalar›na önyarg›yla yaklama, stresle baedebilme, depresyon riski gibi pek çok konuyla ilikisini incelerler. Kiileraras›farkl›l›klara yo¤unlaan psikologlar, zekâ üzerine de çal›malar yapmaktad›r. Pozi-tif psikoloji alan›yla ilgilenen kiilik psikologlar› da özellikle insanlar›n iyimserlik

ve mutlulu¤a ulaabilmelerini sa¤layan özelliklerin neler oldu¤unu arat›rmaktad›r(Snyder & Lopez, 2009).

Klinik PsikolojiKlinik psikologlar, zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve tedavileri üzerine arat›rma-lar yapar ve hastalara sorunlar›n›n üstesinden gelmelerinde yard›mc› olur. Depres-

yondan izofreniye kadar birçok sorun ve hastal›¤›n genetik ve çevresel faktörler-le ilikisinin arat›r›lmas›, en etkili tedavi yöntemlerinin gelitirilmesinde kullan›l-maktad›r.

E¤itim PsikolojisiE¤itim psikolojisi, psikolojinin ö¤retme ve ö¤renme süreçleri üzerine yo¤unlaanalt dal›d›r. E¤itim psikologlar›, özellikle ö¤retim tekniklerinin gelitirilmesi, okulterk oranlar›n›n düürülmesi, ö¤renimin en etkili ekilde gerçeklemesi gibi önem-

li uygulamalar› olan konular üzerinde çal››r. Ayr›ca IQ ölçümü, ö¤rencilerdeki ö¤-renim güçlüklerinin tespit edilmesi ve ö¤rencilerin okuldaki memnuniyetlerinin ar-t›r›lmas›yla ilgili çal›malar yapar.

Sosyal PsikolojiSosyal psikoloji, insanlar›n birbirlerini nas›l etkilediklerini, birbirleriyle olan iliki-leri ve grup içindeki davran›lar›n› inceler. Sosyal psikologlar›n ilgilendi¤i konulargruplar›n insanlar›n tutum ve davran›lar›na etkisinden, önyarg›, kiileraras› iliki-ler ve iknaya kadar uzan›r. Örne¤in ikna üzerine çal›an sosyal psikologlar, siga-ray› b›rakma gibi konularda insanlar üzerinde en etkili olacak mesajlar ve kampan-

ya ekilleri üzerine arat›rmalar yapabilirler. Gruplar aras› ilikilerle ilgilenen sosyal psikologlar ise insanlar›n aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi gruplar›ndavran›lar›n› ve bakalar›na yakla›mlar›n› nas›l etkiledi¤ini arat›rabilirler.




Kültürel PsikolojiKültürel psikoloji, kültürün insanlar› nas›l ekillendirdi¤iyle düünce ve davran›-lar›na nas›l yans›d›¤›n› ele al›r. Farkl› kültürlerdeki yaay› ekilleri, normlar ve ge-

lenekler, insanlar›n psikolojik süreçleri yaay››n› farkl›lat›rmakta ve davran›lar›-na yans›maktad›r. Kültürel psikolojinin ortaya ç›k››yla kültür ve psikoloji ilikisiönemsenmeye balanm›, Amerika ve Avrupa kültürlerinden farkl› kültürlerde ye-tien insanlar›n psikolojik olgular› üzerine çal››lmaya balanm›t›r.

Endüstri ve Örgüt PsikolojisiEndüstri ve örgüt psikologlar› insanlar› i ortam›nda inceler. Liderlik, verim, per-formans, iten al›nan tatmin, motivasyon, ekip çal›mas› gibi konularda arat›rma-lar yürütür. ‹yerleri, endüstri ve örgüt psikologlar›n›n çal›malar›ndan performans

ve verimi art›rma, çal›anlar›na etkili e¤itimler verme ve çal›an memnuniyetini ar-t›rma gibi birçok alanda yararlanmaktad›r.

NöropsikolojiNöropsikoloji, beyin ve davran› ilikisine yo¤unlaarak beynin ve genel olarak si-nir sisteminin insan davran››nda rolünü arat›r›r. Çeitli kaza ya da hastal›klar› so-nucu beyinlerinin belirli k›s›mlar› hasar gören bireyler üzerine çal›an nöropsiko-loglar, rehabilitasyon programlar›n›n oluturulmas› ve uygulanmas› ile de ilgilenir.

Kantitatif Psikoloji/PsikometriKantitatif psikoloji, ölçümleme, arat›rma dizayn› ve istatistiksel analiz gibi konu-lara yo¤unla›r. ‹nsan özelliklerinin ölçülebilmesi için çeitli metotlar›n gelitirilme-

si, psikolojik süreçlerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konu-lar, kantitatif psikologlar›n ilgi alan›na girer. Kantitatif psikologlar yeni ve etkinarat›rma metotlar› gelitirilmesi üzerine de çal››rlar.

Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›Psikolojinin uyguland›¤› alanlar aras›nda psikolojik dan›manl›k, adalet, sa¤l›k gi-bi alanlar say›labilir. Psikolojik dan›manl›k, klinik psikolojiye yak›n bir alan olupinsanlarla terapi çerçevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alan›nda çal›an psikolog-lar, adli süreçlerin psikolojik yönüyle ilgilenir. Bu alanda çal›an psikologlar özel-likle suç davran›lar›, suçlu psikolojisi ve suç arat›rmalar› üzerine yo¤unla›r. Hü-kümlü ve cezaevi çal›anlar›n›n psikolojilerine yo¤unla›r, dava süreçleri üzerineçal›abilirler. Sa¤l›k psikologlar› ise toplum sa¤l›¤›n› desteklemek ve sa¤l›ks›z dav-ran›lar›n azalt›lmas›n› sa¤lamak üzerine çal››r. Zararl› madde kullan›m›n›n azalt›l-mas›ndan, düzenli sa¤l›k kontrollerinin art›r›lmas› ve kanser, kalp krizi gibi sa¤l›kriskleriyle mücadeleye kadar, toplum sa¤l›¤›yla ilgili çeitli konular sa¤l›k psiko-loglar›n›n ilgi alan›ndad›r.

Klinik psikolog ve psikiyatristlerin e¤itimlerindeki ve çal›ma alanlar›ndaki faklar nelerdir?

16 Psikolojiye Giri

SIRA S‹ZDE 4



Türk Psikologlar Derne¤i web sitesine bu linkten ulaabilirsiniz.http://www.psikolog.org.tr/

Psikolojinin alt dallar› ile çeitli yakla›mlar› nas›l ilikilendirebilirsiniz? Örnek vererek aç›klay›n.

PS‹KOLOGLAR NE ‹ YAPAR?Psikoloji üzerine lisans derecesi alan psikologlar, psikolojinin alt dallar›ndan birin-de yüksek lisanslar›n› tamamlayarak bu alanda uzmanlaabilir. Psikoloji, birçok altdal› olan bir alan oldu¤undan, psikologlar dan›manl›ktan e¤itime ve insan kay-naklar›na kadar pek çok farkl› i alan›nda çal›abilmektedir. Birçok psikolog, kari-

yerlerini doktora dereceleriyle devam ettirerek akademisyen olarak üniversitelerdeçal›makta veya arat›rma irketleri ve sivil toplum kurulular›nda arat›rmac›l›k

yapmaktad›r. Kariyerlerine i hayat›nda devam etmeyi seçen psikologlar ise pekçok özel irket ve devlet kurumunda farkl› alanlarda i bulabilmektedir.

Doktora Dereceleri (Amerika) %Klinik 47Klinik/Nöropsikoloji 3Psikolojik dan›man 7Sa¤l›k 1Nörobilim/fizyoloji 3Okul veya E¤itim 8Bilisel 3Geliim 5Deneysel 1Endüstri-Örgüt 4Sosyal 4Di¤er uygulamal› alanlar 5Di¤er arat›rma alanlar› 9

Yüksek Lisans Dereceleri (Türkiye) %Klinik 44Sosyal 12

Geliim 10Deneysel 6Endüstri-Örgüt 5Psikolojik Dan›manl›k 5Di¤er 18


Tablo 1.2Türkiye ve Amerika’da Psikolojinin alt

dallar›ndan al›nan yüksek lisans derecelerinin da¤›l›m›

Not: Türkiye’de her alanda doktora program› olmad›¤› için yüksek lisans dereceleri esas al›nm›t›r. (Sümer, M›s›rl›soy, Helvac›, 2011)

Not: Amerika’da 2001 y›l›ndaki istatistiklere göre,yeni doktora derecesi alm› psikologlar›n %70’i klinik psikoloji, klinik, dan›manl›k, sa¤l›k ve okul gibi “sa¤l›k hizmeti” sa¤layan alt alanlardan mezun olmutur. http://www.apa.org/workforce/snapshots/2004/subfield.aspx

‹ N T E R N E T

SIRA S‹ZDE

5



Örne¤in; Klinik psikologlar, sa¤l›k merkezlerinde insanlar›n zorlu hayat olayla-r›n› atlatmas›, depresyon, anksiyete gibi sorunlar›ndan uzaklaarak ruhsal sa¤l›kla-r›na kavumas›na yard›mc› olurlar. Klinik psikoloji alan›nda uygulama yapabilmek

için psikologlar›n yüksek lisans derecesi almas› gerekmektedir.E¤itim psikologlar›, okul ortamlar›nda çal›arak hem ö¤retmenlere ö¤retim teknik-leri konusunda destek ve e¤itim verebilir hem de ö¤renme güçlü¤ü çeken ö¤rencile-re yard›mc› olabilirler. Akademik ölçme ve de¤erlendirme teknikleri kullan›rlar.

Endüstri ve örgüt psikologlar›, özel irketler, devlet kurumlar› veya sivil toplumkuruluu gibi çeitli organizasyonlara dan›manl›k verebilir; irketlerin insan kay-naklar› departmanlar›nda çal›abilir.

Adli psikologlar, suçlulara yönelik tedavi ve davran› de¤iimi programlar›n›ntasarlan›p uygulamaya konmas›, hem yükümlüler hem de cezaevi çal›anlar› içinpsikolojik destek programlar› oluturulmas› gibi ilerde çal›abilir; dava süreçlerin-de dan›manl›k sa¤layabilirler.

Türkiye’de 2011 akademik y›l› itibariyle 66 üniversitede Psikoloji bölümü var-d›r ve toplam 13.000 psikoloji bölümü mezunu vard›r. Mezunlar›n % 61’i psikoloji

ile ilgili bir alanda çal›maktad›r. (Sümer, M›s›rl›soy, & Helvac›, 2011).

18 Psikolojiye Giri

Çal›ma Alan› Faaliyet

ÜniversitelerÖ¤retim ve arat›rma, ço¤unlukla farkl› disiplinlerdenarat›rmac›larla ibirli¤i içinde

Ruh sa¤l›¤› merkezleri (hastaneler,klinikler, dan›manl›k merkezleri)

Çocuklar ve yetikinler için ölçümleme ve tedavi

Özel iyerleri (bireysel veya bir gruppsikolog olarak)

Çocuklar ve yetikinler için ölçümleme ve tedavi; iyerlerive di¤er organizasyonlar için dan›manl›k

‹yerleri, devlet kurumlar› veorganizasyonlar

Çal›an adaylar›na test uygulanmas›; çal›anmemnuniyetinin ölçülmesi; çat›malar› tespit etme veçözme; liderlik becerilerini gelitirme; stress yönetimi vedi¤er çal›an geliim programlar› sunmak; üretkenli¤imaksimize edecek ve kazalar› önleyecek ekipmantasar›m›n› sa¤lamak

Okullar (özel e¤itim okullar› da dahil)

Zihinsel becerileri ve di¤er özellikleri ölçümlemek;problemli çocuklar› tespit etmek; ailelerle görümek;akademik performans› art›racak programlar tasarlamak ve uygulamak

Di¤er

Cezaevindeki mahkumlara e¤itim vermek; özelkurumlarda arat›rma yapmak; e¤itim, arat›rma ve sosyal

politikalar alan›nda kanun yap›c›lara dan›manl›k vermek;arat›rma fonlar›n› yönetmek; askeri personelin etkili¤iüzerine arat›rma yapmak

Tablo 1.3Psikologlar›n Tipik Çal›ma Alanlar› ve Faaliyetleri

Kaynak: Bernstein ve ark., 2006, s. 9

Psikolojinin lisans program olarak ra¤bet görmesinin önemli nedenlerinden biri olarak psikologlar›n birçok farkl› ve ilginç alanda ve iyi kazanç sa¤layabilen ilerde çal›abilmesi say›labilir (Goldstein, 2010; Dillow & Hoffman, 2008). Psikoloji dersleri ayr›ca t›p, hukuk,iletme gibi farkl› alanlarda e¤itimlerine devam etmek isteyen ö¤renciler için de iyi bir temel sa¤lamaktad›r.



Amerika’da Psikoloji derecesi al›p ilginç ilerde çal›an kiilerin anlatt›klar›n› okumak isterseniz, http://www.apa.org/science/resources/careers/index.aspx adresine göz ata-bilirsiniz.

PS‹KOLOJ‹DE ÖNEML‹ SORUNLAR VE TARTIMALAR‹nsan davran››n› anlamaya çal››rken psikoloji biliminin ilk günlerinden beri psi-kologlar›n çözümlemeye çal›t›¤› çeitli sorunlar vard›r. Bu sorunlar üzerine yap›-

lan tart›malar asl›nda bilim insanlar›n›n bu sorunlara bak› yönünü belirlemekte-dir. Bugün gelinen noktada arat›rmac›lar bu tart›malar›n tek cevab› olmad›¤›n›n,asl›nda tart›malarda savunulan her iki görüün de önemli oldu¤unu ve insanlar›ndavran› ve zihin süreçlerini anlamada faydal› olaca¤› konusunda hemfikirdirler.Dolay›s›yla insan davran››n› anlatan bu görüler asl›nda birbirilerine rakip olarakde¤il, bir düzlemin iki ucu olarak de¤erlendirilir. Arat›rmac›lar›n yakla›mlar› budüzlemin üzerinde herhangi bir yere düebilir; yani her bir yakla›m, özünde heriki uçtaki görüten de bir miktar bar›nd›rabilece¤i gibi bir tarafa daha yak›nda ola-bilir (Lilienfeld, Lynni Namy & Woolf, 2010; Feldman, 2010).

Aa¤›da psikologlar›n üzerinde tart›t›¤› 3 sorun özetlenmektedir.

1. Sorun: Do¤a - Çevre Tart›mas› (Nature vs. NurtureControversy)Kiilerin davran›lar›n›n ne kadar› kal›tsal ve yap›sal etkenlerden (do¤a), ne kada-r› ise çevresel etkenlerden (çevre) kaynaklanmaktad›r? Do¤ac›lar kal›t›m›n rolünü

vurgularken çevreciler aile içi tutumlar, çocuk yetitirme uygulamalar›, sosyoeko-nomik statü vb. gibi sosyal kültürel ve sosyolojik etkenlerin belirleyici oldu¤unusavunmaktad›r.

Arat›rmac›lar›n bu tart›man›n hangi taraf›nda yer ald›¤› biraz da hangi yakla-›ma daha yak›n olduklar›na ba¤l›d›r. Mesela nörobilim yakla›m›na yak›n çal›angeliim psikologlar› geliimde kal›t›m›n rolü üzerinde dururken davran› yakla›-m›na yak›n çal›an geliim psikologlar› için aile veya okul gibi çevresel etkenlerdaha aç›klay›c› olabilir (Lilienfeld ve ark., 2010).


eki l 1.3

Bilisel %3

Geliim %7

Endüstri-Örgüt%8

Adli %3Sosyal %2

Özel e¤itim %22

Klinik %18

Psikolojik Dan›manl›k

%13

Di¤er psikoloji%11

Di¤er psikolojid››nda %13 2011 y›l›

istatistiklerine göre Türkiye’de lisans derecesinden sonra ö¤rencilerin çal›ma alanlar› (Sümer, M›s›rl›soy,& Helvac›, 2011).

‹ N T E R N E T



2. Sorun: Davran›lar›n Sebepleri Bilinçli Mi Bilinçd››M›d›r?‹kinci önemli tart›ma davran›lar›n sebeplerinin bilinçli mi bilinçd›› m› oldu¤u-

dur. Herhangi bir davran››n ne kadar›n› kiinin fark›nda oldu¤u, ne kadar›n› isebilinçalt› süreçler belirler? Mesela psikodinamik yakla›m› benimseyen klinik psi-kologlar, zihinsel hastal›klar›n kökeninde bilinçalt› sebepler arar. Bilisel yakla›m›belirleyen klinik psikologlar ise kiilerin kal›plam› düünce sistemlerinin zihinselhastal›klara olan etkisini arat›rmaktad›r. Günümüzde çok önem kazanmakta olansosyal-bilisel yakla›m, kiilerin herhangi bir anda maruz kald›klar› çok miktardauyaranla ancak hem otomatiklemi bilinçalt› süreçlerle hem de ayn› zamanda da-ha fazla dikkat ve çaba gerektiren bilinçli süreçlerle ortak bir ekilde ba edebildi-¤ini öngörmektedir (Bargh & Williams, 2006).

3. Sorun: Bireysel Farkl›l›klar - Evrensel Kurallar Üçüncü bir tart›ma, kiilerin davran›lar›n›n ne kadar›n›n kendilerine has, özel va-s›flar›ndan dolay›, ne kadar›n›n ise içlerinde yaad›klar› toplum ve kültürün sonu-cu oldu¤u üzerinedir. Hatta bu tart›man›n bir ucundaki evrimsel psikologlar, dav-ran››n tamamen kiinin “insan türü”ne ait olmas›ndan dolay› gerçekleti¤ini vedolay›s› ile evrensel oldu¤unu savunmaktad›r. Özellikle nörobilim yakla›m›n› be-nimsemi arat›rmac›lar için evrensel kurallar geçerlidir. Onlar mesela beynin ile-

yiini arat›r›rken kiinin hangi kültürden geldi¤i ile ilgilenmezler. Zaten onlara gö-re bu kiisel fark temel mekanizmalarda bir fark da yaratmaz. Buna kar›l›k insan-c›l yakla›m› benimseyen kiilik psikologlar› bireyleri di¤erlerinden farkl› k›lanözellikleri belirlemek üzerine çal›malar yapmaktad›r (Feldman, 2010).

Bu üç temel tart›ma günümüzde hâlâ süregelmektedir. Bu kitapta okuyaca¤›-

n›z ünitelerde de¤iik arat›rmac›lar›n bu tart›malar›n hangi taraf›nda yer alarakçal›malar›n› yapt›klar›n› görebileceksiniz.

20 Psikolojiye Giri




Psikoloji bilimini tan›mlamak.Psikoloji insan davran››n› ve zihinsel süreçleriniinceleyen bir bilim dal›d›r. Ölçülebilen her dav-ran› ve motivasyon, düünme, anlama gibi içselolgular psikoloji biliminin çal›ma konusudur.‹nsan› anlamaya çal›mak sadece psikologlaraözgü bir çaba de¤ildir. Ancak psikoloji bir bilimdal›d›r. ‹nsan davran››n› anlamaya çal››rken fi-zik, biyoloji gibi do¤a bilimleri taraf›ndan da kul-lan›lan bilimsel yöntemleri kullan›r. Psikolojiyibu dallardan ay›rt eden kulland›¤› yöntem de¤il,çal›t›¤› konudur; do¤a bilimleri do¤a olaylar›n›incelerken sosyal bilimler insan› ve sosyal toplu-luklar› inceler. Ancak do¤a bilimleri de sosyal bi-limler de ampirik verilere dayal› sistematik ara-t›rmalar yaparak nesnel, do¤rulanabilir ve genel-lenebilir sonuçlara ulamaya çal››r.

Bilimsel yöntemin özelliklerini aç›klamak.Bilimsel yöntem as›l olarak bir soru sorma ve bil-giye ulama yöntemidir. Ancak bilimsel yönte-min önceden belirlenmi, sistematik bir yap›s›

vard›r. Sezgiyle veya kal›plam› bilgilere görede¤il deneyimlerle ölçülebilen, ampirik verileredayal›d›r. Bilim insanlar›n›n bu verilere yakla›m›

nesneldir; kendi sübjektif beklenti veya yarg›lar›-n› göz önünde bulundurmazlar. Ampirik veri top-lanarak test edilemeyen sorular bilimin konusude¤ildir. Bilimsel yöntemle ula›lan sonuçlar, herzaman tekrar s›nanabilir ve yeni bulgular eli¤in-de yanl›lanabilir. Dolay›s›yla bilimsel bilgi geçi-cidir. Son olarak bilimsel yöntem genellenebilirbilgilere ula›r. Bir bilim dal› olarak psikoloji bi-reysel aç›klamalar yapmaz, ço¤unluklar› anlama-

ya çal››r. Sosyal bilimlerde bu yöntemle eldeedilen bilgiler birleerek insan davran››n› veyasosyal olgular› anlatan kuramlar hâline gelir.

Psikoloji biliminin tarihsel geliimini özetlemek.‹nsan do¤as›yla ilgili sorular antik Yunan filozof-lar›na kadar uzanmaktad›r. Ancak bir bilim dal›olarak psikolojinin balang›c› 19. yüzy›l›n bala-r›na denk gelmektedir. Psikolojinin tarihçesindeçeitli düünce okullar› etkili olmutur. Bu dü-ünce okullar›n›n ba›nda yap›salc›l›k, ilevselci-lik ve davran›ç›l›k gelmektedir. Yap›salc›l›k birolguyu anlamak için öncelikle yap›s›n› yani onumeydana getiren parçalar› anlamak gerekti¤ini;ilevselcilik ise bu olgular›n görevlerini ve insandavran››ndaki rollerini anlamak gerekti¤ini önesürmütür. Davran›ç›l›k ise insan› anlamak için

sadece görülebilen davran›lara odaklanm›t›r. Ancak günümüzde, özellikle gelien teknolojile-rin de sayesinde, görünen davran›lar kadar bi-linç, düünme gibi zihinsel süreçlerde bilimselolarak çal››labilmektedir. Modern psikolojide,bu düünce okullar› yerlerini çeitli yakla›mlara(perspektif) b›rakm›t›r.

‹nsan davran››n› anlamada psikologlar tara- f›ndan kullan›lm› çeitli yakla›mlar› tan›m- lamak.Psikolojide yakla›mlar bir davran››n veya zihin-sel sürecin ele al›n› eklini etkiler. Her bir yak-la›m bireylerin neden belirli bir biçimde davran-d›klar›na ilikin farkl› aç›klamalar getirir. Yakla-›mlar sorulan sorular kadar, kullan›lan metotlar›da etkiler. Günümüzde s›kl›kla kullan›lmaktaolan yakla›mlar; biyolojik yakla›m, nörobilim-sel yakla›m, evrimsel yakla›m, psikodinamik

yakla›m, davran›sal yakla›m, bilisel yakla›m,insanc›l yakla›m, ve sosyokültürel yakla›md›r.Örne¤in evrimsel yakla›m, davran›› insan türü-nün evrimsel geliimi ile aç›klamaktayken bili-sel yakla›m davran›› insan beynindeki süreçle-rin sonuçlar› olarak ele al›r. ‹nsan davran›› gibi

karma›k bir olgu birkaç yakla›m›n bir araya gel-mesi ile daha iyi anla›l›r. Birkaç yakla›m›n har-manlanarak kullan›lmas›na eklektisizim denir.

Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›rt etmek.Psikologlar insan zihni ve davran›lar›n›n de¤i-ik yanlar›na odaklanabilir. Bu farkl› odaklar psi-kolojinin alt dallar›n› oluturmaktad›r. De¤iik altdallarda uzmanlam› kiiler yukar›da say›lm›olan de¤iik yakla›mlara sahip olabilirler. Örne-¤in hem zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve teda-

vileri üzerine çal›an klinik psikologlar, hem de

beyin hasarlar›n›n insan davran››na etkisini ara-t›ran nöropsikologlar nörolojik bir yakla›ma sa-hip olabilirler. Ayn› zamanda kimi klinik psiko-loglar sadece bilisel veya psikodinamik bir yak-la›mla da arat›rma yap›yor olabilirler.Psikolojinin alt dallar› ayr›ca temel bilim veya uy-gulamal› alt dallar olarak da gruplanabilir. Temelbilim dallar›n›n amac› daha çok insan davran››n›aç›klayan, genel kabul edilebilir bir bilgi taban›oluturmakt›r. Uygulamal› dallar›n amac› ise te-mel bilimin oluturmu oldu¤u bilgi taban›n› bi-reylerin ve topluluklar›n sorunlar›n› çözmektir.

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç

4A M A Ç

5A M A Ç



22 Psikolojiye Giri

1. Birinci kolondaki görevleri, ikinci kolonda yer alanpsikolojin alt dallar› ile eletirin.

a. 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-eb. 1-e, 2-b, 3-c, 4-d, 5-ac. 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-ad. 1-c, 2-b, 3-a, 4-e, 5-de. 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-e

2. Psikoloji’nin tan›m› için aa¤›dakilerden hangisi enuygundur?

a. Psikoloji insan›n görünen davran›lar›n› inceler

b. Psikoloji insan›n zihinsel süreçlerini incelerc. Psikoloji insan›n tüm ölçülebilen davran›lar›n› ve zihinsel süreçlerini inceler

d. Psikoloji insan›n duygular›n› incelere. Psikoloji insan›n düüncelerini inceler

3. Aa¤›dakilerden hangisi bilimin hedeflerinden biriside¤ildir?

a. Betimlemeb. Aç›klamac. Tahmin etme

d. Problem çözmee. Yorum yapma

4. Aa¤›dakilerden hangisi bilimin özelliklerinden de-¤ildir?

a. Sistematik olmakb. Yanl› olmakc. Nesnel olmakd. Ampirik olmake. Genellenebilir olmak

5. Aa¤›dakilerden hangisi sosyal düzeyde bir çözüm-lemeye örnektir?

a. Reklamlar insanlar›n sat›n alma davran››n› etki-leyen etkin ikna yöntemleridir.

b. Amigdala beyinde duygusal tepkilerin oluma-s›nda rol alan bir bölümüdür.

c. Bireysel toplumlarda yetien çocuklar›n kendi-lerine güvenleri daha yüksektir.

d. Klasik koullanma etkin bir ö¤renme yöntemidir.e. Empati elerin mutluluk düzeyini artt›r›r.

6. Aa¤›daki bilim adamlar›ndan hangisinin çal›malar›ile psikoloji bir bilim olarak tan›mlanmaya balanm›t›r?

a. Freudb. Wertheimer

c. Wundtd. amese. Watson

7. ‹nsan›n dünyay› alg›lay››n› bir bilgisayara benzeten ve sadece gözlemlenebilen davran›lar› de¤il, zihinselsüreçleri de çal›an psikoloji yakla›m› aa¤›dakilerdenhangisidir?

a. Biyolojik yakla›mb. Davran›sal yakla›mc. Evrimsel yakla›m

d. Psikodinamik yakla›me. Bilisel yakla›m.

8. Psikodinamik yakla›m aa¤›dakilerden hangisinegöre insan davran››n› anlamaya çal››r?

a. Do¤al seleksiyonb. Beynin kimyas›c. Bilinçalt› süreçlerd. Kültüre. Ö¤renilen davran›lar

Kendimizi S›nayal›m

1. Zihinsel ve davran›salrahats›zl›klar›ntan›mlanmas›nda vetedavisinde rol al›rlar.Ancak ilaç verme yetkileriyoktur.

a. Psikometri /Kantitatif Psikoloji

2. ‹nsan davran›lar›n› iortam›nda inceler.Performans ve verimiart›rma, çal›an

memnuniyeti, liderlik,motivasyon gibi birçok alanda çal››rlar.

b. Geliim Psikolojisi

3. Do¤umdan ölüme kadarkiilerin tüm geliiminiçal››rlar.

c. Klinik Psikoloji

4. Grup içinde bireyindavran›lar›n› inceler.

d. Endüstri ve ÖrgütPsikolojisi

5. Kiilik özelliklerinin ölçmeve de¤erlendirmesindekullan›lacak testler gelitirir

ve uygularlar.

e. Sosyal Psikoloji




9. Aa¤›daki ifadelerden hangisi psikolojideki yakla-

›mlar›n bilimdeki rolünü tan›mlamada do¤rudur?a. Psikolojik yakla›mlar›n uygulamal› bilimde hiç-

bir de¤eri yoktur.b. Psikolojik yakla›mlar birbirleriyle çelien bilgi-

ler verir.c. Psikolojik yakla›mlar› bilimsel olarak test et-

mek imkans›zd›r.d. Psikolojik yakla›mlar birbirini tamamlar.e. Psikolojik yakla›mlar özneldir.

10. Prof. Yaar gençlerin arkada gruplar›ndan nas›l et-

kilendiklerini, arkada gruplar›n›n kiinin duygu, dü-ünce ve davran›lar›n› yönlendirip yönlendirmedi¤i nianlamak için çeitli arat›rmalar yapmaktad›r. Sizce Prof.

Yaar psikolojinin hangi alt alan›nda çal›maktad›r?a. Geliim psikolojisib. Klinik psikolojisic. Kiilik psikolojisid. Sosyal psikolojisie. Psikometri

Facebook insan› mutsuz ediyor

Amerika’n›n Utah Valley Üniversitesi, Facebook’un in-sanlar› neden mutsuz etti¤ine dair yeni bir arat›rmagerçekletirdi. Sosyologlar taraf›ndan yürütülen arat›r-mada, sosyal a¤da geçirilen zamanla birlikte insanlar›nas›l hayat›ndaki konumu aras›ndaki iliki dikkate al›nd›.

Yakla›k 425 ö¤rencinin kat›ld›¤› arat›rmada, ö¤renci-lere Facebook’ta kaç arkadalar› oldu¤u ve sosyal a¤dane kadar zaman geçirdi¤i soruldu. Bunlar›n yan› s›railiki durumu, ya, cinsiyet, ›rk ve dini inanc› da dikka-te al›nan ö¤rencilere hayat› adil bulup bulmad›klar› gi-bi sorular da yöneltildi.

NE KADAR ÇOK VAK‹T GEÇ‹R‹YORSANIZ OKADAR MUTSUZSUNUZBilgi Ça¤›’n›n haberine göre, Facebook’ta ne kadar çokzaman geçirirseniz mutsuz olma olas›l›¤›n›z o kadar

yüksek. Zira, Facebook’ta s›k zaman geçiren kiiler di-¤er arkadalar›n›n kendilerinden çok daha iyi bir haya-ta sahip oldu¤unu düünerek mutsuz oluyor. Uzun sü-re Facebook’ta kalan kiiler, hayat›n adil olmad›¤›n› vedi¤erlerinin kendilerinden çok daha mutlu oldu¤unainan›yor. Üstelik bu kiiler, kendilerinden çok dahamutlu oldu¤una inand›klar› bu kiileri tan›masalar bilebu kan›ya kap›labiliyor.

Yine arat›rman›n dikkat çekici sonuçlar›ndan biri deFacebook’ta sosyallemektense gerçek arkadalar›yla

yüzyüze sosyalleen kiilerin daha mutlu ve hayata da-ha olumlu bakt›¤› gerçe¤i. Bu kiiler Facebook’taki ki-ilere göre daha sosyal olurken, sosyal a¤da sürekli ola-rak payla›lan mutlu foto¤raflar›n da kiilerin mutsuzhissetmesinde etkisi oldu¤u belirtiliyor.

Kaynak: NTVMSNBC 23. Ocak. 2012(http://www.ntvmsnbc.com/id/25316102/)Makalenin orjinalini okumak isterseniz: http://spl.stan-ford.edu/pdfs/2011%20Jordan%20PSPB.pdf

Yaam›n ‹çinden

”

“



24 Psikolojiye Giri

Kör Adamlar ve Fil Hintli alt› adam vard›Ö¤renmeye çok hevesliydilerFili görmeye gittilerHepsi kör olmas›na ra¤menGözleme ile her biriKendi düüncesini teyit etmek istedi.

Birincisi file yaklat› Ve olan olduOnun güçlü ve dar gövdesine kar›Ba¤›rmaya balad›:“Allah ak›na! Fakat fil

Daha çok duvar gibi.”

‹kincisi uzun diini hissettiÇ›¤l›kla “vovvv! Burada ne var?“Çok yuvarlak, düzgün ve sivriÇok aç›k ve netBu harika bir özellikDaha çok bir m›zrak gibi”

Üçüncüsü hayvana yaklat› Ve mutlulukla tuttuElleri içinde hortumunuBöylece cesaretlendi ve konutu:“Anlad›m” dedi aynen“Fil daha çok bir y›lan gibi”

Dördüncüsü sab›rs›z elleriyle dokunduDizlerini hissetti“Ne harika canavarçok düz” tekrarlad›:“Bu fil, çok belliDaha çok bir a¤aç gibi”

Beincisi ansla dokundu kula¤›naDedi: “en kör adam bileBunun ne oldu¤unu söyleyebilir,Filin bu do¤aüstü özelli¤iDaha çok bir yelpaze gibi!”

Alt›nc›s› daha çabuk de¤ildiCanavar› el yordam› ile yoklad›Sonra, sallanan kuyru¤u yakalad›Onun hissiyle“Anlad›m” dedi“Fil, daha çok, bir halat gibi”

Ve Hindistanl› bu adamlarUzun ve sesli tart›t›larKendi fikrinde her biriSon derece kesin ve kararl›Her düünce k›smen do¤ruydu

Ve tümü yanl›t›!

The Blind Men and the Elephant John Godfrey Saxe (1816-1889)Dr.Sultan Tarlaci taraf›ndan çevrilmitir.

(Kaynak: http://sormabulmadunyasi.blogspot.com/p/fi-li-tuttugum-yerden-bir-de-ben-tarif_12.html)

Bu iir psikolojideki de¤iik yakla›mlar› (perspektifle-ri) anlamada faydal› olabilir. ‹nsan davran››n› fil, herbir yakla›m› da onu anlamaya çal›an bir adam olarakdüünürsek, her birinin gördü¤ü do¤rudur, ancak dav-ran››n bütününü anlamak için asl›nda hepsinin söyle-di¤ini birletirmek gerekir.

Okuma Parças›




1. c Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojinin Alt Dallar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojinin Tan›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojinin Tan›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl› ise “Bir Bilim Dal› Olarak Psi-koloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojide Çözümleme Dü-zeyleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl› ise “Psikoloji Biliminin Tarihçe-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojide Yakla›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojide Yakla›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojide Yakla›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojinin Alt Dallar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Do¤ru bildi¤imiz yanl›lar...Yukar›daki ifadelerin hepsi

yanl›t›r. Psikologlar taraf›ndan ampirik veri toplayarak yap›lm› çal›malar yukar›daki ifadelerin ço¤unlukla yanl› oldu¤unu göstermitir. ‹nsan davran›lar›n› dahaiyi ö¤rendikçe, bu inan›lar›n neden yanl› oldu¤unudaha iyi anlayacaks›n›z.

S›ra Sizde 2Bu deyi psikolojinin konular›n›n çok uzun senelerdir,özellikle filozoflar taraf›ndan sorulmakta olan sorular

olmas›na ra¤men, bu konular› anlamada bilimsel yön-temlerin kullan›lmas›n›n ancak 1900’lerden sonra ba-lanm› olmas›na iaret etmektedir. Bilimsel yöntem ki-inin davran›lar›n› ve zihinsel süreçlerini anlamadaampirik verilere dayanmaktad›r. Aynen fizik veya biyo-loji gibi do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi, bir bilim dal›olarak psikoloji de sistematik, objektif, nesnel, yanl›-lanabilir ve genellenebilir ilemler kullanarak insandavran›lar›n› anlamaya çal››r. ‹nsan davran››n›n bi-limsel yöntemlerle çal››lmas› Wilhelm Wundt ve John

Watson gibi bilim adamlar›n›n çal›malar› ile balam›-

t›r. Dolay›s›yla bir bilim dal› olarak psikolojinin tarihiancak 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar uzanmaktad›r. An-

cak sorulan sorular aç›s›ndan psikolojin geçmii insan-l›¤›n ilk günlerine kadar uzanmaktad›r.

S›ra Sizde 3Psikolojinin bir bilim dal› olarak gelimesinde rol alanisimlerin ço¤unun beyaz ve erkek olmas›, gelimi ül-kelerde ya›yor olmas› ve hatta orta-yüksek sosyoeko-nomik s›n›flardan geliyor olmas›, onlar›n sorduklar› so-rular›n s›n›rl› olmas›na sebep vermitir. Her ne kadarbir bilimsel arat›rmaya balaman›n pek çok de¤iik yö-nü olsa da bilim insanlar› kaç›n›lmaz olarak kendi çev-relerinde gördükleri olaylar› anlamaya, sorunlar› çöz-meye çal››rlar. Dolay›s›yla, özellikle psikolojinin ilkdönemlerinde çal››lan konular örne¤in düük sosyo-gruplardan olan kiilerin veya de¤iik etnik gruplar›ngünlük hayat›ndan uzak konular olmutur.Bu sorunun önemli bir baka parças› da bu ilk çal›ma-larda ampirik verilerin de genellikle benzer ekilde bi-lim insanlar› ile ayn› kültürler yaamakta olan ve üni-

versiteye devam etmekte olan, beyaz ve erkek ö¤renci-lerden toplanm› olmas›d›r. Sonuç olarak bu verilerdenelde edilen bulgular do¤rultusunda oluturulan kuram-lar, de¤iik gruplar›n davran›lar›n› anlatmakta yeterliolmayabilir. Ancak son birkaç on y›ld›r özellikle sosyo-kültürel yakla›m›n da etkisi ile çok çeitli kültürlerde,çeitli demografik özellikleri olan kiilerden veriler top-lanarak var olan psikoloji kuramlar› test edilmekte vegerek görüldü¤ü ekilde de¤itirilmektedir. Ayr›ca2000’li y›llara gelindi¤inde art›k psikoloji biliminde er-kek, beyaz ve kuzey Amerikal› bilim insanlar›n›n ege-menli¤inden bahsetmek mümkün de¤ildir; Psikolojiuluslararas› bir bilim dal› hâline gelmitir.

S›ra Sizde 4

Klinik psikologlar dört y›ll›k üniversitelerin psikolojibölümünden mezun olduktan sonra klinik psikolojiüzerine yüksek e¤itim alarak bu dalda uzmanla›rlar.Psikiyatristler ise t›p fakültesinde okurlar ve aslen dok-torlard›r. Dolay›s› ile psikiyatristler genellikle biyolojik

veya nörolojik bir yakla›mla insan davran››n› anla-maya çal››r. Zihinsel veya davran›sal sorunlar› genel-likle fiziksel hastal›klar gibi ilaç tedavileri ile çözmeyeçal››rlar. Klinik psikologlar ise biyolojik yakla›mlarda dâhil olmak üzere çok çeitli yakla›mlardan geli -

yor olabilir. Kulland›klar› tedavi yöntemleri de bu yak-

la›mlardan etkilenmektedir. Örne¤in bilisel bir yak-la›mdan gelen bir klinik psikolog, kiilerin sorunlar›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



26 Psikolojiye Giri

çözmeye çal››rken onlar›n kal›plam› düüncelerini

çözmeye, onlara daha farkl› düünme yöntemleri ö¤-retmeye çal›abilir. Klinik psikologlar›n dan›anlarailaç verme yetkisi yoktur. Ancak pek çok hastane vekliniklerde, psikiyatristler ve klinik psikologlar bera-ber çal›abiliriler.

S›ra Sizde 5Psikolojinin de¤iik alt dallar›nda uzmanlam› kiiler

yukar›da say›lm› olan de¤iik yakla›mlara sahip olabi-lir. Örne¤in hem zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve te-davileri üzerine çal›an klinik psikologlar, hem de be-

yin hasarlar›n›n insan davran››na etkisini arat›ran nö-ropsikologlar nörolojik bir yakla›ma sahip olabilir. Ay-n› zamanda kimi klinik psikologlar sadece bilisel veyapsikodinamik bir yakla›mla da arat›rma yap›yor olabi-lir. ‹kinci bir örnek olarak geliim psikologlar› bilisel

veya sosyo-kültürel yakla›ma sahip olabilirler. Ancakbaz› uzmanl›k alanlar› ço¤unlukla bir yakla›m› tercihediyor olabilir. Mesela nöropsikologlar genellikle nöro-lojik yakla›ma sahiptir. Bir davran›› anlamak için de-¤iik uzmanl›k alanlar›ndaki veya ayn› uzmanl›k alan›n-dan de¤iik yakla›mlar› kullanan arat›rmac›lar bir ara-da çal›abilir.

Baymur, F. (1994). Genel psikoloji. (11. Bask›), ‹stanbul:

‹nkilap KitapeviBargh, J., & Williams, E (2006). The automaticity of so-

cial life. Current directions in psychological science,15, 1-4

Bernstein, D. A., Penner, L.A., Clarke-Stewart, A., &Roy, E. J. (2006). Psychology (7. bas›m.) Boston:Houghton Mifflin Company.

Cozby, C. P. (2009). Methods in behavioral research (10. Bask›). Boston: Mc Graw Hill.

Eysenck, M. W. (2004). Fundamentals of psychology.Psychology Press.

Feldman, R. S. (2010): Understanding psychology, (10.Bask›). Boston: Mc Graw Hill.

Lilienfeld, S. ., Lynn, A. J., Namy, L. L., & Woolf, N. J.(2010). Psychology: A framework for everyday thinking. Boston:Pearson.

Rathus, S. A. (2012).Psychology, CA: Wadsworth.Schacter, D. , Gilbert, D., & Wegner, D. ( 2008). Psycho-

logy . New York: Worth Publishers.Sümer, N., M›s›rl›soy, M., & Helvac›, E., (2011). Emplo-

yability of psychology graduates in Europe: An on- line survey in Turkey. 12. Avrupa Psikoloji Kongre-sinde sunulmu arat›rma. Istanbul.

Yararlan›lan ve BavurulabilecekKaynaklar





Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sözdebilimi ve bilimden hangi yönleriyle ayr›ld›¤›n› aç›klayabilecek,‹lemsel tan›m› ve iyi bir ilemsel tan›m›n özelliklerini belirtebilecek,Korelasyonu niye nedensellik ilikisi göstermedi¤ini aç›klayabilecek,Deney ve önemini belirtebilecek,‹yi tasarlanm› bir deneyin özelliklerini aç›klayabileceksiniz,

‹çindekiler

• Bilimsel Süreç• Sözdebilim• ‹lemsel Tan›m• Kavramsal Geçerlilik• Ölçümsel Güvenilirlik

• Korelasyon• Deney • ‹ç Geçerlilik• D› Geçerlilik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri

• B‹L‹MSEL YÖNTEM• B‹L‹MSEL SÜREÇ• SÖZDEB‹L‹M• KAVRAM VE ‹LEMSEL TANIM• KORELASYON• DENEYSEL YÖNTEM• PS‹KOLOJ‹K ARATIRMALARDA

ET‹K

PsikolojideArat›rmaYöntemleri




B‹L‹MSEL YÖNTEMBir düünün; e¤er her sorunuzun cevab›n› alabilecek olsayd›n›z hangi sorular› so-rard›n›z? En çok neleri merak ediyorsunuz? Elbette, cevab›n› merak etti¤imiz pekçok soru bizler için cevaps›z kalacakt›r. Öte yandan insanl›k cevaplamas› imkâns›zgibi gözüken pek çok soruya yan›tlar bulabilmitir: Günein merkezinde s›cakl›kkaç derece? Yerkürenin merkezinde ne var? Gökyüzündeki y›ld›zlar bize nekadaruzakl›kta? Niçin güne sistemimizdeki gezegenler yuvarlak da patates gibi biçimsizde¤il? Niçin dünyan›n kimi yerleri çölken kimi yerleri uçsuz bucaks›z ya¤mur or-manlar›yla kapl›? Hücrelerimizin içinde neler oluyor? Beynimiz nas›l çal››yor? Bu

ve bunun gibi cevaplanmas› imkâns›zca zor gözüken yüz binlerce soruyu cevap-

lamaya çal››rken en güvenilir k›lavuz bilimsel yöntemdir. Bilimsel yöntem sordu-¤umuz sorulara gitgide daha geçerli cevaplar bulmam›zda bize yard›mc› olur.‹lk ünitede bilimin ne oldu¤unu ana hatlar›yla gördük. Bu ünitede psikolojik

arat›rma metodlar›n›n temelini oluturan bilimsel yöntemi daha yak›ndan ele ala-ca¤›z ve psikolojinin kulland›¤› arat›rma yöntemlerini gözden geçirece¤iz. Ayn›zamanda bilimsel sürecin ileyiini de görece¤iz. Psikolojik arat›rma yöntemlerini

ve bilimsel sürecin ileyiini iyice anlamak bir yandan bilim insanlar›n›n nas›l ça-l›t›¤› hakk›nda bize bir fikir verirken bir yandan da bize sunulan bilgileri daha bi-linçli de¤erlendirmemize yard›mc› olacakd›r.

Psikoloji Biliminin Özellikleri‹lk ünitede de gördü¤ümüz gibi, insanlar ve evren hakk›nda pek çok kaynaktanbilgi ediniriz. Ama bu kaynaklar içinde bilim özel bir önem ta›r. Bilimi di¤er sor-gulama ve bilme biçimlerinden ay›ran özellikleri k›saca görmütük. imdi bu özel-likleri psikoloji bilimi özelinde daha ayr›nt›l› ele alal›m.

Psikoloji Bilimi Tüm ‹nsanlar› ‹lgilendiren Sorularla ‹lgilenir ve BuBilgileri Tüm ‹nsanl›¤›n Ortak Birikimi Addeder Etraf›m›zdaki insanlar hakk›nda pek çok eyi merak ederiz. Kendi kendimize sorar›z:“Acaba niye bana öyle dedi?”, “acaba o benim için ne hissediyor?”, “acaba onu en çokne mutlu eder?” Bu sorular› cevaplamaya çal››rken bilimsel yöntemlerin faydas›n› gö-rebiliriz ama bu gibi ahsi sorular›m›z psikoloji biliminin kapsam›na girmez. Neden?

Çünkü psikoloji bilimi daha genel ve tüm insanlar› ya da belli insan gruplar›n› ilgilen-diren sorulara cevap arar. Bu bilimin genellenebilirlik özelli¤inden kaynaklan›r.

Psikolojide Arat›rmaYöntemleri

Muhteem bir ey, biryerlerde kefedilmeyibekliyor. - Carl Sagan



Tüm insanl›¤› ilgilendiren sorularla ilgilenen bilim, tüm insanl›¤›n hizmetine adan-m›t›r. Örne¤in irketler kendi ürünlerini nas›l daha fazla satabileceklerini görmek içinpazar arat›rmas› yaparlar. Bu arat›rmalarda anket ve deney gibi bilimsel yöntemler-

den yararlan›l›r ama elde edilen bilgiler tüm insanl›kla payla›lmaz ve irket ç›karlar›-na hizmet eder. Psikoloji bilimi ise bütün insanl›¤› ilgilendiren bilgiler edinmeyi amaç-lar. Bilim tüm insanl›¤a mal olmu bir u¤ra oldu¤u için bilimsel bilgiler aç›kça payla-›l›r. Payla›lmayan bilgi bilimin bir parças› olamaz.

Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S›nanabilir ve Yanl›lanabilir Önermelerden Oluur ‹lk ünitede de gördü¤ümüz gibi, bilim ba¤›ms›zca do¤rulanabilecek ampirik göz-lemlere dayan›r. Bilimin temelinde otoritelerin görüleri, yayg›n inançlar, ahsi sez-giler de¤il, herkes taraf›ndan nesnel olarak tasdik edilebilecek gözlemler yatar. Busebepten dolay› bilim gözlem ve ak›l yürütme yoluyla tüm insanlar›n üzerinde uz-

laabilece¤i önermelerden oluur. Bugün Freud’un psikanalitik kuramlar› bilimselkabul edilmemektedir çünkü önermeler gözlemlerle do¤rulanamam›t›r. Takdiredersiniz ki ancak herkes taraf›ndan gözlemlenebilen bilgiler üzerinde mutabaka-ta var›labilir.

Bu, bilim insanlar›n›n her zaman görübirli¤i içinde oldu¤u anlam›na gelmez.Bir konu henüz tam anla›lmam›sa o konu hakk›nda farkl› teoriler üretilir ve bi-lim insanlar› bu teoriler aras›nda hangisinin daha geçerli oldu¤unu bulmak için de-ney ve gözlemler yapar. En nihayetinde hangi teorinin gerçe¤e daha yak›n oldu-¤una karar verecek olan ampirik gözlemlerdir. Uzun vadede bir teoriyi destekle-

yen gözlemler biriktikçe o konuda bilimsel bir görübirli¤i olumaya balar.

Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar›n› Düzeltecek Bir MekanizmaÜzerine Kurulmutur Bilimin di¤er bilme biçimlerinden ayr›lan bir özelli¤i kendi hatalar›n› düzeltecekbir mekanizma üzerine kurulmu olmas›d›r. Bilimsel bilgilere güvenmemizin sebe-bi budur. Hayatta bazen dedi¤im dedikçi, Nuh deyip peygamber demeyen insan-larla kar›la›r›z. Böyle kiiler bir kere bir eye inanm›larsa tersine ikna olmalar›imkâns›zd›r, ortaya koyaca¤›n›z hiçbir argüman fikirlerini de¤itiremez. Bilim itebunun tam z›tt› bir tavr› benimsemitir. Bilim insanlar› ortadaki kan›tlara ve argü-manlara bakarak fikirlerini de¤itirirler. Yeni gözlemler, yeni teoriler ortaya ç›kt›k-ça eskileri gözden geçirilir ve kimi önermeler elenir.

Bu bilimin zay›fl›¤› de¤il aksine gücüdür. Bilime güvenmemizin sebebi asla de-

¤imeyecek bilgileri amaz bir kesinlikle göstermesi de¤il, eletiriye, kendini göz-den geçirmeye, eksiklerini tamamlamaya daima aç›k bir faaliyet olmas›d›r. Zama-n›nda kabul görmü inan›lar bilimsel bir mercekten geçirilmi olmasa bugün hâ-lâ dünyan›n evrenin merkezinde oldu¤unu ya da kafatas› eklinden bir insan›n ka-rakterini tahlil edebilece¤imizi sanmaya devam ediyor olabilirdik.

Psikoloji Bilimi Birikerek ‹lerler Newton, ‘E¤er daha ilerisini görebildiysem bunun sebebi devlerin omuzlar› üzerin-de durmamd›r,’ demitir. Newton bu sözüyle kendinden önce gelen bilim insanla-r›n›n kendi bilimsel faaliyetlerine katk›s›ndan bahsetmektedir. Her yeni nesil ara-t›rmac› bilimsel yolculu¤una geçmiten süzülüp gelmi bilgi birikimini özümseye-

rek balar. Bilgi üretimi bu birikimin üzerine ina edilir. Bu süreç uzun vadede bil-ginin sistematik biçimde birikimine yol açar. Elbette, kimi zaman daha önceki ne-

30 Psikolojiye Giri



sillerin bulgu ve teorileri reddedilebilir. Ama yine de her nesil önceki nesillerinüretti¤i yöntem ve bilgileri kendine ç›k› noktas› al›r. Böyle olmasayd› da her ne-sil bilimsel çal›malara s›f›rdan balamak zorunda kalsayd› bugün evreni, hayat›,

ve insanlar› anlay››m›z çok ama çok daha s›n›rl› olurdu.Buna kar›l›k, e¤er bilimsel bilgilerin nesilden nesile aktar›m›nda kimi kesinti-ler olmu olmasayd› bugün bilim daha ileri bir noktada olabilirdi. Örne¤in milat-tan önce 3. yüzy›lda kurulan ‹skenderiye Kütüphanesi’nde on binlerce el yazmas›eser vard›. Kütüphane devrin tüm bilgi birikimini bünyesinde toplama amac› güt-mekteydi. Bu sebeple yurt d››na gönderilen memurlar bu ülkelerde bulduklar› ki-taplar› sat›n al›p getirirlerdi ve M›s›r’a giren her kitab›n bir nüshas› ç›kar›l›p sahibi-ne verilir, kitab›n asl› kütüphanede kal›rd›. Böylece, bir dönemin bilim ve kültürhazinesi bu kütüphanede toplanm›t›. E¤er bu kütüphane yak›lmasayd› ve böyleceiçindeki bilgileri kaybetmeseydik insanl›k bugün bilimsel aç›dan çok daha ileri birnoktada olabilirdi.

Bilimsel bilgi geçmiten günümüze pek çok bilim insan›n›n merak, yarat›c›l›k,azim ve emeklerinin vücut bulmu hâlidir. Bu emekler sonraki nesillerin üzerinebas›p yükselece¤i bir basamak olur. Psikoloji pek çok bilim dal›ndan daha genç ol-mas›na ra¤men o da geliimini her bilim dal› gibi önceki nesillerin çal›malar›naborçludur.

Bilim felsefesi ve metodolojisi ilginizi uyand›r›yorsa Bilim, Felsefe ve Metodoloji adl› kitap size hitap edebilir. (adi Can Saruhan, Ata Özdemirci, Beta Yay›nevi, 2011)

Bilim, gözlem ve ak›l yürütmeye dayan›r. Dolay›s›yla bilimsellik mant›ksal hatalar› keskin

bir fark›ndal›kla seçebilmeyi gerektirir. Zihninizi mant›k hatalar›na kar› keskinletirmek için Alev Alatl› taraf›ndan haz›rlanm› olan Safsata K›lavuzu kitab›n› http://safsatakilavu-zu.com adresinden okuyabilirsiniz.

B‹L‹MSEL SÜREÇ: B‹L‹MSEL ‹LKELER‹NSOMUTLAMI HÂL‹Fizik, co¤rafya, psikoloji gibi farkl› bilim dallar›n›n hepsi için geçerli olan temel bi-limsel ilkeleri gördük. Ancak bu ilkelerin bir anlam ta›mas› için bilimin prati¤indesomutlamalar› gerekir. Bu ilkelerin hayattaki kar›l›¤›n› görmek için imdi bilim-sel sürecin ileyiini gözden geçirece¤iz.

Bilimin tüm insanl›kla payla›lmak amac›yla edinilen bilgilerden olutu¤unu

söylemitik. Bir arat›rmac› ne kadar önemli bir bulguya ulam› olursa olsun, ba-kalar›yla payla›lmad›kça bu bulgunun bir de¤eri yoktur. Bu payla›m günümüzdebilimsel dergiler yoluyla olmaktad›r. Bilim insanlar› elde ettikleri bulgular› payla›-ma sunmak için makaleler yaz›p bu makaleleri dergilerde yay›nlatmak için u¤ra›r-lar. Geçmite dergiler matbaada bas›l›p kütüphanelere da¤›t›l›yordu. Günümüzdebu dergilere ‹nternet üzerinden de ula›labilmektedir. Önümüzdeki y›llarda da¤›t›-m›n tamamen ‹nternet üzerine kaymas› mümkündür. imdiden bu e¤ilim kendinigöstermekte, kimi bilimsel dergiler sadece ‹nternet üzerinde yay›nlanmaktad›r.

Bilimin ilkeleri arat›rmac›larca yaz›lan makalelerin temel format›n› da belirler.Bilimin birikerek ilerlemesi prensibi uyar›nca, arat›rmac›lar çal›malar›nda konuhakk›ndaki ilgili di¤er çal›malara at›fta bulunur. Bu at›flar makalenin inceledi¤i

konuyu önceki bilimsel çal›malarla ilikilendirir ve at›fta bulunulan metot ve bul-gular üzerinden yeni yordam, bulgu ve sentezlere varmay› amaçlar.

312. Ünite - Psikolojide Arat›rma Yöntemleri

K ‹ T A P

‹ N T E R N E T



Bilimsel bir makale yazarken dikkat edilen önemli bir husus izlenilen metoduaç›kça ortaya koymakt›r. Nedir bu özeni gerekli k›lan? Arat›rmac›lar makalelerin-de arat›rman›n detaylar›n› ince ayr›nt›lar›yla ortaya koyarlar ki bakalar› bu testle-

ri tekrarlamak isterse ellerinde yeteri kadar bilgi olsun. Metodun aç›kça yaz›lmas› var›lan ç›kar›mlar›n geçerlili¤inin de¤erlendirilmesini de mümkün k›lar. Bu netlikbilimsel önermelerin herkesçe test edilebilir olmas› ilkesinin bir sonucudur.

Bilimsel makalelere ulamak için http://scholar.google.com adresindeki arama motorunukullanabilirsiniz.

Arat›rmac›lar bir makale yazd›ktan sonra ço¤unlukla o makaleyi meslekta-lar›na yollay›p onlardan makaleyi eletirmelerini rica ederler. Bu ekilde maka-lenin hatal›, eksik ya da anla›lmaz olmas› riskini azaltmaya çal››rlar. Meslek-talardan fikir al›n›p gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra arat›rmac›lar maka-

lelerini yay›nlatmak amac›yla bilimsel bir dergiye yollar.Gerçek anlamda bilimsel bir dergide makaleler konunun uzman› di¤er biliminsanlar›nca gözden geçirilir. Bu kiilere hakem ad› verilir. Örne¤in bir psiko-log yazd›¤› makaleyi hakemli bir psikoloji dergisine yollad›¤›nda o makale da-ha önce benzer konularda çal›malar yapm› baka arat›rmac›lara yollan›r vearat›rmac›lardan o makale için hakemlik yapmalar› istenir. Hakemler makale-

yi okur ve problemli bulduklar› yönlerini yaz›l› olarak bildirirler. Hakemler sa-dece makalenin problemlerini belirtmez, ço¤unlukla makale yazar›na makale-nin bilimsel de¤erini artt›racak yap›c› önerilerde de bulunurlar. Ço¤u dergi enaz iki hakemin görüüne bavururken kimi dergilerde bu say› dörde kadar ç›-kabilir. E¤er hakemler makalenin birtak›m düzeltmelerle derginin standartlar›-

n› yakalayabilece¤ini düünürlerse makale yazar(lar)›na makaleyi düzeltip tek-rar dergiye yollamak için ans verilir. E¤er hakemler makaleyi derginin bilim-sel standartlar› aç›s›ndan yetersiz görürlerse reddederler. Dolay›s›yla hakemlibir dergide makale yay›nlamak kolay de¤ildir.

Hakem de¤erlendirmesi süreci makalenin uzman kiilerce incelenip eleti-rilmesini sa¤lar. Bu ekilde makale daha yüksek bir kaliteye ula›r. Bütün der-giler hakemli de¤ildir ama güvenilen ve bilim insanlar›n›n önem verdi¤i dergi-lerin hepsi hakemli dergilerdir. Bunun sebebi aç›kt›r: Hakemli bir dergide ba-s›lmak için bir makalenin konu hakk›nda uzman di¤er arat›rmac›lar›n onay›n›almas›, dolay›s›yla yüksek bir standart tutturmu olmas› gerekir.

Dergi ve kitaplarda arat›rmalar›n› yay›nlaman›n d››nda bilim insanlar› kon-

feranslar düzenleyerek alanlar›ndaki yenilikleri birbirleriyle payla›rlar. Bukonferanslarda en yeni bulgular di¤er arat›rmac›lara sunulur ve fikir al›veri-inde bulunulur.

K›saca, bilimsel sürecin ileyiinde bilimin temel ilkelerini görebiliriz. Edini-len bilgilerin payla›l›p yay›lmas› için makaleler yaz›l›r. Bu makalelerde konuhakk›nda daha önce üretilmi bilgilere at›fta bulunulur ve var›lan sonuçlarahangi ad›mlar izlenerek ula›ld›¤› aç›kça belirtilir ki sonuçlar›n geçerlili¤i de-¤erlendirilebilsin ve isteyenler testleri tekrar edebilsin. Bilim üretme sürecininher aamas›nda arat›rmac›lar›n yo¤un bir ekilde birbirlerinin fikirlerine ba-

vurmas› ve eletirilerden yararlanmas› ile fikirler zenginleir ve hata yapmaoran› azal›r.

32 Psikolojiye Giri

‹ N T E R N E T

Bilimde, bilim insanlar›n›ns›kça ‘Biliyor musunuz, buiyi bir argüman; benimfikrim san›r›m yanl›’dedi¤ini duyars›n›z. Ve sonrafikirlerini de¤itirirler veeski fikirlerini bir daha dilegetirmezler. Bunu gerçektenyaparlar. Bunu olmas›gerekti¤i kadar s›kyapmazlar çünkü onlar danihayetinde insand›r vede¤imek zordur. Fakatbilimde her gün olur bu türbir ey. - Carl Sagan



SÖZDEB‹L‹MGördü¤ümüz gibi, bilimsel çal›ma belli standartlar› gerektirir. Bilime olan güveni-miz bundan ileri gelir. Sözdebilim, bilimin gerektirdi¤i standartlar› ta›mad›¤› ve bi-

limsel arat›rmalarla desteklenmedi¤i hâlde bilim k›l›f› alt›nda bize sunulan bilgi vepratiklerdir. Sözdebilim, toplumda bilime duyulan sayg› ve güvenin kimi kii vegruplarca, ço¤unlukla maddi ç›kar sa¤lamak amac›yla, kötüye kullan›lmas›d›r.

Kim ileri sürmü olursa olsun test edip s›namadan iddialar›n do¤ru olup olma-d›¤›n› bilmek mümkün de¤ildir. Kimi zaman bilim insanlar› taraf›ndan öne sürüleniddialar teste tabi tutulduktan sonra bilimsel bir de¤erleri olmad›¤› anla›labilir. Ör-ne¤in 19. yüzy›l›n sonunda kimi bilim insanlar› kafatas› eklinden insan karakteri-nin saptanabildi¤ini iddia ettiler. Frenoloji ad› verilen bu iddialar test edildi¤indegeçerlilikleri olmad›¤› görüldü. Ancak günümüzde hâlâ frenolojiye inanan kiiler

vard›r. Demek ki bilim kapsam›nda öne sürülen bir iddia reddedildikten sonra söz-debilime dönüebilir. Öyleyse sözdebilimin bilimden fark› öne sürdü¤ü iddalar

de¤il, bu iddialar› öne sürerken bilimsel ilke ve süreçleri izlememesidir. Örne¤inbiri kafa masaj› terapisinin psikolojik s›k›nt›lara iyi geldi¤ini iddia edebilir. Bir ba-kas› havuç-kereviz-maydanoz diyetiyle karaci¤er kanserinin önünün kesilebilece-¤ini öne sürer. Bu iddialar›n geçerli olma ihtimali vard›r. Ancak bu iddialar sa¤lam

yöntemlerle test edilip onaylanmad›klar› hâlde bize tart›mas›z do¤rular olarak su-nuluyorlarsa üpheyle yaklamam›z gerekir.

E¤itim ve uzmanl›¤›m›z olmayan konularda neyin bilim neyin sözdebilim oldu-¤unu ay›rt etmek kolay de¤ildir. Yine de sözdebilimin belli bal› özelliklerini bil-mek dayanaks›z bilgileri bilimden ay›rt etmede bize yard›mc› olur.

Sözdebilimi Nas›l Tan›r›z?

Sözdebilim S›kl›kla Bilimsel T›n›l› Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yarat›r.Kitapç›larda “Kuantum Düünce Tekni¤i”, “Çekim Yasas› ile Baar› ve Zenginlik”,“Kozmik Bilim ve Bilinçle Yaam Enerjisi”, “Zengin Olma Bilimi” gibi isimlere sa-hip kitaplarla kar›laabilirsiniz. Bu bal›klar kuantum, çekim yasas›, enerji gibi bi-limsel kavramlar› kulland›klar› için bilimsel bir temele dayand›klar› izlenimini ya-ratabilirler. Oysa incelendi¤inde bu kitaplar›n fizikle hiçbir ilgisi olmayan kiilerce

yaz›ld›¤› ve kuantum ya da enerji gibi konularda yüzeysel, yanl› veya uydurmabilgiler içerdikleri görülür. Dolay›s›yla bu kitaplar›n bilimsel bir temeli ve de¤eri

yoktur. Bilimsel terimler bir göz boyama arac›d›r.

Sözdebilim Test Edilip Do¤rulu¤u S›nanamayacak ÖnermelerdeBulunur.Sözdebilimin önermeleri ço¤u zaman mu¤lak, dolay›s›yla her durumda onaylana-cak önermelerdir. Örne¤in sözdebilimsel bir kitapta “çekim yasas›” ad› alt›nda önesürülen bir fikre göre insanlar istedikleri eyleri kendilerine çekerler. Bu iddiayagöre bir eyi yeteri kadar isterseniz o ey gerçekleecektir. Peki bu iddiay› çürüt-mek mümkün müdür? Diyelim ki bir eyi çok istediniz ama o ey gerçeklemedi.‹ddia çürütülmü olur mu? Hay›r çünkü siz bir eyi ne kadar çok istemi olursan›zolun, “yasa” size “yeteri kadar isteseydiniz olurdu” cevab›n› verecektir. Demek kibu iddia çürütülebilecek bir iddia de¤ildir. Bir iddian›n çürütülemeyecek olmas› el-bette o iddian›n do¤rulu¤unu göstermez.




Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur.Bilimsel süreçte bilgilerin hakemli dergilerde yay›nlanmas›n›n önemini sebepleriy-le gördük. Sözdebilim bilimsel dergilerde kendine bir yer bulamaz ya da bilimsel

dergilerde yay›nlanan çal›malar sözdebilimin iddialar›n› çürütür. Bilimsel süreçtenkopuk olduklar› için sözdebilimsel iddialar bilimsel metod kullanan çal›malaradayanmaz. Onun yerine s›kl›kla anekdotlara bavurulur. Örne¤in yukarda bahsigeçen “çekim yasas›”n› anlatan kitap bir eyi çok isteyip o eye kavuan kiilerinhikayelerini anlat›r. Peki bu anekdotlar kan›t say›lmaz m›? Hay›r, anekdot kan›t sa-

y›lmaz. Anekdot kan›t say›lmaz çünkü bir ya da birkaç örnekten genellemeye var-mak mümkün de¤ildir. Tek bir örne¤in her zaman istisna olmas› ihtimali vard›r.Örne¤in ortalama bir Türk erke¤inin boyu nedir bilmek istiyorsak bir basket-bolcunun boyuna bakmak bizi yan›lt›r. Genellenebilir sonuçlara varmak için dahageni insan gruplar›n› incelememiz gerekir. Bunun da ötesinde sözdebilim anek-dotlar›n› rastgele de¤il iddialar›n› do¤rulamak üzere seçer. Örne¤in “çekim yasa-

s›”ndan bahseden bir kitapta “çekim yasas›”n› yanl›layan bir anekdot bulmakmümkün de¤ildir. Dolay›s›yla anekdotlar kan›t de¤eri ta›maz.

Sigaran›n sa¤l›¤a zararl› oldu¤unu gösteren bulgulardan söz etti¤inizde bir arkada›n›zsize “Hüseyin Amca’m on üç ya›ndan beri sigara içer. imdi yetmi ya›nda, senden ben-den daha sa¤l›kl›. Hepimizi gömer valla” diye kar› ç›kt›. Bu örne¤e dayanarak bahsetti¤i-niz bulgular›n do¤ru olamayaca¤›n› iddia etti. Arkada›n›z›n argüman›n› geçersiz k›lan ne-dir? Arkada›n›za ne cevap verirdiniz?

Sözdebilim ço¤unlukla ticari bir amaç güder. Öne sürülen iddialar kitap sat-mak, bir hizmeti pazarlamak, müteri çekmek için bir araç olabilir. Oysa bilimsel

çal›malar insanl›¤›n faydas›n› amaç edindi¤i için kâr amac› güdülmez. Temel de-¤er gerçe¤e daha yak›n bilgiler elde etmektir. Bilimsel yöntem bilmek bize sunu-lan bilgilere daha üpheci ekilde yaklamam›za yard›mc› olur. Bu dayanaks›z bilgi-lere kanarak maddi ve manevi zarara u¤rama ihtimalimizi azalt›r.

Sözdebilimi bilimden ay›rman›n bir yolu bulgular›n hakemli bilimsel dergilerde yay›nlan›p yay›nlanmad›¤›na bakmakt›r. Bir di¤er yöntem iddialar› ortaya atanlar›nprofesyonel kimli¤ini gözden geçirmektir. Herhangi bir bilimsel unvan› bulunma-

yan, bilimsel bir formasyon sürecinden geçmemi, bilimsel kurumlarla ilii¤i olmayan kiiler bilimsel iddialarda bulunuyorsa bu iddialara üpheyle yaklamakta fay-da vard›r. Bilimin bugün geldi¤i noktada her alanda uzmanlamak ciddi bir zaman

ve emek gerektirir. Dolay›s›yla kendi alan›nda uzman olan bir bilim insan›n›n uz-

manl›¤› d››nda bir alandaki görüleri konusunda da dikkatli olmal›y›z. Örne¤in birkimyager alan›nda ne kadar ileri gitmi olursa olsun, bu onun sosyolojik görüle-rinin hakl›l›¤›n› göstermez.

Bir Sözdebilim Örne¤i: Astrolojiimdi sözdebilimin yukarda sayd›¤›m›z özelliklerini bir örnek üzerinde incele-

yelim. Ele alaca¤›m›z örnek astroloji olacak. Astroloji güne sistemindeki geze-genlerin hareketlerinden insanlar›n karakterleri ve kaderiyle ilgili ç›kar›mlar

yapar.Sözdebilimin ilk özelli¤i bilimsel kavramlar› kullanarak bir bilimsellik kisvesi

yaratmas›yd›. Astroloji astronominin ilgi alan›na giren gökcisimsel hareketlerden yola ç›kar, dolay›s›yla kulland›¤› terminoloji astrolojiyle kesiir. Örne¤in bir astro-

34 Psikolojiye Giri

SIRA S‹ZDE1



loji sitesinde “Terazi burcunda yer alan Venüs, Kova burcunda geri gitmekte olanNeptün ile üçgen aç› yap›yor” eklinde bir ifade okuyabilirsiniz. Bu tür ifadeler as-trolojiye bilimsel bir t›n› verir. Gökcisimlerinin hareketleriyle ilgili bu gözlemler

do¤ru bile olsa, bu hareketlerin insan hayat›n› ekillendirdi¤i iddias› bu gözlemle-rin do¤rulu¤undan ba¤›ms›zd›r.Sözdebilimin ikinci özelli¤i s›nanamayacak ya da yanl›lanamayacak tahminler-

de bulunmas›d›r. Bu özelli¤i pek çok astrolojik tahminde görmek mümkündür. Birburç sitesinden al›nm› aa¤›daki örne¤i inceleyelim:

Sevgili Koçlar, efkat, dostluk, yard›mseverlik, ilgi dolu tav›rlar›n›z›, i çevre- niz bata olmak üzere sevdi¤iniz herkese göstermenizi sa¤layan Ay gezege- ninin Bal›k burcu seyri alt›nda güne devam etmektesiniz. Dost diye bildi¤i- niz insanlar›n size kötülük yapabilece¤ini akl›n›za bile getirmezsiniz. Fakat bir gün kar›n›zdaki kiinin yanl››n› yakalad›¤›n›zda tabii ki en ac›mas›z ekilde cezaland›r›rs›n›z. Bu yüzden sizi sinirli biri olarak görürler.

Bu örnekte Koç burçlar›na bir yandan efkat, dostluk, yard›mseverlik gibi tav›r-lar yak›t›r›l›rken, bir yandan da bu burç insan›n›n sinirli olabilece¤i ve en ac›ma-s›z davran›lar› gösterebilece¤i söylenmektedir. Yani normal koullarda birbiriyleba¤damayan ac›mas›zl›k ve efkat gibi iki özellik ayn› anda ayn› kiiyi tasvir et-mekte kullan›lmaktad›r. Koç burcu insanlar›n›n evkatli ve yard›msever davrana-caklar› iddia edilseydi bu insanlar›n sinirli ve ac›mas›z davran›lar›n› gözlemledi¤i-mizde bu tahminin tutmad›¤›n› söyleyebilirdik. Ayn› ekilde ac›mas›z ve s›n›rl›davranacaklar› iddia edilseydi, dostane ve efkatli davran›lar› tahminleri yanl›lar-d›. Ama en ac›mas›zdan en efkatlisine kadar her türlü davran› yukar›daki tahmi-ni do¤rulayacak niteliktedir. Böyle mu¤lak bir tahmini yanl›lamak zordur, dolay›-s›yla tahmin her ekilde do¤ru gözükecektir.

imdi bir de günlük fal örne¤ini gözden geçirelim:

Bask› alt›nda kald›¤›n›z zaman do¤ru bildi¤iniz konularda bile hatalar ya- pabiliyorsunuz. Bugün de¤ien koullara ayak uydurmakta zorlanabilirsi- niz. Çevrenizi s›namadan hiçbir ekilde düüncelerinizi ortaya koymamal›- s›n›z.

Bask› alt›nda hatalar yapmak ve de¤ien koullara ayak uydurmakta zaman za-man zorlanmak hemen herkes için geçerli durumlard›r. Dolay›s›yla bu fal her za-man do¤rulanacak tahminlerde bulunmakta, elimize onu yanl›lama imkân› ver-memektedir. Ayn› zamanda tahmin bu burç insan›n› bir baka burç insan›ndan ay›-racak herhangi bir bilgi içermemektedir. Bu iki örnekte gördü¤ümüz gibi sözdebi-lim mu¤lak ve reddedilmesi güç iddialarda bulunma e¤ilimindedir.

Sözdebilimin üçüncü özelli¤i bilimsel süreçten kopuk olmas›d›r. Sözdebilimseliddialar bilimsel süreçten geçmemitir, yahut geçmilerse bilimsel olarak çürütül-mülerdir. Astroloji örne¤inde ikinci durum söz konusudur. Astrolojik tahminleringerçeklik de¤eri ta›y›p ta›mad›¤›n› görmek üzere pek çok çal›ma yap›lm›t›r. Buçal›malar astrolojik tahminlerin rastgele tahminlerden fazla bir de¤er ta›mad›¤›n›göstermitir. Peki ama astrolojinin bilimsel do¤rulu¤unu nas›l test edebiliriz? Diye-lim ki bir bilimsel komisyon kuruldu, sizi de komisyona üye atad›lar. Göreviniz as-trolojik tahminlerin geçerlili¤ini test etmek. Astrolojinin geçerli olup olmad›¤›n›nas›l test edebilirsiniz? Devam etmeden bir durup düünün.




Astrolojiyi bilimsel olarak test etmek için yap›lmas› gereken astrolojinin tah-minleriyle gerçekte olanlar› ya da astrolojinin tahminleriyle rastgele tahminlerik›yaslamakt›r. E¤er astrolojik tahminler gerçeklerle uyumuyorsa veya astrolojik

tahminlerin gerçekte olanlarla uyuma ihtimali rastgele tahminlerinkinden fazlade¤ilse astrolojik tahminlerin bir de¤er ta›mad›¤›n› söyleyebiliriz. Aa¤›da astro-lojiyi test etmek için bavurabilece¤imiz yollardan sadece birkaç tanesini görebi-lirsiniz:

• Yöntem 1: Standart psikolojik ölçeklerle insanlar›n kiilik yap›lar› ölçülür.Kiilik yap›lar› ile burçlar aras›nda düzenli bir iliki olup olmad›¤› incele-nir. E¤er ayn› burçtan insanlar benzer ve astrologlarca öngörülen kiiliközelliklerine sahipse burçlar›n kiilikle bir ilgisi oldu¤u fikri desteklenmiolur. E¤er böyle düzenli bir iliki gözlenmezse burçlar›n kiilik yap›s›yla il-gisi olmad›¤› ihtimali güç kazan›r.

• Yöntem 2: Bir günün sonunda o günün astrolojik fallar› farkl› burçlardan

insanlara verilir. Fallar verilirken her bir fal›n hangi burca ait oldu¤u bilgi-si silinir. Kiilerden yaad›klar› günü en iyi tasvir eden fal› seçmeleri iste-nir. E¤er kova burcu insanlar› kova burcu fal›n›, terazi burcu insanlar› te-razi burcu fal›n› di¤er burçlar›n fallar›ndan daha yüksek oranlarda seçersefallar›n bir geçerlili¤i oldu¤u ç›kar›m›n› yapabiliriz. Ama kiilerin burçla-r›yla seçtikleri fallar aras›nda bir iliki gözlemlenmezse o zaman gündelikfallar›n bir gerçeklik de¤eri olmad›¤› iddias› desteklenmi olur.

• Yöntem 3: Evlenme ve boanma istatistikleri incelenir. Boanan çiftlerleevli kalan çiftler aras›nda kar›lat›rma yap›l›r. Astrologlar›n daha uyumluoldu¤unu iddia etti¤i çiftlerin (örne¤in Terazi kad›n› ile Yengeç erke¤i)daha uyumsuz oldu¤u iddia edilen çiftlere k›yasla daha düük oranlarda

boan›p boanmam› olduklar› incelenir. E¤er iyi anlaaca¤› iddia edilençiftlerin boanma oran› kötü anlaaca¤› iddia edilen çiftlerden farkl› de¤il-se astrolojik iddialar›n geçerli olmad›¤› tezi güçlenir.

• Yöntem 4: Her bir denek için astrologlar taraf›ndan do¤duklar› yer, y›l, gün ve saate göre bir horoskop haz›rlan›r. Astrologlardan bu horoskoplar› ince-leyerek horoskopun sahibi hakk›nda bir rapor yazmalar› istenir. Deneklereastrologlar taraf›ndan haz›rlanm› üç farkl› rapor verilir ve bu üç rapor ara-s›ndan kendilerini en iyi anlatan› seçmeleri istenir. Bu üç rapordan biri de-neklerin kendi horoskoplar› için haz›rlanm› olan rapor, di¤er ikisi bakadenekler için ç›kart›lm› raporlard›r. E¤er bu astrolojik raporlar›n bir geçer-lili¤i varsa denekler kendileri için ç›kart›lm› olan raporu di¤er denekler için

haz›rlanm› olanlardan daha yüksek oranlarda seçmelidir. Ama e¤er birgeçerlilikleri yoksa her bir raporu seçme ihtimalleri eit olmal›d›r.

Gördü¤ümüz gibi astrolojik bilgilerin güvenilir ve geçerli olup olmad›¤›n› testetmenin pek çok yöntemi vard›r. Bu ve benzer yöntemlerle yap›lan çal›malarastrolojik tahminlerin bir geçerlili¤i olmad›¤›n› göstermitir. Örne¤in dördüncü

yöntemi kullanan bir çal›mada 83 denekten 28’i (%33.7) kendi horoskoplar›nabak›larak haz›rlanm› olan raporu seçerken di¤er denekler bakalar› için haz›r-lanm› raporlar› seçmitir. Bu oran raporlar aras›nda rastgele bir seçim yap›ld›-¤›nda elde edece¤imiz orana (1/3) çok yak›nd›r. Bu çal›malar›n sonuçlar› bizeastrolojinin bir bilim de¤il sözdebilim oldu¤unu ve astrolojik bilgilere güvenme-mizin ak›ll›ca olmad›¤›n› söyler.

36 Psikolojiye Giri



KAVRAM VE ‹LEMSEL TANIMSözdebilimin aksine psikoloji insanlar›n iç dünyalar› ve davran›lar›na dair id-dialar› bilimsel testlere tabi tutar. Astrolojiyi incelerken bu gibi testler sayesin-

de astrolojinin bilimsel bir de¤er ta›y›p ta›mad›¤›n› gösterebilece¤imizi gör-dük. imdi biraz daha ayr›nt›l› biçimde bilimsel testleri nas›l tasarlayabilirizgözden geçirece¤iz.

Gündelik deneyimlerimizin parças› olan pek çok olgu psikolojinin ilgi ala-n›na girer. Haf›za, yarat›c›l›k, kiilik, önyarg›, zekâ, liderlik, empati, maddiyat-ç›l›k, mutluluk, kadercilik, nezaket, özgüven, dikkat, korku, ahlâk, ve sevgipsikolojinin inceledi¤i kavramlardan yaln›zca birkaç›d›r. Dikkat ederseniz bukavramlar›n ortak özelli¤i mutlak bir fiziksel tan›mlar› olmayan soyut kavram-lar olmalar›d›r. Örne¤in zekây› cetvelle ölçemeyiz, mutlulu¤u terazide tartama-

y›z. Zekâ, mutluluk, nezaket kar›m›za pek çok farkl› surette ç›kar, tek bir mut-lak tan›mlar› yoktur. Peki o zaman nas›l ölçece¤iz bu soyut kavramlar›? Bu so-

yut kavramlar› ölçmek istiyorsak yarat›c› yöntemler gelitirmemiz gerekir. ‹tebu bir psikoloji arat›rmas›nda a›lmas› gereken ilk engeldir. Ama soyut kav-ramlar› nas›l ölçeriz sorusunu cevaplamadan durup öyle bir soru sorabiliriz.Madem bu kavramlar› hacim ölçer gibi rahatl›kla ölçemiyoruz, ölçmesek olmazm›? Soyut kavramlar› ölçmek için çabalamam›za gerek var m›?

Kavramlar› Ölçmenin Faydas› Nedir?E¤er kavramlar› say›lara dönütürebilirsek onlar› daha yüksek bir hassasiyetletasvir edebiliriz. öyle bir örnek düünelim: Bir insan› genç, orta yal›, yal› gi-bi s›fatlarla tan›mlayabiliriz. Bu s›fatlar bize bahsedilen insan hakk›nda genel

bir fikir verir. Ama o insan›n ya›n› say›sal olarak bilirsek elimizdeki bilgi çokdaha netleir. Üstelik bu say›y› baka bilgilerle ilikilendirerek yeni bilgilere

varma imkân›m›z olur. Örne¤in bir çocu¤un ya›n› biliyorsak okulda kaç›nc› s›-n›fa gitti¤ini, bir büyü¤ümüzün ya›n› biliyorsak 2. Dünya Sava› s›ras›nda ha-

yatta olup olmad›¤›n› kestirebiliriz. Say›lar hem bize daha kesin bilgiler verirhem de baka kavramlarla iliki kurmam›z› kolaylat›r›r.

Say›sallat›rma ayn› zamanda bize elimizdeki bilgileri k›yaslama imkân› ve-rir. Yukar›daki örnekten devam edersek “orta yal›” olarak tan›mlad›¤›m›z ikifarkl› kiiden hangisinin daha genç oldu¤unu bilemeyiz ama e¤er yalar›n› ö¤-renirsek bu kar›lat›rmay› yapabiliriz. Bu sayede sadece tek tek bireyleri de¤ilgruplar› da k›yaslayabiliriz. Çünkü say›sallat›rma bireyler hakk›ndaki bilgileribirletirip daha genel bilgilere varmam›za imkan tan›r. Örne¤in bir tiyatro oyu-nuna gitti¤imizi varsayal›m. Etraf›m›za bak›nd›¤›m›zda seyircilerin ço¤unluklagençlerden olutu¤unu gözlemleyebiliriz. Ama e¤er bütün seyircilerin yalar›n›bilseydik seyircilerin ortalama ya›n›n 25.4 oldu¤unu bulabilirdik. Bu da bizetiyatro oyununun o seanstaki izleyici kitlesini bir baka seanstaki izleyici kitle-siyle ya da bir baka oyunun izleyicileriyle kar›lat›rma imkân› sa¤lar. Demekki ilgilendi¤imiz kavramlar› say›lara dökmek bize pek çok yeni bilgiye ulamaans› tan›yacakt›r.




‹lemsel Tan›m‹lgilendi¤imiz kavramlar› say›lara dönütürmek neden arat›rman›n ilk ve hayati biraamas›d›r gördük. Kavramlar› say›lara dökerek hem daha net bir bilgiye sahip

eriiriz hem de bu bilgiyi baka bilgilerle ilikilendirme gücü kazan›r›z. Ölçümledi¤i-miz de¤erler üzerinden ortalama almak gibi ilemler yaparak gruplar› k›yaslayabili-riz. Bu psikoloji bilimi aç›s›ndan çok önemlidir çünkü bu ilemler olmadan meraketti¤imiz pek çok soruyu cevaplayamazd›k. Diyelim ki kad›nlarla erkekler aras›nda

yarat›c›l›k yönünden bir fark var m› bilmek istiyoruz. O zaman kad›nlar›n ve erkek-lerin yarat›c›l›klar›n› say›lara dönütürür, iki grubun da ortalamas›n› al›r ve istatistik-sel yöntemlerin yard›m›yla bu ortalamalar› k›yaslayarak bir sonuca ulaabiliriz.

Bir kavram›n alabilece¤i de¤erleri say›lara dönütürmeye yarayan tan›ma ilem-sel tan›m denir. ‹lemsel tan›m sayesinde bir kavram› bir rakama çevirebiliriz. Tablo1’de psikolojinin ilgilendi¤i baz› kavramlar için örnek ilemsel tan›mlar s›ralanm›t›r.

Diyelim ki bir arat›rmac› uykusuzlukla haf›za performans› aras›ndaki ilikiyi

inceliyor. Bu arat›rmac› her eyden önce uykusuzlu¤u ve haf›za performans›n› i-lemsel olarak tan›mlamak zorundad›r. Bir baka deyile arat›rmac› bu kavramlar›ne ekilde ölçece¤ine karar vermelidir. Bir kavram pek çok farkl› ekilde ölçülebi-lir. Örne¤in uykusuzlu¤u ölçmek için kiilere 1’den 9’a uzanan bir skalada kendi-lerini ne kadar uykulu hissettikleri sorulabilir. Bir di¤er yöntem kiilere son 48 sa-at içinde toplam kaç saat uyumu olduklar› sormakt›r. En son uykudan uyan›ld›-¤›ndan beri geçen süre de bir baka ilemsel tan›m seçene¤idir. Demek ki bir kav-ram bir de¤il birden fazla ekillerde ilemsel tan›ma dönütürülebilir. E¤er bir kav-ram birden çok ekilde ölçülebiliyorsa hangi ölçümü seçmek daha do¤rudur? Han-gi ilemsel tan›m› kullanaca¤›m›za nas›l karar veririz?

‹nsanlar›n kiilik özellikleri ile sosyal çevrelerinin genili¤i aras›ndaki ilikiyi ölçmek istedi¤inizi varsayal›m. Sosyal çevrenin genili¤ini hangi farkl› ekillerde belirleyebilirsi-niz? Bu kavram› ölçmek için iki farkl› ilemsel tan›m s›ralay›n.

Kavramsal Geçerlilik Bir arat›rmac› olarak hedefimiz elbette ölçmek istedi¤imiz kavram› yüksek birhassasiyet ve do¤rulukla ölçen bir ilemsel tan›m seçmektir. ‹lemsel tan›m›m›z›nölçmek istedi¤imiz kavram› do¤ru ölçebilme derecesine kavramsal geçerlilik (conceptual validity) denir. Yüksek kavramsal geçerlili¤i olan bir ilemsel tan›m il-gilenilen kavram›n farkl› de¤erlerini hassasiyet ve kesinlikle ölçer.

KAVRAM ‹LEMSEL TANIM ÖRNE⁄‹Nezaket Gün içinde “lütfen” ve “teekkür ederim” deme say›s›

Haf›za Kelimelerden oluan okundu¤unda ak›lda kalan kelime say›s›

Mutluluk “Hayat›mdan memnunum”, “Hayat›mda de¤itirmek istedi¤im bir eyyok” gibi sorulardan oluan bir ölçekten al›nan puan

Uykusuzluk En son uykudan uyan›ld›¤›ndan beri geçen zaman

Yarat›c›l›k “Bir tu¤la hangi farkl› amaçlar için kullan›labilir” sorusuna belli bir süreiçinde verilen cevaplar›n say›s› ve kalitesi

Maddiyatç›l›k “Pahal› bir ev ve arabaya sahip olan insanlara imreniyorum” gibi

sorulardan oluan bir ölçekten al›nan puan

38 Psikolojiye Giri

Tablo 2.1‹lemsel tan›m örnekleri

SIRA S‹ZDE 2



Bir ilemsel tan›m›n yüksek kavramsal geçerlilik ta›mas› için ne gibi özellikle-re sahip olmas› gerekir ve kavramsal geçerlili¤e gölge düüren problemler neler-dir imdi görelim.

Ölçümsel Güvenilirlik Bir ölçe¤in yüksek kavramsal geçerlilik (reliability) ta›mas› için öncelikle güveni-lir olmas› gerekir. Güvenilir bir ölçek ayn› koullar alt›ndaki her ölçümde ayn› so-nucu verir. Bunun için ölçek rastlant›ya ba¤l› ölçüm hatalar›ndan ar›nm› olmal›-d›r. Örne¤in bir tart› bir kütleyi her ölçtü¤ünde ayn› say›sal de¤eri veriyorsa o tar-t›ya güvenebiliriz. Ama her ölçümde farkl› sonuç al›yorsak o tart›ya güvenemeye-ce¤imiz aç›kt›r. Psikolojide de güvenilir bir ölçek benzer koullarda benzer de¤er-leri veren bir ölçektir. imdi ölçümsel güvenilirli¤in farkl› türlerini görelim:

1. Test-yeniden test güvenilirli¤i . Bir testi belli aral›klarla bir kiiye yenidenuygulad›¤›m›zda ne kadar benzer sonuçlar al›yorsak testin test-yeniden test

güvenilirli¤i o kadar yüksektir. Mesela bir zekâ testi bir ö¤renciye bir ay arayla iki kere uyguland›¤›nda al›nan sonuçlar›n birbirine çok yak›n olmas›beklenir. ‹ki farkl› ölçümde bambaka de¤erler al›yorsak sonuçlar›n do¤ru-lu¤una güvenemeyiz. Tabii psikolojik kavramlar›n de¤eri zaman içinde de-¤iebilir. Örne¤in tutum ya da bilgilerimiz hayat›m›z boyunca ayn› kalmaz.Hatta zekâ gibi daha sabit oldu¤u varsay›lan bir özelli¤in bile zaman içindede¤iebilece¤i gösterilmitir. O zaman test-yeniden test güvenilirli¤i ölçülenkavram›n sabit kald›¤›n› varsayd›¤›m›z süreler içinde yak›n ölçümler al›nma-s›n› öngörür.

2. Gözlemciler aras› güvenilirlik. Uzunluk ölçmek için cetvel son derecegüvenilir bir ölçektir çünkü ölçümler kiiden kiiye de¤imez. Buna kar›-

l›k kar› iyi bir ölçek de¤ildir çünkü kar› uzunlu¤u kiiden kiiye de¤iir.E¤er ölçümler kiiden kiiye farkl›l›k göstermiyorsa ölçe¤in yüksek bir göz-lemciler aras› güvenilirli¤e sahip oldu¤unu söyleyebiliriz. Kiilerin tan›ma-d›klar› biriyle konuurken ne kadar heyecanl› oldu¤unu ölçmek istiyor ola-l›m. Bunun için deneklerimizden tan›mad›klar› biriyle on dakika sohbet et-melerini isteyip bu sohbeti videoya kaydedelim. ‹ki gözlemciden bu vide-olar› izleyip kiilerin ne kadar heyecanl› oldu¤unu puanlamalar›n› isteyebi-liriz. E¤er bu iki gözlemcinin puanlar› birbirine yak›nsa ölçümler yüksekbir gözlemciler aras› güvenilirli¤e sahiptir. Gözlemcilerin puanlamalar› ara-s›nda bir paralellik yoksa gözlemciler aras› güvenilirlik düüktür ve bu öl-çümlere güvenemeyiz.

3. ‹çsel güvenilirlik. Psikologlar ilgilendikleri kimi kavramlar› ölçmek için öl-çekler haz›rlarlar. Bu ölçeklerin güvenilir ölçümler vermesi için ölçe¤i olu-turan farkl› sorular aras›nda paralellik olmas› gerekir. Öbür türlü her bir so-ru farkl› bir telden çalaca¤› için ölçe¤in bütünü belli bir kavram› tutarl› ola-rak ölçemez. Örne¤in “yemek yemeyi ne kadar seviyorsunuz”, “turuncurengini ne kadar seviyorsunuz”, ve “kelebekleri ne kadar seviyorsunuz” so-rular›ndan oluan uydurma bir ölçek düünelim. Bu sorular aras›nda bir tu-tarl›l›k olmad›¤› için kiilerin bu sorulara verdikleri cevaplar da birbirindenba¤›ms›z olacakt›r. Dolay›s›yla böyle bir ölçe¤in hangi kavram› ölçtü¤ü be-lirsizdir. Bir kavram› say›sallat›rmak istiyorsak ölçe¤imizdeki sorunlar›n herbiri bu kavram› ölçmelidir, o zaman sorulara verilen cevaplar aras›nda tutar-

l›l›k olur. E¤er bir ölçe¤in farkl› sorular›na verilen cevaplar birbirine paralel-se o ölçe¤in yüksek içsel güvenilirli¤e sahip oldu¤u söylenir.




imdi ölçümsel güvenilirlik ile kavramsal geçerlilik aras›ndaki ilikiyi düüne-lim. Kavramsal geçerlilik ölçmek istedi¤imiz kavram› ne do¤rulukla ölçebildi¤imiz-le ilgilidir. Güvenilir olmayan bir ölçe¤in kavramsal bir geçerlili¤i olabilir mi? E¤er

ölçümümüz güvenilir de¤ilse neyi ölçtü¤ümüz tam olarak belli de¤ildir. Mesela birtermometre bozulduysa ve rastgele ölçümler veriyorsa bu ölçümlerin kar›l›k dü-tü¤ü bir kavram yoktur. Ayn› ekilde yukarda örne¤ini verdi¤imiz içsel güvenilirli-¤i olmayan üç sorulu ölçek de belirli bir kavram› ölçmez. E¤er ortada net olarakölçülmü bir kavram yoksa bu kavram›n do¤ru ölçülüp ölçülmedi¤inden söz etme-nin anlam› olmaz. Demek ki kavramsal geçerlili¤e ulamam›z için öncelikle güve-nilir bir ölçe¤imiz olmas› gereklidir.

Peki elimizde güvenilir bir ölçek oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in saati on daki-ka ileri gösteren bir duvar saatimiz olsun. Bu güvenilir bir ölçüm aletidir, hatal› bi-le olsa günün ayn› saatinde ayn› ölçümü verecektir. Ayn› ekilde iki kilo düükgösteren bir tart› da güvenilir bir ölçektir çünkü ayn› kütlede bir cismi her zaman

ayn› kiloda gösterecektir. Peki bu bozuk saat ve bozuk tart›n›n bize verdi¤i ölçüm-lerin kavramsal geçerlili¤i var m›d›r? Cevap hay›rd›r çünkü bu saat ve tart› ölçmekistenen kavramlar› do¤ru olarak ölçmez, yani ölçümleri güvenilir olsa bile geçerli de¤ildir. Demek ki bir ölçe¤in güvenilir olmas› ölçülmesi istenen kavram› geçerlibiçimde ölçtü¤ü anlam›na gelmez. Güvenilir ölçümler kavramsal geçerlili¤e ula-mam›z için gereklidir ama yeterli de¤ildir.

Güvenilir bir ölçek kavramsal geçerlili¤in ilk art›d›r. Ama elimizde güvenilir bir ölçek olmas› bu ölçe¤in ilgilendi¤imiz kavram› ölçtü¤ü anlam›na gelmez. Güvenilir ölçümler yük-sek kavramsal geçerlili¤e ulamam›z için gereklidir ama yeterli de¤ildir.

Duyars›z ‹lemsel Tan›mlar Yüksek kavramsal geçerlili¤e ulamam›z için elimizdeki ilemsel tan›m›n güvenilirolmas›n›n yan› s›ra bize hassas ölçümler vermesi gerekir. Duyars›z bir ölçek ölçü-len kavram›n farkl› düzeylerini birbirinden ay›ramayan bir ölçektir. Örne¤in birarat›rmac› kiilerin kendilerini ne kadar yaln›z hissettiklerini ölçmek istesin. Ara-t›rmac› bu kavram› “hayatta sizden daha yaln›z hiç kimse olmad›¤›n› düünüyormusunuz?” sorusuyla ölçmeye çal››rsa alaca¤› yan›tlar fazla bilgilendirici olmaya-cakt›r. Çünkü herkes kendini zaman zaman yaln›z hissedebilse de pek az kii dün-

yada kendisinden yaln›z hiç kimse olmad›¤›n› düünür. Dolay›s›yla bu soruya he-men hemen herkes “hay›r” yan›t›n› verecek ve arat›rmac› yaln›zl›k hissinin farkl›düzeylerini birbirinden ay›ramayacakt›r. Arat›rmac› duyars›z bir ölçek kullanm›t›r.

Ölçeklerde duyarl›l›k meselesini e¤itim kurumlar›nda verilen s›navlar örne¤in-de de düünebiliriz. Bir s›nav farkl› düzeyde bilgiye sahip ö¤rencileri birbirindenay›rabilmek için yüksek duyarl›l›kta olmal›d›r. Bir matematik testi çok basit olursabütün ö¤renciler yüksek notlar al›r, konuyu iyi bilen ile kötü bilen ö¤renciler bir-birinden ay›rt edilemez. Ayn› ekilde test çok zor olursa hiçbir ö¤renci iyi not ala-maz ve yine konuyu kimin ö¤renip kimin ö¤renmedi¤i tam anla›lmaz. O zamanideal bir ölçek ölçtü¤ümüz kavram›n farkl› düzeyleri aras›ndaki farkl›l›klar› ayr›m-layabilen bir ölçektir. Duyarl› bir testte ö¤rencilerin notlar› geni bir da¤›l›m göste-rir. Duyars›z bir testte ise skorlar dar bir alana kümelenmi olur ve ölçülen kavra-m›n farkl› de¤erleri birbirine çok yak›n say›sal de¤erlere dönütürülür.

40 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T



Kirlenmi ‹lemsel Tan›mlar Bir ilemsel tan›m›n geçerlili¤ine gölge düürecek bir baka unsur da ölçülend››nda baka kavramlar› ölçmesidir. Ayn› anda ilgilenilen kavram›n d››nda

kavramlar› da ölçen bir ilemsel tan›ma kirlenmi ilemsel tan›m denir. Böylebir tan›m kullan›yorsak bir kavram› ölçtü¤ümüzü san›rken baka bir kavram› öl-çüyor olabiliriz.

Diyelim ki ilgilendi¤imiz kavram arkada say›s› olsun ve bu kavram› kiilerinFacebook’taki arkada say›lar›na bakarak ölçmeye karar verelim. Bu ilemsel ta-n›m kiilerin arkada say›s› hakk›nda bize bir fikir verse bile ayn› zamanda ilgilen-medi¤imiz baka kavramlar› da ölçtü¤ü aç›kt›r. Facebook’taki arkada say›s› bir in-san›n hayatta sahip oldu¤u arkada say›s›n›n yan› s›ra o kimsenin ya›, bilgisayarkullanma yetisi, sosyal medyadaki etkinli¤i, ve arkadalar›n›n Facebook’ta bulun-ma ihtimali gibi pek çok baka de¤ikene de ba¤l›d›r. Demek ki Facebook’taki ar-kada say›s› bir insan›n hayat›ndaki arkadalar›n› tespit etmek için ideal bir ilem-

sel tan›m de¤ildir. Alternatif bir ilemsel tan›m kiilerin son bir ay içinde sosyalamaçta yüz yüze görümü oldu¤u insanlar›n say›s›d›r. Ama bu tan›m da arkadasay›s› d››nda pek çok etkene ba¤l›d›r. Örne¤in kiinin bulundu¤u yerde ne za-mandan beri ikâmet etti¤i, arkadalar›n›n co¤rafi da¤›l›m› ve çal›ma tempolar› gi-bi etkenler kiinin son bir ayda görütü¤ü arkada say›s›n› etkiler. Dolay›s›yla ar-kada say›s›n› ölçmek isterken sayd›¤›m›z bu gibi di¤er de¤ikenleri de ölçeriz. Öl-çümümüz baka de¤ikenlerle kirlenmitir.

Bir kavram pek çok farkl› ekillerde ilemsel tan›ma dönütürülebilece¤i gibi, bir ilem-sel tan›m birden fazla kavram› ölçebilir.

Psikolojinin ilgilendi¤i kavramlar karma›k ve çok yönlü oldu¤undan ilemseltan›mlar az ya da çok baka kavramlarla kirlenmitir. Biz ne kadar en az kirlenmibir ilemsel tan›m seçmeye çal›sak da seçti¤imiz tan›m›n ayn› anda baka kavram-lar› da ölçmesi çok muhtemeldir. Peki o zaman yapmam›z gereken nedir? Bir çö-züm arat›rmalar›m›zda ayn› kavram›n bir de¤il birkaç farkl› ilemsel tan›m›n› kul-lanmakt›r. Örne¤in arkada say›s›n› ölçmek için Facebook’taki arkada say›s›, tele-fonda kay›tl› insan say›s›, kiinin son bir ayda sosyal amaçla görütü¤ü insan say›s›,kiinin do¤um gününü kutlayan insan say›s› gibi pek çok farkl› ölçümler alabiliriz.E¤er bu ölçümler birbirine paralel rakamlar veriyorsa ve baka de¤ikenlerle (ör-ne¤in yaln›zl›k hissi) benzer ilikiler gösteriyorsa bulgular›m›za güvenimiz artar.Bu sebepten dolay› psikoloji makalelerinde bir kavram›n birden fazla ilemsel ta-

n›mla ölçülmesine dikkat edilir. Bu ekilde tek bir ilemsel tan›m›n içerdi¤i prob-lemlerin sonuçlara gölge düürmesi ihtimali azalt›l›r.

Yalanc›l›k kavram›n› ölçmek isteyelim. Bir seçenek kiilere ne s›kl›kta yalan söyledikleri-ni sormakt›r. Yalanc›l›k kavram›n› bu ekilde ölçersek ilemsel tan›m›m›z› kirleten unsur-lar neler olabilir? Bir di¤er deyile bu ilemsel tan›m›m›zla yalanc›l›k d››nda baka nele-ri ölçüyor olabiliriz?


D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE

3



KORELASYONimdiye kadar tek bir psikolojik kavram›n nas›l ölçülece¤ini gördük. Ama psikolo-ji tek tek kavramlardan ziyade kavramlar aras›ndaki ilikilerle ilgilenir ve kavram-

lar aras›ndaki düzenli ilikileri saptamaya çal››r. Örne¤in psikolojik bir çal›man›nbulgular› u ekli alabilir:1. iddet e¤ilimi gösteren insanlar›n daha düük zekâya sahip olduklar› göz-

lenmitir.2. Özgüven eksikli¤i yaayan insanlar›n lüks tüketime daha çok yöneldi¤i sap-

tanm›t›r.‹lk örnekte iddet e¤ilimi ve zekâ ölçülmü, daha sonra bunlar aras›ndaki iliki

ortaya konmutur. ‹kinci örnekte özgüven ve lüks tüketim yönelimi ölçülmü, son-ra bu iki kavram ilikilendirilmitir. Tek ba›na özgüveni ölçmek ya da tek ba›nalüks tüketim yönelimini ölçmek bize fazla bir bilgi vermez. Daha ilginç olan bukavramlar›n birbiriyle nas›l bir iliki içinde olduklar›d›r.

Demek ki kavramlar› ölçmek istememiz ço¤u zaman onlar› baka kavramlarla

ilikilendirmek içindir. Bu ekilde ilginç sorulara cevaplar bulabiliriz: Bir çocu¤unevindeki kitap say›s› ile çocu¤un zekâs› aras›ndaki iliki nedir? iddet içerikli ya- y›nlar izlemenin sald›rganl›kla ilikisi nedir? Peki bu sorular› cevaplamak için kav-ramlar› birbiriyle nas›l ilikilendirece¤iz?

‹ki kavram aras›nda düzenli bir iliki var m› görmek için kullan›lan en temel is-tatistiksel yöntem korelasyondur. E¤er de¤ikenlerden birinin ald›¤› de¤erler artar-ken di¤eri de düzenli olarak art›yor ya da azal›yorsa bu iki de¤iken aras›nda birkorelasyon vard›r. Bu korelasyonun de¤eri say›sal olarak belirlenebilir. Korelasyonkatsay›s› -1 ile 1 aras›nda bir say›d›r ve iki de¤iken aras›ndaki do¤rusal ilikininkuvvetini gösterir. E¤er iki de¤iken aras›nda hiçbir do¤rusal iliki yoksa korelas-

yon katsay›s› 0 de¤erini al›r. E¤er de¤ikenlerden biri artarken di¤eri de art›yorsa kat-say› pozitif bir de¤er al›r. Örne¤in boy ve kilo aras›nda yakla›k 0.7 büyüklü¤ünde

bir korelasyon vard›r. Ayn› ekilde gelir düzeyi ile e¤itim seviyesi aras›nda da pozi-tif bir korelasyon gözlenir. De¤ikenlerden biri artarken di¤eri azal›yorsa katsay› negatiftir . Örne¤in sigara tüketimi ile yaam beklentisi aras›nda negatif bir korelasyon

vard›r. Say›n›n mutlak de¤eri artt›kça korelasyonun kuvveti artar (ekil 2.1). Dolay›-s›yla aralar›nda -0.8 korelasyon gözlemlenen iki de¤iken aras›ndaki iliki aralar›nda0.5 korelasyon gözlemlenen iki de¤iken aras›ndaki ilikiden daha kuvvetlidir.

‹ki de¤iken aras›ndaki korelasyonun 0 olmas› her zaman aralar›nda bir ilikiolmad›¤› anlam›na gelmez. ‹ki de¤iken aras›nda kuvvetli ama do¤rusal olmayanbir iliki mevcut olabilir. Örne¤in iki de¤iken aras›nda parabolik bir iliki varsa

42 Psikolojiye Giri

1 0.8 0.4 0 -0.4 -0.8 -1

1 1 1 -1 -1 -1

0 0 0 0 0 0 0

eki l 2.1

‹ki de¤ikenin farkl› da¤›l›mlar› için elde edilen korelasyon katsay›lar›. Üçüncü

s›rada görüldü¤ü üzere, da¤›l›mlar son derece düzenli olsa bile iliki do¤rusal olmad›¤› sürece korelasyon katsay›s› 0 ç›kabilir.

Kaynak:http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Correlation_examples2.s vg/1000px-Correlation_examples2.svg.png



korelasyon katsay›s› 0’a yak›n ç›kacakt›r. Arat›rmalar stres ve performans aras›n-da böyle bir iliki göstermitir. Zor bir ii yerine getirmeye çal››rken e¤er heyecandüzeyimiz çok düük ya da çok yüksekse performans›m›z düer. En yüksek per-formansa heyecan düzeyi bu iki uç aras›ndayken ula›l›r. Bir di¤er deyile zor i-ler için heyecan ve performans aras›ndaki iliki ba aa¤› çevrilmi bir U harfinebenzer. Bu iki de¤iken aras›nda bir iliki vard›r ama iliki do¤rusal de¤ildir (he-

yecan artt›kça performans baar›s› düzenli olarak dümez ya da artmaz). Dolay›-s›yla kavramlar aras›nda bir iliki olmas›na ra¤men bir korelasyon gözlemlenmez.Demek ki korelasyon kavramlar aras›ndaki do¤rusal ilikilere iaret eder.

Korelasyon Neden-Sonuç ‹likisi GöstermezKorelasyonel bulgular hakk›nda ASLA unutmamam›z gereken bir ey var: Korelasyonnedensellik göstermez. ‹ki de¤iken aras›nda pozitif ya da negatif bir korelasyon olma-s› birinin di¤erinin sebebi oldu¤u anlam›na gelmez. Korelasyon bize sadece iki de¤i-ken aras›nda bir iliki bulundu¤unu söyler. Ama bu illa ki bir de¤iken di¤erine sebepoluyor demek de¤ildir. A ve B iki de¤ikenimiz olsun. Bu iki de¤iken aras›nda bir ko-relasyon varsa A ve B de¤ikenleri aras›ndaki iliki unlardan biri olabilir:

• A de¤ikeni B’nin sebebidir. A de¤ikeni ile B de¤ikeni aras›nda bir korelasyongözleniyorsa kimi zaman bunun sebebi gerçekten de A’n›n B’ye sebep olmas›-d›r. Örne¤in sigara içmek (A) ile akci¤er kanserine yakalanma riski (B) aras›n-da pozitif bir korelasyon vard›r. Deneysel yöntemlerle yap›lan çal›malar sigaraiçmenin gerçekten de akci¤er kanseri riskini artt›rd›¤›n› göstermitir. Yani budurumda korelasyonun sebebi A’n›n B’ye sebep olmas›d›r. Hat›rlamam›z gere-ken bunun korelasyonun olas› aç›klamalar›ndan sadece biri oldu¤udur. imdidi¤er ihtimalleri gözden geçirelim.

• B de¤ikeni A’n›n sebebidir. Diyelim ki korelasyonel arat›rmalar sert ve otoriterebeveynlere sahip çocuklar›n daha asi davran›larda bulundu¤unu gösterdi. Budurumda çocuklara sert davranman›n (A) çocuklar› asi davran›lara (B) yönelt-ti¤i düünülebilir. Ama belki de nedensellik ters yöndedir. Asi davran›larda bu-lunmaya meyilli çocuklar›n ebeveynleri bu davran›lar›n önüne geçmek için da-ha sert davran›lar benimsiyor olabilirler. Yani A de¤ikeni B davran››n› do¤u-ruyor varsayd›¤›m›z kimi durumlarda B davran›› A’ya sebep oluyor olabilir.

• A ve B kar›l›kl› olarak birbirlerine sebep olmaktad›rlar. Kimi zaman iki de¤i-ken birbirini ayn› anda etkileyebilir. Örne¤in depresif duygular hissetmekle (A)arkadalarla geçirilen zaman (B) aras›nda negatif bir korelasyon oldu¤unu var-sayal›m. Depresif duygular hissetmek kiilerin kendi kabuklar›na çekilip arka-dalar›yla daha az zaman geçirmelerine sebep olabilir. Ayn› zamanda yaln›z kal-mak ve arkadalarla vakit geçirmemek depresif duygular› artt›rabilir. Yani budurumda çift tarafl› bir nedensellik ilikisi olas›d›r. A de¤ikeni B’ye, B de¤ike-ni A’ya sebep olmaktad›r.

• Hem A hem de B’ye sebep olan bir C de¤ikeni vard›r . Kimi zaman A ile B ara-s›nda korelasyon gözlemlenmesine ra¤men ne A de¤ikeni B’ye sebep olmak-tad›r ne de tam tersi. Bu gibi durumlarda üçüncü bir C de¤ikeni hem A’ya hemde B’ye sebep verebilir. Örne¤in bir insan›n teninin yan›kl›¤› ile vücudundakisinek ›s›r›¤› say›s› aras›nda pozitif bir korelasyon gözlemlenmesi olas›d›r. Yan›ktenin sinek ›s›r›¤›na sebep olmas› ya da sinek ›s›r›¤›n›n yan›k tene sebep verme-si çok makul aç›klamalar de¤ildir. Yan›k tenle sinek ›s›r›¤› aras›ndaki ba¤lant›-n›n sebebi havalar s›cakken sinek say›s›n›n artmas› ve ayn› zamanda insanlar›n

daha çok yanmalar›d›r. Yani bu durumda üçüncü bir de¤iken (hava s›cakl›¤›)hem sinek say›s›n›n artmas›na hem de yan›k tene sebep vermektedir.




Bu son örnekte oldu¤u gibi, kimi zaman korelasyondan nedensellik sonucu ç›-karamayaca¤›m›z› görmek kolayd›r çünkü akla daha yatk›n baka aç›klamalar var-d›r. Ama kimi korelasyonlar bize makul gelen önermeleri destekler. ‹te o zaman

korelasyonun nedensellik anlam›na gelmedi¤ini hat›rlamak daha zordur. Örne¤inbir arat›rma daha çok brokoli yiyen insanlar›n daha az hasta oldu¤unu göstermiolsun. Arat›rma yenen brokoli miktar› ile hastal›¤a yakalanma ihtimali aras›ndanegatif bir korelasyon göstermitir. Brokoli yemenin hastal›¤a yakalanma riskiniazaltmas› akla yak›n bir ç›kar›m gibi durmaktad›r. Dolay›s›yla fazla düünmedenbu ç›kar›m› kabullenebiliriz. Ama bu hatal› bir ç›kar›m olur. Brokoli yemenin has-tal›k riskini azaltmas› mümkündür ama illa böyle olmas› gerekmez. Sa¤l›klar›na da-ha fazla özen gösteren insanlar hem daha çok brokoli yiyor, hem de hastal›k ris-kini düürecek di¤er baka davran›larda bulunuyor olabilirler. Brokoli yemenind››nda bu insanlar ayn› zamanda bol hareket ediyor ve sa¤l›ks›z g›dalardan uzakdurup bol bol meyve sebze yiyorlarsa bu insanlar›n hasta olma riski daha düük

olacakt›r. Bu durumda üçüncü bir de¤iken (sa¤l›¤a gösterilen özen) hem insanla-r› brokoli yemeye sevk etmekte hem de hastal›¤a yakalanma riskini azaltmaktad›r.Bu örnekten anla›laca¤› üzere, korelasyonlar bize mant›kl› gelen tezleri destekli-

yorsa nedensellik göstermediklerini gözden kaç›rmam›z daha kolayd›r.

Korelasyonun neden-sonuç ilikisi göstermedi¤ini gözden kaç›rmak çok kolayd›r. Gazete-lerde ve televizyonda maalesef s›kl›kla korelasyonel çal›malar› neden-sonuç ilikisi ola-rak yorumlayan haberlere rastl›yoruz. Sizler bu üniteyi okuduktan sonra bu tarz haberler-deki problemli ç›kar›mlar› an›nda yakalayabilmelisiniz.

Somonya Üniversitesi’nden arat›rmac›lar yeni boanm› çiftlerle mülakat yapt›lar. Bu mü-

lakatlarda boanm› çiftlerin %33’ü evlilikleri s›ras›nda para nedeniyle ciddi kavgalar etmi olduklar›n› belirttiler. Bir gazete haberi bu arat›rman›n bulgular›n› “Para kavgas› bo-anmaya sebep” bal›¤›yla duyurdu. Haberde boanma ihtimallerini düürmek için evliçiftlere paralar›n› yönetmeyi ö¤renmeleri önerildi. Arat›rman›n bulgular›ndan gerçektende paran›n boanmaya sebep oldu¤u sonucuna varabilir miyiz? Bu gazete haberi niye problemlidir?

DENEYSEL YÖNTEMKorelasyonel bulgulardan neden-sonuç ilikisi ç›karamayaca¤›m›z› gördük. Ne-den-sonuç ilikilerini bilmek bizim için önemlidir çünkü ancak nedenini bildi¤imizeylerin sonuçlar›n› kontrol alt›na alabiliriz. Örne¤in sebze ve meyve yemenin

kansere kar› koruyucu etkisi oldu¤unu bilirsek daha çok meyve-sebze yemeyeçal›abiliriz. Kendilerine kitap okunmas›n›n okulöncesi çocuklar›n kelime hazine-sini gelitirdi¤ini bilirsek okulöncesi yataki çocuklar›m›za kitap okur, o yalardaçocu¤u olan tan›d›klar›m›za çocuk kitab› hediye ederiz. Korelasyonel bulgulardanneden-sonuç ilikisi ç›karamasak da elimizde neden-sonuç ilikilerini tespit etmekiçin güçlü bir araç mevcuttur. Bu araç deneydir . Deney (experiment) psikolojininen temel yöntemidir. Dolay›s›yla deneyin mant›¤›n› kavramak psikolojik arat›rma-n›n mant›¤›n› kavramakt›r. Peki nedir deneyin mant›¤›?

Deneyin mant›¤›n› önce gündelik bir örnekte görmeye çal›sal›m. Diyelim ki,mercimek çorbas›na rendelenmi havuç eklemek çorban›n lezzetini artt›r›r m› bil-mek istiyorsunuz. Sizce bu bilgiye ulaman›n en iyi yolu nedir? Herhalde akl›n›za

ilk gelen yan›t çorbay› havuç rendesiyle piirip tad›na bakmak olacakt›r. Peki amaböyle yaparsan›z havuç rendeli çorban›n lezzetini neyle k›yaslayacaks›n›z? Daha

44 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE

4



önce piirmi oldu¤unuz mercimek çorbalar›n›n hat›r›n›zda kalan tad›yla cevab›n› verebilirsiniz. Ama ya haf›zan›z sizi yan›lt›rsa? Ya o an çok aç oldu¤unuz için yap-t›¤›n›z çorba size çok lezzetli gelirse? Haf›zan›z size yan›ltmasa bile daha önce pi-

irdi¤iniz çorbalar ile imdi piirdi¤iniz havuç rendeli çorba aras›nda havuç rende-sinden baka farklar olmas› olas›d›r. Örne¤in imdi piirdi¤iniz farkl› bir tür merci-mek olabilir, bu sefer çorbaya kimyon eklemeyi unutmu, mercime¤in suya oran›-n› artt›rm›, ya da çorbay› k›s›k atete daha uzun süre kaynatm› olabilirsiniz. E¤erpiirdi¤iniz çorba size daha lezzetli gelirse lezzetin s›rr› havuç rendesi de¤il bufarkl›l›klardan herhangi biri olabilir.

Demek ki bir sürü de¤iken ayn› anda de¤itirdi¤iniz zaman etkinin kayna¤›n›belirleyemezsiniz. Peki o zaman daha kesin bir sonuca ulamak için ne yapman›zlaz›md›? Çözüm ayn› anda iki ayr› tencerede mercimek çorbas› piirip havuç ren-desi d››nda her eyi sabit tutmakt›r. Ancak o zaman lezzet fark›n›n havuç rende-sinden kaynakland›¤› sonucuna varabiliriz. ‹te deneyin mant›¤› budur: A de¤ike-

ni (havuç rendesi) d››nda her eyi sabit tuttu¤umuzda B de¤ikeninde (çorban›nlezzeti) bir fark gözlemliyorsak o fark›n A’dan baka bir aç›klamas› olamaz. Dola- y›s›yla güvenle A de¤ikeni B’nin sebebidir diyebiliriz.

Deneyin bu mant›¤› sabittir ve bilim ve mühendisli¤in her alan›nda deney kulla-n›l›r. Örne¤in bir botanik bilimci bir gübrenin etkisini tespit etmek için ayn› tohum-lardan gelen bitkileri ayn› topra¤a ayn› anda dikip onlar› ayn› iklim koullar› içindemuhafaza eder. Sadece bir grup bitkiye gübre verip bir di¤er gruba vermezse o güb-renin o bitkinin geliimine etkisini saptayabilir. Deneysel yöntemde önemli olanmant›kt›r, deneyin nerde, kime, neye yap›ld›¤› fark etmez. Bu mant›k bizim günde-lik hayatta sonuçlar ç›karmak için kulland›¤›m›z mant›¤›n daha rafine edilmi bir ha-lidir. imdi bilimsel bir deneyin özelliklerini daha ayr›nt›l› biçimde görelim.

Deneyin AnatomisiHer deney temel olarak ayn› anatomiye sahiptir. Deneyde en az bir de¤ikenin birbaka de¤iken üzerindeki etkisi incelenir. Örne¤in demin gördü¤ümüz örnektehavuç rendesinin çorban›n lezzetine etkisini inceledik. Deneyde etkisini inceledi-¤imiz de¤ikene ba¤›ms›z de¤iken denir. Örne¤imizde havuç rendesi ba¤›ms›zde¤ikendi. Ba¤›ms›z de¤ikene ba¤l› olarak de¤imesi beklenen de¤ikene ba-¤›ml› de¤iken denir. Örne¤imizde ba¤›ml› de¤iken çorban›n lezzetiydi. Ba¤›ms›zde¤ikeni sebep ba¤›ml› de¤ikeni sonuç olarak düünebiliriz.

imdi bir baka örnek üzerinden deneyin di¤er yap›talar›n› inceleyelim. Cevaparad›¤›m›z soru çal››rken müzik dinlemenin ö¤renilen bilgi miktar›na etkisi olsun.

Bu örnekte ba¤›ms›z de¤iken müzik dinlemek, ba¤›ml› de¤iken ö¤renmedir. Di- yelim ki korelasyonel arat›rmalar çal››rken müzik dinleyen insanlar›n derslerindedaha baar›l› oldu¤unu göstermi olsun. Biliyoruz ki bu korelasyonel bulgulardançal››rken müzik dinlemenin ö¤renmeyi artt›rd›¤› sonucunu ç›karamay›z. Bu kore-lasyonun baka aç›klamalar› olabilir. Örne¤in belki çal››rken müzik dinleyen in-sanlar daha uzun süre ders çal››yordur. Belki de ö¤renme yetisi daha yüksek in-sanlar çal››rken müzik dinlemeye daha e¤ilimlidir. Müzik dinlemek ö¤renmeyi ya-

valatsa bile, e¤er müzik dinleyerek daha uzun süre çal››l›yorsa ya da daha çabukö¤renen insanlar ayn› zamanda müzi¤e daha dükün insanlarsa iki de¤iken ara-s›nda pozitif bir korelasyon gözlemlenebilir. Çal››rken müzik dinlemek ve ö¤ren-me aras›nda gerçekten bir neden-sonuç ilikisi var m› görmek istiyorsak bir deney

yapmak zorunday›z. Gelin bu deneyi birlikte tasarlayal›m.




Yapmam›z gereken müzik dinleyerek çal›an bir grup insan› müzik dinleme-den çal›an bir grup insanla k›yaslamakt›r. Bu iki grup aras›ndaki tek fark çal››r-ken müzik dinlemek olmal›d›r ki iki grubun ö¤renme miktar›nda bir fark gözlem-

lersek bunun dinlenen müzikten baka bir aç›klamas› olamas›n. öyle bir yöntemizleyebiliriz: Denekleri laboratuara getirip onlara bir metin veririz. Deneklere bumetindeki bilgileri ö¤renmeleri gerekti¤ini, yar›m saat sonra metinde anlat›lan ko-nudan bir s›nava gireceklerini söyleriz. Deneklerin yar›s› istedikleri bir müzi¤i din-leyerek metin üzerinde çal››rken di¤er yar›s› sessiz bir ortamda çal››r. ‹ki grup de-nek de 30 dakika boyunca verilen metin üzerinde çal›t›ktan sonra her iki grubada metinle ilgili sorular içeren bir test verilir. Bu testten al›nan skor ba¤›ml› de¤i-kenimiz olan ö¤renme kavram›n›n ilemsel tan›m›n› tekil eder.

Etkisini inceledi¤imiz ba¤›ms›z de¤ikene maruz kalan gruba deneysel grup ad› verilir. Tasarlad›¤›m›z bu deneyde müzik dinleyen grup deneysel gruptur. De-neysel gruba uygulanan farkl› muameleye deneysel manipülasyon denir. Örne¤i-

mizdeki deneysel manipülasyon gruba müzik dinletmektir. Deneysel manipülas- yonumuzu uygulad›¤›m›z deneysel grupla k›yaslayaca¤›m›z gruba kontrol grubu denir. Kontrol grubu ile deneysel grup aras›ndaki tek fark deneysel manipülasyonolmal›d›r. Yoksa iki grubun ö¤renme miktar› aras›nda gözlemleyece¤imiz farkmanipüle etti¤imiz ba¤›ms›z de¤ikenden (yani müzik dinlemekten) de¤il di¤erfarkl›l›klardan kaynaklanabilir. Örne¤in iki gruba ö¤renmeleri için farkl› metinler

verildi¤ini ya da metin üzerinde çal›mak için bir gruba di¤erinden daha uzun sü-re tan›nd›¤›n› düünelim. Bu durumlarda iki grup aras›nda bir ö¤renme fark› bu-lursak bunun müzik dinlemekten baka aç›klamalar› olabilir, yani sonuçlardanmüzi¤in ö¤renmedeki rolüne dair bir ç›kar›m yapamay›z. Dolay›s›yla deney vekontrol grubu deneysel manipülasyon d››nda her konuda tamamen ayn› muame-

leyi görmelidir.Bir di¤er dikkat etmemiz gereken unsur da deney ve kontrol grubumuzdaki de-neklerin birbirine denk özelliklere sahip olmas›d›r. Örne¤in bir gruptaki deneklerortalamada di¤erlerinden daha zeki ya da metindeki konu hakk›nda daha bilgiliy-se bu durum iki grubun ö¤renme düzeyi aras›nda bir fark yaratabilir. O zaman ikigrup aras›nda gözlemleyece¤imiz ö¤renme fark›n›n müzik dinlemekten kaynak-land›¤›na emin olamay›z. Peki iki grubun birbirine denk olmas›n› nas›l sa¤lar›z?Bunun için psikologlar rastgele tahsis (random assignment) ad› verilen yöntemikullan›rlar. Bu yöntemde denekler deneysel gruba veya kontrol grubuna rastgeletahsis edilir. Örne¤in bir dene¤in hangi gruba dahil olaca¤› yaz› tura atarak belir-lenirse ortalamada bir grubun di¤er gruptan fark› olmas› için bir sebep olmaz. Bu

yöntemle gruplar aras›nda sistematik farklar olmas›n›n önüne geçilmeye çal››l›r.Bu verdi¤imiz örnekte tek bir deneysel grubumuz olsa da bir çal›mada de-

neysel grup say›s› birden fazla olabilir. Örne¤in spor yapman›n haf›zaya etkileri-ni incelemek istedi¤imizi düünelim. Tasarlayaca¤›m›z deneyde kontrol grubunahiç spor yapt›rmazken iki farkl› deneysel grubun birinden günde yar›m saat, di-¤erinden günde bir saat spor yapmalar›n› isteyebiliriz. Böylece ba¤›ms›z de¤ike-nin farkl› de¤erlerinde (spor yapma süresi) ba¤›ml› de¤ikenimizi (haf›za) ölçerekilgilendi¤imiz iliki hakk›nda daha derinlemesine bilgi ediniriz. Kimi zaman da birde¤il birden fazla ba¤›ms›z de¤ikenin ba¤›ml› de¤iken üzerindeki etkileriyle il-gilenebiliriz.

46 Psikolojiye Giri



Deneysel Çal›malarda Geçerlilik Deneysel çal›malarda geçerlilik iç geçerlilik ve d› geçerlilik diye iki bal›kta ince-lenebilir. ‹ç geçerlilik deneyden ç›kar›lan neden-sonuç ilikisine ne kadar güvene-

bilece¤imizin bir ölçüsüdür. D› geçerlilik ise deney sonuçlar›n› arat›rma d››nda-ki insan, grup ve ortamlara ne ölçüde genelleyebilece¤imize dairdir. imdi bu ikitür geçerlili¤i inceleyelim.

‹ç Geçerlilik ‹ç geçerlilik bir deneyin sonuçlar›n› manipüle etti¤imiz ba¤›ms›z de¤ikene güven-le ba¤layabilme derecemizdir. Bir baka deyile, bir deneyin yüksek iç geçerlili¤esahip olmas› için ba¤›ms›z de¤ikenle ba¤›ml› de¤iken aras›nda nedensel bir ba¤oldu¤unu güvenle söyleyebilmemiz gerekir. Bunun için ba¤›ms›z de¤ikenin ba-¤›ml› de¤iken üzerindeki etkisini aç›klayabilecek ba¤›ms›z de¤iken d››nda biretken olmamas› gerekti¤ini gördük. Ancak tüm di¤er alternatif aç›klamalar› berta-

raf edebilirsek kurdu¤umuz nedensellik ilikisine güvenebiliriz.Deneyde ba¤›ms›z de¤ikenle birlikte de¤iim gösteren de¤ikenler manipülas-

yonumuzu kirletir. Bu gibi de¤ikenlere kirletici de¤iken (confounding variable)ad› verilir. Kirletici de¤iken örneklerini mercimek çorbas› örne¤imizde gördük.E¤er havuç rendesi miktar› de¤iirken ayn› zamanda tenceredeki su veya baharatmiktar› da de¤iirse bunlar birer kirletici de¤ikendir. Bu kirletici de¤ikenler lez-zet fark›n›n havuç rendesinden kaynakland›¤› ç›kar›m›n› yapmam›za engel olur.Daha genel olarak deneysel grup ve kontrol grubu aras›nda ba¤›ms›z de¤ikendenbaka de¤eri farkl›l›k gösteren bir de¤iken varsa bu kirletici bir de¤ikendir.

Bir ilac›n iyiletirici etkisi var m› tespit etmek için tasarlanan bir deney düüne-lim. Deneysel gruba hap›m›z› verip de kontrol grubuna hiçbir ey vermezsek ikigrup aras›nda ilac›n vücuttaki kimyasal etkisi d››nda bir baka fark daha olur. ‹laç

verilen grup psikolojik olarak iyileme beklentisi içine girecektir. Bu durumda bupsikolojik beklenti bir kirletici de¤iken olur. Bu kirletici de¤ikeni bertaraf etmekiçin bu tür arat›rmalarda kontrol grubuna plasebo ad› verilen sahte bir hap verilir.

D› Geçerlilik Deneyimiz yüksek iç geçerlili¤e sahipse elde etti¤imiz neden-sonuç ilikisinindo¤rulu¤una güvenebiliriz. Ancak bu deneyimizin sonuçlar›n› deney haricindekiinsan ve durumlara genelleyebiliriz anlam›na gelmez. D› geçerlilik elde edilen so-nuçlar› baka kii, yer ve zamanlara genelleyebilme derecemizdir. Deneklerimizgenelleme yapmak istedi¤imiz grubu ne kadar temsil ediyorsa yapaca¤›m›z genel-leme o kadar geçerli olacakt›r. Örne¤in deneyimize sadece üniversite ö¤rencilerikat›ld›ysa sonuçlar›m›z›n daha ileri yalardaki insanlara genellenip genellenemeye-ce¤i bir soru iaretidir. Bir kültürde elde edilen sonuçlar›n bir di¤er kültürde göz-lemlenip gözlenmeyece¤i de d› geçerlilikle ilgili bir sorudur.

Peki bir deney için d› geçerlilik mi daha elzemdir iç geçerlilik mi? E¤er deney-sel bir çal›man›n iç geçerlili¤i yoksa ba¤›ml› de¤ikendeki fark› yaratan›n ba¤›m-s›z de¤iken olup olmad›¤› belli de¤ildir. Dolay›s›yla deneyin sonuçlar›n›n genel-letirilip genelletirilemeyece¤ini tart›man›n bir anlam› yoktur çünkü deneyin netbir sonucu yoktur. Demek ki deneysel bir çal›may› ciddiye alabilmemiz için yük-sek iç geçerlili¤e sahip olmas› önkouldur. Bu koul sa¤lan›yorsa sonuçlar› bakainsan ve ortamlara genelleyip genelleyemeyece¤imiz sorusunu sorar›z.




Neden Korelasyonel Çal›malar?Gördü¤ümüz gibi, deney neden-sonuç ilikileri kurabilmek için elimizdeki en iyi araç-t›r. Bu sebepten dolay› psikologlar mümkün oldu¤unca deneysel yöntemi kullanmay›

tercih ederler. Herhangi bir de¤ikenin manipüle edilmedi¤i, de¤ikenlere müdahaleedilmeden mevcut ilikilerin gözlemlendi¤i çal›malara korelasyonel çal›malar denir.Bu çal›malara korelasyonel çal›ma denmesinin sebebi verdikleri sonuçlar›n korelas-

yonel yap›da olmas›, yani neden-sonuç bilgisi vermemesidir. Peki psikologlar nedenher zaman deneysel yöntemi kullanmazlar da kimi zaman korelasyonel çal›malar ya-parlar? imdi bu sebepleri görelim.

Kimi zaman ilgilendi¤imiz kavramlar› deneysel olarak manipüle edebilmemiz im-kans›zd›r. Örne¤in gelir da¤›l›m›ndaki eitsizli¤in bir toplumun fertleri aras›ndaki ili-kileri nas›l etkiledi¤ini arat›ran bir psikologun gelir da¤›l›m›n› manipüle edebilmesiimkans›zd›r. Boanman›n çocuklar üzerindeki etkilerini inceleyen bir psikolog evli veçocuklu çiftleri rastgele ikiye ay›r›p bir k›sm›n›n boanmas›n› sa¤layamaz. Arat›rmalarmecburen kendili¤inden gelien boanmalarla s›n›rl› kalacakt›r. Ayr›ca deneysel mani-pülasyon mümkün olsa bile bunun gibi baz› durumlarda ahlaki olarak kabul edilemez.Örne¤in elektrik oku vermenin çocuklar›n ö¤renmesi üzerine etkisini ölçmek için ço-cuklara elektrik oku vermek elbette ahlaki olarak kabul edilebilir bir yöntem de¤ildir.

Kimi zaman da psikologlar neden-sonuç ilikileri ile de¤il var olan› tasvir etmekleilgilenirler. Örne¤in kiilik yap›s›yla politik yönelimler aras›ndaki ilikileri ya da cinsi-

yet ile mesleki yönelim aras›ndaki ilgiyi inceleyen bir psikolog korelasyonel çal›ma-larla var olan ilikileri betimler. Psikologlar›n ilgilendikleri baz› sorular uzun zaman di-limleri içinde kendili¤inden gelien süreçlerle ilgilidir. Bu gibi süreçleri incelemek içindeneysel yöntem uygun olmayabilir. Örne¤in, bir yak›n›m›z›n yas›n› tutma süreci ne

gibi evreler izler, ya da çocuklar›n dil geliimi nas›l ilerler gibi sorulara deneysel olmayan yöntemlerle cevap al›nabilir. Bu gibi çal›malarda genellikle tek bir sefer de¤il za-man içinde tekrarlanan ölçümler yapmak gerekir. Ayn› kiilere zaman içinde tekrartekrar ölçüm yap›lan çal›malara boylamas›na çal›ma denir. Boylamas›na çal›malar-da ayn› kiiler belli bir zaman dilimi içinde tekrar ölçümlenirken enlemesine çal›malar da ayn› zaman dilimi içinde farkl› gruplara ölçüm yap›l›r. Örne¤in bir arat›rmac› ev-liliklerin nas›l ve neden boanma ile sonuçland›¤› ile ilgileniyor olsun. Bu arat›rmac›300 yeni evli çift belirleyip her y›l bu çiftlere anket uygulayabilir. On be y›l sonra is-tatistiksel olarak bu çiftlerden bir k›sm› boanm› olacakt›r. Arat›rmac› boanm› çift-lerin ankete yan›tlar› ile boanmam› çiftlerin yan›tlar›n› kar›lat›rarak hangi duygu, dü-ünce ve davran› biçimlerinin bir evlili¤in sürdürülmesiyle ilgili oldu¤unu görebilir.

K›saca, deneysel yöntem neden-sonuç ilikisi kurmam›za imkan sa¤lamas› aç›s›n-dan ideal olsa da neden-sonuç ilikisi kuramayan (yani korelasyonel) çal›malar›n dapsikolojide önemli yeri vard›r. Bunun nedeni deneysel çal›malar›n her zaman müm-kün veya arzu edilir olmamas›d›r.

So¤uk alg›nl›¤›na yakaland›¤›n›z düünelim. Bir arkada›n›z elma kabu¤u kaynat›p içme-nizi önerdi, sizin de akl›n›z yatt› ve iki gün boyunca elma kabu¤u kaynat›p içtiniz. Üçüncügünde de iyiletiniz. Buradan kaynat›lm› elma kabu¤unun sizi iyiletirdi¤i sonucunu ç›ka-rabilir miyiz?

48 Psikolojiye Giri

SIRA S‹ZDE 5




PS‹KOLOJ‹K ARATIRMALARDA ET‹K Psikologlar›n çal›malar›nda kimi zaman etik sorular ba gösterir. Bu sorulara ya-n›t ararken bir bavuru kayna¤› olmak amac›yla Türk Psikologlar Derne¤i 2004 y›-

l›nda bir etik yönetmelik kabul etti. Bu yönetmelik arat›rma s›ras›nda izlenmesigereken ilkeleri de içeriyordu. Arat›rmalarda izlenmesi gereken temel ilkelerdenbaz›lar› unlard›r:

• Arat›rmalara kat›l›m gönüllüdür. Arat›rma öncesi olas› kat›l›mc›lara arat›r-ma hakk›nda bilgi verilip arat›rmaya dahil olmak istediklerine dair onayla-r›n›n al›nmas› gerekir.

• Kat›l›mc›lar arat›rmadan istedikleri zaman ç›kabilirler.• Kiilerden edinilen bilgilerin gizlili¤inin korunmas› gerekir.• Kat›l›mc›lara daima nezaket ve sayg›yla davran›l›r.• Kat›l›mc›lara arat›rman›n sonunda arat›rma hakk›nda bilgi edinme olana¤›

verilir.

Türk Psikologlar Derne¤i’nin 2004 y›l›nda kabul etti¤i etik yönetmeli¤e u adresten ulaa-bilirsiniz: http://www.psikolog.org.tr/Belgeler/tpd-yonetmelikler/turk-psikologlar-derne-gi-etik-yonetmeligi

‹ N T E R N E T



50 Psikolojiye Giri

Sözdebilimi ve bilimden hangi yönleriyle ayr›ld›-

¤›n› aç›klamak Sözdebilim bilimsel bir temeli olmad›¤› halde bi-lim k›l›f› alt›nda bize sunulan bilgi ve pratikleredenir. Sözdebilim bilimsel terimler kullanarak birbilimsellik kisvesi yarat›r ama bu kullan›mlar ha-tal›, yersiz ve dayanaks›zd›r. Sözdebilimsel iddia-lar ço¤unlukla yanl›lanamayacak mu¤lakl›ktad›r

ve bilimsel bir kimli¤i olmayan kiilerce savunu-lur. En önemlisi, sözdebilimsel iddialar bilimselsüreçten kopuktur: ‹ddialar bilimsel olarak yatest edilmemilerdir ya da edildilerse reddedil-

milerdir. Sözdebilim ço¤unlukla maddi ç›karsa¤lamak amac›yla bilimin toplum içindeki say-g›nl›k ve meruiyetini istismar eder. Sözdebilimibilimden ay›rt edebilmek bizi dayanaks›z bilgile-rin izinde maddi ve manevi zarara u¤ramaktankoruyacakt›r.

‹lemsel tan›m› ve iyi bir ilemsel tan›m›n özellik- lerini belirtmek.‹lemsel tan›m ilgilenilen kavram› bir say›ya dö-nütürmeye yarayan tan›md›r. Bir kavram› ilem-sel olarak tan›mlamak demek o kavram› ne e-kilde ölçece¤imize karar vermek demektir. Kav-ram›m›z› yüksek kesinlik ve hassasiyetle ölçebi-len ilemsel tan›mlar›n yüksek kavramsal geçer-lili¤i oldu¤unu söyleriz. Yüksek kavramsal ge-çerlilik ta›mas› için ilemsel tan›m›m›zla edindi-¤imiz ölçümün öncelikle güvenilir olmas›, yaniayn› koullarda ayn› sonuçlar› vermesi gerekir.Güvenilir olman›n d››nda ölçümler duyarl› ol-mal›, yani de¤ikenin farkl› de¤erleri aras›ndakiince ayr›mlar› yapabilmelidir. Son olarak, iyi birilemsel tan›m ölçülmek istenen kavram› ölçme-li, di¤er baka kavramlar› ölçmemelidir. Psikolo-jinin ilgilendi¤i kavramlar çok yönlü ve çok kat-manl› oldu¤u için ilemsel tan›mlar ço¤unluklailgilenilmeyen baka kavramlar› da ölçer. Bun-dan dolay› ideal olan bir kavram› birden fazla i-lemsel tan›mla ölçmektir. E¤er farkl› ilemsel ta-n›mlar benzer ölçümlere ula›yor ve di¤er kav-ramlarla benzer ilikiler sergiliyorsa sonuçlar›m›-za olan güvenimiz artar.

Korelasyonu ve niye nedensellik ilikisi göster-

medi¤ini aç›klamak.Korelasyon iki de¤iken aras›nda do¤rusal iliki-nin bir ölçüsüdür. De¤ikenlerden birinin ald›¤›de¤erler artarken di¤erininkiler de düzenli ola-rak art›yorsa korelasyon pozitif; birinin de¤erleriartarken di¤erininkiler düzenli olarak azal›yorsakorelasyon negatiftir. ‹ki de¤iken aras›nda birkorelasyon olmas› de¤ikenlerden birinin di¤eri-nin sebebi oldu¤u anlam›na gelmez. Korelasyonbize sadece veriler aras›ndaki say›sal ilikiyi gös-terir, nedensellik ilikisi hakk›nda bir bilgi ver-

mez. ‹ki de¤iken aras›nda korelasyon gözleni- yorsa iki de¤ikenden biri di¤erinin sebebi olabi-lece¤i gibi kimi zaman da üçüncü bir de¤ikenher iki de¤ikene de sebep olur.

Deney ve önemini belirtmek.Deney etkisini ölçmek istedi¤imiz de¤iken d›-›nda her eyi sabit tutarak bu de¤ikenin birbaka de¤iken üzerinde ne fark yaratt›¤›n› tes-pit etmemize imkan sa¤layan arat›rma yöntemi-dir. Deneyin önemi bize neden-sonuç ilikisi gös-termesinden kaynaklan›r. Deney d››nda hiçbir

yöntem bize kesin bir nedensellik bilgisi veremez.

‹yi tasarlanm› bir deneyin özelliklerini aç›klamak.‹yi tasarlanm› bir deney yüksek iç geçerlili¤e sa-hip olmal›d›r. ‹ç geçerlilik ba¤›ml› de¤ikendegözlenen fark› ba¤›ms›z de¤ikene ba¤layabilmederecemizdir. Bir di¤er deyile, yüksek iç geçer-lili¤e sahip bir deney ba¤›ms›z de¤ikenle ba-¤›ml› de¤iken aras›ndaki neden-sonuç ilikisinibaka aç›klamalara aç›k kap› b›rakmayacak e-kilde gösterir. Yüksek iç geçerlilik elde edebil-mek için bir deneyde deneysel grupla kontrolgrubu birbirine denk olmal› ve deneysel mani-pülasyon haricinde iki grup tamamen ayn› mu-ameleyi görmelidir. O zaman ba¤›ml› de¤iken-de gözlenen de¤iikli¤i ba¤›ms›z de¤ikenle aç›k-lamaktan baka seçene¤imiz kalmaz.

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç

4A M A Ç

5A M A Ç




1. Aa¤›dakilerden hangisi bilimin bir ilkesi de¤ildir?a. Eletiriye aç›k olmab. Herkes taraf›ndan tasdik edilebilecek gözlem ve

ak›l yürütmelere dayanmac. Uzmanlar aras›nda süregiden kar›l›kl› görü al›-

veriid. Bilgi ve bulgular›n amazl›¤›na sars›lmaz güvene. Edinilen bulgular›n payla›lmas›

2. Sözdebilim hakk›nda aa¤›da belirtilenlerden hangi-si do¤rudur?

a. Sözdebilim ço¤unlukla bilimsel bir kimlikleri bu-lunmayan kiilerce ortaya sürülür.

b. Sözdebilimin iddialar› bilimsel süreçten geçiponaylanmam›t›r

c. Sözdebilim ço¤unlukla bir ürün ya da hizmetsatma amac›ndad›r

d. Sözdebilim ço¤u zaman yanl›lanamayacak ka-dar mu¤lak iddialarda bulunur

e. Yukar›dakilerin hepsi

3. Bir arat›rmac› kafeinin konsantrasyon üzerine etki-sini inceliyor. Bunun için kontrol grubuna kafeinsizkahve içirilirken, deneysel grup kafeinli kahve içiyor.Bu çal›mada konsantrasyon nedir?

a. ba¤›ml› de¤ikenb. ba¤›ms›z de¤ikenc. deneysel manipülasyond. ilemsel tan›me. kontrol grubu

4. Bir ilemsel tan›m aa¤›daki hangi özelliklere ayn›anda sahip olamaz?

a. güvenilir ve geçerlib. güvenilir ve geçersizc. güvenilir de¤il ve geçerlid. güvenilir de¤il ve geçersize. b ve c

5. Aa¤›dakilerden hangisi bilimsel sürecin bir parças›de¤ildir?

a. Arat›rmada izlenen metotlar›n makalelerde aç›k ve net ekilde belirtilmesi

b. Bilim insanlar›n›n yeni bulgu ve gözlemler ››-¤›nda yeni fikirler benimseyip eski fikirlerini red-detmeleri

c. Hakemli dergilere gönderilen makalelerin oalanda uzman kiilerce de¤erlendirilmesi

d. Tan›nm› ve güvenilen bilim insanlar›n›n ha-kemli de¤erlendirme sürecinden muaf tutulmas›

e. Bilim insanlar›n›n birbirleriyle sürekli fikir al›- veriinde bulunmas›

6. Aa¤›daki korelasyon katsay›lar›ndan hangisi de¤i-kenler aras›nda daha kuvvetli bir do¤rusal ilikinin var-l›¤›na iaret eder?

a. 0.23b. 0.55c. -0.82d. 0.77e. -0.01

7. Neden-sonuç ilikisi kurabilmek için hangi arat›r-ma yöntemi izlenmelidir?

a. anketb. deney c. korelasyonel çal›mad. enlemesine çal›mae. gözlem

8. Deney grubuyla kontrol grubunu k›yaslad›¤›m›z ba-sit bir deneyde iki grup _____________ haricinde herbak›mdan birbirine denk olmal›d›r.

a. deneysel manipülasyonb. ba¤›ml› de¤ikenc. rastgele tahsis

d. ilemsel tan›me. iç geçerlilik

9. Aa¤›dakilerden hangisi psikolojik arat›rmalarda iz-lenmesi benimsenen etik prensiplerden de¤ildir?

a. kat›l›mc›lar›n zarar görme ihtimalinin minimumaindirgenmesi

b. kat›l›m›n gönüllü olmas›c. kat›l›mc›lar›n mahremiyetine sayg› gösterilmesid. kat›l›mc›lara nezaket ve sayg›yla davran›lmas›e. deneye balamadan kat›l›mc›lara test edilen fik-

rin aç›klanmas›

10. Bir deneyde deneysel gruba etkisi incelenen ilac›nhap› verilirken, kontrol grubuna içinde aktif bir farma-kolojik madde olmayan plasebo hap› verilmektedir.

Arat›rmac› kontrol grubuna hiç ilaç vermemektenseplasebo hap› vermekle aa¤›dakilerden hangisini artt›r-may› amaçlamaktad›r?

a. d› geçerlilikb. iç geçerlilikc. kavramsal geçerlilik

d. ölçümsel güvenilirlike. ölçümsel duyarl›l›k




52 Psikolojiye Giri

Sözdebilimsel ‹ddialara üpheci Yaklaabilmek Facebook’ta veya bir baka sosyal medya ortam›nda

yukar›daki mesaj› gördü¤ünüzü düünelim. Mesaj› pay-la›r m›yd›n›z? Bu mesaj kula¤a bilimsel gelen birtak›middialarda bulunmaktad›r. Ama dikkatli incelersek cid-diye al›nacak bir yönü olmad›¤› aç›kt›r. Nedir buradakiproblemler?

- ‹lk olarak, Temmuz ay›nda 5 Cuma, 5 Cumartesi,5 Pazar olmas› 823 y›lda de¤il 5-6 y›lda bir rastla-nan bir durumdur. Temmuz ay› 31 gün çekti¤iiçin her y›l haftan›n 7 gününden üç tanesi 5 kere

yaanacakt›r. Bu günlerin Cuma, Cumartesi ve Pa-zar olmas›nda herhangi bir ola¤anüstülük yoktur.2011 y›l›nda böyle bir durum yaanm›t›r, 2016 y›-l›nda, ve daha sonra 2022 y›l›nda yine yaanacak-t›r. Demek ki 823 say›s› tamamen uydurmad›r.

- Bu durum sadece Temmuz de¤il, 31 gün çekendi¤er alt› ay için de geçerlidir. Temmuz’un bir

ayr›cal›¤› yoktur.- “Una borsa di soldi” ‹talyanca para çantas› anla-

m›na gelmektedir. Feng shui ise Çin kökenli birpratiktir. Çin kökenli bir pratik niçin ‹talyancaterimler kullan›r anla›lmaz.

- Sosyal medyada bilgi paylamak hangi fiziksel veya psikolojik mekanizmalarla kiiye para ya¤-mas›na yol açabilir kestirmek mümkün de¤ildir.

Ayn› ekilde Temmuz ay›nda günlerin da¤›l›m›y-la bolluk ve bereketin nas›l bir nedensellik ili-kisi içinde olabilece¤i de bir muammad›r.

Bu mesaj Facebook’ta binlerce kii taraf›ndan payla›l-

m› bir mesajd›r. ‹nsanlar ümit vaat eden bu mesajlar›“ne kaybederim, ya tutarsa” diyerek paylasa da, mesa-j›n tutmas› için hiçbir sebep yoktur. Kiiye dört güniçinde para ya¤sa bile bunun sebebi mesaj› paylamak-t›r diyemeyiz (korelasyon nedensellik göstermez). Bupayla›mla kaybedilen sadece vakittir ama düünülme-den kabul edilen baka iddialar çok daha pahal›ya malolabilir.

Kaynak: Benzeri az›ls›z bilgi ve hurafelerin çürütüldü-¤ü k›sa yaz›lar okumak için http://yalansavar.org

sitesini takip edebilirsiniz.

Yaam›n ‹çinden

”

“(D‹KKAT)

Bu y›l Temmuz ay›nda 5cuma, 5 cumartesi, 5 Pazar bulunuyor. Bu 823 y›lda bir olan bir durum. Buna “una

borsa di soldi”, yani bereketdeniyor. Bu bilgiyi paylaan

herkese dört gün içinde paraya¤›yormu, Feng Shui

teorisine göre... deneyelimbakal›m ya tutarsa:))))

BOL ANS YA TUTARSA




Bir psikoloji arat›rmas› hangi basamaklardan geçer?Bu ünitede genel olarak bilimsel yöntemi ve psikolojibiliminin kulland›¤› arat›rma metotlar›n›n temel özel-liklerini ö¤rendik. Peki, psikologlar bilimsel yöntemikullanarak bir arat›rma yaparken ne gibi basamaklar›

izlerler? Akademik bir arat›rman›n süreçleri ekil 2 deözetlenmektedir. Arat›rmac› öncelikle yapaca¤› arat›rman›n konusunubelirler. Arat›rma konusu bilim insan›n›n kendi dene-

yimlerinden veya bakalar› ile ilgili gözlemlerinden or-taya ç›kaca¤› gibi, var olan kuramlar› test etmek veya li-teratürde yer alan arat›rmalar›n bulgular›ndan yola ç›-karak yeni sorular sormak eklinde de ortaya ç›kabilir.

Arat›rma fikri çok geneldir; arat›rmac› üzerinde çal›a-ca¤› konuyu belirledikten sonra uzun bir sürece girer.Bu süreçteki amac› arat›rmak istedi¤i konuyu ampirik

veri toplayarak test edilebilecek bir soru (hipotez) hali-ne getirmektir. Bir fikrin hipoteze dönümesinde varolan kuramlardan ve benzer konularda yap›lm› çal›-malardan faydalan›l›r. Ünite 1’de de anlat›ld›¤› gibi, hi-potez en az iki kavram (de¤iken) ve bu kavramlar›nilikisini yordayan, test edilebilir bir yarg›dan oluur.Kavramlar belirlendikten sonra, yukar›da anlat›ld›¤› gi-bi her kavram›n ilemsel tan›m› yap›l›r. Ayn› zamandaarat›rman›n deseni belirlenir. Desen arat›rman›n veri-lerinin nas›l toplanaca¤›n›n bir plan›d›r. Örne¤in kore-lasyonel bir çal›ma veya deney yap›labilir. Daha sonra

bu desenin belirledi¤i ad›mlardan yola ç›karak ve ha-z›rlanm› ölçme aletleri kullan›larak, kat›l›mc›lardan il-

gili veriler toplan›r ve analiz edilir. Verilerin analizindegenellikle özel istatistik programlar›ndan yararlan›l›r.

Analizlerin sonucuna göre arat›rman›n hipotezi ya des-teklenir, ya da çürütülür. Son ad›m, bu arat›rman›nbulgular›n›n literatürde var olan di¤er çal›malar ve ilgi-

li kuramlar ››¤›nda yorumlanmas› ve daha sonra birmakale haline getirilmesidir.Burada ana hatlar›yla anlat›lan arat›rma metodlar› ve ista-tistiki analiz, psikoloji e¤itiminin önemli bir k›sm›n› tekileder. E¤er daha detayl› bilgi edinmek isterseniz,http://psychology.about.com/od/researchmethods/a/steps-of-scientific-method.htm adresine bakabilirsiniz.

Okuma Parças›

• Çal›man›n APA (AmerikanPsikoloji Derne¤i) format›nauygun olarak makale halindeyaz›lmas›

• Çal›man›n konferanslardasunulmas›

• Makalenin bas›lmak amac›ylahakemli dergilere gönderilmesi

• Hakemlerden gelen geribildirimlere göre gereklidüzeltmelerin yap›lmas›

Çal›man›nmakale halinegetirilmesi ve

bas›lmas›

VerilerinAnalizi

VerilerinToplanmas›

Arat›rmaFikri

Arat›rmaDeseni

• Verilerin temizlenmesi• Verilerin kodlanmas›• Analizlerin yap›lmas›• Analizlerin yorumu

• Arat›rma deseninin seçilmesi(korelasyon, deney gibi)

• De¤ikenlerin belirlenmesi• De¤ikenlerin ilemsel

tan›mlar›n›n belirlenmesi• Prosedürün belirlenmesi• Kat›l›mc›lar›n belirlenmesi

• Uygulama için etik kurullardan izin al›nmas›

• Kat›l›mc›lar›nseçilmesi

• Verilerin toplanmas›• Gerekiyorsa verilerin

bilgisayara girilmesi

• Arat›rma fikrininbelirlenmesi

• Literatür arat›rmas›• Fikrin soruya dönümesi• Sorunun test edilebilir

hipotez haline dönümesi

ekil 2. 2 Bir psikoloji arat›rmas›n›n basamaklar›



54 Psikolojiye Giri

1. d Yan›t›n›z yanl› ise “Bilimsel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl› ise,“Sözdebilim” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl› ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl› ise “Kavram ve ‹lemsel Tan›m”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl› ise “Bilimsel Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl› ise “Korelasyon” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl› ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl› ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl› ise “Psikolojik Arat›rmalardaEtik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl› ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1Bu argüman› sorunlu k›lan tek bir anekdottan çok ge-ni kapsaml› bir ç›kar›ma gitmesidir. Sigaran›n sa¤l›¤azarar›n› gösteren çal›malar yüz binlerce insandan top-lanan verilere dayanmaktad›r. Tek bir vaka yüz binler-ce insandan toplanm› veriyi çürütmez. Elbette ki siga-ra herkeste ayn› etkiyi yaratmaz ve kimi insanlar sigara-dan di¤erlerine k›yasla daha fazla zarar görür. Ama ara-t›rmalar göstermitir ki sigara içmek ortalamada pekçok sa¤l›k probleminin ç›kma ihtimalini artt›r›r. Ayr›caarkada›n›z›n Hüseyin Amca’s› sigara içmeseydi belkiimdikinden bile daha sa¤l›kl› bir insan olacakt›, bunubilemeyiz.

S›ra Sizde 2Sosyal çevrenin genili¤i ilemsel olarak pek çok farkl›ekilde tan›mlanabilir. Aa¤›da bu olas› ilemsel tan›m-lardan birkaç› s›ral›d›r:

• Kiinin telefonunda kay›tl› numara say›s›• Kiinin Facebook’taki “arkada” say›s›• Kiinin e-posta adres defterinde kay›tl› kii say›s›• Kiinin do¤um gününü telefonla, mesajla, ‹n-

ternet üzerinden, ya da yüz yüze kutlayan kiisay›s›

Elbette bu tan›mlar›n hiçbiri mükemmel de¤ildir ve herbirinin problemli yönleri vard›r.

S›ra Sizde 3 Yalan söylemek toplumda ho kar›lanmayan ve birey-lerde istenmeyen bir özelliktir. Dolay›s›yla toplumsalaç›dan kabul edilir bir görüntü çizme ve olumlu bir in-tiba b›rakma arzular› kiilerin “ne s›kl›kta yalan söylü-

yorsunuz” sorusuna verdikleri cevab› kirletebilir.

S›ra Sizde 4Gazete haberi problemlidir çünkü korelasyonel bulgu-lardan neden-sonuç ilikisi ç›karm›t›r. Boanm› çiftle-rin para konusunda kavga etmeleri boanmalar›n›n se-bebi bu anlamazl›kt›r anlam›na gelmez. Para konusun-da kavga eden çiftler daha yüksek oranlarda boan›yorolsa bile bunun alternatif aç›klamalar olabilir. Örne¤ingeçim s›k›nt›s› hem çiftlerin boanma ihtimalini artt›r›phem de para konusunda daha s›k kavga etmelerine yolaçabilir. Farkl› karakterlerde çiftler ya da birbirlerinesevgi ve sayg› duymayan çiftler s›rf para konusunda de-

¤il her konuda daha fazla kavga ediyor olabilirler. Buçiftlerin boanma sebebi geçimsizlik, uyumsuzluk, sevgi-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›S›ra Sizde Yan›t Anahtar›




sizlik ve sayg›s›zl›k olabilir. Bu durumda para konusun-

daki kavgalar bu problemlerin bir sonucudur. Ama bunun ötesinde bu arat›rma sonuçlar› bize parakonusunda kavga eden çiftlerin para konusunda kavgaetmeyen çiftlerden daha yüksek oranda boand›¤›nadair bir bilgi vermemektedir. Belki boanmam› çiftle-rin de tam› tam›na ayn› oran›, yani %33’ü para konu-sunda iddetli kavgalar etmektedir. Hatta belki bu oran%40’t›r. Elimizde bir ölçüm olmadan bunu bilemeyiz.Bütün bu sebeplerden dolay› bu korelasyonel bulgular-dan para konusunda kavga etmenin boanmaya yol aç-t›¤› ç›kar›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Bu iddia ge-

çerli olabilir ama elimizdeki veriler bu geçerlili¤i göste-rebilecek nitelikte de¤ildir.

S›ra Sizde 5Elma kabu¤unu kaynat›p içtikten sonra üçüncü gün iyi-lememiz bize bu tedavi yönteminin etkinli¤i konusun-da hiçbir ey söylemez. Kaynat›lm› elma kabu¤u suyu-nu içmesek belki yine ayn› sürede iyileecektik, hattakim bilir belki daha bile çabuk iyileecektik. Elimizdekar›lat›rma yapacak bir veri olmad›¤› için kaynat›lm›elma kabu¤unun etkisini bilemeyiz. Bu etkiyi saptaya-bilmek ancak bir deneyle mümkündür.

Mook, D. G. (2001). Psychological Research: The Ideas

Behind the Methods. New York: W. W. Norton &Company.

Pelham, B. W. & Blanton, H. (2006). Conducting Rese- arch in Psychology: Measuring the Weight of Smoke (3rd Edition). New York: Whadsworth Publishing.

Shadish, W. R., Cook, T. D.,& Campbell, D. T. (2002).Experimental Designs for Generalized Causal Infe- rence. Boston: Houghton-Mifflin




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sinir hücrelerinin yap›s›n› ve sinirsel iletiyi aç›klayabilecek,Sinir sisteminin kimyasal bileenlerini listeleyebilecek,Sinir sistemini s›n›fland›rabilecek,Sinir sisteminde önemli yap›lar› listeleyerek bu yap›lar ve ilevleri aras›ndakiilikiyi kurabilecek,Beyin kabu¤unun yap›lanmas›n› ve ilevlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sinir Hücresi• Sinirsel ‹leti• Sinaps• Nörotransmiter• Periferik (Çevresel) Sinir Sistemi• Duysal ve Motor ‹levler

• Hormon Sistemi• Otonom Sinir Sistemi• Limbik Sistem• Beyin Kabu¤u• Ön Beyin, Orta Beyin, Alt Beyin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Sinir SistemininYap›s› ve ‹levleri

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESELÖZELL‹KLER‹

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASALÖZELL‹KLER‹

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE‹LEVSEL ÖZELL‹KLER‹




Sinir sistemi, organizmay› oluturan di¤er sistemler gibi vücut dengesinin ko-runmas›na katk›da bulunmakla kalmaz; ayn› zamanda, d›sal ortam›n alg›lanmas›,

verdi¤i motor yan›tlarla bulundu¤u çevreyi etkileme, ö¤renme, hat›rlama, duygu ve düünce üretme potansiyeli nedeniyle, ruhsal ve sosyal dengenin korunmas›nada katk›da bulunur. Bu bölümde, oldukça karma›k bir yap›ya sahip olan sinir sis-teminin temel özellikleri; hücresel, moleküler, yap›sal ve ilevsel bileenleriyle eleal›nacakt›r.

S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESEL ÖZELL‹KLER‹

Sinir HücresiSinir sisteminde haberlemeyi sa¤layan temel hücresel bileen, sinir hücresidir(ekil 3.1). Sadece beyinde 100 milyardan fazla sinir hücresi oldu¤u düünülmek-tedir. Sinir hücrelerini di¤er hücrelerden ay›ran en önemli özellik elektrokimyasal sinyal iletimini gerçekletirebilmesidir. Bu bölümde, elektrokimyasal sinyallerinbir nöron da oluup di¤er nöronlara nas›l iletildi¤ini ö¤renece¤iz.

Sinir hücrelerinde soma (Yunanca gövde) ad› verilen hücre gövdesi bulunur.Hücre gövdesinde di¤er hücreler gibi hücre çekirde¤i, sitoplazma (hücre içindekisaydam ve homojen dolgu kitlesi) ve organeller (küçük organlar) vard›r. Sinir hüc-releri di¤er hücrelerden farkl› olarak dendrit ve akson olarak adland›r›lan 2 farkl›uzant› tipine sahiptir (ekil 3.1). Dendritler, di¤er sinir hücrelerinden sinyalleri al›r-

ken, aksonlar oluan sinyallerin di¤er hücrelere aktar›m›n› sa¤lar. ‹letinin aktar›ld›-¤› hücreler baka bir nöron ya da nöron d›› hücreler (örne¤in kas ya da bez hüc-resi) olabilir. Dendritler genellikle a¤aç dallar›n› and›ran ekilde çok say›da dallan-malara sahiptir. Dendrit ad›n›n türetildi¤i déndron kelimesi Yunanca “a¤aç” anla-m›na gelmektedir. Dendritlerin aksine, sinir hücresi gövdesinden sadece bir aksonayr›l›r, sonra dallan›r. Aksonlar›n uç bölümlerine akson sonlanmas› ad› verilir. Ak-son sonlanmalar› dü¤me eklinde genileme gösterdikleri için uç dü¤meleri olarakda adland›r›labilirler. Sinir hücreleri, kimyasal haberci moleküllerini bu uç dü¤me-lerinden hedef hücreleri (örne¤in di¤er sinir hücrelerini) etkileyecek ekilde d›a-r› salg›lar.

Sinir Sisteminin Yap›s› ve‹levleri

Nöron:sinir hücresi



Aksonlar›n boyu çok de¤ikendir. Uzunluklar› mikrometreden metreye kadarfarkl›l›k gösterebilir. Kaslar›m›z› kontrol eden sinirler, vücudumuzun en uzun sinirliflerine örnek olutururlar. Baz› aksonlar miyelin ad› verilen ya¤ içeri¤i yüksek birk›l›fla sar›lm›t›r. Bu tip aksonlaramiyelinli lifler denir. Miyelin k›l›f sinir sisteminindestek hücreleri taraf›ndan oluturulur. Miyelinli liflerde, akson boyunca miyelinlialanlar›n aras›nda kalan, ranvier bo¤umlar› olarak adland›r›lan bölgeler bulunur.Sinir hücresinde oluan sinyaller miyelinli akson boyunca ranvier bo¤umlar›nda

yeniden oluarak “s›çray›c›” karakterde ilerler. Bu ekilde ilerleme iletiyi h›zland›-r›r. Aksonlar, sinyali ileten kablolar olarak düünülürse miyelin k›l›f, kabloyu çev-releyen yal›t›m malzemesine benzetilebilir. Sinir lifinde ileti h›z›n› artt›ran di¤er birözellik sinir lifinin çap›d›r. Çap büyüdükçe ileti h›z› artar. Organizmada, kaslar›uyaran sinirler gibi iletinin h›zl› oldu¤u sinir lifleri miyelinli ve büyük çapl›d›r. Hal-buki, a¤r› duyusunu ta›yan lifler daha küçük çapl› miyelinsiz liflerdir.

Sinir sisteminde farkl› tipte sinir hücreleri bulunmaktad›r. ekil 3.1’de görülensinir hücresi sadece bir tür sinir hücresine örnek oluturmaktad›r. Yap›sal aç›danunipolar (tek kutuplu), bipolar (iki kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (çokkutuplu) ve aksonsuz nöronlar eklinde s›n›fland›r›l›rlar. ekil 3.2’de sinir sistemi-nin farkl› bölgelerinde bulunan nöron tiplerine ematik örnekler verilmitir. Hüc-resel farkl›l›klar, sinir hücrelerinin fonksiyonlar› ile yak›ndan ilikilidir ve nöronun

yap›sal özelliklerinin hücre fonksiyonlar›na uyumlu bir ekilde biçimlendi¤i gö-rülmektedir.

58 Psikolojiye Giri

HücreGövdesi

HücreÇekirde¤i

Aksiyon Potansiyeli

Akson Balang›c›

Akson

RanvierBo¤umu

Dendritler Akson Uçlar›

MiyelinK›l›f

eki l 3.1

Sinir hücresinin ematik görünümü. Her hücrede oldu¤u gibi sinir hücrelerinin

gövdesi, genetik bilgiyi ta›yan nükleer DNA’n›n bulundu¤u hücre çekirde¤ini kapsar. Sinir hücresi di¤er hücreler taraf›ndan iletilen kimyasal sinyalleri bir a¤ac›n dallar›na benzeyen dendrit uzant›lar› yoluyla al›r. Bu sinyaller uyaran nitelikte ise ve al›nan toplam uyar› seviyesi belirli bir eik düzeye ula›rsa, aksonun balad›¤› noktada (akson balang›c›) aksiyon potansiyeli oluur. Aksiyon potansiyeli akson uçlar›na ulat›¤›nda bu bölgelerden sinaptik aral›¤a nörotransmiter molekülleri sal›n›r. Kaynak: Myers, D. G.(2011).



Sinir Sisteminin Di¤er HücreleriMerkezi sinir sisteminde, nöronlar d››nda hücreler de bulunur (ekil 3.3). Tümü-ne birden nöroglia ad› verilen bu hücrelerin say›s› sinir hücrelerinin say›s›ndan on-larca kat fazlad›r. Bu hücrelerden baz›lar› merkezi sinir sistemindeki aksonlar›n mi-

yelin k›l›f›n› oluturarak sinirsel iletinin kalitesini ve h›z›n› artt›r›rken (oligoden- droglialar ), di¤erleri merkezi sinir sisteminde ba¤››kl›k yan›tlar›na arac›l›k ederler(mikroglialar ). Bir baka hücre tipini oluturan astrositler, sinir hücrelerinin gerek-sinim duydu¤u iyon ve molekül dengesinin sa¤lanmas›, sinir hücreleri aras›nda ye-ni ba¤lant›lar›n olumas›n›ndüzenlenmesi ve kandan bey-ne madde geçiinin kontrolügibi daha geni etkinli¤e sa-hip hücrelerdir. Sinir siste-minde bulunan di¤er bir hüc-re tipi ise epandim hücreler i-dir. Bu hücreler beyin omuri-lik s›v›s›n›n yap›m›ndan so-rumludur. Oligodendrogli-alar›n etkilendi¤i bir bozuk-luk olan multiple skleroz (MS)hastal›¤›nda, myelin kayb› so-nucu sinirsel ileti aksad›¤›için, hastalarda motor ve duy-sal ilevlerin yan› s›ra bilisel

ve duygusal ilevlerde de bo-zulma ortaya ç›kabilmektedir.

593. Ünite - Sinir Sisteminin Yap›s› ve ‹levleri

eki l 3.2Nöron Tipleri

Multipolar Nöronlar Motor Nöron

Piramidal Nöron

Purkinje Nöron

Dendritler Dendritler

Akson Akson

Bipolar Nöronlar Unipolar Nöronlar

DendritlerAksonDendritler

Dendritler

AksonAksonsuz Nöronlar

Retinal Nöron Olfaktör Nöron

Sinir hücresi türleri: Multipolar,bipolar, unipolar ve aksonsuz nöronlar.

Kaynak: http://www.interactive-biology.com/3247/the-neuron-external-structure-and-classification/

Merzeki sinir sistemid››ndaki aksonlar›n miyelink›l›f› baka bir hücre tipiolan Schwann hücreleri

taraf›ndan yap›l›r.Beyin ve omurilik birliktemerkezi sinir sisteminioluturur.

eki l 3.3

Nöron

MiyelinK›l›f›

Oligodentrosit

Mikroglia Astrosit

Ependimal Hücre Nöroglia tipleri:Oligodentrosit,mikroglia,astrosit, ve ependimal hücre.

Kaynak: http://www.wlu.edu/x32937.xml



Sinir Hücrelerinde Uyar›n›n Olumas›, ‹letilmesi veAktar›lmas›

Sinir Hücresinde Uyar› Nas›l Oluur?Sinir hücreleri uyar›labilen ve uyar›y› iletebilen hücrelerdir. Sinir hücrelerinin buözellikleri elektriksel ve iyonik yo¤unluk dinamiklerine ba¤l› olarak gözlenir.Dinlenim durumundayken hücre zar›n›n iç ve d› yüzeyi aras›nda, hücre içi her za-man negatif olacak ekilde, yakla›k 70 mVolt’luk (miliVolt=1/1000 volt) bir po-tansiyel fark› vard›r. Buna dinlenim zar potansiyeli denir. Bu durumun nedeni, ek-si yüklü moleküllerin hücre içi yo¤unluklar›n›n hücre d››na göre daha yüksek ol-mas›d›r. Hücre içi ve d›› aras›ndaki yük da¤›l›m›ndaki farkl›l›¤›n d››nda iyonlar›nda¤›l›m› da farkl›d›r (ekil 3.4).

‹yonlar›n hücre zar›n›n iki taraf› aras›nda hareketi iyon kanallar› arac›l›¤›yla ger-çekleir. Hücrenin uyar›lmas› ile birlikte, hücre zar›nda aç›lan kanallar pozitif yük-lü parçac›klar›n (iyon) hücre içine girmesini sa¤lar. Bu iyon hareketi zar potansi-

yelinde de¤iime neden olur; dinlenim zar potansiyeli azal›r (potansiyel fark› 0’a yakla›r). Bu yan›tadepolarizasyon denir. Hücre zar›ndaki potansiyel fark›n›n tek-rar dinlenim durumuna geri dönmesine ise repolarizasyon ad› verilir. Bazen bupotansiyel fark› dinlenme durumuna göre daha da artabilir ( hiperpolarizasyon ).Hücre zar›ndaki potansiyel de¤iimleri hücreye yerletirilen bir elektrot yard›m›y-la kaydedilebilir ve elde edilen kay›tlarda dinlenim zar potansiyeli olan de¤erden0’a do¤ru yükselen çizgiler depolarizasyonu ; dinlenim zar potansiyeline do¤ru al-çalan çizgiler repolarizasyonu gösterir (ekil 3.5).

Bir sinir hücresinde oluan uyar›n›n di¤er hücreye aktar›lmas› için, oluan elek-triksel sinyalin sinir hücresinin aksonu boyunca ilerlemesi gerekir. Halbuki, uyar›l-ma sonucu sinir hücresinin belirli bir bölgesinde oluan depolarizasyon dalgas›

hücre zar› boyunca ilerlerken azal›r ve söner. Bu elektriksel sinyallerin uzun me-safelerde eksilmeden ilerlemesi için aksiyon (hareket) potansiyeli ad›n› verdi¤imiz

60 Psikolojiye Giri

Hücre Zar›

‹yon Yo¤unluk Meyili

Na+

Cl-K+

+ -Hücre d›› Hücre içi

ekil 3.4

‹yonlar hücre içi ve hücre d›› s›v›da farkl› yo¤unlukta bulunurlar. Dinlenim durumunda pozitif iyonlar olan sodyum (1 pozitif yüklü, Na + ) hücre d››nda, potasyum (1 pozitif yüklü, K + ) ise hücre içinde daha fazlad›r. Negatif iyon olan klor (1 negatif yüklü, Cl - ) da hücre d››nda fazlad›r.Dinlenim durumunda hücre içi hücre d››na göre daha negatif yüklüdür. Hücre içindeki negatif

yüklü molekülleri bal›ca (ekilde A ile temsil edilen) proteinler oluturur ve proteinler hücre d››na ç›kamazlar. ‹yonlar ise hücre zar›ndan sadece kanallar arac›l›¤›yla geçebilmektedir. Cl - :Klor, Na +: Sodyum, K +: Potasyum, A: negatif yüklü hücre zar›ndan geçemeyen proteinler.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Membrane_potential



daha büyük iyon hareketinin yol açt›¤› elektriksel yan›t›n olumas› gerekir. Aksi- yon potansiyeli , sinir hücresinin belirli bir eik seviyenin üzerinde uyar›lmas› du-rumunda ortaya ç›kan ve anl›k olarak hücre zar›n›n iç taraf›n›n d››na göre 0’dan

büyük (pozitif) bir de¤er ald›¤› özel bir depolarizasyon eklidir. Aksiyon potansiyeli bir kez olutu¤unda akson ucuna kadar eksilmeden ula›r. Aksiyon potansiyelleri “ya hep ya hiç” yasas›na göre varl›k gösterirler. Yani aksiyon potansiyelinioluturmak için yeterli bir uyaran iddeti daha da artarsa aksiyon potansiyeli dal-gas›n›n büyüklü¤ü de¤imez. Bu elektrik anahtar›n› açmaya benzer; dü¤meye nekadar h›zl› veya sert basarsan›z bas›n, elde etti¤iniz ››¤›n düzeyi ayn›d›r. Aksiyonpotansiyelini oluturan aksonun balang›ç noktas›nda bulunan ve belirli bir dere-cede depolarizasyon olutu¤unda aç›lan sodyuma geçirgen iyon kanallar›d›r.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi aksiyon potansiyelinin ilerleme h›z›, ranvier bo¤umla-r›nda oluarak s›çray›c› karakterde ilerledi¤i için miyelinli liflerde daha yüksektir.ekil 3.5’de aksiyon potansiyeli s›ras›nda elektriksel de¤iiklikler ve alt›nda yatan

iyon nareketlerini ematik olarak özetlenmitir.

Aksiyon potansiyelinin alt›nda yatan iyonik dinamiklerin animasyonlar› içinhttp://psych.hanover.edu/javatest/neuroanim/neurons/ActPot.html ve http://www.black-

wellpublishing.com/matthews/channel.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz.Miyelinsiz ve miyelinli liflerde aksiyon potansiyeli iletiminin animasyonu içinhttp://www.blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html adresini ziyaret edebilirsiniz.

Her bir nöron hem uyar›c› hem de bask›lay›c› sinyaller olabilir. E¤er toplamuyar›c› sinyaller bask›lay›c› sinyallerden fazla ise nöronun aksiyon potansiyelioluturma olas›l›¤› artar.

Uyaran›n iddeti de¤ise bile oluan aksiyon potansiyelinin boyutunun sabit kald›¤›n› gör-

mütük. Nöronlar taraf›ndan uyaran›n iddetindeki de¤iikler merkezi sinir sistemine na-s›l aktar›l›r?


eki l 3.5

Na+ kanallar› kapan›r

K+kanallar› aç›l›r vehücreyi terk etmeyebalar

K+

Na+kanallar› aç›l›r vehücreye girerNa+

Zirve

K+hücreyi terk etmeyedevam eder

K+

kanallar› kapan›rDinlenim Potansiyeli

Zay›f Uyar›mlarUyar›lma Ei¤i Z a

r P o

t a n s i y e l i ( m

V )

Zaman (ms)

+40

0

-55-70

Uyaran0 1 2 3 4 5

Y ü k s e l e n F a z A

l ç a l a n F a z

Aksiyon potansiyelinin ortaya ç›k››: Zar potansiyeli uyar›lma ei¤ine ulat›¤›nda,sodyum (Na + ) kanallar› aç›l›r, yo¤unluk

fark› ve pozitif yükü nedeniyle sodyum hücre içine ak›n eder ve aksiyon potansiyeli oluur. Aksiyon potansiyelinin ç›kan koluna depolarizasyon faz› ya da yükselen

faz; inen koluna da repolarizasyon faz› ya da alçalan faz denir. Depolarizasyon faz› zirve noktas›na ulamadan önce potasyum (K + ) kanallar› aç›l›r ve potasyum bu noktada gözlenen hem yo¤unluk fark› hem de pozitif yükü nedeniyle hücre d››na ç›kar. Bu s›rada sodyum kanallar› kapan›r (tepe noktas›) ve art›k sodyum hücre içine giremez. Fakat potasyum hücreyi terk etmeye devam etti¤i için repolarizasyon ortaya ç›kar. Zar potansiyeli dinlenim

potansiyeline ulat›¤›nda potasyum kanallar› kapanmaya balar ve bu süreçteki gecikmeye ba¤l› olarak hiperpolarizasyon ortaya ç›kabilir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Action_potential

‹ N T E R N E T

SIRA S‹ZDE

1



Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ‹le Ta›nan ElektrikselSinyal Di¤er Hücrelere Nas›l ‹letilir?

Aksonlar›n uç bölgelerinde ( uç dü¤meleri ) zarla çevrili kesecikler içinde nörot-

ransmiter dedi¤imiz kimyasal haberci moleküller bulunur. Hücrenin bu molekül-leri d›ar›ya salg›lamas› için hücre içine kalsiyum (Ca2+) girii gereklidir. Sinir hüc-resinde oluan aksiyon potansiyeli akson ucuna kadar ulat›¤›nda kalsiyum kanal-lar› aç›l›r ve aksonun ucundan hücre içine kalsiyum girii olur. Hücre içine girenkalsiyum akson ucundaki keseciklerin hücre zar›yla birleip, içindeki kimyasal ha-berci molekülleri d›ar› salmas›na yol açar. Böylece, sinir aksonu boyunca aksiyonpotansiyeli eklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, di¤er hücreye kimyasal ola-rak aktar›lm› olur. Bu nedenle sinir hücreleri aras›ndaki haberlemeyi elektrokim-

yasal olarak tan›ml›yoruz.

Sinir Hücreleri Aras›nda Haberleme Nas›l Gerçekleir?Sinir hücreleri aras›nda iletiyi sa¤layan özellemi ba¤lant› bölgelerine sinaps (kav-ak) denir. Sinir hücreleri aras›ndaki kimyasal haberleme sinapsta gerçekleir. Si-naps›n yap›s›na daha yak›ndan bakacak olursak sinyali ileten hücrenin sinyali alanhücre ile yak›nlat›¤› bölgeler oldu¤unu görürüz. ‹ki sinir hücresinin birbirine ya-k›nlat›¤› zarlar›n aras›nda dar bir aral›k bulunur. Bu aral›¤a sinaptik aral›k denir.Sinaptik aral›ktan önceki hücre zar› bölümü, iletici nörona aittir ve bu hücre zar›bölümüne sinaps öncesi zar denir. Kimyasal habercinin (nörotransmiter) salg›lan-d›¤› yer buras›d›r. Sinaptik aral›ktan sonraki al›c› nörona ait hücre zar› bölümünesinaps sonras› zar denir. Nörotransmiter ile etkileime giren moleküller (reseptör-ler) genellikle sinaps sonras› zarda bulunur (ekil 3.6). Sinaptik ba¤lant›lar bir si-nir hücresinin akson sonu ile di¤er sinir hücresinin a) dendriti, b) hücre gövdesi

c) aksonu aras›nda olabilir. Sinir hücreleri aras›nda sinaptik bölgelerde oluan ha-berleme ço¤unlukla, nörotransmiterler arac›l›¤›yla gerçekleir fakat tek haberle-me biçimi bu de¤ildir.

Kimyasal sinapslar›n d››nda, di¤er bir nöronlar aras› ba¤lant› ekli, elektrikselsinapslard›r. Elektriksel ba¤lant› bölgelerinde iyon geçiine izin veren kanallar kar-›l›kl› dururlar. Elektriksel ba¤lant›larda nörotransmiter salg›s› yoktur; bunun yeri-ne, hücreler aras› iyon geçileri olur. Elektriksel ba¤lant›lardaki ileti kimyasal si-napslardaki iletiye göre çok daha h›zl›d›r.

Bir sinir hücresi üzerinde, binlerle ifade edilebilecek sinaptik ba¤lant› mevcut-tur. Kurulan sinaptik ba¤lant›lardan farkl› nörotransmiterler salg›lan›r. Sinir hücre-si kendine ulaan sinyallerin bir anlamda matematiksel toplam›na göre uyar›l›r yada bask›lan›r. Buna kendi yaant›m›zdan örnek verebiliriz: Bir konuda karar ver-memiz gerekti¤inde çok say›da kiiden farkl› fikirler bize ula›r ve etki güçleri fark-l› olan bu fikirleri de¤erlendirmeye al›r ve bir sonuca ula›r›z. Bizler de bakalar›-n›n (hatta fikir ald›¤›m›z kiilerin de) kararlar›n› etkileriz. Benzer ekilde tek bir si-nir hücresi, aksonal dallanmalar arac›l›¤›yla çok say›da sinir hücresi ile sinaptikba¤lant›lar kurar. Böylece, sinir sisteminin trilyonlarla ifade edilebilen sinaps say›-s› ile oldukça karma›k bir haberleme a¤› oluur.

62 Psikolojiye Giri



Sinaptik iletiyi örnekleyen animasyon için http://www.fenci.gen.tr/Moduller/Animas-

yon/Goster.asp?id=500 adresini ziyaret edebilirsiniz.

Bir sinir hücresinde uyar›n›n olumas›, iletimi ve di¤er hücreye aktar›m› süreci-ni 2 sinir hücresi örne¤inde s›ral› ekilde özetleyelim;

1. Birinci sinir hücresine farkl› kaynaklardan gelen uyar›lar›n toplam› eik seviyenin üzerinde bir depolarizasyon oluturur ve hücrede aksiyon potansiyeli geliir.

2. Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler.3. Aksiyon potansiyeli akson ucuna ula›r.4. Kalsiyum kanallar› aç›l›r ve kalsiyum hücre içine girer.5. Nörotransmiter sinaptik aral›¤a sal›n›r.

6. Nörotransmiter, ikinci hücredeki reseptörüne (sinaps sonras› zar bölgesindebulunur) ba¤lan›r.


eki l 3.6

Gönderen Nöron

Aksiyon PotansiyeliSinaps

GönderenNöronAksiyon

Potansiyeli

Akson Ucu

Sinaptik Kesecikler

Sinaptik Aral›k

Al›c› Nöron Reseptörler Nörotransmiter

1. Aksiyon potansiyelleri aksondanaa¤› do¤ru yol alarak sinaps olarak adland›r›lan nöronlar aras›ndaki ba¤lant›noktas›na ula›r.

2. Aksiyon potansiyeliakson ucuna ulat›¤›ndanörotransmiterlerinsal›nmas›n› sa¤lar.Bumoleküller sinaptik aral›¤› geçerek sinapssonras› nöron üstündebulunan reseptörlereba¤lanarak al›c› nöronuntepkisini uyand›r›r veyabask›lar.

3. Sinaps sonras› nöron fazlanörotransmiter molekülleriniüzerinde bulunan ta›y›c›proteinler yoluyla geriçekebilir.

Geri Al›m

Al›c› Nöron

Sinaptik iletinin ematik gösterimi. Sadeletirme amac›yla tek bir sinaptik ba¤lant› örne¤i verilmitir. Gerçekte bir hücrenin üzerinde çok say›da sinaptik ba¤lant› bulunmaktad›r. Akson uçlar›ndaki kesecikler nörotransmiter moleküllerini içermektedir. Aksiyon potansiyeli akson sonlanmas›na ulat›¤›nda, kesecikler hücre zar›na do¤ru harekete geçer ve nihayet zar ile bütünleip aç›larak içerdikleri molekülleri sinaptik aral›¤a boalt›rlar. Sinaptik aral›ktaki moleküller sinaps sonras› zara ba¤l› reseptörlerle etkileime girerek, bu al›c› hücrenin fonksiyonunu etkilerler. Sinaptik ileti birçok yol ile sonland›r›labilir. Bunlardan biri nörotransmiterin sinaptik aral›ktan sinaps öncesi hücreye geri al›nmas›d›r. Bu moleküller tekrar kesecikler içinde depolanarak bir sonraki aksiyon potansiyeli akson sonuna ulat›¤›nda yine sinaptik bolu¤a sal›n›r.

Kaynak: Myers, D. G. (2011).

‹ N T E R N E T



7. ‹kinci hücrede reseptörün ba¤lant›l› oldu¤u hücresel yan›tlar oluur.Bütün duyular›m›z›n, duygular›m›z›n, zihnimizin ve hareketlerimizin alt›nda ya-

tan süreçler, nöronlar›n oluturdu¤u karma›k a¤larda oluan bu elektrokimyasal

dinamiklere dayanmaktad›r.S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASAL ÖZELL‹KLER‹

Nörotransmiterler ve Reseptörleri Akson uçlar›ndan sal›nan kimyasal haberci moleküllere nörotransmiter ad› verildi-¤ini belirtmitik. Bu moleküller, yukar›da da ifade edildi¤i gibi, sal›n›ncaya kadarakson sonlanmalar›nda kesecikler içinde dururlar. Nörotransmiterler, sinaps önce-si zardan sinaptik aral›¤a sal›n›r ve reseptör ad›n› verdi¤imiz nörotransmitere özgüal›c› moleküller ile etkileime girer. Nörotransmiterin reseptörüne ba¤lanmas›- biranahtar›n kilidi açmas› gibi- reseptörün ba¤lant›l› oldu¤u hücre içi mekanizmalar›

balatarak hedef hücrenin ileyiini etkiler. Sal›nan nörotransmiterin reseptörü al›-c› sinir hücresinde olabildi¤i gibi, salg›y› yapan sinir hücresinde de bulunabilir.Böyle bir durumda sinaptik aral›kta bulunan nörotranstransmiter, sal›nd›¤› hücreüzerinde bulunan reseptörünü etkileyerek kendi sal›n›m›n› art›rabilir ya da azalta-bilir. Bu tür ayarlay›c› reseptörleri bir termostat›n kontrol ünitesi olarak düünebi-liriz; s›cakl›k belirli bir seviyenin üstüne ç›kt›¤›nda s›cakl›k art›› durdurulabilir.Benzer ekilde sinaps aral›¤›ndaki nörotransmiter seviyesi belirli bir seviyeye ula-t›¤›nda, sinaps öncesi reseptörleri uyararak daha fazla nörotransmiter sal›nmas›n›engelleyebilir. Sinir sistemi, nöral ileyiin optimal düzeyde gerçeklemesi için butür düzenleyici mekanizmalara bir çok seviyede sahiptir.

Sinir sisteminde farkl› moleküler yap›da nörotransmiterler vard›r. Ayr›ca, tek birnörotransmiter için birden fazla reseptör çeidi bulunmaktad›r. Tek bir nörotrans-mitere ait farkl› reseptör tiplerine, ilgili nörotransmiterin reseptör alt- tipleri denir.Örne¤in, dopamin ad› verilen nörotransmiterin en az be farkl› alt-reseptörü bulu-nur. Nörotransmitere verilen yan›t›n ne olaca¤›n› hedef hücrede bulunan reseptöralt-tipleri belirler. Baz› durumlarda iki farkl› reseptör alt-tipi, birbirine z›t etki gös-terebilir ve buna ba¤l› olarak ayn› nörotransmiterin iki farkl› hücrede iki farkl› ya-n›t› oluabilir. Örne¤in, dopamin molekülleri D1 reseptörüne ba¤land›¤›nda sinapssonras› hücre uyar›l›rken D2 reseptörüne ba¤land›¤›nda sinaps sonras› hücre bas-k›lan›r. Hem nörotransmiter hem de reseptör tiplerindeki çeitlilik, sinir sistemin-deki kimyasal iletimin anla›lmas› ve kontrol edilmesini zorlat›ran kompleks özel-li¤ini ortaya koymaktad›r.

Sinaptik düzeyde haberleme gerçekletikten sonra iletiimin kesilmesi deönemlidir. ‹letinin sonland›r›lmas› için, nörotransmiter sinaptik aral›ktan farkl› yol-larla uzaklat›r›l›r: Nörotransmiter 1- enzimler taraf›ndan parçalanabilir; 2- Salg›lan-d›¤› hücreye tekrar geri al›nabilir. Bu geri al›ma reuptake denir; 3- Nörotransmiterba¤land›¤› reseptörüyle birlikte sinaps sonras› hücre içine al›nabilir; 4- Sinaptikaral›¤›n d››na s›zarak astrositler taraf›ndan tutularak parçalanabilir.

Nörotransmiter-Reseptör Etkileimi Hedef Hücrede Neyi De¤itirir?Etki, reseptörün ba¤l› bulundu¤u hücre içi ö¤elerle ilikilidir. Bu etkileri, olu h›z-lar›na göre s›ralayacak olursak: (1) Hedef hücrenin zar›nda bulunan iyon kanalla-r›n›n aç›lmas›na ya da kapanmas›na yol açabilir. Böylece, hücrenin zar potansiyelide¤iir yani depolarize ya da hiperpolarize olabilir (milisaniyeler içinde). (2) Hedef

64 Psikolojiye Giri



hücrede bulunan enzimlerin etkinli¤ini de¤itirebilir (dakika-saatler içinde). (3) Ye-ni proteinlerin yap›m›n› artt›rabilir ya da bask›layabilir (günler-haftalar içinde).

Bir reseptörün etkinli¤ini balatan moleküllere o reseptörün agonist leri denir.

Her bir reseptöre özgü nörotransmiter, o reseptörün do¤al agonistidir. Reseptörlerdo¤al agonistleri d››ndaki moleküller taraf›ndan da uyar›labilir. ‹laçlar bunlara ör-nek oluturur. Agonistlerin aksine, reseptörün nörotransmiteri taraf›ndan uyar›lma-s›n› engelleyen moleküllere antagonist maddeler denir. ‹laçlar ayn› zamanda anta-gonist maddeler olarak da etki gösterebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken de-tay, reseptör antagonistlerinin ek bir etkiye sahip olmad›¤›, sadece nörotransmite-rin varl›¤›nda onun etkisini engelledi¤idir. Agonist ve antagonist terimleri s›kl›klasinir sistemini etkileyen ilaçlar için kullan›lmaktad›r.

Nörotransmiter TipleriNörotransmiterler kimyasal yap›lar›na göre farkl› gruplara ayr›l›rlar.

Glutamat ve GABABeyinde temel uyar›c› nörotransmiter glutamat , temel bask›lay›c› nörotransmiterise GABA ’d›r. Her iki nörotransmiter de amino asit yap›s›ndad›r (amino asitler pro-teinlerin temel yap› talar›d›r) ve beyinde yayg›n olarak bulunurlar. Glutamat ö¤-renme ve haf›zan›n olumas› için gerekli bir nörotransmiterdir. Glutamat›n bu ro-lü nöronlar aras›ndaki ba¤lant›lar› güçlendirmesine dayand›r›lmaktad›r (Newpher& Ehrens, 2008). Fakat glutamat›n a›r› salg›lanmas› nöronlar aç›s›ndan toksik etkigösterir ve hücre ölümüne yol açabilir. Bu nedenle, a›r› glutamat salg›s›na yolaçan durumlarda (örn. beyin damarlar›nda t›kanma ya da beyin zedelenmesi gibi)glutamat aktivitesini bir glutamat antagonisti ile bask›lamak beyinde oluabilecek

hasar› azaltabilmektedir (Çolak ve ark, 2003).Glutamat›n aksine, GABA, merkezi sinir sisteminin temel bask›lay›c› nörotrans-miteridir. GABA reseptörlerinin uyar›lmas›, hiperpolarizasyona neden olarak bureseptörün bulundu¤u hücrelerin aksiyon potansiyeli oluturma olas›l›klar›n› dü-ürür. Alkolün etkisi büyük oranda GABA reseptörleri üstündeki etkisine ba¤l›d›r.Benzer ekilde, klinikte endie azalt›c› ilaçlar›n önemli bir bölümü de GABA ileti-mini artt›rmak yoluyla etki göstermektedir.

Glutamat ile GABA aktivitesi aras›ndaki denge, merkezi sinir sistemimizin sa¤-l›kl› ileyii için büyük bir öneme sahiptir. Örne¤in, GABA reseptörlerini bask›la-mak epileptik nöbetlere (sara nöbetleri) neden olabilir. Bu nedenle epilepsininbaz› tiplerinde GABA/glutamat dengesinin glutamat lehine bozuldu¤u düünül-

mektedir.

Ard››k olarak sinaptik ba¤lant› kuran (A, B ile; B, C ile) 3 nöron oldu¤unu düünün. A nö-ronu glutamat, B nöronu GABA salg›l›yor. A nöronunu uyard›¤›n›zda C nöronunda nas›l bir yan›t al›rs›n›z?

Asetilkolin Asetilkolin, ilk kefedilen nörotransmiterdir. Sinir sisteminin bir çok bölgesindensal›n›r. Merkezi sinir sisteminde baz› nöronlar, iskelet kas›n› uyaran motor nöron-lar, otonom sinir sisteminin parasempatik nöronlar› asetilkolin salg›lar. Asetilkolinreseptörlerinin alt-tipleri organlara göre farkl›l›k gösterir. Örne¤in, iskelet kas› üze-

rinde bulunan asetilkolin reseptörleri ile kalp kas›ndaki reseptörler farkl› tiptedir.Dolay›s›yla, merkezi sinir sistemine geçmeyen ve asetilkolinin iskelet kas›n› uyar-


SIRA S‹ZDE

2



mas›n› engelleyen antagonist maddeler kalp h›z›n› etkilemez. Merkezi sinir siste-minde, asetilkolin hareket ve bellek için önemli olan sinirsel devrelerin ileyii içingereklidir. Asetilkolinin etkisini engelleyen ve merkezi sinir sistemine geçebilen

kimyasallar bellek oluumunu engeller. Alzheimer hastal›¤›nda, beyinde bellek ileilgili alanlar olan beyin kabu¤u ve hipokampusa asetilkolin sa¤layan nöronlar›neksildi¤i gözlenmitir. Asetilkolin sinaptik aral›kta bulunan bir enzim taraf›ndanparçalan›r.

Dopamin, Serotonin ve NorepinefrinDopamin, serotonin, adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) amin

yap›s›nda nörotransmrtarlerdir. Beyin sap›nda bulunan nöronlar taraf›ndan salg›la-n›rlar. Ayr›ca -serotonin hariç- böbrek üstü bezinden kana da salg›lan›rlar. Otonomsinir sisteminin sempatik sinirlerinden sadece norepinefrin salg›lan›r.

Amin yap›s›ndaki bu nörotransmiterler merkezi sinir sisteminde yayg›n etkilere

sahiptir. Uyku-uyan›kl›k durumu, duygu-durumun belirlenmesi, ödül sistemi, dik-kat ve ö¤renme süreçleri için gereklidirler. Bu nörotransmiterlerden serotoninözellikle duygu-durum, itah ve uykuyu düzenleyen bir nörotransmiterdir. Örne-¤in, depresyonun düük serotonin etkinli¤ine ba¤l› oldu¤u varsay›l›r. Bu nedenle,serotonin etkinli¤ini artt›ran ilaçlar (örne¤in seçici serotonin geri al›m›n› engelle-

yen ilaçlar) depresyon tedavisinde kullan›l›r. Düük serotonin seviyesinin ayn› za-manda sald›rganl›k davran››nda art›a ve dürtü kontrolünde azalmaya neden ol-du¤u kabul edilmektedir. ‹ntihar eden bireylerin beyinlerinde serotonin ürünleridüük bulunmu ve bu bireylerin depresyon semptomlar›n›n yan› s›ra kendine yö-nelik sald›rganl›k gösterdi¤i bildirilmitir (Bach-Mizrachi ve ark, 2006; Oquendo &Mann, 2000). Yine birçok psikiyatrik bozuklu¤un dopamin sistemindeki bozukluk-

tan kaynakland›¤› düünülmektedir. Örne¤in, belirli beyin bölgelerinde dopaminaktivitesindeki art››n izofreni ile ilikili oldu¤u kabul edilmektedir. Dopamin seviyesini art›ran baz› ilaçlar›n kullan›m› izofreni benzeri durumlara sebep olabil-mesi bu görüü destekler niteliktedir. Dopamin beynin ödül sistemi ile ilgili sinir-sel devrelerde de etkin bir nörotransmiterdir; yemek ve seks gibi do¤al ödüller tü-ketildi¤inde veya bu ödülleri ça¤r›t›ran uyaranlar›n varl›¤›nda dopamin aktivite-si artar. Kokain ve amfetamin gibi kimyasallar›n ba¤›ml›l›k oluturmas›n›n alt›nda,bu maddelerin dopamin seviyesini artt›rarak beynimizin ödül devresini aktive et-mesinin (daha do¤rusu rehin almas›n›n) yatt›¤› bilinmektedir. Norepinefrinin isemerkezi sinir sisteminde ö¤renme, uyan›kl›k ve dikkatin sa¤lanmas›nda önemlirolü vard›r. Gün içinde s›k s›k kontrolsüz uykuya dalma ile karakterize bir hasta-

l›k olan narkolepside kullan›lan baz› ilaçlar norepinefrin reseptörlerini uyararaketki gösterir.

Son olarak sinir sisteminin ileyiini etkileyen kimyasal moleküllerin yukar›da-ki klasik nörotransmiterlerle s›n›rl› olmad›¤›n› belirtmek gerekir. Burada belirtilme-

yen, di¤er amino asit ve amin yap›s›nda nörotransmiterler mevcuttur. Ayr›ca pep-tit ve gaz yap›s›nda bulunan haberciler de sinir sisteminin ileyiini belirler.

66 Psikolojiye Giri



S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE ‹LEVSELÖZELL‹KLER‹

Sinir Sisteminin Genel Yap›s›Sinir sistemi, merkezi sinir sistemi (MSS) ve çevresel (periferik) sinir sistemi (PSS)olmak üzere iki ana bölüme ayr›l›r. Merkezi sinir sistemini oluturan beyin veomurilik, kafatas› ve omurgan›n oluturdu¤u kemik yap› taraf›ndan çevrelenmitir.Sinir sisteminin, bu kemik k›l›f d››nda kalan bölümleri periferik sinir sistemi ola-rak adland›r›l›r (ekil 3.7).


Nörotransmiter Fonksiyon Olgu

Glutamat Beyindeki temel uyar›c›nörotransmiterdir. Aktar›lan bütünbilgiler glutamat aktivitesineba¤l›d›r. Bellek

A›r› glutamat aktivitesi sara benzerinöbetlere ve nöron hasar›na yolaçabilir.

GABA (gammaaminobutyricacid)

Beyindeki temel bask›lay›c›nörotransmiterdir. Uyku,sakinleme (sedasyon)

GABA etkinli¤ini artt›ran ilaçlarsakinletirici etki gösterir ve uykuyae¤ilim oluturur.

Asetilkolin Kaslar›n hareketi, ö¤renme vebellek, organlar›n otonom kontrolü

Alzheimer hastal›¤›nda asetilkolinsa¤layan nöronlar›n eksildi¤igözlenmitir.

Dopamin Hareket, ö¤renme,ödül,motivasyon

Parkinson hastal›¤›nda dopaminsa¤layan nöronlar›n eksildi¤igözlenmitir.izofrenide ise dopamin aktivitesinde

art› gözlenir. (Her iki klinik tablodadopamin farkl› nörontopluluklar›ndan kaynaklan›r)

Serotonin Duygu-durum, itah, uyku,dürtüsellik

Serotonin seviyesindeki düüdepresyon ve sald›rganl›k ileilikilendirilmitir.

Norepinefrin Uyan›kl›k ve dikkat Depresyon, dikkat eksikli¤ihiperaktivite bozuklu¤u, narkolepsigibi merkezi sinir sisteminiilgilendiren farkl› bozukluklar›ntedavisinde norepinefrin etkinli¤iniartt›ran ilaçlar kullan›l›r.

Tablo 3.1Aa¤›daki tabloda baz› nörotransmiterler ve

kan›tlanm› ilevleri yer almaktad›r.



Merkezi Sinir SistemiMerkezi sinir sistemini 4 ana bölüme ay›rmak mümkündür: aa¤›dan yukar›ya s›-ras›yla, omurilik, arka-beyin, orta-beyin ve ön-beyin. Her bir bölüm kendi içinde

alt bölümlere ayr›l›r. Arka beyin ve orta beyin birlikte beyin sap› n› oluturur. Sere- bellum ise beyin sap›n›n arkas›na yerlemitir (ekil 3.8 ve 3.13). Beyin sap›ndansonra ön-beyin bölgeleri balar; ilk s›rada yer alan hipotalamus ve talamus beyinsap›n›n üzerinde orta hatta yerlemilerdir. Son olarak beyin yar›m küreleri bulu-nur. Sa¤ ve sol yar›m kürede olacak ekilde, en d›ta beyin kabu¤u ( korteks ), be-

yin kabu¤unun alt›nda hipokampus ve amigdala ve bazal gangliyonlar bulunur.Her iki yar›m küreyi birbirine ba¤layan sinir lifi demetlerinden oluan ba¤lant› böl-gesine ise korpus kallosum ad› verilir (ekil 3.8).

68 Psikolojiye Giri

Merkezi Sinir Sistemi

Beyin

Omurilik

KafaSinirleri

Gangliyonlar

SpinalSinirler

Periferik (Çevresel)Sinir Sistemi S‹N‹R S‹STEM‹

MerkeziSinir Sistemi

Periferik (Çevresel)Sinir Sistemi

Beyin Omurilik Motor

(Efferent)Nöronlar

Duysal(Afferent)Nöronlar

OtonomSinir Sistemi

Somatik Sinir Sistemi

Sempatik Sinir Sistemi

Parasempatik Sinir Sistemi

eki l 3.7

Sinir sistemini oluturan merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi. Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluur. Sinir sisteminin kafatas› ve omurlar›n d››nda kalan bölümü periferik (çevresel) sinir sistemi olarak adland›r›l›r. Kaynak: (sol ekil) Brooker, R., ve ark., (2011).

••••

•

•••

•

•

•

Oksipital Lob

Serebellum

Omurilik

Orta beyinPons

• Medullaoblongata

Beyin sap›

Optik KiasmaHipotalamus

Frontal lob

Talamus

Korpus Kallosum

Serebrum eki l 3.8

Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluur. Omurilikten sonra gelen arka beyin (pons ve medulla oblongata) orta beyin ile birlikte beyin sap›n› oluturur. Talamus ve hipotalamus beyin sap›n›n üzerinde bulunur.

Kaynak: http://www.ohsu.edu/xd/outreach/programs/thinkfirst/kids-teens-adults/nervous-system.cfm



Çevresel (Periferik) Sinir SistemiÇevresel sinir sistemi, sinir lifleri ve gangliyon lardan oluur. Çevresel sinir siste-minin birincil görevi, merkezi sinir sistemi ile vücudun di¤er bölümleri (deri, iske-

let kaslar›, iç organlar) aras›nda iki yönlü ba¤lant›y› sa¤lamakt›r. Çevresel yap›lar-dan merkezi sinir sistemine duysal bilgiyi ta›yan sinirlere duysal ( afferent -getirici)sinirler, merkezi sinir sisteminden periferik yap›lara iletiyi sa¤layan sinirlere isemotor (efferent -götürücü) sinirler denir. Duysal ve motor sinirler kendi içinde yineayr›l›rlar: (1) ‹ç organlardan kaynaklananlar, organlara ait ( visseral ); (2) deri, kas,eklemler gibi vücudun d››ndaki yap›lar›ndan kaynaklananlar somatik duysal sinir-ler olarak tan›mlan›r. Çevresel sinir sisteminin efferent bölümü de 2 ana gruba ay-r›l›r. Somatik efferentler iskelet kas›n› uyar›rlar; otonom efferentler ise iskelet kas›d››ndaki organlar› uyar›rlar.

Afferent ve efferent sinirlerin merkezi sinir sistemine giri ya da ç›k›lar›, belir-li düzen içinde, omurilik ya da beyin sap› düzeyinde gerçekleir. Omurilik ile ba¤-

lant›l› olan çevresel sinirler spinal sinir ad›n› al›rlar. Spinal sinirler 31 çifttir; hemduysal (somatik ve visseral) hem de motor (somatik ve otonom) liflerden olumu-tur. Her bir spinal sinirin afferent lifleri, belirli bir vücut bölgesinin duyusunu ta›r.Böylece, vücut yüzeyinde spinal sinirlere uyan bir duysal harita oluturulabilir. Buharitaya dermatom denir. Beyin sap› seviyesindeki sinirlere ise kafa sinirleri (kafaçiftleri) ad› verilir. Koku, tat, görme, iitme gibi özel duyulara ait sinyaller kafa si-nirleri taraf›ndan ta›n›r. Koku ve görme ile ilgili kafa sinirleri merkezi sinir siste-minin içinde yer ald›klar› için asl›nda çevresel sinir s›n›fland›rmas›na uymazlar.

Özet olarak çevresel sinir sisteminin afferent bölümü iç ve d› ortama ait duy-sal bilgiyi merkezi sinir sistemine aktar›rken efferent bölümü merkezi sinir siste-minden kaynaklanan uyar›lar› yan›t organlar›na aktar›r. Bu nedenle, afferent sinir-

lere genel olarak duysal sinirler, efferent sinirlere de genel olarak motor sinirlerdenir. Merkezi sinir sisteminin rolü, bu iki yönlü ileti aras›nda bütünletirmeyi sa¤-lamakt›r. Duysal-motor bütünletirme, omurilikten kortekse kadar merkezi sinirsisteminin farkl› düzeylerinde gerçekleir.

Otonom Sinir SistemiKalp kas›, damar çeperinde bulunan düz kaslar, organlara ait düz kaslar ve salg›bezleri, k›saca organlar, sinir sisteminin istemsiz çal›an bir bölümü taraf›ndankontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi kendiiçinde iki ana kola ayr›l›r: Sempatik ve parasempatik sistem. Genel kural olarakher bir hedef organ hem sempatik hem de parasempatik sinirler taraf›ndan uyar›-

l›r ve organlar›n ileyii aç›s›ndan bu iki sistem birbirine z›t etki gösterir. Örne¤in,kalbe giden parasempatik liflerin uyar›s› kalp h›z›n› yavalat›rken, bu organa gelensempatik liflerin uyar›s› kalp h›z›n› artt›r›r. ekil 3.9’da sempatik ve parasempatiksistemin organlar›n ilevleri üzerindeki etkileri özetlenmitir. Parasempatik sistemdinlenme durumunda aktiftir. Sindirim sistemi faaliyetini artt›rmas› ve metaboliketkileri nedeniyle anabolik (yap›c›) özelli¤i ön plandad›r. Sempatik sistemin isekatabolik (y›k›c›) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyar›lmas›nda 3K kural›(korku, kavga, kaçma) önerilmitir. Korku, kavga ve kaçma organizman›n tehlikekar›s›nda verdi¤i yan›tlard›r; bu s›rada sempatik sistemin etkinli¤i artar.


Gangliyonmerkezi sinirsistemi d››ndaki nörongövdelerinin oluturdu¤utopluluklara verilen add›r.Duysal ve otonom motorsinirlerin hücre gövdelerigangliyonlarda bulunur.



Her bir organ otonom sinir sistemi taraf›ndan bölgesel olarak kontrol edilir.Örne¤in, gözümüze fazla ››k geldi¤inde, parasempatik lifler arac›l›¤›yla göz be-

bekleri küçülür ya da kan bas›nc› k›smi olarak dütü¤ünde- damar düz kaslar›n› ve kalbi uyaran sempatik uyar› arac›l›¤›yla- damarlar kas›l›r, kalbin kas›lma gücüartar ve bas›nç normale döner. Verdi¤imiz örneklerde, ilgili organlar d››ndakileretkilenmemitir. Bu otonom yan›tlar, beyin sap› ya da omurilik düzeyinde bütün-letirilir.

Böbrek üstü bezinin çekirde¤i de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu çekirdekuyar›ld›¤›nda hücreler-sempatik sisteme özgü olan- kimyasal arac› moleküllerinitek bir organa de¤il kana salg›larlar ve kana kar›an moleküller tüm organlar›(kalp, kaslara giden damarlar, göz, idrar kesesi, sindirim organlar›, pankreas vs.)birlikte uyar›r. Böylece tüm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi alt›na girer.Bu yan›tlar›n bütününe, kaç ya da sava yan›t› ad› verilir. Bu durumda ortaya ç›-kan kalp kas›n›n kas›lma gücünde ve iskelet kaslar›na kan girdisinde art›, kan e-kerinde yükselme ve solunum yollar›nda genileme, sindirim faaliyetlerinde yava-

70 Psikolojiye Giri

Parasempatik

Gözler Göz bebe¤i küçülür

Tükürük BeziSalya artar

KalpKalp at›› düer

Akci¤er Bronlar daral›r

MideSindirim uyar›l›r

Karaci¤er Safra sal›m› uyar›l›r

Ba¤›rsaklar Salg› uyar›l›r

‹drar kesesiMesane daral›r

Gözler Göz bebe¤i büyür

Tükürük BeziSalya azal›r

KalpKalp at›› artar

Akci¤er Bronlar geniler

MideSindirim bask›lan›r

Karaci¤er Safra sal›m› uyar›l›r

Ba¤›rsaklar Salg› bask›lan›r

‹drar kesesiMesane geniler

Böbrekler Epinefrin venorepinefrin salg›lan›r

•

•

•• Gangliyon

•

•••

•

••

•

•

•

••

•

•

•

•

•

• ••

•

•

•

••

••••••••••••••••

•

•

Sempatik

Sempatik Gangliyon

Zinciri

VagusSiniri

Medulla Oblongata

eki l 3.9

Çevresel sinir sisteminin bir alt yap›s› olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik bölümlerden oluur. Bu sistemler organlar üstünde birbirine z›t etki gösterir. Örne¤in, sempatik sistem sindirim

faaliyetlerini bask›larken parasempatik sistem uyar›r. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatik sistemin liflerinden noradrenalin salg›lan›r. Otonom sinirlerin hücre gövdeleri otonom gangliyonlarda bulunur. Otonom sinir sistemi, çevresel sinir sisteminde yer al›r fakat merkezi sinir sisteminden gelen sinyaller taraf›ndan kontrol edilir.

Kaynak: http://www.vitalcaremedical.com/index.php?page=autonomic-nervous-system



lama gibi yan›tlar organizmay› kaçma ve kavgaya haz›rlar. Böbrek üstü bezinin çe-kirde¤i merkezi sinir sisteminden kaynaklanan lifler taraf›ndan uyar›l›r fakat bu olay,genellikle organizman›n tehlike olarak alg›lad›¤› bir durumla (stres) kar›la›ld›¤›nda

gerçekleir.Merkezi Sinir Sistemini Oluturan Yap›lar ve ‹levleri

Omurilik (Medulla Spinalis)Omurili¤in önemli ilevlerinden biri, duysal ve motor sinyalleri ileten sinirler içingeçi yolu oluturmas›d›r. Omurili¤e ait ara-nöronlar geçi yollar›ndaki ara durak-lar› oluturur. Örne¤in, duysal lifler ta›d›klar› sinyalleri, omurilikte ba¤lant› kur-duklar› ara nöronlar arac›l›¤›yla merkezi sinir sisteminin üst bölgelerine iletirler.Fakat ara-nöronlar›n ilevi bununla s›n›rl› de¤ildir. Bu hücrelerin kendi aralar›ndakurduklar› sinirsel a¤lar sayesinde baz›-otonom ya da somatik-refleksler veya ha-reket kal›plar› omurilik seviyesinde bütünletirilir. Hayvanlar üzerinde gerçekleti-rilen çal›malar, omurili¤in üst beyin merkezleri ile ba¤lant›s› kesildi¤inde, okdevresi atlat›ld›ktan sonra; kas refleksleri, a¤r›l› uyarana yan›t olarak uyar›lan uzvugeri çekme, yürüme ve ka›nma gibi davran› kal›plar›n›n gerçekletirilebildi¤inigöstermektedir. Yürüme örne¤inde oldu¤u gibi hareketlerin bir bölümü ön-arka

ve kar› taraf uzuvlar›n›n kullan›lmas›n› gerektirmektedir ki bu bize, omuriliktefarkl› düzeylerde ve çapraz ba¤lant›lardan oluan kompleks hareket devrelerinin

varl›¤›n› gösterir.Omurili¤in iç yap›s›n› görmek amac›yla enine bir kesi yap›l›rsa merkezi kana-

l›n etraf›nda, sinir hücrelerinin gövdelerinden oluan ve gri cevher ad› verilen biralan dikkati çeker. Gri cevher d››nda yer alan sinir uzant›lar›ndan oluan bölgeyebeyaz cevher denir. Beyaz cevherde beynin farkl› bölgelerinden omurili¤e inen(inici) ve omurilikten beynin farkl› bölgelerine ç›kan (ç›k›c›) motor ve duysal yol-lar vard›r. Bu yollar› oluturan aksonlar›n önemli bir bölümü miyelinli oldu¤u içingri cevherin çevresi beyaz görünüme sahiptir.


eki l 3.10

Sol Yar›m KüreSa¤ Yar›m Küre

Amigdala

Hipokampus

Retiküler FormasyonMedulla

Hipofiz

Hipotalamus

TalamusKorpus Kallosum

Omurilik

Serebellum

Serebral Korteks

Serebral Korteks Limbik Sistem Beyin Sap›

Beyin yap›lar› ve yerleimlerine genel bir bak›. Sa¤ tarafta beyin orta hattan kesilmitir ve orta hat yap›lar› görülmektedir (s›ras›yla omurili¤in üstünde beyin sap› ve beyin sap›n›n üzerinde hipotalamus ve talamus görülmektedir. ekilde bazal gangliyonlar gösterilmemitir.




Gri cevherin öne ve arkaya do¤ru yönelim gösteren ç›k›nt›lar›na s›ras›yla ön vearka boynuzlar ad› verilir. Ön boynuzda, iskelet kaslar›na giden somatik motor nö-ronlar bulunur. Motor sinir uzant›lar› omurili¤i ön boynuzdan terk eder ve spinalsinirler içinde ilerleyerek iskelet kaslar›na ula›r. Spinal sinirler içinde motor sinirlifleriyle birlikte (fakat ters yönde) seyreden duysal lifler ise omurili¤e arkaboynuzdan giri yaparak gri maddedeki ara nöronlarla (ya da direkt olarak önboynuzdaki motor nöronlarla) ba¤lant› kurar (ekil 3.11).

Yukar›da çevresel sinir sistemini aç›klarken merkezî sinir sisteminin duysal gir-diler ve motor ç›kt›lar aras›ndaki bütünletirmeyi sa¤lad›¤›n› ve bütünletirme ile-

vinin omurilikten kortekse kadar merkezi sinir sisteminin farkl› düzeylerinde ger-çekleti¤ini belirtmitik. Omurilik refleksleri, merkezî sinir sisteminin bütünletiri-ci rolünün en alt basamaktaki örneklerini oluturmaktad›r. Bu nedenle, omurilikreflekslerine arac›l›k eden sinirsel devrelerinin anla›lmas›, merkezî sinir sisteminindaha üst basamaklar›ndaki nöronlar aras› etkileimlerin anla›lmas› için temel nite-li¤indedir.

Bir uyarana verilen motor yan›tlar için gerekli olan devre elemanlar› en sade e-kilde refleks yay› ile ifade edilir. Refleks yay›n› oluturan ögeler: duysal reseptör,afferent (duysal) nöron, refleks merkezi, efferent (motor) nöron ve yan›t organ›n-dan olumaktad›r. Refleksin ilem merkezi, duysal ve motor sistem aras›nda sinap-tik ba¤lant›lar›n kuruldu¤u bölgedir ve merkezi sinir sisteminde bulunur. Refleks-ler, duyuyu ta›yan sinir sistemi bölümüne ya da organa göre (örn. somatik, oto-nom, iitme refleksleri); o refleks için gerekli olan ba¤lant›lar›n kuruldu¤u merke-zi sinir sistemi bölgesine göre (örn. omurilik, beyin sap› refleksleri); duysal nöron-la motor nöron aras›ndaki ba¤lant›lar›n say›s›na göre (örn. tek sinapsl›, çok sinaps-l› refleksler) adland›r›labilir. Refleksler istemsiz motor yan›tlard›r; bu yönüyle bi-linçli gerçekletirdi¤imiz hareketlerden ayr›l›rlar. Di¤er taraftan, istemli hareketle-rimizin refleks bileenleri vard›r ya da tersinden istemsiz gerçekleen refleks yan›t-lar istemli ekilde bask›lanabilir. Örne¤in, bilinçli olarak balatt›¤›m›z yürüme dav-ran››n›n ve okuma s›ras›ndaki göz hareketlerinin büyük bir bölümü s›ras›yla omu-rilikte ve beyin sap›nda bütünletirilen refleks mekanizmalarla devam eder ya da

yüksek bir sese kar› balang›çta verdi¤imiz istemsiz ürkme yan›t› tekrarlayan uya-r›larda istemli bir ekilde engellenebilir.

Duysal reseptörler nörotransmiter reseptörlerinden farkl›d›r. Nörotransmiter reseptörle-ri hücre zar›nda ya da hücre içinde bulunan moleküllerdir. Duysal reseptörler ise ya birhücrenin kendisi ya da duysal nöronun uzant›s›n›n özellemi bir bölümüdür. Dokunma,a¤r›, s›cakl›k gibi somatik duyulara arac›l›k eden reseptörler somatik duysal nöronunözellemi bir bölümüdür. Gözde, kulakta ya da tat tomurcuklar›nda s›ras›yla ››k, ses dal-gas› ya da kimyasal uyaranlarla uyar›lan reseptörler ise özellemi hücrelerdir.

ekil 3.11’de omurilik reflekslerine örnekler verilmitir. Bunlardan tek sinapsl›refleks örne¤i, kas›n gerilmeye kar› kas›lma yan›t› eklinde ortaya ç›kan kas ge-rim refleksidir. Daha karma›k olan geri çekme refleksi ise uyar›lan bölgenin ya da

vücudun a¤r›l› uyarandan uzaklat›r›lma yan›t›d›r ve çok sinapsl› reflekse örnektir.

Patella refleksine bakt›¤›n›z bir kiiden refleks yan›t› almakta zorlan›yorsunuz. Sorular›n›z-la bu kiinin zihnini megul etti¤inizde refleks yan›tlarda nas›l bir de¤iim beklersiniz?

72 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE 3



Bir refleks yay› örne¤inin animasyonu için http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/sci-ence/aqa_pre_2011/human/thenervoussystemrev3.shtml adresini ziyaret edebilirsiniz.

Beyin Sap› Arka ve orta beyinden oluan beyin sap›; omurilik, serebellum ve ön beyin bölge-leri aras›nda geçilerin ve kritik ba¤lant›lar›n olutu¤u beyin bölgesidir. Omurili¤indevam› niteli¤inde olan beyin sap›, birbiriyle ba¤lant›l› gri madde kümelerindenolumutur. Omuriliktekine benzer ekilde, beyin sap› düzeyinde de afferent (so-

matik veya visseral) ve efferent (somatik veya otonom) sinyalleri ta›yan sinirlermevcuttur. Bu sinirlere kafa sinirleri ad› verilir ve 12 çift eklinde bulunurlar. Businirler merkezi sinir sisteminin uzant›lar›d›r. Bununla birlikte, görme yollar› ile il-gili reflekslerin bütünletirilmesi ve koku duyusunun tat duyusu ile etkileimi be-

yin sap›nda gerçekleir.Beyin sap›nda farkl› nörotransmiterleri (asetilkolin, dopamin, serotonin ve nore-

pinefrin) salg›layan özellemi çekirdekler vard›r. Bu çekirdeklerden kaynaklananlifler, üst beyin bölgelerine, serebellum (beyincik) ve omurili¤e giderek bu bölge-lerin ilevlerini kontrol eder (ekil 3.12). Örne¤in, serotonin salg›layan çekirdektenkaynaklanarak omurili¤e ulaan lifler a¤r› kontrolüne kat›l›r; üst beyin bölgelerineulaan lifler ise uykunun gerçeklemesine arac›l›k eder. Asetilkolin, norepinefrin ve

dopamin salg›layan çekirdeklerden kaynaklanan lifler üst beyin bölgelerine ulaa-rak uyan›kl›k, motivasyon ve dikkati artt›ran sinyaller gönderir. Beyin sap›ndan


eki l 3.11

Gerim Refleksi

•Arka Kök

Gangliyonu

Arka Kök

Kas i¤ci¤i

Bacak Do¤rultucu

Kaslar

Patellar(diz)

tendonu

Geri Çekme Refleksi

Arka Kök

•Arka Kök

Gangliyonu

Do¤rultucu Motor NöronBükücü Motor NöronBacak Do¤rultucu KaslarMotor Sinir Uçlar›

Bacak Bükücü Kaslar

Ayak Bükücü Kaslar

Tehlikeli Uyaran

Bacak Do¤rultucu

KaslarBacak

BükücüKaslar

Ayak Kaslar›

TehlikeliUyaran

Çapraz Geri Çekme Refleksi

•

Patella (A), geri çekme (B) ve çapraz geri çekme (C) reflekslerinde refleks yay›n›n bileenlerini oluturan reseptör (1), afferent sinir (2), omurilikteki refleks merkezi (3), efferent sinir (4) yan›t organ›n›/organlar›n› (5) görmektesiniz. Patella refleksinde duysal ve motor nöron aras›nda sadece bir ba¤lant› vard›r ve gerilen kasta kas›lma yan›t› oluur (A). Geri çekme ve çapraz geri çekme reflekslerinde ise duysal nöronlar motor nöronlardan önce ara nöronlar ile ba¤lant›lar kurar; sonuçta baz› kaslar kas›l›rken kar›t kaslar gever (B ve C). Bu örneklerde de görüldü¤ü üzere, nöronlar fonksiyonel a¤lar kurarak tepkilerimizin biyolojik donan›m›n› olutururlar. Daha sonra de¤inece¤imiz daha karma›k davran›lar ve zihinsel süreçler (örn alg›lama, bellek,karar verme vs.) sinir sistemimizin üst seviyelerinde yer alan çok daha kapsaml› sinirsel a¤lar ve a¤ gruplar› taraf›ndan düzenlenir.

Kaynak: http://alexandria.healthlibrary.ca/documents/notes/bom/unit_6/lec%2025_moo_spinreflex.xml

A C B

‹ N T E R N E T



kaynaklanarak, beyin kabu¤una direkt ya da indirekt uyar›c› sinyaller gönderen buçekirdeklerin oluturdu¤u yap›ya retiküler aktive edici sistem (RAS) ad› verilir. E¤erretiküler aktive edici sistemin üst beyin bölgeleri ile ba¤lant›s› kesilirse bu uyar›c›

sinyaller kesildi¤inden organizma kal›c› komaya girer.1- Solunum ve dola›m fonksiyonlar›n›n kontrolü2- Göz hareketlerinin kontrolü3- Görsel ya da iitsel reflekslerin bütünletirilmesi4- Yutma, öksürme, çi¤neme, esneme, hap›rma, kusma, göz k›rpma gibi- istemli ya da refleks

hareketlerin- koordinasyonu5- Uyku-uyan›kl›k ve dikkatin kontrolü6- A¤r› kontrolü7- Di¤er merkezi sinir sistemi bölgeleriyle (korteks, serebellum, bazal gangliyonlar) olan ba¤-

lant›lar› sayesinde kaslar›n gerginli¤i, vücut pozisyonu, denge ve hareketlerin kontrolü.

74 Psikolojiye Giri

Tablo 3.2Beyin sap›n›n temel ilevleri

Substantia nigra

StriatumDopamin Sistemi

Ön lob

Vental tegmental alan

Serotonin Sistemi

NeokorteksBasal Ganglia

Talamus

SerebellumOmurilik

Rafe çekirdekleri

Hipotalamus

Temporal lob

Norepinefrin SistemiNeokorteks Talamus

SerebellumOmurilik

Temporal lobHipotalamus

Locus coeruleus

eki l 3.12

Beyin sap›ndan kaynak alan dopamin, serotonin ve norepinefrin

yolaklar›. Kal›n harfler ile belirtilmi olan nöron kümeleri bal›kta belirtilen nörotransmiterlerin kayna¤›n› oluturur.

Kaynak: http://what- when-how.com/ neuroscience/behavio ral-and-psychiatric- disorders-integrative- systems-part-2/



Beyincik (Serebellum)Beyincik beyin sap›n›n arkas›nda yerlemi ve beyin sap›yla ba¤lanm›t›r. Beyinci-¤in dengenin sa¤lanmas› ve göz hareketlerinin kontrolünde önemli bir rolü vard›r.

Ayr›ca, beyin kabu¤u taraf›ndan yap›lmas› planlanan hareketle, gerçekletirilenhareket aras›ndaki hatalar› saptar. Hareketin h›z, s›n›r ve kuvvet yönünden kontro-lünü sa¤lar. Bu nedenle, serebellumun etkilendi¤i hastal›klarda, hareket s›ras›ndaortaya ç›kan, denge bozuklu¤u, hareketlerde s›n›r› ama, hareketleri yava ve dü-zensiz yapma ve titreme gibi belirtiler görülür. Alkolün denge bozucu etkisi sere-bellum üstündeki etkisinden kaynaklan›r; alkol testlerinde oförlerin düz çizgi üze-rinde yürütülmeleri temelde serebellumlar›n›n etki alt›nda olup olmad›¤›n›n birtestidir. Serebellum, özellikle bir saniyeden k›sa sürelerin zamanlanmas›nda vedavran›a uyarlanmas›nda önemli bir yere sahiptir (Ivry ve ark, 2002).

Serebellum, tekrarlayan hareketlerin ö¤renilmesinde de etkin bir bölgedir. Bunedenle, serebellum hasar› yeni motor becerilerin ö¤renilmesini zorlat›r›r. Dansetmek, müzik aleti çalmak ve atletik aktiviteler s›ras›nda ortaya koydu¤umuz iyiö¤renilmi birçok hareket serebellumdaki sinirsel a¤lara dayanmaktad›r (McCor-mick & Thompson, 1984).

Üç boyutlu beyin atlas› için http://www.finr.net/educational-resources/finr-educational- materials/3d-brain/ adresindeki “FINR Atlas of Brain Injury & Anatomy” ba¤lant›s›n› kulla-nabilirisiniz.


eki l 3.13

Serebellum

Omurilik

Serebellumun yerleimi.


‹ N T E R N E T



HipotalamusTalamusun alt›na yerlemi olan hipotalamusun beyin sap› yap›lar›yla yo¤un etki-leimi bulunur ve hormon salg›layan bir bez olan hipofiz bezi ile anatomik olarak

ba¤lant›l›d›r. Hipotalamusta ilevsel aç›dan özellemi çok say›da çekirdek bulu-nur. En iyi tan›mlanan ilevleri aras›nda; otonom sinir sisteminin, hormon sistemi-nin, vücut ›s›s›n›n, vücut s›v› dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrolüsay›labilir. Hipotalamusu, bu yönüyle beyin ile çevresel sistemler aras›ndaki ba¤-lant›lar› kuran merkezi bir bölge olarak tan›mlamak yanl› olmaz. Hipotalamusunayr›ca davran› üzerinde de etkileri vard›r. Di¤er beyin bölgeleriyle yapt›klar› ba¤-lant›lar sayesinde; yeme, içme, cinsel davran›lar, korku ve öfke tepkileri gibi dav-ran›lar›n ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir. Örne¤in, hipotalamusunbelirli bir bölgesinin zarar görmesi ile bireyin yeme dürtüsü a›r› derecede artabi-lir ya da baka bir bölgesinin hasar› tam tersi etki gösterebilir.

Hipotalamus-Hipofiz SistemiHipotalamus ile hipofiz bezinin anatomik olarak ba¤lant›l› oldu¤unu belirtmitik.Hipofiz bezi ön ve arka olmak üzere iki lobdan olumu hormon salg›layan birbezdir. Hormonlar kana kar›t›ktan sonra hedef organlar› oluturan hücrelerin yü-zeyinde bulunan kendi reseptörlerine ba¤lanarak hücrelerin etkinli¤ini kontroleder. Örne¤in, kandaki prolaktin hormonu memede süt yapan hücrelerdeki resep-törlerine ba¤lanarak sütü oluturan maddelerin yap›m›n› uyar›r.

Yeniden hipotalamus ile hipofiz bezi aras›ndaki ilikiye geri dönersek hücregövdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nöronun aksonlar› aa¤› do¤ru uzana-rak hipofiz bezinin arka lobunda son bulur. Hipotalamustaki bu nöronlar, oksitosin ve vazopressin ad› verilen iki ayr› hormonu sentezler ve bu hormonlar› arka hi-pofizden kana salg›larlar. Dolay›s›yla, hipofiz bezinin hormonlar› gibi görünen bumoleküller asl›nda hipotalamus taraf›ndan sentezlenir. Oksitosin hormonu, do¤ums›ras›nda uterus kas›n›n ve memedeki süt kanallar›n›n kas›lmas›ndan sorumludur.

Vazopressin ise vücut s›v›s›n› dengelemek üzere böbreklerden süzülen suyun kandola›m›na geri kazan›lmas›n› sa¤lar. Ayr›ca damar kas›c› etkisi de vard›r.

Ön hipofiz bezinden salg›lanan 6 farkl› hormon ise ön hipofiz lobunda bulu-nan hücreler taraf›ndan sentezlenip kana verilir. Bu hormonlar›n tümüne birdenön hipofiz hormonlar› denir. Hipotalamus ön lob hormonlar›n›n salg›s›n› kontrol

76 Psikolojiye Giri

Hipotalamus

Hipofiz (pituitar bez)

eki l 3.14

Hipotalamus-Hipofiz sistemi. Hipotalamus hipofiz bezine bir sapla ba¤l›d›r. Hipofizin arka lobundan hipotalamus hormonlar› salg›lan›rken ön lobundan hipofiz hormonlar› yine hipotalamusun kontrolü alt›nda salg›lan›r.

Kaynak: ttp://www.bilimvesaglik.com/sinir-sistemi/hipotalamus.html

Bir salg› bezi taraf›ndankana salg›lanan kimyasalhaberci moleküllerehormonad› verilir.



eden moleküllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boalt›r. Ön hipofiz lobun-dan salg›lanan ve salg›lar› hipotalamus taraf›ndan kontrol edilen hormonlar büyü-me, süt yap›m›, tiroid hormonlar›n›n salg›s›n›n kontrolü, cinsiyet hormonlar›n›n

salg›lanmas›, eey hücre yap›m›n›n kontrolü ve adrenal bez kabu¤undan kortizolsalg›s›n›n uyar›lmas›n› sa¤larlar. Hormonlar›n etkiledi¤i hedef organlar yine hor-mon salg›layan bezler olabilir. Böylece, üç farkl› yap› (hipotalamus-hipofiz bezi-hedef bez) aras›nda kimyasal olarak ba¤lant›l› bir haberleme a¤› kurulmu olur.

Hormonal eksenlerde salg› kontrolünün iki yönlü oldu¤unu belirtmek gerekir.öyle ki hipotalamustan kaynaklanan uyar›c› maddeler hipofiz bezindeki hormonsalg›s›n› uyar›r. Hipofiz bezinden salg›lananlar da hedef bezin hormon salg›s›n›uyar›r. Fakat hedef bezden salg›lanan hormon, kendisinin salg›lanmas›na yo-l açan hipotalamus ve hipofiz kaynakl› hormonlar›n yap›m›n› bask›lar. Böylece,kandaki hormon seviyeleri sabit bir aral›kta tutulmu olur. Bu düzenlenie negatif geribildirim (negative feedback) denir.

Hipotalamus-hipofiz-böbrek üstü bezi ekseni s›kl›kla kiinin stresle kar›lat›¤›durumlarda aktifleir ve ilk sinyal üst beyin bölgeleriyle ba¤lant›l› olan hipotala-mustan balar. Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salg›s›n› uyaranmolekülünü (CRH) salg›lar; hipofiz ön lobundan ACTH kana salg›lan›r; kana kar›-an ACTH böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki hücrelerin ACTH reseptörleri-ne ba¤lan›r; böbrek üstü bezinin kabuk hücrelerinden kortizol kana salg›lan›r.Böylece, hipotalamus taraf›ndan balat›lan sinyal sonucu kortizol seviyesi kandaartar. Hipotalamus ayr›ca otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü de sinirselba¤lant›larla uyararak böbrek üstü bezinin çekirde¤inden adrenalin salg›s›na yolaçar. Birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrolü ikincisi sinirsel kontrolü yans›-t›r. Strese yan›t olarak salg›s› uyar›lan kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana ka-

r›t›¤› için stres hormonlar› denir.

Hipotalamus baka bir hormon olan melatoninin salg›s›n› da kontrol eder. Me-latonin, hipotalamusa yak›n yerlemi olan pineal bezin hormonudur ve salg›lan›-› günlük ritim içinde gerçekleir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden çe-

kirdekleri, gözden gelen ››k bilgisi do¤rultusunda, pineal bezin salg›s› dâhil, or-ganlar›n ileyiindeki günlük ritmi d› ortama uygun hâle getirir.


eki l 3.15

STRES TEPK‹S‹

Hipofiz Bezi

Adrenal Bez

ACTHBeyin sap› Medulla

CRHHipotalamus

K o r t i z o

l

Hipotalamus- hipofiz-böbrek üstü bezi stres tepkisi.

Kaynak: http://goeshealth.com/wp-content/uploads/2012/02/stress-hormone.jpg



Yukar›daki aç›klamalardan da anla›laca¤› gibi hipotalamus hormon sistemininileyiini kontrol eder. Böylece hipotalamus, hem hipofiz bezinin (direkt etki) hemde hipofiz bezinin kontrol etti¤i di¤er bezlerin (indirekt etki) hormon salg›s›n›n

kontrolüne kat›l›r. Vücudumuzdaki hormonlar burada ad› geçen hormonlarla s›n›rl› de¤ildir.

TalamusTalamus-hipotalamus gibi- orta hatta yerlemi çok çekirdekli bir beyin bölgesidir.Talamusun çekirdekleri, duysal, motor, duygusal ve bilisel ilevlerle ilgili beyinbölgelerinden gelen bilgiyi (1) iler, (2) bütünletirir (3) beyin kabu¤una aktar›rlar.Somatik ve özel duyulara ait sinyalleri ta›yan sinir lifleri talamusun belirli çekir-deklerine ula›r ve beyin kabu¤unun bu duyularla ilgili özellemi bölgelerine gi-der. Örne¤in, gözden gelen sinir lifleri talamusun görme ile ilgili çekirdeklerine

ula›r. Bu çekirdeklerdeki sinirlerin aksonlar› da beyin kabu¤unda bulunan görmealan›na ula›r. Koku hariç tüm duyulara ait sinyaller, o duyu için özellemi tala-mus çekirde¤ine, oradan da beyin kabu¤unun yine ayn› duyu için özellemi birbölgesine iletilir. Di¤er yandan, talamus ile beyin kabu¤u aras›ndaki sinyal iletimitek tarafl› de¤ildir; beyin kabu¤unun ilgili alanlar›ndan geriye (talamusa) sinyallergelir. Baka bir ifadeyle talamus ve beyin kabu¤u kar›l›kl› haberleir. Bu kar›l›k-l› haberleme bize beyin kabu¤unun da, kendisine gelen bilgi do¤rultusunda tala-musun etkinli¤ini kontrol etti¤ini göstermektedir.

Bazal Gangliyonlar Bazal gangliyonlar - baz›lar› kendi içinde alt gruplara ayr›lan- 4 ana yap›dan olu-

mutur: Striatum, pallidum, subtalamus ve substantia nigra. Striatum ve pallidum ön beyinde yer al›rken, subtalamus ve substantia nigra beyin sap›n›n en üst k›s-m›nda yer al›r. Bazal gangliyonlar›n beyin kabu¤u, talamus ve kendi aralar›ndakurduklar› ba¤lant›larda kullan›lan temel nörotransmiterler glutamat, GABA, dopa-min ve asetilkolindir. Dopamin beyin sap›nda bulunan substantia nigradan striatu-ma giden sinir liflerinden salg›lan›r ve hareketin kontrolü için önem ta›r. Dopa-min salg›layan hücrelerin hasar›, baka bir ifadeyle, striatumda dopamin eksikli¤iParkinson hastal›¤›na neden olur. Parkinson hastal›¤›n›n en belirgin bulgular› kas-larda sertlik, harekete balamada güçlük ve serebellum bozukluklar›ndan farkl›olarak dinlenme durumunda ortaya ç›kan titremedir. Parkinson hastal›¤›nda ilaçtedavisi olarak dopaminin sentezlendi¤i bir ön madde olan L-DOPA verilir.

Bazal gangliyonlar›n kesin ilevleri tam olarak bilinmemekle birlikte, hareketinplanlanmas› ve programlanmas›nda beyin kabu¤u faaliyetlerine yard›mc› bir sis-tem olarak çal›t›¤› bilinmektedir. Hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonlailikili ögelerinin bütünletirilmesinde etkin bir sistemdir. Bazal gangliyonlar ayr›-ca, ard››k hareketler gerektiren motor becerilerin ö¤renilmesi sürecinde bir rol oy-nar. Motor ilevlerin yan› s›ra, bazal gangliyonlar, planlama, dikkat, duygu-durum

ve güdülenme gibi bilisel ve duygusal süreçleri düzenleyen sinir a¤lar›n›n içinde yer al›r.

HipokampusHipokampus ad›n› yap›sal benzerli¤ine ba¤l› olarak deniz at›ndan (hippocampus)

alan bir beyin bölgesidir. Hipokampusun en önemli ilevi belle¤in pekitirilmesi ya da k›sa süreli belle¤in uzun süreli belle¤e dönüümünün sa¤lanmas›d›r. Hipo-

78 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T



kampus hasar› geçmite kazan›lm› bilgilerin hat›rlanmas›n› ciddi ölçüde engelle-medi¤i hâlde yeni bilgilerin kal›c› hâle gelmesini engeller. Hipokampusun arac›l›ketti¤i bellek ekli, yaanan olaylar ve gerçeklerle ilgili ifade edilebilen bellektir, ki

buna bildirimsel (dekleratif) bellek ad› verilir. Hipokampusu, herhangi bir neden-le (örn, felç, operasyon) zedelenmi olan bireyler, bu probleme neden olan olay-dan sonra yeni dekleratif bellek biçimleri oluturamazlar. Hipokampusun bellekiçin önemi sa¤l›kl› yalanan bireyler ile yap›lan görüntüleme çal›malar› ile de göz-lenebilmektedir. Bu çal›malarda bellek performans›n›n hipokampusun hacmi veetkinlik derecesi ile do¤ru orant›l› oldu¤u gözlenmitir (Golomb ve ark, 1996; Zim-merman ve ark, 2008). Hayvanlarda yap›lan çal›malar, belle¤in sadece geçici birsüre olarak hipokampusun sa¤l›kl› ilevine dayand›¤›n› göstermektedir. Örne¤in,ac› veren bir deneyimi yaad›ktan sonra bir gün içinde hipokampusa zarar verilir-se denekte bu deneyimin belle¤i silinir fakat hipokampusa zarar verilmeden öncebirkaç gün beklenir ise bu deneyimin belle¤i yok olmaz. Bu bulgu bellek süreç-

lerinin hipokampusa sadece k›sa bir süre için gerek duydu¤unu göstermektedir.

Hipokampus ve Bellek H.M. (hasta ad›n›n ba harfleri) 1950’lerden günümüze beyin fonk-siyonu ve bellek aras›ndaki ilikinin anla›lmas› aç›s›ndan çok önemli bir vakad›r. Epilep-si (sara) hastas› olan H.M.’in nöbetlerini azaltmak üzere hipokampusu ve çevresindeki beyin kabu¤u iki tarafl› olarak ç›kart›lm› ve böylece H.M.’in epilepsi nöbetleri kontrol alt›-na al›nabilmitir. Fakat bu operasyon sonras›nda H.M. yak›n geçmie ve ciddi derecede ile-riye dönük bellek bozuklu¤u yaam›t›r. ‹leri dönük bellek bozuklu¤una (anterograd am-nezi) ba¤l› olarak yeni deneyimlerini uzun süreli belle¤e kaydedememektedir. Önemliolarak bu problemler H.M.’in IQ skorunda bir düü ya da bilgileri k›sa süre içinde zih-ninde taratarak ilem yapmas›n› sa¤layan ileyen belle¤inde bir sorun olmadan gözlem-

lenmektedir. Hipokampusunu yitirdikten sonra bile H.M. seneler boyunca içinde bulundu-¤u senenin 1953 ve ya›n›n 27 oldu¤unu düünmü, ayn› dergiyi daha önce okudu¤unu ha- t›rlamad›¤›ndan tekrar tekrar okuyabilmi, ve ayn› hikayeyi daha önce anlatt›¤›n› hat›rla- yamad›¤›ndan yineleyerek anlatabilmitir. Kaydedilen bu problemler H.M.’in deneyimleri-ni uzun süreli haf›zas›na kaydedememesinden kaynaklanmaktad›r. Daha önce belirtildi¤igibi H.M. ileyen belle¤inde bir problem yaamam› fakat dikkati da¤›t›ld›¤› anda belle¤in-de tuttu¤u bilgiler silinmitir. H.M. yeni motor becerileri ö¤renebildi¤i halde bunlar› na-s›l ö¤rendi¤ini hat›rlayamamaktad›r. Bu bulgular hipokampusun seçici olarak deklaratif belle¤inn›n oluturulmas›ndaki rolünü vurgulayan ilk bulgulard›r (Corkin, 1984; Milner1959).

H. M. 2 Aral›k 2008 günü ölmütür. Bu ilginç hayat hikayesinihttp://zihinustune.blogspot.com/2011/09/en-tannms-amnezik-hm.html adresinden okuya-bilirsiniz.

Amigdala Amigdala duygusal süreçlerle yak›ndan ilikili bir beyin bölgesidir. Koku, iitme vegörme duyular› belirgin olmak üzere, tüm duysal sistemden direkt ve dolayl› gir-diler al›r. Hipotalamus ile yapt›¤› ba¤lant›lar arac›l›¤›yla otonom sinir sistemininfonksiyonlar›n› etkiler. Amigdalan›n, koullanm› korku yan›tlar›n›n olumas› veyaduygusal ifadelerin tan›nmas› gibi duygusal içeri¤i olan davran›sal ve alg›sal sü-reçlerdeki rolü çok say›da çal›ma ile gösterilmitir. Amigdalas› hasarlanm› olan

hayvanlar ac› veren bir uyarana iaret eden sinyaller verildi¤inde normal hayvan-lardan daha az korku göstermektedir (LeDoux, 1992). Amigdalas› zarar görmü in-


D ‹ K K A T

‹ N T E R N E T



sanlar ise özellikle öfke ve korku ifadelerini veya bu duygulara iaret eden ses ton-lar›n› tan›yamamaktad›rlar (Young ve ark, 1995; Scott ve ark, 1997).

Amigdalan›n, ayn› zamanda, cinsel yönelimle ve ödül sistemi ile ilikili oldu¤u

düünülmektedir. Maymunlar üzerinde gerçekletirilen çal›malarde çevresindekialanla birlikte her iki amigdalan›n cerrahi olarak ç›kar›lmas›n›n sosyal ve duygusaldavran› bozuklu¤una yol açt›¤› göstermitir. Ortaya ç›kan bozuklu¤un en belirginbelirtileri korkunun ortadan kalkmas›, her eyi a¤›za götürme e¤ilimi, abart›l› me-rak ve cinsel davran›larda a›r›l›kt›r.

Beyin Kabu¤u (Korteks)Beyin kabu¤u her iki beyin yar›m küresini d›tan saran 2-3 mm kal›nl›¤›nda bir ör-tü gibidir. Farkl› tip sinir hücresi ve glia hücrelerinden oluur. Beyin kabu¤undakisinir hücresi say›s›n›n 25 milyar, sinaps say›s›n›n ise yakla›k olarak 300 trilyon ol-du¤u düünülmektedir. Beyin kabu¤u, insanda oldukça k›vr›ml› bir yap›ya sahip-

tir. K›vr›mlar sayesinde beyin kabu¤unun yüzey alan› geniler. Beyin kabu¤u k›v-r›mlar›n› oluturan girintilere sulkus, ç›k›nt›lara ise girus ad› verilir. Beyin kabu¤uderin sulkuslarla 4 ana loba ayr›lm›t›r: frontal, pariyetal, oksipital ve temporal lob-lar (ekil 3.16). Omurili¤in merkezî alan› gibi beyin kabu¤unda da sinir hücreleri-nin gövdeleri bulunur. Bu nedenle özel boyalarla boyand›klar›nda gri görünürler

Mikroskobik olarak incelendi¤inde beyin kabu¤u yatay olarak organize olmutabakal› bir yap›ya sahiptir (ekil 3.17). 6 tabakadan oluan beyin kabu¤u yap›s›-na, evrimsel sürecin geç aamalar›n› yans›tacak ekilde, yeni kabuk (neokorteks) ad› verilir. Beyin kabu¤unun yüzeysel tabakalar›ndaki lifler beyin kabu¤u içindekiba¤lant›lar› yaparlarken derin tabakalardan ç›kan lifler talamus, striatum, beyin sa-p› gibi daha derin bölgelere gider. Beyin kabu¤undan kaynaklanan efferent liflerd››nda, beyin kabu¤una di¤er beyin bölgelerinden gelen afferent lifler de mevcut-tur. Bunlar›n içinde talamustan gelenler önemli bir yer tutar. Yukar›da aç›klanan

yatay organizasyonun yan›nda, beyin kabu¤u, dikey organizasyona da sahiptir.

Tüm korteks dikey kolonlar eklinde biçimlenmi modüler bir yap›ya sahiptir. Herbir modül fonksiyon aç›s›ndan bir ünite gibi davran›r.

80 Psikolojiye Giri

Frontal Lob

Temporal Lob

Parietal Lob

Oksipital Lob

Serebellum

eki l 3.16

Beyin kabu¤unu oluturan girintilere sulkus,ç›k›nt›lara ise girus denir. Beyin

kabu¤u derin sulkuslar ile 4 loba ayr›lm›t›r.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occipital_lobe



Beyin kabu¤u ilevsel aç›dan; duysal, motor ve asosiasyon (ilikilendirme)

alanlar› eklinde s›n›fland›r›labilir. Duysal ve motor alanlar da kendi içinde birincil ve ikincil duysal ya da birincil ve ikincil motor alanlar eklinde ayr›l›rlar.

Duysal Korteks Alanlar› Yukar›da da ifade edildi¤i gibi, koku hariç her bir duyu sistemi için, duysal kor-teks, anatomik ve ilevsel aç›dan farkl› olan, birincil ve ikincil duysal korteks ek-linde ikiye ayr›lm›t›r. Bu bölümde öncelikle, birincil duysal korteks alanlar› anla-t›lacak, sonra ikincil duysal korteks alanlar›n›n bilginin ilenmesi sürecine katk›la-r›ndan bahsedilecektir.

Vücudun d› yüzeyinden gelen somatik, iç kulaktan gelen iitme, gözden gelengörme, dilden gelen tat duyular›na ait sinyalleri ta›yan lifler önce talamustaki her

bir duyu sistemi için özellemi çekirdeklere ula›r. Bu çekirdeklerden kalkan lif-ler de korteksteki ilgili duysal alanlara yay›l›rlar. Birincil duysal alanlar içinde, gör-me korteksi oksipital lobda, iitme korteksi temporal lobda, somatik ve tat ile ilgi-li somatik-duysal korteks ise pariyetal lobda yer al›r (ekil 3.18). Talamustan son-ra kortekse ait ilk u¤rak yeri olmalar› nedeniyle bu alanlara s›ras›yla birincil görmekorteksi, birincil iitme korteksi ve birincil somatik-duysal korteks ad› verilir. Birin-cil duysal korteks alanlar›nda alm› olduklar› duyuya ait reseptör da¤›l›m›n› temsileden duysal haritalar bulunur. Biraz daha anla›l›r olmas› aç›s›ndan her bir duyuiçin ayr› ayr› aç›klayabiliriz.


ekil 3.17

K o r t i k a l Y ü z e y

111

111

1V

V

V1

Beynin üst k›l›f›n› oluturan serebral korteksin alt› tabakas›.

Kaynak: http://www.acbrown.com/neuro/Lectures/Motr/NrMotrPrmr.htm



Somatik duyularla ilgili vücut yüzeyindeki bas›nç, dokunma, a¤r›, s›cak ve so-¤uk gibi uyaranlara özellemi reseptörlerde oluan elektriksel sinyaller aksiyonpotansiyelleri eklinde duysal-somatik sinir lifleriyle omurilik ya da beyin sap› dü-zeyinde merkezi sinir sistemine girer ve talamus üzerinden pariyetal lobun ön ta-raf›nda yerlemi olan birincil somatik-duysal kortekse ula›r. Duysal sinyaller, bu

yol boyunca reseptörlerin konumlar›na uygun yerleim plan› korunarak korteksekadar ula›r. Böylece, somatik-duysal kortekste vücudun d› duvar› temsil edilmiolur. Bu temsili harita vücudun bölümleriyle orant›l› de¤ildir. Parmak uçlar›, du-daklar ve yüz gibi, dokunma duyusunun en hassas oldu¤u bölgeler (bu alanlardahassasiyetin fazla olmas›n›n nedeni daha çok reseptör bulunmas›d›r) daha geni

alan kaplarken s›rt bölgesi gibi duyarl›l›¤› zay›f bölgelerin kortekste igal etti¤ialanlar çok daha küçüktür. Böylece, insan somatik-duysal korteksinde, insan› an-d›ran fakat orant›s›z (asl›nda reseptör say›s›yla orant›l›) hayali bir resim oluur(ekil 3.19). Bu temsile “küçük insan” anlam›na gelen homunkulus denir. Soma-tik-duysal korteksin belirli bir bölgesi (örne¤in sa¤ küçük parmak ucunda bir böl-genin temsil edildi¤i alan) bir elektrot ile uyar›l›rsa bu bölgeye uyan dokunma gi-bi somatik bir duyu alg›lan›r. Asl›nda, parmak ucunda hissedilen yer de¤il sadecebu bölgeden kaynaklanan sinyallerin kortekse ulat›¤› yer uyar›lm›t›r ve uyaranhissedildi¤i gibi mekanik bir uyaran de¤il elektriksel bir uyarand›r.

82 Psikolojiye Giri

Birincil Motor KorteksPreMotor Korteks

Birincil SomatoduysalKorteks Somatoduysal

AsosiasyonKorteks

Posterior(arka)AsosiasyonKonteks

BirincilGörselKorteks

GörselAsosiasyonKorteks‹itsel

Asosiasyon KorteksBirincil

‹itsel Korteks

Limbik Asosiasyon

Korteks

Anterior (ön)Asosiasyon

Korteks

ekil 3.18

Birincil duysal ve motor alanlar ve asosiasyon alanlar›. Bilgi daha üst asosiasyon alanlar›na ç›kt›kça ilenen bilginin daha karma›k ve bütünleik bir hal ald›¤› düünülebilir.

Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)



Benzer ekilde, ››k taraf›ndan uyar›lan gözün arka (retina) tabakas›ndaki re-septörlerin da¤›l›m ekli korunarak birincil görme korteksinde retinaya ait temsilibir harita oluur. Burada da görmenin en iyi oldu¤u (reseptörlerin en yo¤un bu-

lundu¤u) retinan›n merkezî bölümü birincil görme korteksinde çok daha geni bir yer tutar. Peki birincil iitme korteksinde haritalanan sese ait özellik nedir? ‹ç ku-lakta bulunan iitme reseptörleri ses frekanslar›na duyarl›l›klar›na göre önden ar-kaya do¤ru s›ralanm›lard›r. ‹itme korteksinde de bu plan korunmutur olup veiitme korteksinde bir frekans haritas› oluur.

Kortekste, birincil duysal alanlar›n hemen d››nda yer alan o duyu için özelikincil duysal alanlar mevcuttur. Bu bölgelerde tek bir duyu sistemi ile ilgili fakatduyunun farkl› özellikleri ilenir. Bu nedenle bu bölgeler, tek duyu ile ilgili asosi-asyon (ilikilendirme) alanlar› eklinde de adland›r›l›rlar. Örne¤in, görme ile ilgilibirincil görme korteksine ulaan bilgi, ikincil görme korteksi olarak ifade edilenkorteks alanlar›na (görme ile ilgili asosiasyon alanlar›na) iletilir ve bu bölgelerde

››k iddeti, renk bilgisi, biçimler gibi farkl› özelliklere ayr›larak ilenir. Benzer e-kilde, dokunulan bir cisimle ilgili olarak somatik alanlardan birincil somatik-duy-sal kortekse ulaan bilgi ikincil somatik-duysal alanlarda, bu cismin doku, boyut

ve ekil gibi özellikleriyle ilenir.

‹kincil görme korteksi hasar görmü bir kiide ››k refleksi al›nabilir mi? Neden?

Motor Korteks Alanlar›Duysal korteks alanlar› gibi birincil ve ikincil motor alanlardan bahsetmek müm-kündür. Birincil motor alanlar, kaslara giden komutlar›n ç›k› bölgesidir ve soma-tik-duysal korteksin hemen önünde frontal lobda yer al›r (ekil 3.19). Somatik-

duysal korteksteki gibi motor kortekste de vücudun kaslar›n› yans›tan temsili birharita mevcuttur. Buna motor homunkulus denir.


eki l 3.19

Ç›kt›: Motor Korteks

KalçaDiz

Ayak Bilekleri

Ayak Parmaklar›

GövdeKolBilek

ParmaklarBa Parmak

BoyunKaGöz

YüzDudak Çene

Dil

Yutkunmak

Girdi: Duysal Korteks

Gövde KalçaDizKol

BoyunEl

ParmaklarBa Parmak

GözBurun

Yüz

Dudak DilerDi eti

ÇeneDil

Cinsel organlarAyak parmaklarAyak Bacak

Birincil motor ve duysal korteks. Bu alanlarda vücudumuzun de¤iik bölümlerinin gerçek boyutlar›yla de¤il hassasiyetleri ile orant›l› olarak temsil edildikleri göze çarpmaktad›r.


SIRA S‹ZDE

4



Hareketin gerçekletirilmesinde birincil motor korteks tek ba›na görev yap-maz. Birincil motor korteksin hemen önünde yer alan ikincil motor alanlar, hare-ketin planlanmas› aamas›nda aktif olan, istemli hareket kal›plar›n›n oluturuldu¤u

korteks bölgeleridir. Kiiden belirli bir hareketi yapmas› istendi¤inde ikincil motoralanlardaki aktivite art››, hareketle ilgili kaslara giden komutlar›n verildi¤i birincilmotor korteksin aktivitesinden önce balar. Bu noktadan sonra paragraf›n ilk cüm-lesini biraz daha genileterek tekrarlayabiliriz. ‹stemli hareketin amaca uygun birekilde gerçeklemesi için korteksteki birincil ve ikincil motor alanlar tek balar›-na çal›maz. Aa¤›da belirtilecek olan ilikilendirme korteksi, bazal gangliyonlar vebeyincik, hareketin planlanma, balat›lma, takip ve düzeltme aamalar›nda motor

ve duysal korteks alanlar› ile etkileim içinde çal››r.

Asosiasyon (‹likilendirme) Alanlar›Korteksteki ilikilendirme alanlar›, di¤er korteks alanlar› ve korteks alt› yap›lardankaynaklanan sinyalleri iler, tek ya da farkl› duysal kaynaklardan gelen bilgiyi bü-

84 Psikolojiye Giri

AA⁄I ‹NEN S‹STEMÜst motor nöronlar

‹stemli hareketleri,planlama, balatma ve

yönetme

Motor Korteks

Beyin Sap›Temel hareketler ve

duruun kontrolü

BAZAL GANGL‹YONLAR

Uygun hareketbalang›c›na geçit verir

SEREBELLUM

Duyu-motor koordinasyonu

Yerel Devre Nöronlar Alt motor nöron

entegrasyonuMotor Nöron HavuzuAlt motor nöronlar

OMUR‹L‹K VE BEY‹N SAPI DEVRELER‹

‹SKELETKASLARIDUYSAL G‹RD‹

eki l 3.20

‹skelet kas hareketi ile ilgili bölgelerin genel

yap›lanmas›. Bu bölgelerin her biri motor tepkilerin kontrolünde önemli ve farkl› bir role sahiptir.

Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)



tünletirir, duysal sistemle motor yan›tlar aras›nda ba¤lant›lar› kurar. Karma›k bi-lisel ilevler, ilikilendirme alanlar›n›n etkinli¤i ve kar›l›kl› etkileimi sonucu ger-çekleir. Bu nedenle alg›, kavrama, düünme, amaca yönelik eylem gibi ilevler

ilikilendirme alanlar›n›n uygun çal›mas›n› gerektirir. Asosiasyon korteksinin ana giri sinyalleri; korteksin duysal, motor ve di¤erasosiasyon alanlar›ndan, talamustan ve beyin sap›ndan gelir. Ana ç›k› sinyalleriise; hipokampus, bazal gangliyonlar, serebellum, talamus ve di¤er korteks bölge-lerine ula›r. Kortekste ilikilendirme alanlar›: pariyetal-oksipital-temporal (arka)ilikilendirme alan›, frontal (ön) ilikilendirme alan› ve limbik ilikilendirme alan›eklinde ayr›labilir. Arka ilikilendirme alan›, pariyetal, oksipital ve temporal lob-lardaki birincil ve ikincil duysal alanlar›n d››nda kalan korteks bölgeleridir. Yerle-imine dikkat edilirse tüm duysal (somatik, görsel ve iitsel) korteksler ile ba¤lan-t›l› bir konuma sahiptir. Tüm duyulara ait birincil ve ikincil duysal alanlardan ge-len bilgiyi bütünletirir ve yorumlar. Arka ilikilendirme alan›; alg›, içsel ve d›sal

uyaranlara dikkatin yönlendirilmesi ve dil becerilerinde özellemitir.Ön (anterior) ilikilendirme alan› frontal lobun en ön k›sm›nda birincil ve ikin-cil motor korteksin önünde yerlemitir. Bu bölgeye prefrontal korteks ad› verilir.Prefrontal ilikilendirme alan›; yarg›lama, uygun davran›sal yan›tlar›n seçimi, ge-lece¤e yönelik planlanma ve ileyen bellek gibi ilevlerde özellemitir.

Limbik ilikilendirme alan› ise beyin yar›m kürelerinin iç yüzeyinde temporal,frontal ve pariyetal loblara uyan bölgelerde yer al›r. Limbik ilikilendirme alanlar›,duysal, motor ve limbik sistem devreleri ile ba¤lant›l›d›r. Bu noktada limbik siste-me k›saca de¤inmek gerekmektedir. Limbik sistem beyin yar›m kürelerinin iç ya-n›nda korpus kallosum ve hipokampusu çevreleyen korteks, hipokampus, hipota-lamus, amigdala ve ba¤lant›lar›ndan oluan anatomik bir devredir. Koku yollar› da

limbik sisteme dahil edilmektedir. Limbik sistem, duygular›n oluumu, motor ya daotonom sistem arac›l›¤›yla d›a vurumu, ilikili haf›zalar›n biçimlenii, güdülenmegibi beyin ilevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik ilikilendirme korteksiile birlikte duygu ve bellek ilevlerinde özellemitir.


ekil 3.21

Hipotalamus

Hipofiz Bezi

Amigdala Hipokampus

SingulatGirus

Temporal LobParahipokampalGirus

Korpus KallosumForniks

Orta beyinköprüsü

Limbik Sistem.

Kaynak: (sol ekil) Myers, D. G. (2011). (sa¤ ekil) http://homepage.smc.edu/wissmann_paul/physnet/ anatomynet/anatomy/neurolink.html



Ön ilikilendirme alanlar›n›n ilevlerini yans›tan bilinen ilk tarihsel örnek 19. yüz- y›lda yasam› olan Phineas Gage adl› bir demir yolu isçisinin geçirdi¤i kaza ile ilgili-dir. ekilde görüldü¤ü gibi kafatas›na saplanan demir bir çubuk, Gage’ in özellikle

prefrontal korteksinde yayg›n hasara ve bunun sonucunda da kiilik de¤iimi olarakaç›klanabilecek davran›sal de¤iiklere neden olmutur. Kazadan önce, sosyal kural-lara uyan, çal›kan ve uysal bir insan olan Gage, iyileme dönemini atlatt›ktan sonratamamen de¤imi, sorumsuz, isiz, sosyal kurallar› hiçe sayan bir insan haline gel-mitir. Arkadalar›n›n onun için söyledikleri söz “Gage art›k Gage de¤il” olmutur.

Arka ilikilendirme alanlar›nda sa¤ ve sol beyin yar›m kürelerinde ilevsel fark-l›l›klar belirgin oldu¤u için bu geni bölgeye ait örnekler lateralizasyon bal›¤› al-t›nda anlat›lacakt›r.

LATERAL‹ZASYON VE AYRIK BEY‹NBirçok duysal ve motor yolak merkezi sinir sistemine girdikten sonra veya ç›kma-dan önce geldi¤i taraf›n tersine geçer. Buna ba¤l› olarak vücudumuzun sol taraf›n-dan kaynaklanan duysal veriler beynimizin sa¤ taraf›na, sa¤ taraf›ndan kaynakla-nan duysal veriler ise beynimizin sol taraf›na iletilir. Örne¤in, sol elimiz ile dokun-du¤umuz yüzeyler öncelikle derimizdeki dokunma reseptörlerini uyar›r, reseptör-lerin uyar›lmas› ile ortaya ç›kan elektriksel sinyaller sinir hücreleri yoluyla önceomurili¤e, sonra beyin sap›na, oradan da beynimizin sa¤ taraf›na iletilir. Ayn› e-kilde beynimiz vücudumuzu çapraz olarak kontrol eder; sol elimizi bir objeyeuzatma emri beynimizin sa¤ taraf›ndan verilir. Beynimiz ile vücudumuz aras›nda-

ki çapraz iliki görme duyusu söz konusu oldu¤unda daha karma›k bir hâl al›r.Bir gözümüzü kapatt›¤›m›zda di¤er gözümüze yans›yan imgeler beynimizin ikitaraf›na da iletilir. Bunun nedeni her iki gözümüzün sol al›c› alan›n›n sa¤ taraftakigörsel kortekse, sa¤ al›c› alan›n da sol taraftaki görsel alana yans›mas›d›r. Bir ba-ka de¤ile gözlerimizin sol al›c› alan›na düen görsel uyaranlar beynimizin sa¤ ta-raf›na, sa¤ al›c› alan›na düen görsel uyaranlar ise sol taraf›na yans›r.

Beynimiz ile vücudumuz aras›ndaki çapraz iliki ile ilgili erken dönemlerdekigözlemler, beyin cerrahlar› ve nörologlar taraf›ndan yap›lm›t›r. Beyin ameliyat›öncesinde önemli fonksiyonlar›n en az ekilde etkilenmesi için beynin motor kor-teksi uyar›ld›¤›nda, uyar›lan taraf›n ters taraf›nda kas hareketi gözlenmitir. Pekibiz nas›l oluyor da beynimiz ve vücudumuz aras›ndaki çapraz ba¤lant›ya ve de¤i-

ik yar›m kürelerin de¤iik fonksiyonlardaki uzmanl›klar›na ra¤men bir bütün ola-rak fonksiyon gösterebiliyoruz? Örne¤in, gözümüzün sadece sol görsel alan›na

86 Psikolojiye Giri

ekil 3.22

Geçirdi¤i kaza sonucu bir demir çubuk Phineas Gage’in

prefrontal korteksini hasarlam›t›r. Sa¤daki resimde Gage bu demir

çubuk ile poz verirken resimlenmitir.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/ wiki/Phineas_Gage



giren bir objenin (böylece sa¤ görsel bölgelere gönderilen) ad›n› nas›l oluyor dadil konusunda uzmanlaan taraf sol olmas›na ra¤men söyleyebiliyoruz? Bunun ne-deni, beynimizin iki taraf›n›n korpus kallosum olarak adland›r›lan yüz milyonlarca

sinir lifi yolu ile sürekli iletiim içinde olmas›d›r.Peki bir ekilde beynin iki taraf› aras›ndaki ba¤lant› kesilirse bu bütünlü¤ü yi-tirir miyiz? Bu soruya yan›t beyin ameliyat› geçirmi epilepsi (sara) hastalar›ndangelmitir. Sara nöbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yüksek seviyede senkroni-ze olmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Cerrahlar tedaviye dirençli sara hastalar›n›nnöbetlerini bu elektriksel aktivitenin beynin iki taraf›na da¤›l›m›n› engelleyerek ha-fifletebileceklerini düünmülerdi. Bunun için uygulad›klar› temel teknik ise iki

yar›m küreyi birbirine ba¤layan korpus kallosumu kesmekti. Bu operasyon ger-çekten de hastalar›n nöbetlerini hafifletmi ve bu operasyon sonucunda ilk bak›-ta göze çarpan normal d›› bir davran› veya bir bilisel bozukluk gözlenmemiti.Fakat daha yak›ndan incelendi¤inde iki yar›m küre aras›nda kaybolan iletiim bu

yar›m kürelerin de¤iik fonksiyonlar hakk›ndaki uzmanl›klar›n› ortaya koymutur.Korpus kallosumun sa¤lam olmas› durumunda, biri gözün sa¤ di¤eri sol görselalan›na giren iki farkl› obje gösterildi¤inde, her iki objenin de ismini söyleyebilir

veya ister sa¤ ister sol elimiz ile gördü¤ümüz iki objeyi di¤erleri aras›ndan seçebili-riz. Çünki, beynimizin bir taraf›na ulaan veriler korpus kallosum yoluyla di¤er ta-rafa iletilir, yani beynimizin iki taraf› sürekli iletiim hâlindedir. Bu iletiim (korpuskallosum) kesildi¤inde, kii sadece gözün sa¤ görsel alan›na giren, böylece beyninsol taraf›na iletilen, nesnenin ad›n› söyleyebilmektedir. Ayn› birey, gözün sol görselalan›na giren, böylece beynin sa¤ taraf›na iletilen nesnenin ne oldu¤unu “bileme-mektedir” Fakat gözün sol görsel alan›na giren objeyi sol eli ile göstermesi istendi-¤inde, ismini söyleyemese dahi nesneyi di¤er objeler aras›ndan seçip göstermekte-

dir (Gazzaniga, 1967). Bunun nedeni dil ilevlerinin sol beyinde gelimi olmas›d›r.Sa¤ beyin ise görülen nesneyi tan›d›¤› hâlde adland›ramamaktad›r.

Beynimizin sa¤ ve sol yar›m kürelerin farkl› fonksiyonlar konusunda farkl›la-

mas›na lateralizasyon denir. Beynimizin sol taraf› dil, matematik, ve analitik düün-me gibi ilevlerde uzmanlam›ken sa¤ taraf›n›n uzaysal ve mekânsal oryantasyon


eki l 3.23

Yüzük

Konuma Sol el

Bir ayr›k beyin deneyinin ematik örne¤i. Denek gözün sol görsel alan›na giren (böylece sa¤ görsel kortekste ilenen) imgeyi sol eli ile di¤er objeler aras›ndan seçebilirken, bu objeyi

adland›ramamaktad›r. Fakat gözün sa¤ görsel alan›na giren imgeyi (böylece sol görsel kortekste ilenen) adland›rabilir.

Kaynak: http://psycomedia.files.wordpress.com/2011/10/splitbrain.gif?w=300



ve ilikiler, yüzleri tan›ma, görsel canland›rma, ve müzik alanlar›nda daha bask›nbir rolü vard›r. Sa¤ ve sol beyin ilevlerinde farkl›lama, en fazla motor korteks vedil ile ilgili asosiasyon alanlar›nda incelenmitir. Fakat di¤er kortikal alanlarda, hat-

ta korteks alt› yap›larda da ilevsel farkl›laman›n varl›¤›na dair sonuçlar vard›r.Beyin yar›m kürelerindeki ilevsel farkl›l›klara ba¤l› olarak beynin sa¤ veya soltaraf› zarar gördü¤ünde farkl› bozukluklar gözlenmektedir. Beyinde dil ilevlerindesa¤/sol farkl›l›¤› (lateralizasyon) belirgindir. Kortekste konuma merkezi ( Broca alan› ) ve dil kavrama merkezi ( Wernicke alan› ) eklinde dil ile ilgili iki alan bulu-nur. Broca alan›, frontal lobda ikincil motor korteksin alt k›sm›nda yer al›r. Bu böl-ge, sözcüklerin seslendirilmesi için motor kal›plar›n oluturuldu¤u bölgedir; bu ne-denle konuma merkezi olarak adland›r›l›r. Wernicke alan› ise arka asosiasyon ala-n›nda bulunur. Bu bölge sözel (iitme) ya da görsel (okuma) ifadelerin anlamland›-r›ld›¤› ve yorumland›¤› bölgedir. Dil becerileri % 95 oran›nda sol beyinde gelimi-tir. Beynin sol taraf› zarar gördü¤ünde etkilenen bölgeye ba¤l› olarak afazi olarak

tan›mlanan dil bozukluklar› ortaya ç›kar. Broca alan› etkilendiyse birey dili anlama-s›na ra¤men konuma yetisini kaybedebilir ( Broca afazisi , Paul Broca, 1861); Wer-nicke alan› etkilendiyse bireyin konutu¤u dil ak›kan olsa da anlam ta›maz ve ki-i söyleneni anlayamaz (Wernicke afazisi , Wernicke, 1874).

Bu iki bölgenin birbirleri ile ilikisini yaz›l› bir metnin okunmas› ba¤lam›nda in-celeyelim. Yaz›l› bir metnin oluturdu¤u görsel uyaranlar öncelikle görsel korteksegider ve orada görsel uyaran olarak ilenir. Bu bilgi daha sonra Wernicke alan›na

yak›n bulunan angüler girusa gönderilir ve burada görsel imge iitsel forma çevri-lir. ‹itsel forma çevrilen bu bilgi daha sonra yukar›da bahsedilen Wernicke alan›nagönderilir ve burada yorumlan›r. Burada ilenen bilgi daha sonra sol yar›m kürenindaha ön bölgesinde yer alan Broca alan›na gönderilir. Broca alan› motor korteksi

kontrol ederek yaz›l› metnin okunmas›na arac›l›k eder (ekil 3.24). Siz bu cümlele-ri okurken beyninizin burada bahsi geçen bütün bölgeleri uyum içinde ilev gör-mektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk olursa o bölgenin bu zincirdeki rolü-ne göre dil bozuklu¤u gözlenir.

88 Psikolojiye Giri

5. Motor Korteks

4. Broca Alan›

3. Wernicke Alan›

1. Görsel Korteks

2.Angüler Girus

ekil 3.24

Broca ve Wernicke Alanlar›. Bir metnin okunmas› bu alanlara ek olarak görsel korteks, angular girus, ve motor korteks gibi alanlar aras›nda sa¤l›kl› iletiimi gerektirmektedir.

Kaynak: Myers, D.G. (2011).



Ayr›k beyin hastalar›n›n sol görsel alan›na giren imgeleri adland›ramamalar›n›n nedeni nedir?

Arka pariyetal bölge hasarlar›nda neglect olarak isimlendirilen vücudun ya daçevrenin kar› taraf›n› yok sayma (fark›nda olmama) durumu ortaya ç›kar ve late-ralizasyon dikkati çeker. Beynin sa¤ arka pariyetal alan› zarar gördü¤ünde birey sol görsel alanda kalan uyaranlar› göz ard› edebilir. Örne¤in, bu hastalar suratlar›-n›n sadece sa¤ taraf›n› tra edip sol taraf›n› tras›z b›rakabilmektedir veya bir saatçizmeleri istendi¤inde saatin sadece sa¤ taraf›nda kalan rakamlar› ka¤›da dökebil-mektedirler (ekil 3.25). Burada vurgulanmas› gereken kar› taraf› yok sayma du-rumunun sa¤ pariyetal korteks hasarlar›nda daha belirgin oldu¤udur. Bunun nede-ni sa¤ pariyetal asosiasyon alan› beden ve çevrenin her iki taraf›nda dikkatin yö-neltilmesinde arac›l›k ederken sol pariyetal bölgenin dikkatin sadece sa¤ tarafta

yöneltilmesinden sorumlu olmas›d›r. Böylece, sol taraf hasarlar›nda sa¤lam kalansa¤ taraf eksikli¤i k›smen kapatabilmektedir.

Yukar›da merkezi sinir sistemini oluturan yap›lar›, omurilikten beyin kabu¤u-na kadar do¤ru hiyerarik düzeni koruyarak temel ilevleriyle birlikte ele ald›k.Unutmamak gerekir ki ba¤›ms›z olarak anlat›lan bu yap›lar tek balar›na de¤il di-¤er beyin yap›lar›yla kurduklar› ba¤lant›larla ilevlerini yerine getirebilirler. Dola-

y›s›yla, merkezi sinir sistemini ilevsel aç›dan de¤erlendirdi¤imizde bireysel yap›-lardan çok bu yap›lar›n birlikte oluturdu¤u sistemler ya da sinirsel a¤lardan bah-setmek daha do¤rudur.


SIRA S‹ZDE

5

ekil 3.25

NormalSa¤ Yar› Küre Bozuklu¤u(ciddi tek tarafl› ihmal)

Sol Yar› Küre Bozuklu¤u(hafif tek tarafl› ihmal)

Sa¤ ve sol pariyetal lobun dikkat süreçleri ba¤lam›nda de¤iik etkinlik alanlar›. Altta gösterilen çizimler sa¤

pariyetal lobu hasar görmü olan hastalar›n gördükleri bir resmi kopyalad›klar›nda resmin solunda kalan imgeleri büyük ölçüde göz ard› ettiklerini göstermektedir.

Kaynak: (beyin) http://www.edupics.com/coloring-page-brain-top-view-i4300.html (alt ekil) http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html



90 Psikolojiye Giri

Sinir hücrelerinin yap›s›n› ve sinirsel iletiyi aç›k-

lamak.Sinir sistemi iç ve d› ortama duysal bilgileri alan,ileyen ve bu ilem sonucu alg›, duygu, düünce

ve davran› yan›tlar›n› üreten sistemdir. Sinir sis-teminde haberlemeyi sa¤layan temel hücrelernöronlard›r. Nöronlar›n al›c› bölgelerini dentrit-ler, iletici bölgelerini aksonlar oluturur. Nörog-lialar sinir sisteminin nöron d›› hücreleridir vemiyelin k›l›f›n oluumu, nöronlar›n ilevleri içingerekli ortam›n düzenlenmesi gibi görevleri var-d›r. Nöronlar dinlenme döneminde iken hücre-

nin içi ile d›› aras›nda bulunan potansiyel fark›-na zar dinlenim potansiyeli denir. Nöronlar uya-r›ld›klar›nda zar potansiyeli daha pozitif bir de-¤er al›r (depolarizasyon), uyar› kesildi¤inde din-lenim potansiyeli de¤erine geri döner (repolari-zasyon). Zar potansiyelinin dinlenim durumun-dan daha negatif bir de¤ere ulamas›na hiperpo-larizasyon denir. Aksiyon potansiyeli k›sa bir sü-reli¤ine hücre içinin 0’ dan büyük bir de¤ereulat›¤› özel bir depolarizasyon eklidir. Bir kezolutu¤unda akson boyunca eksilmeden aksonucuna kadar ula›r.

Sinir sisteminin kimyasal bileenlerini listelemek.Sinir hücreleri aras›ndaki özel ba¤lant› bölgeleri-ne sinaps denir. Kimyasal sinapslarda ileti nörot-ransmiterler ile sa¤lan›r. Nöron boyunca iletilenelektriksel sinyal di¤er nörona kimyasal olarakaktar›l›r. Bu nedenle sinirsel iletiim elektrokim-

yasal özellik ta›r. Nörotransmiterler kimyasal ya-p›lar›na göre s›n›fland›r›l›r. Glutamat merkezi si-nir sisteminin temel uyar›c› nörotransmiteri; GA-BA ise temel bask›lay›c› nörotransmiteridir. Ase-tilkolin merkezi ve çevresel sinir sisteminde yay-g›n olarak bulunur. Amin yap›s›ndaki nörotrans -miterler (dopamin, serotonin, adrenalin, norad-relin), uyku uyan›kl›k, dikkat, motivasyon veduygu-durumun düzenlenmesi gibi yayg›n etki-lere sahiptir.

Sinir sistemini s›n›fland›rmak.Sinir sistemi merkezi sinir sistemi ve çevresel si-nir sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Merkezi sistemdenayr›lan çevresel sinir sistemi duysal ve motor sis-

tem seklinde ayr›l›r. Duysal bölüm somatik ya da

visseral duyuyu merkezi sinir sistemine ta›rkenmotor sistem istemli kaslara giden somatik sis-tem ya da istemsiz çal›an kas, damar ve organ-lara giden otonom sistem eklinde bölünür. Oto-nom sinir sisteminin sempatik ve parasempatikbölümleri organlar›n ileyii aç›s›ndan birbirinez›t etki gösterir. Merkezi sinir sistemi omurilik,beyin sap› (arka ve orta beyin) ve ön beyindenolumutur.

Sinir sistemindeki önemli yap›lar› listelemek, bu

yap›lar ve ilevleri aras›ndaki ilikiyi kurmak.Omurilikte beyaz cevheri, yukar› ç›kan duysal

yollar ve aa¤›ya inen motor yollar oluturur.Omurili¤in ortas›nda yer alan gri cevherde isenöron gövdeleri ve sinirsel ba¤lant›lar bulunur.Omurilik refleksleri duysal ve motor sistem ara-s›nda etkileimin gerçekleti¤i en alt basama¤›

yans›t›r. Beyin sap›, beyin kabu¤u dâhil ön beyinbölgelerinden, serebellum, omurilik ve çevreselduysal sistemlerden gelen sinyallerin bütünleti-rildi¤i hayati bir beyin bölgesidir. Bu bölgedenkaynaklanan lifler yukar› ve aa¤› yönelim göste-rerek omurilik ve ön beyin bölgelerinin ilevleri-ni etkiler. Serebellum hareketin ve dengenin kon-trolünde ve motor ö¤renmede yer al›r. Hipotala-mus, talamus, amigdala, hipokampus ve bazalgangliyonlar beyin kabu¤unun alt›nda yer alanön beyin bölgeleridir. Hipotalamus öncelikle oto-nom sinir sistemi, hormonal sistemi kontrol ede-rek vücudun iç dengesinin korunmas›na ve ya-amsal önem ta›yan davran›lar›n olumas›nakatk›da bulunur. Talamus duysal sistemden, mo-tor kontrole kat›lan bölgelerden (bazal gangli-

yonlar ve serebellum) ve beyin sap›ndan gelensinyalleri beyin kabu¤una iletir. Bazal gangliyon-lar hareketin planlanmas› ve zamanlamas›nda be-

yin kabu¤una yard›mc› bir grup yap›d›r. Amigda-la özellikle korku ile ilgili alg›sal, ö¤renme vemotor yans›tma süreçlerinde etkindir. Hipokam-pus ise bildirimsel (dekleratif) belle¤in oluumu-na kat›l›r. Her iki yap› da limbik sistemin önem-li yap›lar›d›r.

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç

4

A M A Ç




Beyin kabu¤unun yap›lanmas›n› ve ilevlerini aç›klamak.Beyin kabu¤u insanda en gelimi beyin bölge-sidir. ‹levsel olarak duysal, motor ve asosiasyonkorteksi olarak ayr›l›r. Duysal sinyaller önce bi-rincil duysal kortekse gelir sonra ikincil duysalkortekste ilgili duyu ile ilikili özellikler ilenir.Bu s›ralama motor kortekste tersinden iler. ‹kin-cil motor korteks hareketin planlanmas› aama-s›nda etkinken, birincil motor korteksten kas ha-reketine yol açacak sinyaller ç›kar. Asosiasyonalanlar› ise duysal sistem, motor sistem ve limbiksistem etkileiminin en üst seviyesini oluturur.Sinir sistemi, özellikle de beyin kabu¤u, ilevsel

ve yap›sal olarak tam anlam›yla simetrik de¤ildir.Korpus kallosum iki beyin yar›m küresi aras›ndaba¤lant›lar kurarak bu ilevsel asimetrinin en et-kin ekilde kullan›m›n› sa¤lar. Beyin kabu¤ununassosiasyon alanlar›ndaki hasarlar hasar›n bölge-sine göre afazi ve neglect gibi alg›sal ve biliselilevlerde kay›plara açalirir.

5A M A Ç



92 Psikolojiye Giri

1. Otonom sinir sistemi ile ilgili hangi ifade yanl›t›r?a. Otonom sinir sistemi çevresel sinir sisteminin

bir bölümüdür.b. ‹stemli motor yan›tlar oluturur.c. Organlar›n ileyiini etkiler.d. Sempatik sistem ve parasempatik sistem z›t etki-

lere sahiptir.e. Hipotalamus otonom sinir sisteminin ileyiini

kontrol eder.

2. Merkezi sinir sisteminin temel bask›lay›c› nörotrans-miteri hangisidir?

a. Asetilkolin

b. Glutamatc. Noradrenalind. Dopamine. GABA

3. Sinir hücresinin uyar›lmas› ve ileti ile ilgili hangi ifa-de yanl›t›r?

a. Hücrenin uyar›lmas› depolarizasyona yol açar.b. Aksiyon potansiyelinin olumas› için depolarizas-

yonun eik seviyenin üzerinde olmas› gerekir.c. Aksiyon potansiyeli olutu¤unda büyüklü¤ünde

de¤iiklik olmadan akson ucuna kadar ilerler.d. Miyelinli liflerde aksiyon potansiyelinin ilerlemeh›z› daha yavat›r.

e. Hiperpolarizasyon durumunda hücre içi dinlen-me durumuna göre daha negatiftir.

4. Dil kavrama merkezi beynin hangi bölgesinde geli-mitir?

a. Beyin kabu¤unun sa¤ taraf›nda duysal korteksteb. Beyin kabu¤unun sol taraf›nda motor kortekstec. Beyin kabu¤unun sol taraf›nda arka asosiasyon

korteksinded. Beyin kabu¤unun sa¤ taraf›nda ön assosiasyon

korteksindee. Beyin kabu¤unun her iki taraf›nda limbik asosi-

asyon korteksinde

5. Aa¤›daki beyin bölgelerinden hangisi bildirimsel(dekleratif) belle¤in olumas›ndan birincil olarak so-rumludur?

a. Bazal gangliyonlarb. Serebellumc. Hipokampus

d. Talamuse. Hipotalamus

6. Duysal ve motor sistemle ilikili sinyalleri alarak beyin kabu¤una aktaran beyin bölgesi hangisidir?

a. Hipotalamusb. Talamusc. Hipokampusd. Bazal gangliyonlare. Serebellum

7. Amin yap›l› (dopamin, serotonin, adrenalin, norad-renalin) nörotransmiterleri sentezleyen hücreler nerede

yerlemitir?a. Beyin sap›b. Amigdala

c. Omurilikd. Beyin kabu¤ue. Bazal gangliyonlar

8. Omurilikte duysal girdilerin motor ç›kt›lara nedenoldu¤u ba¤lant›lar aa¤›dakilerden hangisine arac›l›keder?

a. Kas reflekslerib. Göz hareketleric. Alg›d. ‹stemli hareket

e. Bellek

9. Nörotransmiterler bir nöronun hangi bölümündensal›n›r?

a. Somab. Akson ucuc. Dentritd. Ranvier bo¤umue. Miyelin k›l›f

10. Aa¤›dakilerden hangisi merkezi sinir sisteminin birparças› de¤ildir?

a. Omurilikb. Arka beyinc. Orta beyind. Ön beyine. Spinal sinirler





18.12.2010

‹lk “Korkusuz ‹nsan”...Beyninde “amigdala” adl› bölüme sahip olmayan

bir kad›n, korkuyu hiç hissetmeyen ilk insan ola-rak kay›tlara geçti.

ABD’deki Current Biology dergisinde yay›mlanan birarat›rma, beynindeki belli bir yap› eksik olan kad›n›nçeitli durumlarda korku hissetmedi¤ini gösterdi. Budurumlar aras›nda y›lan ve örümceklerle kar› kar›yakalmak ve korku filmleri de var. BBC’nin haberine gö-re Iowa Üniversitesi’ndeki arat›rmac›lar, beynin amig-dala adl› bölümüne sahip olmayan kad›n›n, bilinen ilk

korku hissetmeyen insan oldu¤unu söylüyor. Beyninher iki taraf›nda da badem eklinde gri bir kütle olanamigdalan›n duygusal ö¤renmeyle olan ilikisi uzun sü-redir biliniyor.Korkmuyor Ancak Merak Ediyor Hayvanlarla yap›lan deneyler, beynin bu k›sm›n›n al›n-mas›n›n, hayvanlar› korkusuz yapt›¤›n› gösteriyordu.

Arat›rmaya konu olan kad›n›n çocukken korku hissini yaad›¤› dolay›s›yla baz› durumlar›n korkutucu olmas›gerekti¤ini bildi¤i belirtiliyor. Ancak yetikin olarak b›-çakla tehdit edilen ve kendisine silah do¤rultulan kii,bu durumlarda korku hissetmemi.Deneyler s›ras›nda dev örümcekler ve zehirli y›lanlaradokunan kad›n, arat›rmac›lara böyle durumlar›n ken-disinde yaln›zca merak uyand›rd›¤›n› söylüyor. Arat›r-mac›lar kad›n üzerinde yap›lacak çal›malar›n beyninkorkuyu nas›l alg›lad›¤›na dair ipuçlar› verece¤ini umu-

yor. Bu bilgilerin travma sonras› bozukluk yaayan, ça-t›mal› bölgelerde görev yapan askerler gibi gruplar›ntedavisine yard›mc› olabilece¤i düünülüyor.

Kaynak: http://www.trt.net.tr/haber/HaberDetay.a spx?HaberKodu=e74268a7-a8c1-4a86-b1ff -f6321c29de08

BEY‹N TARAMA/GÖRÜNTÜLEME TEKN‹KLER‹

Günlük yaam›m›zda insanlara dair gözlemlerimiz sö-zel ve sözel olmayan davran›lara dayanmaktad›r. Gü-nümüz teknolojisi sinirbilimcilere bundan fazlas›n› sun-makta ve beynimizin duygu, düünce ve davran›lar›-m›z› kontrol eden etkinli¤ini gözlememize olanak sa¤-lamaktad›r. Beynimizin ileyii s›ras›nda elektriksel,manyetik ve metabolik sinyaller ortaya ç›kar. Bilisel si-nirbilimciler, de¤iik durumlarda, bu sinyalleri saptaya-rak ve kaydederek zihinsel ve davran›sal süreçlerimi-zin alt›nda yatan sinirsel dinamikleri ve mekanizmalar›anlamaya çal›maktad›r.

Örne¤in, elektroensefalografi (EEG) yöntemi ile milyar-larca nöronun elektriksel aktivitesini kafatas›m›z›n de-¤iik bölgelerine yerletirilen elektrotlar yoluyla elek-triksel dalgalar olarak kaydedebilmekteyiz. Elde edilen

veriler epilepsi gibi nörolojik rahats›zl›klar›n tan›s›ndakullan›labilmekle birlikte, bilisel psikoloji alan›n› ilgi-lendiren birçok sürecin alt›nda yatan sinirsel mekaniz-malar›n anla›lmas›nda da önem ta›maktad›r. EEG ay-n› zamanda, beyin ölümünün tespit edilmesinde kulla-n›lan bir yöntemdir. Beyinde oluan elektriksel ak›mla-ra ba¤l› olarak ortaya ç›kan manyetik alanlar› ölçen ba-ka bir teknik ise manyetoensefalogramd›r (MEG).

Aktivite gösteren nöronlar çok miktarda eker tüketir-ler. Beyin aktivitesi hakk›nda bilgi edinmek için, de¤i-en seviyelerdeki sinirsel aktiviteye ba¤l› olarak de¤i-en bu metabolik farkl›l›klar ölçülebilir. Bu farkl›l›klar›nsaptanmas›na dayanan tekniklerden bir tanesi, pozitronemisyon tomografisidir (PET). Kiinin kan dola›m›na

verilen az miktarda radyoaktif eker, PET s›ras›nda takipedilerek, örne¤in okuma s›ras›nda hangi beyin bölgesi-nin daha aktif oldu¤u tespit edilebilir. Fonksiyonel man-

yetik rezonans görüntüleme (fMRI) beynin ileyiineba¤l› olarak de¤ien metabolik sinyalleri saptayan birbaka görüntüleme tekni¤idir. Beynin bir bölgesi dahaaktif oldu¤unda, o bölge taraf›ndan kullan›lan kan mik-tar› da artar, bu da beynin bu bölgesindeki oksijen mik-tar›n›n artmas›na neden olur. fMRI baz› analizlerden son-ra de¤ien bu oksijen seviyelerine ba¤l› olarak, de¤iikbilisel ilevler s›ras›nda beynin hangi bölgelerinin aktif oldu¤unu gösterebilmektedir.

‹nternet: fMRI yöntemini tan›tan animasyonlar içinhttp://www.digizyme.com/develop/martinos/medi-a_04/index.html adresini ziyaret edebilirsiniz.

Yaam›n ‹çinden

”

“Okuma Parças›



94 Psikolojiye Giri

Uzaysal (spasyal) çözünürlük konusunda daha iyi olanfMRI ve PET tekniklerinin ortaya ç›kard›¤› verilerin za-mansal çözünürlü¤ü ise düüktür. Baka bir ifadeyle,fMRI ve PET teknikleri etkinlik gösteren beyin bölgesi-ni hassas bir ekilde tespit edebildi¤i halde tam olarakbu beyin bölgesinin etkinli¤i ile e zamanl› tespit yapa-mamaktad›r. Bunun tersi olarak EEG ve MEG’nin za-mansal çözünürlü¤ü yüksekken uzaysal çözünürlü¤üdüüktür. Son zamanlarda, hem uzaysal hem de zaman-sal çözünürlükten yararlanmak için birleik sistemler(örn, fMRI-EEG) üzerinde çal›malar sürmektedir.

fMRI tekni¤i kullan›larak elde edilen bu görüntülerde,Üst iki panelde k›zg›n veya korkmu yüzler (sol) vetehdit içeren sahneleri (sa¤) izleyen deneklerin amigda-las›n›n aktive oldu¤u gözlemlenmektedir. Oksitosin hor-monu verildi¤inde özellikle k›zg›n ve dehete kap›lm›

yüzlere ba¤l› artan amigdala aktivitesinin dütü¤ü göz-lenmektedir. Bu bulgular oksitosin hormonunun sosyalkorku ve güvene arac›l›k etti¤ine iaret etmektedir(Kirsch ve ark, 2005).

Kaynak: http://www.nimh.nih.gov/science-news/2005/trust-building-hormone-short-circuits-fear-in-hu-

mans.shtml

1. b Yan›t›n›z yanl› ise “Otonom Sinir Sistemi ve Hi-potalamus” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl› ise “Nörotransmiter Tipleri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl› ise “Sinir Sisteminin HücreselÖzellikleri” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl› ise “Lateralizasyon ve Ayr›k Be- yin” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl› ise “Hipotamus” konusunu tek-rar gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl› ise “Talamus” konusunu tekrargözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl› ise “Beyin Sap›” konusunu tek-rar gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl› ise “Omurilik” konusunu tekrargözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl› ise “Sinir Hücreleri Aras›nda Ha-berleme” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl› ise “Sinir Sisteminin Genel Ya-p›s›” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Uyaran›n iddeti artt›kça aksiyon potansiyelinin büyük-lü¤ü de¤imez fakat oluma s›kl›¤› artar. Aksiyon po-tansiyeli eklinde iletilen sinyal s›kl›¤›ndaki art› merke-zi sinir sistemi taraf›ndan iddet art›› eklinde ilem gö-rür. Örne¤in ses iddeti artt›kça iitme sinirinde oluanaksiyon potansiyeli s›kl›¤› artar.

S›ra Sizde 2

A nöronu uyar›ld›¤›nda glutamat salg›lar. Glutamat re-septörleri depolarizasyona neden olan iyon kanallar›-n›n aç›lmas›na neden olur ve B nöronu uyar›l›r. Fakat Bnöronu uyar›ld›¤›nda salg›lad›¤› GABA bask›lay›c› birnorotransmiter oldu¤u için C nöronu GABA’n›n etkisiy-le bask›lan›r (hiperpolarize olur).

S›ra Sizde 3Daha belirgin refleks yan›t› al›n›r. Yukar›da istemsizolan reflekslerin istemli olarak bask›lanabilece¤ini be-lirtmitik. Sorulan sorularla beyin kabu¤u megul oldu-

¤unda beyin kabu¤unun bask›lama etkisi ortadan kal-kaca¤› için kas›n refleks kas›lma yan›t› artar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Yan›tlar›

Yüzler Sahne

P l a s e n b o

O k s i t o s i n




S›ra Sizde 4Evet. Gözden gelen sinirsel sinyallerin bir k›sm› beyinkabu¤una do¤ru ilerlerken bir bölümü beyin sap›na gi-der. Yukar›da da belirtildi¤i gibi ››k refleksi için gerek-li olan sinirsel devre beyin sap›nda bulunmaktad›r. Do-lay›s›yla, gözde, sinyalleri ileten görme sinirinde ya dabeyin sap›nda bir sorun yoksa ››k refleksi al›nabilir.Üstelik yukar›da belirtilen ilev kayb› ikincil görme alan-lar›na aittir. Bu durumda sadece hasar görmü bölgeninilevine göre bir kay›p olur. Örne¤in, görsel hareket ileilgili bilginin ilendi¤i bir ikincil korteks alan› ilev kay-b›na u¤rarsa kii gördü¤ü halde hareketteki süreklili¤ialg›layamaz.

S›ra Sizde 5Dil ilevleri beynin sol taraf›nda gelimitir. Sa¤ korteksgösterilen imgeyi tan›sa bile adland›rma dil ilevleriyleilikili oldu¤u için, sol görsel alana giren imgenin ad-land›rmas› yap›lamaz. Bu nedenle, sa¤ kortekse dilsizkorteks denilir.

Yararlan›lan ve BavurulabilecekKaynaklarBach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J.,

Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango, V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase mRNAexpression in the human dorsal and median raphenuclei: major depression and suicide.Neuropsychopharmacology , 31, 814-824

Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissementchronique, et destruction partielle du lobe antérieurgauche du cerveau. Bulletin de la Société Anthropologique , 2, 235-238.

Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateralmedial temporal lobectomy: clinical course and

experimental findings in H.M. Seminars in Neurology , 4 , 249 -259.

Çolak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, Ö., Belce, A., Aky›l-d›z, A.‹. & Tayürekli, M. (2003). The Neuroprotec-tive effect of GYKI 52466 on experimental spinalcord injury in rat. Journal of Neurosurgery : Spine 3,98 , 275-281.

Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scien- tific American , 217 , 24-29.

Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H.,Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampal

formation size predicts declining memory performance in normal aging . Neurology , 47 , 810-813.

Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J.(2002). The cerebellum and event timing. Annals of the N. Y. Academy of Sciences , 978 , 302-317

Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000).Principles of neural science (4th ed.)., New York:McGraw-Hill.

Kirsch, P., Esslinger, C., Chen, Q., Mier, D., Lis, S.,Siddhanti, S., Gruppe, H., Mattay, V.S., Gallhofer, B.& Meyer-Lindenberg, A.(2005). Oxytocin modulatesneural circuitry for social cognition and fear inhumans. J ournal of Nevroscience , 25 , 11489-11493.

LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion andemotional learning. Current Opinion in Neurobio- logy , 2 , 191-197.

Milner, B. (1959). The memory defect in bilateralhippocampal lesions. Psychiatric Research Reports ,11 , 43-52.

Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition in Modules ., New York, NY: Worth Publishers

Newpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptordynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58 ,472-497

Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology of impulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of North America , 23 , 11-25.

Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J., Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impairedauditory recognition of fear and anger followingbilateral amygdala lesions. Nature , 385 , 254-257.

Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex.Breslau: Cohn and Weigert.

Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W.,Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimer’s diseaseand senile dementia: loss of neurons in the basalforebrain. Science , 215 , 1237-1239.

Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson,

M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processingimpairments after amygdalotomy. Brain , 118 , 15-24.

Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz,M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. &Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry,neuromorphometry, and verbal memory innondemented older adults. Neurology, 70 , 1594-1600.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bilisel psikolojinin ne oldu¤u ve do¤as›n› ifade edebilecek,

Alg› ve alg›sal süreçleri aç›klayabilecek,Dikkat ve dikkat süreçlerini aç›klayabilecek,Bellek ve bellek süreçlerini betimleyebilecek,Temsil ve zihinsel temsil kavram›n› ifade edebilecek,Düünme, ak›l yürütme ve problem çözme kavramlar›n› bilisel aç›dan de-¤erlendirebilecek,Dil ve süreçlerini yorumlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Duyum• Alg›• Psikofizik• Alg›sal Organizasyon• Dikkat• Seçici Dikkat• Bölünmü Dikkat

• Bellek• Bilgi ‹lem• Temsil• Bili• Problem Çözme• Dil

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Bilisel Psikoloji

• B‹L‹SEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASI• ALGI• D‹KKAT• BELLEK• Z‹H‹NSEL TEMS‹L• DÜÜNME, AKIL YÜRÜTME VE

PROBLEM ÇÖZME• D‹L




B‹L‹SEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASIBilisel psikoloji 1967 y›l›nda Ulric Neisser taraf›ndan yaz›lan “Bilisel Psikoloji (Cognitive Psychology) ” bal›kl› kitab›n yay›mlanmas›yla yeni bir disiplin olarak or-taya ç›km›t›r. Bu kitapta, Neisser bili kavram›n› duyusal girdinin (uyaran) yaka-lanmas›, dönütürülmesi, özümsenmesi, depolanmas› ve kullan›lmas› temelindetan›mlamaktad›r. Bilgi ilemeyi öneren bu süreçler alg›, dikkat, bellek, dil, prob-lem çözme, ak›l yürütme ve bilinç gibi konular› içermektedir.

Ö¤le yeme¤i için bir lokantada oldu¤unuzu düünün. Gözlerinizde etraf›n›zda-ki objelere veya menüde yaz›lanlara direkt tepki verecek ekilde araçlar yoktur.Gözün retinas›nda sadece ve sadece ››¤a tepki veren mekanizmalar vard›r. Dola-

y›s›yla objeleri veya menüdeki yaz›lar› dolays›z olarak duyumsayamazs›n›z. Beyinçevrenizdeki uyaranlardan yans›yarak retina üzerine düen ››¤› sembollere dönü-türerek temsil etmektedir. Bu temsiller bellek sisteminden geri getirme ilemi ilekelimeleri ve anlamlar› ortaya ç›kartmaktad›r. Ayr›ca menüde yaz›lanlardan bir an-lam ç›kartmak için dil ve sentaks bilgisine de gereksinim vard›r. Elbette, yap›lanlarsadece bunlardan ibaret de¤ildir. Servis eleman›n›n söylediklerine dikkatinizi ve-rip etraf›n›zdaki di¤er sesleri veya konumalar› filtre edersiniz. Yine servis elema-n› ile yapt›¤›n›z görüme sonras›nda belki düünmek ve de¤erlendirme yapmakiçin biraz süre isteyip hangi yemek veya yemekleri yiyece¤inize karar verirsiniz.Bu olay alg›lamadan anlamaya, hat›rlamadan karar vermeye birçok bilisel sürecikapsamaktad›r.

‹nsanlar›n nas›l alg›lad›¤›n›, nas›l ö¤rendi¤ini, nas›l hat›rlad›¤›n› ve nas›l düün-dü¤ünü inceleyen bilisel psikoloji, psikolojinin di¤er bilim dallar›nda oldu¤u gibibaz› temel varsay›mlar› içermektedir. Bunlardan ilki insan beyninin temel ilevininbilgi-ilem olmas›d›r. Bilgi-ilem d› dünyan›n temsili veya sembolik dönüümü

veya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir. ‹kinci olarak insan beyni hem ya-p› hem de kaynak aç›s›ndan s›n›rl› kapasite kullan›m›na sahiptir. Üçüncü olarak dabilgi ilem süreci aktiftir. Bilgi ileme s›ras›nda daha önceden kazan›lm› yaant›-lar, deneyimler veya beceriler yeni alg›lanan uyaranlar› etkiler. Bu da onlar›n dav-ran› veya tepkilerine yans›r. Bir baka deyile davran›lar “aa¤›dan yukar›ya ” ve“ yukar›dan aa¤›ya ” ilemler neticesinde meydana gelmektedir. Aa¤›dan yukar›-

ya çevresel bir girdi ile balar ve bili sistemi içinde çeitli aamalardan geçen bir

yolculuk yapar. Yukar›dan aa¤›ya ilem ise yüksek seviyedeki bilisel faktörlerin(amaç, e¤ilim, bilgi, beklenti vb) daha aa¤›da meydan gelen ilemleri etkilemesi-

Bilisel Psikoloji



dir. ekil 4.1’de ne görüyorsunuz diye sorul-du¤unda pencere, dolap, araba, yol ve yol ke-nar›ndaki a¤açlar›n ku bak›› görünüü, a¤a-

ca t›rmanan ay›, telefon dire¤ine ç›kan telefontamircisi gibi yan›tlar verilmektedir. Bu yan›t-lar kiiden kiiye de¤imektedir çünkü her birbireyin farkl› yaant›lar› alg›lanan objenin defarkl› olarak yorumlanmas›na neden olmakta-d›r. ‹te bu yukar›dan aa¤›ya ilemlere kar›-l›k gelmektedir. Öte yandan, bu objeye bakankii bir kare içinde iki adet dikey çizgi ve dörtadet siyah daire var yan›t›n› verirse bu aa¤›-dan yukar›ya ileme örnektir.

Bilisel psikoloji ilevselcilikten oldukça et-

kilenmitir. Çünkü bilisel psikoloji zihinsel ilemlerin ilevsel oldu¤unu varsayar.Zihinsel ilemler girdinin (uyaran) ç›kt›ya dönümesini (davran›) sa¤lamaktad›r.Zihin ile beyin aras›ndaki iliki bilgisayardaki donan›m ve yaz›l›m aras›ndaki iliki-

ye benzetilir. Bu nedenle insan düünce ve davran›lar›n›n incelenmesinin en ve-rimli ve anla›labilir yolu beynin yaz›l›m› olan zihni çal›makt›r. Öte yandan, ma-teryalist bak› aç›s› zihin ve beyni ayn› olarak kabul eder ve bundan dolay› düün-ce ve davran››n beyindeki nöral faaliyetler sonucu olumas› nedeniyle beynin in-celenmesinin ayn› zamanda zihnin incelenmesi anlam›na geldi¤ini varsaymaktad›r.

‹levselci yakla›m insan davran››n› bilgi ilem ve zihinsel ilevler kapsam›ndaaç›klarken materyalist yakla›m zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi ve nöro-kimya kapsam›nda ele al›r. Hangi yakla›m›n seçildi¤i ise daha çok sorulan soru-

nun türü ve içeri¤ine ba¤l›d›r. Örne¤in, bellek bir yandan geri getirme ve tekrarla-ma gibi süreçler aç›s›ndan ele al›n›rken di¤er bir aç›dan da kimyasal ileticiler ya dasinaptik ilevler bak›m›ndan incelenmektedir. Geri getirme ile tekrar süreçleri bi-lisel aç›klama biçimini olutururken kimyasal ileticiler ve sinaptik duyarl›l›k biyo-lojik aç›klama bak› aç›s›n› meydana getirmektedir.

Bilisel Psikolojinin K›sa Tarihi‹nsan do¤ay› anlamak ad›na sorular sormaktad›r. Bu sorular ise ço¤unlukla varsa-

y›mlara dayanmaktad›r. Modern bilisel psikolojinin varsay›mlar›n› daha iyi anla-mak için düünce tarihinde k›sa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski yunandüüncesinde dünya olaylar›n›n tahmin edildi¤i, insanlar›n fiziksel dünyan›n bir

parças› oldu¤u ve insan davran›lar›n›n di¤er do¤a olaylar› ile ilikili oldu¤u varsa- y›mlar› yatmaktayd›. Bu varsay›mlar u anda bize s›radan gelse de o zaman içindevrimci bir nitelik ta›maktayd›lar. Rönesans öncesinde düünürler insan davra-n›lar›ndan ziyade sosyal ve dini olgulara ilgi duymulard›r. Rönesans dönemi ilebilimsel yöntem arat›rmalarda öncelikli olarak kullan›lmaya balanm›t›r. Bunara¤men insan ve insan davran›lar›n›n çal››lmas›nda gecikme olmutur. Bunun ne-deni ise insan›n çok karma›k bir canl› oldu¤u varsay›m›d›r. Bilim insanlar› insan

ve insan davran›lar›n› tahmin edilemez bir bak› aç›s›yla ele ald›klar›ndan bunla-r›n incelenmesinin de neredeyse olanaks›z oldu¤unu düünmülerdir. Determinist-çi etkilerin görülmedi¤i bu dönemde felsefeciler düüncenin kökeni ekseninde veözellikle kal›t›m ve çevre kar›tl›¤› kapsam›nda bellek ve alg›y› tart›m›lard›r. An-

cak bu tart›malar gözlem ve deneye dayanmam›t›r.

98 Psikolojiye Giri

ekil 4.1

Aa¤›dan ve yukar›ya bilgi ilem

Kaynak: Smith, E.E.ve Kosslyn, S.M.(2007).

Bili duyusal girdinindönütürülmesi,indirgenmesi, özümsenmesi,depolanmas› ve kullan›lmas›süreçlerini içermektedir.

Bilisel psikoloji insanlar›nnas›l alg›lad›¤›n›, nas›lö¤rendi¤ini, nas›lhat›rlad›¤›n› ve nas›ldüündü¤ünü inceler.



Gözlem ve deneye dayanan ilk çal›malar ise Wilhelm Wundt’un 1879 y›l›nda Almanya’n›n Leipzig ehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuar›n› kurmas› ile ba-lar. Bu laboratuarda Wundt ve arkadalar› içebak› yöntemini kullanarak deneyim-

li kat›l›mc›larla bilincin elementlerini arat›ran deneyler yapm›t›r. Wundt bu de-neylerde kat›l›mc›lar›n duygu durumlar›n›, objelerin nas›l ifade edildiklerini arat›r-m›t›r. Yap›salc›l›¤›n ilk ad›mlar›n›n at›ld›¤› bu y›llar zaman›n ruhunu da psikoloji-de yans›tmaktad›r. Madde ve onu oluturan elementlerin incelendi¤i bu y›llarda

Wundt ve arkadalar› da zihnin elementlerini bir baka deyile yap› talar›n› yaniatomlar›n› incelemilerdir.

Amerika Birleik Devletleri’nde William James zihnin çal›ma prensiplerine zih-nin ilevleri aç›s›ndan bakm›t›r. 1900’lü y›llar›n ba›nda davran›ç›l›¤›n ön planaç›kt›¤› ve davran››n çal››lmas›n›n ötesinde hiçbir eyin psikolojide yeri olmad›¤›

vurgulanm›t›r. Bu arada Getalt Okulu hem Avrupa’da hem de Amerika BirleikDevletleri’nde indirgemecili¤e kar› bir tav›r sergilemi ve bütünün onu oluturanparçalardan farkl› oldu¤u ana fikri ile hem davran›ç›l›k hem de yap›salc›l›k ekol-lerine eletiriler getirmitir. Daha sonraki y›llarda nadir çal›malar görülmekle bir-likte 2. Dünya Sava› s›ras›nda ve sonras›nda sinyal ileme, bilgi kodlama ve ileti-im üzerine yap›lan çal›malar bilisel psikolojinin do¤mas›nda çok önemli etkiler

yapm›t›r. Shannon 1948’de bilgi kuram› bal›kl› bir makale yay›mlam›t›r. Bu ma-kalede iletiimin bilgiyi temsil eden verilerin dönütürüldü¤ü aamalardan geçerekmeydana geldi¤ini ifade eder. Bu bilgi kuram› insandaki alg› ve bellek sistemleri-nin de ayn› temelde çal›t›¤›n› önermektedir: çevremizdeki uyaranlar duyu sistem-lerindeki al›c› hücreler (sinir sisteminde farkl› fiziksel uyaranlar› yakalamak içinözellemi nöronlar) ile sisteme giri yapar, sonras›nda de¤iik alg›sal aamalarda

analiz edilir ve oluturulan ç›kt› bellek sistemine gönderilir. Bu yakla›m biliselpsikolojiye can verip yönlendiren ve önemli bir de¤erler dizisi (paradigma) olanbilgi-ilem yakla›m›n›n balang›c› olarak kabul edilmektedir.

Bilgi ilem modelinin ilk uygulamalar›ndan biri Donald Broadbent taraf›ndanalg› ve iletiim konusunda ortaya konmutur. Donald Broadbent 1958’de yazd›¤›“Alg› ve ‹letiim (Perception and Communication)” adl› kitab›nda, dikkatin bilgi i-leme sisteminin s›n›rl› kapasitesinin sonucu oldu¤u ve bunun sonucu olarak da fil-treleme mekanizmas›n›n bulundu¤u fikrini ileri sürmütür. Ona göre insanlar bil-gilere seçici biçimde yaklamakta ve e zamanl› alg›larda bir alg›n›n baz› bölümle-ri yakalan›rken di¤er bölümleri filtrelenmektedir.

Bilgi ilem modeli ile ilgili olarak bir di¤er uygulama George Miller (1956) ta-raf›ndan önerilen ve 7±2 olarak da ifade edilen k›sa süreli bellek için depolamamodelidir. Bu model k›sa süreli belle¤in s›n›rl› bir kapasitesinin var oldu¤unu önesürer. Ancak bu s›n›rl› kapasite bilgi miktar› ile (bit) çok az ilikilidir. Çünkü kü-meleme yöntemi ile bu k›s›tl›l›k a›lmakta ve geniletilmektedir.

Ayn› y›llarda Chomsky (1956), çocuklar›n do¤utan gelen zihinsel dilbilgisinesahip oldu¤unu ve bunun da dil ö¤renme için bir temel oluturdu¤unu öne sür-mütür. Chomsky bir dilin ö¤renilmesinde davran›ç›lar›n ileri sürdükleri uyaran-tepki ö¤renme yakla›m›na kar› ç›karak insan dilinin anla›lmas›nda zihinsel (bi-lisel) mekanizmalar›n önemine vurgu yapmaktad›r.

994. Ünite - Bilisel Psikoloji

Al›c› hücrelerözelleminöronlar olup çevremizdekifarkl› fiziksel uyaranlar›

yakalarlar.



1950’li y›llarda bilisel psikolojinin ortaya ç›kmas›nda önemli rol oynayan gelimeler:• Bilgi teorisi (Shannon 1948)

• Dil teorisi (Chomsky, 1956)• K›sa süreli bellekte 7 ±2 kümeleme kavram› (Miller, 1956)• Kavram oluturma modeli (Bruner ve ark 1956.)• Genel problem çözme modeli (Newell ve Simon, 1972)• Yapay zekâ çal›malar›

Bilisel psikolojinin gelimesinde ve günümüze gelmesinde yukar›da bahsedi-len önemli bilim insanlar› ve arat›rmac›lar›n yan› s›ra önemli figürler de vard›r. Bukiileri ve gelitirdikleri kuramlar Tablo 4.1’de verilmektedir.

Bu gelimelerin yan›nda bilgisayar bilimlerindeki ilerlemeler de bilisel psiko-lojinin gelimesine katk› sa¤lam›t›r. Bilisel psikoloji farkl› disiplinler ile etkilee-rek olgulara farkl› aç›klamalar getirmektedir. Örne¤in, bilisel bilimler bilii anla-mak için matematik ve bilgisayar modellerini kullanmaktad›r. Bilisel nöropsikolo-ji bozuk veya hasarl› bilisel ilemleri inceleyerek normal olan bilisel süreçleri an-lamaya çal›maktad›r. Bilisel nörobilimler ise bal›ca biyolojik ve fizyolojik teknik-leri kullanarak insanda bilisel süreç ve mekanizmalar› incelemektedir.

Genel olarak, bilisel psikoloji ve ortakl›k kurdu¤u di¤er disiplinler ile alg›-dan belle¤e, zihinsel temsilden bilince kadar birçok olguyu incelemekte ve bi-li hakk›nda genel aç›klamalar yapmaktad›r. Bundan sonra bu olgular k›saca eleal›nacakt›r.

Arat›rmac›lar Tarih Kuram Aç›klama

Atkinson veShiffrin 1968 Çoklu Bellek Kuram›

Duyusal, k›sa süreli ve uzun süreli bellek olmak üzere üç farkl› bellek sistemibulunmaktad›r.

Baddeley veHitch 1974 Çal›ma Bellek

Kuram›Bellekte rol oynad›¤› varsay›lan bileenlermerkezi bir yönetici taraf›ndan yürütülür.

Treisman 1960 Azalma Kuram›

Dikkat edilmeyen uyaranlar›n yok say›lmad›¤› fakat dikkat edilen uyaranagöre azalt›ld›¤›na ve bu azalt›lanuyaranlar›n anlamsal bir analizdengeçirilmektedir.

Gibson 1950 Dolays›z Alg› Kuram›Alg›lar çevresel uyaranlar sonucumeydana gelir.

Gregory 1972Dolayl› veYap›land›r›c› Alg›Kuram›

Alg› deneyimler ve beklentiler temelindeaktif bir ilemdir.

Marr 1982 Hesaplamal› Kuram Obje tan›ma hiyerarik aamalarda temsiledili yap›land›r›ld›ktan sonra gerçekleir.

100 Psikolojiye Giri

D ‹ K K A T

Tablo 4.1Bilisel psikolojinin geliimine katk› veren temel kuramlar



ALGIBir an olsun herhangi bir duyunuzun ilevsel olmad›¤›n› düünün. Örne¤in, gör-me duyunuzu kaybetti¤inizi ve ailenizdeki bireylerin yüzlerini, bahçedeki çiçekle-

ri ya da yemek masas›ndaki yemekleri göremedi¤inizi; iitme duyusunu kaybetti-¤inizi ve ailenizle birlikte oldu¤unuz yemekte konuulanlar› duyamad›¤›n›z›; birbahar günü çiçeklerin açt›¤› bir parkta yürürken hiçbir koku alamad›¤›n›z› ve ye-di¤iniz leziz bir eftalinin tad›n› alamad›¤›n›z› düünün. Bu örneklerde hep bir ey-ler eksiktir. Bir anlamda, beyin d› dünyan›n resmini çekmekte ancak resmin birk›sm› hep eksik kalmaktad›r.

‹nsan beyni d› dünyaya duyu sistemleri olan görme, iitme, koku, dokunma vetat vas›tas›yla ba¤lanmaktad›r. Bu ba¤lant›lar sonucunda d› dünyay› deneyimle-mek, bilmek ve anlamak gibi birçok bilisel süreç yürütülmektedir. Duyum ve al-g› uyaranlar›n (bilgi) d› dünyadan al›nmas›, beyine ta›nmas›, beyinde ilenmesi,

yorumlanmas› ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Alg›sal sistemlerin te-mel ilevi, hareket sisteminin üretti¤i davran›lara gereken duysal bilgiyi sa¤lamak-t›r. Bütün bu süreçlere ait mekanizmalar› belirlemek ve tan›mlamak duyum ve al-g›n›n çal›malar› kapsam›na girmektedir.

Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranlar›n içerdi¤i bilginin ilgili duyusistemi taraf›ndan yakalanarak sistem içine al›nmas› ve beyindeki fizyolojik mer-kezlere iletilmesini kapsamaktad›r. Alg› ise uyaranlar›n ta›d›¤› bu bilginin analizedilmesi, tan›nmas›, yorumlanmas› ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir.Burada uyarandan kastedilen duyu sisteminde tepki do¤uran fiziksel bir enerjidir.Genel olarak çevremizdeki bir fiziksel uyaran›n sistem içine al›nmas› ve sonras›n-

da belli süreçlerden geçirilerek bu uyarana kar› tepki üretilmesi alg›sal süreç ola-rak ifade edilmektedir. Örne¤in gözünüzü açt›¤›n›zda d›ar›dan gelen uyarana kar-› hemen bir tepki üretirsiniz. Bu fark›nda olmad›¤›n›z çok k›sa bir süre içinde ger-çekleir. Ancak, ayr›nt›lara bak›ld›¤›nda uyaran ve tepki aras›nda bir dizi alt süreç-ler ve ilemler yap›lmaktad›r. ekil 4.2 bu süreçleri k›saca özetlemektedir. Çevre-mizde sonsuz say›da uyaran bulunmaktad›r. Bu uyaranlardan biri dikkat çeker veilgili duyu sisteminin al›c› hücreleri vas›tas›yla sistem içine al›n›r. Al›c› hücreler ta-raf›ndan yakalanan uyaran›n (››k, ses gibi) sinir sisteminin anlayaca¤› dil olan ak-siyon potansiyellerine (nöral sinyaller) dönütürülmesi gerekmektedir. Nöral sin-

yallere dönütürülen uyaran sistemdeki sonraki yap›lara aktar›larak analiz edilir.

Bu analizler s›ras›nda uyaran, ileme koulmakta ve kodlanmaktad›r. Bunu takibenelde edilen ürün alg›lan›r ve tan›n›r. Bu aamada önceden sahip oldu¤umuz bilgida¤arc›¤› süreç içine al›n›r. En sonunda, organizma d› dünyadan gelen uyaranakar› tepki oluturarak eyleme geçer. Yap›lan bu eylem çevrede de¤iiklik yarata-ca¤›ndan bir sonraki alg›sal süreç balamaktad›r. ‹in do¤as› gere¤i bu süreç birdöngü eklinde devam etmekte ve bu da alg›sal sürecin dinamik oldu¤una iaretetmektedir.




Çevremizdeki uyaranlar çeitlilik ve iddet seviyeleri aç›s›ndan farkl›lat›¤›ndan

farkl› duyu organlar›n› uyarmaktad›rlar. Örne¤in, objeleri ve renkleri görmeyi sa¤-layan ››k ile bir ark›n›n duyulmas›n› sa¤layan ses uyaranlar› ay›rt edilmektedir,çünkü insan anatomisi çeitli duyu sistemlerine sahiptir: görme, iitme, dokunma,koku ve tat. Her sistem farkl› anatomi, farkl› duyu organ› ve farkl› al›c› hücreleresahiptir. Yine her sistemin meydana getirdi¤i nöral sinyalleri beyine aktaran özel-lemi nöral fiberleri de vard›r. Her bir duyu sisteminde bulunan al›c› hücreler et-raf›m›zda bulunan farkl› türdeki uyaranlara tepki verirler. Tablo 4.2 duyu duyular›s›n›flarken Resim 4.1 bu duyular›n insan beyninde nerede ilendiklerini göster-mektedir.

Duyu Enerji Al›c› Hücreler Organ Beyin

Görme I›k Koni veçubukçuklar Göz Primer Görme

Korteksi

‹itme Ses Kokleadaki saçhücreleri Kulak ‹itme Korteksi

Tat Kimyasal Burundaki saçhücreleri Dil Primer Tat

Korteksi

Koku Kimyasal Dil ve a¤›zdakiHücreler Burun Olfaktori

Korteks

Dokunma Bas›nç, S›cakl›k vb.

Deridekihücreler Deri Somatosensöri

Korteks


Tablo 4.2Duyu Sistemleri

Eylem

Uyaran

DikkatEdilenUyaran

Tan›ma

Alg›

‹lem

Aktar›m

Dönüüm Al›c›lar

Alg›sal Süreç

B i l g i

eki l 4.2

Alg›sal süreç



Alg› hemen oluan ve özel ve ayr›cabir çaba gerektirmeyen bir olgu olarakgörünse de alg›sal süreçler incelendi¤in-

de arka planda karma›k süreçlerin yerald›¤› görülmektedir. Bir ››k hangi par-lakl›kta olursa görülmektedir? Bir kii nekadar parfüm kullan›rsa bakalar› tara-f›ndan fark edilebilir? Bu sorular bir yan-dan uyaran›n iddeti ile ilgili olup di¤er

yandan uyarana kar›l›k verilen tepkile-ri içermektedir. Psikofizik, uyaran›n fi-ziksek özellikleri ile bu özelliklere kar›

verilen davran›sal (psikolojik) tepkileraras›ndaki ilikileri inceleyen psikoloji-

nin alt dal›d›r. Bu uyaran-davran› etki-lemesini ifade eden fonksiyona da psi-kometrik fonksiyon ad› verilmektedir.

Uyaran›n fark edildi¤i ya da ay›rt edildi¤i enerji seviyesi mutlak eik kavram›ile aç›klanmaktad›r. Mutlak eik bir uyaran›n fark edildi¤i en düük enerji seviye-si olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in karanl›k bir odada görülebilen en düük ››kseviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en düük ses seviyesi, bir odada fark edilenen az parfüm miktar› veya bir kova suda fark edilen en düük tuz miktar›. Duyusistemleri uyaranlara a›r› ekilde duyarl›d›r. Normal koullar alt›nda bir mum ››-¤› yakla›k olarak 48 km uzakl›ktan görülmektedir. Sessiz bir odada bir kol saati-nin tik sesi yakla›k olarak alt› metre uzakl›ktan duyulmaktad›r. Bir çay ka›¤› e-

ker yakla›k olarak 7,5 litre suda, bir damla (bir b›rak›ml›k) parfüm üç odal› birdaire içinde ve bir ar›n›n kanad› bir santimetre yükseklikten b›rak›ld›¤›nda farkedilmektedir. Bu veriler sizi a›rtabilir. Unutmay›n bunlar normal ya da ideal ko-ullar alt›ndaki ölçümlerdir. Günlük yaamda ise bu verilere ula›lamaz çünkü gü-rültü (noise) her zaman ortamda bulunmaktad›r. Gürültü arka planda var olan veuyaran ile kar›an bir baka uyarand›r. Bir baka deyile duyum ve alg›da gürül-tü uyaranla birlikte ortamda var olan ve genellikle istenilmeyen bir baka uyaran-d›r. Örne¤in, radyoda haberleri dinlerken arada s›rada frekanslar›n kar›mas›ylaoluan c›z›rt›lar. Gürültü kavram› sadece iitsel uyarana de¤il di¤er uyaranlar için-de kullan›lmaktad›r.

Ei¤in bir baka biçimi isefark ei¤i dir. Bir sabah kahvalt›s› için mahallenizde-

ki f›r›na gitti¤inizi düünün. Buradaki simitler aras›ndan en iyi k›zarm› simidi al-mak için simitler aras›nda kar›lat›rmalar yapar ve birkaç simide kadar ay›klama-lar yapars›n›z. En sonunda içlerinden birini tercih etmekte zorlan›rs›n›z ve rastge-le birini al›rs›n›z. Bu durum asl›nda pazarda ya da markette meyve veya sebze al›r-ken çok s›k yap›lan bir eylemdir. Alg› psikologlar› bu kar›lat›rmalar› fark ei¤i al-t›nda de¤erlendirmektedir. Bir uyar›c›n›n iddetinin de¤iti¤inin organizma taraf›n-dan fark edilebilmesi için gerekli asgari miktara fark ei¤i denir. Örne¤in, elle kal-d›rd›¤›n›z a¤›rl›kta 100 gramdan sonra 105 gram› fark edebilirsiniz. Buradaki farkei¤i 5 gramd›r. E¤er a¤›rl›k 200 grama ç›kar›l›rsa o zaman 210 gram a¤›rl›¤› ancakfark edebilirsiniz. Bu durumda fark ei¤i 10 gramd›r. Fark ei¤i ayn› tür iki uyaranaras›ndaki de¤iikli¤i farketme olarak tan›mlanmas›ndan dolay› “ancak farkedilebi-

lir farklar” olarak da isimlendirilmektedir.


Resim 4.1

D o k u n m a

Görme

‹itmeTat

Koku

‹nsan beynindeki duyu merkezleri.

Fark ei¤iayn› tür ikiuyaran aras›nda farkl›l›kmeydana getiren farkedilebilen en düük enerjiseviyesidir.



‹nsan duyu sistemlerinin en önemli özelliklerinden biri çevremizdeki uyaraniddetindeki de¤iikliklere duyarl› olmas›d›r. Güneli bir günde etrafta dolat›ktansonra karanl›k bir ortama (örn. Sinema) girildi¤inde öncelikle bu ortamda hemen

hemen hiçbir ey görülememektedir. Fakat bir müddet sonra (yakla›k 25 dakikasonra) en yak›ndaki kiinin yüzündeki ayr›nt›lar bile görülür. Bu olgu duyusal adaptasyon olarak adland›r›l›r ve belli bir uyaran seviyesine uzun bir süre maruzkald›ktan sonra duyu sisteminin duyarl›l›¤›n› ve kapasitesini yeniden düzenlemesiolarak tan›mlan›r. Bu nedenle duyusal adaptasyon bilgi ileme süreçlerini etkiler

ve sonuçta alg›lar ve bili üzerinde olas› de¤iiklikler meydana getirir. Bir bakaaç›dan bak›ld›¤›nda ise sanki insan beyni zihinsel olarak uyar›lman›n sesini k›s-maktad›r (Calin-Jageman ve Fischer, 2007). ‹nsan duyu sistemlerinin (birçok canl›-da bu durum mevcuttur) adaptif özelli¤i hayatta kalma prensibi ile do¤rudan ilin-tilidir. Çünkü e¤er canl›lar›n duyu sistemleri uyaranlar›n sadece belli bir seviyesi-ne (örn. sadece ö¤le ››¤›) tepki vermi olsalard›, çevrede meydana gelen ve ola-

¤an olan de¤iikliklere kar› duyars›z kal›rlard›. Bu durum canl›n›n tepkilerini ol-dukça k›s›tl› bir alan içinde yapmas›na neden olurdu.

Görme‹nsanlar, çevreleri hakk›nda bilgi toplamak ve karar vermek için sürekli olarakgözlerini kullanan görsel canl›lard›r. Di¤er primatlardaki gibi öne bakan gözleri-mizle, vücudumuz d››nda bulunan çevreyi çeitli yönleriyle alg›lamak için görmeduyusundan yararlan›r›z. Elektromanyetik enerjinin bir ekli olan ››k, retinadabulunan fotoreseptörlere etki etmek üzere gözümüzden giri yapar. Bu ise nöralsinyalleri oluturan ve daha sonra görsel beynin nöral a¤lar› ve fiberleri içindeilerlemesini sa¤layan süreçleri tetikler. Orta beyinde talamusadaki lateral geniku-

lat çekirde¤i (LGN)ve serebral kortekse gelen sinyaller, hareket, biçim, renk vegörsel dünyan›n farkl› di¤er özellikleri gibi farkl› görsel fonksiyonlara arac›l›kederler. Görme sistemi Resim 4.2’de görülece¤i üzere göz, optik sinir, ve görmekorteksini içeren yap›lardan olumaktad›r. Bu sistemin faaliyeti olan görme d›dünyadaki uyaranlar›n gözümüzde temsil edilmesi ile balar. Görmenin temel i-levi çevremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nas›l sorular›na yan›t bul-makt›r (Marr, 1982).


N e r e

d e

Y o l u

Ne YoluGörme

Korteksi LGN

Optik SinirGöz

Resim 4.2

Görme sistemi



Bolukta saniyede 300,000 km h›zla giden ››k görme için temel uyaran olup, elek-tromanyetik spektrumun (ekil 4.3) 400 ile 700 nanometre (1 nanometre = 1,0 × 10-9

metre) aras›ndaki dalga boylar› kapsamaktad›r. Bu aral›k görme spektrumudur.

Gözbebe¤i, çeitli ››k düzeylerine göre aç›kl›¤›n›n küçülüp büyümesi için ge-nileyip daralabilen ve pigment içeren iris ile çevrelenmitir. Göz, bir foto¤raf ma-kinesi gibi düünebilirsiniz. I›k, gözbebe¤inden göze giri yapar, kornea ve mer-cekler taraf›ndan odaklanarak özün arkas›nda bulunan retinadak, ››¤a duyarl› al›-c› hücreler olan çubukçuk (rod) ve koni (cone) hücrelerine ula›r. Say›lar› ve bu-lunduklar› yere göre eit da¤›lmayan bu al›c› hücrelerin görevi ››k enerjisini sinir-

sel mesajlara dönütürmektir. Koniler retinan›n merkezi olarak da bilinen foveabölümünde yo¤undurlar. Çubukçuklar ise foveada bulunmazlar ve foveadan ke-narlara do¤ru gidildi¤inde yo¤unluklar› artar. Bu nedenle çubukçuklar kenar gör-meyi sa¤larken koniler merkezi görmeden sorumludurlar. Çubukçuklar ve koniler

yap›sal olarak da farkl› özellikler göstermektedirler. Koniler ››¤a daha az duyarl›olup keskin, renk ve dolay›s›yla gündüz koullar›ndaki görmeden sorumlu olur-ken çubukçuklar ››¤a kar› daha fazla duyarl› olduklar›ndan ››k seviyesinin dü-ük oldu¤u gece gibi koullarda aktiftirler.

Uyaranlar gözdeki a¤ sisteminde ilendikten sonra optik sinir vas›tas›yla öncetalamusun lateral genikulat çekirdekçi¤ine ve oradan da görme korteksine iletilir.Optik sinirin gözü terk etti¤i noktada al›c› hücreler bulunmad›¤›ndan buraya yan-

s›t›lan ››k ileme al›namaz. Bu nedenle, bu noktaya kör nokta denir. Kör nokta heriki gözde de bulunmas›na ra¤men görme alg›s›nda bozucu bir etki oluturmazçünkü beynimiz “ boluklar› doldur ” ad› verilen otomatik bir mekanizma ile eksik-likleri tamamlar.

Göz ile beyin aras›nda baz› uyumsuzluklar vard›r. Bunlardan biri d› dünyagözde iki boyutlu (2D) beyinde ise üç boyutlu (3D) temsil edilir. Beyin gözden ge-len iki boyutlu bilgiyi baz› ipuçlar›n› kullanarak üç boyutlu hâle dönütürerek de-rinlik alg›s›n› meydana getirmektedir. Bir di¤eri ise gözün yap›s›ndan kaynaklan-maktad›r. Göz optik ilkelerle çal››r. Bir uyaran›n gözdeki görüntüsü göz merce-¤inden dolay› retinada ters olarak oluur. Fakat dünya düz olarak alg›lan›r. Buproblemlerden ilki “ 2D-3D ” problemi olarak ve ikincisi de “ ters problem ” olarak

adland›r›lmaktad›r.


eki l 4.3

MOR ÖTES‹ KIZIL ÖTES‹GÖRMESPEKTRUMU

GAMA UVX KIZILÖTES‹ RADAR FM TV AM AC

10-3 10-1 101 103 105 107 109 1011 1013 1015

400 500 600 700 Elektromanyetik spektrum.



Beynimizdeki görme korteksi ba›m›z›n tam arka k›sm›nda bulunan oksipitalbölümdedir (bkz. Resim 4.1). Buradaki nöronlar belli uzunlukta, genilikte veya

yönde olan görsel uyaran›n özelliklerine göre özellemilerdir (Hubel ve Wiesel,

2004). Ayr›ca insan beyninin renk, derinlik, biçim ve hareket alg›s› aç›s›ndan fark-l› merkezlere ayr›ld›¤› yap›lan çal›malarda ortaya konmutur. Genel olarak görmekorteksinden pariyetal kortekse (üste do¤ru) olan alanda objelerin görsel alandanerede oldu¤u bilgisi sa¤lan›rken görme korteksinden temporal kortekse (yanlarado¤ru) uzanan bölgede ise objenin ne oldu¤u ile ilgili bilgi ileme yap›lmaktad›r.Bundan dolay› bu iki yol s›ras›yla “ NEREDE YOLU ” ve “NE YOLU ” olarak isimlendi-rilir. Sonuç olarak görme korteksi d› dünyan›n haritas›n› ç›kararak temsil etmek-tedir.

Renk GörmeGörme spektrumu elektromanyetik spektrum içinde çok küçük bir alan› kapsar.

Bununla birlikte, insan evreni alg›larken ve farkl› görsel alanlarda faaliyetlerde bu-lunurken geni bir yelpazede esnekliklere sahiptir. Bu esnekliklerden biri renkleriay›rdetmeyi sa¤layan renk görmedir. Normal renk görüüne sahip olan bir insanmilyonlarca rengi birbirinden ay›rt edebilmektedir.

Renk alg›s›n› aç›klayan genelde iki temel kuram vard›r. Bunlar Thomas Young ve Hermann Von Helmholtz taraf›ndan birbirlerinden ba¤›ms›z öne sürdükleri üç renk (trichromacy) ve Karl Ewald Konstantin Hering’in kar›t renk süreçleri (oppo- nency) kuramlar›d›r. Üç renk kuram› retinada üç farkl› koni hücresinin bulunmas›

ve herhangi bir rengi oluturmak için en az üç farkl› rengin kullan›lmas› olgular›-na dayan›r. Konilerin her biri görme spektrumu içindeki farkl› dalga boylar›na du-

yarl›d›rlar. Örne¤in, konilerden birinin ~440nm, di¤erinin ~535nm ve üçüncüsü-

nün de ~565nm olan dalga boylar›na maksimum seviyede tepki vermektedirler.Bundan dolay›, bu al›c›lara S (short-k›sa), M (medium-orta) ve L (long-uzun) koni-leri ad› verilir. Üç renk kuram›na göre, renk alg›s› yukar›da belirtilen üç farkl› ko-ni hücresinin ››¤›n dalga boyuna göreli tepkilerinden meydana gelmektedir (bkzekil 4.4).


Sar› Yeil K›rm›z›Renk Ç›kt›s›

KoniTepkileri

S M L S M L S M L

I›k

ekil 4.4

Üç renk kuram›.



Renk görme bozukluklar› genelde üç renk kuram› ile aç›klan›r. Koni türlerin-den herhangi birinin yoklu¤unda ya da bir koni s›n›f›n›n spektrumdaki duyarl›l›-¤›n›n de¤imesi sonucu renk görme problemleri ortaya ç›kar. Renk görme bozuk-

luklar› erkeklerde (% 6-8) kad›nlara (% 2-3) göre daha s›k görülmektedir. Bununnedeni renk görmeyi sa¤layan genin X kromozomunun üzerinde bulunmas›naba¤lanmaktad›r. Renk körlü¤ünün olu s›kl›¤› etnik kökene göre de farkl›lamak-tad›r. Örne¤in, Kafkas erkek grubunda renk görme bozukluklar› ~% 8 oran›nda-d›r. Öte yandan beyindeki renk merkezlerindeki hasar kortikal körlü¤ü meydanagetirmektedir.

Üç renk kuram›, görme spektrumu içindeki dalga boylar›n›n ay›rt edilmesinisa¤lamakla birlikte e zamanl› kontrast etkisi (bkz. ekil 4.5) ve ardimge gibi olgu-lar› aç›klayamaz. Kar›t renk süreçleri kuram› konilerde oluan sinyallerin ikili vekar›t süreçler eklinde kodlad›klar›n› önermektedir. Bu sinyaller retinada ve reti-na sonras›nda k›yaslanmaktad›r. Baz› nöronlar M konilerinin ç›kt›s› ile L konileri-

nin ç›kt›s›n› k›yaslayarak (veya tam tersi) L-M kar›t mekanizmas›n› oluturmakta-d›r. Benzer bir ekilde, S konilerinin ç›kt›lar› ile L ve M konilerinin ç›kt›lar›n›n top-lam› k›yaslanmakta ve sonuç olarak S-(L+M) mekanizmas› ortaya ç›kmaktad›r. Bumekanizmalara “al›c› sonras› renk kanallar›” ad› verilmekte ve bu kanallar›n ikisirenkle ilgili bilgi ileme yapar. L+M ve S-(L+M) s›ras›yla beyindeki k›rm›z›-yeil vesar›-mavi mekanizmalar› besler. Hering’e göre bu dört renk ana renkleri temsil et-mektedir. Üçüncü eleme ise S+M+L eklinde olup siyah-beyaz mekanizmas› bes-leyerek rengin aç›kl›k ya da koyuluk boyutunu oluturmaktad›r. Renkler bu üçmekanizman›n do¤rusal bir ekilde farkl› bileimleri sonucunda meydana gelmek-tedir. Örne¤in, turuncu k›rm›z›-yeil ve sar›-mavi mekanizmalar›n›n bileimidir.Kar›t mekanizmalar› oluturan bu ana renkler ayn› anda ve ayn› noktada birlikte

görülemezler. Bir baka deyile k›rm›z› ››k ile yeil ››k zaman mekan içinde ayn›anda ve ayn› noktada olamazlar. Çünkü bu renklerin oluturduklar› sinyaller bir-birlerini iptal ederler.

Korteksteki nöronlar›n renk bilgisini nas›l kodlad›klar› ve nas›l temsil ettikleriçok aç›k olmasa da renk alg›s›n›n insan beyninde kategoriler eklinde organizeedildi¤i ifade edilmektedir (Malkoc, Kay ve Webster, 2005). Bütün bu bilgileri içe-ren renk görme modeli ekil 6 de gösterilmektedir. Bu modele göre, üç renk ku-ram›na göre kodlanan ››k daha sonra kar›t süreç mekanizmalar› ile yeniden ile-me konulmakta ve sonras›nda kortekse gönderilen sinyaller renk kategorilerini

oluturmaktad›r.


Kar›t renk süreçleri kuram›gözdeki al›c› hücrelerininsinyalleri ikili mekanizmalarve kar›t süreçler eklindekodlad›klar›n› önermektedir.

eki l 4.5

Yukar›daki kareler içindeki daireler

fiziksel olarak ayn›d›r. Ancak alg›sal olarak soldaki sa¤dakinden daha koyu olarak

alg›lanmaktad›r.



Renk görünümü dikkate al›n›rsa renk alg›s› kaç boyutludur?

Derinlik Alg›s›Retinadaki iki boyutlu görüntü uzakl›kla ilgili yap›lan ç›kar›mlar ya da ipuçlar› ileüç boyutlu olarak alg›lanmaktad›r. Bu tek göze ba¤l› (monoküler) ve iki göze ba¤-

l› (binoküler) derinlik alg›s› ipuçlar› ile yap›lmaktad›r. Tek göze ba¤l› ipuçlar› birgörüntüye tek gözle bak›ld›¤› zaman var olan derinlik alg›s› ipuçlar›n› içermekte-dir. Bunlardan biri göz kaslar›n›n hareket etmesiyle göz merce¤inin eklininde¤iti¤i akomodasyondur. Bunun d››ndakiler resimsel ipuçlar›d›r. Bunlara resim-sel ipuçlar› denilmesinin nedeni ressamlar›n bu yöntemleri iki boyutlu düzlemdederinlik alg›s›n› yaratmak için kullanmalar›d›r. Bu ipuçlar›n›n baz›lar› ekil 4.7’degösterilmektedir.

Biniim veya üst üste binme bir objenin di¤er objeyi örtmesi sonucu olu-maktad›r. Görme sisteminin objeleri bütün olarak alg›lama e¤ilimi karenin arkas›n-daki tam olarak görünmeyen objenin daire olarak alg›lanmas›na neden olmakta vebundan dolay›, daire karenin arkas›nda oldu¤u sonucu ç›kar›lmaktad›r. Uzaktaki

objeler yak›ndaki objelere göre retinada daha küçük görüntüler oluturmaktad›r.Böylece, alg›lanan objenin göreli büyüklü¤ü uzakl›k ile ilgili olarak bir ipucu sa¤-lamaktad›r. Bir di¤er ipucu do¤rusal perspektiftir . Bir görüntüdeki objelerin görelibüyüklük, yükseklik ve uzakl›k bilgilerinin birletirilmesi ile oluturulan bir ipucu-dur. Birbirine paralel olarak alg›lanan iki çizginin uzaklat›kça birbirini ufukta ke-sece¤i varsay›m›na dayanarak uzakl›k bilgisi ç›kar›lmaktad›r. Havadaki molekülle-rin ››¤› da¤›tmas› sonucu uzaktaki objeler mavimsi ya da belirsiz hale gelmekte-dir. Bir baka deyile, bu objelerin kontrast› azalmaktad›r. Bu nedenle bu objeler,daha parlak ve belirgin olan objelerden daha uzakta alg›lan›rlar. Buna atmosferik

perspektif denir. Ayr›ca ayd›nlatma da derinlik alg›s›nda önemli rol oynamaktad›r.‹nsan beyni otomatik olarak ››¤›n yukar›dan geldi¤ini varsaymaktad›r. Bundan

dolay›, insanlar bir objenin daha çok ayd›nlanan k›sm›n› üst, daha az ayd›nlanan


S + L + M

L + M

S + ( L + M )

Üç renk Kar›t süreçler Renk Kategorileri

L

M

S

Siyah

Beyaz

K›rm›z›

Yeil

Mavi

Sar›

Göz Talamus Korteks

eki l 4.6

Renk görme modeli.

SIRA S‹ZDE 1



koyu k›sm›n› ise alt olarak alg›lama e¤ilimindedirler. Bu yorum derinlik alg›s›na yol açmaktad›r.

Hareket alg›s› da derinlik alg›s›na önemli katk› sa¤lamaktad›r. Bireyin çevredeodakland›¤› bir noktadan kendisine yak›n olan objeler bireyin hareketinin aksi yö-nünde, odak noktas›n›n ötesindekiler ise bireyin hareketi ile ayn› yönde hareket

ediyor gibi alg›lanmaktad›r. Hareket paralaks› olarak da bilinen bu olgu hareketeden bir arac›n içinde kolayl›kla gözlenebilir. Ufuktaki noktalar veya objeler ayn› yönde hareket ederken yak›ndaki a¤açlar veya telefon direkleri ise aksi yönde ha-reket ediyormu gibi alg›lan›r. Buna ilave olarak, optik ak› da derinlik alg›s› içinanlaml› bilgi sa¤lamaktad›r. Optik ak› kiinin kendi hareketinden kaynaklanangörme alan›ndaki hareketin alg›lanmas›d›r. Objenin lokal hareketinin tersine gör-me alan› bütünüyle hareket eder. Çevre organizasyonu ile ilgili bilgiyi ve bedeninpozisyonu veya postürünün kontrolü hakk›nda bilgiyi ta›r. Optik ak› s›ras›ndaçevredeki objelerin retinada oluturdu¤u görüntüler giderek büyür. Bu da objele-rin hareket halinde büyüklüklerinin kar›lat›r›lmas›na olanak verdi¤inden üç bo-

yutlu alg› oluturulmaktad›r.

Bir görüntüyü iki gözle izlemek derinlik alg›s› için fazladan ve ilave bir bilgisa¤lamaktad›r. Bu bilgi, iki gözün içeriye do¤ru (burun yönünde) hareket ettiril-mesi ile odaklan›lan objenin fovea ile görülmesinin sa¤lanmas› sonucu meydanagelmektedir. ‹ki göze ba¤l› bir di¤er ipucu ise iki gözde oluan görüntünün aras›n-daki küçük farkt›r. On metre ve aa¤›s›ndaki uzakl›klardaki objeler için, her ikigözde oluan görüntüler birbirlerinden bir oranda farkl›d›r. Bu iki farkl› görüntü-nün kortekste birletirilmesiyle üç boyutlu görüntü elde edilmektedir. Her iki gö-zün retinas›nda oluturulan görüntülerin kar›lat›r›lmas› sonucu oluan derinlikalg›s› ilemine de stereopsis denir.

Derinlik alg›s› do¤utan m› yoksa sonradan kazan›lm› (ö¤renilmi) bir becerimidir?


eki l 4.7

Biniim Göreli Büyüklük Do¤rusal Perspektif

Atmosferik Perspektif Doku E¤imi Ayd›nlatma

Tek göze ba¤l› (Resimsel) derinlik ipuçlar›.

SIRA S‹ZDE

2



Alg›sal OrganizasyonBirçok alg›sal süreç ve ilemler bir dizi ilkeler çerçevesinde etraf›m›zdan gelen bil-gileri nas›l anlaml› hale getirdi¤imizi aç›klamaktad›r. Bu ilkeler 20. yüzy›l›n ba›n-

da Getalt psikologlar› taraf›ndan önerilmitir. Özellikle biçim (form) alg›s›n›n datemellerini oluturan bu prensipler objeler aras› ve obje ile zeminin ay›r›mda roloynarlar. Getalt psikologlar› çevremizdeki objeler aras›ndaki ilikilerin belirsiz ol-du¤u durumda en basit ve en istikrarl› düzenlemelerin yap›larak alg›sal organizas-

yonun sa¤land›¤›n› öne sürerler. Bu nedenle bu ilkeler alg›sal organizasyon ilke-leri olarak bilinirler. ekil 4.8’de bu ilkeler gösterilmektedir. 7(b)’de küçük siyahkareler aras›nda yatay boyuttaki uzakl›klar dikey boyuttaki uzakl›klardan küçükoldu¤undan yatay olanlar dikey olanlara nazaran birbirlerine ait olarak alg›lanmae¤ilimindedirler. Bu yak›nl›k ilkesidir. Ancak küçük siyah kareler aras›ndaki uzak-l›klar 7(a) da görüldü¤ü gibi eitlenirse yatay ve dikey yönde gruplama ortadankalkar. Benzerlik ilkesi 7(c) de görülmektedir. Ortadaki beyaz daireler birlikte al-

g›lanmaktad›r. 7(d) bize tamamlama ilkesini örneklendirmektedir. Görülece¤iüzere gösterilen tam bir kare olmamakla birlikte bu ekil genellikle kare olarak al-g›lanmaktad›r. 7(e) ise bir örüntü ya da yön oluturan elementler, örüntünün birparças› olarak bir arada gruplanma e¤ilimi göstermektedirler. Bu süreklilik ilkesi-dir. Ortak alan› paylaan ve ortak ba¤a sahip olan elementler de grup olarak alg›-lan›rlar. Bu ilkleri gösteren örnekler 7(f) ve 7(g)’de sunulmutur.

Obje alg›s› Humphreys ve Bruce (1989) taraf›ndan önerilen üç aamal› modelile aç›klanmaktad›r. ‹lk aamada görsel bilgi bellekte elenerek s›n›fland›rma yap›-l›r. ‹kinci aama anlamsal s›n›fland›rma aamas›d›r. Üçüncü ve son aamada ise ob-je isimlendirilmektedir. Görsel agnozi bu süreçlerde oluan bir sorun olup normalgörme kapasitesine ra¤men obje tan›man›n gerçeklemedi¤i durumdur. Örne¤in,görsel agnozisi olan kii objenin rengi veya hareketini görmesine ra¤men o obje-nin ne oldu¤u hakk›nda bir ey söyleyememektedir. K›sacas›, en basit ekil veharfleri bile tan›yamaz. Bu, agnozisi olan bireylerin sisteme giren görsel bilgi ile il-gili olarak herhangi bir alg›sal organizasyon yapamad›¤›n› göstermektedir. Agnozi-


(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

(g)

ekil 4.8

Alg›sal organizasyon ilkeleri. (a) tek tip,(b) yak›nl›k, (c)

benzerlik, (d) tamamlama (e) süreklilik, (f) ortak ba¤lanm›l›k ve (g) ortak alan.



nin obje alg›s› ile mi yoksa bellekteki anlamsal s›n›fland›rma ile ilgili bir sorun ol-du¤u tart›malar› mevcuttur. Agnozisi olan birçok birey objeyi do¤ru olarak tarif edebilmektedir. Bir baka deyile, bir objenin ne oldu¤u söylenebilmekte ancak

obje gösterildi¤inde tan›ma meydana gelmemektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda so-runun alg› ile bellek aras›nda ba¤ kurulamamas›ndan kaynakland›¤› düünülmek-tedir. Fakat agnozi bazen kelime, yüz ve canl› nesneler gibi belirli bir alan ile k›-s›tl›d›r. Bu durum, sorunun genel alg› probleminden çok anlamsal belle¤in alt me-kanizmalar›na atfedilmektedir.

Alg› ile ilgili olarak bilgilerinizi de¤erlendirmek isterseniz TÜB‹TAK taraf›ndan haz›rlan- m› bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algi-lab.htm

‹itme‹itme siteminin organ› kulakt›r. ‹nsan kula¤› d›, orta ve iç kulak olmak üzere üçk›sma ayr›lmaktad›r. ‹itmenin uyaran› olan ses bir titreim kayna¤›n›n havadakimolekülleri hareket ettirmesi sonucunda olumaktad›r. Ses havada sabit h›zla vesaniyede 33,5 metre h›zla hareket eder. Bir ses dalgas› sinüs dalgas› özelli¤i ta›-makta ve frekans, genlik ve faz olarak üç unsur ile tan›mlan›r. Ses dalgalar› önce-likle iitme sisteminin görünen k›sm› olan d› kula¤a ulamaktad›r. D› kulak iit-me sisteminin megafon eklindeki görünen k›sm› olup megafonunun aksine sesdalgalar›n› d›a do¤ru de¤il içeriye do¤ru iletir. Buradan anla›laca¤› gibi d› kula-¤›n temel fonksiyonu d› dünyadan sesi yakalay›p kulaktaki ileriki k›s›mlara ilet-mektir. D› kulaktaki ses dalgas› tüp ya da boru eklindeki iitme kanal› vas›tas›y-la kulak zar›na ula›r. Kulak zar› bir davulun derisine tokmak ile vuruldu¤unda tit-

remesi gibi ses dalgas› ile temasa geçti¤inde titreim meydana getirmektedir. Bu-nun sonucunda da meydana gelen titreim orta kula¤a ulat›r›l›r. Orta kula¤›n için-de örs, üzengi ve çekiç adl› üç küçük kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareketederek titreim meydana getirmekte ve ses dalgas›n› oval pencere vas›tas›yla iç ku-la¤a iletmekle birlikte ayn› zamanda amplifikatör görevi yaparak ses dalgas›n›n za-

y›flamas›n› önlemektedir. ‹ç kula¤a ulaan ses dalgas› öncelikle içinde s›v› bar›nd›-ran, helezon eklinde ve salyangoz kabu¤una benzeyen koklea yap›s›na ula›r.Koklean›n içindeki s›v›, ses dalgas› sonucunda titreir. Ayr›ca koklean›n içinde vemerkezine do¤ru basilar zar› olarak isimlendirilen bir k›s›m vard›r ve bu k›s›m saçhücresi denilen iitme nöronlar›n› bar›nd›rmaktad›r. Koklea içine gelen ses dalga-s› bu iitme nöronlar›n› bükerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden ol-

maktad›r.Bu sinirsel iletiler buradan iitme siniri vas›tas›yla öncelikli olarak iitme mer-

kezine (bkz. Resim 4.1) ve oradan da beyindeki iitme ilintili alanlara aktar›lmak-tad›r. ‹itme korteksinde baz› nöronlar seçici bir ekilde belirli ses özelliklerine(örn. korna sesi, davul sesi gibi) tepki verirken baz› nöronlar ise seslerin örüntü-süne (örn. sesin tonu) tepki vermektedirler. Ayr›ca baz› nöronlar verdikleri tepki-nin örüntüsüne göre sesin yeri ile ilgili bilgi sa¤lamaktad›rlar.

‹itme Alg›s›‹nsan kula¤› 20 ile 20,000 Hz aras›ndaki sesleri duyabilmektedir. Sesi oluturandalga boyunun frekans› sesin perdesini belirler. Perde ses bilgisi aç›s›ndan önem-

lidir çünkü insanlar›n konuma s›ras›nda seslerini ve seslerindeki duygular›n› ay›rtetmede önemli rol oynar. Yüksek frekansl› ses dalgas› yüksek perde düük fre-


‹ N T E R N E T



kansl› ses düük perde olarak alg›lanmaktad›r. Yüksek perdeden sesler basilar za-r›n salyangozun oval penceresine yak›n olan k›sm›n›n titremesine neden olurkendüük perdeden sesler ise geneli uyarmaktad›r. Perde alg›s›n› aç›klayan kuramlar-

dan biri yer kuram›d›r. Yer kuram› , farkl› perdeden olan seslerin farkl› nöron set-lerinde sinirsel ileti oluturdu¤unu ve bunun sonucunda da iitme siniri içindefarkl› fiberleri uyard›¤›n› ileri sürmektedir. Bu kuram basilar zar›n›n genelini uya-ran ve çok düük perdeden olan seslerin alg›lanmas›n› aç›klamakta yetersiz kal›rçünkü düük perdeden sesler düük frekans formunda oldu¤undan iitme sinirises dalgas›n›n tepe yapt›¤› durumlarda senkronize bir ekilde tepki verir. S›kl›k (frequency) veya zamansal (temporal) perde alg›s› kuram› alg›lanan düük perde-den seslerin iitme sinirinin uyar›lma s›kl›¤›n›n analiz edilmesiyle gerçekleti¤iniiddia etmektedir. Bu iki kuram›n iaret etti¤i mekanizmalar birlikle iitsel uyaran-lar›n ta›d›¤› bilgiyi kodlamaktad›r.

Yüksek sesler dalga boyundaki yüksek genlik ile belirlenmektedir. Yüksek ses

dalgalar› havada hareket ederken çok daha fazla bas›nç de¤iiklerine neden ol-maktad›r. Bundan dolay› basilar zar›nda daha büyük bükülmelere neden olarakdaha çok say›da iitme nöronunun uyar›lmas›na neden olmaktad›r. Bir baka gö-rü ise sadece yüksek seslere tepki veren baz› özellemi iitme nöronlar›n›n oldu-¤u ve bu nöronlar sayesinde yüksek sesler alg›land›¤› görüüdür.

Yukar›da belirtilenler sesin ne oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir. Bu önemlibir bilgi olmakla beraber do¤ada sesin nereden geldi¤inin bilinmesi yaamsal aç›-dan çok de¤erli bir bilgidir. Peki, sesin nereden geldi¤i nas›l bilinmektedir? Birçokmemelide iki kula¤›n olmas› bir anlamda problemi çözmektedir. Örne¤in, sol ta-raftan gelen ses sol kula¤a sa¤ kulaktan önce ulamaktad›r. Sa¤ kula¤›n ba tara-f›ndan gölgelenmesi (bir tür engelleme) sonucu sa¤ kulaktaki ses genlik aç›s›ndan

sola kula¤a göre daha düüktür. Sesin kayna¤› iki kulak aras›ndaki ulama zama-n›n›n ve sesin iddetinin kar›lat›r›lmas› ile belirlenmektedir. Sesin düük perde-den oldu¤u durumlarda ise ulama zaman› daha anlaml› ve daha fazla bilgi sa¤lar-ken, sesin yüksek perdeden oldu¤u durumlarda ise sesin iddeti daha geçerli veanlaml› bilgi sunmaktad›r. Devaml›l›k içeren seslerde, ses dalgas›ndaki faz fark›bilgisi ilave olarak kullan›lmaktad›r. Faz bilgisi ses dalgas›n›n yap›s› veya balang›çnoktas› ile ilgilidir. Örne¤in ayn› fazda olan ses dalgalar›n›n tepe noktalar› zaman-sal ve mekansal olarak ayn›d›r. Tek kaynaktan gelen ses bir kula¤a ulamak içingöreli olarak daha uzun yol almak zorunda oldu¤undan süreklilik içeren seslerinfazlar›nda her iki kula¤a ulat›klar›nda fark meydana gelmektedir. Bu da devaml›-l›k içeren sesin kayna¤›n›n nerede oldu¤u hakk›nda bilgi sa¤lamaktad›r.

‹ç kulakta bulunan yap›lar ayn› zamanda denge duyumu ve alg›s› ile de iliki-lidir. ‹ç kulakta bulunan yar›m dairesel kanallar üç ayr› tüp eklinde yap›ya sahip-tir. Bu tüpler içinde bir tür s›v› bulunmaktad›r. Ba›n dönme eklindeki ve alaniçinde belli yöndeki do¤rusal hareketleri sonucunda bu tüplerdeki s›v› da hareketeder ve bu hareketin ekline ve yönüne göre uyar›lan farkl› sinir uçlar› beyine ba-›n hareketini bildiren sinyaller gönderir

Koku Alg›s›Koku duyusu görme ve iitme ile beraber en eski duyulardan biri olup en basit tekhücreli organizmalarda bile bulunmaktad›r. Omurgal› hayvanlarda koku duyusu-nun en temel ilevi havada bulunan gaz hâlindeki kimyasal uyaranlar› yakalamak-

t›r. Hayvanlar›n kendileri de bir tür koku yayd›klar›ndan bazen uyaran konumunageçerler. Bu nedenle, koku duyusu akraba veya tür içi tan›ma, üreme veya mekân-




sal organizasyon gibi birçok davran›sal ilemin belirleyicisi olmaktad›r. ‹nsanlar-da koku duyusu temelde beslenme ve çevrede yönelme gibi davran›larda rol oy-namaktad›r. Ayr›ca içinde bulunulan ortam›n ho veya naho olarak de¤erlendiril-

mesinde de rol oynamaktad›r. Bunun ötesinde koku duyusu sosyal ilikilerde debelirleyici bir faktör olmaktad›r.Birçok canl›ya göre insan koku sistemi daha az yetilere sahip olmakla birlikte,

10,000’den fazla farkl› kokuyu birbirinden ay›rt edebilmektedir. Ayn› zamanda in-sanlar kokularla ilgili olarak iyi bir belle¤e sahiptir. Hatta baz› unutulmu olaylar

veya hat›ralar onlarla ilikilendirilen kokular›n yard›m›yla hat›rlanabilmektedir(Willander ve Larsson, 2006).

Koku alg›s› maddedeki moleküllerin burundaki koku al›c› hücrelerine ulama-s›yla balamaktad›r. Bin adetin üzerinde de¤iik türde koku hücresi bulunur. Bun-lar›n her biri özellemi olup koku spektrumundaki farkl› kokulara tepki verereksinirsel sinyalleri olutururlar. Bu sinyaller daha sonra beyindeki ilgili koku merke-

zine (bkz. Resim 4.1) iletilerek koku alg›s› ve belli bir kokunun tan›nmas› sa¤lan-maktad›r. Koku al›c› hücreleri ara nöronlar ile sinapsal ba¤ yapmadan beyin iledo¤rudan ba¤ oluturmas›yla da di¤er duyulardan ayr›lmaktad›r.

Herz ve Engen (1996) kad›nlar›n erkeklere göre koku alg›lamada daha iyi ol-duklar›n› göstermitir. Hatta insanlar koku ile cinsiyetleri ay›rt edebilmektedir. Ör-ne¤in bir çal›mada gözleri kapal› olan ö¤rencilerden önlerinde duran kad›n veyaerkekleri koklayarak tan›malar› istenmitir. Kat›l›mc›lar›n verdi¤i tepkiler ans sevi-

yesinin üstünde gerçeklemitir. Anneler do¤umdan birkaç saat sonra bebeklerinionlar›n kokular›ndan tan›yabilmektedir. As›l ilginç olan ise insanlar›n mutlu veüzüntü duygu durumlar›n› koltuk alt› kokular›ndan ay›rt edilebiliyor olmas›d›r. Ay-r›ca, koku duyusu baz› hayvan türleri için ise çok önemlidir. Bu hayvanlarda sal-

g›lanan ve feromen denilen baz› kimyasallar davran› ve davran› süreçleri üzerin-de çok özel ve çok güçlü etkiye sahiptir.

Tat Alg›s›Genel olarak tat duyusu tatl›, eki, tuzlu ve ac› kategorilerinde ele al›nmaktad›r.Son zamanlarda umami ad› verilen bir tat kategorisinde de bahsedilmektedir. Uma-mi tad› baz› tuzlar› tatt›¤›m›zda alg›lanmaktad›r. Bu tuzlar monosodyum glutamatolarak bilinir ve ço¤unlukla haz›r çorba ve paket g›dalarda kullan›lmaktad›r.

Tat, lezzetleri tan›man›n ötesinde karma›k bir yap› içermektedir. Örne¤in tat, yemek yeme arzusunu balatmaktad›r. Bir yiyece¤in tad› hayal edildi¤inde itahkabar›r. Öte yandan tat koruma da sa¤lamaktad›r. Canl›lar genelde ac› eylerden

uzak durma e¤ilimindedir çünkü zehirli eyler genelde ac›d›r. Buna benzer ekil-de insanlar eki tatlar› genelde tercih etmezler. Di¤er duyu ve alg›larda oldu¤u gi-bi insanlar hangi g›dalar› yiyeceklerini ve hangilerinden kaç›nmalar› gerekti¤iniö¤renmektedirler. Baz› tatlar insanlar› belli zamanlarda ne yemeleri gerekti¤i ko-nusunda yönlendirmektedir. Örne¤in, insanlar kendilerini yorgun hissettiklerindetatl› g›dalara do¤ru yönelmektedirler.

Tat organ› olan dilin yüzeyi incelendi¤inde, çok say›da tomurcuklardan olutu-¤u görülmektedir. Tomurcuklar›n bir k›sm› tat hücrelerini bar›nd›r›rken di¤erleriise dokunma ilevinin yerine getirilmesinde görev almaktad›rlar. Bir tomurcuk ay-r›nt›l› olarak incelenirse genel olarak 40 ile 100 aras›nda tat hücresinin bulundu¤ugözlenmektedir. Al›c›larda oluan sinyaller tat siniri vas›tas›yla önce beyin sap›na

sonra da serebral kortekse gönderilir. Bu sinyaller ayr›ca beyindeki birçok merke-ze ula›r ve kiinin ne tatt›¤› ve ne yedi¤i belirlenir. Tat alg›s› konusunda belirsiz-




likler bulunmakla birlikte bir dizi nöronun belli bir tat kategorisini kodlad›¤› hipo-tezi ile farkl› nöron gruplar›n›n belirli bileenlerinin meydana getirdi¤i aktivitelersonucu tat alg›s›n›n meydana geldi¤i önermeleri üzerinde durulmaktad›r.

Tat ve koku duyular› birbirleri ile etkileerek nihai lezzeti ortaya ç›karmaktad›r.Bunun yan›nda tat alg›s›nda di¤er birçok beyin merkezinin katk›s› oldu¤u düü-nülmektedir çünkü tat alg›s› ayn› zamanda di¤er alg›lar› ve karar verme süreçleri-ni de içermektedir. Bu nedenle tat alg›s› hayatta kalma aç›s›ndan çok önemlidir.

DokunmaGerçekte insan derisi en geni duyu organ›d›r. Çünkü ortalama boydaki bir insa-n›n 6-7 m2 deriye sahip oldu¤u söylenebilir. Deri, bir yandan çevreden gelen teh-likeli uyaranlar›n vücuda girmesini engellemek ve vücut ›s›s›n› düzenlemek gibifonksiyonlara sahipken di¤er yandan yüzeyinde bar›nd›rd›¤› çeitli türden uyar›c›-lar arac›l›¤›yla çevresel uyaranlara tepki verirler. Derideki al›c› hücreler sinyalleri-

ni önce beyinde medulla ve talamusa oradan da dokunma sonucu oluan alg›lar›noluturulmas› için beynin somatosensori korteksine gönderir (bkz. Resim 4.1).Derideki çeitli al›c› hücreler, deriye ait duyumlar olarak adland›r›lan bas›nç,

›s›, dokunma ve a¤r› ile ilgili duyular› ortaya ç›kar›rlar. Bu duyular› meydana geti-ren al›c› hücreler deride farkl› seviyede bulunur ve eit olmayan bir da¤›l›m göste-rirler. Örne¤in, parmak uçlar› di¤er bölgelere göre çok daha fazla dokunma al›c›hücrelerine sahiptir. Bundan dolay› parmak uçlar› bedenin di¤er bölümlerine gö-re dokunmaya daha duyarl›d›r.

Dokunma ile ilgili olarak arat›rmac›lar› en çok cezbeden ise a¤r› alg›s› olmu-tur. Bunun nedeni insanlar a¤r› durumlar›nda doktora gitmekte ve a¤r› kesici ilaç-lar› almaktad›r. A¤r› ile ilgili olarak yap›lan harcaman›n ABD de 100 milyar dolar›n

üzerinde oldu¤unu söylenmektedir (Pesmen, 2006). Ülkemiz ile ilgili bu konuda veri olmamas›na ra¤men her evde a¤r› kesicilerin bulundu¤unu düünürsek a¤r›ile ilgili harcamalar›n ülke ekonomisine önemli yük getirdi¤ini söylemek herhalde

yanl› olmaz. A¤r› de¤iik türdeki uyaranlara verilen tepkidir. Deride meydana gelen bir ke-

sik, çok parlak ››k, yüksek iddetteki ses ve benzeri durumlar a¤r› meydana getir-mektedir. A¤r›n›n olumas›nda hücrelerin yaralanmas› veya hasar görmesi söz ko-nusudur. Kaynak ne olursa olsun hücrede hasar meydana geldi¤i zaman kimyasalileticiler a¤r› mesaj›n› beyine iletir. Arat›rmac›lar, a¤r› alg›s›n› kap› kontrol kuram›(Melzack ve Katz, 2004) ile aç›klamaktad›rlar. Bu kurama göre omurilikteki “nöro-lojik kap›” olarak adland›r›lan hücresel a¤, a¤r› ile ilgili iletilerin beyne iletilmesini

kontrol eder. Baz› baka nöronlar bu kap›n›n kapanmas›n› sa¤layarak a¤r› deneyi-mini azaltmaktad›r. Duygu durumu, önceki deneyimler, a¤r›n›n yorumu ve ba¤la-m›n etkisi gibi psikolojik ve alg›sal faktörler a¤r› durumunu etkilemektedirler.

Dokunma sistemi obje alg›s› aç›s›ndan da önemlidir. Görme engelliler ve ››¤›nolmad›¤› karanl›k ortamda bulunan di¤er bireyler objeleri dokunma sisteminin fa-aliyetleri sonras›nda tan›rlar. Ellerin temas yoluyla üç boyutlu bir objeyi tan›ma i-lemine haptik alg› denilir.

Alg›sal performanslara bak›ld›¤›nda cinsiyet farkl›l›klar›n›n oldu¤u gözlenmektedir. Bufarkl›l›klar› biyolojik, çevresel veya baka faktörler aç›s›ndan de¤erlendiriniz.


SIRA S‹ZDE 3



D‹KKATDikkat bilgi ilem s›ras›nda zihinsel kaynaklar›n kuullan›lmas› olarak k›saca tan›m-lanabilir. Dikkat bilgi ilem aç›s›ndan genel olarak iki ekilde ele al›nmaktad›r.

Kaynaklar›n belirli bir uyarana ayr›lmas›na seçici dikkat ve kaynaklar›n birden faz-la uyarana yönlendirilmesine bölünmü dikkat denir.

Seçici Dikkat

‹itsel DikkatCherry (1953) ayn› zamanda iki farl› mesaj kullanarak kokteyl parti olgu incelemi-tir. Bu olgu kalabal›k bir ortamdaki (örn. mezuniyet partisi) yap›lan sohbet s›ras›n-da çevredeki di¤er konuulanlara dikkat edememe problemidir. ‹stenmeyen ko-numalara kulak kapat›lamaz. Bundan dolay› önemli olan bilgiler seçilirken di¤er-leri elenir. Buna seçici dikkat denir. Cherry mesaj›n kayna¤› ve iddeti gibi uyara-n›n fiziksel özelliklerinin kullan›lmas› sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaran-lar›n birbirlerinden ay›rt edildi¤ini bulmutur. Ayn› ses taraf›ndan farkl› mesajlar ikikula¤a sunuldu¤u zaman dinleyicinin bu iki mesaj› birbirinden ay›rt etmesi nere-deyse olanaks›zd›r. Yine kokteyl parti olgusu arat›rmalar›nda belirgin veya önem-li bilgilerin dikkat filtrelerini geçti¤i bulunmutur. Örne¤in, bir partide birisi sizinisminizi seslendirdi¤inde onu hemen yakalars›n›z (Moray, 1959). Bu nedenle dik-kat ile ilgili gelitirilen kuramlar dikkat de¤itirmeyi aç›klar. Çift kulakl› dinlemedeneylerinde, kat›l›mc›lara bir kulaktan gelen mesaj› di¤erinden gelen mesajaönem vermeyerek izlemeleri istenir. Böylece dikkat edilmeyen mesaj›n bilgi ilemsüreçlerinin arat›r›lma olana¤› ortaya ç›kmaktad›r.

‹lk çal›malar dikkat edilemeyen iitsel mesaj›n çok az ilendi¤ini göstermitir.Bu durum, dikkat sürecinde uyaranlar›n seçiminin alg›sal seviyeden çok duyusalseviyede gerçekleti¤ine iaret etmektedir ve bundan dolay› Broadbent erken fil-tre kuram›n› önermitir (ekil 4.9a). Bu kurama göre birbirleriyle yar›an uyaranlararas›ndan sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi ilem süreçlerine gir-


eki l 4.9

UyaranlarDuyusalBellek

Alg›salSistem Tepki

Tekrar

Uyaranlar DuyusalBellek


Filtre

Uyaranlar DuyusalBellek


Filtre

Azalt›c›

Tekrar

(a)

(b)

(c)

‹itsel dikkat modelleri. Erken

filtre modeli (a),gecikmeli filtre modeli (b), ve azalma modeli (c).



mektedir. Filtreleme mekanizmas›n›n olmas› s›n›rl› kapasitesi olan sistemin a›r› yüklenmesini önlemektedir.

Çift kulakl› deneylerdeki performans›n pratik yama sonucunda artmas› ve uya-

ran›n farkl› modalitelerde sunulmas› ile bellek performans›n›n her iki mesaj içiniyilemesi, daha sonraki aamalarda da filtrelemenin yap›laca¤›n› önermektedir.Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyaran›n bilgi ileme tabi tutuldu¤u an-lam›na gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch (1963) uyaranlar›n aras›ndaseçimin sistemde daha ileri seviyede yap›ld›¤›n› öneren gecikmeli filtre modeliniortaya koymutur (ekil 4.9b). Treisman (1964) ise azalma modelini önermi ve fi-ziksel (sesin fiziksel özelli¤i), dilsel (seslerin kelimelere dönütürülmesi) ve anlam-sal (anlam›n analizi) süreçleri bu kuramda birletirmitir (ekil 4.9c).

Görsel DikkatBaz› seçici dikkat kuramlar› görsel arama görevlerindeki performanslar› aç›klama-

y› da amaçlamaktad›r. Görsel arama görevlerinde, dikkat da¤›t›c› ya da bozucuolarak nitelenen uyar›c›lar aras›ndan hedef olan bir uyaran› yakalama beklenir.Hedef ve dikkat da¤›t›c›lar› aras›ndaki çeitli ilikiler arat›rmac›lar›n ilgilendi¤ialanlard›r. Treisman’›n “özelliklerin entegrasyonu ” bu ilikileri test eden kuramlar-dan biridir. Kat›l›mc›lar›n birçok “X” aras›ndan “O” harfini aray›p bulmalar› son de-rece kolay ve h›zl›d›r. Bununla birlikte, k›rm›z› “X” ve mavi “O” harflerinin aras›n-da k›rm›z› “O” harfini aray›p bulmalar› daha zor ve yavat›r. Anla›laca¤› üzereözelliklerin entegrasyonu kuram›n›n birinci aamas› özelliklerin ilenmesi ve ikin-ci aamas› özelliklerin birletirilmesi süreçlerini kapsamaktad›r. Birinci aamadagörüntüdeki bütün özellikler e zamanl› olarak ileme al›n›r. Bundan dolay› buaama h›zl›d›r. “O” harfini “X” harfleri aras›nda tan›mak bu aamada yap›lmaktad›r.

Bu arama biçimine paralel arama da denilmektedir. ‹kinci aamada ise özellikler(renk, yön gibi) obje içinde birletirilir. Bu aama göreli olarak ilk aamadan daha yavat›r çünkü her bir anda tek bir özellik ileme al›nmaktad›r. Bir baka deyilearama ad›m ad›m veya s›ra ile yap›lmaktad›r.

Görsel dikkat konusundaki bir di¤er kan› dikkatin spot ››¤› (Posner, 1980) ola-rak çal›t›¤›d›r. Spot ››¤› görsel alanda belirli bir yere odakland›r›l›r. Ayd›nlat›lanbu yerdeki uyaranlar›n ileme konulma olas›l›¤› artar. Gerçek anlamda insandaspot ››¤› yoktur. Zihinsel kaynaklar belli görsel alan içinde belli bölgeye yönlen-dirilmekte ve oradaki uyaranlar seçici dikkat mekanizmalar› ile alg›sal ileme al›n-maktad›r. Buradaki temel soru spot ››¤›n›n obje veya yer temelli olup olmad›¤›d›r.Örne¤in, spot ››¤›n› kontrol eden kii spot ››¤›n› yeil mantolu kiiye mi yoksa

sahnenin önündeki alana m› odaklam›t›r? Posner dikkatin belli bir yere yönlendi-rildi¤ini öne sürerken Duncan (1984) dikkatin objeye yönlendirildi¤ini vurgulam›-t›r. Olumsuz ipucu verme çal›malar› (Tipper, 1985) dikkatin hem obje hem de yertemelli oldu¤una iaret etmektedir. Bu çal›malar, seçici dikkatin aktif bir ekildeistenilen bilgiyi seçti¤ini fakat ayn› zamanda aktif bir ekilde de istenilmeyen bil-giyi engelledi¤ini göstermektedir. Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde, kat›-l›mc›lar ayn› zamanda bir uyarana dikkat ederken di¤er taraftan baka bir uyaran›görmezlikten gelmektedir. E¤er görmezden gelinen uyaran bir sonraki denemedehedef olursa kat›l›mc›lar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yava tepki vermek-tedirler. Tepkideki bu yavalama görmezden gelinen uyaran›n yeni bir yerde su-nulmas› durumunda devam etmektedir. Bu, dikkatin obje temelli oldu¤una iaretetmektedir. Öte yandan daha önceden görmezden gelinen yerde yeni bir uyaran




sunuldu¤unda, bu uyaran›n ilemi de yavalamaktad›r. Bu da dikkatin yer temelliolarak yap›ld›¤›n› göstermektedir.

Bölünmü DikkatBölünmü dikkat çal›malar› ayn› anda iki görevin nas›l yap›ld›¤›n› inceler. Bazen yiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki görev e zamanl› kolayl›kla yap›l-maktad›r. Ancak bazen iki görevi e zamanl› olarak yerine getirmek görevlerdenbirinin performans›n› etkilemektedir. Örne¤in araç kullan›rken telefonla konu-mak araç sürme performans›n› olumsuz yönde etkilemektedir. Görevlerin benzer-li¤i, zorlu¤u (daha çok bilisel kaynak gerektiren) çift görev performans›n› olum-suz yönde etkilemektedir. Fakat çift görev performans›nda pratik ve tekrarlar so-nucunda iyilemeler olabilmektedir.

Genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklar›n k›s›tl› oldu¤unu ve bundan dolay›e zamanl› görevlerde ilem kapasitesinin payla›lmas› düüncesine dayanmakta-

d›r. Zor ya da yeni görevler birçok zihinsel kayna¤›n kullan›lmas›n› gerektirdi¤in-den ezamanl› olarak baka bir görevin yerine getirilmesini güçletirmektedir. Öte yandan özel kaynak modeli çoklu ve çeitli kaynaklar› veya zihinsel ilemlerin var-l›¤›n› ileri sürmektedir. Bu sebeple, dikkat görevler aras›nda bölünebilir. Özel kay-naklar gerektiren görevler biraz örtüürse dikkatin görevler aras›nda da¤›lmas› ola-nakl›d›r. Ancak benzer kaynaklar›n kullan›m›n› gerektiren görevlerin birletirilme-si güçtür.

Çal›ma belle¤i modelleri geçici depolama ve bilgi ilem gerektiren görevlerinnas›l birletirildi¤ini aç›klamay› amaçlamaktad›r. Baz› modeller özel depo kaynak-lar› ve genel dikkat ile yürütücü kaynaklar›n birleiminden bahsederken di¤erleridepolama ve bilgi ileme için genel bir kaynak havuzunu önermektedir.

Çift görev performans› yak›ndan incelendi¤inde bir uyarana tepki verildiktensonra di¤er uyarana tepki verilme öncesinde bir gecikme gözlenmektedir. Bu ge-cikmeye fizyolojik doygunluk ad› verilir ve bu bir uyarana kar› tepki verme süre-sinde bir s›n›r oldu¤unu göstermektedir. Bu durum dikkatin birbiriyle yar›an ikigörev aras›nda bölünmedi¤ini fakat daha ziyade h›zl› bir ekilde iki görev aras›n-da gidip geldi¤ine iaret etmektedir. Bu ilem zaman payla›m› olarak adland›r›l›r.

BELLEK Bellek geçmi ile ilgili bilgilerin hat›rda tutulmas› becerisidir. Psikologlara görebellek bilginin kodlanmas›, depolanmas› ve hat›rlanmas› süreçlerini kapsar. Bu sü-reçleri bilgisayar› örnek vererek anlatmak gerekirse kodlama klavye ile donan›m

depolama ile ve bilgisayar belle¤inden gidip bilgiyi alarak ekrana yans›tan yaz›l›mda hat›rlama ile ifade edilebilir. Bu süreçler belle¤in anla›lmas›nda bir zemin olu-turmakla birlikte bellek sistemini anlayabilmek için kodlanan ve depolanan bilgi-nin ne oldu¤unu be bu bilginin nas›l hat›rland›¤›n› incelemek gerekmektedir.

Belle¤in Yap›s›Bellekte üçlü sistem yakla›m Atkinson ve Shiffrin (1968) taraf›ndan önerilmitir.Bu yakla›m duyusal, k›sa süreli ve uzun süreli bellek aamas›n› içerdi¤inden üçaamal› bellek modeli olarak da adland›r›lmaktad›r (ekil 4.10). Bu modele görebilgi ilk önce bireyin ilgili duyu sistemi taraf›ndan yakalanarak duyusal belle¤ekaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlan›r ve çok k›sa süre (~1 sani-

ye) tutulur. Bir sonraki aamaya geçemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmeklebirlikte buradaki temsil birebir karbon kopya türü bir temsildir. Daha sonra bilgi




duyusal bellekten k›sa süreli belle¤e (KSB) aktar›l›r ve yakla›k olarak 15-25 saniye süresince burada depolan›r. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktad›r.K›sa süreli belle¤in kapasitesi s›n›rl› olmakla beraber bu bellekte bilgi miktar› 7±2

madde veya bellek kümesi ile belirlenmektedir. K›sa süreli bellekte bir birim de-polanan uyaranlar›n anlamsal gruplanmas›na bellek kümesi denilmektedir. Bellekkümesi harfler ya da say›lardan oluabilir. Bellek kümesi kelimeler veya baka an-laml› sembollerden oluan daha fazla kategoriler halinde de olabilir.

Bilisel psikologlar k›sa süreli belle¤i s›n›rl› kapasitesi olan, geçici olarak bilgiyi ileme sokan ve depolayan bellek olarak görmektedir. Bu hâliyle k›sa süreli bel-le¤e çal›ma belle¤i ad› verilmektedir. Çal›ma belle¤i merkezi bir yönetici ile gör-sel mekansal kopyalama, epizodik tampon ve fonolojik döngü olarak adland›r›lanüç bileenden olumaktad›r. Bilginin geçici olarak depolanmas› ya fonolojik dön-gü ya da görsel mekansal bellekte gerçekleir. Bunlar de¤iik modalitelerde depo-lama yapan tampon bölgeleridir. Bu bölgelerden merkezi de çal›ma belle¤ini

uzun süreli belle¤e ba¤lar. Çal›ma belle¤inin savunulmas›n›n bir nedeni insanla-r›n iki eyi ayn› anda yapabiliyor olmas›d›r. Bu nedenle çal›ma belle¤i çift görevperformans›n› ölçebilmektedir. Çal›ma belle¤inin bir baka özelli¤i de bilginin ezamanl› olarak saklanmas› ve ilenmesidir.

Bilginin k›sa süreli bellekten uzun süreli belle¤e aktar›lmas› büyük ölçüde tek-rara ba¤l›d›r. Tekrar bilginin k›sa süreli bellekte tutulmas› ve de uzun süreli belle-¤e gönderilmesini sa¤lamaktad›r. Son olarak bilgi kal›c› olarak uzun süreli belle¤egönderilir. K›sa süreli bellekten uzun süreli belle¤e bilginin ne kadar›n›n aktar›laca-¤› ne tür ve ne kadar tekrar mekanizmalar› ile belirlenir. K›sa süreli bellekte devam-l› tekrar ile bilgi tutulurken uzun süreli bellekte özümseme, anlamland›rma veya ay-r›nt›land›rma ile bilgi kodlanmaktad›r. Bundan dolay› da bilgi uzun süreli bellekte

kal›c›d›r. Ayr›ca uzun süreli belle¤in kapasitesi s›n›rs›zd›r. Y›llar boyu yap›lan ara-t›rmalar uzun süreli belle¤in farkl› bellek modüllerinden olutu¤unu göstermekte-dir. Bu modüllerin her biri beyindeki ayr› bellek sistemlerini bar›nd›rmaktad›r.

Uzun süreli bellek içindeki majör ayr›m bildirimsel ve ilemsel bellek ayr›m›d›r.Olgulara dayanan bilgilerin oluturdu¤u uzun süreli bellek modülü bildirimsel bel-lektir. Burada yüzler, tarihler ve olgulara ait bilgiler depolanmaktad›r. Örne¤in“gözlük iki cam ve metal ya da kemik çerçeveden oluur” bilgisi bildirimsel belle-¤e örnektir. Buna kar›n ilemsel bellek becerilerin ve al›kanl›klar›n belle¤idir.Örne¤in bir müzik aleti çalmak, futbol oynamak ve araba kullanmak gibi eylemle-re ait bilgiler ilemsel belle¤i oluturmaktad›r. Bildirimsel bellek daha çok “NE” so-

rusuna yan›t verirken ilemsel bellek ise “NASIL” sorusunu yan›tlamaktad›r.


Üçlü bellek sistemi duyusal,k›sa süreli ve uzun sürelibellek olmak üzere üç belleksistemini içermektedir.

Bilgi DuygusalBellek STM LTM

Unutma(1 saniye)

Unutma(15-25 saniye)

Tekrar zümleyerek Tekrar

eki l 4.10

Üç aamal› bellek modeli.



Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr› modül ile s›n›flan-d›r›lmaktad›r. Anlamsal bellek evren ile ilgili genel bilgileri ve olgular› içeren bel-lektir. Buna ilave olarak tümdengelim ve tümevar›m gibi mant›k kurallar› ile ilgili

bilgilerde bu modül alt›nda depolanmaktad›r. Anlamsal bellek vas›tas›yla evimizinadresini ya da Sinop ilinin ülkemizin kuzeyindeki en üç noktas›nda oldu¤unu bi-liriz. Anlamsal bellek bir aç›dan bir bilgi ansiklopedisi gibidir. Öte yandan epizo-dik bellek ise belli bir zaman, yer ve ba¤lamda oluan olaylarla ilgili bellektir. Onsekiz ya›n› kutlad›¤›n›z do¤um gününde erkek ya da k›z arkada›n›zdan ald›¤›n›zhediyeyi ya da bisiklet kullanmay› ö¤rendi¤inizi hat›rlaman›z epizodik bellek ile il-gilidir.

Bazen kiilerin bilinçli olmad›klar› durumdaki an›lar› hat›rlad›klar› gözlenmek-tedir. Örne¤in anestezi alt›ndaki baz› bireyler sonras›nda ameliyat s›ras›nda yaa-nanlar›n bir k›sm›n› hat›rlam›lard›r. Bu durum iki tür belle¤in oldu¤u iaret etmek-tedir. Bunlar aç›k ve örtük belleklerdir. Aç›k bellek bilinçli ve istemli olarak bilgi-

nin toplanarak bellek sistemine gönderilmesidir. Daha önce ö¤renilmi bir bilgininhat›rlanmas› o bilginin aç›k ve istemli bir ekilde bellekten geri getirtilmesini içer-mektedir. Öte yandan, örtük bellek bilinç d›› olan bellektir. Belirli bir kelimeninne anlama geldi¤i, nas›l yemek yendi¤i, nas›l araba kullan›ld›¤› gibi. Örtük bellek-te olan, örtük belle¤e girmi bir uyaran›n bizim bir sonraki davran››m›z› fark›ndaolmad›¤›m›z bir ekilde etkilemesidir. Bu durum sanki hat›rlamak de¤il, haz›r hâlegetirmek gibidir. Yani, kiiyi belli bir ekilde davranmaya haz›r hâle getirmek. Buolguya haz›r olma (priming) denir.

Hat›rlama ve UnutmaBir sözcük, bir isim veya bir an›y› hat›rlamaya çal›t›¤›n›z› düünün. Bazen hat›rla-

mak istedi¤inizi bildi¤inizi bilirsiniz ama onu o anda hat›rlayamazs›n›z. Bu olguyadilimin ucunda olgusu ad› verilmektedir. Bu durum bilginin uzun süreli bellektenne kadar zor oldu¤unu göstermektedir. Do¤ald›r ki kocaman bir bilgi da¤arc›¤›içinden bir bilgiyi belle¤inizden geri getirmek her zaman mümkün de¤ildir. Pekiama nas›l hat›rlar›z? Hat›rlamay› ipuçlar› ile yapar›z ve bu ipuçlar›na geri getiriciipuçlar› denilmektedir. Geri getirici ipucu uzun süreli bellekten bir bilginin hat›r-lanmas›na yard›mc› olan ve hat›rlamay› kolaylat›ran bir uyarand›r. Bu ipuçlar› ob-jenin tan›nmas›ndan daha çok bellekten geri getirilmesinde önemlidir. Geri getir-me belirli bir bilginin hat›rlanmas›d›r. Tan›ma ise sunulan bir uyaran ile ilgili ola-rak dahi önceden deneyimin olup olmad›¤›d›r.

Hat›rlanan bilginin ne kadar iyi hat›rlan›p hat›rlanmad›¤› o bilginin en ba›nda

nas›l alg›land›¤›, ilendi¤i ve anlamland›r›ld›¤› ile ilgilidir. Bilgi ilem düzeyi zihin-sel olarak bilginin nas›l analiz edildi¤ine vurgu yapar. Bilginin kodland›¤›ndaki bil-gi ilem miktar› o bilginin sonradan ne kadar hat›rlanaca¤› ile do¤rudan ilikilidir.Bu yakla›ma göre bilginin kodlanmas› s›ras›nda derinlemesine anlamsal analizi obilginin hat›rlanmas›nda çok kritik bir rol oynamaktad›r. Yak›ndan ve detayl›cadikkat edilmeyen uyaranlar için çok az zihinsel ilemler yap›lmaktad›r. Bundandolay› yeni ö¤renilen materyaller k›sa zamanda unutulmaktad›r. Öte yandan bili-sel kaynaklar›n çok fazlaca kullan›ld›¤› durumlarda, uyaranlara daha çok dikkatedilmekte ve bu da bu uyaranlar›n daha fazla ileme al›nmas›na neden olur. De-rinlemesine ve anlamsal olarak analiz edilen bilgi uzun süreli bellekte derin sevi-

yelere yerleir ve unutulmas› güçleir.

Hat›rlama sürecine bak›ld›¤›nda, bellekten geri getirilen an›lar›n veya olaylar›nilk andaki gibi olmad›¤› görülür. Bellek geçmii temsil etmekte ancak bu temsiller-




de eksiklikler bulunmaktad›r. Hatta bazen ilk bataki olayda olmayan eklemelerde yap›l›r. Bu hâliyle bellek geçmii yeniden yap›land›rma ilemidir. Bir baka de-

yile, bellek bizim onu nas›l anlamland›rd›¤›m›zdan etkilenmektedir. Ayn› veya

benzer türden bilgilerin uzun süreli bellekte oluturdu¤u küme ya da bilgi örüntü-sü anlam›na gelen bilisel emalar belle¤e yeni girmi olan bilginin yorumlanma-s›nda, kodlanmas›nda, depolanmas›nda ve hat›rlanmas›nda önemli rol oynar. Ör-ne¤in, beklentilerimiz ya da de¤erlerimiz belle¤imize yeni gelen bilginin anlamlan-d›r›lmas›nda rol oynar.

Geçmiimiz ile ilgili yaad›¤›m›z an›lar›n de¤erlendirmesini ve kar›lat›rmas›n› yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaant›m›zla ilgi epi-zod durumlar› içeren belle¤imizdir. Bundan dolay› kiisel epizodik bellek olarakda ifade edilebilir.

Her gün rutin bir ekilde isim, yer ve bilgileri unuturuz. Bunun sonucunda dae¤er bir görev yap›yorsak baar›s›z oluruz. Bu ekliyle unutma zararl›d›r. Ancak

bazen hat›rlamak istemedi¤imiz olaylar›n unutulmas› unutman›n yararl› taraf›d›r.Bir di¤er yandan bak›ld›¤›nda, günlük yaamda maruz kald›¤›m›z milyonlarca an-lams›z ve belki de kullan›lmayacak bilginin depolanmamas› unutma ile önlenmek-tedir. Bu da bilisel ekonomi sa¤lamaktad›r.

Unutma ile ilgili ilk çal›ma Alman psikolog Hermann Ebbinghouse taraf›ndan yap›lm›t›r. Kendisinin denek oldu¤u bu çal›mada ikisi sessiz üç heceli olan an-lams›z kelimelerden (GOH, ZAB gibi) oluan bir listeyi ezberlemitir. Listenin ö¤-renilmesinden sonra geçen zaman içinde ne kadar›n›n hat›rland›¤› ölçülmütür.Ebbinghouse unutman›n sistematik olarak meydana geldi¤ini göstermitir. Örne-¤in, en çok unutma ö¤renilen materyalden 9 saat sonra gerçeklemitir. Bundansonra unutmadaki ivme yavalar zaman geçtikçe unutmadaki h›z azal›r. Ebbing-

house’un bu çal›mas› unutma çal›malar›na temel olmu klasik bir arat›rmad›r.Neden unuturuz? Belki ilk bata uyarana dikkat edilmemitir. Bir baka deyi-le, kodlama hatas› vard›r. Çok aç›kt›r ki e¤er bilgi uzun süreli bellekte kodlanma-m› ise bu bilginin hat›rlanmas› olanakl› de¤ildir. Ancak bazen uzun süreli bellek-te olan bilgiler unutulmaktad›r.

Silinme kuram› (decay theory) belle¤in sabit bir oranda zaman içinde zay›fla-mas›n› aç›klamaktad›r. Bir baka deyile, kullan›lmayan bellek unutulmaktad›r. Bukuramda, yeni bir bilgi ö¤renildi¤inde beyindeki fiziksel de¤iikliklere kar›l›k ge-len bellek izlerinin zaman içinde zay›flamas›d›r. Bunun sonucunda da bu bellek iz-lerinin temsil etmi oldu¤u bellek zaman içinde unutulmaktad›r. Bu kuram› des-tekleyen veriler olmakla birlikte bilginin ne kadar önce ö¤renildi¤i ile o bilginin ne

derece hat›rland›¤› aras›nda bir iliki yoktur. Bundan dolay› bozucu etki yoluylaunutma kuram› önerilmitir. Bozucu etki yoluyla unutma kuram› bir belle¤in birbaka belle¤in hat›rlanmas›n› engellemesidir. E¤er yeni oluturulan bellek dahaönceden depolanan belle¤in hat›rlanmas›na bozucu etki yap›yorsa buna geriyedönük bozma ya da geriye yönelik unutma denilmektedir. Yeni ö¤rendi¤iniz ban-ka ifrenizin daha önce oluturdu¤unuz bir baka ifrenin hat›rlanmas›n› güçletir-mesi geriye yönelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) örnektir. Bunun tam tersi demümkündür. Yani önceden ö¤renilen bir bilginin sonradan ö¤renilen bilginin ha-t›rlanmas›na engel olmas› ileriye yönelik bozucu etki ya da unutma olarak adlan-d›r›l›r.

Hat›ralar›m›z nerede oluturulup depolanmaktad›r?


SIRA S‹ZDE 4



Z‹H‹NSEL TEMS‹L‹nsan biliinin temelinde d› dünyadan gelen uyaranlar›n temsil etti¤i bilginin zih-nimizde temsil edilmesi yatmaktad›r. Sözün k›sas› yeni kazan›lan bilginin beyinde

depolanm› olan bilgilerle nas›l ilikiye girdi¤i ve nas›l sembolize edildi¤idir. Bireyin yoklu¤unda sembol veya iaretler ile o eyin sunulmas›na temsil denilmek-tedir. D› temsiler fiziki temsiller olarak da ifade edilen resim, foto¤raf, yaz›lar, sa-at, harita ve bunlar gibi eylerdir. Bu temsillerin baz›lar› temsil ettikleri obje veyaolaylara baz› aç›lardan fiziksel olarak benzerler. Örne¤in, bir kasaban›n resminebak›ld›¤›nda cadde ve binalar›n yap›sal özellikleri ile mekânsal düzen resimde ko-runmaktad›r. Bir baka deyile kasaban›n gerçekteki unsurlar› ile bu unsurlar›nresmedildi¤i resimdeki unsurlar aras›nda benzerlik bulunmaktad›r. Bu tür temsille-re benzeen (analog) temsiller denilmektedir. Bunun d››ndaki özellikle dilsel tem-siller veya dil ile yap›lan temsil ya da tasvirler herhangi bir obje ya da görüye hiç-bir aç›dan benzemezler. Daha do¤rusu, bu tür temsiller farkl› göstergelerle obje ve

obje içindeki ilikileri temsiline hizmet ederler. Bundan dolay› harfler ve kelimelertemsil ettikleri obje ya da olgu ile fiziksel ilikisi olmayan rastgele seçilmi sembol-lerdir. Bu tür rastgele seçilmi sembollerin oluturdu¤u temsillere de semboliktemsiller ad› verilmektedir. Bu tür temsillerde taklit ya da kopyalamak yoktur sa-dece sembolize etmek vard›r. Di¤er bir aç›dan ise bu temsiller soyut temsillerdir.

Zihinsel temsiller, d› temsiller gibi benzer amaçlara hizmet ederler. Bunlar ey-lerin bulunmad›¤› durumlarda manipüle, inceleme ve tan›mlama yolu sa¤lamakta-d›rlar. Zihinsel temsiller alg›sal süreçler vas›tas›yla oluturulur ve bilisel süreçleraras›nda de¤i tokua tabi tutulurlar. Zihinsel temsilleri bir anlamda düünceninparas› olarak da düünebilirsiniz. Zihinsel temsiller üzerinde çal›an bilisel psiko-loglar aras›nda zihinsel temsillerle ilgili çok say›da ve detayl› tart›malar bulunmak-

tad›r. Bu tart›malar›n oda¤› zihinsel temsillerin imgenin düünülmesi gibi benze-en ya da dil gibi aç›klamalar› ve tan›mlamalar› içeren önermeler (propositional)eklinde olup olmad›¤› konusudur. Ba¤lant›c›l›k ve nöral a¤ bak› aç›lar›n›n bili-sel psikoloji içinde yer almas› ile üçüncü tür temsil önerilmektedir. Buna göre bel-li bir yerde s›n›rlanm› semboller yerine a¤ içinde aktivasyon örüntüsüne göre ya-

y›lm› zihinsel temsillerden söz edilmektedir.Zihinsel temsil alt›nda zihinsel imgeler önemli bir yer tutmaktad›r. Son çeyrek

yüzy›l içinde klinik psikolojiden bilisel psikolojiye uzanan bir yelpazede zihinselimge kavram› arat›rmac›lar›n dikkatini çekmektedir. Çünkü insan beyninin % 70kapasitesi görsel uyaranlarla ilgili ilemlere ayr›lm›t›r. Zihinsel imgeler obje ya daolaylar›n beyindeki temsilleridir. Asl›nda her duyusal modalite ona kar›l›k gelenzihinsel imgelerini üretmektedir (Kosslyn, 2005).

Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileme, izleme ve kontrol ama-c› alt›nda kullan›lmakta di¤er yandan profesyonel i alanlar›nda performans geli-tirme kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Örne¤in Roger Federer ve Rafael Nadalgibi üst düzey tenisçiler turnuvalarda oynayacaklar› maçlar› zihinlerinde canland›-rarak önceden yaarlar. Bu durum onlar› performanslar›na olumlu yönde katk›

yapmaktad›r. Bu durum di¤er birçok sporcu veya profesyonel çal›anlar için de ge-çerlidir.

Bir görüntünün veya bir çevrenin tan›mlanmas› istenildi¤inde öncelikli olarakobjelerin isimleri üzerinden kategoriler belirlenir. Bu kategorilerin kullan›lmas›kavramlar›n ilemini yans›tmaktad›r.Kavram , ortak özellikleri paylaan insan, olay

veya objelerin s›n›fland›r›lmas›d›r. Kavramlar daha karma›k olan olgular› basitle-




tirmede yard›mc› olmaktad›r. Bu vesile ile de onlar›n kullan›mlar›n› kolaylat›r›r. Yine, kavramlar ac›l›¤› ile yeni kar›la›lan bir obje eski deneyimlere göre s›n›fla-n›r. Günün sonunda kavramlar bir düünce ünitesi olarak davran›lar› etkilemek-

tedir. Etraf›m›zdaki birçok obje belirsizlikler ta›makta ve bu yüzden tan›mlanma-lar› zorlamaktad›r. Örne¤in, fincan gibi bir kavram ele al›nd›¤›nda “fincan›” kesinözellikleriyle tan›mlamak güçtür çünkü çok farkl› fincan ekilleri bulundu¤undantam anlam›yla do¤rudan k›yaslama yap›lamaz. Bu durumda prototip bir kategori-nin üyelerinin özetlenmesi için farkl› bir yol sunar. En basitinden prototip bir ka-tegori için geçerli olan en muhtemel özelliklerin ne oldu¤unu aç›kça belirtmekte-dir. E¤er bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori üyeleri tipik birkategori üyesi olarak görülürken prototipten farkl› kategori üyeleri atipik olarakgörülmektedir. Örne¤in, ku prototipi uçma, yuva, a¤aç, küçük gibi özellikler iletan›mlan›rsa serçe bu prototipe tam olarak uydu¤undan bu kategori için tipiktir,ancak devekuu kategori için verilen özelliklere uymad›¤›ndan atipiktir.

DÜÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZMEBilginin zihinsel temsilleri üzerinde yap›lan manipülasyonlar psikologlar taraf›n-dan düünce olarak tan›mlanmaktad›r. Temsillerin de¤iik biçimlerde olabilece¤i-ni bir önceki bölümde gördünüz. Tekrar edersek temsiller kelime, imge, ses veyadi¤er duyu sistemlerin verileri biçiminde olabilmektedir. Düünme bilginin belirlibir biçimdeki temsilinin farkl› ya da yeni bir biçime dönütürme ilemidir. Bu dö-nüümler vas›tasala ak›l yürütme, problem çözme ve karar verme ilemleri gerçek-letirilir ve sonuç olarak da bir hedefe ula›l›r.

Puslu bir bahar günü evden d›ar›ya ç›kmak istedi¤inizde yan›n›za ya¤murlukalmak ya da caddeden emsiye sat›n almak üzerine karar verirsiniz. Bu karar asl›n-

da gelecekle ilgili olup karma›k bir dizi süreç içermektedir. Verece¤iniz karar za-rar ve yarar alternatifleri kapsam›nda yap›lmaktad›r. Bütün gün ya¤murlu¤unuzu yan›n›zda ta›man›z veya para harcayarak alaca¤›n›z emsiye zarar taraf›n› içerir-ken ya¤mur ya¤d›¤›nda ›slanmaman›z yarar olacakt›r.

Normatif model kiisel yarar›n maksimize edilmesini öngörmektedir. Eldeki ve-riler çerçevesinde en uygun ve rasyonel karar verilmektedir. Bu yakla›m ak›lc›davranmay› ve bütün uygun kan›tlar› ve verileri do¤ru bir ekilde hesaba almay›

varsayar. Ancak insanlar bu ekilde davranmazlar. Bazen olas›l›k üzerinden karar verip davran›lar›m›z› sergileriz. Fakat olaylarla ilgili olarak olas›l›k hesab›n› do¤ru yapabilmemiz için olay›n s›kl›¤› ile ilgili olarak do¤ru bir belle¤e ihtiyac›m›z var-d›r. Genellikle seyrek ve bilindik olaylar›n s›kl›¤› hakk›nda oldu¤undan daha faz-

la de¤erlendirme yapar›z.Kâr zarar ve olas›l›k hesab›ndan ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme du-

rumunda k›sa yollara bavururuz. Bunlara bilisel k›sa yollar ad› verilmektedir. Bi-lisel k›sa yollar höristik ve algoritmad›r. Algoritma kurallar içerir ve bu kurallaruygun bir ekilde kullan›l›rsa problemin çözümü garantidir. Fakat unutulmamal›-d›r ki algoritmalar her zaman bulunabilir veya mevcut olmayabilir. Bu durumlar-da höristik kullan›l›r. Höristik kelimesinin kökü Yunanca’da “buldum” anlam›nagelen “heurisko” dan gelmektedir. Karar verme ya da sorunlarla baa ç›kma sü-reçlerinde kullan›lan zihinsel k›sa yollardan biridir. Karma›k bir problemle kar›-la›ld›¤›nda ya da yeterli bir veri olmad›¤›nda evrimsel ileyilerle ekillenegelmi

ya da deneyimlerle edinilmi bu zihinsel k›sa yollar›n kullan›lmas›yla bir çözüm

yolu bulunur. Örne¤in, daha önceden ad› duyulmayan bir ürün e¤er ki fiyat ola-rak di¤erlerinden daha yüksekse, elde o ürüne dair baka herhangi bir veri yok-




sa onun kaliteli oldu¤u yarg›s›na var›l›r. Kalitesine yönelik yap›lan bu ç›kar›mdandolay› tüketici olarak ad› hiç duyulmam› olmas›na ra¤men o ürünü sat›n almadavran›› gösterilmektedir.

Yukar›da yap›lan ilemler günlük yaamda kar›lat›¤›m›z olaylarla ilgili olaraksergiledi¤imiz davran›lar›m›z›n arka plan›nda meydana gelen bilisel faaliyetler-dir. Yine günlük yaamda yayg›n, tan›d›k ve hatta gerekli olan problem çözme i-lemde bilisel bir faaliyettir. Problem nedir? En k›sa hâli ile problem, içinde bulu-nulan durum ile ula›lmas› gereken hedef aras›nda bir engelin olmas› ve bu enge-lin üstesinden gelmenin o an için aç›k ve seçik olmad›¤› kouldur.

Problem çözme eldeki durumun arzu edilen duruma veya hedefe dönütürül-mesidir. Problem çözme zihnimizde (cümle kurmak) veya çevre ile etkileim so-nucu (arabayla havaalan›na gitmek) meydana gelir. E¤er hedefe ulamak için stra-teji belirlenmise problem çözme gerekmez. Strateji önceden veya hedefe ula›l›r-ken belirlenebilir. ‹nsanlar›n problemleri nas›l çözdü¤ü bilisel psikolojinin konu-

su olurken bilgisayarlar›n problemleri nas›l çözdü¤ü yapay zekâ çal›malar› içinegirmektedir. Robotbilim çevreleri ile olan etkileimlerinde bilgisayarlar›n problem-leri nas›l çözdü¤ü konular›n› incelemektedir.

Balang›çta davran›ç›lar problemin deneme ve yan›lma yöntemi ile çözüldü-¤ünü düünmülerdir. Getalt ve bilgi ilem yakla›mlar› sonradan ortaya ç›km›t›r.Getal yakla›m›nda problem çözme prodüktif (yap›land›rma ve üretme) ve repro-düktif (yeniden yap›land›rma) süreçleri içerir. Reprodüktif süreçler önceki dene-

yimleri kullan›rken prodüktif süreçler problem çözmede problemin yap›s› ile ilgiani bir kavrama gelitirmeyi ve prodüktif yeniden yap›land›rmay› içermektedir.

Köhler kavraman›n empanzeler taraf›ndan da yap›ld›¤›n› bir deneyinde göster-mitir. empanzeler yaad›klar› kafesin d››nda bulunan iki ayr› sopay› alarak bir-

birine ba¤lam›lar ve daha önce uzanarak alamad›klar› muzlar› bu yeni sopa ilealabilmilerdir. Deneme yan›lma yakla›m›n› sorgulayan bu durum empanzelerinhedefe (muz) ulamak için içinde bulunduklar› durumu bütünü ile kavray›p bir iç-görü gelitirdiklerine iaret etmektedir. ‹leve tak›lma ve zihinsel set problemin çö-zümünde sorunlar oldu¤una iaret eder. ‹leve tak›lma bir objenin hep kullan›ld›-¤› gibi kullan›laca¤›n› düünmektir. Bu durum olas› ve alternatif kullan›mlar içindüünmeyi engellemektedir. Zihinsel set eski problem çözme örüntülerinin devametme e¤ilimidir. Zihinsel set hem alg›lar› hem de problem çözme örüntülerini etki-ler. ‹ dünyas›nda s›kl›kla dile getirilen “kutunun d››ndakileri düün” bu kavram-larla yak›ndan ilgilidir. Bu ifadeden de anla›laca¤› üzere problem çözmede enönemli nokta yeniden düzenleme ve yeni alg›sal perspektifler gelitirmektir. Bu da

yarat›c›l›¤› ça¤r›t›rmaktad›r. ‹leve tak›lma ve zihinsel set problem çözme esnas›n-da bireyi yarat›c›l›ktan al›koymamaktad›r.

Problem çözmede bilgi ilem yakla›m›, problem çözme s›ras›nda uzun sürelibelle¤in etkili hale getirilerek çözümle ilgili bilgilerin eriilebilir olmas›na iareteder. Eriilen bilgiler problemin mevcut yap›land›r›lmas›na göre anlamland›r›l›r.Problem bellekten eriilebilen bilgilerin yeni bir çözümün alg›lanmas›na izin vere-meyece¤i ekilde temsil edilirse o zaman problemin çözümünde engel oluur vebunun üstesinden ancak temsil de¤iirse gelinebilir. Kavrama, problemi çözmekiçin yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin üstesinden gelme sonucudur.




D‹LDüüncenin, ak›l yürütmenin ve problem çözmenin birço¤u dil kullan›m›n› gerek-tirir. Bundan dolay›, ileri düzey bilisel süreç olarakta tan›mlanan dil vas›tas›yla

bellekte bilgiler depolanmakta ve bu bilgiler davran› için temel oluturmaktad›r.Dil sembolleri ve bu sembollerin nas›l bir araya gelece¤ini kurallar› içermektedir.Sembollerin birletirilmesiyle sonsuz say›da mesaj ve anlamlar üretilmektedir.

Dil bilimi dil ve dil kullan›m›n›n biçimsel yap›s›na odaklan›rken bilisel psiko-loji dil kazan›m› (veya ö¤renilmesi), dili anlama, dil üretimi ve okuman›n psikolo-jisi ile ilgilenir. Asl›na bak›l›rsa konuma, dinleme, yazma ve okuma gibi becerilerbilisel faaliyetler sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Bu becerilerin tümü dil süreçlerinioluturur. Dil süreçleri, dil birimlerinin alg›lanmas› ile balar. Alg›lanan bu birimle-rin tek balar›na ve/veya grup halinde olduklar›nda ne anlama geldiklerinin belir-lenmesi sürecin bir parças›d›r. Anlama dönütürülen bu birim ve ünitelerin öncedüüncelere dönütürülmesi ve daha sonra bu düüncelerin yine dil birimlerine

dönütürülmesi gerekmektedir. Sonuçta, dil (konuma) üretilerek düüncelerin ak-tar›lmas› sa¤lan›r.

Dilin yüzeysel yap›s› sembolleri içerirken derin yap›s› ise anlam ile ilikilidir. Yüzeysel yap›lar farkl› olsada bazen derin yap› ayn› kalmaktad›r. Örne¤in, “Ahmetcam› k›rd›” ve “Cam Ahmet taraf›ndan k›r›lm›t›r” cümleleri yüzeysel olarak farkl›-d›rlar ancak bu cümlelerin ta›d›¤› anlam ayn›d›r. ‹nsan›n kulland›¤› dil hiyerarikbir yap›ya sahiptir. En temel yap› fonem ad› verilen ses birimlerinden oluur. Tekbalar›na anlams›z olan fonemler dilden dile say›sal olarak farkl›l›klar göstermek-tedir. Fonemler bir araya gelerek insan biliinde önemli rol oynayan ve bir üst ya-p› olan morfemleri (örn. tat, ok, yap, git ve bunlar gibi) meydana getiririler. Mor-femler ayn› zamanda dil içinde anlam oluturan en küçük birimdir. Morfemler bir-

leerek bir sonraki yap› olan kelimeleri ve kelimeler de bir araya gelerek bir son-raki yap› olan söz gruplar›n› ve cümleleri meydana getirmektedirler. Cümlelerindaha yüksek seviyede birleimleri sonucunda da söylemler ortaya ç›kar. Söylemlerparagraftan bir kitaba kadar uzanan bir yelpazeyi kapsamaktad›r. Bu hiyerarik ya-p› özellikle de fonemler ve morfemler aras›ndaki yap›sal iliki ve kurallar konu-ma ve yazma dilinde önemli rol oynamaktad›rlar. Bu kurallar bütününe dilbilgisiad› verilmektedir. Özellikle dilbilgisi kurallar› semantik (anlam) ve sentaks (söz di-zimi) bileenlerini kullanarak bir dönüüm yapmaktad›r.

Sözdizimi ise dilbilgisi kurallar›na sözcükler aras›ndaki ilikileri düzenleyerek do¤-ru cümle kurulmas›n› sa¤lamaktad›r. Dil üzerine gelitirilen davran›ç› yakla›mlar›reddeden Chomsky dilin do¤utan gelen kazan›m arac›na sahip oldu¤unu ve bunun

vas›tas›yla kelimelerin kazan›ld›¤›n› ve dilbilgisi kurallar›n›n ö¤renildi¤ini öne sürer.Dil sadece insanda geliti¤i için genetik taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak ay-

n› zamanda çevre dilin gelimesinde önemli bir faktördür çünkü dil di¤er bireyler-le etkileim halinde gelimektedir. Chomsky dil mekanizmalar›n›n do¤utan var ol-du¤unu ve bu nedenle dil becerilerinin modüler yap›da oldu¤unu öne sürer. Be-

yinde lokalize olan bu yap› bir dizi bilisel mekanizma ve süreçlere olup anlam› ç›-karmak için dilsel bir girdi üzerine çal››r. Buna ilave olarak dilin bellek ve sonuçç›karma gibi di¤er bilisel becerilere ba¤l› oldu¤unu savunan görüler de vard›r.Tart›malar dil geliiminin devaml› olup olmad›¤›, farkl› aamalardan geçip geçme-di¤i, nöral geliim için dile maruz kalmay› gerektiren kritik ve optimum dönemle-rin olup olmad›¤› konular›nda tart›malar devam etmektedir.




Dil ve düünce ile ilgili olarak bilgilerinizi de¤erlendirmek isterseniz TÜB‹TAK taraf›ndanhaz›rlanm› bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikolo-

ji/dusunce.htmBilisel psikoloji ile ayr›nt› bilgi almak isteyenler M. Kimberly Maclin, Otto H. Maclin, Ro-bert L. Solso taraf›ndan yaz›lan ve Çevirisi Prof.Dr. Aye Ayçiçe¤i taraf›ndan yap›lm› olan“Bilisel Psikoloji” (‹stanbul: Kitabevi Yay., 2007) adl› ders kitab›na bavurabilirler.


‹ N T E R N E T

K ‹ T A P




Bilisel psikolojinin ne oldu¤u ve do¤as›n› ifade

etmek.Bilisel psikoloji bili kavram›n›n bilimsel olarakincelendi¤i psikolojinin bir alt dal›d›r. 1950’li y›l-larda bilgi ilem, bellek, dil, bili, problem çöz-me ve karar verme üzerine yap›lan bilimsel çal›-malar ile ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Özelliklebilgi ilem yakla›m› bilisel psikolojinin ruhunuoluturdu¤u görülmektedir. Bilgi-ilem d› dün-

yan›n temsili veya sembolik dönüümü veya ma-nipülasyonu olarak ifade edilmektedir Biliselpsikoloji ilevselcilik felsefi ak›m›ndan oldukça

etkilenmitir. Çünkü bilisel psikoloji zihinsel i-lemlerin ilevsel oldu¤unu farz etmektedir. Öte

yandan beynin çal››lmas› materyalist bak› aç›s›-n› ortaya koyar. Bu yakla›mda zihin ve beyinbenzer eylerdir. Bundan dolay› düünce ve dav-ran› beyindeki nöral faaliyetler sonucu olutu-¤undan beynin incelenmesi ayn› zamanda zih-nin incelenmesi anlam›na gelmektedir. ‹levselci

yakla›m insan davran››n› bilgi ilem ve zihinselilevler kapsam›nda aç›klarken materyalist yakla-›m zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi venörokimya kapsam›nda ele al›r.

Alg› ve alg›sal süreçleri aç›klamak.Duyum ve alg› uyaranlar›n d› dünyadan al›nma-s›, beyine ta›nmas›, beyinde ilenmesi, yorum-lanmas› ve bir karar verilmesi süreçlerini içer-mektedir. Duyum içinde bulunulan bir ortamdanuyaranlar›n içerdi¤i bilginin ilgili duyu sistemi ta-raf›ndan yakalanarak sistem içine al›nmas› ve be-

yindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi sü-reçlerini kapsamaktad›r. Alg› ise uyaranlar›n ta›-d›¤› bu bilginin analiz edilmesi, tan›nmas›, yo-rumlanmas› ve organize edilmesini kapsayan sü-reçlerdir. Bu süreçleri inceleyen alana psikofizik

ve bu ilikileri betimleyen ilikiye de psikomet-rik fonksiyon ad› verilmektedir. Çevremizdekiobjelerle ilgili olarak ne, nerede ve nas›l ile ilgiliilemler görme taraf›ndan yap›lmaktad›r. Görmerenk, derinlik, obje ve hareket alg›lar› ile ilgili i-lemler yaparken alg›sal organizasyonu gerçek-letirmektedir. Alg›sal organizasyonlar objelerinekil zemin ilikisi ve gruplama temelinde yap›l-maktad›r. Getalt psikologlar› çevremizde bulu-

nan objeleri nas›l grupland›rd›¤›m›za yönelik il-

keler önermilerdir. ‹itme ses türünden bilgilerikodlayarak sesin kayna¤› ile ilgili olarak ne venereden sorular›na yan›t vermekte ve ayr›ca içkulakta bulunan yar›m daire kanallar› vas›tas›yladenge alg›s› yerine getirilmektedir. Tat ve kokuduyular› kimyasal duyular olup yaamsal olarakçevremizdeki önemli uyaranlar hakk›nda önemlibilgi sa¤lamaktad›r.

Dikkat ve dikkat süreçlerini aç›klamak.Dikkat bilgi ilem s›ras›nda zihinsel kaynaklar›n

kullan›lmas› olarak k›saca tan›mlanabilir. Kay-naklar›n belirli bir uyarana ayr›lmas›na seçici dik-kat ve kaynaklar›n birden fazla uyarana yönlen-dirilmesine bölünmü dikkat denir. Kokteyl par-ti olgusu çal›malar›n›n sonucuna göre mesaj›nkayna¤› ve iddeti gibi uyaran›n fiziksel özellik-lerinin kullan›lmas› sayesinde istenilen ve istenil-meyen uyaranlar›n birbirlerinden ay›rt edildi¤inibulmutur. Ayr›ca bu arat›rmalarda bilgi ileme-de filtreleme mekanizmas›n›n oldu¤una dikkatçekilmi ve bu durum çift kulakl› dinleme de-neyleri ile de tespit edilmitir. Bu mekanizmala-r›n obje veya yer temelli olup olmad›¤›n› incele-

yen çal›malar her iki durumu da destekleyenbulgulara ulam›t›r. Bölünmü dikkat çal›mala-r› ayn› anda iki görevin nas›l yap›ld›¤›n› inceler.

Ancak bazen iki görevi e zamanl› olarak yerinegetirmek görevlerden birinin performans›n› etki-lemektedir. Görevlerin benzerli¤i veya zorlu¤uçift görev performans›n› olumsuz yönde etkiler-ken pratik ve tekrarlar sonucunda iyilemelergözlenmektedir. Bölünmü dikkati aç›klamaya

yönelik olan genel kaynak modeli, zihinsel kay-naklar›n k›s›tl› oldu¤unu ve bundan dolay› e za-manl› görevlerde ilem kapasitesinin payla›lma-s› düüncesine dayanmaktad›r.

Bellek ve bellek süreçlerini betimlemek.Bellek bilginin kodlanmas›, depolanmas› ve ha-t›rlanmas› süreçlerini kapsar. Bellekte üçlü sis-tem yakla›ma göre duyusal, k›sa süreli ve uzunsüreli bellek olmak üzere üç bellek bulunmakta-d›r. Duyusal bellek anl›k bellek olup çok k›sa sü-relidir ve burada bilginin fiziksel kodlamas› yap›-

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç

4A M A Ç




l›r. K›sa süreli bellek ise k›sa süreli, s›n›rl› kapa-sitesi ve daha çok tekrara dayanan bir bellektir.Bilginin kapasitesi s›n›rs›z olan uzun süreli belle-¤e aktar›m› ise o bilginin anlamsal ve derinleme-sine kodlanmas› ile sa¤lanmaktad›r. Uzun sürelibellek olgulara dayanan bildirimsel ve becerile-rin ve al›kanl›klar›n depoland›¤› ilemsel bellekolarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bildirimsel bellek an-lamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr› katego-ri içermektedir. Anlamsal bellek genel bilgileri

ve olgular› ve epizodik bellek ise belli bir za-man, yer ve ba¤lamda oluan olaylarla ilgili bel-lektir. Olaylarla ilgili olarak bilinçli ve istemli ola-rak bilginin depolanmas› aç›k bellek ve bilinç d›-

› yap›lan kodlamalar örtük belle¤i oluturmak-tad›r. Unutma ile ilgili olarak öne sürülen silinmekuram› belle¤in sabit bir oranda zaman içindezay›flamas›n› aç›klamaktad›r. Bozucu etki yoluy-la unutma kuram› ise bir belle¤in bir baka bel-le¤in hat›rlanmas›n› engellemesidir. Bu bozucuetki ileriye veya geri yönelik olarak gerçekle-mektedir.

Temsil ve zihinsel temsil kavram›n› ifade etmek.Bir eyin yoklu¤unda sembol veya iaretler ile o

eyin sunulmas›na temsildir. Fiziki temsiller oland› temsiller t›pk› resim gibi temsiller olup ben-zeen temsillerdir. Bu tür temsillerin d››ndakirastgele seçilmi sembollerin oluturdu¤u temsil-ler sembolik temsiller olup soyut temsiller olarakda ifade edilmektedirler. Zihinsel temsiller alg›-sal süreçler vas›tas›yla oluturulan imgesel veönermeler eklindeki temsillerdir ve bilisel sü-reçler aras›nda iletiimi sa¤lar. Ba¤lant›c›l›k te-melli yakla›mlarda ise a¤ içinde aktivasyon örün-tüsüne göre yay›lm› zihinsel temsiller vard›r. Zi-

hinsel temsil alt›nda obje ya da olaylar›n beyin-deki temsilleri olarak düünülen zihinsel imgelerönemli bir yer tutmaktad›r. Zihinsel imgeler bir

yandan klinik ortamlarda iyileme, izleme vekontrol amac› alt›nda kullan›lmakta di¤er yan-dan profesyonel i alanlar›nda performans geli-tirme kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Kate-goriler ortak özellikleri paylaan insan, olay ve-

ya objelerin s›n›fland›r›lmas› ilemini yans›tmak-tad›r. Prototip bir kategori için geçerli olan enmuhtemel özelliklerin ne oldu¤unu aç›kça belir-

tendir. E¤er bir kategori prototipe sahip ise pro-totipe benzer kategori üyeleri tipik bir kategori

üyesi olarak görülürken prototipten farkl› kate-gori üyeleri atipik olarak görülmektedir.

Düünme, ak›l yürütme ve problem çözme kavramlar›n› bilisel aç›dan de¤erlendirmek.Düünce zihnimizin dili olup önermesel, imgesel

ve motorsal olmak üzere üç s›n›fa ayr›lmaktad›r.Bunlar ile ak›l yürütme, problem çözme ve karar

verme ilemleri gerçekletirilir ve sonuç olarakda bir hedefe ula›l›r. Genel olarak iki ak›l yürüt-me kullan›l›r: tümevar›m ve tümdengelimdir.Tümdengelim yukar›dan aa¤›ya bilisel sürecikapsarken tümevar›m aa¤›dan yukar›ya ilemiiçermektedir. Uygun bilginin seçilememesi, uy-

gun olan tümdengelim kurallar›n›n uygulanama-mas›, kiisel inançlardan dolay› mant›ksal kural-lardan vazgeçilmesi ve duygusal tepkiler gibi fak-törler baar›s›z tümdengelimi do¤urmaktad›r.Balang›çta davran›ç›lar problemin deneme ve

yan›lma yöntemi ile çözüldü¤ünü düünmüler-dir. Getalt ve bilgi ilem yakla›mlar› sonradanortaya ç›km›t›r. Getalt yakla›m›nda problemçözme prodüktif ve reprodüktif süreçleri içerir.Reprodüktif süreçler önceki deneyimleri kulla-n›rken prodüktif süreçler problem çözmede

problemin yap›s› ile ilgi ani bir kavrama gelitir-meyi ve prodüktif yeniden yap›land›rmay› içer-mektedir. Problem çözmede bilgi ilem yakla›-m›, problem çözme s›ras›nda uzun süreli belle-¤in etkili hale getirilerek çözümle ilgili bilgilerineriilebilir olmas›na iaret eder.

Dil ve süreçlerini yorumlamak.Dil sembolleri ve bu sembollerin nas›l bir arayagelece¤i kurallar›n› içermektedir. Sembollerinbirletirilmesiyle sonsuz say›da mesaj ve anlam-

lar üretilmektedir. Konuma, dinleme, yazma veokuma gibi beceriler bilisel faaliyetler sonucuortaya ç›kmaktad›r. Bu becerilerin tümü dil sü-reçlerini oluturur. Dilin hiyerarik bir yap›s› var-d›r Bu yap› fonemi morfem, kelime, sözcük grup-lar› ve cümlelerden oluur. Söylem bu yap›n›nüstünde yer alan ileri düzeyde bir bilisel sürecekar›l›k gelmektedir. Dil üzerine gelitirilen dav-ran›ç› yakla›mlar› reddeden Chomsky dilin do-¤utan gelen kazan›m arac›na sahip oldu¤unu vebunun vas›tas›yla kelimelerin kazan›ld›¤›n› ve

dilbilgisi kurallar›n›n ö¤renildi¤ini öne sürer.

5A M A Ç

6A M A Ç

7A M A Ç




1. Aa¤›daki duyu sistemlerinden hangisinin al›c›lar›talamusu bypass edip do¤rudan beyindeki hücreler ileba¤lant›l›d›r?

a. Görmeb. Kokuc. ‹itmed. Dokunmae. Tat

2. Bulundu¤unuz bir ortamda ortamdaki kokunun id-detinin zamanla azalmas› aa¤›dakilerden hangisi ileaç›klanmaktad›r?

a. Koku körlü¤üb. Koku de¤iikli¤ic. Koku sabitli¤id. Geçici koku kayb›e. Duyusal adaptasyon

3. Önceki yaant›lar veya beklentilerin alg›y› etkileme-si aa¤›dakilerden hangisi ile aç›klanmaktad›r?

a. Do¤rudan alg›b. Alg›sal yan›lsamac. Dolayl› alg›

d. Aa¤›dan yukar›ya ileme. Yukar›dan aa¤›ya ilem

4. Hangi bellek sistemi en yüksek kapasiteye sahiptir?a. Uzun süreli bellekb. K›sa süreli bellekc. Duyusal bellekd. Somatik belleke. Çal›ma belle¤i

5. Önceki deneyimlerinize ait yaant›lar›n yeni ö¤reni-

len bilgilerin hat›rlanmas›n› engellemesine ne ad verilir?a. Geriye do¤ru unutma etkisib. ‹leriye do¤ru unutma etkisic. Bast›rmad. ‹pucuna ba¤l› unutmae. Geri getirme hatas›

6. ‹mgelerden farkl› olarak kelimeler tipi olarak aa¤›-dakilerden hangisine örnektir?

a. Analogb. Somutc. Temsil edilemeyend. Resimsele. Sembolik

7. Aa¤›daki kavramlardan hangisi bilisel psikoloji de-nildi¤i zaman en çok kullan›l›r?

a. Uyaran-tepki terimlerib. Rüyalar›n analizi terimleric. Dil terimlerid. Psikoanalitik terimlere. Bilgi-ilem terimleri

8. Gözlerinizin kapal› oldu¤u bir durumda ola¤and››bir koku ald›n›z. Birkaç saniye sonra bir müddet gör-medi¤iniz iyi bir arkada›n›z›n parfümü oldu¤unu tan›-d›n›z. Bu parfümü tan›ma ve yorumlama becerinize nead verilir?

a. Kar›t süreçb. Duyum

c. Koku mükemmelli¤id. Alg›e. Adaptasyon

9. Bir arkada›n›z› telefonla aramak istedi¤inizi varsa- y›n. Arkada›n›z›n telefon numaras›n› telefon defterin-den bakt›n›z ve arad›n›z ancak megul sesi ald›n›z. Bir-kaç dakika sonra tekrar aramak istedi¤inizde telefonnumaras›n› hat›rlamakta güçlük çekersiniz. Bu olay han-gi belle¤e örnektir?

a. Duyusal bellek

b. K›sa süreli bellekc. Örtük bellekd. Aç›k belleke. ‹lemsel bellek

10. Dil yap›s›n›n tümüyle ele al›nd›¤›nda aa¤›dakiler-den hangisi do¤rudur?

a. Dil hiyerarik bir yap›ya sahiptir.b. Dil hiyerarik olmayan bir yap›ya sahiptir.c. Dil kurals›z bir yap›ya sahiptird. Dil hem kurals›z hem de hiyerarik olmayan bir

yap›ya sahiptir.e. Hiçbiri





Bilinçalt› Kiisel Geliim Ürünleri Etkin Mi?

Tüketiciler bilinçalt›na mesaj yollayarak kilo verme, si-garay› b›rakma, korkularla mücadele etme, kendilerinidaha iyi hissetme ve baka birçok kendini gelitirmehedeflerini gerçekletirme vaadinde bulunan eik alt›(subliminal) kasetlere ve CD’lere milyonlarca dolar pa-ra harc›yorlar. Asl›na bakarsan›z, insanlar bu ürünlerinie yarad›¤›na inan›yor. Peki, bu ürünler neden etkin?Bu ürünler bilinçalt› akl› bir de¤iim yaratmak üzereprograml›yorlar m›? Ya da insanlar bu kasetlere inan-d›klar› için mi hayatlar›nda de¤iiklik yaratabilmelerimümkün oluyor? Acaba bu iki olas›l›¤› test etmenin bir

yolu bulunabilir mi? Diyelim ki bir arat›rma grubunuz var ve bu gruptaki insanlar kendilerini de¤itirmek üze-re iki farkl› yönelime sahipler. Bir k›sm› haf›zas›n› geli-tirmeyi amaçl›yorken, bir k›sm› özsayg›s›n› artt›rmak is-tiyor. Bu iki grubu bir ön-teste tabi tutuyorsunuz. Butestte kat›l›mc›lara hem haf›za hem de öz-sayg› de¤erle-rini ölçmek üzere ölçekler uyguluyorsunuz. Böylecedaha sonra bu iki de¤erde bir art› olup olmad›¤›n› be-lirleyeceksiniz. Ve imdi kritik noktadaki deneye gele-biliriz.Bilinçalt›na yönelik piyasada sat›lan iki ayr› alandakikasetlerden ald›n›z: Bu kasetlerden bir tanesi haf›zay›gelitirmek için, di¤eri özgüveni artt›rmak için. Haf›za-s›n› güçlendirmeyi amaçlayan her bir kat›l›mc›ya üze-rinde “haf›za gelitirme” etiketli bir kaset veriyorsunuz

ve bu kaseti günde bir kez olmak üzere bir ay boyun-ca kullanmas›n› söylüyorsunuz. Yaln›z kat›l›mc›lar›n bil-medi¤i bir ey var ki, haf›za gelitirme amaçl› kat›l›mc›-lar›n asl›nda yar›s›na özgüveni art›rma odakl› kasetler-den veriyorsunuz. Benzer ekilde, özgüveni artt›rmaamaçl› kat›l›mc›lar›n her birine de üzerinde “özgüvengelitirme” etiketli kasetler vermekteyken asl›nda kat›-l›mc›lar›n yar›s›na bilinçalt› yolla haf›za gelitirme odak-l› kasetlerden veriyorsunuz. Bu arat›rma tasar›m› saye-sinde kat›l›mc›lar›n beklentileri kontrol edilebiliyor.Bir ay sonra, kat›l›mc›lar› geri ça¤›r›yorsunuz ve onlaratekrar haf›za ve özgüven testleri uyguluyorsunuz. Teo-rik olarak, de¤iim bilinçalt› mesajlar yoluyla gerçekle-tiyse, kat›l›mc›lar›n sadece kasette kendilerine hitap edi-len alanda geliim kaydetmeleri gerekir. Sizce ne tür birbulgu ortaya ç›kacakt›r bu çal›ma neticesinde? Sosyalpsikolog Anthony Greenwald ve arkadalar› (1991) tamolarak bu arat›rmaya benzer bir çal›ma yapm›lard›r.Bu çal›man›n sonuçlar›na göre kat›l›mc›lar hangi kase-

ti dinlediklerine bak›lmaks›z›n, genel olarak hem özgü-

ven hem de haf›za alanlar›nda gelime kaydetmilerdir.Dahas›, haf›za gelitirme etiketli kaseti dinleyenlerdeözgüven art›› daha fazla gerçeklemitir. Özgüven ge-litirme etiketli kaseti dinleyen kat›l›mc›larda da haf›zageliimi noktas›nda kat edilen mesafe özgüvenden faz-la olmutur. Bu da göstermektedir ki, kat›l›mc›lar›n bek-lentisi ya da plasebo etkisi, bilinçd›› akl›n eik alt› prog-ramlanmas›ndan daha güçlü ekilde bu sonuçlar› aç›k-layabilmektedir. Sonuç olarak; eik alt› ürünler baz› in-sanlara bir de¤iim yaratman›n görece kolay yolu ola-rak hitap etmektedir ancak bu ürünlerin etkinli¤i baka

davran› de¤itirme yöntemleri ile kar›lat›r›ld›¤›ndabilimsel aç›dan kan›tlanmam› durumdad›r.

Kaynak: Passer, W.M. ve Smith, R.E. (2008). Psycho-logy . Boston: McGraw-Hill.

Yaam›n ‹çinden

”

“




1. b Yan›t›n›z yanl› ise “Duyu Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl› ise “Duyu Duyarl›l›¤›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl› ise “Bilgi ‹lem” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl› ise “Bellek Kapasiteleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl› ise “Hat›rlama ve Unutma” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl› ise “Temsil” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl› ise “Bilisel Psikolojinin Do¤a-s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl› ise “Alg› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl› ise “Bellek K›s›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl› ise “Dil” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Renk görünümü aç›s›ndan renk alg›s› üç boyutludur.Bunlar renk, doygunluk ve kontrast›r. Renk sar› mavi,

yeil ve k›rm›z› gibi farkl› renk kategorilerine kar›l›kgelmektedir. Doygunluk ise rengin içindeki beyaz mik-tar› ile aç›klanmaktad›r. ‹çinde beyaz olmayan renk tokrenktir. Beyaz›n eklenmesiyle beraber tokluk azalmak-tad›r. Örne¤in pembe k›rm›z›ya beyaz kat›larak yap›ld›-¤›ndan pembe ayn› zamanda doygun olmayan k›rm›z›-d›r. Kontrast ise rengin aç›kl›k koyuluk özelli¤i ile ilgi-lidir. Örne¤in aç›k ve koyu k›rm›z› gibi. Kontrast bir an-lamda rengin zeminle olan ilikisidir.

S›ra Sizde 2Derinlik alg›s›n›n do¤utan m› yoksa sonradan kazan›l-d›¤›n› gösteren deneye görsel uçurum deneyi ad› veril-mektedir. Bu amaçla her iki yüzeyi kareli bir örüntüylekapl› olan, bir k›sm› yüksek olan ve üzeri saydam cam-la kaplanan platform haz›rlanm›t›r. Platformun bir tara-f›nda bebekler b›rak›l›r ve kar› taraftan bebeklerin an-neleri onlar› ça¤›r›r. Bebekler yükseklik noktas›na kadarrahatl›kla gelmiler fakat bu noktada tedirgin olmular

ve annelerine gitmekte tereddüt etmilerdir. Bu durumonlarda bir ekilde derinlik alg›s›n›n do¤utan ya da çok

erken yalarda ekillendi¤ine iaret etmektedir.

S›ra Sizde 3Birçok deney cinsiyet faktörü aç›s›ndan alg›sal farkl›l›k-lar› incelemitir. Bu arat›rmac›lar›n sonuçlar› ortalamaolarak kad›nlar erkekleri iitmede, koku tan›mada vedokunma ile ay›rt etme performanslar›nda geçmitir.Öte yandan erkekler ortalama olarak zihinsel rotasyonperformans›nda kad›nlardan daha iyidir. Toplamda, cin-siyet aras› farklar cinsiyet içi farklarla kar›lat›r›ld›¤›ndagöreli olarak düüktür. Alg›sal fonksiyonlarda cinsiyetfarkl›l›klar› biyolojik ve sosyal çevreden kaynaklanmak-tad›r. Ço¤unlukla birlikte etki gözlenmektedir. Navigas-

yon ve alan alg›s›ndaki farkl›l›klar muhtemelen biyolo-jiktir çünkü testosteron hormonunun alan alg›s›yla ilgi-li oldu¤una yönelik kan›tlar vard›r. Alan becerilerininayn› zamanda evrimsel bir taraf› da vard›r. Erkek avc›olmas›ndan dolay› iyi bir navigasyon sitemine sahipolagelmitir.

S›ra Sizde 4Duyusal bellek duyusal sistemlerde oluur. Bunlar bil-giyi yakalar, nöral sinyallere dönütürür ve beyine gön-derir. Serebral korteksteki ilgili duyu alanlar› bu bilgile-ri ilemektedir. Çal›ma belle¤i iin içinde oldu¤u za-man, farkl› görevler (bireyin yüzünü ve ismini hat›rla-ma, say› listesini hat›rlama, kavram hat›rlama) yap›l-maktad›r. Bundan dolay› farkl› beyin bölgeleri aktif ha-le gelmektedir. Frontal lob ve özellikle prefrontal kor-teks çal›ma belle¤inde anahtar rol oynar. Özellikle,prefrontal korteks merkezi yönetici ilevlerinde dikka-tin ilgili alana yönlendirilmesi aç›s›ndan önemli rol oy-nar. Bellek beyindeki nöronlar›n etkilemesini gerekti-rir. Hipokampüs bildirimsel uzun süreli belle¤in konu-land›¤› yer olmakla beraber bildirimsel bellek farkl› se-rebral alanlarda depolanmaktad›r. Amigdala duygusal

bilgilerin kodland›¤› ve depoland›¤› yerdir. Beyincik iseilemsel bellekte rol oynamaktad›r. Amnezi olan hasta-lara bak›ld›¤›nda bu hastalar›n talamus bölgesinde ha-sarlar›n meydana geldi¤i görülmektedir.





Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory:

A proposed system and its control processes. InK.W. Spence, & J.T. Spence (Eds), The psychology of learning and motivation (pp. 89-195). New York:

Academic Press.Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication.

Elmsford, NY, US: Pergamon Press.Bruner, J.S., Goodnow, J.J. & Austin, G.A. (1956) A

Study of Thinking . Chapman & Hall, Limited.London.

Calin-Jageman,R.J., & Fischer, T.M. (2007). Behavioraladaptation of the aplysiaaiphon withdrawal

response is accompanied by sensory adaptation.Behavioral Neuroscience ,120, 200-211.

Cherry, E. C. (1953). Some experiments on therecognition of speech, with one and with two ears.

Journal of the Acoustical Society of America, 25, 975-979.

Chomsky, N. (1959) Review of Verbal Behavior, by B.F.Skinner. Language 35,26-57.

Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax.Cambridge, MA: MIT Press. Deutsch, J. A. & Deutsch,D. (1963). Attention: some theoretical considerations.Psychological Review, 70, 80-90.

Duncan J (1984). Selective attention and the organizationof visual information. Journal of Experimental Psychology: General, 113, 501-517.

Greenwald, A.G., Spangenberg, E.R. Pratkonnis, A.R.,&Eskenazi, J. (1991). Double-blind tests of subliminalself-help tapes. Psychological Science , 2, 119-122.

Herz R.S. & Engen T. (1996). Odor memory: review andanalysis. Psychonomic Bulletin and Review , 3, 300-313.

Hubel, D.H. & Wiesel, T.N. (2005). Brain and visual perception: the story of a 25 year collaboration.Oxford, U.K.: Oxford University Press.

Humphreys, G. W. ve Bruce, V. (1989). Visual cognition:Computational, experimental and neuropsychological

perspectives. Hove, U.K.: Erlbaum.Kosslyn, S. M. (2005). Reflective thinking and mental

imagery: A perspective on the development of Posttraumatic Stress Disorder. Development and Psychopathology , 17, 851-863.

Malkoc, G., Kay, P. & Webster, M.A. (2005) Variation in

Normal Color Vision IV: Unique binary hues andhue scaling, Journal of the Optical Society of America

A, 22, 2154-2168.Marr, D. (1982). Vision: A Computational Investigation

into the Human Representation and Processing of Visual Information . San Francisco: Freeman.

Melzack, R., & Katz, J. (2004). The gate control theory:Reaching for the brain. In T. Hadjistavropoulos & K.D. Craig (Eds.), Pain: Psychological perspectives, (pp.13-34). NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Miller, G.A. (1956) The magical number seven, plus or

minus two. Psychological Review 63: 81-97.Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective

cues and the influence instructions. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 11, 56-60.

Neisser, U.(1967). Cognitive Psychology. New York,USA: Appleton-Century-Crofts,

Newell, A & Simon, H. A. (1972).Human Problem Solving .Englewood Cliffs, NJ, USA: Prentice Hall.

Pesmen,C. (2006 March). Don’t let pain get in your way.Money , 48.

Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly

Journal of Experimental Psychology , 32, 3-25.Shannon, C. E. A (1948). Mathematical Theory of

Communication. Bell System Technical Journal, 27,379-423.

Smith, E. E. Kosslyn, S. M. (2007). Cognitive Psychology:Mind and brain. Upper Saddle River, N. J. Pearson.

Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflectinhibitory mechanisms? A review and integration of conflicting views. The Quarterly Journal of Experimental Psychology , 54A,(2), 321-343.

Treisman, A.(1964). Selective attention in man. British Medical Bulletin , 20, 12-16.

Willander, J., & Larsson, M. (2006). Smell your way backto childhood: Autobiographical odor memory,Psychnomic Bulletin & Review , 13.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal geliimde önemli olan sosyal davran›lar› s›ralayabilecek,Sosyal geliime dair temel kuramsal yakla›mlar› özetleyebilecek,Sosyal davran›lara etki eden çevresel ve içsel unsurlar› aç›klayabilecek,Ba¤lanma, mizaç ve çocuk yetitirme aras›ndaki ilikileri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Davran›lar• Kuramlar• ‹çselletirme• Hassas Dönem

• Toplumsallama• Çocuk Yetitirme Davran›lar›• Mizaç• Ba¤lanma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Çocuklukta SosyalGeliim

• G‹R‹• SOSYAL DAVRANILAR

• SOSYAL GEL‹‹M‹ AÇIKLAMAYAYÖNEL‹K KURAMLAR

• SOSYAL DAVRANILARINGEL‹‹M‹NE ETK‹ EDEN UNSURLAR

• BA⁄LANMA




G‹R‹Çocu¤un fiziksel, bilisel ve dil geliimiyle paralellik gösteren sosyal geliim, top-lumsallama, benlik ve kiilik oluumu gibi süreçleri kapsar. Bu süreçte çocuk,içinde yaad›¤› sosyal çevrenin de¤erlerini ö¤renir, hangi davran› ve duygular›nne kadar ve nas›l gösterilmesi gerekti¤i konusunda bilgi sahibi olarak ve önce ba-kalar›n›n, özellikle ailedeki yetikinlerin yönlendirmeleriyle, daha sonra kendi özkaynaklar›n› kullanarak sosyal davran› ve duygular› beklenen yönde gösterme

yolunda ilerler. Bu “sosyal bilgi”nin bir k›sm› yetikinlerin do¤rudan ö¤retmesi yo-luyla edinilir; ço¤u ise dolayl› yollarla, yani aile ve toplum içindeki yaant› s›ras›n-da görülerek kendili¤inden kazan›l›r. Ancak sosyal geliim, kiinin sadece yaad›-

¤› çevrenin davran› ve de¤er sistemlerini ö¤rendi¤i süreçleri de¤il, özerk bir birey olarak farkl›lat›¤› süreçleri de anlat›r. Bu ünitede çocuklukta sosyal geliim, bunadair baz› temel kuramlar ve çocu¤un sosyal geliiminde rolü olan belli bal› unsur-lardan aile ve ebeveyn etkilerinden söz edilmektedir.

SOSYAL DAVRANILARSosyal geliim literatüründe yayg›nl›kla ele al›nan temel geliimsel özellikler, olum-lu sosyal davran›, anti-sosyal davran› ve bunlarla ilikili olan di¤er ahlaki ve duy-gusal geliimsel becerilerdir.

Olumlu sosyal davran›lar, bir bakas›n›n iyili¤ini gözeterek gönüllü olarak ya-

p›lan yard›m etme, paylama, teselli etme ve ibirli¤i yapma gibi yararl› davran›-lard›r (Eisenberg, Fabes ve Spinrad, 2006). Toplumlar›n uyumlu ileyii için önemta›yan sosyal a¤lar›n olumas›na katk›da bulunduklar›ndan, olumlu davran›larsosyal geliimin belli bal› bileenlerinden biri olarak görülür (Grusec, Davidov veLundell, 2002). Olumlu sosyal davran›lar›n sergilenmesinde empati (eduyum)büyük rol oynar (Eisenberg ve ark., 2006). Empati, bir bakas›n›n duygusal duru-munu ve yaad›¤› hissi kavray›p ayn› veya benzer duyguyu kiinin bizzat kendisi-nin de yaamas› anlam›na gelir. Çocu¤un herhangi bir ödül veya onay bekleme-den, empati ve içten gelen bir motivasyonla sergiledi¤i olumlu sosyal davran›lar-da, özellikle s›cak ve destekleyici ana-babal›k davran›lar›n›n etkisi büyüktür.

Sosyal geliimin bir baka temel bileeni ise anti-sosyal davran›lar, yani sald›r-gan ve y›k›c› davran›lard›r.Sald›rgan davran›lar, bakalar›na veya onlara ait

Çocuklukta Sosyal Geliim



eylere (örn. eyalar›na) zarar vermeyi amaçlayan hareketler olarak tan›mlan›r(Coie ve Dodge, 1998). Bunlar bakalar›na vurma, yumruk atma gibi fiziksel dav-ran› eklinde olabilece¤i gibi (fiziksel sald›rganl›k), ba¤›rma ve hakaret etme gi-

bi sözel formda (sözel sald›rganl›k) veya bakas›n›n arkas›ndan konuma, lakaptakma, d›lanmas›n› sa¤lama gibi ilikisel formda da olabilir(ilikisel sald›rganl›k).Olumsuz sosyal davran›lar›n s›kl›¤›, çocu¤un ya› büyüdükçe azalma e¤ilimi gös-termesine ra¤men (Bongers, Koot, Van Der Ende ve Verhulst, 2004; Miner ve Clar-ke-Stewart,2008; Ulu ve F››lo¤lu, 2002), özellikle erken çocukluk döneminde yük-sek seviyede görülen anti-sosyal davran›lar, ergenlik ve sonras›ndaki dönemlerdeakran reddi, düük akademik performans, okul terki ve suç ileme gibi sorunlar›nhabercisi olabilmektedir (Farrington, 1991; Fergusson, Horwood ve Ridder, 2005;Hinshaw, 1992).

Bu iki bileen, olumlu ve olumsuz davran›lar,sosyal geliim içinde birbirini tamamlayan ba¤›m-

s›z iki boyutu oluturmaktad›r. Yani bir çocuk hemsald›rgan davran›lar› hem de paylama ve yard›metme gibi pozitif davran›lar› çok az gösteriyorolabilir. Bir baka deyile, çocu¤un anti-sosyaldavran›lar› göstermiyor olmas›, empati duygusu-nun yüksek oldu¤u ve olumlu davran›lar› göster-di¤i anlam›na gelmemektedir. Oysa sosyal gelii-min toplumsallamas› sürecinde hedeflenmesi ge-reken, anti-sosyal davran›lar› az göstermesinin

yan› s›ra, çocu¤un olumlu sosyal davran›lar› dagerekti¤i gibi gösteren, empati becerisi yüksek bir

birey olmas›d›r. Arat›rmalar, her iki davran› boyutunun geliiminde hem biyolojik kökenli unsur-lar›n (örn. mizaç) hem de çevresel faktörlerin (örn. ebeveyn davran›lar›, akranilikileri, medya) etkili oldu¤unu ortaya koymutur. Bu etkiler ünitenin ileriki bö-lümünde incelenecektir. Aa¤›da önce sosyal geliimi aç›klayan çeitli kuramlar eleal›nmaktad›r.

Sosyal geliimin toplumsallamas› sürecinde hedeflenen çocuk davran›lar› nelerdir? Ço-cuklar›n olumsuz davran›lar›n›n en aza indirgenmesi bu hedeflere ula›lm› oldu¤u anla- m›na gelir mi? Tart››n›z.

SOSYAL GEL‹‹M‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K KURAMLARKuram, sistemli bir biçimde düzenlenmi, birçok olay› aç›klayan ve bir bilime te-mel olan kurallar ve ilkeler bütünüdür. Kuram, bir tak›m ilkelerden yola ç›karakgerçekli¤i aç›klamaya çal›an kavramsal bir çerçeve sunar. Kuram›n ortaya koydu-¤u önermeler görgül (ampirik) arat›rmalar ile test edilebilir. Sosyal geliime dairkuramlar›n belli bal›lar› Psikanalitik Kuram, Davran›ç›l›k ve Soysal Ö¤renme Ku-ram›, Bilisel Geliim Kuram›, Etolojik Kuram ile Ekolojik Sistemler Kuram›’d›r.

Bu kuramlar›n kökenleri ve ilgili yakla›mlar için ünite 1’e bak›n›z.


Resim 5.1

Fiziksel sald›rganl›k davran›› gösteren bir çocuk

Kaynak:http://brainblogger.com/2012/01/21/childhood- aggression-predicts-health-care-use-later-in-life/ web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.

SIRA S‹ZDE 1

D ‹ K K A T



Psikanalitik Kuram

Psikoseksüel Geliim Kuram›

Sosyal ve kiilik geliimiyle ilgili çal›malarda önemli etkisi olan kuramlardan biripsikanalitik kuramd›r. Sigmund Freud (1910) taraf›ndan gelitirilen psikanalitik ku-ram, insan›n, ço¤unlukla fark›nda olmad›¤› dürtüler ve çat›malarla hareket edenbir varl›k oldu¤unu varsayar. Bu anlamda psikanalitik kuram, insan davran›lar›n›anlamada bilinçalt› süreçlerin önemine vurgu yapar. Freud’a göre insan, Eros veThanatos olmak üzere iki temel dürtüyle dünyaya gelmektedir. Eros ya da yaamiçgüdüsü, yeme, içme, cinsellik gibi yaam› devem ettirmeye yarayacak bedenselbütün ihtiyaçlar› kar›layan aktiviteleri yönetir ve hayatta kalmay› sa¤lar. Thana-

tos, ölüm içgüdüsü ise dövüme, öldürme, mazoizm (kendine ac› ve zarar ver-me) gibi davran›larla ifade edilen yok edici bir güçtür.

Freud geliimi, içgüdüsel enerjinin organizasyonu ve yönlendiriliindeki de¤i-

im olarak görür. Gelitirdi¤iPsikoseksüel Geliim Kuram› nda enerjiyi, cinsel ener-ji (libido) olarak tan›mlar. Çocu¤un ya› ilerledikçe bu enerji yer de¤itirir ve be-denin farkl› bölümlerinde yo¤unla›r. Bu bölgelerin birinden di¤erine geçi ile ye-ni bir geliim dönemi balamaktad›r. Çocuklar, oral (0-1 ya), anal (1-3 ya), fallik(3-6 ya), gizil (6-13 ya) ve genital (13-19 ya) olmak üzere be ayr› geliimsel dö-nemden geçerler. Ancak Freud’a göre geliim, üçüncü dönem olan fallik döneminsonunda esas eklini almaktad›r.

Freud, çocu¤un her bir psikoseksüel geliim dönemini baar›yla tamamlayabil-mesinde ebeveynlerin önemli rol oynad›klar›na inan›r. Geliim sürecinin sa¤l›kl›ilerleyebilmesine engel olan iki temel olumsuz süreç vard›r: engellenme ve a›r› doyum. Psikoseksüel Geliim Kuram’›na göre, belli bir dönemde belli bir bölgede

engellenme ya da a›r› doyum yaayan çocuk daha sonralar› o bölgeyle ilgili a›r›faaliyet ya da tak›lma gösterebilir. Örne¤in ilk y›lda, a¤›z bölgesindeki faaliyetler-le (örn. süt emme, emzik veya parmak emme) ilgili engellenme veya a›r› doyum

yaayan bir bebek, yetikin yaam›nda t›rnak yeme, sigara içme, yeme bozuklu¤ugibi bir oral tak›nt›ya sahip olabilir. Kurama göre, her ikisi de olumsuz olmakla bir-likte, bebek için o ya döneminde önemli olan deneyimin kat› ekilde engellen-mesi, a›r› doyurulmas›ndan daha güçlü tak›lmalara yol açacakt›r. Freud’un bura-da vurgusu erken yalardaki deneyimlerin y›llarca bizimle olaca¤› ve yetikinlikte-ki ilgileri, tutumlar› ve kiilik özelliklerini kuvvetle etkileyece¤idir. Fakat görgülarat›rmalar bu görüü desteklememektedir (bkz. Crews, 1996).

Freud (1933), çocu¤un kiilik geliimini üç farkl› yap› içinde tan›mlar: id (dür-tü), ego (rasyonel) ve süperego (ahlak). ‹d, do¤utan var olan ve yeni do¤an be-be¤in biyolojik içgüdülerini doyurma fonksiyonu bulunan yap›d›r. Bebek içgüdü-sel dürtülerle donanm› olarak dünyaya gelir. Bu dürtüler yani id, bilinçsizce ve ir-rasyonel ekilde iler. Bebek, hem açl›k, susuzluk gibi fiziksel hem de duygusaluyar›lma gibi psikolojik ihtiyaçlara sahiptir. Aç oldu¤unda ya da alt›n› ›slatt›¤›nda,bu ihtiyaçlar› giderilene kadar m›zm›zlan›p a¤lar. Bebek gelitikçe id’den ego vesüperego ortaya ç›kar. Ego,kiili¤in bilinçli, rasyonel k›sm›n› oluturur. Ego’nun i-levi, içgüdülerin rasyonel bir biçimde doyumunu sa¤lamakt›r. Ego’su olgunlat›k-ça çocuk irrasyonel id’ini kontrol etmeyi ve kendi ba›na ihtiyaçlar›n› gerçekçi birekilde kar›laman›n yollar›n› bulmay› ö¤renir. Örne¤in, aç çocuk a¤lay›p ba¤›r-mak yerine, yiyece¤e nas›l ulaabilece¤ini düünüp mant›kl› bir yol bulabilir (an-nesini aray›p onunla yiyece¤i temin etme gibi). En son gelien kiilik yap›s› süpe-

1355. Ünite - Çocuklukta Sosyal Geliim

Eros:Bireyin (ve türün)hayatta kalmas›n› sa¤layannefes alma, açl›k vecinsellik gibi içgüdüler.

Thanatos:Do¤utangetirilen ölüme dairiçgüdüler.



rego’dur. Süperego, çocu¤un hareketlerine rehber olan ahlak kurallar›ndan oluur ve gerçek anlamda bir içsel denetçidir. Süperego’nun geliimiyle, çocuk ebeveyn-lerinin (özellikle hemcins ebeveyninin) ahlaki standart ve de¤erlerini içselletirir;

bu 3-6 yalar› aras›nda olur. Süperego’nun geliimi, önemli bir süreçle, içselletir-me süreciyle çok yak›ndan ba¤lant›l›d›r. ‹çselletirme (yani toplumsal de¤er vedavran›lar› kendisininmi gibi benimseme) süreci tamamland›¤›nda, çocuk do¤ru-

yanl› aras›ndaki farklar› kendili¤inden bilir, bir yetikinin gözetimi olmaks›z›n ge-rekli ahlaki davran›lar› gösterir hâle gelir. Bunu yapmas›, vicdan geliimi ve onaba¤l› olarak ortaya ç›kan ahlaki duygular, suçluluk ve utanç, sayesinde olur. Suç-luluk ve utanç duygular› içsel ceza mekanizmas›d›r; bunlar›n gelimi olmas› d›-sal bir yapt›r›ma gerek b›rakmaz. Çocuk, ihlal davran›lar›n›n fark›na kendili¤inden

var›r ve etik olmayan hareketlerinden vicdan› sebebiyle kaç›n›r. Özetle, vicdan veiçselletirme gibi önemli geliimsel süreçlerden süperego sorumludur ve 3-6 yala-r›ndaki ebeveyn-çocuk ilikisi süperego’nun geliiminde çok etkilidir.

‹çselletirme nedir? S. Freud’un Psikoseksüel Geliim Kuram’›na göre hangi kiilik yap›s›içselletirmeyle ilikilidir? Nas›l? Aç›klay›n›z.

Psikososyal Geliim Kuram›Psikanalitik kuramdan hareketle Psikososyal Geliim Kuram›n› oluturan ErikH. Erikson (1963), sosyal geliim arat›rmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Eriksonkuram›nda, her ne kadar Freud’un pek çok fikrini kabul etse de, klasik psikanalitkkuramdan üç önemli noktada ayr››r. Erikson (1963) çocu¤un, pasif biyolojik dür-tülerin esiri olan ve ebeveynleri taraf›ndan ekillendirilen bir varl›k de¤il, çevresi-ne nas›l uyum sa¤layaca¤›n› arat›ran, merakl›, aktif bir arat›rmac› oldu¤unu sa-

vunur. Çocuk, her bir geliim döneminin gerekliliklerine baar›yla uyum göster-mek ve normal geliimi tamamlamak için sosyal gerçeklerle ba etmek zorundad›r.‹kinci fark, Freud’a k›yasla Erikson cinsel dürtülere daha az, sosyal ve kültürel etkilere daha fazla vurgu yapar. Geliimi, içsel dürtüler ve d›sal (kültürel-sosyal) ta-lepler aras›ndaki etkileimin bir sonucu olarak görür. Üçüncü fark, Erikson’a göregeliimtüm yaam boyu devam eder. Erikson, insan›n yaam› boyunca sekiz temelkriz ya da çat›madan geçti¤ine inanmaktad›r. Her yeni geliim döneminde, kii

yeni talepler ve ilikilerle kar›lat›¤›nda yeni bir ikilem ya da çat›ma ortaya ç›kar.Kii, tutarl› ve kal›c› bir kimlik duygusu gelitirebilmek için tüm yaam› kapsayanbu sekiz dönemdeki farkl› meseleleri baar›yla çözmek zorundad›r.

Erikson taraf›ndan gelitirilen Psikososyal Geliim Kuram’›n›n Psikoseksüel Geliim Ku-ram ile farkl›lat›¤› noktalar› aç›klay›n›z.

Sosyal geliim literatüründe, Erikson’›n Psikososyal Geliim Kuram›, Freud’unPsikoseksüel Geliim Kuram’›na göre daha çok kabul görmektedir. Bunun sebep-lerinden biri, Erikson’›n, kuram›nda insanlar›n rasyonel ve uyumlu do¤as›na vurgu

yapmas› ve her bir geliim dönemi için deneyimlendi¤i gözlemlenebilen sosyal ça-t›ma ve kiisel ikilemler tan›mlamas›d›r. Bir di¤eri, yaamdaki temel sosyal mese-lelerin pek ço¤unun (örn. bebeklikte duygusal geliim, çocuklukta kendilik-kavra-m› geliimi, ergenlikte kimlik geliimi gibi), Erikson’›n psikososyal geliim dönem-lerinde yer bulmas›d›r. Ancak Erikson’›n kuram› geliimin niçin ve nas›l gerçekle-

ti¤ini aç›klamada mu¤lak ve yetersiz kald›¤› için eletirilmitir. Kal›c› bir kimlik ge-litirmek için ergen ne tür deneyimler yaamal›d›r? Özerklik ve girikenlik için gü-


SIRA S‹ZDE 2

Psikososyal geliim kuram›:Erikson’›n, Freud’unkuram›n› revize ederek,geliimde sosyo-kültürelbelirleyicilere vurgu yapt›¤›ve sa¤l›kl› psikolojik uyumiçin insanlar›n sekizgeliimsel dönemdekipsikososyal çat›malar›çözmek zorunda oldu¤unuvurgulad›¤› kuram.

SIRA S‹ZDE 3



ven duygusu niçin önemlidir? Erikson’›n kuram›, geliimsel süreçleri anlamaya da-ir bu gibi önemli sorular›n cevab›nda aç›klay›c› de¤il, esasen betimleyicidir.

Davran›ç›l›k ve Sosyal Ö¤renme Kuramlar›Davran›ç›l›k Kuram›Psikanalitik kuram›n bilinçalt› süreçlerle ilgili vurgusuna kar›n, davran›ç›l›k gözlenebilen davran›lara odaklanan bir kuram olarak ortaya ç›km›t›r. Ö¤renmebak› aç›s› ya da davran›ç›l›k, ilk olarak John B. Watson (1913) taraf›ndan ortayaat›lm›t›r. Davran›ç›l›¤›n temel prensibine göre insan geliimi, d›sal uyar›c›lar ilegözlenebilen tepkiler (al›kanl›klar) aras›ndaki iyi ö¤renilmi ba¤lar›n sonucudur.Bu anlamda davran›ç›l›k, gözlenen davran›lar›n azalmas› ya da ço¤almas›na se-bep olan mekanizma olarak pekitirme kavram›n› sunar. Pekitirme, bir davran››ngelecekte tekrarlanma olas›l›¤›n› veya s›kl›¤›n› art›ran ya da azaltan, o davran›› ta-

kip eden ödül veya ceza olarak tan›mlanmaktad›r. Ödül, bir davran› sonucundaho bir uyar›c›n›n elde edilmesi ya da naho bir uyar›c›n›n ortadan kalkmas›d›r.Ceza ise bir davran› sonucunda ho bir uyar›c›n›n geri çekilmesi ya da naho biruyar›c›n›n verilmesidir. Davran›ç› kurama göre ödül, davran››n gelecekte yap›l-ma s›kl›¤›n› art›r›r, ceza ise davran››n s›kl›¤›n› azalt›r.

Watson, bebekleri sosyal deneyimler sonucu al›kanl›klar gelitiren bo levha-lar (do¤utan getirdi¤i herhangi bir bilgi ve becerisi olmayan varl›klar) eklindegörür. Uygun bir e¤itimle toplumun istedi¤i gibi bireylerin yarat›labilece¤ini savu-nur. Watson’›n u söylemi davran›ç› yakla›mdaki anlay›› en iddial› ekilde orta-

ya koymaktad›r:

“Bana sa¤l›kl› bir düzine çocuk verin, onlar› ailesel özellikleri, ›rklar› ve cinsi- yetlerine bakmadan istedi¤iniz meslekte insanlar hâline getirebilir, onlar› doktor,avukat, tamirci, hatta h›rs›z veya dilenci bile yapabilirim.”

Watson, korku, öfke ve sevgiyi, üzerine davran›lar›n ina edildi¤i reflekslerolarak görür ve bu duygular›n olumlu ya da olumsuz davran›lara dönümesindenebeveynleri sorumlu tutar. Watson’›n yakla›m› bilimsel olmakla birlikte, karma›kgeliim süreçlerini aç›klamada yetersizdir. Keza bu yakla›m, görünmeyen hiçbireyin bilimsel olarak çal››lamayaca¤›n›, dolay›s›yla psikoloji arat›rmalar›na konuoluturmamas› gerekti¤ini savunmu, de¤er, düünce gibi soyut kavramlar›n uzunsüre literatürde at›l kalmas›na yol açm›t›r.

Edimsel Ö¤renme Kuram›Davran›ç› yakla›ma katk› getiren bir baka kuramc› B. F. Skinner’dir. Skinner(1953), çal›malar›n› hayvanlarla yapm› ve bulgular›n›n ço¤unu insanlara genelle-mitir. Skinner (1953) geliimi, çocu¤un davran›lar›n› takip eden ceza ve ödüllertaraf›ndan pasif olarak ekillenmi edimsel ö¤renme mekanizmalar› ile aç›klar.Edimsel koullamada, kii bir davran›ta bulunur ve bunun çevrede yaratt›¤› etki(olumlu veya olumsuz), bireyin söz konusu davran›› daha sonra ne s›kl›kla ger-çekletirece¤ine etki eder. Bir baka deyile, davran›, sonuçlar› taraf›ndan kontroledilir. ‹stenmeyen davran›lar› ortadan kald›rmak için de ayn› prensibe dayanandavran› de¤itirme tekni¤i kullan›l›r.

1960’l› y›llarda psikoloji arat›rmalar›ndaki “bilisel devrim”, davran›ç›l›k ak›-m›n›n sadece gözlenebilen davran›lar›n incelenmesi gerekti¤i önermesine kar›


Ceza:Bir davran››ngelecekte ortaya ç›kmaolas›l›¤›n› düüren ya dabask›layan uyaran.

Davran›ç›l›k:‹nsangeliimine aitç›karsamalar›n, bilinçalt›güdüler ya da gözlenemeyenfenomenlerden ziyade,kontrollü gözlemlerinyap›labildi¤i davran›laradayand›r›lmas› gerekti¤inisavunan psikolojideki birdüünce okulu.

Edimsel ö¤renme:Üretti¤isonucuna ba¤l› olarak artanya da azalan gönüllüdavran›lar›n kazan›ld›¤›ö¤renme yaant›s›.



ç›km›t›r. Bilisel yakla›ma göre zihnimiz, güdü, niyet, yarg›, tutum, inanç ve de-¤erlerimize temel oluturur. Dolay›s›yla davran›› anlayabilmek için bilii incele-mek gerekir. Davran››n sadece gözleme izin veren belirgin unsurlar›n›n incelen-

mesi, o davran››n do¤as›yla ilgili bilgilerin sadece küçük bir parças›n› anlayabil-memizi sa¤layacakt›r.

Sosyal Ö¤renme Kuram›Sosyal Ö¤renme Kuram›, sosyal davran› geliimini aç›klarken ö¤renme ilkelerinin

yan› s›ra düünme, yorumlama gibi çeitli bilisel unsurlar›n önemine vurgu yapanbir kuramd›r. Bu kuram›n en önemli isimlerinden biri Alfred Bandura’d›r. Bandu-ra (1977), hayvanlar›n aksine, insanlar›n bilgiyi aktif ekilde ilediklerini ve bu sa-

yede davran› ve sonuçlar› aras›ndaki ilikiyi düünebildiklerini söyler. Davran› ve sonuçlar› aras›ndaki ilikiyi düünebilme özelliklerinden dolay›, insanlar›n ha-reketlerinde ço¤u zaman gerçekte ne deneyimlediklerinden ziyade ne düündük-

leri etkilidir.Davran›a dair düüncenin önemine yapt›¤› vurguyla ba¤lant›l› olarak, SosyalÖ¤renme Kuram›, pekitireçlerin (veya cezan›n) sadece d›sal de¤il, içsel de ola-bilece¤ini önerir. Kiinin kendi hareketlerinin yine kendinde yaratt›¤› sonuçlarönemlidir. ‹i tamamlad›¤› zaman alaca¤› paradan çok, ii en iyi ekilde yapman›nhazz› kiiyi güdüler. Bu bak›, davran›› kontrol etmek için d›sal pekitirme ve ce-zan›n neden her zaman ie yaramad›¤›n› aç›klamaktad›r.

Edimsel Ö¤renme Kuram› ile Sosyal Ö¤renme Kuram› aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.

Bandura, sosyal durumlardaki ö¤renmelerin büyük ölçüde taklitle gerçekleti-

¤ini de önerir. Özellikle çocuklar›n yeni sosyal davran›lar› ö¤renmeleri, önemlibireylerin (örn. ebeveyn, ö¤retmen, arkada) davran›lar›n› gözlemlemeleri ve mo-del almalar›yla olur. Gözlem, gözlenen davran›› ve bunun olas› sonuçlar›n› ö¤re-tir. Davran› ve sonuçlar› bakas›nda gözlemledi¤i için bu ö¤renmenin mekaniz-mas› dolayl› pekitirme dir. Anlamazl›k durumunda, anne-babas›n›n sorunu ba¤›-rarak ve kavga ederek çözdü¤ünü gören çocuk, kendisi akranlar›yla çat›ma yaa-d›¤›nda benzer stratejilere bavuracak, kavga ederek sorununu çözmeye çal›acak-t›r. Benzer ekilde, s›k›t›¤›nda ebeveyninin yalan söyleyerek sorunu çözebildi¤inigören çocuk, kendisi de gerekti¤inde ayn› davran›› gösterecektir. Dolayl› pekitir-me, sadece canl› modellerden de¤il, sembolik modellerden de olur (örn. televiz-

yon, roman kahramanlar›). Bandura’ya göre, gözleyerek ö¤renmenin meydana ge-

lebilmesi için aa¤›daki koullar›n sa¤lanm› olmas› gerekir:• Dikkat: Taklit edilecek modelin, kiinin dikkatini çekmi bir model olmas›.• Hat›rda tutma: Davran››n kodlan›p hat›rda tutulmas›.• Motor üretim: Taklit edilen hareketi do¤ru yapabilmek için gerekli motor

becerilere sahip olma.• Pekitirme ve güdüsel süreç: Davran››n performans olarak ortaya ç›kmas› için

ya bakas› taraf›ndan pekitirilmesi ya da bireyin kendi kendini pekitirmesi.Klasik ö¤renme kuramc›lar›ndan farkl› olarak Bandura, çocuklar› kendi geli-

imlerine çok yönlü katk›lar getiren aktif kat›l›mc›lar olarak görür. Bandura, Wat-son’›n çevresel tayin edicilik kavram› yerine, çocuklar›n geliimlerini etkileyençevreyi yaratmada etkili oldu¤unu savundu¤u kar›l›kl› tayin edicilik ilkesini

benimser. Buna göre, sosyal geliim kii (K), davran›› (D) ve çevresi (Ç) aras›nda-ki etkileimleri yans›tmaktad›r (bkz., ekil 5.1). Örne¤in, çocuk arkada›na sald›ra-


SIRA S‹ZDE 4

Kar›l›kl› tayin edicilik:Çocuk ve çevresi aras›ndakietkileim ak››n›n çift yönlüolmas›; çevrenin çocu¤u

etkilemesi, çocu¤un dadavran›lar›yla çevresiniekillendirmesi.



rak istedi¤i oyunca¤› elde etti¤inde, oyunca¤a sahip olmak memnuniyet verici birsonuç olarak çocu¤un sald›rgan davran››n› pekitirir. Bu sonuç ayn› zamanda, sal-d›rgan davran›a maruz kalan akran›n da çocu¤u zorba olarak görmesine ve ileri-

de sald›rgan davran›lar›yla ba etmeye çal›mamas›na sebep olabilir. Özetle, sosyal ö¤renme kuram›, çocu¤un aktif ekilde ekillendirdi¤i çevresinin, kendi gelii-mine etki etti¤ini önermektedir.

Sosyal Ö¤renme Kuram›n›n, sosyal geliimi anlamadaki yeri önem-lidir. Bandura’n›n arat›rmalar› özel-likle sald›rganl›¤›n ö¤renilmesindedolayl› pekitirmenin etkisini orta-

ya koymutur. Cinsiyet rolleri, id-det, sosyal çat›ma çözme becerisi,olumlu sosyal davran›lar, aile içi

roller, konuma biçimi vb. pek çokfarkl› özelli¤in geliiminde sosyalö¤renme önemli bir mekanizmad›r.Öte yandan, Sosyal Ö¤renme Kura-m›, ö¤renme ve geliimde olgun-lama ve biyolojiden çok, çevresel

ve sosyal faktörlerin sorumlu oldu¤unu iddia eder ki bu, kuram›n bireyin kendinehas genetik miras›n› az›msad›¤› eletirisini getirmitir.

Bilisel Geliim Kuram› Jean Piaget (1932, 1952), geliim psikologu ve genetik epistemolog olarak kendi-

ni bilginin kökenini incelemeye adam›t›r. Çal›malar› insanlar›n nas›l düündü¤ü,dünyaya nas›l bakt›¤› ve nas›l alg›lad›¤›na odaklan›r. Piaget biyoloji, felsefe ve psi-koloji bilimlerine temellendirdi¤i bilisel geliim kuram›nda, çocuklar›n aktif ekil-de etkileerek ve bu etkileimler üzerinde düünerek dünya hakk›ndaki bilgilerinas›l yap›land›rd›¤›na dair önermelerde bulunmutur.

Piaget, çocuklar›n ne kadar bilip ne kadar düündüklerinden çok, nas›l düün-dükleriyle ilgilenir. Örne¤in, çocu¤un renkleri bilmesinden çok, onlar› aç›ktan ko-

yuya do¤ru s›ralamas› önemlidir. Piaget, bir dönem kuramc›s›d›r ve geliimi bir di-zi de¤imez s›ra içinde aç›klar. Bilisel geliim kuram›nda, gittikçe karma›klaandüünce sistemlerinin kazan›lmas›ndan söz eder. Çocuk deneyerek, kefederek,manipüle ederek kendisi için anlaml› bir çevre yaratmaya ve bu süreç içinde daha

zengin ve ileri yap›lar oluturarak bu yap›lar sayesinde dünyay› anlamaya çal››r.Piaget, dönemlerin genetik koda ba¤l› olmad›¤›n› ancak biyolojik e¤ilimlere ba¤l›bir süreç içinde çocuk taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›na inan›r. Gelime ne içsel olgun-lamayla ne de d›tan, yetikinlerden gelen ö¤retmelerle ortaya ç›kar. Çocuk, git-tikçe daha ayr›t›r›lm› ve daha karma›k bilisel yap›lar› kendi hareketleriyle orga-nize ederek aktif bir yap›land›rma süreci içinde geliir.

Her ne kadar Piaget, çocuklar›n say›, uzay, zaman, nedensellik, mant›k gibikavramlar› nas›l gelitirdiklerine dair çal›malar› ile bilinse de ahlaki yarg›lama, ile-tiim, sosyal bilgi geliimi ve akranlar›n geliimi besleyici rolleri konusunda daönemli incelemeleri ve önermeleri vard›r. Piaget sosyal çat›ma, oyun kurallar› vesosyal kurallar hakk›ndaki bilgiler, otorite, özerklik ve adalet kavramlar› gibi konu-

larda çocuklarla kapsaml› görüme ve gözlemler yapm›t›r. Bu arat›rmalar› sonu-cunda ahlaki yarg› kuram› n› gelitirmitir. Bu kuramda Piaget, çocuklar›n eitlik


eki l 5.1

Davran›Motor tepkilerSözel tepkiler

Sosyal etkileimler

ÇevreFiziksel çevre

Aile ve arkadalarDi¤er sosyal etkiler

BireyBilisel yeteneklerFiziksel özellikler‹nanç ve tutumlar

B Ç

D

Bandura’n›n (1978) kar›l›kl› tayin edicilik modeli



ve hakçal›k anlay›lar›n›n ve sosyal dünyaya dair bililerinin akran etkileimi yo-luyla geliti¤ini, akran çat›mas›n›n çocu¤un bak› aç›s› (perspektif) alma, uzla› vekar›l›kl› sosyal al› veri için olanaklar sundu¤unu savunur. Çocu¤un özellikle er-

ken yalardaki sosyal etkileimi önemlidir; örne¤in, hakçal›¤›n ne oldu¤uyla ilgilimuhakeme orta çocukluk dönemine kadar geliir. Sosyal kararlarla (paylama, i-birli¤i, bakalar›na zarar vermeden kaç›nma, çat›ma çözme stratejileri vb.) ilgili zi-hinsel emalar ise 5-10 ya aras›nda dramatik ekilde de¤imektedir.

Piaget’nin kuram›n›n temel yap›s›, sosyal geliimin evrensel oldu¤u yönünde-dir. Davran› (örn. paylama ve ibirli¤i) toplumlarda farkl› ekillerde sergilenebi-lir ama temelleri ayn›d›r. Sosyal becerilerin kazan›lmas›yla ilgili odak noktas›, ye-tikin-çocuk etkileiminden ziyade akran-çocuk etkileimidir. Yetikin-çocuk etki-leimi bir kültürden di¤erine büyük çeitlilik gösterebilir ancak akran-çocuk etki-leimi kar›l›kl›l›k ve ibirli¤ine dayan›r ki bu hâliyle evrenseldir. Bilisel geliimkuram›n›n bu önermesi farkl› kültürlerde incelenmi ve sosyal geliime dair bilgi-

mizi ileriye götüren arat›rmalar› tetiklemitir.

Di¤er Kuramlar

Etolojik KuramEtoloji, evrim süreçlerinin türe özgü davran›lar› nas›l ekillendirdi¤ini inceleyenbilim dal›d›r. Buna ba¤l› olarak, etolojik kuram, insan davran››n›n biyolojik temel-lerine vurgu yapar. Etologlar da, Freud gibi, erken deneyimlerin önemli oldu¤unainan›rlar. Etolojik yakla›ma göre, baz› davran›lar›n geliimi için“kritik dönem” ler

vard›r. Kritik dönem, gelien organizman›n, yaam evresinin k›sa bir parças›ndaçevredeki spesifik etkilere benzersiz ekilde aç›k ve duyarl› oldu¤u dönem olarak

tan›mlan›r. Organizma an›lan kritik dönemde bu önemli çevresel unsura maruzkalmazsa geliim için art olan deneyim olumayacak, organizman›n geliimi geridöndürülemez ekilde olumsuz etkilenecektir. Bununla ilintili olan bir baka kav-ram “hassas dönem” kavram›d›r. Hassas dönem, belli beceri ve davran›lar›n orta-

ya ç›kmas› için kiinin özellikle belli çevresel etkilere daha duyarl› oldu¤u zamandilimini anlat›r. Kii bu çevresel unsurlara hassas dönemde maruz kalmazsa sa¤l›k-l› geliimi bundan olumsuz etkilenecek ama bu geri döndürülmez olmayacakt›r.Bu önemli çevresel unsurlara baka bir zaman diliminde maruz kalma, daha az ol-makla birlikte etkili olacak, bireyin geliimini ekillendirecektir. Kritik dönem kav-ram›, hayvan geliimini aç›klamada geçerliyken, hassas dönem, insan geliiminiaç›klamada çok daha do¤ru bir tan›mlamad›r.

Etologlar, insan yavrusunun, hayatta kalmas›n› ve normal geliimini destekleyi-ci önceden programlanm› pek çok davran› sergiledi¤ine inanmaktad›rlar. JohnBowlby (1969), bu yakla›ma dayanarak Ba¤lanma Kuram›n› gelitirmitir. Ba¤lan-ma kuram›, Freud’un görüünden esinlenerek ilk yalardaki ebeveyn-çocuk iliki-sinin sosyal ve duygusal geliim için çok önemli oldu¤unu önermi, bunun gele-cekteki ilikilere de etki etti¤ini savunmutur. Ba¤lanma Kuram›, ünitenin ilerikibölümlerinde anlat›lmaktad›r.

Ekolojik Sistemler Kuram›Urie Bronfenbrenner’in (1979) Ekolojik Sistemler Kuram›, farkl› çevresel unsurlara,bu unsurlar›n etkileimlerine ve çocuk geliimine do¤rudan ve dolayl› etkilerine

odaklan›r. Ekolojik Sistem Modeli’nde çocu¤un geliimini etkileyen çevresel ba¤-lamlar, iç içe geçen kaplar gibi küçükten büyü¤e do¤ru s›ralanan be sistem hal-




kas› ile tan›mlan›r. Çocu¤un içinde oldu¤u halka ’’mikrosistem’ dir. Burada aile,okul, yaan›lan yak›n çevredeki akran ve oyun ortamlar› gibi çocu¤un çok zamangeçirdi¤i ba¤lamlar yer al›r. Mikrosistem, çocu¤un geliiminde en fazla etkiye sa-

hiptir. ‘Mezosistem’,mikrosistemde yer alan farkl› geliimsel ba¤lamlar›n birbirle-riyle ilikisini anlat›r. Çocuk için en anlaml› ba¤lamlar aras›ndaki ilikiler, çocu¤ungeliiminde önemli rol oynamaktad›r. Örne¤in, aile-okul aras›ndaki iletiim, ikiba¤lamdaki de¤er ve davran› beklentilerinin uyum içinde olmas›, bir ba¤lamdaö¤renilen davran›lar›n di¤er ortamlara da aktar›lmas› mezosisteme örnek olarak

verilebilir. ‘Eksosistem’,çocu¤un içinde yer ald›¤› bir sistem de¤ildir ama çocu¤unmikrosistemindeki ileyiiyle ilikilidir. Aile bireylerinin i yerleri (örn. ebeveyninçal›ma koullar›, i yerinde yaad›¤› stres), sa¤l›k hizmetleri (bunlar›n yayg›nl›¤›,aile için hizmetin ula›labilirli¤i), ekosistemdeki baz› yap›lard›r. Çocu¤a en uzakolan ‘Makrosistem’ de kültürel de¤erler, inanç sistemleri, ideoloji ve gelenekler yeralmaktad›r. Halkalar›n hepsini içine alan ‘kronosistem’ ise yaan›lan zaman dilimi-

ni, o yaam dilimini betimleyen özellik ve olaylar› (sanayileme devrimi dönemi,çiçek çocuklar dönemi, bilgisayar ça¤› vb.) anlat›r. Tüm bu sistemler aras›nda kar-›l›kl› bir etki vard›r. Bronfenbrenner, sonralar› kuram›n› revize etmi, yeni Biyo- ekolojik Model’ inde, tüm sistemin ortas›nda olan ve farkl› ekolojilerle etkileen ço-cu¤un mizaç gibi biyolojik temelli özelliklerine de yer vermitir (Bronfenbrenner

ve Ceci, 1994).

Bronfenbrenner’in kuram›, geliimi aç›klamada çevresel etkilerin birbirleriyle ve çocukla etkileerek geliimi nas›l etkiledi¤ine dair detayl› analizler sunmakta,bu yönüyle çocuk ve ergen geliimini destekleme programlar›n›n içeri¤ine yöne-lik yararl› bilgiler ortaya koymaktad›r.

SOSYAL DAVRANILARIN GEL‹‹M‹NE ETK‹ EDENUNSURLARSosyal geliim literatürü, kuramlar›n yan› s›ra, daha küçük modellerin yönlendirdi¤içok say›da önemli arat›rma bulgusu da içermektedir. Bu bulgular, kuramlar›n öner-


eki l 5.2

Aile

Bak›m Merkeziveya Okul

Oyun Alan›

GeniAile

Sa¤l›k Hizmetleri

EKSOS‹STEM

MAKROS‹STEM

‹ Yaam›

Arkadalar veKomularKanunlar

De¤erler

GeleneklerMezosistem

M e z o s i s t e

mMikrosistem

Birey

M e zo s is t e m

Çocu¤un yak›nçevresi ile olanilikileri veaktiviteleri

‹çerideki sistemlerietkileyen de¤erler,gelenekler ve di¤er

kaynaklar

Mikrosistemler aras›ndakiba¤lant› (ev/okul/mahalle/çocuk bak›m›)

Çocu¤un içinde yeralmad›¤› ama çocu¤uetkileyen sosyal ortamlar

Bronfenbrenner’in Ekolojik Sistemler Kuram›

Kaynak: http://explow.com/ecological_systems_theory web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.



di¤i savlar›n bilimsel çal›malar taraf›ndan ne kadar desteklendi¤ini ve sosyal davra-n››n geliiminde bunlardan farkl› ne tür etki ve ilikilerin bulundu¤unu ortaya koy-maktad›r. Ünitenin bu bölümünde, sosyal geliim literatüründeki di¤er belli bal›

kavramlar ve bunlara dair arat›rma bulgular› toparlay›c› ekilde ele al›nmaktad›r.Ebeveyn Davran›lar›Toplumsallama, çocu¤un sosyal geliimindeki en önemli süreçlerden biridir. Busüreçte, çocuk bireysel farkl›l›klar›n› korurken, ait oldu¤u sosyal sistemin davran›kurallar›n›, inanç ve de¤erlerini edinir ve böylelikle yaad›¤› ba¤lamda uyumlu veetkili ekilde var olabilir (Durkin, 1995). Do¤um ile balay›p bireyin tüm yaam›boyunca devam eden bu süreçte, özellikle ilk çocukluk dönemindeki etkiler ve et-kileimler önemli görülmektedir. Çocu¤un çevresindeki tüm kiilerle, anne-baba,karde, arkada, ö¤retmen ve akrabalar›yla olan ilikileri, toplumsallama sürecinekatk›da bulunur. Örne¤in karde ilikisi ele al›nd›¤›nda, arat›rmalar küçük karde-

le zaman geçirmesi ve onun ihtiyaçlar›na cevap vermesi beklenen çocuklarda, duy-gu ve düünce kavrama becerilerinin daha çok geliti¤ini ortaya koymutur (Eisen-berg ve Fabes, 1998). Kardeler aras›ndaki bu etki kar›l›kl›d›r; büyük kardein kü-çü¤e ilgi göstermesi kendisinin bilisel ve duygusal becerilerini gelitirirken küçükkarde de ablas› veya a¤abeyini model alarak olumlu veya olumsuz sosyal davra-n›lar sergileyebilir. Akranlarla olan ilikilerin toplumsallamadaki etkisiyse okul-lama ile daha belirginleir. Tüm bu ilikiler çocu¤un geliim süreci içinde önemta›rken, okul öncesi dönemdeki sosyal geliimde en belirleyici olan›n ebeveyn-ço-cuk ilikisi oldu¤u düünülmektedir (Parke ve ark., 2002). Bu bölümde çocu¤unsosyal geliimine etki eden temel çocuk yetitirme davran›lar› anlat›lmaktad›r.

Aç›klay›c› Ak›l YürütmeOlumlu sosyal geliime katk›da bulunan en önemli ebeveyn davran›lar›n›n ba›n-da aç›klay›c› ak›l yürütme gelmektedir. Aç›klay›c› ak›l yürütme de, anne-babaçocu¤una olumsuz davran››n›n bakalar› için do¤urdu¤u sonuçlar› anlatarak is-tenmeyen bu davran›› de¤itirmeyi amaçlar (Eisenberg ve ark., 2006). Burada he-deflenen sadece istenmeyen davran››n o an için b›rak›lmas› de¤il, o davran››nneden yap›lmamas› gerekti¤inin çocuk taraf›ndan anla›lmas› ve benimsenmesidir.Bu yöntemde, çocu¤un bakalar›n›n bak› aç›s›n› almas›n› sa¤lamaya yönelik (“Sen

Ali’nin oyununu bozdu¤unda sence o ne hissetti?”) veya davran››n›n sonuçlar›na yönelik (“Bu davran››n beni çok hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›.”) de¤iik aç›klamalarkullanmak mümkündür. Anne-babalar›n genel olarak çocuklar›na s›cak ve duyarl›

davrand›klar› ailelerde bu aç›klamalar çocuk taraf›ndan daha çok benimsenmekte ve dolay›s›yla daha da belirgin bir pozitif etki sa¤lamaktad›r. Bilisel geliimin he-nüz balar›nda oldu¤u için yap›lan aç›klamalar› anlamayaca¤› düünülen 1-2 ya-›ndaki çocuklara bile davran››n›n sonuçlar›n›n belirgin ve güçlü ekilde söylen-mesi, sadece yapmay› b›rakmas›n› söylemekten çok daha etkilidir.


Aç›klay›c› Ak›l Yürütme:Birdavran››n bakalar› içindo¤urdu¤u sonuçlar›anlatan ve davran››n nedenyap›lmas› ve yap›lmamas›gerekti¤ini çocu¤a aç›klayançocuk yetitirme davran››.



Çocukta istenilmeyen davran››n olumsuz sonuçlar›n›n de¤il de istenilen davra-n››n olumlu sonuçlar›n›n ön plana ç›kar›lmas› da etkili bir baka yoldur. Örne¤in,

yard›m ederse kar›s›ndaki kiinin sevinece¤i söylenen çocuklar, yard›m etmezsekar›s›ndakinin üzülece¤i söylenen çocuklardan daha çok yard›m etmektedir (Gru-sec ve ark., 2002).

Model AlmaSosyal Ö¤renme Kuram›’nda önerildi¤i gibi, çocuklar, sosyal davran›lar› bir ba-kas›n› örnek alarak ve taklit ederek de ö¤renebilirler. Ev ortam›nda yard›mlama,paylama, ibirli¤i ve olumlu davran›lara dair de¤erler gibi konular üzerine çokkonuulmas› da çocuklar›n daha çok olumlu sosyal davran› göstermeleriyle ba¤-lant›l›d›r. Model al›nan kii, çocuk taraf›ndan etkili ve güçlü olarak alg›lan›yorsa

veya sevilen biriyse davran›lar›n›n taklit edilme olas›l›¤› daha yüksektir. Sonraki y›llarda akranlar›n etkisi artacak olmakla birlikte, okul öncesi dönemde anne-ba-balar en çok model al›nan kiilerdir. Ebeveynler, kendi tutum ve davran›lar› ileçocuklar›na olumlu ve olumsuz sosyal davran›lar için kaynak olutururlar. Örne-

¤in, babas›n› bir komunun eyalar›n› ta›mas›na yard›m ederken gören çocuk,kendisi yaln›z ba›nayken de yard›m gerektiren durumu daha çabuk alg›lay›p uy-gun davran›lar› daha kolayl›kla gösterebilir. Benzer biçimde, bakalar›n›n ihtiyaç-lar›n› görmezden gelen veya gerekli yard›m davran›lar›n› göstermekte isteksizdavranan ebeveynlerin çocuklar› da bu davran›lar› örnek al›rlar.

Anti-sosyal davran›lar da aynen yard›m etme davran›› gibi gözlem ve model-leme yolu ile kazan›labilir. Örne¤in, anne veya babas› vurma, itme, tekmeleme,hakaret etme veya yalan söyleme gibi davran›lar gösteren çocuk, bu davran›lar›gözlemleyerek sosyal davran› da¤arc›¤›na ekler. Anne-baba gibi sevilen, etkin veönemli figürler taraf›ndan gösterilen bu davran›lar, çocuk taraf›ndan yap›lmas› ka-bul gören, onaylanan ve uygun davran›lar olarak alg›lan›r. Çocuk bu süreçte, ki-

iler aras› sorun yaand›¤›nda sald›rgan davran› göstermeyi veya yalana bavur-may› bir çözüm yolu olarak görmeyi ö¤renir ve hâlihaz›rda repertuar›nda olan bu


Kaynak: http://www.singleparentcenter.net/child-behavior-issues/ web Sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.

Resim 5.2

Çocu¤una aç›klay›c› ak›l

yürütme ile olumsuz davran››n›n sonucunu aç›klayan bir anne



davran›lar› “gerek” duydu¤unda kullan›r. K›saca, hem olumlu hem de olumsuzsosyal davran›lar söz konusu oldu¤unda ebeveynleri model alarak ö¤renme etki-li bir yoldur.

Ödül ve Ceza

‹stenilen davran›› art›rmak için, söz konusu davran››n hemen ard›ndan çocu¤uödüllendirmek de etkili bir yöntem olabilir. Sosyal ödüller, özellikle kiilik özellik-lerine yönelik at›flar (“Sen çok yard›msever, çok iyi kalpli bir çocuksun.”) çocuktaolumlu benlik alg›s›n› güçlendirmekte ve böylelikle uyumlu davran›lar›n› art›r›c›etki yapmaktad›r. ‹stenen davran› yap›ld›¤›nda hediye verme gibi maddesel ödül-ler de olumlu sosyal davran›lar› k›sa vadede artt›rabilmekle birlikte, çocu¤un yap-t›¤› davran›› d›sal bir nedene ba¤lamas›na sebep olmaktad›r. Bu yöntem, çocu-¤un ancak bir bakas› istedi¤inde ve iyi bir sonuç (hediye) alabilece¤i zamanolumlu davran› göstermesine yol açabilmektedir.


Resim 5.3Annesinin kulland›¤› fiziksel ceza yöntemini model alarak oyuncak bebe¤ine uygulayan bir çocuk

Kaynak: http://www.ethicsoup.com/2010/04/do-you-want-a-spanking-it-doesnt-work-spanking-creates-aggression.html web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.

Resim 5.4

Çocu¤unu sözel olarak cezaland›ran bir anne

http://paintermommy.com/a-moms-guide-to-reading-a-childs-behavior web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.



Güç Kullan›m›Güç kullan›m› ve cezaland›r›c› teknikler ise çocu¤un o anki itaatini artt›rmakla bir-likte, ileride suça giren davran›lar›n s›klamas›na sebep olmakta, yani hedeflene-

nin aksine, çocu¤un uyumlu davran›lar› daha az göstermesine yol açmaktad›r. Arat›rmalar, iddete dayal› fiziksel disiplin yöntemlerinin (örn. tokat atma, sarsma,dayak atma) çocuklardaki duygusal ve davran›sal problemleri fazlalat›r›c› etkiyesahip oldu¤unu göstermektedir (Gershoff, 2002; Graziano, Hamblen ve Plante,1996; McCord, 1996). iddete dayal› disiplin yöntemleri çocu¤un fiziksel sa¤l›¤›n-da bozulman›n yan› s›ra, özgüvende zedelenmeye, depresyon, kayg› bozukluklar›

ve anti-sosyal davran› problemlerinde art›a yol açmaktad›r.

Çocuklar›n sosyal geliimine etki eden belli bal› ebeveyn davran›lar›n› belirtiniz ve budavran›lar›n çocuklardaki sosyal geliimi nas›l etkiledi¤ini anlat›n›z.

Ebeveyn Davran›lar› ve Sosyal Geliime Dair ToparlamaBu bölümden de anla›laca¤› üzere çocu¤a gösterilen ilgi ve duyarl›l›k, sosyal ge-liim için çok önemlidir. Demokratik tutum, anne-babalar›n çocuklar›n› birey ola-rak kabul ettikleri, ayn› zamanda kontrolü de elden b›rakmad›klar› bir çocuk ye-titirme stilidir. Bu tutumu benimseyen anne-babalar, çocuklar›n›n ya ve mizaçözelliklerini de göz önünde bulundurarak makul kurallar koyar, bu kurallar› ne-denleriyle birlikte çocu¤a anlat›r ve kurallara uyulmas›n› beklerler. Demokratik tu-tumun benimsendi¤i ailelerde, kurallar konulduktan sonra tutarl› ekilde uygulan›rancak gerekti¤inde de bu kurallar sorgulan›r, esnetilir ve de¤itirilir. Bu aile tipin-de yayg›nl›kla kullan›lan aç›klay›c› ak›l yürütme, Türkiye’de genel olarak anne-ba-balar›n az bavurduklar› bir disiplin yöntemidir. Ülkemizde ebeveynlerin, özellik-

le e¤itim düzeyi daha düük anne-babalar›n, yayg›nl›kla k›sa ve direktif veren,aç›klay›c› olmayan sözel ifadeler kulland›klar› ve sorgusuz itaat bekledikleri bulun-mutur (Küntay ve Ahtam, 2004; Nacak, Ya¤murlu, Durgel ve van de Vijver, 2011).Daha önceki bölümlerde de belirtildi¤i gibi, aç›klamas›z itaat bekleyerek çocu¤unistenmeyen bir davran›› yapmas› engellenebilir. Ancak bu disiplin yöntemi, ço-cukta perspektif al›m›, bakalar›n›n ne hissetti¤ini ve düündü¤ünü kavrayabilme

ve bir davran›› isteyerek yapma (veya isteyerek, kendili¤inden olumsuz davran›› yapmama) gibi hedef olan as›l becerilerin gelimesini desteklemeyecektir. Anne-babalar›n, olumlu ve olumsuz davran›lar›n sonuçlar›na yönelik aç›klama yapma-lar›, konumalar›nda duygu içeren ifadeler kullanmalar›, kendilerinin ve bakalar›-n›n his ve düüncelerinden söz etmeleri çocuklar›n duygu geliimini h›zland›rma-

ya yard›m edecek, empati ve olumlu sosyal davran›lar› artt›r›c› etki yapacakt›r.Hem sözel yolla yard›mlama, paylama gibi sosyal davran›lar›n önemini belirtenhem de bizzat kendisi olumlu davran› sergileyen ebeveynler çocuk için iyi birermodel olacakt›r. Devaml›l›k gösteren olumlu davran›lar›n›n ebeveyn taraf›ndanfark edilip övgüyle pekitirilmesi (“Bugün parkta Ahmet’e ne güzel davrand›n yi-ne.” gibi) de çocukta bu davran›lar› tekrarlama iste¤ini artt›racakt›r. Olumlu dav-ran››n› samimi ekilde övmek ve sevecenlik göstererek takdir edildi¤ini hissettir-mek (örn. kucaklamak), çocu¤un ileride de ayn› be¤enilen davran›› gösterme ola-s›l›¤›n› yükseltecektir. Çocuk olumsuz bir davran› sergiledi¤inde ise onun hounagitmeyecek ama ayn› zamanda ona fiziksel veya duygusal aç›dan zarar vermeye-cek disiplin yöntemleri seçmek önemlidir.


SIRA S‹ZDE

5



MizaçSosyal geliime etki eden içsel unsurlar›n ba›nda mizaç gelir. Mizaç, bebekli¤in er-ken dönemlerinde de gözlemlenebilen, duygu, davran› ve dikkat süreçlerindeki bi-

reysel farkl›l›klar› anlat›r. Mizaç özellikleri çevreye göre bir miktar de¤iebilmeklebirlikte, esas olarak biyolojik kökenlidir (Rothbart ve Bates, 1998). Yak›nlama/çe-kingenlik, uyumluluk, tepkilerin yo¤unlu¤u, dikkat süresi, ritmiklik (biyolojik dü-zenlilik), uyar›lma ei¤i ve aktivite düzeyi mizaç özelliklerinden sadece baz›lar›d›r(Thomas ve Chess, 1977). Mizaç çal›malar›n›n balad›¤› ilk y›llarda, çocuklar buözelliklerine göre, kolay, zor ve yava al›an olmak üzere üç grupta s›n›fland›r›lm›-t›r (Thomas ve Chess, 1977). Uyku ve beslenme düzenlerinde problem olmayan, de-¤iikliklere uyum gösterebilen, sakin huylu çocuklar “kolay mizaçl›” olarak tan›m-lanm›t›r. “Zor mizaçl›” çocuklar, düzensiz uyku ve beslenme al›kanl›klar›na sahip,

yenili¤e ve de¤iikli¤e kolay uyum gösteremeyen, negatif duygu durumu (örn. k›z-g›nl›k, h›rç›nl›k) kuvvetli olan çocuklard›r. “Yava al›an” çocuklar ise yenili¤e ve

de¤iikli¤e uyumda iki uç nokta aras›nda yer alan, zor çocuklara göre daha az olum-suz tepki veren, az hareketli ve zaman zaman h›rç›n olabilen çocuklard›r.

Pek çok mizaç özelli¤ine tek tek bakmak yerine, çocuklar› mizaçlar›na göre buekilde ay›rmak daha pratik görünse de bu tarz bir s›n›fland›rma özellikle “zor”olarak adland›r›lan çocuklar için olumsuz sonuçlar getirebilmektedir. “Zor” s›fat›y-la etiketlenen çocuk, kendine dair olumsuz alg› gelitirebilmekte, bu da çocu¤unkendinden beklentilerini olumsuz ekilde etkileyerek çeitli davran› sorunlar›na

yol açabilmektedir. Böyle bir etiketleme, di¤er insanlar›n da çocuktan beklentile-rini ve ona yönelik tutum ve davran›lar›n› istenmeyen yönde etkileyebilecektir.

Mizaç özelliklerinin tümünü ayr› ayr› ele alman›n güçlü¤ü, s›n›fland›rma yap-man›n ise belirgin sak›ncalar›, arat›rmac›lar› yeni bir yakla›m aray››na itmitir.

Bugün en kabul gören yakla›m çocuklar›n de¤il, mizaç özelliklerinin boyutlaraayr›larak incelenmesi gerekti¤idir. Buna göre çocuk mizac› üç temel boyutta ince-lenebilir: (a) Olumsuz tepkisellik; k›zg›nl›k, a¤lama, s›zlanma ve m›zm›zlanmagibi yüksek yo¤unluktaki tepkileri, (b) S›cakkanl›l›k-çekingenlik; yeni durum

ve insanlara yaklama ya da tersine uzaklama e¤ilimini, (c) Sebatkârl›k; bir ieuzun süre dikkatini yo¤unlat›rabilme kapasitesini ve ii tamamlay›ncaya kadarüzerinde çal›maya devam etme e¤ilimini (Sanson, Hemphill, Yagmurlu veMcClowry, 2011) anlat›r. Bu üç boyut s›ras›yla, mizac›n duygu, davran› ve dikkatsüreçleriyle ilikilidir.

Günümüz psikoloji literatürü mizac› hangi temel boyutlarda incelemektedir? ‹simlerinibelirtiniz ve aç›klay›n›z.


Mizaç:Bebekli¤in çok erkendönemlerinden itibarengözlenebilen, duygu,davran› ve dikkatsüreçlerindeki biyolojikkökenli bireyselfarkl›l›klard›r.

Resim 5.5

Yüksek seviyede olumsuz tepkisellik gösteren bir bebek

Kaynak: http://www.kidspot.com.au/Baby-development-Social-and-emotional-Separation-anxiety- tips+5253+461+article.htm web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.

Olumsuz Tepkisellik:K›zg›nl›k, a¤lama, s›zlanmave m›zm›zlanma gibi yüksekyo¤unluktaki tepkileri içerenmizaç özelli¤i. Mizac›nduygu düzenlemeye dairboyutu.

S›cakkanl›l›k-Çekingenlik:Yeni durum ve insanlarayaklama ya da uzaklamadavran›lar›n› içeren mizaçözelli¤i. Mizac›n davran›

düzenlemeye dair boyutu.Sebatkârl›k:Bir ie uzunsüre dikkatiniyo¤unlat›rabilmekapasitesi ve iitamamlay›ncaya kadarüzerinde çal›maya devametme e¤ilimini içeren mizaçözelli¤i. Mizac›n dikkatdüzenlemeye dair boyutu.

SIRA S‹ZDE

6



Bu mizaç boyutlar›, bata sosyal ve duygusal geliim olmak üzere, çocuk geli-iminin pek çok farkl› alan›yla ba¤lant› göstermektedir. Olumsuz tepkisellik düze-

yi düük olan, daha az sinirlenen çocuklar, duygu ve davran›lar›n› daha iyi kon-

trol edebilen ve sosyal becerisi daha yüksek olan çocuklard›r (Eisenberg ve Fabes,1998). ‹çinde sosyallik ve utangaç olma gibi özellikleri bar›nd›ran ‘s›cakkanl›l›k-çekingenlik’ mizaç boyutu da olumlu sosyal davran›larla yak›ndan ilikilidir (Ya¤-murlu, Köymen ve Sanson, 2005). S›cakkanl› çocuklar, yard›mlama ve paylamagibi davran›lar› çekingen mizaçl› çocuklara göre daha çok göstermektedir. Orta-m›n ve kiilerin yeni olmas› s›cakkanl› çocuklar›n olumlu sosyal davran› düzeyinipek etkilemezken çekingen ve ürkek mizaçl› çocuklar, benzer davran›lar› dahaçok tan›d›k çevrelerde ve ancak kendilerinden talep edildi¤inde göstermektedir.Dikkat süreçlerindeki mizaç farkl›l›klar› da olumlu sosyal davran›lar üzerinde be-lirleyicidir. Dikkatini daha uzun süre yo¤unlat›rabilen çocuklar, sosyal ortamdakiipuçlar›n› daha iyi yakalayabilmekte ve dolay›s›yla yard›m ve paylama gerektiren

durumlar› daha h›zl› ve do¤ru alg›layabilmektedir (Eisenberg ve ark., 1998). Olum-lu sosyal davran›lar›n yan› s›ra, sosyal ve duygusal geliim alanlar›ndaki istenmeyen sonuçlar da çocu¤un mizaç özellikleriyle ilikilidir. Bir örnek vermek gerekir-se olumsuz tepkisellik (kolay sinirlenme vb.) ve dikkatini yo¤unlat›rmada güçlük,sald›rganl›k gibi anti-sosyal davran› problemleri için risk faktörü olan mizaç özel-likleri olarak kar›m›za ç›kmaktad›r (Sanson ve ark., 2011).

Ebeveynlerin çocuk yetitirme tutumlar›n›n ve çocu¤un mizac›n›n sosyal gelii-me etkileri birbirlerinden tümüyle ba¤›ms›z de¤ildir. Çocuk yetitirme ve mizac›netkileimi de sosyal geliimde önemli rol oynamaktad›r. Arat›rmalar, benzer miza-ca sahip ama anneleri farkl› çocuk yetitirme tutumlar› gösteren çocuklar›n sosyaldavran›lar›nda belirgin farkl›l›klar oldu¤una iaret etmitir. Örne¤in, annesi ceza-

land›rma davran››n› s›k gösteren tepkisel mizaçl› bir çocuk, annesi aç›klama ya-pan, bir davran››n neden yap›lmamas› gerekti¤ini anlatan tepkisel mizaçl› bir di-¤er çocuktan daha fazla davran› problemi gösterebilmektedir (Thomas, Chess veBirch, 1968). Aç›klay›c› ak›l yürütme davran››n›n anne taraf›ndan seyrek kullan›l-mas›, s›cakl›k ve efkatin az olmas›, özellikle tepkisel mizaçl› çocuklar›n geliimiiçin tehlike oluturmaktad›r. Benzer ekilde, hareketli ve d›adönük mizaç tek ba-›na de¤il ama ebeveynin fiziksel cezas› ile birleti¤inde çocukta davran›sal prob-lemlere yol açmaktad›r. Ebeveyn, ayn› derecede hareketli ve d›adönük bir çocukiçin, onun enerjisine uygun, olumlu bir disiplin yöntemi kulland›¤›nda ise çocu¤unsosyal uyumu artmaktad›r.

Buradaki mesele, zorlay›c› olabilen mizaç özelliklerinin, baz› olumsuz ebeveyn

davran›lar› ile birlikte görülme olas›l›¤›n›n yüksek olmas› durumudur. Bu durumöyle aç›klanabilir: Belirli mizaç özellikleri olan çocuklar›n, örne¤in tepkiselli¤i

yüksek çocuklar›n anne-babalar› ceza kullanmaya, di¤er mizaç özelliklerine sahip,örne¤in daha az a¤layan çocuklar›n anne-babalar›ndan daha e¤ilimlidirler. Bununsebepleri çeitli olabilir: Anne ve çocuk paylat›klar› kal›t›msal özellikler sebebiy-le benzer düzeyde “k›zg›n” ve tepkisel olabilirler. Veya anne ve çocuk, paylat›k-lar› çevrenin zor koullar› sebebiyle bu özellikleri gösteriyor olabilirler. Bir di¤eranlat›mla, aile ortam›ndaki olumsuz koullar çocu¤un daha tepkisel, daha hassas

veya hareketli olmas›na sebep olurken annenin de stresini yükselterek iddet kul-lanmas›n› art›r›yor olabilir. Benzer ekilde, çocu¤un zorlay›c› mizaç özellikleri, an-nenin fiziksel yöntemlere bavurma ihtimalini art›rabilirken annenin erken dönem-

lerden itibaren fiziksel ceza kullan›yor olmas›, çocu¤un tepkiselli¤ini ve olumsuzduygulan›mlar›n› daha da kuvvetlendiriyor olabilir. Her durumda, çocuk ve ebe-




veyn ilikisinde, bebeklik döneminden balayarak ortaya ç›kabilen bu olumsuz et-kileim, bir k›s›r döngü hâlinde, çocuklar›n uzun vadede sald›rgan davran› göster-meleri ve uyum bozukluklar› gelitirmeleriyle sonuçlanabilmektedir (Patterson,

DeBaryshe ve Ramsey, 1989). Burada fark›nda olunmas› gereken, mizaç özellikle-ri nas›l olursa olsun (tepkisel, korkulu, çekingen, vb.), ilk y›llarda genel olarak ço-cuklar›n davran›sal problemler göstermedi¤i veya ortaya ç›kabilen problemlerinönlenebilecek düzeyde oldu¤udur.

BA⁄LANMABa¤lanma kiiye de¤il ilikiye dair bir özelliktir. Bu anlat›mdan yola ç›k›nca, kii-nin farkl› insanlarla olan ilikilerindeki ba¤lanmalar›n›n, farkl› niteliklerde olabile-ce¤i anla›lmaktad›r. Arat›rmalar anne-çocuk ve baba-çocuk aras›ndaki ba¤lanma-lar›n, farkl› özelli¤e sahip olabilece¤ini ortaya koymaktad›r (van IJzendoorn ve de

Wolff, 1997). Yine de çocu¤un anneyle olan ba¤lanma ilikisi, genel olarak di¤er

ilikilerindeki ba¤lanmalar ile daha benzer nitelik göstermektedir (Rosen ve Roth-baum, 1993). Bir baka deyile, çocu¤un anneyle aras›nda güvenli bir ba¤lanmailikisi varsa çocu¤un di¤er kiilerle olan ilikilerinde de güvenli ba¤lanma göz-lemlenme ihtimali daha yüksektir. Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma, çocu¤unfarkl› alanlardaki geliimiyle de büyük ölçüde ba¤lant›l›d›r. Tüm bu sebeplerle, ge-liim psikolojisi literatürünün en çok odakland›¤› ba¤lanma ilikisi anne ile çocukaras›nda oland›r. Duygusal ba¤ niteli¤indeki bu iliki güvenli, kaç›nan ve kayg›l›- karars›z olmak üzere üç temel tipte incelenirken (Ainsworth, Blehar, Waters ve

Wall, 1978), sonraki y›llarda bu s›n›fland›rmaya da¤›n›k ba¤lanma türü de eklen-mitir (Main ve Solomon, 1986).

Anne-çocuk ba¤lanma ilikisini arat›ran çal›malar›n önemli bir bölümü, anne-

nin çocuk yetitirme davran›lar›n› incelemekte ve anne ile çocuk aras›ndaki ba¤-lanman›n niteli¤ini, sadece annenin özelliklerine bakarak anlamaya çal›maktad›r.Ne var ki ba¤lanman›n bir iliki özelli¤i olmas›, annenin özelliklerinin yan› s›ra ço-cu¤un özelliklerinin de irdelenmesini gerektirmektedir. Bunlar›n aras›nda mizaç

yine dikkat çekicidir. Çocu¤un mizaç özellikleri ile annenin davran›lar› bebekli-¤in ilk zamanlar›ndan itibaren yak›n iliki içindedir ve bu ilikideki uyum, çocu-¤un pek çok alandaki geliimini oldu¤u kadar ebeveyni ile olan ba¤lanma ilikisi-ni de belirgin ekilde etkilemektedir.

Ba¤lanma Kuram›nda irdelenen çocuk-ebeveyn ikilisi aras›ndaki ba¤lanma ili-kisi, tipik olarak Yabanc› Ortam Testi (Strange Situation Test) ad› verilen çal›ma

yöntemiyle ölçülmütür (Ainsworth ve ark., 1978; Bowlby, 1969). K›saca anlatmak

gerekirse bu yöntemde, 1-2 ya çocuklar› bir oyun odas›nda gözlemlenir; yakla›k20 dakika boyunca çocuk, annesi ve/veya bir yabanc› (arat›rmac›) ile oyun oda-s›nda zaman geçirir. Anne ve yabanc› belirli aral›klarla odadan ç›karlar; çocuk bel-li bir süre yabanc› ile odada yaln›z kal›r, belli bir süre ise tamamen kendi ba›na-d›r. Çocu¤un bu durumlara verdi¤i tepkiler (örn. oyuncaklarla oynama, annenin

yoklu¤u, odaya dönüü ve yabanc›yla kalma s›ras›nda gösterdi¤i davran› ve duy-gular) kaydedilir ve kodlan›r. Bu yöntem, anne ile çocuk aras›ndaki ba¤lanman›nniteli¤inin gözlemlenmesine olanak verir. Güvenli ba¤lanma ilikisinde çocuk,annesini çevreyle olan ilikisinde güven verici bir dayanak görür, güvenli bir limanolarak kullan›r. Annelerinin yoklu¤unda huzursuzluk ve s›k›nt› belirtileri gösterenbu çocuklar, anneleriyle yeniden bir araya geldiklerinde k›sa sürede sakinleerek

çevrelerini kefetmeye devam ederler. Bu tip ba¤lanmada anneler çocu¤un ihti- yaçlar›yla ilgili, uyar›lar› (örn. çocu¤un a¤lamas›) ve çocu¤un özelliklerini fark et-


Güvenli Ba¤lanma:Çocu¤un, annesini çevre ileolan ilikisinde güven vericibir dayanak olarakkulland›¤› ba¤lanmaeklidir.



me konusunda duyarl›, s›cak ve tutarl›d›rlar. Güvensiz ba¤lanma tiplerindenolan, kaç›nan türdeki ba¤lanma ilikisinde ise çocukta anneye kay›ts›zl›k gözlem-lenir; annenin odadan ç›kmas› çocukta kayda de¤er bir kayg› ve üzüntü olutur-

maz. Odada annenin veya yabanc›n›n olmas›, çocuk için büyük fark yaratmaz.Üçüncü tip olan kayg›l›-karars›z türdeki güvensiz ba¤lanma ilikisinde ise anne-nin varl›¤›nda bile korkulu ve endieli, anneye çok yak›n olma ihtiyac› gösteren,oyuncaklarla oynamak için anneden uzaklamada isteksiz, anne odadan ayr›l›pdöndü¤ünde kayg›s› kolay yat›mayan bir çocuk vard›r. Annenin odadan ayr›lma-s› çocukta büyük endie ve üzüntü yarat›r; anne odaya döndükten sonra bile ço-cu¤un anneye tepkisi devam eder, endiesi yat›maz, anneden ayr›l›p oyuncakla-ra yönelemez. Da¤›n›k ba¤lanma da ise çocukta birbiriyle çelien davran›lar (örn.anneye yaklama ve anneden kaç›nma) ezamanl› olarak görülür.

Ba¤lanma, Mizaç ve Çocuk Yetitirme Anne-çocuk ba¤lanma ilikisinin niteli¤i ile çocu¤un mizaç özellikleri ve ebeveyndavran›lar› aras›ndaki ba¤lant›ya dair literatürde farkl› yakla›mlar vard›r. Bir yak-la›ma göre, ana-babal›k davran›lar›ndaki duyarl›l›k, güvenli ba¤lanma ilikisinde-ki farkl›l›klar›n temel sorumlusudur. Yani çocu¤un mizaç özellikleri ne olursa ol-sun, çocu¤un ihtiyaçlar›na kar›l›k verebilen ve davran›lar›n› çocu¤un bireyselözelliklerine göre uyarlayabilen ebeveyn, güvenli ba¤lanma ilikisini oluturabilir.Bu yakla›m› savunan arat›rmac›lar, uygun bak›m koullar› sa¤land›¤›nda, zor mi-zaca sahip çocu¤un da güvenli ba¤lanma ilikisi kuraca¤›n›, benzer ekilde, kolay mizaca sahip çocu¤a duyars›z ve olumsuz davran›ld›¤›nda, güvensiz ba¤lanma ili-kisi oluaca¤›n› öne sürmülerdir (Sroufe, 1985).


Resim 5.6

Yabanc› Ortam Testi: Anne odadan ç›karak çocu¤unu bir süre yabanc› bir kii ile yaln›z b›rak›r.

Kaynak: http://blog.lib.umn.edu/paldr001/myblog/2011/11/the-strange-situation.html web Sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.

Güvensiz Ba¤lanma:Çocu¤un, annesi ile güvenliba¤lanma gelitirmedi¤idurumlarda oluanba¤lanma biçimidir. Üçtürde güvensiz ba¤lanmaolabilir: Kaç›nan, Kayg›l›-karars›z ve Da¤›n›k.

Resim 5.7

A¤layan çocu¤una s›cak ve duyarl› bir ekilde tepki veren bir anne

Kaynak: http://www.ayushveda.com/tips-to-handle-the-temperament-of-your-child/ web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›t›r.



Di¤er bir yakla›m ise güvenli ve güvensiz ba¤lanma iliki türlerinin asl›nda ço-cu¤un mizaç özelliklerinin birer yans›mas› oldu¤unu savunmaktad›r (Campos, Bar-rett, Lamb, Goldsmith ve Sternberg, 1983; Kagan, 1982). Bu görüe göre, çocukla-

r›n yabanc› ortam testi s›ras›nda gösterdikleri davran›lar, çocuk mizac›n›n kendi-sinden baka bir ey de¤ildir. Örne¤in, annesiyle güvensiz ve kaç›nan türde ba¤-lanma ilikisi oldu¤u söylenen bir çocu¤un, anne ile ayr›lma s›ras›nda çok fazla en-dielenmemesi ve yeniden bir araya gelme s›ras›nda kaç›nma davran›lar› göster-mesi, sakin mizac›n›n bir yans›mas›d›r. Benzer ekilde, kayg›l›-karars›z olarak s›n›f-land›r›lan ba¤lanma türünde gözlemlenenin, asl›nda çocu¤un kolay endielenen,duyarl› mizac› oldu¤u, buna kar›l›k güvenli ba¤lanma ilikisinde görülenin, ortadüzeyde endie ve s›cakkanl›l›k e¤ilimi oldu¤u görüü ortaya at›lm›t›r. Ancak son-raki y›llarda yap›lan daha kapsaml› arat›rmalar, mizac›n ve ba¤lanma tarz›n›nfarkl› kavramlar oldu¤unu göstermitir. Buna göre, ikili ilikinin bir niteli¤i olanba¤lanma, bireysel davran› örüntüsü olan mizaca indirgenmemelidir.

Ba¤lanma literatüründeki bu kavramsal tart›malar›n bugün vard›¤› nokta, ebeveynin s›cakl›k ve duyarl›l›¤›n›n, çocu¤un özellik ve ihtiyaçlar›na cevap verme ko-nusunda hassas ve tutarl› davran›lar›n›n, güvenli ba¤lanma ilikisi için gerekli ze-mini oluturdu¤udur (Kochanska, 1998). Ebeveynin duyarl›l›¤› düük ve disiplindavran›lar› olumsuz ise çocukla ba¤lanma ilikisi güvensiz olmaktad›r. Mizaç isegüvensiz ba¤lanman›n tipleri aras›ndaki farkl›l›¤› aç›klamada devreye girmektedir.Ebeveyni duyars›z çocuklardan ürkek/korkulu mizaca sahip olanlar kayg›l›-karar- s›z tipte ba¤lanma, ürkeklik/korku düzeyi düük çocuklar ise kaç›nan tipte ba¤-lanma göstermektedirler.

Ba¤lanmaya dair ç›kar›mlar› olan ve kabul gören bir di¤er yakla›m da Ay›r›c› Yatk›nl›k (Differential Susceptibility) sav›d›r (Belsky, Bakermans-Kranenburg ve

van IJzendoorn, 2007; Belsky, 2011). Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, riskli olarakgörülebilecek baz› mizaç özelliklerine sahip çocuklar, çevreden gelen hem olum-lu hem de olumsuz etkilere çok aç›kt›r. Riskli özellikler, tepkisel, ürkek/korkulu,k›r›lgan olma veya DRD4 genetik alelleri ta›ma eklinde tan›mlanm›t›r (Belsky veark., 2007). Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, yüksek düzeyde duygusal tepkisellik gös-teren bir çocuk, ortalama düzeyde duygusal tepkisellik gösteren bir çocukla kar›-lat›r›ld›¤›nda, olumsuz ana-babal›k davran›lar›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç gös-terimi) daha çok ve negatif yönde etkilenir. Ancak ayn› çocuk, mizac›n›n getirdi¤ia›r› duyarl›l›¤a ba¤l› olarak olumlu ana-babal›k davran›lar›ndan ve destekleyicibir çevreden de di¤er akranlar›na göre daha fazla yarar sa¤layacakt›r. Bu yakla›-ma göre, çocu¤un duygusal tepkiselli¤i onu çevrenin her türlü etkisine daha aç›k

hâle getirir ve bu çocuk, ebeveynin pozitif tutumlar›yla desteklendi¤inde en az di-¤er çocuklar kadar istenilen, ideal geliim özelliklerini gösterir. Ay›r›c› Yatk›nl›k sa-

v›, “zor” olarak tan›mlanan mizaç özelliklerinin asl›nda birer risk unsuru olmad›¤›-n› belirtmekle kalmay›p ayn› zamanda koruyucu nitelikte olabildiklerine iaret et-mektedir. Bu koruyucu olma özelli¤i üphesiz ancak çevre özelliklerinin çok olum-lu olmas› durumunda söz konusudur. Çevrenin özellikleri bu çocuklar için kritik-tir; keza her türlü çevre etkilerini almaya di¤er çocuklardan çok daha yatk›n bir ya-p›ya sahiptirler.

Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›n› destekleyen pek çok arat›rma bulgusu vard›r. Bu bul-gulardan biri, yüksek düzeyde ürkek mizaca sahip çocuklar›n, anneleriyle duyarl›

ve s›cak etkileim içeren olumlu bir iliki içinde olduklar›nda h›zl› vicdan geliimi

gösterdiklerini ortaya koymutur. Buna kar›l›k, yüksek düzeyde ürkek mizaçl› ço-cuklar, annelerinin ceza ve güç gösterimini az kullanmas› durumunda bile, vicdan


Ay›r›c› Yatk›nl›k:Riskliolarak tan›mlanacak baz›mizaç özelliklerine sahipçocuklar›n, çevreden gelenhem olumlu hem de olumsuzetkilere di¤er çocuklardandaha fazla aç›k olduklar›n›,bu çevresel etkilerden dahaçok etkilendiklerini savunanyakla›m.



geliimi ve içselletirmede (toplumsal de¤er ve davran›lar› kendisininmi gibi be-nimseme) zorluk göstermilerdir (Kochanska, Aksan ve Joy, 2007).

Daha önce de belirtildi¤i gibi, çocuktaki zorlay›c› mizaç özellikleri, anne-baba-

lar üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Duygusal olarak tepkili, kolayca k›zan, hüsra-na u¤rayan, a¤layan, kolay yat›mayan, davran›sal olarak ürkek ve çekingen birçocuk yetitirmek, ebeveynler için ba etmesi güç, fazladan stres yaratan bir durumolabilir. Oluan s›k›nt›l› koullar kar›s›nda anne-babalar›n duyars›z ve sert davran-ma, ba¤›rma veya dayak gibi sindirmeye yönelik ceza yöntemlerine bavurma ihti-malleri artabilir. Ne var ki sonuçlar›n çocuk ve anne-baba için olumlu olmas›, an-cak ebeveynin bu mizaç özelliklerini zorlay›c› fakat üstesinden gelinebilir bir fark-l›l›k olarak görmesi durumunda mümkündür. Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›, anne duyarl› vedestekleyici bir tutum içinde oldu¤unda, çocu¤un zorlay›c› mizaç özelliklerininavantaja çevrildi¤ini, anne-çocuk aras›nda kuvvetli bir güvenli ba¤lanma ilikisiolutu¤unu ve çocu¤un geliim göstergelerinin yüksek oldu¤unu öngörmektedir.

Yaz›n›n ba›nda sözünü etti¤imiz gibi mizaç, ba¤lanmay› etkileyebilecek çocuközelliklerinden sadece biridir. Burada ele alamad›¤›m›z ama anne-babalar için zor-lay›c› olabilen pek çok baka özellik vard›r. Bunlardan baz›lar›, otizm gibi geliim-sel bozukluklar ile zihinsel ve fiziksel özürlü olma durumlar›d›r. Arat›rmalar, ileri

ve orta düzeylerde zihinsel özrü olan çocuklar›n ve otizmli çocuklar›n bak›m ve-renleriyle ilikilerindeki ba¤lanma niteli¤inin, özrün veya bozuklu¤un seviyesiyleilikili olmad›¤›n› göstermitir (de Schipper, Stolk ve Schuengel, 2006). Bir bakadeyile, ebeveyn için zorlay›c› olan özelliklerin daha fazla olmas›, ba¤lanma iliki-sinin niteli¤ini olumsuz yönde etkilememektedir. Ayn› arat›rmalar, sürekli bir ba¤-lanma figüründen yoksun olarak büyüyen ve hem görme, hem de zihinsel ilev-lerde özre sahip çocuklarda dahi, ba¤lanmay› hedef alan iyiletirme programlar›-

n›n olumlu sonuç verdi¤ini göstermektedir (Schuengel, Sterkenburg, Jeczynski, Janssen ve Jongbloed, 2009). Arat›rma bulgular›na göre, çocuklara sadece olum-lu yakla›m gösteren bir terapistin oldu¤u kontrol grubuna k›yasla, s›cak, duyarl›

ve destekleyici bir terapistin oldu¤u deneysel gruptaki çocuklar terapistleri ile gü- venli ba¤lanma gelitirmekte ve bu grup çocuklarda terapi s›ras›nda gözlemlenenduygu düzenleme zorluklar›nda büyük ölçüde azalma yaanmaktad›r.

Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›n›n temel kuramsal argüman›n› aç›klay›n›z. Bu sav›n gençlik y›llar›n-daki duygusal ve davran›sal problemlerin gelimesine dair nas›l ç›kar›mlarda bulunaca-¤›n› tart››n›z.

Mizaç temelli müdahale programlar› da benzer bir mekanizmayla, güvenli ba¤-lanma ilikisine dolayl› katk› yapabilmektedir. Bu programlar›n bal›ca amaçlar›,ebeveynlerin, bak›m verenlerin ve ö¤retmenlerin, çocuklar›n bireysel özelliklerineolan duyarl›l›klar›n› ve çocuk bak›m ve yetitirme becerilerini art›rmak, mizaç te-melli stratejiler uygulayarak çocuklara öz düzenlemelerini gelitirmeleri konusun-da yard›mc› olmakt›r. Tüm bunlar sonucunda hedeflenen ise çocuklar›n olumluilikiler gelitirmelerinin kolaylat›r›lmas›, sosyal yetkinliklerinin artmas› ve davra-n› sorunlar›n›n önlenmesidir (Diamond, Barnett, Thomas ve Munro, 2007;McClowry, Snow ve Tamis-LeMonda, 2005).

Çocuklar›n kendilerine has do¤alar›n› anlamada ve onlar›n sa¤l›kl› geliimi içinen uygun koullar› sa¤lamada anne-babalara önemli görevler dümektedir. Çocuk-

lar›n, mizaçlar›na ilikin verdikleri ipuçlar›n› de¤erlendirme konusunda aileleri bil-gilendirmek ve uygun ana-babal›k davran›lar› konusunda onlara yol göstermek


SIRA S‹ZDE

7



ise uzmanlar›n sorumlulu¤udur. Anne-çocuk aras›ndaki ilikinin k›sa ve uzun va-dede görülen sonuçlar› düünüldü¤ünde, bu alandaki bilginin yeni arat›rmalarlaartmas›n›n önemi daha da belirginlemektedir.

Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma ilikisinin, çocuk yetitirme davran›lar›ndan ve çocu-¤un mizaç özelliklerinden nas›l etkilendi¤ini aç›klay›n›z.

SonuçToplumlar›n uyum ve bar› içinde yaamalar›nda bebeklikten balayan sosyal ge-liimin büyük önemi vard›r. Bunun ay›rd›nda olan arat›rmac›lar, çocuklukta sos-

yal geliime dair kuramlar ve kapsaml› arat›rmalar ile bilgimizi daha ileriye götür-meyi hedeflemektedir. Sosyal geliim çok boyutlu, içeri¤i çok zengin ve geliimindi¤er alanlar› gibi karma›k ve çok ilginç bir konudur. Gelitirilen yeni model vekuramlarla ve yap›lan yeni bilimsel arat›rmalarla bu konudaki bilgimiz daha da

ilerlemektedir.


SIRA S‹ZDE 8




Sosyal geliimde önemli olan sosyal davran›lar›

s›ralamak.Olumlu sosyal davran›, empati ve anti-sosyaldavran›, sosyal geliim literatüründe incelenenen temel kavramlard›r. Olumlu sosyal davran›-lar, bir bakas›n›n iyili¤i için yap›lan yard›m et-me, paylama ve teselli etme gibi yararl› davra-n›lard›r. Olumlu sosyal davran›lar›n sergilen-mesinde empati (eduyum) büyük rol oynar. Em-pati, bir bakas›n›n duygusal durumunu ve yaa-d›¤› hissi anlay›p, ayn› veya benzer duyguyu ki-inin bizzat kendisinin de yaamas› anlam›na ge-

lir. Sald›rgan davran›lar, bakalar›na veya onla-ra ait eyalara zarar vermeyi amaçlayan hareket-ler olarak tan›mlan›r. Bunlar bakalar›na vurma,

yumruk atma gibi fiziksel davran› eklinde ola-bilece¤i gibi (fiziksel sald›rganl›k), ba¤›rma veküfretme gibi sözel formda (sözel sald›rganl›k)

veya bakas›n›n arkas›ndan konuma, lakap tak-ma, d›lanmas›n› sa¤lama gibi ilikisel formda daolabilir (ilikisel sald›rganl›k).

Sosyal geliime dair temel kuramsal yakla›mlar› özetlemek.Her bir sosyal geliim kuram›, odakland›¤› alana(örn. geliim ç›kt›lar›, kavramlar) dair süreçleri

ve mekanizmalar› aç›klamay› hedeflemekte, sosyal davran›› de¤iik yönleriyle analiz ederekfarkl› birer çerçeve sunmakt›r.Sosyal geliimi anlamada önemli etkisi olan psi-kanalitik yakla›m›n belli bal› kuramc›lar›ndanikisi S. Freud ve Erik H. Erikson’d›r. Klasik psika-nalizin kurucusu kabul edilen Freud, gelitirdi¤ipsikoseksüel geliim kuram›nda, insanlar›n do-¤utan getirdikleri cinsellik ve sald›rganl›k içgü-düleriyle yönetildi¤ini ve sa¤l›kl› geliim için bugüdülerin mutlaka yeterli düzeyde doyurulmas›gerekti¤ini savunur. Freud, tan›mlad›¤› be psi-kososyal geliim döneminde, kiili¤in üç temel

yap›s› olan id, ego ve süperegonun ortaya ç›kt›-¤›n› ve entegre olduklar›n› söyler. Freud’a göre,ilk be-alt› y›ldaki geliim ilerisi için belirleyiciolacak kadar önemlidir ve bu erken dönemdekiebeveyn-çocuk ilikisi geliim için kritik bir rolesahiptir.

Sosyal geliimle ilikili olan bir di¤er psikanalitik

temelli kuram Erikson’›n psikososyal geliim ku-ram›d›r. Erikson, insan geliiminde biyolojininöneminden ziyade sosyokültürel belirleyicileredaha fazla vurgu yapar. Erikson’a göre insanlar

yaamlar› boyunca sekiz geliimsel dönemdengeçmekte ve bu dönemlerin her birinde dönemehas psikososyal krizler yaamaktad›rlar. Sa¤l›kl›sosyal geliim, sadece çocuklu¤un ilk y›llar›ndade¤il, tüm yaam boyunca bu krizlerin sa¤l›kl›biçimde çözümlenmesi ile olur.Davran›ç›l›k ya da ö¤renmeci yakla›ma göre,

geliim dönemler halinde olmaz. Tersine, geli-im süreklili¤i olan bir süreçtir ve bireyin maruzkald›¤› çevreye göre farkl› yönlerde gerçeklee-bilir. Watson’a göre bebekler belli e¤ilimlerle(örn. mizaç) do¤mazlar; gelitirdikleri davran›-lar sosyal deneyimlerinin sonucudur. B. F. Skin-ner, geliimin, davran›› takip eden pekitireç vecezalarla edimsel koullanma sonucu pasif ola-rak ekillenen bir süreç oldu¤unu savunmutur.Sosyal ö¤renme kuram›na göre ise davran› geli-imi için pekitireç veya cezan›n do¤rudan al›n-mas›na gerek yoktur. Bandura, sosyal ö¤renmekuram›nda, çocuklar›n çevreyi gözleyerek bilgiyiilediklerini, modellemenin ve taklidin sosyal ge-liimde önemli süreçler oldu¤unu önermitir.Piaget’nin bilisel geliim kuram›na göre zihinselaktivite çocu¤un çevreye uyum sa¤lad›¤› temelbir yaam fonksiyonudur. Piaget tan›mlad›¤› ge-liim dönemlerinin genetik koda ba¤l› olmad›¤›-n› ancak biyolojik e¤ilimlere ba¤l› bir süreç için-de çocuk taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›na inan›r. Ço-cuk daha karma›k bilisel yap›lar› organize ede-rek aktif bir yap›land›rma süreci içinde geliir.Piaget çocuklar›n sosyal dünyaya ve ahlaka aitbilgileri di¤erleriyle, özellikle akranlar›yla etkile-erek yap›land›rd›¤›n› vurgular.Etolojik kuram, davran››n biyolojisini vurgular,organizman›n hayatta kalma mekanizmalar›n› çev-reyle ba¤lant›l› olarak ele al›r ve geliimde hassasdönemlerin önemine vurgu yapar. Bowlby kura-m›n önde gelen isimlerindendir ve ilk y›llarda an-ne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma ilikisinin çocu¤ungeliimi için kritik oldu¤unu önererek literatüreçok incelenen, önemli bir kavram kazand›rm›t›r.

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç




Bronfenbrenner’in ekolojik sistemler kuram›nagöre geliim, de¤ien çevre ile de¤ien birey ara-s›ndaki sürekli dönüümün ürünüdür. Geliimbirbirleriyle etkileen sistemler (mikrosistem, me-zosistem, eksosistem, makrosistem, kronosistem)içinde gerçekleir. Sonraki y›llarda çocu¤a dairözelliklere (örn. mizaca) daha çok yer vererekrevize edilen ve biyoekolojik model ismini alanbu yakla›mda, çocu¤un en çok zaman geçirdi¤itemel sosyal çevrelerden (aile, okul) balayarakkültürel de¤erler ve inanç sistemleri gibi dahasoyut çevresel unsurlara kadar tüm ekolojiler ara-s›ndaki etkileimler tan›mlanmaktad›r.

Sosyal davran›lara etki eden çevresel ve içsel unsurlar› aç›klamak.Toplumsallama süreci, çocu¤un bireysel farkl›-l›klar›n› korurken ait oldu¤u sosyal sistemin dav-ran› kurallar›n› ve de¤erlerini edindi¤i çok temelbir süreçtir. Çocu¤un çevresindeki tüm kiilerleolan ilikileri bu sürece katk›da bulunur. Ancakhepsinin içinde ebeveyn ile olan iliki, çocu¤untoplumsallamas›nda ayr›, daha belirgin bir yeresahiptir. Aç›klay›c› ak›l yürütme (olumsuz davra-n››n bakalar› için do¤urdu¤u sonuçlar› anlatma,kurallar›n sebeplerini aç›klama), s›cakl›k, duyarl›

ve tutarl› disiplin yöntemleri çocu¤un geliimine

pozitif etki yaparken fiziksel ceza ve güç gösteri-minin etkisi olumsuzdur. Anne-baban›n çocu¤aözerklik tan›d›¤›, ayn› zamanda s›n›r koydu¤u,çocu¤un özelliklerini de göz önünde bulundura-rak belirledikleri kurallar› uygulad›¤› bir çocuk

yetitirme stili olan demokratik ana-babal›k daçocu¤un geliimini olumlu etkiler. Ebeveynin sö-zel yolla yard›mlama, paylama gibi sosyal dav-ran›lar›n önemini aç›klarken kendisinin de olum-lu davran› sergileyerek model oluturmas›, ço-cu¤un sosyal geliimini destekler.Sosyal geliime etki eden içsel unsurlar›n ba›n-

da ise mizaç gelir. Mizaç, bebekli¤in erken dö-nemlerinde de gözlemlenebilen, duygu, davra-n› ve dikkat süreçlerindeki biyolojik temelli bi-reysel farkl›l›klard›r. Çocuk mizac›n›n üç temelboyutu, olumsuz tepkisellik (duygusal unsur), s›-cakkanl›l›k-çekingenlik (davran›sal unsur) vesebatkârl›kt›r (dikkat unsuru). Olumsuz tepkisel-lik düzeyi düük olan, daha zor öfkelenen, duy-gu ve davran›lar›n› daha iyi kontrol edebilen,dikkat kapasitesi daha yüksek olan çocuklardadavran› sorunlar› daha az görülür. Ancak bu da-ha çok, sözü edilen zorlay›c› mizaç özelliklerininebeveynin fiziksel disiplin ve güç gösterimi kul-lanmas› ile ilikilidir. Ebeveyn davran›› ve ço-

cuk mizac› aras›ndaki etkileim, sosyal davran›-lar›n geliiminde çok önemlidir. Örne¤in çok ha-reketli ve d›adönük mizaç tek ba›na de¤il amaebeveynin fiziksel cezas› ile birleti¤inde davra-n›sal problemlere yol açabilmekte, ayn› mizaçolumlu çocuk yetitirme tutumlar›yla bir arayageldi¤inde çocu¤un sosyal uyumu artmaktad›r.

Ba¤lanma, mizaç ve çocuk yetitirme aras›ndaki ilikileri aç›klamak.

Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma, çocu¤un sosyal geliiminde önemli bulunan bir olgudur. Duy-gusal ba¤ niteli¤indeki bu iliki, güvenli ve gü-

vensiz olarak iki formda ele al›n›r. Güvensiz ba¤-lanma, kaç›nan, kayg›l›-karars›z ve da¤›n›k ba¤-lanma gibi farkl› ekillerde görülebilir. Klasik ola-rak Yabanc› Ortam Testi ile ölçülen ba¤lanmada,çocu¤un oyun odas›nda annesi ile yabanc› (ara-t›rmac›) ile ve yaln›zken gösterdi¤i davran› veduygular gözlemlenir. Ebeveynin çocu¤un özel-lik ve ihtiyaçlar›na duyarl› olmas›, s›cak ve tutarl›davran›lar› güvenli ba¤lanma ilikisi için gerekli-dir. Tutars›z, güç gösterimine dayal›, düük du-

yarl›l›k içeren ebeveyn davran›lar› ise güvensizba¤lanmaya sebep olur. Çocu¤un mizac› ba¤lan-man›n güvenli-güvensiz olmas›n› belirlememekteancak güvensiz ba¤lanman›n farkl› tiplerini aç›k-

lamaktad›r. Ebeveynin olumsuz disiplin sergiledi-¤i durumlarda çocuklardan ürkek/korkulu miza-ca sahip olanlar kayg›l›-karars›z tipte ba¤lanma,ürkeklik/korku düzeyi düük çocuklar ise kaç›- nan tipte ba¤lanma göstermektedirler.Ba¤lanmaya dair ç›kar›mlar› olan ve kabul görenbir di¤er yakla›m da Ay›r›c› Yatk›nl›k (Differen- tial Susceptibility) sav›d›r. Bu sava göre, riskliolarak görülebilecek baz› mizaç özelliklerine (a›-r› tepkisel, a›r› ürkek ve k›r›lgan) sahip çocuk-lar, çevreden gelen hem olumlu hem de olum-suz etkilere çok aç›kt›r. Bu çocuklar, ayn› mizaç

özelliklerinde orta düzeyde olan (orta düzeydetepkisel, ürkek veya k›r›lgan) çocuklarla k›yas-land›¤›nda, hem negatif ana-babal›k davran›la-r›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç gösterimi) hemde pozitif disiplinden daha fazla etkilenirler. Ay›-r›c› Yatk›nl›k sav›, “zor” olarak tan›mlanan mizaçözelliklerinin asl›nda birer risk unsuru olmad›¤›-n› belirtmekle kalmay›p, çevre özelliklerininolumlu olmas› durumunda koruyucu nitelikte ol-du¤una iaret etmektedir. Çevrenin özellikleri buçocuklar için daha kritiktir; keza her türlü çevreetkilerini almaya di¤er çocuklardan çok daha yat-k›n bir yap›ya sahiptirler.

3

A M A Ç

4A M A Ç




1. Erik Erikson’›n kuram› aa¤›dakilerden hangisini vurgular?

a. Tekrar tekrar cinsel enerji çat›malar›n›n çözüm-lenmesini

b. Hayat›m›zda belli yalardaki spesifik çat›malar-la baa ç›kmadaki baar›y›

c. Olgunlat›kça çocuklar›n düüncelerindeki de-¤iimleri

d. Çeitli biyolojik olgunlama dönemlerindeki has-sas dönemlerin etkilerini

e. Davran›lar›n sonuçlar›na bakarak ö¤renmeningerçekleti¤ini

2. Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre geliimikar›l›kl› etkileyen üç faktör nelerdir?

a. Birey, gen ve çevresel faktörlerb. Ceza, ödül ve pekitireçc. Çocuk, aile ve kültürd. Bili, ödül ve gözleme. Ba¤lanma, çevre ve mizaç

3. Bronfenbrenner’in ekolojk sistemler kuram›na görebir anaokulu çocu¤unun oyun arkadalar› onun hangi

siteminin bir parças›d›r?a. Mikrosistemb. Makrosistemc. Mezosistemd. Eksosisteme. Kronosistem

4. Bir aile, 8 ya›ndaki çocuklar› ne zaman ödevini bi-tirse ona sevdi¤i bir çikolata vermekte, e¤er yeteri kadarders çal›mazsa onun sevdi¤i çizgi filimi izlemesine izin

vermemektedir. Bu aile hangi yakla›m› kullanmaktad›r?

a. Biyolojik-olgunlama yakla›m›b. Sosyobilisel yakla›mc. Bilisel yap›salc› yakla›m›d. Davran›ç› yakla›me. Sosyoduygusal yakla›m

5. Ekolojik kuram›n en güçlü yan›, sundu¤u kuramsalçerçevede:

a. Geliimde biyolojik etkileri kapsaml› ekildeaç›klamas›

b. Geliimde çevresel etkileri kapsaml› ekildeaç›klamas›

c. Bilisel geliiminde çocu¤un aktif rolünüaç›klamas›

d. Duygusal geliimde anne-çocuk ilikisinin rolü-nü aç›klamas›

e. Geliimde içgüdülerin önemini vurgulamas›

6. Ainsworth’ün “yabanc› ortam testi”ne göre, ço-cuk-ebeveyn ikilisi aras›ndaki ba¤lanma ilikisi nas›lgrupland›r›lmaktad›r?

a. Kaç›nan, güvenli veya kayg›l›-karars›z ba¤lanmab. Güvensiz, güvenli veya a›r› ba¤lanmac. Ba¤lanma öncesi, anla›l›r ba¤lanma veya kar›-

l›kl› ba¤lanmad. Ba¤›ms›z, güvenli veya kayg›l›-karars›z ba¤lanmae. Da¤›n›k, düzenli veya karars›z ba¤lanma

7. Çocuklar›n sosyal geliiminde belirleyici rolü olan

çocuk yetitirme davran›lar›ndan hangisi çocukta is-tenmeyen davran››, do¤urdu¤u sonuçlar› anlatarak de-¤itirmeyi amaçlamaktad›r?

a. Model almab. Aç›klay›c› ak›l yürütmec. Ödül ve cezad. Güç kullan›m›e. Ba¤lanma

8. Mizac›n duygu, davran› ve dikkat süreçleriyle iliki-li olan üç boyutu nelerdir?

a. Olumsuz tepkisellik, yava al›an ve güvenlib. Kolay, zor ve yava al›anc. Sebatkârl›k, s›cakkanl›l›k-çekingenlik ve olum-

suz tepkisellikd. S›cakkanl›l›k-çekingenlik, kaç›nan ve kolay e. Yava al›an, güvensiz ve sebatkârl›k





9. Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre riskli özelliklere sahipçocuklar için ne söylenebilir?

a. Riskli özelliklere sahip çocuklar ana-babal›k dav-ran›lar›ndan etkilenmemektedir.

b. Riskli özelliklere sahip çocuklar sadece annedavran›lar›ndan etkilenmektedir.

c. Riskli özelliklere sahip çocuklar hem olumlu,hem de olumsuz ana-baba davran›lar›ndan di-¤er çocuklardan daha fazla etkilenmektedir.

d. Riskli özelliklere sahip çocuklar ile riskli özellik-lere sahip olmayan çocuklar aras›nda bir fark

yoktur.e. Riskli özelliklere sahip çocuklar›n olumlu sosyal

davran›lar›nda olumsuz ana-baba davran››n›netkisi büyüktür.

10. Çocuk yetitirme davran›lar›ndan ödüllendirmeiçin aa¤›dakilerden hangisi yanl›t›r?

a. Çocu¤un kiilik özelliklerine yap›lan olumlu at›f-lar, olumlu sosyal davran›lar› art›rmaktad›r.

b. Sosyal ödüller çocu¤un benlik alg›s›n› güçlen-dirmede önemli bir yere sahiptir.

c. Olumlu sosyal davran›lar için sosyal ve madde-

sel ödüller önemlidir.d. Sosyal ödüller, çocu¤un yapt›¤› olumlu davran›-› kiilik özelliklerine ba¤lamas›na sebep olur.

e. Maddesel ödüller çocu¤un olumlu davran›lar›-n› uzun vadede kesinlikle art›rmaktad›r.

1. b Yan›t›n›z yanl› ise “Psikososyal Geliim Kura-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl› ise “Sosyal Ö¤renme Kuram›”konusunu yeniden gözden geçriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl› ise “Ekolojik Sistemler Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl› ise “Davran›ç›l›k ve SosyalÖ¤renme Kuram›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl› ise “Ekolojik Sistemler Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl› ise “Ba¤lanma” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl› ise “”Aç›klay›c› Ak›l Yürütme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl› ise “Mizaç” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl› ise “Ba¤lanma, Mizaç ve Çocuk Yetitirme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl› ise “Ödül ve Ceza” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Sosyal geliimin toplumsallamas› sürecinde çocuklar›nhem olumsuz davran›lar› en az düzeyde göstermesi yada hiç göstermemesi, hem de olumlu davran›lar› yük-sek düzeyde göstermesi hedeflenir. Çocuklar›n olum-suz davran›lar›n›n en aza indirgenmesi yeterli de¤ildir.

Amaçlanan, çocuklar›n sosyal olarak çevrelerine yararl›bireyler olarak da yetiip olumlu davran›lar› da yüksekdüzeyde göstermeleridir.

S›ra Sizde 2‹çselletirme, kiinin toplumsal de¤er ve davran›lar›benimsenmesi ve kendisininmi gibi kabul etmesi süre-cidir. S. Freud’a göre süperego’nun geliimi içselletir-me ile ilgilidir. Süperego, çocu¤un hareketlerine rehberolan ahlak kurallar›ndan oluur ve gerçek anlamda biriçsel denetçidir. Süperego’nun geliimiyle, çocuk ebe-

veynlerinin ahlaki standart ve de¤erlerini içselletirir.‹çselletirme süreci tamamland›¤›nda, çocuk do¤ru-yan-l› aras›ndaki farklar› kendili¤inden bilir ve gerekli ah-

laki davran›lar› bir yetikinin gözetiminde olmadan dagösterir hale gelir. Çocuk, ihlal davran›lar›n›n fark›na





kendili¤inden var›r ve etik olmayan hareketlerinden vicdan› sebebiyle kaç›n›r. Özetle, içselletirme sürecisüperego’nun geliimi ile ilikilidir.

S›ra Sizde 3Erikson taraf›ndan gelitirilen Psikososyal Geliim Ku-ram› ile Freud taraf›ndan gelitirilen Psikoseksüel Geli-im Kuram› birbirinden aa¤›daki noktalarda farkl›la-maktad›r:1) Erikson (1963) çocu¤un, pasif biyolojik dürtülerinesiri olan ve ebeveynleri taraf›ndan ekillendirilen bir

varl›k de¤il, çevresine nas›l uyum sa¤layaca¤›n› arat›-ran, merakl›, aktif bir arat›rmac› oldu¤unu savunur.2) Freud’a göre Erikson cinsel dürtülere daha az, kültü-

rel etkilere daha fazla vurgu yapar. Geliimi, içsel dür-tüler ve d›sal (kültürel-sosyal) talepler aras›ndaki etki-leimin bir sonucu olarak görür.3) Erikson’a göre geliim tüm yaam boyu devam eder.Erikson, insan›n yaam› boyunca sekiz temel kriz ya daçat›madan geçti¤ine inanmaktad›r.

S›ra Sizde 4Edimsel Ö¤renme Kuram›’nda çocu¤un davran›lar›,davran›lar› takip eden cezalar ve ödüller taraf›ndan pa-sif olarak ekillenmi edimsel ö¤renme mekanizmalar›

ile aç›klan›r. Edimsel koullamada, kii bir davran›tabulunur ve bunun çevrede yaratt›¤› etki (olumlu veyaolumsuz) bireyin söz konusu davran›› daha sonra nes›kl›kla gerçekletirece¤ine etki eder. Bir baka deyile,davran› sonuçlar› taraf›ndan kontrol edilir. Sosyal ö¤-renme kuram›nda ise bu pekitireçlerin veya cezan›n sa-dece d›sal de¤il, içsel de olabilece¤i önerilir. Bu bak›,davran›› kontrol etmek için d›sal pekitirme ve ceza-n›n neden her zaman ie yaramad›¤›n› aç›klamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Özellikle okul öncesi dönemdeki sosyal geliimde enbelirleyici etkenin ebeveyn-çocuk ilikisi oldu¤u düü-nülmektedir. Bu ilikide ebeveynlerin çocuklar›na yö-nelik davran›lar› önemlidir. Ebeveyn davran›lar›ndanaç›klay›c› ak›l yürütme de ebeveyn çocu¤a yapt›¤› dav-ran›lar hakk›nda sebep-sonuç ilikilerini anlatarak ku-rallar›n sebeplerini aç›klar. Bu davran› çocu¤un baka-lar›n›n bak› aç›s›n› ve davran››n›n bakalar› için do-¤urdu¤u sonuçlar› anlamas›n› sa¤lar. Çocuklar›n sosyaldavran›lar›n›n ayr›ca ebeveynlerini model alarak olu-tu¤u da bulgular aras›ndad›r. Örne¤in, ev ortam›nda

yard›mlama, paylama, i birli¤i ve olumlu davran›la-ra dair de¤erler gibi konularla ilgili çok konuulmas› da

çocuklar›n daha çok olumlu sosyal davran› gösterme-leriyle ba¤lant›l›d›r. Anne-babalar›n ödül ve ceza verme davran›lar›n› kullanmalar› çocuklar›n sosyal geliiminietkileyen davran›lar aras›ndad›r. Örne¤in, sosyal ödül-ler, özellikle kiilik özelliklerine yönelik at›flar (“Sençok yard›msever, çok iyi kalpli bir çocuksun.”), çocuk-ta olumlu benlik alg›s›n› güçlendirmekte ve böylelikleuyumlu davran›lar›n› art›r›c› etki yapmaktad›r. Madde-sel ödüller ise olumlu sosyal davran›lar› k›sa vadedeart›rabilmekle birlikte, çocu¤un yapt›¤› davran›› d›salbir nedene ba¤lamas›na sebep olmakta ve uzun vade-de çocu¤un sadece iyi bir maddesel ödül alabilece¤idurumlarda olumlu davran› göstermesine yol açabil-mektedir. Ebeveynlerin güç kullan›m› ise çocu¤un

olumlu sosyal davran›lar› daha az göstermesine ve id-dete ve davran›sal problemlere daha fazla yatk›n ol-mas›na yol açmaktad›r. Tüm bunlar ebeveyn davran›-lar›n›n çocu¤un sosyal geliiminde ne kadar önemli ol-du¤unu göstermektedir.

S›ra Sizde 6Günümüz psikoloji literatürü, mizac› üç temel boyuttaincelemektedir: (a) Olumsuz tepkisellik; k›zg›nl›k, a¤la-ma, s›zlanma ve m›zm›zlanma gibi yüksek yo¤unlukta-ki tepkileri, (b) S›cakkanl›l›k-çekingenlik; yeni durum

ve insanlara yaklama ya da tersine uzaklama e¤ilimi-ni, (c) Sebatkârl›k; bir ie uzun süre dikkatini yo¤unla-t›rabilme kapasitesini ve ii tamamlay›ncaya kadar üze-rinde çal›maya devam etme e¤ilimini anlat›r. Bu üçboyut, s›ras›yla, mizac›n duygu, davran› ve dikkat sü-reçleriyle ilikilidir.

S›ra Sizde 7 Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, riskli olarak görülebilecekbaz› mizaç özelliklerine sahip çocuklar, çevreden gelenhem olumlu hem de olumsuz etkilere çok aç›kt›r. Bu

sava göre, yüksek düzeyde duygusal tepkisellik göste-ren bir çocuk, ortalama düzeyde duygusal tepkisellikgösteren bir çocukla kar›lat›r›ld›¤›nda, olumsuz ana-babal›k davran›lar›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç göste-rimi) daha çok ve kötü yönde etkilenir. Ancak ayn› ço-cuk, mizac›n›n getirdi¤i a›r› duyarl›l›¤a ba¤l› olarakolumlu çevreden ve destekleyici ana-babal›k davran›-lar›ndan da di¤er akranlar›na göre daha fazla yarar sa¤-layacakt›r. Bu durumda riskli oldu¤u düünülebilen mi-zaç özelliklerine sahip olan çocuklar›n daha olumluana-babal›k davran›lar› görmeleri bu davran›sal prob-

lemlerin olumas›n›n önüne geçecektir.




S›ra Sizde 8

Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma ilikisi hem anneninçocuk yetitirme davran›lar›ndan hem de çocuklar›nmizaç özelliklerinden etkilenmektedir. Çocu¤un mizaçözellikleri ile annenin davran›lar› bebekli¤in ilk za-manlar›ndan itibaren yak›n iliki içindedir. Çocu¤unihtiyaçlar›yla ilgili, uyar›lar› (örn. çocu¤un a¤lamas›)fark etme konusunda duyarl›, s›cak ve tutarl› olan an-nelerin çocuklar› ile ba¤lanma ilikisi genellikle gü-

venli ba¤lanma eklindedir. Ebeveynin duyarl›l›¤› dü-ük ve disiplin davran›lar› olumsuz ise çocukla ba¤-lanma ilikisi güvensiz olmaktad›r. Mizaç ise güvensiz

ba¤lanman›n tipleri aras›ndaki farkl›l›¤› aç›klamadadevreye girmektedir. Ebeveyni duyars›z çocuklardanürkek/korkulu mizaca sahip olanlar kayg›l›-karars›z,ürkeklik/korku düzeyi düük çocuklar ise kaç›nan tip-te ba¤lanma göstermektedirler.

Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E. ve Wall, S. (1978).

Patterns of attachment. Hillsdale, NJ: Erlbaum.Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood

Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Bandura, A. (1978). The self system in reciprocal deter-

minism. American Psychologist, 33, 344-358.Belsky, J. (2011). The determinants of parenting in GxE

perspective: A case of differential susceptibility? A. Bo-oth, S.M. McHale ve N.S. Landale (Ed.)Biosocial foun- dations of family processes. National symposium on family issues içinde (61-68). New York, NY: Springer.

Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M. ve van Ijzendo-

orn, M. (2007). For better and for worse: Differentialsusceptibility to environmental influences. Current Directions in Psychological Science, 16, 300-304.

Bongers, I. L., Koot, H. M., Van Der Ende, J. ve Ver-hulst, F. C. (2004). Developmental trajectories of ex-ternalizing behaviors in childhood and adolescen-ce. Child Development, 75, 1523-1537.

Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attach- ment. New York, NY: Basic Books.

Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments in nature and design. Cam-bridge, MA: Harvard University Press.

Bronfenbrenner, U. ve Ceci, S. J. (1994). Nature-nurtu-re reconceptualized in developmental perspective:

A bioecological model. Psychological Review, 101,568-586.

Campos, J., Barrett, K., Lamb, M., Goldsmith, H. veSternberg, C. (1983). Socioemotional development.P. H. Mussen (Seri Ed.), M. Haith ve J. Campos (Ed.),Handbook of child psychology: Vol. 2. Infancy and developmental psychobiology içinde (783-916). New

York, NY: Wiley & Sons.Coie, J.K. ve Dodge, K.A. (1998). Aggression and antiso-

cial behavior. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.),N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology:Vol. 3. Social, emotional, and personality development içinde (779-862). New York, NY: Wiley & Sons.

Crews, F. (1996). The verdict on Freud. Psychological Science, 7, 63- 67.

de Schipper, J. C., Stolk, J. ve Schuengel, C. (2006). Pro-fessional caretakers as attachment figures in day ca-re centers for children with intellectual disability and behavior problems. Research in Developmental Disabilities, 27, 203-216.





Diamond, A., Barnett, W. S., Thomas, J. ve Munro, S.(2007). Preschool program improves cognitive con-trol. Science, 318, 1387-1388.

Durkin, K. (1995). Developmental social psychology:From infancy to old age. Cambridge, MA: Blackwell.

Eisenberg, N. ve Fabes, R. A. (1998). Prosocial develop-ment. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Ei-senberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3.Social, emotional, and personality developmen t için-de (5. Ed.,701-778). New York, NY: Wiley & Sons.

Eisenberg, N., Fabes, R.A. ve Spinrad, T.L. (2006). Pro-social development. W. Damon ve R.M. Lerner (Se-ri Ed.), N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child

psychology: Vol. 3. Social, emotional, and persona-

lity development içinde (6. Ed., 646-718). New York,NY: Wiley & Sons.Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Ed.).

New York, NY: NortonFarrington, D. P. (1991). Childhood aggression and adult

violence: Early precursors and later-life outcomes.D. J. Pepler ve K. H. Rubin (Ed.), The development and treatment of childhood aggression içinde (5-25). New Jersey, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Fergusson, D. M., Horwood, L. J. ve Ridder, E. M. (2005).Show me the child at seven: The consequences of

conduct problems in childhood for psychosocialfunctioning in adulthood. Journal of Child Psycho- logy and Psychiatry, 46, 837-849.

Freud, S. (1910). The origin and development of psycho-analysis. American Journal of Psychology, 21, 181-218.

Freud, S. (1933). New introductory lectures in psycho- analysis. New York, NY: Norton.

Gershoff, E. T. (2002). Parental corporal punishmentand associated child behaviors and experiences: Ameta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128, 539-576.

Graziano, A. M., Hamblen, J. L. ve Plante, W. A. (1996).Subabusive violence in childrearing in middle-class

American families. Pediatrics, 98, 845-848.Grusec, J. E., Davidov, M. ve Lundell, L. (2002). Prosocial

and helping behavior. P. K. Smith ve C. H. Hart (Ed.),Blackwell handbook of childhood social development içinde (457-474). Oxford, UK: Oxford Publishing.

Hinshaw, S. P. (1992). Externalizing behavior problemsand academic underachievement in childhood andadolescence: Casual relationships underlying mec-hanisms. Psychological Bulletin, 111, 127-155.

Kagan, J. (1982). Psychological research on the human infant: An evaluative summary. New York, NY: W.T. Grant Foundation.

Kochanska, G. (1998). Mother-child relationship, childfearfulness, and emerging attachment: A short-termlongitudinal study. Developmental Psychology, 34,480-490.

Kochanska, G., Aksan, N. ve Joy, M. E. (2007). Chil-dren’s fearfulness as a moderator of parenting inearly socialization: Two longitudinal studies. Deve- lopmental Psychology, 43, 222-237.

Küntay, A. C. ve Ahtam, B. (2004). Annelerin çocuklar›y-la geçmi hakk›ndaki konumalar›n›n anne e¤itimdüzeyiyle ilikisi.Türk Psikoloji Dergisi, 19, 19-31.

Main, M. ve Solomon, J. (1986). Discovery of a new, in-secure disorganized/disoriented attachment pattern.T.B. Brazelton ve M.W. Yogman (Ed.), Affective development in infancy içinde (95-124). Norwood, NJ:

Ablex.McCord, J. (1996). Unintended consequences of pu-

nishment. Pediatrics, 98, 832-834.McClowry, S., Snow, D. L. ve Tamis-LeMonda, C. S.

(2005). An evaluation of the effects of “INSIGHTS”on the behavior of inner city primary school chil-dren. Journal of Primary Prevention, 26, 567-584.

Miner, J. L.ve Clarke-Stewart, K. A. (2008). Trajectories of externalizing behavior from age 2 to age 9: Relations with gender, temperament, ethnicity, parenting, andrater. Developmental Psychology, 44, 771-786.

Nacak, M., Ya¤murlu, B., Durgel, E. ve van de Vijver, F.(2011). Metropol ve Anadolu’da ebeveynlik: Bili vedavran›larda ehrin ve e¤itim düzeyinin rolü. Türk Psikoloji Dergisi, 26, 85-100.

Parke, R. D., Simpkins, S. D., McDowell, D. J., Kim, M.,Killian, C., Dennis, J., Flyr, M. L., Wild, M. ve Rah,

Y. (2002). Relative contributions of families and pe-

ers to children’s social development. P. K. Smith veC. H. Hart (Ed.), Blackwell handbook of childhood social development içinde (156-178). Oxford, UK:Blackwell Publishing.

Patterson, G. R., DeBaryshe, B. ve Ramsey, E. (1989). Adevelopmental perspective on antisocial behaviour.American Psychologist, 44, 329-335.

Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. Glen-coe, IL: Free Press.

Piaget, J. (1952). The psychology of intelligence. San Die-go, CA: Harcourt, Brace.




Rosen, K. S. ve Rothbaum, F. (1993). Quality of paren-tal caregiving and security of attachment. Develop- mental Psychology, 29, 358-367.

Rothbart, M. K. ve Bates, J. E. (1998). Temperament. W.Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.)Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional and personality development içinde (6. Ed.,99-166). New York, NY: Wiley & Sons.

Sanson, A., Hemphill, S., Yagmurlu, B. ve McClowry, S.G. (2011). Temperament and social development. P.K. Smith ve C. H. Hart (Ed.), Wiley-Blackwell handbook of childhood social development içinde (2. Ed.,227-245). West Sussex, UK: Wiley-Blackwell.

Schuengel, C., Sterkenburg, P. S., Jeczynski, P., Janssen,

C.G.C. ve Jongbloed, G. (2009). Supporting affectregulation in children with multiple disabilities du-ring psychotherapy: A multiple case design study of therapeutic attachment. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77, 291-301.

Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior.New York, NY: Macmillan.

Sroufe, L. A. (1985). Attachment classification from theperspective of infant-caregiver relationships and in-fant temperament. Child Development, 56, 1-14.

Thomas, A. ve Chess, S. (1977). Temperament and de-

velopment. New York, NY: Brunner/Mazel.Thomas, A., Chess, S. ve Birch H. G. (1968). Tempera- ment and behaviour disorders in children. New

York, NY: New York University Press.Ulu, ‹. P. ve F››lo¤lu, H. (2002). The relationship betwe-

en Turkish children’s perceptions of marital conflictand their internalizing and externalizing problems.International Journal of Psychology, 37, 369-378.

van IJzendoorn, M. H. ve de Wolff, M. S. (1997). In se-arch of the absent father meta-analysis of infant-fat-her attachment: A rejoinder to our discussants. Child

Development, 68, 604-609. Watson, J. B. (1913). Psychology as the behaviorist vi-

ews it. Psychological Review, 20, 158-177. Ya¤murlu, B., Köymen, S. B. ve Sanson, A. (2005). Ebe-

veynlerin ve çocuk mizac›n›n olumlu sosyal davra-n› geliimine etkileri: Zihin kuram›n›n belirleyicirolü. Türk Psikoloji Dergisi, 20, 1-20.





Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlar›n psikolojik ihtiyaçlar›na dairbal›ca varsay›mlar›n› belirtebilecek,Sosyal biliin ne oldu¤unu ve temel prensiplerini aç›klayabilecek,Sosyal etkinin ne oldu¤unu ve türlerini ifade edebilecek,Sald›rganl›k ve yard›m davran›lar›n› artt›ran ve azaltan faktörleri aç›klayabilecek,Önyarg› ve kökenlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Bili• Kii Alg›s›• emalar• Davran›lara Sebep Atfetme• Tutumlar• Sosyal Etki

• ‹taat• ‹kna• Grup Etkisi• Sald›rganl›k ve iddet• ‹birli¤i ve Yard›m• Önyarg›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Sosyal Psikoloji

• SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹• SOSYAL B‹L‹• SOSYAL ETK‹• SOSYAL ‹L‹K‹LER




SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹Iss›z bir adaya dütü¤ünüzü hayal edin – tek ba›n›za ve de hiçbir kaç›p kurtulmaans› olmadan. Ya da muhtemel bir felaketin dünyada sizden baka hiç kimseyicanl› b›rakmad›¤›n›... Son olarak bir de unu düünelim: Sihirli bir güç size her tür-lü arzunuzun bir ekilde yerine getirilece¤i her istedi¤inizi gönlünüzce gerçekle-tirebilece¤iniz bir varolu vaad ediyor. Ancak bir artla: Bu varoluta baka insan-lara yer yok. Seçer miydiniz?

Böylesi senaryolar› cazip bulmaman›n ötesinde hayal etmekte dahi zorlan›yor-sak bunun sebebi hayat dedi¤imiz eyin en merkezinde baka insanlar›n duruyorolmas›d›r. Varoluun çarklar›n› döndüren, maddi ve manevi ihtiyaçlar›m›z› tatmin

ederek hayatta kalmam›z› sa¤layan, iyisiyle kötüsüyle yaam serüvenini bizim içinanlaml› k›lan ey bakalar›n›n varl›¤›d›r. Vaktimizin ço¤unu baka insanlarla çevri-li, onlarla do¤rudan etkileimde geçiririz. Yaln›zken gerçekletirdi¤imiz eylemlerbile (kitap okumak, televizyon seyretmek, müzik dinlemek gibi) s›kl›kla baka in-sanlar›n izlerini, eme¤ini ta›r, bizi bakalar›n›n dünyas›na sokar. Gün içinde zih-nimizi defalarca baka insanlara kaym› buluruz: Tan›d›klar›m›z›n, tan›mad›klar›-m›z›n, kimi zamansa kitap ya da dizi karakteri gibi hayal mahsulü kiilerin yapt›k-lar› eyleri neden yapt›klar›n›, yapmad›klar› eyleri neden yapmad›klar›n› anlama-

ya çal››r›z. Hayat›n her an›nda ve her alan›nda, yak›nlar›m›z›n ve ait oldu¤umuzkültürün içselletirdi¤imiz sesi zihnimizin içeri¤ini etkiler. K›sacas›, duygular›m›z›,düüncelerimizi ve davran›lar›m›z› ekillendirmede baka insanlar›n muazzam bir

rolü vard›r. Sosyal psikoloji ite tam olarak bu rolü bilimsel yöntemi kullanarak an-lamak maksad›n› güder – insan›, özellikle de baka insanlarla ilikileri ba¤lam›ndaanlamaya çal››r. Bu anlamda, hayat›n insana dair her yönü hakk›nda söyleyeceksözü olan çok geni ve zengin bir bilim dal›d›r.

Klinik psikoloji, psikolojik sorunlar› olan insanlar› anlamak ve tedavi etmek maksad›n› ta›r. Sosyal psikoloji ise daha genel olarak “normal” insan› anlamak arzusundad›r.

Sosyal Psikolojinin K›sa Tarihi‹nsan› anlama çabas› felsefe ve edebiyat kadar eski olsa da sosyal psikolojinin aka-demik bir disiplin olarak ortaya ç›k›› on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar›na, psikoloji-

nin bir bilim olarak do¤mas›n›n hemen akabine denk düüyor. Bilhassa grup dav-ran›lar›n› ve gruplar›n insanlar üzerindeki etkisini tahlil etmeye merakl› psikolog-

Sosyal Psikoloji

D ‹ K K A T



lar, 1930’lara gelene kadar sosyal psikolojiyi Avrupa ve Amerika’da genç bir bilimdal› olarak kabul ettirdiler. Alan›n tarihçesini biçimlendiren en önemli olaylardanbiri, Hitler Almanya’s›ndan kaçan çok say›da sosyal psikologun 1930 ve 40’l› y›llar-

da Amerika’ya yerleip buradaki üniversitelerde baar›l› çal›malarda bulunmas›oldu. Keza Avrupa’y› kas›p kavuran Nazizm ve Faizm ak›mlar›n›n psikolojik kö-kenlerini anlama arzusu ve ‹kinci Dünya Sava›’n›n gerekleri (sava propagandas›,insanlar› daha tutumlu olmaya ikna etme çabalar› gibi) bu dönemde alan›n sordu-¤u sorular üzerinde etkili oldu. ‹kinci Dünya Sava›’n› takip eden y›llarda sosyalpsikoloji h›zla büyüdü, üniversitelerde sosyal psikoloji kürsüleri yayg›nlat›, sosyalpsikoloji dergileri, konferanslar›, sosyal psikologlar›n ait oldu¤u mesleki örgütlersay›ca çok artt›. Bugün sosyal psikoloji psikolojinin de¤iik alt dallar› içinde en di-namik olanlar›ndan biridir ve sosyal psikologlar – dinden politikaya, aktan önyar-g›ya, sald›rganl›ktan ibirli¤ine – insana dair akla gelebilecek her konuyu anlay›panlatmaya çal››rlar.

http://www.socialpsychology.org/ adresinde sosyal psikoloji konusunda internet’teki enkapsaml› kayna¤a ulaabilirsiniz.

Sosyal Psikolojinin ‹ki Temel ‹lkesiSosyal psikologlara çal›malar›nda insan do¤as›na dair baz› temel varsay›mlar e-lik ve rehberlik eder. Bunlardan ilki insanlar›n dünyay› oldu¤u gibi de¤il, kendi ol-duklar› gibi gördükleridir. ‹çinde yaad›¤›m›z gerçekli¤i alg›lay››m›zda d›ar›dakiobjektif dünya kadar kendi benli¤imizin (ve benli¤imizi tan›mlayan, bizi biz yapanher eyin: kiilik özelliklerimiz, zekâ düzeyimiz, geçmi deneyimlerimiz, korkula-r›m›z, hayallerimizin...) de rolü vard›r. E¤er öyle olmasayd›, e¤er herkesin dünya-

y› ve yaananlar› alg›lay›› birbiriyle örtüseydi, fikir ayr›l›¤› diye bir ey olmazd›. Ayn› filmi, ayn› maç›, ayn› tart›ma program›n› beraber seyretti¤iniz arkadalar›n›-z›n sizden nas›l bu kadar farkl› eyler görmü, alg›lam› olabilece¤ine amazd›n›z.Görü ayr›l›klar› ve onlardan kaynaklanan tart›malar olmazd› belki ama do¤rusuhayat da bir hayli s›k›c› bir yer olurdu.

Sosyal psikologlar›n kendilerine düstur kabul ettikleri ikinci bir ilkeyse sosyaletkinin çok yayg›n ve güçlü oldu¤udur. Baka bir deyile, neredeyse her duygu,düünce ve davran››m›zda baka insanlar›n izi vard›r. Grup içinde ya da insanlar-la birebir iletiim hâlindeyken bunu görmek, bakalar›ndan etkilendi¤imizin veonlar› etkiledi¤imizin fark›na varmak daha kolayd›r. Ama sosyal etkinin gücü el-bette yaln›zca insanlarla bir arada oldu¤umuz anlar›n çok ötesindedir. Yak›nlar›-m›z, içinde büyüdü¤ümüz ortam, ait oldu¤umuz gruplar ve genel olarak bizi çev-releyen kültür gerçeklik alg›m›z› ekillendirmede benzersiz bir rol oynar. Bal›kla-r›n derya içinde olup da deryay› bilmemeleri gibi, biz de ço¤u zaman dahil oldu-¤umuz sosyokültürel çevrenin üzerimizdeki etkisini bilinçli bir ekilde hissetme-

yiz. Bu etkinin ay›rd›na varmak bazen kendi dilimizin, kültürümüzün, al››k oldu-¤umuz hayat›n s›n›rlar›ndan uzaklamay› gerektirir.

‹nsanlar Ne ‹ster? Yapt›¤›m›z eyleri neden yap›yoruz? Düündü¤ümüz eyleri neden düünüyor,hissetti¤imiz eyleri neden hissediyor, söyledi¤imiz sözleri neden söylüyoruz?

Bunlar muhakkak ki kolayca cevaplanacak sorular de¤ildir ve farkl› yakla›mlar,farkl› analiz düzeyleri bizi farkl› aç›klamalara götürecektir. Ama sosyal psikologla-


‹ N T E R N E T



ra göre, eylemlerimizin psikolojik kökenlerine inip bakt›¤›m›zda s›kl›kla aa¤›dakiüç güdüden birini ya da birkaç›n› tehis edebiliriz:

1) Hayat›m›z üzerinde hakimiyet sahibi olmak: Bu güdü bizi kendimizi, baka-

lar›n› ve hayat›n bizimle alakal› k›s›mlar›n› en do¤ru biçimde anlamaya vebu bilgiyi kendi lehimize kullan›p hayatta arzulad›¤›m›z noktalara gelmemi-zi sa¤lamaya sevk eder. Kendimizi yetersiz, aciz, bir ekilde baar›s›z hisset-ti¤imizde rahats›z ve mutsuz oluyorsak bunun sebebi bu güdüdür. Ba›m›-za gelen olaylar› anlamland›ramad›¤›m›zda, sebeplerini kendimize aç›klaya-mad›¤›m›zda tedirginlik hissediyorsak sorumlusu yine bu güdüdür. Hayat›-m›zda hakimiyet hissinin eksikli¤i – bizi do¤rudan etkileyen kararlar üzerin-de söz hakk›m›z›n, kontrolümüzün olmad›¤›, hayat›n pasif bir izleyicisi ol-du¤umuz hissi – ciddi bir kayg› ve stres kayna¤› oldu¤u gibi sa¤l›¤›m›z içinde büyük bir tehdittir.

2) Sevmek, sevilmek, ait olmak: Bakalar›yla yak›n ilikiler içinde olmak, on-

lardan kabul ve k›ymet görmek, güvenmek ve güvenilmek en temel psiko-lojik ihtiyaçlar›m›z aras›ndad›r. Bu sebepten, mutlulu¤umuzu da mutsuzlu-¤umuzu da belirlemekte bakalar›yla kurdu¤umuz ilikilerin etkisi büyük-tür. Kendimizi reddedilmi, d›lanm›, yaln›z hissetmek her zaman ac› veri-cidir. ‹nsani ba¤lara duydu¤umuz ihtiyaç öylesine büyüktür ki arat›rmalarkroniklemi yaln›zl›k hissinin fiziksel sa¤l›¤› tehdit etti¤ini, zengin iliki a¤-lar›n›n içinde olman›n ise ömrü uzatt›¤›n› göstermektedir.

3) Benli¤imizi de¤erli görmek: Hepimiz kendimiz hakk›nda iyi hissetmek iste-riz. ‹yi, düzgün, sevilesi bir insan oldu¤umuza, bir anlamda varoluumuzun“do¤ru” oldu¤una inanmak elzem bir psikolojik ihtiyaçt›r. ‹ltifat ald›¤›m›zdaan›nda mutlu oluyor, eletirildi¤imizde ise an›nda tad›m›z kaç›yorsa sebebi

budur. Benli¤imizi de¤erli görme ihtiyac›m›z kendimizle ilintili her eye yans›r. ‹nanmak ister ve s›kl›kla inan›r›z ki kimisiyle birlikte do¤du¤umuz,kimisini sonradan üzerimize geçirdi¤imiz kimliklerimiz çok de¤erli, özel vebakalar›n›nkinden üstündür.

“Ben”i ve “biz”i de¤erli görme arzumuz gerçekli¤imizi ina ederken seçimleri-mizi etkiler ve hatta zaman zaman gerçekli¤i kendi lehimize çarpt›rmam›za yolaçar. Bu olas› bedellere ra¤men, psikolojik sa¤l›¤›m›z aç›s›ndan varl›¤›m›z›n de¤er-li oldu¤una içtenlikle inanmam›z artt›r: Bu his bizi varolusal kayg›ya kar› korur,hayatla baa ç›kabilmek için gerekli güç ve enerjiyi sa¤lar. Nitekim depresyonuntemel belirtilerinden biri kendini de¤ersiz ve önemsiz, bir “hiç” gibi alg›lamakt›r.Depresyondaki kiinin gözünde kendi küçücük, hayat ise o oranda büyük, zor ve

korkutucudur.

SOSYAL B‹L‹Sosyal bili, sosyal psikolojinin “insanlar› nas›l anlar›z, onlar hakk›nda izlenimlere

ve yarg›lara nas›l var›r›z” gibi sorulara cevap vermeye çal›an alt dal›d›r. Daha ön-ce de belirtti¤imiz gibi, hayat›m›z›n merkezinde baka insanlar durur. Duygu vedüünce dünyam›z baka insanlar ve onlarla olan ilikilerimiz taraf›ndan igal edil-mi haldedir. ‹nsanlar› do¤ru tan›mak, anlamak, haklar›nda isabetli yarg›lara var-mak bu yüzden hayati önemdedir. Otobüste kimin yan›na oturdu¤umuzdan ki-minle evlendi¤imize de¤in küçük büyük pek çok karar›m›zda sosyal bilisel süreç-ler rol oynar. Ço¤u zaman fark›nda dahi olmadan, neredeyse otomatik bir ekilde

kar›m›zdaki insanlar›n duygular›, niyetleri, arzular›, kiilik özellikleri hakk›nda ç›-kar›mlarda bulunuruz.

1656. Ünite - Sosyal Psikoloji

Ortalaman›n üstü etkisi:

Arat›rmalar insanlar›nço¤unlu¤unun kendileriniokul baar›s›, iperformans›, zekâ,popülerlik, sportiflik,liderlik, araba sürmebecerisi ve daha pek çokkonuda “ortalaman›nüstünde” gördü¤ünübelgelemektedir.Ço¤unlu¤un ortalaman›nüstünde olmas› istatistikiaç›dan mümkünolmad›¤›ndan, bu olgubenli¤imizi de¤erli görmeihtiyac›m›z›n bir uzant›s›olarak görülür.



Kii Alg›s›Pek ço¤umuz insan tan›makta becerikli oldu¤umuzu düünür, baz›lar›m›z ise “in-san sarraf›” olmakla övünürüz (“ortalaman›n üstü etkisi”ni hat›rlayal›m!). Sosyal

psikologlar gerçekten de baz› insanlar›n di¤er insanlar› tan›makta, anlamakta, oku-makta daha baar›l› oldu¤unu göstermektedir. Bununla beraber, baz› insanlar›ndaha kolay “okunur” oldu¤u da gerçektir.

Arat›rmalar›n ortaya koydu¤u ilginç bir bulgu, insanlar›n hiç tan›mad›klar› birihakk›nda çok k›sa süreli gözlemler sonucu dahi a›rt›c› derecede do¤ru yarg›lara

varabilmeleridir. Bu çal›malarda deneklere bakalar›n›n 5 dakikadan ve hatta ba-zen 30 saniyeden k›sa süren davran›lar› izlettirilmitir (bir kitaptan parça okumak,i mülakat›nda sorulan sorulara cevap vermek, ders anlatmak gibi). Bu ekilde bi-rinin “ince davran› dilimleri”ne maruz b›rak›lan denekler, o insan›n zekas›, kendi-ne güveni, d›adönüklü¤ü, cinsel yönelimi gibi konularda oldukça isabetli tahmin-lerde bulunmulard›r. Keza, insanlar bir kad›nla bir erke¤i k›sa süreli yan yana

gözlemlediklerinde onlar›n yabanc› m›, arkada m› yoksa çift mi oldu¤unu s›kl›k-la do¤ru ekilde alg›layabilmektedirler.

Sahte gülüle içten gülüü ay›rt edebiliyor musunuz? Kendinizi test edin: http://www.bbc.co.uk/science/humanbody/mind/surveys/smiles/

Bir kitab› ilk anda nas›l kapa¤›na bakarak yarg›l›yorsak bakalar› hakk›nda var-d›¤›m›z izlenimlerin de ilk belirleyicisi d› görünütür. Bir insana bakt›¤›m›zda oto-matik olarak gördü¤ümüz ilk üç ey o insan›n cinsiyeti, ya› ve ait oldu¤u ›rkt›r(beyaz, siyahi, Asyal› gibi). Fiziksel görünüm bakalar›n› yarg›larken bizi ister iste-mez etkiler. Çal›malar üç ayl›k bebeklerin dahi güzel yüzlere bakmay› daha az gü-

zel yüzlere bakmaya tercih etti¤ini göstermitir. Arat›rmalar›n netlikle ortaya koy-du¤u bir bulgu, daha güzel insanlar›n daha olumlu kiilik özelliklerine sahip oldu-¤unu düünme e¤ilimimizdir. “Güzel olan iyidir” eklinde geçen bu kal›p yarg›yagöre, daha güzel insanlar›n genel olarak daha uyumlu, daha arkada canl›s›, dahabaar›l› ve daha mutlu oldu¤u düünülüyor. Ayr›ca güzel insanlara (güzel çocuk-lara da) daha ›l›ml› yakla›l›yor, daha olumlu davran›l›yor.

Baz› çocuklar›n da yetikinlerin de yüzleri “bebek yüzü” tabir edilen yüz tipine daha ya-k›nd›r. Böyle yüzler daha yuvarlakt›r; büyük gözler, küçük burun, yüksek al›n, küçük çenegibi özellikleri vard›r. Sizce, bebek yüzlü olmak insanlar›n nas›l alg›land›klar›n› etkiler mi? Bu etki olumlu mu olur, olumsuz mu?

Sosyal psikologlara göre, insanlar ço¤u zaman “bilisel varyemez”lerdir. Bakabir deyile, karma›k ve yorucu hayatlar›m›zda s›n›rl› zihinsel kaynaklar›m›z› ida-reli kullanmaya çal››r›z. Baka insanlar söz konusu oldu¤unda da durumun ge-rektirdi¤ini düündü¤ümüz kadar kafa patlat›r›z, daha fazla de¤il. Örne¤in, yenitan›t›¤›m›z biriyle ileride s›k s›k görüece¤imizi ya da beraber çal›aca¤›m›z› bili-

yorsak onu tan›mak ve anlamak için yo¤un çaba sarf ederiz. Bir insan› yak›ndantan›mak için özel bir motivasyona sahip de¤ilsek ise daha ziyade k›sa yollara ba-

vururuz – ainas› oldu¤umuz birtak›m kategorilerin yard›m›n› kullanarak yaftalar yap›t›rarak iimizi kolaylat›rmaya, zihinsel enerjimizi muhafaza etmeye bakar›z.


‹ N T E R N E T

SIRA S‹ZDE 1



emalar Bilisel psikolojinin temel prensiplerinden biri, dünyay› emalar yard›m›yla alg›-lad›¤›m›zd›r. emalar hayat›n de¤iik ö¤eleri hakk›nda zihnimizde var olan, ba-

site indirgenmi, genelletirilmi resimlerdir. Örne¤in hayat›m›z boyunca belki yüzlerce farkl› çeit sandalye görmüüzdür; kalp eklinde sandalye de vard›r,boks eldivenlerinden ya da tenis toplar›ndan yap›lm› sandalye de. Ama “sandal-

ye” dendi¤inde zihnimizde soyut ve genel bir “sandalye” resmi belirir ki bu bi-zim sandalye emam›zd›r. Zihnimiz, sosyal hayat›n de¤iik yönleriyle de ilgili e-malarla doludur – kiilik özellikleri (“içedönük bir insan nas›l bir insand›r?”), ken-di benli¤imiz (“ben kimim, nas›l bir insan›m?”), sosyal roller (“bir doktor nas›l dav-ran›r?”), sosyal durumlar (“bir do¤um günü partisi nas›l geçer?”), sosyal gruplar(“Japonlar nas›l insanlard›r?”) hakk›ndaki emalar›m›z gibi.

Bu emalar bazen bireysel deneyimlerimizden dam›t›lm›t›r, bazen yak›n çev-remizin ve bizi kuatan sosyokültürel ortam›n izlerini ta›rlar. Medyan›n da ema-

lar›m›z› biçimlendirmekteki etkisi tart››lmazd›r. ‹çerikleri ve kökenleri ne olursaolsun, kulland›¤›m›z emalar neye dikkat etti¤imizi, neyi hat›rlad›¤›m›z›, nas›l tep-ki verdi¤imizi etkilerler. Bu prensibi gözlerimizin önüne aç›kça seren bir arat›r-mada, deneklere evinde kocas›yla beraber akam yeme¤i yiyerek do¤um gününükutlayan bir kad›n›n videosu izlettirilmitir. Deneklerin yar›s›na bu kad›n kütüp-haneci olarak, di¤er yar›s›na ise lokantada garson olarak tan›t›lm›t›r. ‹zlenilen vi-deo hem kütüphaneci emas›na hem garson emas›na uyabilecek ayr›nt›lar içer-mektedir. Örne¤in kad›n (kütüphaneci emas›yla tutarl› olarak) gözlük takmakta,klasik müzikten holanmakta ve Avrupa seyahatine ç›kt›¤›n› söylemektedir; ayn›zamanda (garson emas›yla tutarl› olarak) bira içmekte, pop müzik dinlemekte vebowling oynamaktad›r. Arat›rmac›lar görmülerdir ki aradan bir süre geçtikten

sonra kad›n› kütüphaneci zanneden denekler kütüphaneci emas›yla uyumlu de-taylar›, garson zannedenler ise garson emas›yla uyumlu detaylar› daha iyi hat›r-lamaktad›rlar.

Bir baba ile o¤lu arabayla giderken kaza geçirirler ve ikisi de a¤›r yaral› farkl› hastanele-re kald›r›l›r. Hastanede çocu¤u ameliyat etmeye gelen cerrah çok a›r›r, “aaa, bu benimo¤lum” der. Ve çocuk gerçekten de cerrah›n o¤ludur. Bu nas›l mümkün olabilir?

Gördü¤ümüz gibi, bakalar›n› de¤erlendirirken onlardan bize ulaan verilerin yan› s›ra zihnimizdeki emalar ve beklentilerimiz de aktif bir rol oynar. Bunun ennet d›avurumunu “kendi kendini gerçekletiren kehanet” örne¤inde görürüz. öy-le bir senaryo düünelim: Çok iyi tan›mad›¤›n›z biri hakk›nda “so¤uktur, burnu ha-

vadad›r, kimseleri kolay kolay be¤enmez” diye bir söz duyuyorsunuz. Gün geliyorbu insanla bir arkada toplant›s›nda yan yana düüyorsunuz. Böyle sevimsiz, tepe-den bakma merakl›s› bir insana s›cak davranmak elbette içinizden gelmiyor. Soru-lar›n› k›sa cevaplarla geçitiriyor, pek oral› olmuyorsunuz. Sizin mesafeli, ilgisiz ta-

v›rlar›n›z kar›s›nda o insan da fazla uzatmadan yan›n›zdan ayr›l›yor, baka insan-larla sohbete yöneliyor. “‹te” diyorsunuz, “bizi de be¤enmedi, kibirin de bu kada-r›”. Burada gözden kaç›rd›¤›n›z nokta elbette sizin beklentilerinizin (ve o beklen-tilerin ekillendirdi¤i davran›lar›n›z›n) o insan›n tav›rlar›n› belirlemekte ne kadaretkili olmu oldu¤u, kendi davran›lar›n›zla kehanetinizi nas›l bir yerde kendinizgerçek k›lm› oldu¤unuzdur.


SIRA S‹ZDE

2



Kendi kendini gerçekletiren kehanet konusundaki en etkileyici çal›malar-dan biri 1960’lar›n sonunda Amerika’da bir ilkokulda yap›lm›t›r. Arat›rmac›lars›n›f ö¤retmenlerine gitmi; onlara s›n›flar›ndan belli birkaç ö¤rencinin büyük po-

tansiyel sahibi oldu¤unu, sene sonunda zekâ seviyelerinde önemli art› kaydede-ceklerini söylemilerdir. Ancak bu “özel” diye damgalanan çocuklar asl›nda tama-men rastgele seçilmilerdir, yani yetenek aç›s›ndan s›n›f arkadalar›ndan bir fark-lar› yoktur. Buna ra¤men, sene sonunda bu ö¤rencilere bak›ld›¤›nda kehanetindo¤ru ç›km› oldu¤u, s›n›f arkadalar›na k›yasla bu grubun zekâ seviyesinin ger-çekten de daha fazla artm› oldu¤u bulunur. Bu a›rt›c› gelimenin sebebi, ö¤-retmenlerinin farkl› gözlerle bakmaya balad›klar› bu ö¤rencilere daha farkl› e-kilde yaklam›, onlar›n üzerine daha çok e¤ilmi, onlar› daha çok zorlam› ve

yüreklendirmi olmas›d›r. Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri olarak kendigerçekli¤imizi kendimizin yo¤urdu¤unu söylemitik. Kendi kendini gerçekleti-ren kehanet, beklentilerimizin gerçekli¤imizi yo¤urmadaki rolünün çok çarp›c›

bir örne¤idir.

Davran›lara Sebep Atfetme‹nsanlar hakk›ndaki düüncelerimizin önemli bir k›sm›n› onlar›n yapt›klar› eylerineden yapt›¤›n› anlama çabalar›m›z oluturur. Diyelim yolda yürürken çocu¤unaba¤›ran bir anne gördünüz. Bunu niçin yap›yor? Kötü ve gaddar bir anne oldu¤un-dan, çocuk yetitirmekten anlamad›¤›ndan m›? Yoksa çocu¤unu son anda bir ara-ban›n alt›na do¤ru komaktan al›koydu¤u ve ona bu yüzden k›zg›n oldu¤undanm›? Annenin davran›› hakk›nda nas›l bir at›fta bulundu¤unuz, ona dair tutumlar›-n›z› ciddi ekilde etkileyecektir.

Sosyal psikologlar genelde iki temel çeit at›ftan bahsederler:

1) ‹çsel at›f: ‹çsel at›fta bulunmak, bir davran›› davran›ta bulunan insan›n ta-biat›na, niyetlerine, arzular›na, k›sacas› o insan›n içsel özelliklerine ba¤la-makt›r. Örne¤in düen birini gördü¤ünüzde “sakar›n teki, düz yolda bile yü-rüyemiyor” derseniz, bu içsel bir at›ft›r.

2) D›sal at›f: D›sal at›fta bulunmak, bir davran›› çevresel koullara, davran›-ta bulunan kiinin d››nda yer alan birtak›m sebeplere ba¤lamakt›r. Örne¤in,düen birini gördü¤ünüzde “yerler yeni silinmi, çok kaygan, kim olsa dü-erdi” derseniz, bu d›sal bir at›ft›r.

Olaylar›n sebepleri konusunda yapt›¤›m›z at›flar›n kendi mutlulu¤umuz vehatta toplumsal refah aç›s›ndan önemli sonuçlar› vard›r. Örne¤in “fakirler nedenfakir” sorusunu nas›l cevapl›yorsunuz? Fakirlerin tembel, sorumsuz, beceriksiz in-

sanlar oldu¤unu düünüyorsan›z (yani içsel at›fta bulunuyorsan›z), bu insanlara yakla›m›n›z ve politik ideolojiniz onlar›n içine do¤duklar› s›n›f, f›rsat eitsizli¤i,ülkenin altyap›sal sorunlar› gibi sebeplerden fakir oldu¤unu düünenlerden fark-l› olacakt›r. Ya da diyelim bir dersten kötü bir not ald›n›z. “Kafan›z basmad›¤›” yada tembelin teki oldu¤unuz için mi (içsel at›f), yoksa s›navdan önceki gün di a¤-r›s›ndan çal›amad›¤›n›z için mi (d›sal at›f)? Ba›n›za gelen kötü olaylar› içsel(“beceriksizim, yetersizim”), genelleyici (“hayat›mda neyi do¤ru yapt›m ki za-ten?”) ve de¤imeyece¤i düünülen (“hep böyleydim, hep böyle kalaca¤›m”) et-kenlerle aç›klama e¤iliminiz varsa mutsuzluk ve hatta depresyon size daha yak›nduracak, hedeflerinizde baar›ya ulaman›z zorlaacakt›r. Alg› ve beklentileringerçekli¤imizi ekillendirmedeki rolünü yeniden hat›rlayacak olursak bu hiç a›r-

t›c› de¤ildir.




Sosyal psikoloji, kendimizin ve bakalar›n›n davran›lar›n› aç›klarken baz› hata-lar yapmaya yatk›n oldu¤umuzu ortaya koyuyor. Bu at›fsal hatalardan iki tanesinigörelim:

• Temel at›f hatas›: ‹nsanlar›n davran›lar›n› d›saldan çok içsel sebeplere ba¤-lama, durumsal ve çevresel faktörlerin rolünü dikkate almay› ihmal etmee¤ilimimiz literatürde “temel at›f hatas›” (fundamental attribution error) diyegeçer. Örne¤in, as›k suratl› ve so¤uk bir tezgahtarla kar›lat›¤›m›zda bunuhemen onun nemrut karakterine ba¤l›yorsak, akl›m›za zor bir gün geçiriyoroldu¤u ya da yak›n zamanda ba›na çok sars›c› bir olay gelmi olabilece¤iihtimali gelmiyorsa, temel at›f hatas›n› iliyoruzdur. Arat›rmalar bu hatan›nözellikle Amerika ve Avrupa gibi bireyci toplumlarda daha yayg›n oldu¤u-nu göstermektedir.

• Kendine yontan at›f hatas›: ‹nsanlar›n baar›lar›n› içsel ve kal›c›, baar›s›zl›k-lar›n› ise d›sal ve geçici sebeplere ba¤lama e¤ilimine “kendine yontan at›f

hatas›” (self-serving bias) denir. Örne¤in iyi not ald›¤›n›zda bunu parlak ze-kan›za, kötü not ald›¤›n›zda ise s›nav›n a›r› zor olmas›na ya da “hoca banatakt›”ya ba¤l›yorsan›z, bu hatay› iliyor olabilirsiniz. Kendine yontan at›f ha-tas›na yatk›nl›¤›m›z›n temel sebeplerinden biri üphesiz kendimiz hakk›ndaiyi hissetme arzumuzdur.

Tutumlar Nesnelere, kiilere ya da olgulara yönelik genel de¤erlendirmelerimize “tutum” de-nir. Bir eye kar› tutum sahibi olmak, o eyi “seviyorum” ile “sevmiyorum”, “iyi”ile “kötü”, “yaklamal›y›m” ile “uzaklamal›y›m” aras›nda bir yerlere oturtmakt›r.Zeytinya¤l› dolma, Sezen Aksu, matematik, Almanlar, egzersiz... Bunlar›n hepsine

yönelik, soruldu¤unda belirtebilece¤iniz tutumlar›n›z olsa gerek. Zira hayatta kü-çük büyük neredeyse her eye dair bir tutumumuz vard›r ve kar›lat›¤›m›z nere-deyse her eye kar› an›nda ve otomatik olarak bir tutum gelitiririz. Bu tutumlarönemlidir, zira alg›lar›m›z› biçimlendirir, seçimlerimizi ve eylemlerimizi belirlerler.Bir politikac› ya da partiye yönelik tutumumuz kime oy verdi¤imizi belirler; birmarkaya yönelik tutumumuz neyi sat›n ald›¤›m›z› belirler; sigara, egzersiz, sa¤l›kl›beslenme gibi konulardaki tutumlar›m›z hayat kalitemizi belirler. Elbette, tutumlar-la davran›lar her zaman birebir örtümez. Örne¤in sa¤l›kl› beslenmenin iyi veönemli bir ey oldu¤una inan›p yine de hayat›n›za sa¤l›kl› bir beslenme düzeni ge-tiremiyor olabilirsiniz. Ya da birtak›m televizyon programlar›n›n seviyesiz ve de-¤ersiz oldu¤unu düünüp yine de kendinizi onlar› seyretmekten al›koyam›yor ola-

bilirsiniz. Bu örneklerde de gördü¤ümüz gibi, tutumlara bakarak davran›lar› ön-görmek her zaman mümkün de¤ildir ama bir konudaki tutumlar›m›z güçlüyse vebu üzerinde kendimizi kontrol etmekte zorlanmad›¤›m›z bir konuysa tutumlarladavran›lar görece tutarl› olacakt›r.

Tutumlar›n dünyay› iyi ve kötü eklinde s›n›fland›rmam›za yard›m etti¤ini söyledik. ‹yi vekötü hayat›n en temel duygusal ay›r›mlar›ndan biri, belki birincisidir. Sizce psikolojik an-lamda kötü mü daha güçlüdür yoksa iyi mi? Duygu ve düüncelerimizi kötü mü daha id-detli etkiler yoksa iyi mi? Örne¤in, 50 kaybetsek mi daha çok üzülürüz, yoksa 50 bul-sak m› daha çok seviniriz?


SIRA S‹ZDE

3



Tutumlar muhakkak ki davran›lar›m›z› biçimlendirir. Peki ya davran›lar›m›ztutumlar›m›z› biçimlendirebilir mi? Bu sorunun da cevab› “evet”tir. Bazen – özel-likle de bir konu hakk›nda belirgin, güçlü tutumlar›m›z yoksa – tutumlar›m›z› dav-

ran›lar›m›za bakarak ç›kart›r›z. Diyelim birisi size Latin müzikleriyle ilgili fikrinizisordu. Bu sizin önceden üzerine kafa patlatm› oldu¤unuz bir konu de¤il. Ama dü-ününce, akl›n›za radyoda ya da televizyonda Latin müziklerine denk gelince ge-nelde kanal de¤itirmedi¤iniz ayr›ca küçükken çok sevdi¤iniz birkaç Latin dansmüzi¤i oldu¤u geliyor. Latin müziklerini sevdi¤inize karar veriyorsunuz. Bu, dav-ran››n tutumdan evvel geldi¤i durumlara bir örnektir. Bunun d››nda aktif olarakbir davran›ta bulunmak da elbette tutumlar›m›z› ekillendirebilir. Örne¤in zorun-lu olarak bile olsa bir yard›m kuruluunda bir süre gönüllülük yapan bir insan,bundan holanabilir, gönüllülü¤e kar› daha önceden sahip olmad›¤› olumlu tu-tumlar› gelitirebilir.

Bilisel çeliki kuram› (cognitive dissonance theory), davran›lar›n nas›l tutum-

lardan önce gelip onlar› biçimlendirebilece¤i konusunda ortaya at›lm› en etkilikuramlardand›r. ‹nsanlar, çelikiden holanan varl›klar de¤illerdir. Yapt›klar›m›zladüündüklerimiz aras›nda bir tutars›zl›k olmas›, örne¤in bizim için iyi oldu¤unubildi¤imiz bir eyi yapm›yor ya da kötü oldu¤unu bildi¤imiz bir eyi yap›yor olmakbizde psikolojik bir gerginlik hâli yarat›r. Bu rahats›z hâlden kurtulmak için düün-celerimizle davran›lar›m›z› birbiriyle tutarl› hâle getirmeye çal››r›z. Örne¤in, siga-ra içen ve bunu yaparak sa¤l›¤›na zarar verdi¤inin fark›nda olan bir kimse, ortada-ki bilisel çelikinin yaratt›¤› psikolojik rahats›zl›ktan kurtulmak için iki ey yapa-bilir: Ya davran››n› de¤itirir ve sigaray› b›rak›r ya da sigara içmek hakk›ndaki tu-tumunu de¤itirir. “Sigara içen öldü de içmeyen ölmedi mi”, “Gerekirse daha az

yaar›m ama u keyfimi b›rakmam”, “sigaray› b›raksam kilo al›r›m, o sanki daha m›az zararl› sa¤l›¤a” gibi düüncelerle kendini davran››n›n asl›nda o kadar kötü ol-mad›¤›na, yani ortada büyük bir çeliki olmad›¤›na ikna etmeye çal››r.

Bu konuda yap›lm› en klasik çal›malardan birinde, arat›rmac›lar deneklerebir saat boyunca u¤ramalar› için son derece monoton, s›k›c›, zevksiz iler vermi-lerdir (tepsilere makara yerletirme, tahtadan çivileri çevirme gibi). Akabinde birhikaye uydurulmu (“gelmesi gereken asistan gelmedi, onun yapmas› gereken iisiz yapar m›s›n›z?”) ve deneklere kendilerinden sonra deneye girecek ö¤renciyebunun çok keyifli bir çal›ma oldu¤unu söylemeleri için para teklif edilmitir. Bu

yalan› söylemeleri için bir gruba 20 dolar, di¤er gruba ise 1 dolar verilmitir. Aka-binde tüm deneklere çal›man›n gerçekte ne kadar keyifli, ilginç oldu¤unu düün-dükleri sorulmutur. Bu noktada durup düünelim: Sizce yalan söylemek için 20dolar alm› denekler mi çal›man›n asl›nda daha e¤lenceli oldu¤unu söylediler,

yoksa yaln›zca 1 dolar alm› olanlar m›?Cevap, a›rt›c› bir ekilde yaln›zca 1 dolar alm› olanlard›r. Bu bulgu ancak

bilisel çeliki kuram›n›n ››¤›nda anlam kazanmaktad›r. öyle ki ortada söylenmiküçük de olsa bir yalan vard›r ve yalanc›l›k da hiç kimsenin kendine yak›t›rmakisteyece¤i bir özellik de¤ildir. Ancak bu yalan› söylemek için 20 dolar alm› olandenekler kendilerine bunu neden yapt›klar›n› rahatl›kla aç›klayabilirler. Deneyin

yap›ld›¤› 1950’ler için 20 dolar oldukça iyi bir parad›r; 20 dolar için, hele hele debilim ad›na böyle ufac›k bir yalan söylemi olman›n çeliki yaratacak bir taraf›

yoktur. Oysa ayn› yalan› yaln›zca 1 dolar u¤runa söylemi olanlar›n durumu fark-

l›d›r – onlar›n bu erdemsiz davran›› kendilerine izah etmeleri daha zordur. Dene- yin asl›nda o kadar da korkunç olmad›¤›n› düünmek ihtiyaçlar› daha yüksektir.




Bir dolar için yalan söylemi denekler bu ekilde davran›lar›yla tutumlar›n› birbi-riyle daha tutarl› hâle getirmekte, kendilerini ikiyüzlü bir insan gibi hissetmeningetirece¤i yükten biraz olsun kurtulmaktad›rlar.

SOSYAL ETK‹imdi biraz hayal kural›m. Diyelim ki bir cin, peri, yahut ak sakall› dede size gel-di, arzu etti¤iniz bir süper gücü size bahetmeyi vaat etti. Hangi süper gücü seçer-diniz? A›r› güçlü ya da a›r› h›zl› olmak? Uçabilmek? Görünmez olmak? Duvarlar-dan geçebilmek? Bunlar›n hepsinin kendine göre cazip ve e¤lenceli yönleri var el-bet ama öyle bir düünürsek hepimizin iine en çok yarayacak süper güç insan-lar› istedi¤imiz gibi, istedi¤imiz yönde etkileyebilmek olmaz m›yd›? Nihayetinde,insanlara istedi¤imiz her eyi yapt›rabiliyor olsayd›k – zalimlikler peindeki birhasta ruhu k›sa bir konumayla kendini insanl›¤›n hizmetine adam› bir hümanis-te çevirebilmek gibi – gökdelenden gökdelene z›plamam›za ya da ç›plak ellerimiz-

le demir çelik bükmemize gerek kalmazd›.‹nsanlar›n birbirlerine dikkatlerini, zamanlar›n›, paralar›n›, sevgilerini, ba¤l›l›k-lar›n› vermesini sa¤layan ey sosyal etkidir. Sosyal etki, bakalar›n›n duygu, düün-ce ve davran›lar› üzerinde bir zor kullan›m› olmadan söz sahibi olabilmektir. Çokönemli bir güçtür ve her güç gibi iyiye de kötüye de kullan›labilir.

http://changingminds.org/ adresinde bakalar›n›n (ve kendinizin) davran›lar›n› de¤itir- mekte kullan›labilecek çok say›da sosyal etki yöntemini bir arada görebilirsiniz.

Sosyal etki konusuyla ilgileniyorsan›z, Amerikal› sosyal psikolog Robert B. Cialdini’nin ‹n-sanlar› Etkileme Yollar› (Influence: Science and Practice) adl› kitab›n› keyifli ve ö¤retici

bulacaks›n›z (‹mge Kitabevi Yay›nlar›, 2001).

Sosyal psikologlar iki tür sosyal etkiyi birbirinden ay›r›rlar:1) Bilgilendirici sosyal etki: Hayat içinde baz› durumlarda do¤ru davran››n ne

oldu¤undan emin olamay›z. Böyle durumlarda çevremizdeki insanlardandurumun ne gerektirdi¤ine dair ipuçlar› almaya çal››r›z. Diyelim ki kendi-nizi lüks bir lokantada buldunuz ve taba¤›n›z›n yan›nda türlü türlü çatal-ka-›k-b›çak var. Sizinse bunlardan hangisini hangi yemekle kullanman›z ge-rekti¤i hakk›nda bir fikriniz yok. Bu durumda giriece¤iniz hareket tahmi-nen masan›zdaki di¤er insanlar› gözlemleyip onlar ne yap›yorsa onu yap-mak olacakt›r. Bu örnekte de gördü¤ümüz gibi, bilgilendirici sosyal etkiye

aç›k olmam›z›n alt›nda do¤ru harekette bulunmay› istemek ve do¤runun neoldu¤unu bakalar›n›n bizden daha iyi bildi¤ini varsaymak yatar. Elbette bu

varsay›m her zaman gerçe¤i yans›tmayabilir. Örne¤in bir bekleme salonun-da yabanc›larla birlikte oturdu¤unuzu ve binada birden çok yüksek sesli biralarm›n çalmaya balad›¤›n› düünün. Odadaki kimsenin bir ey yapm›yor,

yerinden k›p›rdam›yor olmas› ortada ciddi bir sorun olmad›¤› anlam›na gel-mez. Bilakis, tüm o di¤er insanlar da nas›l davranacaklar›ndan emin olmakiçin ilk hareketi sizden bekliyor olabilirler.

2) Normatif sosyal etki: Duygu, düünce ve davran›lar›m›z› sevilme, kabulgörme, d›lanmama gibi arzularla de¤itiriyor, bakalar›na uyduruyorsak bu-rada normatif sosyal etki söz konusudur. Normatif sosyal etki toplumsal ha-

yat›n en temel gerçeklerinden biridir. Hepimiz normlara (toplumun kuralla-r›na, beklentilerine) az çok uyar›z, hepimizin hayat›nda kaba tabiriyle “el


‹ N T E R N E T

K ‹ T A P



âlem ne der” kayg›s› bir rol oynar, hepimizin kendimizi birine ya da birile-rine be¤endirmek için – bilinçli ya da bilinçsizce – davran›lar›m›z› de¤itir-di¤i olmutur. Bir grup ya da bir insan bizim için ne kadar önemliyse üzeri-

mizdeki normatif sosyal etkileri de o derece büyük olur. E¤er normatif sosyal etki olmasayd›, trend ya da moda dedi¤imiz eyler de olmazd›.Normatif sosyal etki ço¤u zaman insanlar›n birbirleriyle geçinmesine, toplumun

bir arada uyum içinde yaamas›na katk›da bulunur. Ancak bazen birey için bir bas-k› kayna¤› olabilir ya da onu kendisi ya da toplumun geneli için zararl› davran›lar-da bulunmaya yöneltebilir. Örne¤in ecinsel bir genç, toplum içinde kabul görme-me ya da ailesi taraf›ndan reddedilme korkusuyla gerçek cinsel kimli¤ini saklama

yoluna gidebilir. Ya da bir genç sigaraya arkada grubu içinde, arkadalar›na “cool”gözükmek ya da onlardan kabul görmek, farkl› dümemek ad›na balayabilir.

Normatif sosyal etkinin gücünü gözlerimizin önüne seren en klasik çal›malar-dan biri Solomon Asch taraf›ndan 1950’li y›llarda yap›lm›t›r. Asch çal›mas›nda de-

neklere üzerinde üç tane de¤iik boyda çizgi olan bir kart göstermi ve onlardankarttaki üç çizgiden hangisinin baka bir karttaki çizgiyle ayn› boyda oldu¤unu be-lirtmelerini istemitir (bkz: ekil 1). Bu hiç zor bir görev de¤ildir, zira çizgilerinuzunluklar› birbirinden bariz ekilde farkl›d›r. Gözünüzde abart›l› bir bozukluk ol-mad›¤› sürece do¤ru yan›t› verememeniz için hiçbir sebep yoktur. Ancak ortadaöyle bir durum vard›r: Asch çal›maya kat›lanlar› güya gruplar hâlinde test etmek-tedir ama asl›nda her grupta yaln›zca bir gerçek denek vard›r. Geriye kalanlar,

Asch’in sorulara yanl› cevap vermeleri konusunda e¤itilmi asistanlar›d›r. Gerçekdene¤in ise elbette bundan haberi yoktur. Asch’in merak etti¤i udur: Deneklerkendi gözlerinin gördü¤ünü mü söyleyeceklerdir yoksa grubun geri kalan›n›n söy-ledi¤ini mi?

Grup 18 farkl› çift kartla bu çizgi uzunlu¤u eletirme oyununu oynar. Bunun6’s›nda grup do¤ru cevab› verir. Kalan 12’sinde ise gerçek dene¤in ak›n bak›la-r› alt›nda (bkz. Resim 6.1) bariz ekilde yanl› bir cevab›... Asch’in buldu¤u udur:Deneklerin yüzde 77’si bu 12 hileli turdan en az›ndan birinde gruba uyar; kendigözlerinin gördü¤ü de¤il, kulaklar›n›n duydu¤u yan›t› verir. Grubun yüzde 32’si(yani neredeyse her üç kiiden biri) ise 12 hileli turun 7’den fazlas›nda gruba uyar.


A B C

ekil 6.1

Asch’in deneklerine gösterdi¤i kartlar.(http://en.wikipedia.org/wiki/File:Asch_e xperiment.png adresinden al›nm›t›r.)



Bu çal›mada deneklerin uyma davran›› gösterme sebebi, bakalar›n›n yar-g›lar›na daha çok güvenmelerinden (yani bilgilendirici sosyal etki alt›nda kal-

malar›ndan) ziyade grup içinde tuhaf kaçmama, “ç›k›nt›l›k” yap›yor olmama ar-zular›d›r. Nitekim deneyin baka varyasyonlar›nda gerçek deneklerden cevapla-r›n› grup içinde sözlü de¤il de yaz›l› olarak vermeleri istendi¤inde uyma davra-n›› çok azalm›t›r. Keza, gerçek denek d››nda bir kiinin bile grubun yanl› ce-

vab›na uymamas› gerçek dene¤in de uymama ihtimalini dramatik bir ekildeartt›rm›t›r.

‹taatSosyal etki alt›nda gerçekleen bir baka davran› türü de itaattir. ‹taat, bireyinkendine bir otorite figürü taraf›ndan yöneltilmi bir talebe ya da buyru¤a uymas›-na denir. Sosyal psikolojinin en iyi bilinen, en sansasyonel, en çarp›c› çal›mas›hangisidir derseniz, cevap herhalde Stanley Milgram’›n itaat konusundaki deneyle-ri olacakt›r. 1960’l› y›llarda Milgram insanlar›n kötücül bir otoriteye nereye kadaritaat edeceklerini ölçmek istedi. S›rf o yönde bir emir alm› olduklar› için göz gö-re göre masum bir insan›n can›n› yakabilirler miydi? Onu bu soruyu sormaya iten,Nazi Almanyas› sava suçlular›n›n yarg›lan›rken sürekli kulland›¤› “ben kötü birey yapmad›m, sadece bana verilen emirleri yerine getirdim”, “ben ahsen kimse-

yi öldürmedim yaln›zca Auschwitz’deki imha program›n›n ba›ndayd›m, emirleri veren Hitler’di” gibi ifadeler olmutu. Belirli koullar alt›nda en s›radan insan bilebir caniye dönüebilir miydi?

Milgram, deneklere çal›mas›n›n maksad›n› “cezaland›rman›n ö¤renme üze-

rindeki etkisini arat›rmak” eklinde yans›tm›t›. Denekler laboratuvara girdikle-rinde ya ö¤retmen ya da ö¤renci olmak üzere kura çektiler. Oysa bu kura hile-liydi, denekler her seferinde ö¤retmen rolüne atan›yorlard›. Bu rolde yapmalar›gereken, yandaki odada kelime çiftleri ezberlemeye çal›an ve bir tür elektriklisandalyeye ba¤lanm› di¤er dene¤i (bkz. Resim 6.2, alt panel) test etmek, soru-lara yanl› cevap verdikçe onu elektrik oku vererek cezaland›rmakt›. Deneklerbir “ok jeneratörü”nün önüne oturtuldular (bkz. Resim 6.2, üst panel). Makine-nin üzerinde 15 volttan balay›p 450 volta kadar 15 voltluk aral›klarla artarak gi-den küçük kollar vard›. Kollar›n alt›nda, verilecek elektri¤in düzeyini üpheyemahal b›rakmayacak ekilde tarif eden “hafif yo¤unlukta ok”, “yüksek yo¤un-lukta ok”, “tehlike: çok iddetli ok” gibi ifadeler yaz›yordu. Hatta son iki kolun(435 ve 450 voltluk kollar›n) alt›nda XXX iaretleri vard›, ki bunlar› hayra yormak


Kaynak: Resim http://www.age-of-the-sage.org/psychology/social/asch_conformity.html adresinden al›nm›t›r.

Resim 6.1

Ortada oturan gerçek denek ak›nl›k içinde öne do¤ru e¤ilerek çizgileri daha iyi görmeye çal››yor.Yan›nda oturanlar ise Asch’in asistanlar›.



herhâlde zordu. Deneyin gereklerine göre, ö¤renci her yanl› yapt›¤›nda ona ve-rilen elektri¤in dozu 15 volt artt›r›lacakt›. Bu arada ö¤renci rolündeki “denek” el-lili yalarda, gözlüklü, biraz kilolu bir adam-Milgram’›n asistan›yd› ve elbette ki

elektri¤e ba¤l› de¤ildi.Deney balad›¤›nda ö¤renci de yava yava yanl›lar yapmaya balad›. Ö¤ret-men rolündeki deneklerin duyduklar› aslen hep teybe al›nm› ayn› senaryoydu.Buna göre, ö¤renci beinci hatay› yap›p da 75 voltluk elektrik okunu ald›¤› andanitibaren inlemeye, tuhaf sesler ç›karmaya; 150 voltta deneyden ç›kmak için yalvar-maya; 180 voltta “art›k ac›ya dayanam›yorum” diye ba¤›rmaya bal›yordu. Ö¤ret-men rolündeki denek panelin üzerinde “tehlike: çok iddetli ok” yazan yerleregeldi¤inde ise ö¤renci cevap vermeyi reddediyor, duvarlara vuruyor ve “beni buodadan ç›kart›n” diye hayk›r›yordu.

Siz böyle bir durumda ö¤retmen rolünde olsan›z ne yapard›n›z? Kaç voltta du-rurdunuz? Yoksa durmaz, 450 volta kadar gider miydiniz? unu belirtelim ki Mil-gram’›n deneyinde ö¤retmen rolündeki denekler son derece zor ve rahats›z anlar-dan geçiyorlard› (deney sonralar› bu aç›dan çok eletirildi). Terliyorlar, titriyorlar,kekeliyorlar, “duymuyor musunuz adam ne hâlde, ya ona bir ey olursa bunun so-rumlulu¤unu kim alacak?” gibi sözlerle kayg›lar›n› belirtiyorlard›. Deney görevlisiise bu itirazlara k›sa k›sa “bir sonraki sözcükle devam edin”, “deney devam etme-nizi gerektiriyor”, “bir seçiminiz yok, devam etmelisiniz” gibi önceden haz›rlanm›cevaplar veriyordu. Bu artlar alt›nda sizce deneklerin yüzde kaç› 450 volta kadarç›kt›?

Milgram’› ve ilerleyen y›llarda bu deneyi duyan hemen herkesi hayrete düüre-cek ekilde, bu sorunun cevab› yüzde 65’ti: K›rk denekten 26’s› sonuna kadar ita-

at etti, hiç ho bir durumda olmad›¤› belli olan ö¤renciye muazzam ölçüde tehli-keli 450 voltu verdi. Oysa Milgram deney öncesinde psikiyatristlere tahminlerinisordu¤unda “ancak 1.000 kiiden biri 450 volta kadar ç›kar” gibi bir yan›t alm›t›.Bu deney ilerleyen y›llarda Milgram ve baka arat›rmac›lar taraf›ndan dünyan›nde¤iik yerlerinde tekrarland›; sonuçlar pek de¤imedi. Bu arada kad›nlarla erkek-ler aras›nda itaat aç›s›ndan bir fark da bulunmad›. Deneyin de¤iik varyasyonlar›ise bizi y›k›c› itaat davran››n› azaltan faktörler konusunda ayd›nlatt›. Örne¤in Mil-gram, deneyi çal›t›¤› prestijli Yale Üniversitesi yerine ehrin içinde sala bir bina-da tekrarlad›¤›nda hissedilen otorite azald›¤›ndan itaat de azald›. Gözetmenin oda-dan ayr›lmas›, dene¤in cezaland›rd›¤› insanla ayn› odada bulunmas›, onun elinitutmas›, emirleri telefondan almas› gibi de¤iik senaryolarda da 450 volta ç›kanla-r›n oran› yüzde 65’in alt›na indi. En önemlisiyse denekler ö¤retmen rolünü yanla-r›nda baka biriyle beraber üstlendiklerinde ve yine Milgram’›n asistan› olan bu di-¤er kii ok vermeye devam etmeyi reddetti¤inde, itaat oran› yüzde 10’a kadardütü. Aynen Asch deneyinde gördü¤ümüz gibi, kötücül sosyal etkiye uymay› red-deden tek kii bile çok büyük bir fark yaratabiliyordu.




Asch deneyi de Milgram deneyi de sosyal etkinin karanl›k yüzü hakk›ndad›rlar.Sosyal etkinin bizi nas›l kendi duyu organlar›m›za, daha da fenas› vicdan›m›za, ah-lak anlay››m›za alabildi¤ine ters düen hareketlerde bulunmaya itebilece¤ini göz-

lerimizin önüne bütün ç›plakl›¤›yla sererler.

‹knaBir baka sosyal etki yöntemi olan ikna, insanlar›n bir konudaki tutumlar›n› ve/veyadavran›lar›n› de¤itirme çabas›n› içerir. Reklamc›lar, politikac›lar, avukatlar, sat›c›lar

ve yeri geldi¤inde hepimiz birilerini bir eylere ikna etmek, onlar› var olan tutumla-r›ndan vazgeçirmek ve yeni tutumlara ve davran›lara yöneltmek için u¤ra›r›z.

Sosyal psikologlar “kim kime ne diyor” sorusundan hareketle, ikna maksatl›mesaj›n geldi¤i kayna¤›n (“kim”), mesaj›n yöneltildi¤i insanlar›n (“kime”) ve demesaj›n (“ne”) özelliklerini incelemi, bu ekilde iknan›n psikolojisini çözümleme-

ye çal›m›lard›r. Örne¤in, mesaj› veren taraf›n inan›l›r, güvenilir, cana yak›n, fizik-

sel aç›dan çekici olmas›, bize benzemesi gibi özellikler genellikle iknay› artt›r›r.Mesaj›n kendisine yöneltildi¤i insanlara gelince, bulgular bir konu hakk›nda önce-den kuvvetli tutumlara sahip olmayanlar›n fikirlerini de¤itirmenin daha kolay ol-du¤unu göstermektedir.

Mesajlar›n içeri¤ine gelince, arat›rmac›lar kaliteli, mant›kl›, akla hitap eden ar-gümanlar›n m› yoksa duygulara hitap eden argümanlar›n m› daha ikna edici oldu-¤unu anlamaya çal›m›lard›r. Bu sorunun cevab› duruma göre de¤imektedir.öyle ki birey bir ikna mesaj›n› dikkatle dinlemek, onu ayr›nt›l› bir ekilde tahlil et-mek için gerekli motivasyon ve beceriye sahipse o zaman kaliteli argümanlar ikna

yolunda daha etkilidir. Ancak bireyin konuya ilgisi ya da o an mesaja dikkatini ve-recek, onu özenle inceleyecek durumu yoksa o zaman mesaj›n daha yüzeysel

özellikleri – mesaj› veren kiinin fiziksel cazibesi, mesaj›n uyand›rd›¤› duygular gi-bi – ikna yolunda daha çok önem kazan›r.


Resim 6.2

Kaynak: Resimler http://psychology23.blogspot.com/ adresinden al›nm›t›r.



Grup EtkisiSosyal psikolojinin en temel ve en eski sorular›ndan biri, grubun bireyi nas›l etki-ledi¤idir. imdi sosyal psikologlar›n y›llar içinde bu konuda ulat›¤› en önemli bir-

kaç bulguyu inceleyelim.

Sosyal Kolaylat›rmaDiyelim egzersiz maksad›yla komay› seviyorsunuz. Kendi kendinize oldu¤unuz-da m› daha h›zl› koars›n›z yoksa etraf›n›zda sizden baka koanlar da varken mi?

Ya da diyelim bir grubun önünde konuma vermeniz gerek. Kendi kendinize pro- va yaparken mi daha iyi bir performans sergilersiniz yoksa size çevrilmi onlarcagözün alt›nda m›?

Psikolog Norman Triplett, 1898 tarihli ve sosyal psikolojinin ilk laboratuvar de-neylerinden biri kabul edilen çal›mas›nda, çocuklardan bir oltaya ellerinden gel-di¤ince h›zl› bir ekilde misina sarmalar›n› istedi. Çocuklar oltan›n makaras›n› ba-

zen odada tek balar›nayken çeviriyorlard›, bazense yanlar›nda kendileri gibi ma-kara çeviren baka bir çocuk varken. Bu deney, yanlar›nda baka biri varken ma-kara çeviren çocuklar›n tek balar›na çal›an çocuklara k›yasla ortalamada çok da-ha h›zl› çal›t›¤›n› gösterdi. Bakalar›n›n varl›¤›n›n bu ekilde performans› iyiletir-mesi durumuna “sosyal kolaylat›rma” (social facilitation) dendi. Ancak Triplett’tensonra ayn› konuda yap›lan çal›malar birbiriyle tutars›z sonuçlar verdi. Görüldü kibakalar›n›n varl›¤› performans› bazen iyiletiriyor, bazense kötületiriyordu.

Bilimin nas›l iledi¤ine güzel bir örnek tekil edecek ekilde, 1960’l› y›llarda birsosyal psikolog bu muammay› çözdü ve birbiriyle ba¤dam›yor gibi görünen bubulgular›n alt›nda yatan mant›¤› ortaya ç›kard›. Baka alanlarda çal›an psikolog-lar, uyar›lma hâlinin organizmaya batan kolay gelen davran›lar› daha da kolay-

lat›rd›¤›n›, zor gelenleri ise daha zorlat›rd›¤›n› göstermiti. Örne¤in, bir sebeptendolay› uyar›lm›, heyecanl› bir hâldeyseniz kolay kelime bulmacalar›n› daha h›zl›çözüyor, zorlarda ise daha da yaval›yordunuz. Bu temel prensipten hareketle öy-le bir ç›kar›ma var›ld›: Bakalar›yla bir arada bulunman›n yaratt›¤› sosyal uyar›lmahâli bize basit gelen, hakim oldu¤umuz alanlardaki performans›m›z› iyiletirir, bi-ze zor gelen ya da yabanc›s› oldu¤umuz konulardaki performans›m›z› ise kötüle-tirir. Bu bulguyu destekleyen pek çok çal›madan birinde bilardo oyuncular›na ba-k›lm›, etraflar›nda kendilerini seyredenlerin olmas› durumunda iyi bilardo oyun-cular›n›n daha da iyi oynad›¤›, deneyimsiz oyuncular›n ise daha baar›s›z bir per-formans sergiledi¤i gösterilmitir. K›sacas›, bakalar›n›n varl›¤›n›n performans›m›züzerindeki etkisi destekleyici de köstekleyici de olabilir. Bunu belirleyen, yapt›¤›-m›z iin bize ne kadar kolay ya da zor geldi¤idir.

Sosyal KaytarmaDiyelim ki sizden ya tek ba›n›za ya da baka birkaç kiiyle beraberken mümkünoldu¤unca yüksek ses ç›kararak el ç›rpman›z ya da ba¤›rman›z istendi. Sizce tekba›n›za oldu¤unuzda m› daha yüksek ses ç›kart›rs›n›z yoksa bakalar›ylayken mi?

Ya da diyelim grup olarak sizden bir tu¤la ne gibi farkl› ekillerde kullan›labilir, bukonuda mümkün oldu¤unca çok fikir üretmeniz istendi. Ayn› görev size tek ba›-n›zayken verilseydi mi daha çok fikir üretirdiniz yoksa grup içindeyken mi?

Bu sorulara cevap arayan sosyal psikologlar, bir hedefe do¤ru grup içinde ça-l›man›n – ayn› hedefe do¤ru tek ba›na çal›maya k›yasla – motivasyonu ve sarf edilen eforu düürebildi¤ini göstermi; buna “sosyal kaytarma” (social loafing) ad›-




n› koymulard›r. Örne¤in bir çal›mada deneklerin gözleri ba¤lanm› ve onlara birhalat çekme yar››nda olduklar› söylenmitir. Yapmalar› gereken, halat› tüm güçle-riyle çekmektir. Aslen her seferinde tek balar›na olmalar›na ra¤men, onlara hala-

t› bazen tek balar›na çekmekte olduklar› söylenmitir, bazense grup içinde. Ara-t›rmac›lar, “birlikten kuvvet do¤ar” deyiinin aksine, halat› bakalar›yla birlikteçekti¤ini sanan deneklerin, tek balar›na çekti¤ini sananlara k›yasla yüzde 18 da-ha az güç sarf etti¤ini bulmulard›r.

Sosyal kaytarma, grup çal›mas›n›n yer yer kaç›n›lmaz oldu¤u i ve okul ortam-lar›nda ciddi bir sorun olabilir. Sosyal kaytarmay› artt›ran ve azaltan faktörlerin far-k›nda olmak bu aç›dan önemlidir. Sosyal psikologlar, bireyin grup içinde sarf etti-¤i ahsi çaban›n belli olmad›¤›, belirlenmesinin güç olaca¤› durumlar›n sosyal kay-tarmay› tetiklemekte kritik rol oynad›¤›n› göstermektedir – ahsi eforun gözetlene-ce¤ini bilmek sosyal kaytarma e¤ilimini azalt›r. Bireylerin kendi katk›lar›n›n nihaiperformans üzerinde anlaml› bir etkisi olaca¤›na inanmalar›, yap›lan ii içtenlikle

ilgi çekici, anlaml› ya da önemli bulmalar›, küçük ve birbirine ba¤l› bir grup için-de çal›malar› da sosyal kaytarmay› azaltan faktörlerdendir.

Grup Kutuplamas›Bilhassa i dünyas›nda, gruplar›n, komitelerin bireylere nazaran daha do¤ru ana-lizler yapaca¤›, daha yerinde kararlar verece¤i düünülür. Oysa bu varsay›m herzaman do¤ru de¤ildir. Gruplar bazen daha sa¤l›ks›z kararlara ula›yorlarsa bununbir sebebi de “grup kutuplamas›” (group polarization) olgusudur. Grup kutupla-mas›, bir grubun bir konu hakk›nda balang›çtaki e¤ilimi neyse, grup içi etkileim-lerin o e¤ilimi daha a›r› hale getirmesine denir. Diyelim arkadalar›n›zla herhangibir siyasal (“ana dilde e¤itim yap›lmal› m›?”) ya da kültürel (“u film, kitap, albüm

güzel mi?”) fikri tart››yorsunuz. Sosyal psikologlar›n bulgular›na göre, grup üyele-rinin balang›çta konudaki fikirleri hangi yöndeyse, grup içi konumalar›n, tart›-malar›n ard›ndan grup o yöne do¤ru daha abart›l› bir ekilde kayar, fikri daha co-kulu bir ekilde savunmaya balar. Bunun sebebi hem fikri desteklemek için orta-

ya at›lan de¤iik argümanlar›n grup üyelerine mant›kl›, ikna edici gelmesi (bilgi-lendirici sosyal etkiyi hat›rlayal›m) hem de grup içinde kabul görmek isteyen bire-

yin grup üyelerinin en houna gidece¤ini tahmin etti¤i pozisyonlar› daha da id-detle savunmak istemesidir (normatif sosyal etkiyi hat›rlayal›m). ‹nsanlar zamanla-r›n› s›kl›kla dünya görüleri kendilerininkine benzeyen, kendi fikirlerinin hakl›l›¤›-n› desteklemeye yatk›n insanlarla beraber geçirirler. Bu, grup kutuplamas› süreç-leriyle birleince, gruplar›n kendi içlerinde nas›l birbirlerine daha fazla benzeme-

ye balad›¤›n› ve farkl› düünceleri paylaan gruplar›n nas›l gittikçe birbirindenuzaklat›¤›n› aç›klar. Toplum içinde a›r› uçlar bu ekilde oluur.

Kitlelerin Bilgeli¤iGördü¤ümüz gibi, sosyal psikoloji literatürü grup içindeki bireyin daha tembel,sald›rgan, sorumsuz, ahlaks›z davranabilece¤i gibi sevimsiz pek çok bulguyla do-ludur. Ancak gruplar›n övgüye lay›k bulundu¤u alanlar da vard›r. Bunlardan birin-cisi, ortaklaa grup akl›n›n s›kl›kla tek tek uzmanlar›n verdi¤i cevaplar›n ya da yap-t›¤› tahminlerin önüne geçti¤idir. Buna “kitlelerin bilgeli¤i” denir. Buradaki kilithusus, grup kutuplamas› örne¤inde gördü¤ümüzden farkl› olarak grup üyelerinin

yarg›lar›na kendi balar›na, birbirlerinden etkilenmeden varmalar›d›r.

Psikolojinin ve istatisti¤in babalar›ndan say›lan ‹ngiliz Francis Galton, 1906 y›-l›nda bir gün bir panay›rda “öküzün kilosunu tahmin etmece” oyununa denk gel-




di. Panay›ra gelmi yakla›k 800 kii, gözlerinin önündeki kasapl›k öküzün kesil-dikten sonra ne kadar çekece¤ine dair tahminlerini bir kâ¤›da yaz›yorlard›; en ya-k›n tahminde bulunan birinci gelecekti. Oyun oynan›p bittikten sonra Galton tah-

minlerin yaz›ld›¤› kâ¤›tlar› toplad› ve yap›lm› tüm tahminlerin ortalamas›n› ald›.‹nsanlar›n ve hele hele kitlelerin zekâs›na hiç güvenmiyordu; sonuçlar o yüzdenonun için çok a›rt›c›yd›: Öküzün kilosu gerçekte 1.198 pound’du. Oyuna kat›l-m› olanlar›n tahminlerinin ortalamas› ise 1.197.

Gruplar›n kolektif tahminlerinin s›kl›kla bireysel tahminlere üstün geldi¤inispor ya da baka türlü müsabakalar› kimin kazanaca¤›na ilikin bahislerde de gö-rürüz. Keza, “Kim Milyoner Olmak ‹ster?” yar›mas›ndaki joker haklar›ndan “seyir-ciye sormak istiyorum” ço¤u zaman “arkada›m› aramak istiyorum”dan daha etkilibir jokerdir. Yar›man›n Amerika versiyonuna bak›ld›¤›nda, özel olarak seçilmi vebilgisine güvenilen arkadalar arand›¤›nda % 65 oran›nda do¤ru cevap verdikleri,stüdyodaki seyircilerin kolektif zekâs›na bavuruldu¤unda ise bu oran›n % 91’e

ç›kt›¤› bulunmutur.

“Kitlelerin bilgeli¤i” olgusu ilginizi uyand›rd›ysa James Surowiecki’nin Kitlelerin Bilgeli¤i(The Wisdom of Crowds) isimli kitab›n› seveceksiniz (Varl›k Yay›nlar› / Bilim Dizisi,2009).

SOSYAL ‹L‹K‹LERDaha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, hayat›m›z insanlarla ve sosyal iliki a¤lar›yla çe-peçevre sar›l› geçer. ‹nsanlararas› ilikilerin sevgi ve aktan cinayet ve soyk›r›mauzanan, ayd›nl›k ve karanl›k türlü türlü yüzleri vard›r. Bu k›s›mda dünyay› bizimiçin cennete de cehenneme de çevirebilme kudretine sahip bu ilikileri biraz daha

iyi anlamaya çal›aca¤›z.

Sald›rganl›k ve iddetBir bakas›na zarar verme niyetiyle yap›lm› davran›a sald›rganl›k denir. Sald›r-ganl›k, yüksek dozda zor kullan›m› ve fiziksel zarar da içeriyorsa buna iddet de-riz. Haberlere öyle bir göz atmak, bize dünyan›n sald›rganl›k ve iddet içeren dav-ran›lar konusunda maalesef bir s›k›nt› çekmedi¤ini hat›rlat›r.

Bireyler bazen bir hedefe ulamak için bilinçli ve planl› olarak sald›rganca dav-ran›larda bulunurlar; bazense sald›rganl›klar› anl›k tahriklerin sonucudur. Her ikidurumda da sald›rganl›k ve iddete bavurman›n temel sebeplerinden biri bireyinulamaya çal›t›¤› bir hedef konusunda kendini engellenmi hissetmesi ve hedefle

aras›ndaki bu engeli kald›rmak istemesidir. Örne¤in bir politikac›y› kendi siyasiideallerinin önünde engel olarak gören biri bu politikac›ya suikast düzenleyebilir.

Ya da çocu¤una istedi¤i eyi baka türlü yapt›ramayan ebeveyn ona fiziksel iddetuygulama yoluna gidebilir. Böyle bak›ld›¤›nda, sald›rganl›k sosyal etki edinme yo-lunda bir çabad›r ancak bu çaba zorlamay› ve zarar vermeyi içerir.

Elbette kendini bir konuda engellenmi hisseden herkes sald›rganl›k ve iddet yo-luna bavurmaz. Sald›rgan davran››n kökenleri psikologlar› uzun süre megul etmibir konudur. Sald›rganl›k “do¤utan m› gelir yoksa sonradan m› ö¤renilir” sorusununcevab›, bu tarz sorularda genellikle oldu¤u üzere, “her ikisi de”dir. Sald›rganl›¤›n bi-

yolojik ve kal›t›mla aktar›lan bir yönü vard›r. Erkeklerin genel olarak kad›nlardan da-ha sald›rgan olmas› (dünya genelinde cinayet gibi iddet içeren suçlar›n ço¤unu 15-

30 ya aras› erkekler iler) ve yüksek testosteron düzeylerinin sald›rganl›kla net birekilde ba¤lant›l› olmas› buna bir kan›t tekil eder. Ancak sald›rganl›¤›n ö¤renilmi ya


K ‹ T A P



da çevresel faktörlerle ilikisi de bilinmektedir. Örne¤in çal›malar, ailesi içinde ya damedyada s›kl›kla iddet davran›lar›na tan›k olmu birinin sald›rgan davran›larda bu-lunmaya daha yatk›n oldu¤unu ortaya koymaktad›r. ‹lginç bir ekilde, ortamda bir si-

lah›n bulunmas›n›n – kimse silaha dokunmasa ya da sözünü etmese bile – bireyi da-ha sald›rgan hâle getirebildi¤i de deneylerle defalarca gösterilmitir.

Kad›nlar k›k›rt›lmad›klar› sürece fiziksel sald›rganl›¤a çok bavurmasalar da bu baka,daha dolayl› sald›rganl›k davran›lar›nda bulunmuyorlar demek de¤ildir. Örne¤in ilikiselsald›rganl›k (bakalar›n›n ilikilerini bozma hedefi güden davran›lar – birini d›lamak,hakk›nda dedikodu yaymak gibi) kad›nlar aras›nda erkeklerden daha yayg›nd›r.

Olumsuz duygular ve kötü ruh hâlleri içinde bulunman›n, fiziksel ya da duygu-sal ac› çekmenin de sald›rganl›¤› artt›rd›¤› bilinmektedir. ‹nsanlar› hem bireyselhem de toplumsal bazda iddet kullan›m›na iten psikolojik faktörlerin ba›nda “kü-

çük düürüldü¤ünü”, “aa¤›land›¤›n›”, “erefiyle oynand›¤›n›”, “gururunun k›r›ld›-¤›n›” hissetmek yer al›r. Kendinizin ya da ait oldu¤unuz grubun hor görüldü¤ü al-g›s› (ki bu alg› elbette gerçe¤i yans›tmayabilir), sizi bu durumu de¤itirmek ad›naeyleme geçmeye ve bu yolda sald›rganl›k ve iddeti mübah görmeye itebilir.

Fiziksel rahats›zl›k hissetmenin sald›rganl›¤› artt›rmas›na paralel olarak kötü ko-kular, gürültü, kalabal›k, hava kirlili¤i, sigara duman› gibi çevresel faktörlerin sal-d›rganca davran›lar› körükledi¤i bulunmutur. Sald›rganl›k ve iddet davran›lar›-n› etkiledi¤ini iyi bildi¤imiz bir baka çevresel faktör ise hava s›cakl›¤›d›r. Raporlarcinayet, sald›r› ve tecavüz gibi suçlar›n hava s›cakl›¤›na paralel olarak artt›¤›n›, ens›cak ehirlerde, en s›cak aylarda ve y›llarda en yüksek düzeylere ulat›¤›n› göster-mektedir. Küresel ›s›nman›n kayg› uyand›r›c› yanlar›ndan biri de hava s›cakl›¤› ile

suç oran› aras›ndaki bu güçlü pozitif korelasyondur.Son olarak sosyokültürel faktörlerin de sald›rganl›¤› belirlemedeki rolü az›msa-namaz. Sald›rganl›k içeren bir davran››n (örne¤in aile içi iddet) toplum baz›nda

ve yasalar taraf›ndan “kabul edilebilir” görülmesi, bireyin o davran›ta bulunma ih-timalini net bir ekilde artt›rmaktad›r. Keza “namus cinayeti” tabir edilen iddet tü-rü de yaln›zca belli kültürlerin bir parças›d›r.

‹birli¤i ve Yard›mSald›rganl›k ve iddet insanlararas› ilikilerin karanl›k, çirkin yüzüyse, ibirli¤i ve

yard›mlama ayd›nl›k, ümit a›layan yüzüdür. Bugün insanl›k olarak ulat›¤›m›zmedeniyet seviyesi – bütün kusurlar›na ra¤men – ak›llara durgunluk vericiyse, bu-

nu mümkün k›lm› olan ey ibirli¤idir. Evleri ve uçaklar›, hastaneleri ve okullar›,M›s›r Piramitleri’ni ve Çin Seddi’ni, yedi¤iniz ekme¤i, oturdu¤unuz koltu¤u, oku-du¤unuz bu kitab› hep insanlar bir araya gelip ortak bir hedefe do¤ru çal›arak or-taya koymulard›r.

‹ birli¤i bireylerin ve gruplar›n refah›n› artt›ran, toplumlar›n gelimesi için hayati önem ta›yan bir olgudur. Madem hâl böyle, neden herkes i birli¤inde bulun-maz, ortak bir hedefe ulama ad›na üzerine düen vazifeyi lay›¤›yla yerine getir-mez? Bunun sebebi i birli¤inin hem bir bedeli olmas› hem de risk içermesidir. Ör-ne¤in, niçin herkes üzerine düen vergiyi ödemez; ülkesinin güzel yollara, sa¤lamköprülere, iyi okullara, müzelere, kütüphanelere kavumas›na kendi pay›nca kat-k›da bulunmaz? Çünkü bireyler vergi kaç›rarak gelirlerinin daha büyük bir k›sm›n›

gönüllerince harcayabileceklerini, ayr›ca koskoca vergi havuzunda kendilerindenç›kacak pay›n zaten çok da mühim olmad›¤›n› düünürler. Bir k›s›m insan ise “her-


D ‹ K K A T



kes ödüyor mu ki sanki vergisini? Bakalar› kaç›racaksa ben neden parama sahipç›kmayay›m?” gibi bir ak›l yürütmeye gidebilir. Elbette herkesin böyle düünmesibir ülke için hiç de ho sonuçlar do¤urmayacakt›r.

Bu örnekte de gördü¤ümüz gibi, insanlar›n bakalar›na güvenmesi, onlar›nüzerlerine düeni yapaca¤›ndan üphe duymamas› ibirli¤ini artt›ran kilit faktörler-dendir. Bakalar›na güven duymayan, onlar›n ç›karc› ve kaypak oldu¤una inanma-

ya e¤ilimli insanlar daha az ibirli¤inde bulunurlar. “Güven toplumlar›n tutkal›d›r”denir. Güven hissi bireyleri birbirine güçlü ba¤larla ba¤lar, hayat› daha emniyetli,daha az korkulas›, daha yaanas› bir yer haline getirir. Kiileraras› güven toplumunhem psikolojik sa¤l›¤›, hem de ekonomik geliimi için elzemdir. Maalesef Türkiyedünyada kiileraras› güvenin en düük düzeyde seyretti¤i birkaç ülkeden biridir.Örne¤in dünyan›n en mutlu ve müreffeh bölgelerinden ‹skandinav ülkelerinde in-sanlar›n yakla›k % 70’i “genel olarak insanlara güvenilebilir” önermesine kat›l›rken,bu oran Türkiye’de % 10-15’te kalmaktad›r. Türkiye’deki insanlar›n çok yak›nlar›n-

dan, tan›d›klar›ndan bakalar›na güvenememeleri ciddi bir toplumsal problemdir.

Yard›m Davran››Bir bakas›na faydas› dokunacak bir davran›ta bulunmaya yard›m etmek denir. Ya-n›n›zda oturan kiiye kalem ödünç vermek, sevgilisinden yeni ayr›lm› arkada›n›-z›n derdini dinlemek, hasta akraban›za bakmak, deprem kurbanlar›na ba¤›ta bu-lunmak, görme engelliler için kitap okumak, bo¤ulmakta oldu¤unu fark etti¤iniz birçocu¤u kurtarmak için suya atlamak... Bunlar›n hepsi yard›m davran›lar›d›r ve kü-çük-büyük, maddi-manevi, planlanm›-planlanmam› gibi de¤iik aç›lardan s›n›f-land›r›labilirler. Hayatlar›m›z bakalar›na yard›m etmekle ve bakalar›ndan yard›malmakla geçer. Hayat›nda hiç yard›ma ihtiyac› olmam›, kimseden yard›m almam›

bir insan› tasavvur etmek güçtür. ‹nsanlar niçin zamanlar›n›, enerjilerini, paralar›n› ve hatta hayatlar›n› bakalar› – bazense hiç tan›mad›klar› – u¤runa feda ederler?Bu soruya evrimsel aç›dan yaklaan psikologlar, insanlar›n en fazla kendileriy-

le ayn› genetik materyali paylaan kiilere yard›m etmeye yatk›n oldu¤unu çünkübunun kendi genlerinin ileriki nesillere aktar›lmas›n› sa¤layaca¤›n› söylemilerdir.Bu sav› destekleyecek ekilde, genlerinin % 100’ünü paylaan tek yumurta ikizle-rinin genlerinin yaln›zca % 50’sini paylaan çift yumurta ikizlerine göre birbirleri-ne daha fazla yard›m etti¤i bulunmutur. Özellikle ölüm kal›m durumlar›nda, in-sanlar akrabalar›na yard›mda bulunmay› arkadalar›na yard›mda bulunmaya ge-nellikle tercih ederler.

Ancak elbette ki yard›mseverli¤imiz akraba çevremizin bitti¤i yerde bitmez. Kül-

türel ö¤renme ve içselletirilen normlar bizi daha geni anlamda yard›msever insan-lar olmaya iter. Örne¤in ihtiyac› olanlara, darda kalm›lara yard›m etmek her kültür-de erdemine inan›lan ve örnek gösterilen bir davran›t›r. Çok temel, evrensel birbaka toplumsal norm ise mütekabiliyettir. Mütekabiliyet, ilikilerde kar›l›kl›l›k esa-s›n›n gözetilmesine denir. Örne¤in, bize iyilikte bulunmu olana biz de iyilikte bu-lunmak ister, sosyal aç›dan birilerine borçlu kalmaktan kaç›n›r›z. Kendimiz iyilik ya-parken her zaman kar›l›k beklemesek bile, sürekli verip de hiç alamad›¤›m›z ili-kiler uzun vadede bizi rahats›z eder. Mütekabiliyet normu bizi geçmite bize iyilik-te bulunmu ya da ileride bulunabilecek olanlara yard›m etmeye iter.

Herkes toplumsal normlar› ö¤rense hay›rseverli¤in, cömertli¤in, iyilikseverli¤inarzulanas› eyler oldu¤unu bilse bile, herkes eit düzeyde yard›m davran››nda bu-

lunmaz. Bireysel faktörler ve kiilik özellikleri de yard›m davran››n› belirlemede roloynar. Yard›m davran››nda en net fark yaratan etmenlerden biri empatidir. Empati,




“bir anl›¤›na kendini bakas›yla kar›t›rma”, “kendini bakas›n›n yerine koyup onunhissettiklerini hissedebilme” gibi ekillerde tan›mlan›r. Empati düzeyi yüksek insan-lar yard›ma ihtiyac› olan birini gördüklerinde eyleme geçmeye çok daha yatk›nd›rlar.

Sizce kad›nlar m› yoksa erkekler mi daha çok yard›m etmekte ve insanlar kad›nlara m› yok-sa erkeklere mi daha çok yard›m etmektedir? Gözlemlerinize dayanarak bu soruya nas›l cevap verirsiniz?

Durumsal faktörler de insanlar›n yard›mda bulunup bulunmama kararlar›n› çoketkiler. Örne¤in yard›ma muhtaç kiinin bir yönüyle bize benzemesi, biraz evvel birbakas›n›n yard›m davran››na tan›k olmu olmam›z, acelemizin olmamas› ya da iyi,neeli bir ruh hâli içinde olmak yard›m davran››n› artt›rd›¤› gözlenmi faktörlerden-dir. Acil durumlarda yard›m davran››n› azaltt›¤› bilinilen bir baka de¤iken ise or-tamdaki insan say›s›d›r. Baka bir deyile, bir acil duruma baka insanlarla berabertan›k olmak, o duruma müdahale etme olas›l›¤›m›z› düürür, tepkimizi yavalat›r.Örne¤in, bir bekleme odas›nda kar›n›zdaki koltukta oturan kiinin s›ra d›› baz›hareketlerde bulundu¤unu, bir ihtimal sara krizi geçiriyor oldu¤unu düünelim.

Arat›rmalara göre, o odadaki di¤er tek insan sizseniz, hastan›n yard›m›na koma yada kalk›p bir yetkiliye haber verme olas›l›¤›n›z ve h›z›n›z odada bakalar›n›n da ol-du¤u senaryoya k›yasla daha yüksektir. Bunun bal›ca sebebi, ortamda daha çokkiinin bulundu¤u durumlarda sorumlulu¤un bireyler aras›nda da¤›lmas›d›r.

Gruplararas› ‹likiler Hayatlar›m›z› birbirinin içine geçmi küçük ve büyük gruplar içinde sürdürürüz.

Aile, arkada çevresi, do¤du¤umuz ehir, do¤du¤umuz ülke, cinsiyetimiz, ait oldu-¤umuz din, gitti¤imiz okul, tuttu¤umuz tak›m, destekledi¤imiz siyasi parti, mesle-¤imiz, üyesi oldu¤umuz dernek, hep kimli¤imizi tan›mlayan gruplardand›r. Bugruplardan kimilerinin içine do¤ar›z, kimilerini ise bilinçli olarak seçeriz. Kimigruplarla kendimizi daha çok, kimileriyle daha az özdeletiririz. Her durumda, birgruba ait olmak ve bu grupla kendini özdeletirmek bir “biz” ve “onlar” alg›s› ya-rat›r. Söylememize gerek bile yok ki insanlar “biz”i (iç grup), “onlar”a (d› grup)tercih ederler. ‹ç grup kay›rmac›l›¤› (ingroup favoritism) ve d› gruba yönelik dü-manl›k (outgroup hostility) büyük ölçüde benli¤imizi de¤erli görme ihtiyac›m›z›nbir sonucudur. Kendi ait oldu¤umuz gruplar› di¤er gruplara üstün görme ihtiyac›-m›z o derece kuvvetli ve hatta otomatiktir ki arat›rmac›lar birbirini tan›mayan de-nekleri yaz› tura yard›m›yla iki gruba ay›rd›klar›nda dahi, deneklerin kendi grupla-r›n›n üyelerine daha olumlu özellikler atfettikleri ve onlar› d› gruba tercih ettikle-rini bulmulard›r. Buna “asgari grup etkisi” (minimal group effect) denir.

“Biz” ve “onlar” alg›s›n›n beraberinde getirdi¤i bir baka yayg›n e¤ilim de d›grup üyelerinin kendi içlerindeki benzerliklerini abartmakt›r. Kendi ait oldu¤umuzgruplar›n üyelerini birbirinden çok farkl›, çok renkli, zengin bir çeitlilik arz edergörürüz de konu baka gruplara gelince “X de¤il mi, hepsi birbirinin ayn›”, “birinigördün mü hepsini gördün say kendini” gibi genellemelere gitmekten çekinmeyiz.Bu, literatürde “d› grubun homojenli¤i yan›lg›s›” (outgroup homogeneity bias)eklinde geçer.

Önyarg›Önyarg›, sosyal psikolojinin üzerinde en çok çal››lm› konular›ndan biridir. Birey-

ler hakk›nda yaln›zca grup üyeliklerine (cinsiyet, din, milliyet gibi) bak›larak olu-turulmu ve genellikle olumsuz tutumlara önyarg› denir. Buradaki kritik unsur, ön-


SIRA S‹ZDE

4



yarg›n›n hedefi olan kiinin kendine yönelen tepkiyi belirleyecek ahsi bir ey yap-mam› olmas› yaln›zca belli bir gruba mensup bulunmas›d›r. Önyarg›lar birer tu-tumdur ve her tutum gibi bilisel, duygusal ve davran›sal boyutlar› vard›r. Grup

üyelerinin besledi¤i özelliklere dair inançlar önyarg›n›n bilisel boyutunu oluturur-lar, ki bunlara kal›pyarg› (stereotype) da deriz. Kal›pyarg›lar, en basit anlam›yla bi-reylerin zihinlerinde gruplar hakk›nda var olan emalard›r. Genellemeler içerirler vegrup içindeki farkl›l›klar› görmezden gelirler. Örne¤in bütün ‹talyanlar’›n neeli ol-du¤unu ya da bütün kad›nlar›n kötü sürücüler oldu¤unu düünmek kal›pyarg› ör-nekleridir. Önyarg›n›n duygusal boyutunu ise söz konusu gruba yöneltilen dü-manl›k, hor görme, k›skançl›k, k›zg›nl›k, tiksinme gibi duygular oluturur. Son ola-rak, önyarg›n›n davran›sal boyutu, önyarg› duyulan grubun üyelerine yöneltilenfarkl›, ayr›mc› davran›lar› içerir. Bir gruba mensup üyelerle sosyal etkileimden ka-ç›nma ya da onlara i vermeme buna örnek tekil eder. Nefret suçlar› ve soyk›r›mise önyarg›n›n davran›sal boyutta ulaabilece¤i en a›r› ve çirkin noktalard›r.

Önyarg›lar›m›z›n bazen aç›kça fark›nday›zd›r. Bazense bilinçli olarak fark›nda olmadanbelli gruplara yönelik olumsuz tutumlar›m›z, zihnimizde onlarla ilgili olumsuz ça¤r››m-lar›m›z olabilir. Bu adreste de¤iik gruplarla ilgili “örtük ça¤r››mlar”›n›z› Türkçe olarak test edip görebilirsiniz: https://implicit.harvard.edu/implicit/turkey/

Önyarg› ve beraberinde getirdi¤i karanl›k davran›lar›n önüne nas›l geçebiliriz?Bu soruya cevap vermek için, önyarg›n›n sebeplerini iyi anlamak gerekir. Dahaönce de de¤indi¤imiz gibi, sosyal hayat› neredeyse otomatiklemi bir ekilde“biz” ve “onlar” kategorileri ekseninde alg›lamam›z ve “biz”i de¤erli ve üstün gör-meye olan dükünlü¤ümüz önyarg›n›n temel sebeplerinden biridir. Ancak önyar-

g›n›n oluumunda sosyolojik faktörlerin de rolü vard›r. Örne¤in, s›n›rl› kaynaklaraerimek için rekabet ediyor olmak gruplar aras›nda önyarg› ve dümanl›¤› artt›ranbir faktördür. Baz› ülkelerde göçmen içilere kar› gelitirilen dümanca tutumla-r›n alt›nda “bizim ilerimizi yap›yorlar, bizim ekme¤imizi çal›yorlar” gerekçelendir-mesi vard›r. Bazen siyasetçiler de belli gruplar› “günah keçisi” ilan edip önyarg› vedümanca hareketleri tevik edebilirler. Adolf Hitler, Birinci Dünya Sava› sonras›zorluklarla bo¤uan Almanlara Yahudileri bir günah keçisi olarak göstermi, Al-manlar› Yahudi kar›tl›¤› üzerinde yükselen a›r› bir milliyetçili¤e sürüklemitir.

Önyarg› ve gruplar aras› dümanl›¤› körükleyen unsurlardan biri rekabet ise, birdi¤eri de cehalettir. Önyarg› besledi¤imiz gruplar›n üyeleriyle birebir etkileimimizço¤u zaman s›n›rl›d›r; onlar› tan›may›z. Haklar›nda bu kadar rahat genellemelere gi-

debilmemizin sebebi de budur. Oysa bu gruptan insanlarla i ya da arkadal›k gibiba¤lamlarda daha çok vakit geçirdikçe önyarg› azal›r. Ancak gruplararas› temas›nönyarg›y› azaltmada etkili olabilmesi için olumlu geçmesi gerekmektedir. Olumsuzetkileimler ters tepecek, önyarg› ve dümanl›¤› daha da azd›racakt›r.

Önyarg›y› alt etmenin en güvenilir yolu üphesiz “onlar”› bir ekilde “biz”in içi-ne dahil etmektir. Örne¤in iki grup aras›ndaki farkl›l›klar› de¤il de benzerlikleri

vurgulamak, ya da ortak hedeflere do¤ru beraberce çal›mak önyarg›y› azalt›r. Ni-hayet, kendimizi o veya bu grubun de¤il, insanl›k ailesinin bir ferdi olarak alg›la-mak önyarg›n›n zor ama baar›l› tedavilerden biridir.


‹ N T E R N E T




Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlar›n

psikolojik ihtiyaçlar›na dair bal›ca varsay›mla- r›n› belirtmek.Sosyal psikolojinin iki temel ilkesinden birincisi,dünyay› oldu¤u gibi de¤il oldu¤umuz gibi gördü-¤ümüzdür. Alg›lar›m›z›n, beklentilerimizin, ema-lar›m›z›n kendi gerçekli¤imizi biçimlendirmede

yads›namaz bir rolü vard›r. “Kendi kendini ger-çekletiren kehanet” olgusu gerçekli¤imizi yarat-madaki aktif rolümüzün en etkileyici örneklerin-den biridir. Sosyal psikolojinin ikinci temel ilkesiise sosyal etkinin her zaman ve her yerde oldu-

¤udur. Yaln›z ba›m›za oldu¤umuz anlarda bile,duygu, düünce ve davran›lar›m›z› baka insan-lar›n ve toplumun içselletirdi¤imiz sesi etkiler.Sosyal psikologlar insanlar›n üç temel psikolojikihtiyac›n› vurgularlar. Bunlardan ilki, hayat›m›züzerinde hakimiyet sahibi olmakt›r. ‹kincisi sev-mek, sevilmek ve ait olmak, üçüncüsü ise “ben”

ve “biz”i de¤erli görmektir. Bu ihtiyaçlar›n gide-rilememesi durumunda psikolojik ve fizyolojikrahats›zl›klar kaç›n›lmazd›r.

Sosyal biliin ne oldu¤unu ve temel prensiplerini aç›klamak.Sosyal biliin konusu insanlar hakk›nda yarg›laranas›l vard›¤›m›z, insanlar› ve davran›lar›n› nas›lanlad›¤›m›zd›r. Kii alg›s›n› inceleyen sosyal psi-kologlar, insanlar›n bakalar›n› çok k›sa süreler-de, “ince davran› dilimleri”ne bakarak oldukçado¤ru bir ekilde tan›yabildi¤ini gözlemlemiler-dir. Fiziksel özellikler de kii alg›s›n› etkiler. “Gü-zel olan iyidir” kal›pyarg›s› uyar›nca, daha güzelinsanlarda daha olumlu kiilik özellikleri görme-

ye yatk›n›zd›r.‹nsanlar ço¤u zaman “bilisel varyemez”lerdir – sosyal bililerini kullan›rken gere¤inden fazlaenerji sarf etmek istemezler. ‹nsanlar› alg›larkenemalardan çok yararlan›r›z. emalar, olgular hak-k›nda zihnimizde var olan basitletirilmi resim-lerdir. ‹nsanlarla iletiirken onlar› hangi ema çer-çevesinde alg›lad›¤›m›z neye dikkat etti¤imizi, ne-

yi hat›rlad›¤›m›z› ve nas›l tepki verdi¤imizi etkiler.Sosyal biliin bir parças› olarak insanlar›n davra-n›lar›n› aç›klamaya çal››r, içsel ya da d›sal at›f-larda bulunuruz. ‹çsel at›f, davran››n sebebini

kiinin içsel özelliklerinde görür. D›sal at›f yap-t›¤›m›zda ise olay›n sebebini kiinin d››nda ka-

lan, çevresel faktörlere ba¤lar›z. Bakalar›n›n

davran›lar›n› genelde d›saldan çok içsel at›flar-la aç›klamaya yatk›n›zd›r – buna temel at›f hata-s› denir. Baar›lar›m›z› içsel ve kal›c›, baar›s›z-l›klar›m›z› ise d›sal ve geçici at›flarla aç›klamae¤ilimimiz ise “kendine yontan at›f hatas›”d›r.Nesnelere, kiilere ya da olgulara yönelik genelde¤erlendirmelerimize “tutum” denir. Tutumlar se-çimlerimizi kolaylat›rarak hayat› bizim için dahakolay bir yer hâline getirirler. Davran›lar›m›zla tu-tumlar›m›z aras›nda bir tutars›zl›k oldu¤unda “bi-lisel çeliki” dedi¤imiz rahats›zl›k verici ruh hali-

ni yaar›z. Ya davran››m›z› ya da tutumumuzu de-¤itirerek bu rahats›zl›ktan kurtulmaya çal››r›z.

Sosyal etkinin ne oldu¤unu ve türlerini ifade etmek.Sosyal etki, bakalar›n›n duygu, düünce ve dav-ran›lar› üzerinde söz sahibi olmakt›r. ‹ki farkl›sosyal etki türünü birbirinden ay›r›r›z: ‹nsanlar“bilgilendirici sosyal etki” alt›nda kald›klar›nda,bunun kökeninde do¤ru davran››n ne oldu¤unubakalar›ndan ö¤renme ihtiyac› vard›r. “Normatif sosyal etki”de ise etki alt›nda kalman›n sebebigrup taraf›ndan kabul görmek, d›lanmamak ar-zusudur. Asch deneyi normatif sosyal etkinin gü-cünü gözlerimizin önüne sermitir.‹taat, bireyin kendine bir otorite figürü taraf›ndan

yöneltilen talebe uymas›d›r. Milgram deneyi, a-›rt›c› bir ekilde ço¤u insan›n kör bir itaat u¤ru-na bakalar›na zarar verebilece¤ini göstermitir.‹kna, insanlar›n bir konudaki tutumlar›n› de¤i-tirme çabas› ve yöntemidir. Birey ikna maksatl›mesaj› özenle incelemek için gerekli motivasyon

ve beceriye sahipse, daha kaliteli mesajlar dahaikna edicidir. Ancak bu konuda bir motivasyon

veya beceri eksikli¤i varsa yüzeysel aç›dan cazipmesajlar daha ikna edici olacakt›r.Sosyal kolaylat›rma, sosyal kaytarma ve grup ku-tuplamas› da sosyal etkinin de¤iik türlerinden-dir. Sosyal kolaylat›rma, baka insanlar›n varl›¤›-n›n iyi oldu¤umuz konulardaki performans›m›z›iyiletirmesidir. Sosyal kaytarma, ahsi çabam›z›ntehis edilmeyece¤i durumlarda baka insanlar›n

varl›¤›n›n motivasyonumuzu ve gösterdi¤imizeforu düürmesine denir. Grup kutuplamas› ise,

grup içi etkileimlerin grubun balang›çtaki e¤i-limlerini a›r›lat›rmas›na verilen isimdir.

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç




Sald›rganl›k ve yard›m davran›lar›n› artt›ran ve azaltan faktörleri aç›klamak.Sald›rganl›¤›n genetik ve biyolojik bir yönü var-

d›r. Yüksek testosteron düzeyi sald›rganl›kla ya-k›ndan ba¤lant›l›d›r; nitekim nüfusun testosterondüzeyi en yüksek grubu olan genç erkekler, sal-d›rganl›k ve iddet içeren suçlar›n bir numaral›failidirler. Ö¤renilmi faktörler de sald›rganl›¤›artt›r›r: Aile içinde ve medyada iddet davran›la-r›na tan›k olmak sald›rgan davran› için bir riskunsurudur. Bunlar›n yan› s›ra psikolojik ve çev-resel faktörlerin de sald›rganl›ktaki rolü önemli-dir. Kendini engellenmi ya da küçük düürül-mü hissetmek sald›rganl›¤› artt›ran temel psiko-

lojik süreçlerdendir. Keza s›cak hava, kötü koku-lar, gürültü, kalabal›k, hava kirlili¤i, sigara duma-n› gibi rahats›zl›k verici çevre artlar› ve ortamdasald›rganl›¤› tetikleyecek silah gibi nesnelerin

varl›¤› da sald›rganl›¤› artt›r›r. Son olarak, kültü-rel normlar›n de¤iik sald›rganl›k ve iddet dav-ran›lar›n› ne ölçüde kabul edilir buldu¤u da bi-reylerin bu davran›larda bulunup bulunmama-s›n› etkiler.

Yard›m davran››n› artt›ran psikolojik faktörlerinba›nda empati düzeyi yüksek ve kendini baka-lar›n›n refah›ndan sorumlu hisseden bir insan ol-mak yer al›r. Ancak durumsal faktörler de birey-lerin yard›m edip etmeme kararlar›n› belirler. Ör-ne¤in yard›ma muhtaç kiinin bir yönüyle bizebenzemesi, acelemizin olmamas›, iyi bir ruh haliiçinde olmam›z yard›m davran››n› artt›r›r. Biracil duruma bizden baka çok say›da insanla be-raber tan›k olmak ise o duruma müdahale etmeolas›l›¤›m›z› düürür.

Önyarg›y› ve kökenlerini aç›klamak.Bireyler hakk›nda yaln›zca ait olduklar› grubabak›larak ula›lm› ve genellikle olumsuz tutum-

lara önyarg› denir. Önyarg›lar›n bilisel, duygu-sal ve davran›sal boyutlar› vard›r. Sosyal dünya-

y› “biz” ve “onlar” ekseninde alg›lamaya nere-deyse programlanm› olmam›z önyarg›ya yolaçan temel faktörlerdendir. “Onlar”› kal›pyarg›larüzerinden alg›lamaya ve birbirine benzer görme-

ye (d› grubun homojenli¤i yan›lg›s›) olan e¤ili-miz önyarg›lar› körükler. Sosyal faktörlerin deönyarg›ya etkisi vard›r – i, para, e¤itim gibi s›-n›rl› kaynaklara ulamak için rekabet halindeolan gruplar birbirine kar› önyarg›lar gelitirebi-

lir. Baz› gruplar›n toplumda “günah keçisi” ola-rak görülmeye balamas› da önyarg›lar› berabe-rinde getirir. D› gruptan insanlar› tan›mamak,bilmemek de kal›pyarg›lar ve önyarg›lar›n sürüpgitmesine izin verir.

4A M A Ç

5A M A Ç




1. Ate bir gece uyan›yor ve evinin yanmakta oldu¤u-nu fark ediyor. Evde kar›s›, çocuklar›, büyükannesi, ar-kada› K›v›lc›m ve köpekleri De¤erli var. Yard›m davra-n››na evrimsel aç›dan yaklaan psikologlara göre, Ateilk önce kimi kurtarmaya yönelir?

a. Kar›s›n›b. Çocuklar›n›c. Büyükannesinid. K›v›lc›m’›e. De¤erli’yi

2. Aa¤›dakilerden hangisi sald›rganl›¤› artt›rd›¤›n› bil-di¤imiz faktörlerden de¤ildir?

a. Yüksek testosteron düzeyib. Engellenme hissic. Ortada b›rak›lm› bir silahd. So¤uk havae. Sigara duman›

3. Muazzez, yapt›¤› pasta böreklerin tad› yerinde oldu-¤unda mutfakta ne kadar becerikli oldu¤undan, aç›l›-¤a apayr› bir yetene¤i oldu¤undan bahsediyor. Arada

yapt›¤› yemekler kötü ç›kt›¤›nda ise, kulland›¤› tarifte

hiç i olmad›¤›n›, bir daha asla o blogtan tarif almaya-ca¤›n› söylüyor. Muazzez’in davran››n› hangi olguylaaç›klayabiliriz?

a. Temel at›f hatas›b. Kendine yontan at›f hatas›c. Narsisizmd. Bilgilendirici sosyal etkie. ‹likiselsald›rganl›k

4. Bakalar›n›n varl›¤› performans› ________ ilerdeiyiletirir; ________ ilerde kötületirir.

a. s›k›c›; e¤lencelib. e¤lenceli; s›k›c›c. kolay; zord. zor; kolay e. anlaml›; anlams›z

5. Pakize ve kocas› komular›n›n verdi¤i davetlere sek-tirmeden kat›l›yor, ancak bunlara elleri bo gittikleri gibiherkesten de çok yiyip içiyorlar. Kendileriyse hiç kimse-

yi evlerine davet etmiyor, sürekli “daha tam yerleeme-dik”, “bu aralar çok yo¤unuz” gibi bahaneler buluyorlar.Bir noktadan sonra komular› Pakizeler’in bu tavr›ndanciddi rahats›zl›k duymaya bal›yor. Bunun sebebi Pakize

ve kocas›n›n hangi sosyal normu çi¤nemeleridir?a. Hay›rseverlikb. Komuculukc. Hürriyetd. “Ben” ve “biz”i de¤erli görmee. Mütekabiliyet

6. Kaz›m sevilmeye lay›k bir insan olmad›¤›na, hiçbirkad›n›n onu içtenlikle sevemeyece¤ine inan›yor. Bu yüz-den kendisine ilgi gösteren kad›nlara kar› tuhaf, mesa-feli tav›rlar sergiliyor, kendisine yaklamalar›na izin ver-miyor. Bir noktadan sonra kad›nlar Kaz›m’›n bu yorucutav›rlar›ndan s›k›l›yorlar ve Kaz›m gerçekten de yaln›zkal›yor. Kaz›m’›n ba›na geleni en iyi hangi olgu aç›klar?

a. Varolusal kayg›b. Temel at›f hatas›

c. Normatif sosyal etkid. Kendi kendini gerçekletiren kehanete. Kifayetsiz muhterislik

7. Psikiyatristler, Milgram deneyinde ancak ________kiiden birinin 450 volta kadar ç›kaca¤›n› tahmin etmi-lerdir. Oysa bu oran yüzde ________ olmutur.

a. 100; 45b. 150; 30c. 1.000; 65d. 500; 75

e. 10.000; 25

8. Nalan çevreye çok de¤er verdi¤ini söylüyor. Bununüzerine arkadalar› ona sürekli etrafa çöp att›¤›n›, gün-de iki kere du alarak a›r› su israf›nda bulundu¤unu,ayr›ca arabas›n›n da çok fazla benzin yakt›¤›n› hat›rlat›-

yorlar. Nalan’›n bunlar› duydu¤unda hissetti¤i rahats›z-l›k verici psikolojik hale ne ad verilir?

a. Kendine yontan at›f hatas›b. Bilgilendirici sosyal etkic. Bilisel çeliki

d. ‹knae. Nevroz





9. Görkem, kendi tuttu¤u futbol tak›m›n›n taraftarlar›-

n›n birbirinden net bir ekilde farkl› oldu¤una, oysa ra-kip tak›m›n taraftarlar›n›n az çok birbirine benzedi¤ine,ayn› karakter özelliklerine sahip oldu¤una, ayn› ekil-lerde düündü¤üne ve yaad›¤›na inan›yor. Görkem’inbu alg›s› neye bir örnektir?

a. D› grubun homojenli¤i yan›lg›s›b. D› grup dümanl›¤›c. ‹ç grup kay›rmac›l›¤›d. Asgari grup etkisie. Grup kutuplamas›

10. Arat›rmac›lar denekleri rastgele bir ekilde “Mavi-ler” ve “Morlar” grubuna ay›rd›klar›nda, Maviler’in ken-dilerini Morlar’dan, Morlar’›n ise Maviler’den daha üs-tün görmeye balad›¤›n› gözlemlemilerdir. Bu olguyane ad verilir?

a. Kal›pyarg›b. D› grubun homojenli¤i yan›lg›s›c. Asgari grup etkisid. D› gruba yönelik dümanl›ke. Zevkler ve renkler tart››lmaz ilkesi

imdi klasik olmu bir çal›mada arat›rmac›lar huzure-

vi sakinleri üzerinden insanlar›n hayatlar› üzerinde ha-kimiyet hissetmesinin ne denli önemli oldu¤unu gös-terdiler. Bu çal›mada, huzurevinin iki farkl› kat›nda ya-ayan yal›lar iki farkl› muameleye maruz kald›lar. ‹lkgruba huzurevi yönetiminin her eyi onlar için düüne-ce¤i ve yapaca¤›, kendilerinin hiçbir eye kar›mamala-r› ve hiçbir konuda kendilerini yormamalar› gerekti¤isöylendi. Bütün sorumlulu¤un bak›c›lar›nda oldu¤u vebak›c›lar›n her daim yard›ma haz›r oldu¤u vurguland›.Di¤er gruba verilen mesaj ise “Bu sizin hayat›n›z ve onubu huzurevinde nas›l geçirmek istiyorsan›z o ekilde

geçirmelisiniz” idi. Örne¤in, bu gruptaki yal›lar odala-r›n›n dekorasyonunu gönüllerince de¤itirebilecek, za-manlar›n› nas›l de¤erlendirmek istediklerine kendilerikarar verecek, ayr›ca kendi seçtikleri saks› bitkilerinekendileri bakacaklard›. Di¤er grubunsa her eyine yö-netim karar veriyordu – bitkilerini bile yönetim onlariçin seçmiti ve onlara bakmak bak›c›lar›n iiydi.Üç hafta gibi k›sa bir sürenin ard›ndan bu iki grup kar-›lat›r›ld›¤›nda, hayatlar› üzerinde görece söz sahibiolan yal›lar›n çok daha mutlu, zinde ve de aktif olduk-lar› görüldü. Bir buçuk y›l sonra bak›ld›¤›nda ise, bugruptaki yal›lar›n daha sa¤l›kl› olduklar› ve de ölümoranlar›n›n çocuk muamelesi gören gruba göre dahadüük oldu¤u gözlendi. Bu arat›rman›n benzerleri da-ha sonra hapishanelerdeki mahkumlarla ve evsiz bar›-naklar›nda kalanlarla tekrarland›. Her defas›nda bulu-nan, hayatlar›n›n en az›ndan belli yönleri üzerinde kon-trol sahibi olan bireylerin psikolojik ve de fizyolojik aç›-dan daha sa¤l›kl› oldu¤uydu.

Kaynak: Langer, E. J., & Rodin, J. (1976). The effects of choice and anhanced personal responsibility for theaged: A field experiment in an institutional setting. Jo- urnal of Personality and Social Psychology, 34, 191-198Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long term effects of acontrol relevant intervention with the institutionalizedaged. Journal of Personality and social Pychology, 35,897-902

Yaam›n ‹çinden

”

“




1. b Yan›t›n›z yanl› ise, “‹birli¤i ve Yard›m” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl› ise, “Sald›rganl›k ve iddet” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl› ise, “Davran›lara Sebep Atfet-me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl› ise, “Grup Etkisi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl› ise, “‹birli¤i ve Yard›m” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl› ise, “emalar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl› ise, “‹taat” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl› ise, “Tutumlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl› ise, “Gruplar aras› ‹likiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl› ise, “Gruplar aras› ‹likiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Arat›rmalar bebek yüzlü çocuklar›n da, yetikinlerinde (aynen bebekler gibi) daha saf ve dürüst, korunma-

ya daha muhtaç, daha yumuak bal› ve itaatkar olarakalg›land›¤›n› göstermektedir. Örne¤in bir arat›rma gü-

ya kaybolmu, özgeçmi içeren mektup bulan denekle-rin, özgeçmiteki resim bebek yüzlü bir yetikine aitsemektubu sahibine iletme olas›l›klar›n›n daha yüksek ol-du¤unu bulmutur. Bebek yüzlü olman›n bu tarz olum-lu baz› getirileri olabilir, ama olumsuz getirileri de mev-cuttur. Bunlardan biri, bebek yüzlü olanlara daha az ze-

ki muamelesi yap›lmas›d›r. Örne¤in bir çal›ma, yeti-kinlerin bir oyunu bebek yüzlü 4 ya›nda bir çocu¤aanlat›rken, daha olgun yüzlü bir 4 ya›ndaki çocu¤a k›-

yasla daha yava konutuklar›n› bulmutur. Arat›rma-lar bebek yüzlü olman›n insanlar› bakalar› taraf›ndanliderlik kapasitesi gerektiren iler için uygun görülme-meye itti¤ini de göstermektedir.

S›ra Sizde 2Bu sorunun cevab› asl›nda çok aç›k ve basittir amacerrahlar hakk›ndaki emalar›m›z (“cerrahlar erkek

olur”) bizi a›rt›p duraklatabilir. Cerrah elbette çocu-¤un annesidir.

S›ra Sizde 3 Arat›rmalar göstermektedir ki, kötü psikolojik olarakiyiden bariz bir ekilde daha güçlüdür. Olumsuz olayla-ra kar› hassasiyetimiz olumlu olaylara kar› hassasiyeti-mizden çok daha fazlad›r. Kaybedilen 50YTL’nin ac›s›,kazan›lan 50YTL’nin sevincinden büyüktür. “Kötü iyi-den güçlüdür” prensibinin ileyiini insan ilikilerindede çok net görebiliriz: Mutlu, sa¤l›kl› bir iliki için iliki-deki kötü/iyi oran›n›n en az›ndan bire be olmas› gerek-ti¤ini gösteren çal›malar vard›r. Baka bir deyile, yak›nilikide oldu¤unuz biriyle yaad›¤›n›z bir kötü etkilei-min naho izlerini silmek için en az›ndan be iyi etkile-im gerekmektedir. Dillerdeki duygu sözcüklerine bak-t›¤›m›zda da olumsuz duygular› ifade eden sözcüklerinolumlu duygular› ifade eden sözcüklerden say›ca çokdaha fazla oldu¤unu görürüz. Son olarak, insanlar ken-dilerine gösterilen insan yüzü denizleri içindeki k›zg›n,tehditkar yüzleri gülen yüzlerden çok daha h›zl› fark et-mektedirler. Kötüye kar› iyiye oldu¤umuzdan daha has-sas olmam›z evrimsel aç›dan mant›kl›d›r: Atalar›m›z içinortamdaki olumsuz uyaranlar› (örne¤in zehirli bir y›lan)fark etmekte beceriksiz olmak ortamdaki olumlu uya-ranlar› (örne¤in güzel bir çiçek) fark etmekte beceriksizolmaya k›yasla tahminen çok daha ölümcüldü.

Sira Sizde 4 Arat›rmalara göre, erkeklerle kad›nlar aras›nda yar-d›mseverlik düzeyi aç›s›ndan bir fark yoktur fakat ikicinsiyet farkl› tür yard›mlarda bulunurlar. Erkekler ka-d›nlara k›yasla tan›mad›klar› insanlara daha çok yard›mederler; acil kriz anlar›nda ya da “kahramanl›k” gerekti-ren durumlarda daha atakt›rlar. Kad›nlar ise aile ve ya-k›n dost çevrelerine daha fazla yard›mda bulunurlar.Uzun sürelere yay›lm› özveri gerektiren ilerde de (has-

ta yak›nlar›na bakmak, hay›r kuruluunda gönüllülükgibi) erkeklere nazaran daha yard›mc›lard›r.Bakas›ndan yard›m görmeye gelince, kad›nlar erkek-lere k›yasla net bir ekilde daha çok yard›m al›rlar. Er-kekler de kad›nlar da kad›nlara yard›m etmeye dahae¤imlidir.





Atkinson, R. L. (1999).Psikolojiye Giri. Ankara: Arkada

Yay›nlar›.Baumeister, R. F., & Bushman, B. J. (2010). Social

psychology and human nature (2nd ed.). Belmont,CA: Wadsworth.

Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.) (2010). Advanced social psychology. New York: Oxford University Press.

Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (Eds.) (2007).Encyclopedia of social psychology. Thousand Oaks,CA: Sage

Fiske, S. T. (2004). Social beings: A core motives

approach to social psychology. New York, NY: Wiley King, L. A. (2011). The science of psycology: An

appreciative view (2nd ed.). New York: McGraw-Hill.

Myers, D. (2010).Socil psycology (10 th ed.). New York:McGraw-Hill.

Myers, D. (2010). Ppsycology (9 th ed.). New York: Worth Publishers.

Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2010).Introducing psycology. New York: Worth.






Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Klinik psikoloji ve çal›ma alan›n› tan›mlayabilecek,Normald›› davran›› tan›mlamada kullan›lan kriterleri, bunlar›n güçlü ve za-

y›f yönlerini aç›klayabilecek,Tan› kategorilerini birbirinden ay›rt edebilecek,Klinik Psikolojide klinik de¤erlendirmenin önemini aç›klayabilecek ve farkl›de¤erlendirme tekniklerini tan›mlayabilecek,Klinik Psikolojideki temel terapi ak›mlar›n› ve terapideki amaçlar›n› birbirin-den ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Klinik Psikoloji• Klinik Psikolojinin Çal›ma

Alanlar›• Normald›› Davran›lar

• Normald›› Davran›lar›nS›n›fland›r›lmas›

• Klinik De¤erlendirme• Psikoterapi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Klinik Psikoloji

• KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI• NORMALDII (ANORMAL)

DAVRANILARIN TANI VESINIFLANDIRILMASI

• TANI KATEGOR‹LER‹• KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RME• KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDII

DAVRANILARIN TEDAV‹LER‹ ‹LE‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAIMLARI




KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMIDaha önceki bölümlerde de anlat›ld›¤› gibi psikoloji birçok alt alandan oluan birbilim dal›d›r. Klinik psikoloji nin ne oldu¤unu birkaç kelime ile bir cümlede ta-n›mlamak oldukça zor olmas›na ra¤men çok genel olarak daha geni bir disiplinolan psikolojinin bir alt alan› oldu¤unu söylemek mümkündür.

Amerikan Psikologlar Derne¤i (APA) taraf›ndan yap›lm› olan resmî tan›mdanhareketle klinik psikoloji, zihinsel, biyolojik, psikolojik ve davran›sal uyumsuz-luklar›, yetersizlikleri ve s›k›nt›lar› aç›klamaya, yordamaya (tahmin etmeye) ve ha-fifletmeye yönelik arat›rmalar yapan, e¤itimler veren ve tedavi yöntemleri geliti-rerek uygulayan psikoloji alan›d›r (Resnick, 1991). Bu alanda hizmet veren ve kli-

nik psikoloji ile ilgili faaliyetleri yürüten psikologlara ise “ klinik psikolog ” ad› veril-mektedir.

Ülkemizde ve dünyada klinik psikolog unvan› alabilmek için dört y›ll›k psiko-loji lisans e¤itiminden sonra üniversitelerin klinik psikoloji yüksek lisans ya dadoktora programlar›ndan mezun olmak gerekmektedir. Lisans e¤itiminden sonra 2

y›ll›k yüksek lisans e¤itimini tamamlayan psikologlara uzman klinik psikolog, yük-sek lisans program›n›n ard›ndan 4 y›ll›k doktora program›n› tamamlayan uzmanla-ra ise “psikolog doktor” unvan› verilmektedir.

Klinik psikologlar, psikolojik zorlanmalar› olan bireylere yard›m eden tek uz-manl›k alan› de¤ildir. Bu alanda hizmet veren ve s›kl›kla çal›ma tan›mlar› birbiriile kar›t›r›lan bir çok profesyonel bulunmaktad›r. Bu profesyonellerin görev ta-n›mlar› aras›ndaki benzerlik ve farklar› bilmek do¤ru uzmana bavurarak yaan›-lan problemin zaman kaybetmeden çözümü için son derece önemlidir.

Birbiriyle Yak›ndan ‹likili Ruh Sa¤l›¤› Uzmanl›k Alanlar›Klinik psikolojinin do¤as›n›, onu di¤er disiplinlerden ay›ran özelliklerini, arat›r-

ma yöntemlerini, çal›ma alanlar›n› ayr›nt›l› olarak incelemeden önce ruh sa¤l›¤›alan›nda çal›an ve toplumda s›kl›kla birbiri ile kar›t›r›lan di¤er meslek gruplar›n›k›saca tan›mlamakta fayda vard›r. Bu alanda en çok kar››kl›k klinik psikolog, psi-kiyatrist ve psikolojik dan›man aras›nda yaand›¤› için bu meslek gruplar›n› k›sa-ca aç›klad›ktan sonra klinik psikolojiye özgü özelliklere geçmenin faydal› olaca¤›

düünülmektedir.

Klinik Psikoloji

Klinik Psikolojibireyinduygusal, bilisel,davran›sal ve psikolojiks›k›nt›lar›n› vezorlanmalar›n› anlamak,bunlar›n gelecektekiseyirlerini yordamak vehafifletmek amac›yla bilimi,teoriyi ve uygulamay›birletiren psikolojinin altalan›d›r.Bu alanda uzmanlaan

psikologlara ise klinikpsikolog denilmektedir.



Psikiyatr Psikiyatr t›p fakültesinden mezun olduktan sonra psikiyatri alan›nda uzmanlaanhekimdir. Bu nedenle psikiyatri anormal davran›lar›n tedavisinde ilaç kullan-

makla, fiziksel hastal›klar› tedavi etmekle ve fiziksel inceleme yapmakla yetkili t›phekimlerinin oluturdu¤u bir aland›r. Bu anlamda psikiyatrlar zihinsel ya da psiko-lojik bozukluklar›n tedavisinde konumaya dayal› terapi yöntemlerinin yan› s›railaç kullanma yetkisine sahip uzmanlard›r (Trull, 2005).

Psikolojik Dan›manDaha çok normal ya da orta düzeyde s›k›nt› ve uyum problemi yaayan birey yada gruplarla çal›an meslek grubudur. Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda psikolojik da-n›manlar daha çok e¤itim ve mesleki dan›manl›k alanlar›nda faaliyet göstermi-lerdir. Ülkemizde E¤itim Fakültelerinin Psikolojik Dan›ma ve Rehberlik Bölümle-rinden mezun olan bu uzmanlar daha çok e¤itim kurumlar›n›n psikolojik dan›maservislerinde hizmet vermektedirler. Psikolojik dan›manlar›n hizmet verdikleri ku-rumlardaki çal›ma faaliyetleri: (a) önleyici/koruyucu ruh sa¤l›¤› hizmetleri, (b) da-n›manl›k, (c) kiisel geliim programlar› gelitirme ve uygulama, (d) mesleki da-n›manl›k, ve (e) bir ile be oturum aras›nda de¤ien k›sa süreli psikolojik dan›-manl›k hizmeti vermek olarak özetlenebilir (Trull, 2005).

Sosyal Hizmet Uzman›/Sosyal Hizmet Çal›an›Sosyal hizmet uzman› ya da sosyal hizmet çal›an› ekonomik, sosyal ve kültürel

yönden s›k›nt› içinde bulunan kii, grup ve topluluklar›n sorunlar›n› tan›malar›, sa-hip olduklar› olanaklar› kullanmalar›, çevredeki olanaklar› arat›rmalar› ve yarar-

lanmalar›na yönelik hizmet veren uzman›d›r. Ülkemizde üniversitelerin Sosyal Hiz-met Bölümlerinden mezun olan bu meslek grubundaki çal›anlar psikolog ve psi-kiyatristen farkl› olarak daha çok aile ortam›, çal›ma koullar›, okul ortam› ya dasosyal çevrede çeitli düzenlemeler yaparak bireyin sorunlar›n›n azalt›lmas›na vebireyin geliimine katk› sa¤lamaya çal››rlar. Örne¤in, özürlü bir çocu¤a sahip olanaileyi ziyaret ederek bu çocu¤un sa¤l›kl› gelimesine olanak verecek ekilde aileortam›n›n düzenlenmesi, ailenin bilgilendirilmesi, çevredeki e¤itim olanaklar›n›narat›r›lmas›, özürlü çocu¤un do¤ru okula yerletirilmesi, okulda gerekli düzenle-melerin yap›lmas› gibi faaliyet alanlar›nda çal›ma yaparlar (Trull, 2005).

Sa¤l›k Psikologlar›Sa¤l›k psikolojisi, son y›llarda h›zl› bir gelime gösteren ve ad›ndan s›kça söz edi-len psikoloji alanlar›ndan biridir. Ülkemizde 4 y›ll›k psikoloji lisans e¤itimindensonra sa¤l›k psikoloji alan›nda yüksek lisans ya da doktora yaparak uzmanlaanmeslek grubudur. Temel çal›ma alan› olarak hastal›klar›n önlenmesi, iyi sa¤l›k ko-ullar›n›n yarat›lmas›, gelitirilmesi ve devam ettirilmesi ya da t›bbi bir rahats›zl›¤asahip kiilerin tedavi edilmesine yönelik arat›rma ve uygulamalar yapar. Örne¤in,sigara ile mücadele edilerek akci¤er kanserini önlemeye yönelik çal›malar›n vearat›rmalar›n yap›lmas› ya da kronik böbrek rahats›zl›¤› olan bireylerin yaad›kla-r› psikolojik s›k›nt›lar ve bunlar›n çözümüne yönelik önerilerde bulunmak çal›maalanlar› aras›nda say›labilir (Trull, 2005).




Bir yak›n›n›z›n size, olmayan sesler duydu¤unu ve bu seslerin bakalar›na zarar vermesi-ne yol açacak eyler yapmas›n› emretti¤ini söyledi¤ini düünün. Psikolojik bozukluklar ile

ilgili bir kitaptan bunlar›n ciddi bir ruhsal bozuklu¤un iaretleri oldu¤unu ve mutlaka ilaç tedavisi uygulanmas› gerekti¤ini ö¤rendiniz. Klinik psikolog, psikiyatrist ve sosyal hizmet uzman›n›n görev tan›mlar›n› dikkate alarak yak›n›n›z›n tedavi sürecinde nas›l bir rol üst-lenebileceklerini k›saca aç›klay›n›z.

Klinik Psikolo¤un Çal›ma Alanlar›Klinik psikolog, duygusal, davran›sal ve bilisel zorluk ve yetersizlikleri bulunanbireyleri tedavi etmeye yönelik çal›malar yapan uzmanlard›r. Amerikan PsikiyatriBirli¤i (APA, 1991) taraf›ndan yap›lm› olan klinik psikoloji tan›m›ndan yola ç›ka-rak klinik psikolo¤un çal›ma alanlar›n› tan›lama/de¤erlendirme, tedavi/terapi,arat›rma/yay›n, ö¤retim/süpervizyon, dan›manl›k ve yöneticilik olmak üzere alt›

temel alanda toplamak mümkündür (Trull, 2005). Bu çal›ma alanlar› k›saca aa¤›-daki ekilde özetlenebilir:

Tan›lama/De¤erlendirmeDe¤erlendirme, bireylerin davran›lar›, problemleri, özgün karakterleri, yetenekle-ri, zihinsel ve entelektüel kapasiteleri hakk›nda bilgi toplamay› içerir. Toplan›lanbu bilgiler bireyin yaam› oldu¤u problemli davran›lar›n ya da s›k›nt›lar›n tan›s›-n›n konulmas›, uygun tedavi programlar›n›n ve tekniklerinin gelitirilmesi, bireyintedavi sürecinde göstermi oldu¤u geliimin de¤erlendirilmesi bata olmak üzerebir çok amaca yönelik olarak kullan›labilir.

Klinik psikologlar›n gözledikleri, inceledikleri kiilerle ilgili kararlar›n› belirli

bir temele oturtmak ve bunlar› desteklemek için kulland›klar› de¤erlendirme araç-lar› üç temel bal›k alt›nda toplanabilir: görüme, testler, ve gözlem. Bu de¤erlen-dirme yöntemleri ilerleyen bölümlerde biraz daha ayr›nt›l› olarak anlat›lacakt›r. Bude¤erlendirme yöntemlerini birbirinden ayr› ve farkl› yerlerde kullan›lan yöntem-lerden çok birbirini tamamlayan yöntemler olarak düünmek gerekir. Örne¤in, birklinik psikolog kendisine gelen bir bireyin depresyon düzeyini belirlemek içindepresyonun belirtilerini ölçen bir öz de¤erlendirme ölçe¤i kullan›rken ayn› za-manda depresyonun hayat›nda yol açt›¤› fonksiyonel bozulmay› belirlemek içinayr›nt›l› bir klinik görüme yapabilir ve bireyin görüme s›ras›ndaki davran›lar›n›gözlemleyerek de¤erlendirme sürecinde edinmi oldu¤u izlenimleri destekleyebi-lir. Klinik psikolojide de¤erlendirme büyük bir arat›rman›n parças› olarak topla-

nabilece¤i gibi klinik bir uygulama s›ras›nda tek bir bireyden de toplanabilir.

Tedavi/TerapiKlinik psikologlar, kiilerin yaam› olduklar› problemlerin nedenlerini daha iyianlamalar›na ve çözmelerine yard›mc› olacak tedavileri gelitirerek uygularlar. Butedaviler, psikoterapi , psikolojik dan›ma, davran› düzeltme ya da klinik psiko-lo¤un benimsedi¤i teorik yakla›ma ait spesifik terapi yöntemlerini içerebilir. Kli-nik psikologlar a¤›rl›kl› olarak bireysel terapi uygulamalar›n›n yan› s›ra grup tera-pileri, çift ya da aile terapileri de yapmaktad›rlar.

Psikoterapi bireyin yaam› oldu¤u s›k›nt› ve zorlanman›n derecesine ba¤l› ola-rak hastanede yatakl› servislerde yap›labilece¤i gibi kiinin günlük hayat›na devam

etti¤i, haftan›n belirli günlerinde klini¤e gitti¤i ayaktan tedavi eklinde de uygula-nabilir. Ayr›ca, terapi belirli bir probleme yönelik spesifik bir çözümü içerebilece-

1937. Ünite - Klinik Psikoloji

SIRA S‹ZDE

1

Öz de¤erlendirme ölçekleri,bireyin bir dizi soruyakendisi için en uygunseçene¤i iaretlemesiniiçeren psikolojik testlerdir.

Klinik psikolo¤un en önemliözelliklerinden biri do¤ru veetkili bir de¤erlendirmeyapabilme becerisine sahipolmakt›r. Bireyinprobleminin ne oldu¤unudo¤ru bir ekilde anlamakve buna yönelik en etkilitedavi plan› gelitirebilmekdo¤ru bir klinikde¤erlendirmeye ba¤l›d›r.

Psikoterapi, bireyin yaam›oldu¤u problemleri ortadankald›rmak ya da azaltmakiçin belirli bir teorik anlay›çerçevesinde belirli teknik veyakla›mlar› kullanmay›içeren sistematik müdahalesürecidir.

Bir müdahale yöntemininpsikoterapi say›labilmesiiçin müdahale yöntemlerininilaç ve cerrahi yöntemleriiçermemesi gerekmektedir.



¤i gibi kiinin kiili¤inin yeniden yap›land›r›lmas› gibi oldukça karma›k ve zor birsüreci de içerebilir. Bu do¤rultuda 2-3 seansl›k k›sa süreli bir terapi olabilece¤i gi-bi senelerce süren uzunlukta da olabilir. Tedavi süresi ve kullan›lacak teknikler kli-

nisyenin benimsedi¤i tedavi yakla›m›na göre de¤iiklik göstermektedir.2003 y›l›nda Norcross ve arkadalar›n›n 694 klinik psikolo¤un kat›l›m› ile ger-çekletirmi olduklar› bir çal›mada onlara profesyonel yaamlar›nda ne tür çal›-malar yürüttükleri ve bunlara ne kadar zaman harcad›klar› sorulmutur. Aa¤›dakifigürde de görülece¤i gibi yap›lan bir arat›rmaya göre terapi etkinlikleri klinik psi-kologlar›n en a¤›rl›kl› olarak faaliyet gösterdikleri alan› oluturmaktad›r (Norcross,Karpiak, & Santoro, 2004).

Arat›rma/Yay›nPsikolojik bozukluklar› birbirinden ay›ran özelliklere, nedenlerine ve nas›l tedaviedilece¤ine, hangi hastal›¤a yönelik hangi terapi çeidinin daha etkili oldu¤una

yönelik arat›rmalar yapmak klinik psikolojinin temel amaçlar›ndan birini olutur-maktad›r. Arat›rma yapmak bütün psikoloji alanlar›n›n ortak özelli¤idir. Bu nok-tada klinik psikolojiyi di¤er alanlardan ay›ran noktay› arat›rma yapt›¤› konularoluturmaktad›r. Klinik psikoloji bireyin yaam›nda zorlanmaya, s›k›nt›ya ve uyum-suzluklara yol açan unsurlar› belirlemeye, de¤erlendirmeye ve bunlar› hafifletme-

ye yönelik bireylere nas›l bir yard›m sunulmas› gerekti¤ine ilikin konulara odak-lanmaktad›r.

Ö¤retim/SüpervizyonKlinik psikologlar bazen tam zamanl› bazen ise yar› zamanl› olarak üniversitelerinlisans ya da lisans sonras› programlar›nda psikopatoloji, terapi teknikleri, psikolo-

jik de¤erlendirme, kiilik ya da klinik psikolojiye giri gibi dersleri vermektedirler.Ö¤retim etkinliklerine ek olarak ayn› zamanda gerek akademik gerekse klinik or-tamlarda psikolojik rahats›zl›klar›n tedavisine yönelik hem ö¤rencilere hem dealanda çal›an di¤er klinik psikologlara süpervizyon e¤itimi vermektedirler (Kur-pius, Gibson, Lewis ve Corbet, 1991).

Konsültasyon (Dan›manl›k)Konsültasyon yani dan›ma belirli bir konuyla ilgili olarak o konuda bilgi ve bece-ri sahibi birisi veya birilerinden bilgi ve görü almak demektir. Bu anlamda klinikpsikologlar bazen di¤er kurum ve kiilere bir konu ile ilgili görü bildirebilirler.Örne¤in polislere, halk›n ruh sa¤l›¤›n› korumak ya da onlarla daha iyi etkileim

kurabilmek için nas›l davranmalar› gerekti¤ine ilikin dan›manl›k yap›lmas›, ya dabaz› televizyon kanallar›na yapm› olduklar› programlarda ruh sa¤l›¤›n› tehdit edi-


Konsültasyon47%

Psikoterapi80%

‹darecilik 53%

Arat›rma/Yay›n51%

Klinik Spervizyon

50%

Ö¤retim49%

De¤erlendirme64%

ekil 7.1

Klinik Psikologlar›n Yürütmü Oldu¤u Çal›malar

Kaynak: Norcross,Karpiak, & Santoro (2004).

Süpervizyon, meslektedeneyimli bir uzman›n dahaaz deneyimli bir kiiye, onun

terapi s›ras›nda kar›lat›¤›durumlarla baa ç›kmadayeterlili¤ini ve becerilerinigelitirecek bir ekilde, bilgive deneyim kazanmas›nayard›mc› olmas›d›r.

Dilimizdeki “Bir bilenesoral›m” sözü konsültasyonuen iyi aç›klayan ifadedir.



ci unsurlar› en aza indirecek önlemlerin nas›l alacaklar›na ya da yapm› olduklar›bir program›n halk›n ruh sa¤l›¤›n› nas›l etkileyece¤ine ilikin görü sunulmas› kli-nik psikologlar›n konsültasyon faaliyetlerine örnek olarak verilebilir.

Yöneticilik Klinik psikologlar çok istemeseler bile baz› yöneticilik görevleri ya da dosyalamagibi resmî süreçlerle ilgili faaliyetlerde de bulunabilirler. Örne¤in, hastanelerde yada özel sektörde baz› programlar›n direktörlü¤ünü yapmak, buralar ile ilgili resmî süreçleri takip etmek, gerekli dosyalama ilerini yürütmek gibi faaliyetler klinikpsikologlar›n etkinlikleri aras›nda say›labilir.

Klinik psikolojinin temel çal›ma alanlar› arat›rma, tan›lama/de¤erlendirme, terapi/ kli-nik müdahale yapmakt›r. Klinik psikolojinin faaliyetleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgiyehttp://www.div12.org/about-clinical-psychology adresinden ulaabilirsiniz.

Aa¤›daki ifadelerin do¤ru (D) mu, yanl› (Y) m› oldu¤unu belirtiniz.1. Klinik psikologlar konumaya dayal› psikoterapiye ek olarak gerekti¤inde ilaç tedavi-

si de kullanabilir.2. Klinik psikolo¤un en yayg›n olarak yapm› oldu¤u çal›ma yöneticilik ve dan›man-

l›kt›r.3. Hastan›n problemini do¤ru bir ekilde anlamak ve etkili bir tedavi plan› gelitirerek

uygulamak kapsaml› bir de¤erlendirmeye ba¤l›d›r.4. Psikolojik dan›manlar okullarda çok a¤›r psikolojik problemleri olan ö¤rencilerin

belirlenmesi ve tedavi edilmesinde yetkin meslek grubudur.5. Klinik psikologlar di¤er psikologlarla k›yasland›¤›nda nadiren arat›rma yapar.

6. Bir meslek grubu ya da kuruma i performanslar›n› art›rmak için sunmu olduklar› yard›m hizmeti klinik psikologlar›n “klinik süpervizyon” kapsam›nda yürütmü olduk-lar› çal›malard›r.

7. Psikiyatristler t›p e¤itimi alm› hekimlerdir.8. Sosyal hizmet uzmanlar› bireyin sorunlar›n› art›ran sosyal ve çevresel faktörlere odak-

lan›rlar9. Klinik psikolo¤un çal›ma faaliyetleri de¤erlendirme, konsültasyon, ö¤retim, terapi,

klinik süpervizyon ve arat›rma yapmakt›r.

Klinik Psikolojinin Tarihsel GeliimiKlinik psikolojinin tarihsel süreç içinde nas›l bir geliim seyri izledi¤i üç temel za-

man dilimine ayr›larak incelenebilir: ilk geliim dönemi ( 1800-1900), I. ve II. Dün- ya Savalar› süreci ve sava sonras› süreç. Birçok kiinin klinik psikolojinin, psiko-lojinin ortaya ç›kmas›yla paralel olarak hep varoldu¤unu düünmesine ra¤men,klinik psikoloji ancak 19. yüzy›l›n balar›nda psikolojinin ayr› bir disiplini olarakkabul edilmitir. H›zl› bir geliim göstermesi ise ancak II. Dünya Sava›’n›n izleyensüreçte gerçeklemitir.

‹lk Geliim Dönemi (1896-1917)1800’lerin sonu ve 1900’lar›n balang›c› aras›nda geçen süreçte klinik psikolojiningeliimine katk›da bulunan birçok olumlu gelime olmutur. Bu dönem psikoloji-nin insan›n zihinsel süreçlerini anlamaya yönelik bilimsel çal›malara a¤›rl›k verdi-

¤i bir dönemdir. Sir Francis Galton bireyleraras› farklar› ve bunlar›n nedenlerini an-lamaya yönelik ilk düzenli çal›may› yürüten bilim adamlar› aras›nda yer alm›t›r.


‹ N T E R N E T

SIRA S‹ZDE

2



Galton taraf›ndan yürütülmü olan çal›malar McKeen Cattelltaraf›ndan yürütülmü olan zihinsel süreçleri ve yetenekleriölçmeye yönelik çal›malar› da etkilemitir. Cattell gelitir-

mi oldu¤u testlere “zekâ testleri ” ad›n› vermitir (Thurndike,1997). 1879’da William Wundt’un Almanya’da William Ja-mes’in Amerika’da ilk psikoloji laboratuar›n› kurmas› mo-dern psikolojinin balang›c› olarak kabul edilmektedir.1896’da ise Lightner Witmer ilk psikoloji klini¤ini kurarak“klinik psikoloji” terimini kullanmaya balam›t›r. 1904-1905akademik y›l›nda Pensilvanya Üniversitesi’nde resmî olarak

klinik psikoloji dersleri verilmeye balanm›t›r (Nietzel, Bernste-in, & Milich, 1998).

Bu dönemde, psikoanalitik teorinin kurucusu olarak kabul edilen Sigmund Fre-ud çal›ma arkada› Josef Breuer ile psikolojik bozukluklar›n tedavisinde ilk formal

psikoterapi yakla›m› olan psikoanalizi gelitirmitir. Freud, Carl Jung and Alfred Adler gibi bir çok ö¤rencisi ile birlikte psikolojinin geliimine önemli katk›lardabulunmaya devam etmitir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).

I. ve II. Dünya Savalar› DönemiBirçok uzmana göre e¤er dünya savalar› s›ras›ndapsikolojik testlere ve ruh sa¤l›¤› uzmanlar›na ihtiyaçduyulmam› olsayd› belki de klinik psikoloji gibi biralan hiç gelimeyebilirdi. Amerika’n›n I. Dünya Sa-

va›’na girmesiyle birlikte, askerlerin istenilen zihin-sel becerilere ve yeteneklere sahip olup olmad›¤›n›

belirleyecek testlere önemli bir ihtiyaç do¤mutur.Bu amaç do¤rultusunda 1920’de Army Alpha ve Army Beta isimli iki test gelitirilmitir.

Bunu, 1920 ve 1930 y›llar› aras›nda birbiri ard›nabirçok baar›l› zekâ ve kiilik testlerinin gelitirilme-

si izlemitir. Bu nedenle bu dönemde klinik psikolojipsikolojik testlerin gelitirilmesi, uygulanmas›, puanlanmas›, ve yorumlanmas›na

yönelik çal›malar üzerinde yo¤unlamaya balam›t›r.‹kinci Dünya Sava›’ndan önce psikoterapinin daha çok psikiyatristler taraf›n-

dan yap›ld›¤›, klinik psikologlar›n ise nadiren psikoterapi yapma f›rsat› buldu¤ugözlenmitir. Ancak bir çok askerin savatan travma ile ilikili psikolojik problem-

lerle dönmesi var olan psikiyatri servislerinin gerekli ihtiyaca cevap verememesineneden olmu ve klinik psikologlar alanda yayg›n olarak psikoterapi hizmeti ver-meye balam›lard›r. Klinik psikologlar›n alanda terapi hizmeti vermesinin bu ihti-

yaçla s›n›rl› olarak geçici olaca¤› düünülmesine ra¤men klinik psikologlar kendi-lerini psikoterapi alan›nda da yetkin ruh sa¤l›¤› uzmanlar› olarak kabul ettirmiler-dir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).

II. Dünya Sava› Sonras› DönemII. Dünya Sava›’nda sonra klinik psikologlar de¤erlendirme ve tedavi anlam›ndaönemli gelimeler kaydetmeye devam etmilerdir. Zekâ ve kiilik testlerinin eski

versiyonlar› yenilenerek revize edilmi, yeni ölçüm araçlar› gelitirilmi ve geçerli-

lik -güvenirlikleri test edilmitir. 1950’li y›llarda psikiyatristler taraf›ndan yay›nlan-m› olan ruh sa¤l›¤› bozukluklar›n›n ilk kapsaml› ve sistemli s›n›flamas›n› içeren


Resim 7.1

Lightner Witmer

‹lk Psikoloji Klini¤inin kurucusu

Kaynak: http://www.guidetopsychology.com

Resim 7.2

I. Dünya Sava› s›ras›nda Amerikan askerlerine Army Alpha ve Beta zekâ testlerinin uygulan››

Kaynak: http://www.igs.net/~pballan/C4P1.htm



“Zihinsel Bozukluklar›n Tan›sal ve Say›msal El Kitab› (Diagnostic and StatisticalManual for Mental Health Disorders, DSM)” daha sonra klinik psikologlar ve di¤erruh sa¤l›¤› uzmanlar› taraf›ndan da benimsenerek kullan›lmaya balanm›t›r. An-

cak ilk s›n›flaman›n bir tak›m eksiklikler içermesi nedeniyle genellikle yanl› tan›-lamaya yol açm› ve bu nedenle s›kl›kla revize edilerek yenilenmitir. u an DSM-IV olarak bilinen dördüncü versiyonu kullan›lmaktad›r (Nietzel, Bernstein, & Mi-lich, 1998).

Dünya savalar›n›n ard›ndan hümanistik ve davran›ç› psikoterapi ak›mlar› gi-bi birçok yeni psikoterapi ak›m› ortaya ç›kmaya balam›t›r. Ard›ndan psikoterapi-nin ne kadar etkin oldu¤una yönelik arat›rmalar h›z kazanm›t›r. Bununla birliktehangi terapi tekni¤inin hangi hastal›k grubunda daha etkili oldu¤una yönelik ça-l›malar h›z kazanm›t›r.

Klinik Psikolojinin tarihsel geliimi ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz APA’n›n

Society for the History of Psychology sitesini ziyaret edebilirsiniz: http://histor- yofpsych.org/historyresources/teachingresources.html

NORMALDII (ANORMAL) DAVRANILARIN TANI VESINIFLANDIRILMASIKlinik psikolog normald›› davran›lar›n ve uyum problemlerinin çözümünde bi-limsel olarak etkinli¤i desteklenmi psikolojik prensipleri kullanmaya çal››r. Busüreç öncelikle bireylerin düünce, davran› ve duygular›n› baar›l› bir ekilde de-¤itirecek yöntemleri kullanmay› içerir. Bu yolda ya bireylerin uyumsuzluk düzey-lerini azaltmaya ya da uyum düzeylerini yükseltmeye çal››r. Davran› bozuklukla-r›n›n nas›l tan› ve s›n›fland›r›ld›¤›n› aç›klamadan önce normald›› davran››n ne ol-du¤unu tan›mlamakta fayda vard›r.

Normald›› (Anormal) Davran› Nedir?Normald›› davran››n ne oldu¤unu kesin olarak tan›mlamak, s›n›rlar›n› çizmek veherkes taraf›ndan kabul edilebilir tek tan›m yaratmak çok zordur. imdi çevreniz-deki 5 kiiye “Normald›› davran› nedir ?” diye sorun. Büyük olas›l›kla bu be ki-i size be farkl› tan›m sunacakt›r. Kimileri anormal davran›› herkesde gözleyeme-

yece¤imiz tuhaf davran›lar olarak tan›mlarken baz›lar› bireyde stres ve s›k›nt›ya yol açan davran›lar, baz›lar› ise toplumun kültür ve de¤erlerine ayk›r› olan davra-n›lard›r eklinde tan›mlayacaklard›r.

Normald›› davran››n bütün boyutlar›n› kapsayacak tek bir kriterin ve tan›mla- y›c› özelli¤in bulunmamas› ve normal ve normald›› davran› aras›nda çok net birs›n›r›n olmamas› normald›› davran›› tan›mlamay› zorlat›ren en temel iki nedenaras›nda say›labilir.

Bu zorluktan hareketle, klinik psikolojide normald›› davran››n tan›mlanma-s›nda ekil 7.2’de s›ralanm› olan 3 kriter önerilmitir (Morris, 2002).


Klinik psikoloji bugün,yaad›klar› bir dizi sorunara¤men, oldukça iyi organizeolmu bir alan olarak, klinikpsikologlar›n yo¤un birekilde arat›rma,de¤erlendirme ve terapihizmetleri verdikleri psikolojialan› olarak varl›¤›n›sürdürmektedir.

‹ N T E R N E T

Normald›› Davran›

Toplumsal NormlardanSapma/‹statistiksel

Seyreklik

Kiisel Rahats›zl›k Hissetme

‹levsellikteBozulma

eki l 7.2



Normlara Uygunluk: Davran››n Nadir Olarak Gözlenmesi Ya daToplumsal Normlar›n ‹hlal Edilmesi

Anormal davran››n bir yönü bireyin davran››n›n toplum-

da yayg›n kabul göreren sosyal normlar› ihlal etmesi, top-lumun genelinin sergilemi oldu¤u davran›lardan belirginfarkl›l›k göstermesidir. Örne¤in, obsesif-kompulsif bir kii-nin tuvaletten ç›k›nca ellerini 50 defa y›kamas›, ya da psi-kotik bir bireyin sürekli olarak sesli bir ekilde sanki kar-›s›nda biri varm› gibi küfürlü konumas› normlar›n ihla-line örnek olarak verilebilir.

Ayr›ca bir davran››n toplumda seyrek olarak gözlen-mesi anormalli¤in di¤er bir özelli¤idir. Bir bireyin davran›-›n›n istatiksel olarak seyreklik gösterip göstermedi¤ine ka-

rar vermede normal e¤iri ya da çan e¤risi kullan›l›r. Bu e¤ride insanlar›n ço¤unun

sergiledi¤i özellikler ortaya yerletirilir ve insanlar›n çok az›n›n iki uca yerleece¤i-ne inan›l›r. Örne¤in, zekâ testinden normal zekâ düzeyi için en düük puan 90’d›r.Bir bireyin bunun alt›nda bir puan olan 60 ald›¤›nda kolayca normal zekâ düze-

yinde olmad›¤› sonucu ç›kar›labilir.

Güçlü Yönleri: ‹statistiksel olarak bir davran› ya da özelli¤inin toplumun gene-linde gözlenme oran›n›n belirlenmesi bir bireyin herhangi bir psikolojik testten al-m› oldu¤u puan›n yorumlanmas›n› kolaylat›r›r. Zay›f Yönleri: Öncelikle bir top-lumun içinde bir grup taraf›ndan yayg›n olarak sergilendi¤i için normal kabul edi-len bir davran› baka bir grup taraf›ndan çok nadir sergilendi¤i için normald›› ka-bul edilebilir. Ayr›ca herkes taraf›ndan kabul görmü bir kesme puan› bulmak ol-

dukça zordur. Örne¤in, zekâda hangi puan›n alt›nda ald›¤›nda normalin alt›ndakabul edilece¤i hâlâ tart›ma konusudur.

Sizce etraf›n›zda saçlar›n›n yar›s›n› çok k›sa yar›s›n› uzun b›rak›p bir yar›s›n› mavi di¤er yar›s›n› pembeye boyatan bir ergenin davran›› anormal olarak kabul edilip tedavi edilme-si gerekir mi? Cevab›n›z› gerekçeleri ile aç›klay›n›z?


13,6%

34,1%

13,6%2,1%

0,1%0,1%2,1%

34,1%

0 . 0

0 . 1

0 . 2

0 . 3

0 . 4

0-3 u-20 -10 10 20 3 0

eki l 7.3

Normal Da¤›l›m E¤risi

Bir normal da¤›l›m için koyu renkli alan, toplam alan›n %68'ini kapsar. Bu alan toplumun genelinde gösterilen

e¤ilimi yans›t›r. Kaynak: http://tr.wikipedia.org

Resim 7.3

Resimde görüldü¤ü gibi baz› ergenlerin d› görünüleri,saçlar› ve giyimleri toplumun genelinin sergilemi oldu¤u normlardan belirgin farkl›l›klar gösterebilir.

SIRA S‹ZDE 3



Kiisel Rahats›zl›k HissetmeBu tan›ma göre normald›› davran›lar bireyin kendisinde belirgin bir s›k›nt›ya, ra-hats›zl›¤a yol açan davran›lard›r. Örne¤in, bir ö¤rencinin s›navdan önce elleri tit-

remeye, nefes almakta zorlanmaya ve elleri kontrolsüzce terlemeye bal›yorsa vebu durum kendisinde belirgin bir s›k›nt›ya ve zorlanmaya yol aç›yorsa bireyin s›-nav kayg›s› normald›› bir davran› olarak adland›r›labilir (Morris, 2002).

Güçlü Yönleri: Bireye herhangi bir duygusal ya da davran›sal problem yaay›p yaamad›¤› soruldu¤unda bunu rahatl›kla ifade edebilir ve gerekti¤inde profesyonel yard›ma bavurabilir çünkü bu problemler bireyde belirgin bir s›k›nt›ya yolaçar.

Zay›f Yönleri: Hasta olarak adland›r›lan her birey bu durumdan dolay› psikolo-jik bir s›k›nt› yaamayabilir. Örne¤in, çok a¤›r psikiyatrik vakalarda gerçeklikleba¤lant›s› kopmu bir çok kii de¤erlendirme yetisini kaybetti¤i için bu durumdanherhangi bir s›k›nt› duymayabilir. Ayr›ca baz› bireyler çevresine kar› oldukça y›k›-c› davran›lar sergilemelerine ra¤men bu durumdan herhangi bir rahats›zl›k duy-

mayabilirler. Ayr›ca ne kadar s›k›nt› duydu¤unda bunun anormal davran› olarakkabul edilece¤i üzerinde kesin bir yarg›ya varmakta kolay de¤ildir.

‹levsellikte BozulmaBirey yaad›¤› psikolojik ya da davran›sal problemlerden dolay› ilevselli¤i bozul-mu yani normal hayat›n› sürdürebilmesi belirgin bir ekilde zorlam›t›r. Örne¤in,iinden dolay› sürekli seyahat etmek zorunda kalan ancak uçak fobisi nedeniylebu seyehatlere kat›lamayan bir çal›an›n bu durumu i hayat›nda ilev bozuklu¤u-na yol açm›t›r (Morris, 2002).

Güçlü Yönleri: Sosyal ve i hayat›ndaki belirgin bozulma bireyleri problemleri-ne ilikin yard›m arama davran››na yönlendirir.

Zay›f Yönleri: T›pk› di¤er kriterlerde oldu¤u gibi i ve sosyal hayattaki hangiderecedeki bir bozulman›n anormal olarak kabul edilece¤ini belirlemek zordur.

Ayn› ekilde yeterli kabul edilebilir ilevselli¤in kriterlerini de tam olarak belirle-mek zordur.

Anormal davran››n bütün formlar›n› kapsayacak tek tan›m, onu tan›mlayacak yeterli tek kriter bulunmamaktad›r. Ancak yukar›da s›ralanan özelliklerin hepsi birlikte anormaldavran›› tan›mlamak için bir çerçeve sunabilir. Ayr›ca normal ve normald›› davran› ara-s›ndaki s›n›r net ve kesin de¤ildir. Bu nedenle anormal davran›› tan›mlamak bir parça öz-nellik yani yanl›l›k içermektedir.Baz› uzmanlara göre normal ve normald›› davran›lar genellikle derece olarak farkl›l›k

gösterirler ve bu uzmanlar davran› bozukluklar›n›n s›n›flanmas›nda boyutsal yakla›-m›n kullan›lmas› gerekti¤ini ileri sürmektedirler.Bir di¤er grup arat›rmac›ya göre ise normal ve normald›› davran›lar gece ile gündüz gi-bi niteliksel olarak birbirinden farkl›d›r. Bu arat›rmac›lar ak›l sa¤l›¤› ile ak›l hastal›kla-r› s›n›flamaya kategorik yakla›m› önermektedirler.

Anormal davran››n tan›mlanmas›nda kullan›lan üç temel tan›m›n avantaj ve dezavantajla-r› nelerdir? Örnek vererek aç›klay›n›z.

Normald›› (Anormal) Davran›lar›n S›n›fland›r›lmas› Amerikan Psikiyatri Birli¤i (APA) yakla›k 40 y›ld›r normald›› davran›lar›n türle-rini ve tan› kriterlerini içeren resmî bir el kitab› yay›nlamaktad›r. Zihinsel Bozuk-


D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE

4



luklar›n Tan›sal ve Say›msal El Kitab› (DSM) olarak adland›r›lan bu yay›n ilk defa1952 de yay›nlanm› ve günümüze kadar dört defa revize edilerek yenilenmitir.Günümüzde hâlen kitab›n 1994’de yay›nlanan ve DSM-IV olarak adland›r›lan ver-

siyonu kullan›lmaktad›r.DSM her bir tan› kategorisi için davran› örüntülerini özenle tan›mlayarak ruh-sal bozukluklar›n tam bir listesini vermeyi ve böylece uzmanlar aras›nda tutarl› vegüvenilir tan›lar›n konulmas›n› sa¤lamay› amaçlam›t›r. Davran› bozukluklar›n›nkategorilere ayr›larak s›n›fland›r›lmas›n›n en önemli avantajlar›ndan biri klinisyen-ler ve arat›rmac›lar aras›nda bir tutarl›l›k sa¤lamas›d›r. Ayn› kriterleri kullanarakfarkl› uzmanlar ayn› tan›y› rahatl›kla koyabilirler. Di¤er bir avantaj› ise kategorile-rin betimleyici olmas›; yani herhangi bir teorik yakla›m› dikkate almadan bir ra-hats›zl›¤a ilikin belirtileri s›ralamas›d›r. Bu nedenle tan› koyan klinisyenin hangikuramsal yakla›m› benimsedi¤inden etkilenmez. Son olarak tan› kriterleri ruhsalbozukluklar üzerine bilimsel arat›rma yapabilmeyi olanakl› hâle getirmektedir.

Örne¤in bir arat›rmac› depresyonu olan grup ile kayg› bozukluklar›na sahip olangrubu birbiriyle kar›lat›rarak hangi hasta grubunun tedaviye daha çabuk cevap verdi¤i ile ilgili bir arat›rma yapabilir (Davidson & Neale, 1997).

DSM kategorilerine getirilen eletirilerin ba›nda birçok iyiletirmeye ra¤menDSM-IV’te yeralan kategorilerden baz›lar›n›n hâlâ tart›maya aç›k olmas› gerek-mektedir. Örne¤in bir bireyin depresyon tan›s› alabilmesi için A tan› grubunda be-lirtilen kriterlerin en az alt›s›n› en az bir ay boyunca sergilemesi gerekmektedir.

Ancak burada neden be ya da dört de¤il de alt› ya da neden iki ay ya da 6 haftade¤il de 4 hafta sorusunun yan›t› net de¤ildir. Tan›lama ile ilgili di¤er bir tehlikeise tan›lama ile birlikte bireyin etiketlenmesidir. Etiketleme baz› bireyler için zarar-l› olabilmektedir, birey art›k kendisinin tan›l› bir rahats›zl›¤› oldu¤unu düünerek

daha da geriye gidebilmektedir. Üstelik çevresindeki kiilerin bireye bak› aç›s›olumsuz yönde de¤iebilmektedir. Ayr›ca birey birincil kazançlara ek olarak budurumu ikincil kazanca da dönütürebilir. Örne¤in, dikkat eksikli¤i tan›s› alanbir ö¤rencinin çal›mamas› sonucunda ald›¤› düük bir notu dikkat eksikli¤i tan›-s›n› mazeret göstererek mazur göstermeye çal›mas› ve ö¤retmenlerinden bundandolay› ayr›cal›k istemesindeki gibi (Davidson & Neale, 1997).

TANI KATEGOR‹LER‹DSM-IV ço¤ul eksenli s›n›flamay› içermektedir; burada her birey be boyut yanieksende incelenmektedir. Ço¤ul eksenli s›n›flama her boyutta bireyin incelenme-sini içerdi¤i için birçok alanda bilgi toplamay› zorunlu k›lmaktad›r. Ayr›ca bireye

bir tan›n›n konulmas› beraberinde birçok d›lay›c› tan›y› içerdi¤i için tan› koyan ki-iyi ayr›nt›l› de¤erlendirme yapmaya zorlamaktad›r. DSM-IV’ün çok eksenli s›n›fla-mas›nda Eksen I, kiilik bozukluklar› ve zihinsel gerilik hariç (bunlar Eksen II’des›n›flanm›t›r) bütün ruhsal bozukluklar› kapsamaktad›r. Eksen III herhangi bir t›b-bi durumun bulunup bulunmad›¤›n›, Eksen IV ise bireyin hayat›ndaki psikososyal

ve çevresel sorunlar› içermektedir. Son olarak Eksen V ise bireyin normal hayat i-levselli¤inin ne derece bozuldu¤unu de¤erlendirmektedir. Bu eksenlerde yer alanruhsal bozukluklar aa¤›daki tabloda özetlenmitir (APA, 1994, Davidson & Neale,1997).


Birincil kazançkiininpsikolojik rahats›zl›¤›n›ns›k›nt› ve kayg›s›ndankurtulmas›d›r. Örne¤in, birkaza sonucunda beynimizinkaza an› ile ilgili olaylar›hat›rlamam›z› engelleyerekbizim ac› çekmemiziengellemesinde oldu¤u gibi.

‹kincil kazançise bireyinhastal›¤›n› kendi ç›karlar›do¤rultusundakullanmas›d›r. Örne¤in,yak›nlar›ndan daha fazla ilgive efkat görmek içinhastal›¤›n› kullanmas› gibi.



Ruhsal bozukluklar ve nedenleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgiye kaynakça k›sm›nda da belirtilen“Anormal Psikolojisi (Davidson & Neale, 1997)” ve “Psikolojiyi Anlamak (Morris, 2002)”

kitaplar›ndan ulaabilirsiniz.

Aa¤›daki bölümlerde Tablo 7.1’de yer alan ruhsal bozukluklardan en s›k rast-lanan bal›ca rahats›zl›klar k›saca aç›klanmaktad›r.

Duygu Durumu Bozukluklar›Duygu durum bozukluklar› t›pk› ad›ndan da anla›laca¤› gibi, duygu durumunda-ki rahats›zl›klar› içermektedir. Her bireyin belirli ortamlarda ortam›n beraberindegetirdi¤i koullara ba¤l› olarak gösterdi¤i bir duygu yelpazesi vard›r. Baz› ortam-larda oldukça neeli, baz› ortamlarda üzgün, baz› ortamlarda ise cesaretimiz k›r›l-m› ve korkmu hissedebiliriz. Bu oldukça normal bir durumdur. Ancak duygu du-rum bozukluklar›nda bu çeitlilik belirgin bir ölçüde azalm› ve koullardan ba-¤›ms›z olarak kutuplam› bir ekilde sürekli ya çok üzgün ya da a›r› mutlu (öfo-rik) duygu durumu gözlenmeye balanm›t›r. Baz› bireylerde ise öfori ve üzüntüuçlar› aras›nda sürekli gidip gelmeler görülür. Duygu durum bozukluklar›, depres-

yon, mani ve iki uçlu bozukluk olmak üzere üç bal›k alt›nda incelenebilir.

Ruhsal hastal›klara ilikin belirtilerin bir k›sm›n› kendinizde görerek rahats›z hissedebi-lirsiniz. Bu oldukça do¤al bir durumdur. Anormal davran›lar›n bir ço¤u normal davran›-lar›n a›r› veuygunsuz durumlarda sergilenmesini içerir.

Eksen I Eksen II Eksen IIIGenellikle ilk Kez Çocukluk ya da Ergenlik Döneminde Tan›s› Konulan Bozukluklar

Delirium, Demans, Amnestik ve Di¤er BiliselBozukluklarMadde Kullan›m› ile ‹likili Bozukluklarizofreni ve di¤er Psikotik BozukluklarDuygu Durum Bozukluklar›Kayg› Bozukluklar›Psikosomatik BozukluklarSomatoform BozukluklarDissosiatif BozukluklarCinsel Bozukluklar ve Cinsel Kimlik Bozukluklar›Yeme Bozukluklar›

Uyku Bozukluklar›Baka Yerde S›n›fland›r›lamayan Dürtü KontrolüBozukluklar›Uyum Bozukluklar›

Zihinsel Gerilik Kiilik Bozukluklar›

Genel T›bbidurumlar

Eksen IV: Psikososyal ve Çevresel Sorunlar Eksen V: ‹levselli¤in Genel De¤erlendirilmesi Ölçe¤i


Tablo 7.1DSM-IV Çok Eksenli S›n›flama Sistemi

Kaynak: Davidson & Neale, 1997’den uyarlanm›t›r. s: 60- 61.

K ‹ T A P

D ‹ K K A T



Tüm insanlar zaman zaman kendilerini üzgün, enerji seviyesi dümü ve zevk al›nan ey-leri kar› istekleri azalm› hissedebilir. Depresif duygu durumu ile klinik depresyonu bir-birinden ay›rmak çok önemlidir. Klinik depresyonda belirti tablosu a¤›rd›r, uzun süreli-dir. Kiinin ilevselli¤i ciddi anlamda bozulmutur ve yo¤un üzüntü durumu sevilen bir ki-inin kayb› gibi stresli bir yaam olay›na verilmi tipik bir tepki de¤ildir.

Kayg› Bozukluklar›Korku bütün di¤er duygular gibi oldukça do¤al ve yaamsal fonksiyonu olan birduygudur. Bizi tehlikeli bir durumda harekete geçirerek kendimizi koruyacak ön-

lemleri almam›z› sa¤lar. Ancak kayg› bozukluklar›nda kii ya korkusunun kayna-¤›n› bilmez ya da hissetmi oldu¤u kayg› durumla orant›s›z bir biçimde uygunsuz-dur. Özgül fobi, sosyal fobi, aç›k alan fobisi, panik bozukluk, yayg›n kayg› bozuk-lu¤u ve obsesif-kompulsif bozukluk kayg› bozukluklar›n›n en s›k rastlan›lan tan›gruplar›n› oluturmaktad›r.

En yayg›n olarak gözlenen duygu durum bozuklu¤udur. A›r› üzüntü,suçluluk ve de¤ersizlik en belirgin duygu tablosudur. Kiide belirgin birüzüntü, enerji seviyesinde belirgin düme, sosyal ilgide ve zevk al›nan

faaliyetleri sürdürmede belirgin azalma ve kendini geri çekme, günlük rutin ileri sürdürmede zorluk, uyku düzeninde belirgin bozulma enönemli belirtileri aras›ndad›r. Ciddi düzeyde depresyonu bulunan kii-lerde yemek yeme düzeni iyice bozulmutur, a›r› kilo al›m› ya da diyetyapmaks›z›n a›r› kilo kayb›, uykusuzluk, cinselli¤e ilikin ilginin belirginazalmas› ve yinelenen intihar düünceleri ve hatta bazen giriimleri gö-rülebilir. Bu durum birkaç ay süren yo¤un bir üzüntü dönemi eklindeise “ Major Depresif Bozukluk”, iki y›l ve daha uzun sürebilen, üzüntü veilikili belirtilerin yo¤unlu¤unun az oldu¤u bir ekilde yaan›yorsa “Disti-mik Depresyon” ad› verilir.

Depresyonun aksine bu bozuklukta kiiöforik ve grandiyozdür yaniözsayg›lar› çok iirilmi, gerçekçi olmayan bir ekilde umutlu ve mutlu-dur. Düüncesizce dürtüsel bir ekilde davranabilir ve a›r› para harca-yabilir. Dürtüselli¤inin bir sonucu olarak bazen a›r› sald›rgan ve dü-manca davranabilir. Depresyona oranla yayg›nl›¤› daha az olan bir bo-zukluktur.

Manik bir tablo kendi ba›na nadiren görülür. Genellikle kiinin a›r›öforik ve grandiyoze oldu¤u birkaç günden birkaç ay kadar sürebilenmanik dönem ile depresyon dönemleri döngü gösterir. Bu durum ikiuçlu bozukluk olarak bilinir. ‹ki uçlu bozukluk çok daha az yayg›nd›r.


Tablo 7.2Duygu Durumu Bozukluklar›

Depresyon

Manik Bozukluk

‹ki Uçlu Bozukluk

Öfori,hareket düzeyinin a›r›

artmas› ikengrandiyoze,bireyin abart›l› bir benlikalg›s›n›n olmas›, kendini çokde¤erli ve önemli görmesidurumudur.

D ‹ K K A T

Bütün resimler için Kaynak: http://www.helpguide.org



Psikosomatik Bozukluklar Psikosomatik bozuklukta bireyin t›bbi olarak kan›tlanabilir fizyol›jik temelli bir ra-hats›zl›¤› vard›r ancak bu rahats›zl›¤›n nedeni büyük ölçüde stres ve kayg› gibi psi-kolojik bir faktördür. Örne¤in, son dönemde iyerinde çok ciddi zorlamalar olanbir bireyin mide ülseri olmas› ve bu nedenle doktora gitmesi durumunda gözlen-di¤i gibi.

Özgül Fobi Kiinin yükseklik, kan, enjeksiyon, örümcek, kedi, köpek gibi spesi-fik bir nesneye kar› hissetmi oldu¤u yo¤un, a›r› ve mant›k d››korkusudur. Bu yo¤un kayg› korkulan nesne ile kar›lamamak içinyaam›n bir çok alan›na yay›lan bir kaç›nma davran››na yol açar vebireyin yaam ilevselli¤ini bozar.

Aç›k Alan Korkusu Bireyin tipik olarak evden ayr›larak kaçman›n zor olaca¤› al›verimerkezleri, toplu ta›m araçlar›, konserler gibi kamuya aç›k alanlaragirmeye ilikin ya da arabayla, trenle ya da uçakla yaln›z seyahat et-mek zorunda kald›¤› durumlarda yaad›¤› yo¤un kayg› durumudur.Aç›k alan korkusu yaam ilevselli¤i belirgin bir ekilde bozmutur.Baz› kiiler ya evlerinden hiç ç›kamazlar ya da yaln›zca birkaç kilo-metre uzaklaabilirler.

Panik Bozukluk Tekrarlayan panik ataklarla bilinen kayg› bozuklu¤udur. Panik atak-lar, nefes almakta zorluk, kalp at››n›n belirgin h›zlanmas›, terleme,ba dönmesi ya da bay›lacak gibi hissetme gibi belirtilerle karakteri-

ze ani, beklenmedik ve bunalt›c› yo¤unlukta bir korku ya da dehetyaant›s›d›r. Panik ataklar genellikle birkaç dakika sürer ve hiçbirmakul neden olmaks›z›n yeniden balayabilir.

Sosyal Fobi Bireyin sosyal durumlarla ya da di¤er insanlar›n önünde performansgöstermeyle ilgili a›r› ve uygunsuz korkular›na kar›l›k gelir. Bu bi-reyler bir topluluk önünde konumaktan, bir toplulukta yemek ye-mekten, insanlarla yüz yüze konumaktan yo¤un kayg› duyarlar.

Yayg›n Kayg›Bozuklu¤u

Belirli bir nesne ya da duruma spesifik olmayan, yaam›n genelliklebir çok alan›na yay›lm› yo¤un bir endie durumudur. Bu kiiler ya-k›nlar›n›n sa¤l›¤›, i durumlar›, ekonomik durumlar›, okul baar›lar›gibi bir çok alana ilikin uzun süreli, yo¤un ve belirsiz bir kayg› du-

yarlar.

Obsesif-Kompulsif Bozukluk (Saplant›Zorlant› Bozuklu¤u)

Obsesyonlar (saplant›lar) bireyin istemesine ra¤men bir türlü dur-duramad›¤›, sürekli olarak akl›na gelen, içerik olarak onu rahats›zedici türden olan istem d›› düünce ya da fikirlerdir. Örne¤in, elle-rinin kirli oldu¤u ve kendine mikrop bulaaca¤› düüncesi, kap›y›aç›k unuttu¤u için eve h›rs›z girece¤i düüncesi, kontrolünü kaybe-derek çocuklar›na zarar verece¤i düüncesi gibi tekrarlayan ›srarc›düüncelerdir. Kompulsiyonlar (zorlant›lar) ise bireyin obsesyonla-r›n›n ortaya c›kard›¤› kayg›y› ortadan kald›rmak ve olas› bir tehlike-yi önlemek için bireyin sergilemi oldu¤u yineleyici ve törensel dav-ran›lard›r. Örne¤in, tuvaletten sonra 50 kere ellerini y›kamak, ka-p›y› evden ç›kmadan önce defalarca kontrol etmek, akl›ndan sürekliayn› cümleyi tekrarlamak gibi.


Tablo 7.3Kayg› Bozukluklar›




Somatoform Bozukluklar Psikosomatik rahats›zl›klardan farkl› olarak somatoform bozuklular›nda bireyinsaptanabilir do¤rudan fizyolojik bir rahats›zl›¤› olmaks›z›n sürekli s›rt a¤r›s›, ba

a¤r›s›, kar›n a¤r›s› ve ba dönmesi gibi belirtilerle yak›nmas› ve bunarl›n giderilme-sine yönelik sürekli t›bbi bir yard›m aray››nda bulunmas›d›r. Ancak saptanabilirfizyolojik bir neden bulunmad›¤› için kii uygulanan tedavilere cevap vermez ve

yak›nmalar› devam eder (APA, 1994).

Disosiyatif Bozukluklar Disosiyatif Bozukluklar, bellek ya da kimli¤in bir bölümünün ani kayb› ile bilinç-lilikte ortaya ç›kan geçici ya da kal›c› de¤iiklikleri içermektedir.

Disosiyatif Amnezi(Bellek Kayb›) Bireyin tüm geçmiini ya da zaman›n belli bir bölümünü unutmas›durumudur. Bellek kayb› geçici ya da kal›c› olabilir.

Disosiyatif Füg(Kaç›)

Birey ani bir ekilde yaad›¤› yerden ayr›larak yeni bir yere gider,yeni bir hayata balar ve geçmi kimli¤ini ve hayat›n› hat›rlamaz

Disosiyatif Kimlik Bozuklu¤u (Ço¤ulKiilik Bozuklu¤u)

De¤iik zaman dilimlerinde bask›n olan bir ya da birden fazla kimli-¤in ortaya ç›kmas›d›r. Baz› durumlarda kimlikler birbirinden haber-dard›r az› durumlarda ise birey bir kimlikten di¤er kimli¤e geçti¤in-de di¤er kimlik hat›rlanmaz.

Depersonalizasyon(Benlik Yitimi)

iddetli ve rahats›z edici bir kendine yabanc›lama ya da gerçek d›-›l›k duygusu vard›r. Birey sanki kendi bedeninin içinde ç›k›p hare-ket etti¤ini ya da aynaya bakt›¤›nda kendini tan›mad›¤›n› ifade ede-bilir.

KonversiyonBozuklu¤u

Bu bozuklukta hastalar›n fizyolojik bir nedeni olmayan belirgin yetikay›plar› vard›r. Örne¤in, hiçbir fizyolojik nedeni olmamas›na ra¤-men bacaklar›n›n tutmamas› ve yürüyememesi gibi.

Hastal›k Hastal›¤›(Hipokondriyak)

Bu bozuklukta kii baz› küçük ve önemsiz belirtileri ciddi fiziksel birhastal›¤›n iareti olarak yorumlar ve yap›lan bütün t›bbi incelemelerbunun aksini göstermesine ra¤men buna inanmaz, sürekli bakadoktorlara giderek ciddi bir rahats›zl›¤› oldu¤unu belirtir.

Beden BiçimineTak›nt›l› Bozukluk

Bu bozukluk hayali çirkinlik olarak da ifade edilebilir. Kii bedenininbaz› bölümlerini be¤enmez ve bundan dolay› kendini çok çirkin his-seder. Zihni sürekli olarak bedeninin be¤enmedi¤i bu parças›ylameguldür, baka bir eye odaklanamaz ve bu düüncelerinden do-lay› sosyal yaam› ciddi ilev bozuklu¤una u¤ram›t›r.


Tablo 7.4Somotoform Bozukluklar›

Tablo 7.5Disosiyatif Bozukluklar



Cinsel Bozukluklar Cinsel bozukluklar üç temel alan› kapsamaktad›r.

Uyku Bozukluklar›DSM-IV’te uyku bozukluklar› dissomniya ve parasomniya olmak üzere iki temelkategori alt›nda tan›mlanmaktad›r. Uyku bozukluklar›nda kiinin uykusunun mik-tar› ve niteli¤i ilevselli¤ini bozacak ölçüde de¤imitir.

Yeme Bozukluklar› Yeme bozukluklar›nda ya anoreksiya nervozada oldu¤u gibikii çok kilolu oldu¤unu düünerek yemekten kaç›n›r ve ay-r›ca a›r› egzersiz yaparak kilo kaybetmeye devam etmek is-ter ve a›r› kilo kaybeder ya da bulimiya nervozada oldu¤ugibi t›kan›rcas›na yemek yedikten sonra a›r› suçlu hissede-rek kusma, a›r› spor yapma ve laksatif (ya¤lar›n kana kar›-madan vücuttan at›lmas›n› sa¤layan ilaç) kullanma gibi yön-temlerle kilosunu kontrol etmeye çal››r.

Anoreksiya nervoza ile bulimiya nervoza aras›ndaki en temel fark Bulimia’da t›k›n›rcas›na yemek yani bir kerede bir insan›n yiyebilece¤inin çok üstünde bir miktar› çok k›sa sürede yemek varken Anoreksiya’da bu semptom görülmez. Ayr›ca Anoreksiya tan›s› alabilmek için kiinin boyu ile kilosu aras›ndaki fark›n en az 20 olmas› yani vücut kilo indeksinin be-lirgin oranda bozulmu olmas› gerekir. Çok kilolu Bulimik hastalar vard›r ancak çok kilo-lu bir anokresik hasta yoktur.

Dissomniya Uykunun miktar› (kii ya a›r› derecede çok ya da yeterli uyuyamamakta-d›r), niteli¤i (kii uyand›¤›nda dinlenmi hissetmemektedir) veya zamanla-mas› (kii ola¤an uyku zamanlar›nda uyuyamamaktad›r) bozulmutur

Parasomniya Uyku s›ras›nda uyurgezerlik ya da gece kâbuslar› gibi ola¤and›› bir olayortaya ç›kar.

Parafili Bireyin cinsel doyum kayna¤›n›n al››lm› kaynaklardan sapmas›, tek nesneya da objeye odaklanmas›d›r. Örne¤in, tehircilik (cinsel organ›n› göster-mekten haz almak), gözetlemecilik (birini gizlice izlemekten haz almak),sadizim (aci çektirmekten haz almak), mazohism (ac› çekmekten haz al-ma) gibi.

Cinsel ‹levBozukluklar›

Bireyin orgazm (doyum) olamamak, cinsel olarak uyar›lmamak ya da erkek-lerde sertleememek ya da sertlemeyi devam ettirememek gibi nedenler-den ötürü normal cinsel döngüyü tamamlayamamas›d›r.

Cinsel Kimlik Bozuklu¤u

Kendi anatomik cinsel özelliklerinden a›r› rahats›z olma, kendini kar› cin-sin üyeleri ile özdeletirme ve onlar gibi olmak istemeleri durumudur.


Tablo 7.6 Cinsel Bozukluklar

Tablo 7.7 Uyku Bozukluklar›


Resim 7.4

Anoreksiyada kii belirgin bir biçimde zay›f olmas›na ra¤men bunu kabul etmez.

Kaynak:http://psychopathology.wikispaces.com

D ‹ K K A T



Kiilik Bozukluklar›Kiilik bozukluklar›, sürekli, de¤imeyen, uyumsuz ve içselletirilmi davran› ve

yaant› örüntüleri olarak tan›mlanmaktad›r. DSM-IV’te kiilik bozukluklar› A küme-

si (tuhaf ya da bizar özellikler içeren kiilik özellikleri), B kümesi (dramatik, duy-gusal ve h›zl› de¤ien özellikleri içeren kiilik özellikleri) ve C kümesi (kayg›l› yada korkulu, toplumsal izolasyonu yüksek özellikleri içeren kiilik özellikleri) ol-mak üzere üç temel kategori grubu alt›nda tan›mlanm›t›r (Davidson & Neale,1997).


Tablo 7.8Kiilik Bozukluklar›

A Kümesi Kiilik Bozukluklar›izoid Kiilik Bozuklu¤u Kii sosyal çevresine kar› ilgisizdir, çok az arkada› vard›r. Ne

eletirilere ne de övgülere tepki gösterir, yal›t›lm› bir hayat›vard›r ve bundan rahats›zl›k duymaz. Sosyal iletiim kurma yete-ne¤i zay›ft›r ve di¤erleri taraf›ndan tuhaf, so¤uk, duygusuz vemesafeli olarak adland›r›l›rlar.

izotipal Kiilik Bozuklu¤u

T›pk› izoid kiilik bozuklu¤unda oldu¤u gibi yak›n ilikiler kur-makta büyük güçlük yaarlar. Ancak bu özelliklere ek olarak di-¤er insanlar›n akl›ndan geçenleri okuduklar›na inanma, gözle gö-rünmeyen eyleri görebilme, konumadan insanlarla telepati ku-rabilme gibi gibi tuhaf ve büyüsel inançlara sahip olabilirler. Ko-nuurken normalde kullan›lmayan, herkes taraf›ndan kolayl›klaanla›lmayan bir dil kullanabilirler.

Paranoid Kiilik Bozuklu¤u

Bu kiiler a›r› üpheci ve kukucudurlar. Sürekli olarak çevre-sindeki kiilerin kendilerine tuzak kurduklar›n› ve kötülüklerinidokunaca¤›na inan›rlar. Örne¤in, ortada hiçbir neden ve delilyokken einin kendisini aldatt›¤›n› düünebilir ya da birinin söyle-mi oldu¤u bir eyden kendisini aa¤›lad›¤› ve hor gördü¤ü sonu-cunu ç›karabilir.

B Kümesi Kiilik Bozukluklar›Narsistik Kiilik Kii kendisinin herkesten üstün ve ayr›cakl› oldu¤una inanarak

etraf›ndaki insanlar›n de¤ersiz ve önemsiz oldu¤unu düünür.Sürekli kendini önemser, ilgi bekler ve bakalar›n› sömürebilir.

Antisosyal Kiilik Bozuklu¤u

Genellikle onbe ya›ndan önce balar. Evden ya da okuldan kaç-ma, sald›rganl›k, çevresindeki kii veya nesnelere zarar verme,

h›rs›zl›k gibi suç içerikli davran›larda bulunur ve bundan her-hangi bir rahats›zl›k duymazlar. Genellikle bakalar›n›n haklar›nave isteklerine sayg› duymazlar, onlar› dikkate almazlar.

Histriyonik Kiilik Bu kiiler için di¤erlerinin ilgi ve dikkatini çekememek oldukçakayg› verici ve katlan›lmaz olabilir. Bu nedenle baka bireylerinilgi ve dikkatlerini sürekli olarak kendi üzerlerinde toplayacak hareketler sergileyebilirler. Dikkat oda¤› olmak için a›r› derece-de batan ç›kar›c› ve k›k›rt›c› cinsel olarak tahrik edeci olabilir-ler. K›yafet, makyaj gibi d› görünülerine ilikin unsurlar› dikkatoda¤› olacak ekilde seçme e¤ilimi gösterirler.



izofreni ve Di¤er Psikotik Bozukluklar izofrenik bozukluklar aylarca hatta y›llarca süren genellikle genç yetikinlik y›lla-r›nda yani 20’li yalarda ortaya ç›kan düünce, dil, alg› ve dikkat, duygu ve davra-n› yap›s›ndaki a¤›r bozulmalarla kendini gösteren bozukluktur. Di¤er tan› katego-

rilerinin aksine izofreni tan›s› alan bireyler çok farkl› yelpazede belirti gösterebi-lirler. izofrenisi olan kiiler s›kl›kla varsan›lar yaarlar. Yani gerçekte olmayansesleri duyma gibi hatal› duyusal alg›lard›r. Varsan›lara ek olarak izofreni hastala-r›n›n sanr›lar› (hezeyanlar›) vard›r. Sanr›lar gerçek temeli olmayan yanl› inan›-lard›r. Sanr›lar nedeniyle izofreniler insanlarla kurmu olduklar› ilikilerde kar›-s›ndaki kiinin söylediklerini ve yapt›klar›n› çarp›tarak alg›larlar. Baz›lar›nda ko-numa içerik olarak bozuldu¤u için anlaml› bir bütün ifade etmez ve di¤er insan-lar ne söylediklerini anlayamazlar.

izofreni hastalar›n›n birbirinden çok farkl› içerikte belirti göstermesine ra¤menbelirtileri üç temel kategori alt›nda toplanabilir.

S›n›r Kiilik Bozuklu¤u Kiinin kendilik imgesinde, duygu durumunda ve kiiler aras› ili-kilerinde iki uçta gidip gelen de¤ikenlik belirgindir. Çok de¤erverdi¤i ve kendisini yak›n hissetti¤i biri ile birden kavga etmeyebalayabilir ve onu yerin dibine sokarak de¤ersizletirebilir. A›r›dürtüsel davranabilirler, genellikle düünmeden hareket ederler,madde kötüye kullan›m› ve intihar tehlikesi de içeren kendileri-ne zarar verme davran›lar›n› s›k s›k sergiler.

C Kümesi Kiilik Bozukluklar›Çekingen Kiilik Bozuklu¤u

Genellikle di¤er insanlardan aa¤›da ve beceriksiz olduklar›nainanarak reddedilece¤i, onaylanmayaca¤› korkusuyla sosyal iliki-lerden kaç›nma, kar› taraf›n yak›nl›k kurma çabalar›n› ise sami-mi bulmayarak kuku ile bakma e¤ilimindedirler. Sosyal ortam-larda utanacaklar›, küçük düecekleri bir ey yapacaklar›na ilikinyo¤un bir kayg› duyar ve bu nedenle di¤er insanlardan oldukçauzak ve izole bir hayat sürerler. Çok yak›n arkadalar› ve dostla-r› yoktur.

Ba¤›ml› Kiilik Bozuklu¤u

Kendilerine öz güvenleri çok düüktür, bu nedenle tek ba›nado¤ru karar veremeyeceklerini, bir eyi baaramayacaklar›n› dü-ünerek sorumluluk almak istemezler ve yak›nlar›n›n sürekli ola-rak yanlar›nda olmas›n› isterler. Bulunduklar› ortamlarda di¤erinsanlar›n onay›n› kaybetmekten korktuklar› için inanmad›klar›hâlde onlar›n düüncelerini destekleme e¤ilimi gösterirler.

Obsesif-Kompulsif Kiilik Bozuklu¤u

Genellikle çok mükemmeliyetçidirler, bu nedenle di¤er insanlarve kendileri için ula›lmas› zor yüksek standartlar belirlerler.Kendi ve bakalar›n›n baar›s›zl›klar› onlar› çok kayg›land›r›r.Her eyin belirli bir yap›lma standard› ve düzeni oldu¤una ina-

n›rlar ve bu düzenin bozulmas› onlar› çok rahats›z eder. Zihinle-ri sürekli olarak ayr›nt›larla, planlarla, kurallarla meguldür. Hereyin kontrolleri alt›nda olmas›n› isterler ve kontrolü kaybetmeduygusundan çok rahats›z olurlar.


Kaynak : http://helpingpsychology.com

Tablo 7.8 devam›Kiilik Bozukluklar›

Varsan›, d› bir uyaranolmamas›na ra¤men ortayaç›kan duyusal yaant›lard›r.

Olmayan bir sesi duymak,olmayan bir kokuyu almakya da görüntüyü görmekgibi.Sanr›ise temeliolmayan gerçeklikle ilgisiolmayan inan›lard›r.Örne¤in, normal konuanbirinin kendisiniaa¤›lad›¤›n›, onunarkas›ndan i çevirdi¤inidüünmek gibi.



Aa¤›daki boluklara uygun psikolojik bozuklu¤un ad›n› yaz›n›z.1. Ali kalabal›k önünde konuamamakta, ne zaman biri ile konuacak olsa saçma sapan

bir ey söyleyerek rezil olaca¤›n› düünmekte ve sosyal ortamlardan uzak durmakta-d›r. Buna göre Ali................bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

2. Emel yakla›k bir ayd›r kendini çok üzgün hissetti¤ini, hiçbir eyden zevk almad›¤›n›,uyuyamad›¤›n›, belirgin kilo kaybetti¤ini ve hiçbir eye enerjisi olmad›¤›n› söylemek- tedir. Psikiyatriste gitti¤inde kendisine...........tan›s› konmutur.

3. Birsen kedilerden çok korkmakta ne zaman bir kedi görse a›r› kayg›lanmakta ve hemen ortam› terk etmektedir. Birsen........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

4. Mehmet, sürekli yalan söylemekte, kamu mallar›na zarar vermekte, insanlarla kavga ederek onlar› dövmekte ve bundan herhangi bir rahats›zl›k duymamaktad›r. Mehmet ........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

5. ..................bozuklu¤unun temel belirtileri birden bire yaad›¤› yeri terk ederek baka bir yere ta›nma ve geçmii unutarak yeni bir kimlikle yeni bir hayata balamakt›r

6. Mehtap son dönemde düüncesizce a›r› para harcamakta, çok az uyumakta, a›r›enerjik ve mutlu görünmekte, kendine gerçekçi olmayan çok büyük hedefler koymaktad›r. Mehtap.............bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

7. Murat, s›k››p kalabilece¤i, nefes alamayarak bay›labilece¤i ya da istedi¤inde kaçmas›-n›n zor olaca¤›n› düünerek kalabal›k yerlere girememekte, evden çok uzaklaama- maktad›r. Murat............bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

8. Irmak hastal›k kapaca¤›n› düünerek insanlarla tokalamamakta, tokalat›ktan sonra en az 50 kere elini y›kamakta, çevredeki neye dokunursa dakikalarca elini y›kamakta-

d›r. Irmak ...................... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.9. Deniz, sürekli bir sesin kendisi ile konutu¤unu, ona kötü eyler yapmas›n› emretti¤i-ni söylemektedir. Deniz ........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

10. ‹yerinde rekabetin çok yo¤un oldu¤u bir irkette çal›an Efkan Bey midesi rahats›zla-narak ülser olmutur. Doktorlar bu duruma stresin yol açt›¤›n› ve kendisinin strestenuzak durmas› gerekti¤ini belirtmitir. Efkan Bey ............................bozuklu¤unun be-lirtilerini göstermektedir.

11. Emel burnunun çok büyük oldu¤unu düünerek bundan çok rahats›z olmakta, kendi-sini çok çirkin hissetmekte ve zihninin sürekli burnunun büyüklü¤ü ile megul oldu-¤unu baka bir eye odaklanamad›¤›n› söylemektedir. Emel ........... bozuklu¤unun be-lirtilerini göstermektedir.

12. Kadir çok zay›f olmas›na ra¤men kendini çok kilolu hissetmekte, yemek yemeyi red-

detmekte, ne zaman yemek yese hemen kusarak yediklerini ç›karmaktad›r. Kadir’in budavran›lar›..................bozuklu¤unun belirtileridir.

Da¤›n›k izofreni Kiiler uygunsuz yerlerde gülmeye balama, garip mimikler yapma,uygun olmayan yerlerde d›k›lay›p idrar yapma, anlams›z sesler ç›ka-rarak konuma gibi izofreninin çok garip belirtilerininden baz›lar›n›gösterirler.

Katatonik izofren Temel özelli¤i motor hareketlerde a¤›r bozulmad›r. Saatlerce belirlibir pozisyonda durabilirler. Ellerine ve bacaklar›na acayip ekiller ve-rerek saatlerce bu durular›n› koruyabilirler. Di¤er uçta amaçs›zcaa›r› hareket edebilir, çok h›zl› konuabilir ya da ba¤›rabilirler.

Paranoid izofreni A›r› üpheci ve karma›k sanr›lar gösterirler. Devletin çok önemlis›rlar›n› bildi¤i için yabanc› güçlerin kendisini kaç›r›p öldürmek iste-diklerine inanabilirler.

Ayr›mam›izofreni

Sanr›lar, varsan›lar ya da anla›lmaz konuma gibi izofreninin birkaçbelirtisini gösteren ancak izofreninin alt tiplerinden hiçbirinin tipik özelli¤ini göstermeyen kiilerdir.


Tablo 7.9izofrenik Bozukluklar

Paranoid izofrenininparanoid kiilikbozuklu¤undan fark›:paranoid kiilikbozuklu¤unda garip sanr›lar(kendini peygamberzannetme gibi) vegerçeklikle ba¤›n koptu¤ua¤›r bir tablo yoktur.

SIRA S‹ZDE 5



KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RMEDe¤erlendirme bir birey hakk›nda bir yarg›da bulunabilmek amac›yla bir dizi bil-ginin toplanmas›, analiz ve sentez edilmesi sürecidir. Örne¤in, okulda ö¤retmen-

lerimiz anlatt›klar› bir konuyu bizim ne kadar anlad›¤›m›z› de¤erlendirmek için s›-nav yaparak neyi ne kadar ö¤rendi¤imiz ile ilgili bir yarg›da bulunurlar. Bu bir de-¤erlendirmedir. Ayn› ekilde, okuldaki rehber ö¤retmenler ö¤rencileri kendi yete-nek ve becerilerine en uygun mesle¤e yönlendirmek amac›yla bir dizi testler vegörümeler yaparak en do¤ru yönlendirmeyi yapmaya çal››rlar buda bir de¤erlen-dirmedir. Bunun d››nda ister fark edelim ister fark etmeyelim hepimiz kar›lat›¤›-m›z insanlar›n geçmileri, tutumlar›, davran›lar›, karakterleri hakk›nda bir dizi bil-giler edinerek onlar hakk›nda bir yarg›da bulunmaya çal››r›z. Daha sonra edindi-¤imiz bu bilgiler çerçevesinde ya bu insanlarla yak›n arkadal›klar kurma ya da on-lardan uzak durma kararlar› alabiliriz.

Klinik psikolojide ise de¤erlendirme amac›yla yap›lan bu bilgi toplama ilemidaha resmi ve sitematik bir ekilde yap›lmaktad›r.

Klinik De¤erlendirmenin Tan›m› ve Amac›Klinik psikolojide de¤erlendirme, bireyin zay›f ve güçlü yönlerini de¤erlendirmek,problemi ile ilgili en do¤ru betimlemeyi yapabilmek ve s›k›nt›lar›n›n azalt›lmas›na

yönelik etkili çözüm yollar› üretebilmek amac›yla birey hakk›nda ayr›nt›l› bilgi top-lama sürecini içermektedir. Dolay›s›yla klinik psikolojide de¤erlendirme bireyinproblemine yönelik bir tedaviye karar vermeden önce problemin do¤as› hakk›ndaayr›nt›l› bilgi toplamakt›r. Bu sistematik bilgi toplama süreci bir dizi ard››k basa-

mak izlenerek tamamlanmaktad›r.

Bu basamaklar› k›saca aç›klayacak olursak:

1. Yönlendirilme(sevk edilme) nedenini anlamak ve netletirmek: Bu aamadailk olarak klinik de¤erlendirme için yönlendirilen kiinin yönlendirilme ne-deni ile ilgili bilgi edinilir. Bu bilgi edinme ileminin do¤ru yap›lmas› de¤er-lendirme sürecinde nas›l bir yol izlenece¤ini, hangi araçlar›n kullan›laca¤›n›belirlemek aç›s›ndan son derece önemlidir.

2. De¤erlendirme sürecini planlamak: Bu aamada kiinin yönlendirilme nede-nine dayanarak nas›l bir de¤erlendirme süreci gerçekletirilece¤i, hangialanlarda de¤erlendirme yap›laca¤› ve hangi de¤erlendirme araçlar›n›n kul-lan›laca¤› gibi unsurlar kararlat›r›larak de¤erlendirme süreci planlan›r


eki l 7.4

Yönlendirilme(sevk edilme)

nedeninianlamak ve

netletirmek

De¤erlendirmesürecini

planlamak

De¤erlendirmeiçin gerekli

bilgiyitoplama

De¤erlendirmesonucunu

ilgiliyerlereiletmek

Toplan›lanbilgiyi bir

arayagetirmek vebir kararavarmak

Psikolojik De¤erlendirme Basamaklar›



3. De¤erlendirme için gerekli bilgiyi toplama: Yap›lan plan do¤rultusunda de-¤erlendirme araçlar› kullan›larak hedeflenen alanlarda birey hakk›nda ayr›n-t›l› bilgi toplan›r

4. Toplan›lan bilgiyi bir araya getirmek ve bir karara varmak: Farkl› de¤erlen-dirme araçlar› ile farkl› alanlara ilikin toplanm› olan bilgiler bir araya geti-rilerek birey hakk›nda bir karara var›l›r

5. De¤erlendirme sonucunu ilgili yerlere iletmek: Yap›lan de¤erlendirme ra-porlat›r›larak ilgili birimlere iletilir.

Klinik de¤erlendirmenin temel amaçlar›n› dört bal›k alt›nda toplamak müm-kündür: Tan›lama, betimleme, tedavi plan›n›n gelitirilmesi ve tahmin etme(yordama).

1. Tan›ya yönelik de¤erlendirme: Daha önce de belirtildi¤i gibi I. ve II. DünyaSavalar› süresince ve ard›ndan klinik psikologlardan a¤›rl›kl› olarak psikiyatrikhastalar›n tan›s›n›n konulmas›na yönelik de¤erlendirme yapmalar› istenmitir. Gü-

nümüzde hâlâ bireyin yaam› oldu¤u s›k›nt›n›n psikiyatrik tan›s›n› koymak de¤er-lendirmenin en yayg›n amaçlar› aras›nda yer almaktad›r. Do¤ru tan›lama do¤ru te-davi plan› uygulamada son derece önemlidir.

2. Betimleyici de¤erlendirme (tan›lama): De¤erlendirmenin tek amac› de¤ildir.Do¤ru tedavi plan›n›n gelitirilmesinde do¤ru tan›lama son derece önemli olmas›-na ra¤men bir çok klinisyen için problemim sadece tan›s›n›n konulmas› çok fazlabir anlam ifade etmemektedir. Örne¤in gelen bir hastan›n tan›s›n›n depresyon ol-mas› onlar için yeterli bir anlam ifade etmemektedir. Tan›mlama, problemin nas›lbalad›¤›, hangi faktörlerin problemin yaanmas›n› iddetlendirdi¤i, hangi faktörle-rin bireyin s›k›nt›s›n› azaltt›¤›, çevresel koullar gibi bireyin probleminin çok bo-

yutlu olarak tan›mlanmas› sadece tan›s›n›n konulmas›ndan önemli bir süreçtir.

3. Tedavi plan›n›n gelitirilmesi: Tan›lama ve betimleme amaçlar›n›n yan› s›rade¤erlendirme ayr›ca tedavi plan›n›n gelitirilmesi amac›yla da kullan›labilir. De-¤erlendirme sonucunda ula›lan tan› (örn., kayg› bozuklu¤u) genellikle tercih edi-lecek tedavinin kararlat›r›lmas›na yol açar (örn., bilisel-davran›ç› psikoterapi).Özetle, tedavi plan›n›n gelitirimesine yönelik yap›lan de¤erlendirme “ hangi teda-

vi hangi hastal›klar için en iyi çal››r?” sorusu üzerine temellendirilmektedir.4. Tahmin etme (Yordama): Klinik de¤erlendirmenin en son amac› insan dav-

ran›lar›na yönelik do¤ru yordamalarda bulunabilmektir. Bu yordamalar, bireyinrahats›zl›¤›n›n gelecekte nas›l bir seyir izleyebilece¤i, tedavinin nas›l bir etkide bu-lunaca¤›, birey gelecekte ne tür problemlerle kar›laabilece¤i, bu problemlerinçözümüne yönelik neler yapabilece¤ine ilikin tahminleri içerir. Ancak burada dik-

kat edilmesi gereken nokta bu yordamalar klinisyenin yapm› olu¤u de¤erlendir-meye dayal› bilimsel olarak geçerli bilgilere dayal› olmas› gerekir, aksi durumdabu falc›l›k diye adland›rabilece¤imiz tahminlerin ötesine geçemez.

Klinik De¤erlendirme YöntemleriKlinik psikolog etkili bir de¤erlendirme yapmak için bir çok de¤iik yöntem kul-lanabilir. Bu yöntemlerin baz›lar› yap›land›r›lm› yani sorular›n içeri¤i belirlen-mi objektif öz-de¤erlendirme ölçeklerinden oluabilece¤i gibi bir k›sm› da bire-

yin daha belirsiz bir duruma ilikin cevaplar›n› içeren projektif testler de olabilir.Bu testlerin yan› s›ra klinik psikolog çeitli gözlem ve görüme tekniklerini dekullanabilir.


Klinik de¤erlendirmenin 4temel amac› vard›r:tan›lama, betimleme(tan›mlama), tedavi plan›n›gelitirme ve yordama(tahmin etme).



Bireysel GörümeGörüme, kiiden bilgi almak amac›yla yap›lan kar›l›kl› konuma sürecidir. Gö-rüme genellikle bireyin neden tedavi almak istedi¤ine yönelik sorularla balar ve

sorunun balang›ç ve geliim seyrine ilikin di¤er sorularla devam eder. Kullan›mamac›na göre baz› görümeler içeri¤i ve s›ras› önceden belirlenmi sorulardan olu-abilece¤i gibi kiinin getirmi oldu¤u problemin içeri¤ine göre seyrini ve içeri¤i-ni görümecinin belirledi¤i yap›land›r›lmam› görümelerde olabilir. Görüme s›ra-s›nda klinik psikolog ayr›ca hastan›n sorulara vermi oldu¤u cevaplardaki ses to-nu, beden dili gibi di¤er alanlarda gözlemler yaparak görüme bilgilerini destekle-

yebilir.

GözlemBireyin nas›l davrand›¤›n› ve problemlerini anlaman›n bir di¤er yolu, bireyin dav-ran›lar›n› problem yaad›¤›n› söyledi¤i günlük ve do¤al koullarda bir süre göz-

lemlemektir. Örne¤in klinisyen, topluluk önünde konumaktan çok kayg›land›¤›-n› söyleyen bir hastas›n› bir toplant› ortam›nda gözlemleyerek probleminin boyut-lar›n›, bireyin bu koullarda neler yapt›¤›n›, nas›l kayg› yaad›¤›n›, kayg›s›n› yen-mek için neler yapt›¤›n› gözlemleyerek yapt›¤› de¤erlendirmeyi zenginletirebilir.Gözlem do¤al ortamlarda oldu¤u gibi görüme yap›lan ortamda bireyin problemdavran››n› sergilemesi istenerek de yap›labilir. Gözlemin mümkün oldu¤u kadar

yanl›l›ktan uzak objektif bilgiler sa¤lamas› için süreç daha say›sal bilgiler elde edi-lecek hâle dönütürülebilir. Örne¤in, kayg› konusu incelenecek ise hangi davra-n›lar›n kayg›l› olarak kabul edilece¤i önceden belirlenebilir.

Objektif Testler De¤erlendirme araçlar›n› kullanan uzman›n yorum ve becerilerinden etkilenme-

yen ölçme araçlar› gelitirme çabas› ile psikologlar objektif testleri gelitirmilerdir.Bu testler ya testi alan kiinin sorulmu olan sorulara “evet” veya “hay›r” eklindecevap verdi¤i ya da birkaç seçenek aras›ndan kendisine en uygunu seçmesini yada belirtilen durumun derecesini iaretlemesini gerektirir. Klinik de¤erlendirmedeen s›k kullan›lan objektif testler kiilik de¤erlendirme testi olarak kullan›lan Min-nesota Çok Yönlü Kiilik Envanteri, depresif ve kayg› belirtilerini ölçmek için kul-lan›lan Beck Depresyon ve Kayg› Envanterleri, obsesif-kompulsif belirtileri ölçmekiçin kullan›lan Maudsley Obsesif-Kompulsif Envanteri say›labilir.

Projektif Testler Kiilerin kendi davran›lar›n› nelerin belirledi¤inin fark›nda olmad›¤›na inanan psi-kodinamik kuramlar objektif testler yerine projektif testleri kullanmay› tercih et-mektedirler. Bu testlerde kiilere ya belirsiz resimler, ya yar›m b›rak›lm› anlams›zmalzemeler sunularak bunlar›n ne anlama geldi¤i so-rulur. Birçok klinik psikolog bu belirsiz ve anlam-s›z malzemeye kiilerin geçmilerinde bilinç d›-›nda yer etmi yaant›lara dayal› olarak anlam

yükleyece¤ine ve bunlara cevap vereceklerineinan›r. Klinik ortamda en s›k kullan›lan projektif testlere Rorschach mürekkep lekeleri testi ve Te-matik Alg› Testi örnek olarak verilebilir.


Görümeyi yapan kiiyegörümeci , sorulara cevapveren kiiye isegörüen

denilir.Bir görümecinin davran›bozukluklar›n›n kökenineilikin hangi kuramainand›¤› görüme s›ras›ndahangi sorular› soraca¤›n› vebunlar› nas›lyorumlayaca¤›n› etkiler.

Baz› durumlarda bireyinkendi davran›lar›n›kendisinin gözlemesi vekay›t tutmas›da istenebilir.Bunakendi-kendini izleme ad› verilir.

Kendi kendini izleme kendilikbilincini art›rarak,davran››n de¤imesine yanitepkimeye neden olabilir.

Resim 7.5

Rorschach mürekkep lekeleri test kartlar›ndan biri



KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDII DAVRANILARINTEDAV‹LER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAIMLARIPsikoterapi, bu alanda e¤itim görmü olan ruh sa¤l›¤› uzmanlar› taraf›ndan hasta-

ya yaam› oldu¤u psikolojik problemlerin üstesinden gelmesi için yard›m etmeyiamaçlayan profesyonel bir iliki sürecidir. Herkesi memnun edecek tek psikotera-pi tan›m› bulmak oldukça zor olmas›na ra¤men, bu tan›m psikoterapide yer alanüç unsurun alt›n› çizmektedir: (1) Psikoterapide yer alan kiiler (hasta-terapist, ba-z› uzmanlar daha çok dan›an-dan›man terimini tercih etmektedirler), temel çal›-ma çerçevesi (profesyonel bir ilikinin olmas›), ve tedavinin temel amac› (bireyin

yaam› oldu¤u s›k›nt›lar›n azalt›lmas›). Avrupa’da Orta Ça¤’da normald›› davran›lar›n “bireyin içine girmi olan ey-

tan›n ona yapt›rd›klar›” oldu¤una inan›lan ve eytan› kovmak için yap›lan barbar-ca uygulamalardan günümüzdeki modern yakla›m ve terapi uygulamalar›na do¤-ru gelinen süreçte klinik psikolojinin çok yol ald›¤› aç›kt›r. Baz› arat›rmac›lar gü-

nümüzde 400 den fazla terapi çeidinin oldu¤unu belirtmesine ra¤men bu terapi-lerin bir ço¤unun ortak birçok yönün bulundu¤u aç›kt›r (Feltham, 2000). Gurman

ve Messer (2003) taraf›ndan yap›lan bir arat›rmalar modern klinik uygulamay› te-melde 12 farkl› terapi çeidinin oluturdu¤unu belirtmektedirler. Bu bölümde kli-nik psikolojide en yayg›n olan terapi yakla›mlar› k›saca aç›klanacakt›r.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi II. Dünya Sava›’n›n ard›nda klinik psikoloji h›zlagelimeye devam etmitir. Bu bölümde modern klinik psikolojide kullan›lan tera-pi yakla›mlar›n› etkilemi olan Psikoanalitik kuram, Getalt yakla›m›, Hümanistikkuramlar, Davran›ç› kuramlar ve Bilisel kuramlar ve bunlara temellendirilmiolan terapi yakla›mlar› özetlenecektir.

Bu kuramlar 1. ünitede aç›klanm›t›. Burada sadece kuramlar›n psikopatolojiye ilikin gö-rüleri ve tedavi yakla›mlar› anlat›lacakt›r.

Biyolojik ModelBiyolojik yakla›m , normald›› davran›lar›n ve bireyin yaam› oldu¤u problem-lerin büyük oranda sinir sistemi veya salg› bezlerinde ortaya ç›kan ve genelliklekal›t›msal faktörlerden kaynaklanan yanl› ileyiin bir ürünü oldu¤unu varsayar.Günümüzde izofreni, depresyon ve kayg› bozukluklar› gibi birçok zihinsel bo-zukluklara kal›t›msal ve biyolojik faktörlerin yol açt›¤›n› destekleyen kan›tlar art-maktad›r. Ancak günümüzde çok az kuramc› sadece biyolojik faktörlerin zihinsel

bozukluklar› aç›klamak için yeterli oldu¤una inanmaktad›r. Örne¤in, depresyonbeyindeki serotonin, izofreni ise dopamin dengesinin bozulmas›n›n sonucu ortaya ç›kabilir. Davran› bozukluklar›n›n nedenine ilikin bu varsay›mlar tedaviye yö-nelik de a¤›rl›kl› olarak sinir sistemi ve salg› bezlerindeki yanl› iletii düzeltecekilaç tedavisi önerilmektedir.

Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik PsikoterapiFreud’un psikoanalitik kuram›na göre insanlar›n yaam› oldu¤u s›k›nt›lar dahaçok erken çocukluk dönemindeki yaant›larla ekillenen bilinç d››nda yer alançözülmemi çat›malar›n ya da cinsellik, sald›rganl›k gibi doyurulmam› bast›r›l-

m› ihtiyaçlar›n bir ifadesidir. Örne¤in, yetikinlik döneminde annesinden ayr›a-mam›, ona a›r› ba¤›ml›l›k gösteren, ba¤›ms›z karar verip sa¤l›kl› ilikiler yaaya-


Psikoterapi yapan kiiye

terapist ya da psikoterapistad› verilir.

Biyolojik yakla›ma göreruhsal bozukluklara yanl›biyolojik ya da bedenselileyi neden olmaktad›r.Bu model ayr›ca t›bbi modelveya hastal›k modeli olarakda adland›r›l›r.

Psikolojik bozukluklarbilinçd››nda yeralançat›malardankaynaklanmaktad›r.

D ‹ K K A T



mayan bir hastan›n bu davran›lar› erken çocuk-luk döneminde babas› ile olan çat›malar› çöze-memi olmas›n›n bir sonucudur. Ayn› ekilde,

obsesif-kompulsif bozukluk anal dönemde çocu-¤a verilmi olan kat› tuvalet e¤itiminin bir sonu-cu olabilir.

Psikanalitik terapi hastan›n erken çocukluk y›llar›na ait çat›malar› ile yüzleerek bu y›llara aitbast›rmalar›n kald›r›lmas›na çal››r.

Bu nedenle hipnoz, rüya analizleri, serbestça¤r››m gibi teknikler kullan›larak bilinçd››nda-ki yaant›lara, çözülmemi çat›malara ulaarakbunlar aç›¤a ç›kar›lmaya ve bunlar›n sembolikbir ifadesi olan semptomlar ortadan kald›r›lmayaçal››l›r.

Davran›ç› Model ve Davran›ç› TerapiDavran›ç› modele göre normald›› davran›larda t›pk› di¤er davran›lar gibi ö¤-renme yoluyla yani yaant›lar sonucunda kazan›lm›t›r. Klasik koullanma, edim-sel koullanma ya da sosyal ö¤renme ilkelerini kullanarak normald›› davran›lar›nnas›l kazan›ld›¤›n› aç›klamaya çal››r. Örne¤in, parkta oynarken köpek taraf›ndan›s›r›lan (klasik koullanma) ya da bir bakas›n›n köpek taraf›ndan ›s›r›ld›¤›n› (sos-

yal ö¤renme) gören bir çocuk köpeklerden a›r› korkmaya balayarak köpek fobi-si gelitirebilir. Ayn› ekilde bir eyleri k›r›p döktü¤ünde anne-babas›n›n ilgisi ile

kar›laan bir çocuk sald›rgan davran›lar› daha s›k tekrarlamaya balayabilir (edim-sel koullanma).

Bu nedenle davran›ç› terapilerde hastaya fonksiyonel olmayan davran›lar›n›de¤itirmeye yard›mc› olunmaya çal››lmaktad›r. Bunu yaparken ya istenmeyendavran›a yol açan çevre koullar›n› de¤itirmeye çal››rlar ya bireyin bir uyar›c›ya

vermi oldu¤u tepkiyi de¤itirerek uyar›c› ile davran› aras›nda yeni bir ba¤ olu-turmaya ya da bireyin davran››n›n sonucunu de¤itirerek istenmeyen olumuz dav-ran›› söndürmeye ve yerine yeni bir davran› koymaya çal››rlar. Bazen modelolarak olumlu bir davran›› nas›l sergileyeceklerini de ö¤retebilirler.

Bilisel Davran›ç› Model ve Bilisel-Davran›ç› Terapiler Yirminci yüzy›l›n balar›nda ö¤renme ve bilisel psikoloji alan›nda görülen h›zl›gelimelere paralel olarak normald›› davran›lar›n nedenlerinin aç›klanmas›na yö-nelik bilisel-davran›ç› modeller gelitirilmeye balanm›t›r. Bilisel-Davran›ç›modeller Skinner ve Watson taraf›ndan gelitirilen tamamen insanlar›n gözlenebi-lir hareket ve davran›lar›na ve bunlar›n nas›l ö¤renildi¤ine yo¤unlaan davran›ç›modellin genel ilkelerini kabul etmekle birlikte insan davran›lar›n›n aç›klanmas›n-da düünce, alg›, dikkat gibi do¤rudan gözlenemeyen bilisel süreçlerinde etkiliolabilece¤ini vurgulamaktad›rlar.

Aaron Beck’in (1967) Bilisel-Davran›ç› Terapi ve Albert Ellis’in (1955) Ak›lc›-Duygusal (Rational Emotive Therapy) Terapi modellerinin öne ç›kt›¤› bilisel-dav-ran›ç› kuramlara göre bireyin normald›› davran›lar› yaam› oldu¤u olaylara


Resim 7.6

Psikoanalitik terapi s›ras›nda terapist genellikle hastan›n kendisini görmeyece¤i bir ekilde oturur.

Kaynak: http://www.minddisorders.com

Normald›› davran›larda

t›pk› di¤er davran›lar gibiö¤renme yoluylakazan›lm›t›r.Davran›ç› terapilerhastan›n geçmiyaant›s›na odaklanmazlar.Davran›› bugün devamettiren koullar› anlamayave de¤itirmeye çal››rlar.



yüklemi oldu¤u fonksiyonel ve gerçekçi olmayan de¤erlendirmelerin bir sonucu-dur. Bu kurama göre bir olaya ilikin gösterilmi olan duygu ya da davran›ta ola-

y›n kendisi de¤il bireyin bu olaya ilikin yapm› oldu¤u bilisel de¤erlendirmeleri

yani düünceleri belirleyicidir. Duygusal problemler yaayan bireyler olaylar› eleal›rken, a›r› genelleme, ya hep ya hiç eklinde düünme, a›r› felaketletirme, gi-bi bir dizi düünce hatalar› sergilerler. Örne¤in, daha önce s›navdan alm› oldu¤u

yüksek puanlar› görmezden gelerek son ald›¤› s›navdaki baar›s›zl›¤›na odaklanan ve “Ben her zaman çok baar›s›z›m ve yine baar›s›z olaca¤›m” diyerek yo¤un s›-nav kayg›s› yaayan bir ö¤renci filitreleme düünce hatas›n› sergilemektedir. Bili-sel-Davran›ç› yakla›ma göre bu ö¤renciyi kayg›land›ran s›nav de¤il s›nava ilikinde¤erlendirmeleri yani düünceleridir. Bilisel davran›ç› modele göre yeni boan-m› bir bireyin yaad›¤› depresyon aa¤›daki gibi aç›klanabilir.

Bu nedenle, bilisel davran›ç› terapiler bireyin hatal› düünme, olaylar› çarp›-tarak ele alma eklini de¤itirerek bu fonksiyonel olmayan mant›k d›› düüncele-rin yerine daha sa¤l›kl› ve gerçekçi düünceler koymaya çal››r.

Bilisel davran›ç› terapiler hastalar›n kendileri ve yaam olaylar› ile ilgili man-t›kd›› yorumlama biçimlerini de¤itirmeye çal››r.

‹nsanc›l Yakla›m ve Dan›an Odakl› TerapiBiyolojik, bilisel ve davran›sal yakla›mlardan farkl› olarak insanc›l yakla›m psi-kolojik bozukluklar› bireye özgü olan dünyay› alg›lay› biçimi ile ilikilendirir. ‹n-

sanc›l yakla›ma göre bireyin tehlikeli olarakalg›lad›¤› birtak›m duygulardan kaç›nmakiçin gerçek do¤ru benlik de¤erlerinden uzak-lamas› kendine yabanc›lamas›d›r. Bu pers-pektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un ça-l›malar›na dayanmaktad›r. Bu perspektifegöre, her insan biricik ek ve özeldir. ‹nsanlar

hayatlar›n›n ve davran›lar›n›n kontrolünüellerinde tutar ve herkes kendini gelitirmek,potansiyellerini ortaya ç›karmak amac›yla ha-reket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerin-den farkl› oldu¤undan, bir kiinin davran›-lar› ancak o kiinin deneyimleri ve özellikle-ri üzerinden anlamland›r›labilir. Terapide bi-

reyin gerçek benli¤i ile bar›mas›na, an› yaamas›na, duygular›n› ve ihtiyaçlar›nakabul etmesine ve ise bireyin kendini gerçekletirme potensiyelerini ortaya ç›kar-mas›na yard›mc› olmaya çal››r.


Düünce: Sevilmeyede¤er de¤ilim,

asla mutluolamayaca¤›m

Olay:Boanma Duygu: üzüntü,Umutsuzluk

Davran›: ‹nsanlarlagörümemek

içine kapanmak

eki l 7.5

Bilisel-Davran›ç› Model’e göre Olay- Düünce-Duygu- Davran› Döngüsü’ne bir örnek

Olumuz duygunun vedavran››n nedeni olay›nkendisi de¤il yorumlanmabiçimidir.

Resim 7.7

Carl Rogers

Kaynak: http://galeri.uludagsozluk.com/carl-rogers/177731



Aye, ne zaman bir yere dokunsa mikrop kapt›¤›n› düünerek ellerini y›kamaya balamak- ta ve ne kadar y›karsa y›kas›n bir türlü temizlenmedi¤ini düünerek bu davran››n› durdu-

ramamaktad›r. Gitti¤i bir doktor kendisine obsesif-kompulsif bozukluk tan›s› koymutur.Biyolojik, davran›ç›, bilisel-davran›ç›, ve psikoanalitik yakla›ma benimsemi dört fark-l› terapist Aye’yi tedavi edecek olsayd›, hastal›¤›n›n oluumunu ve uygulayaca¤› tedaviyinas›l aç›klard›? K›saca aç›klay›n›z.

Psikoanalitik Davran›ç› Bilisel-Davran›ç›

‹nsanc›l

Psikopatoloji-nin nedenleri-ne ilikin te-mel varsay›m›

Bireyin bugünsergilemioldu¤u davran›bozukluklar›bilinçd››nda yeralan geçmieilikinçözülmemiçat›malar vedoyurulmam›ihtiyaçlar›nsembolik birifadesidir

‹nsan davran›lar›koullanma,pekitirme vebenzersüreçlerin yaniö¤renmeninürünüdür

Bireyin özelliklekendine ilikinö¤renilmifonksiyonelolmayandüünce veinançlar›

Bireyin kayg›,korku gibi tehditiçerin olumsuzduygulardankaç›nmak içingerçek benli¤ineyabanc›lamas›

PsikoterapininOdakland›¤›Unsur

Bilinçd››çat›malar vegeçmiinoluturmu

oldu¤u adaptif olmayan davran›ö¤eleri

Spesifik do¤rudangözlenendavran›lar, bu

davran›lar›tetikleyenkoullar vedavran››pekitirensonuçlar

Olay ilesonuçlar›aras›ndakiilikiye arac›l›k

eden fonksiyonelolmayanotomatiklemidüünceler,inançlar

Ana odaklanmak,Do¤rudanyaant›lar

TerapistinRolü

“Arkeolog”:Hastan›nbugünküproblemlerininalt›nda yataniçsel çat›malar›nkökenlerinianlamas›nayard›mc› olmak

“Koç”: Hastan›nhatal› davran›la-r›n› fark edebil-mesi, bu davra-n›lar› ortaya ç›-karan koullar›belirleyebilmesive de¤itirebil-mesine yard›mc›olmak

“Bilim adam›”:Hastan›nfonksiyonelolmayandüüncelerinianaliz etmesine,bunlar›n yerinealternatif dahado¤ru, adaptif düünce veinançlar›koymas›nayard›mc› olmak

“Ayna”:Destekleyiciduygusal birortam yaratarak hastan›nduygular›n›anlamak, kabuletmek ve onlarade¤er vermek


SIRA S‹ZDE

6

Tablo 7.10Ana Terapi Yakla›mlar›n›n Psikopatolojinin Kökenlerine ve Psikoterapiye Bak› Aç›lar›

Kaynak: Kramer, G.P., Bernstein, D. A.,& Phares, V. (2009).s. 66




Klinik Psikoloji ve çal›ma alan›n› tan›mlamak.Klinik psikoloji, zihinsel hastal›klar›n nedenleri

ve tedavileri üzerine arat›rmalar yapan, hastala-ra sorunlar›n›n üstesinden gelmelerinde yard›m-c› olacak terapi yöntemleri gelitiren ve uygula-

yan psikolojinin alt dal›d›r. Bu alanda çal›an ruhsa¤l›¤› uzmanlar›na ise klinik psikolog ad› veril-mektedir. Klinik psikolojini çal›ma alanlar› tan›-lama/de¤erlendirme, psikoterapi, arat›rma/ya-

y›n, ö¤retme, dan›manl›k ve idarecilik olmaküzere alt› temel alanda toplamak mümkündür.

Bu çal›ma alanlar› içinde terapi ve tedavi faaliyetleri en geni alan› oluturmaktad›r. Psikolojikrahats›zl›klar›n tan› ve tedavisine yönelik tek ça-l›an meslek grubu klinik psikologlar de¤ildir.T›p fakültesi mezunu olan ve ilaç tedavisi uygu-lamaya yetkili tek meslek grubu olan psikiyatrist-ler, daha çok hafif düzeyde psikolojik s›k›nt›larile u¤raan ve a¤›rl›kl› olarak e¤itim alan›nda gö-rev yapan psikoloik dan›manlar ve sosyal çal›-ma alan›nda uzmanlaan sosyal çal›mac›lar ruhsa¤l›¤› alan›nda hizmet veren di¤er meslek grup-

lar›d›r. Ayr›ca son dönemde a¤›rl›kl› olarak koruyucu ruh sa¤l›¤› hizmetleri veren sa¤l›k psiko-loglar› ruh sa¤l›¤› alan›nda çal›an di¤er bir mes-lek grubunu oluturmaktad›r.

Normald›› davran›› tan›mlamada kullan›lan kriterleri, bunlar›n güçlü ve zay›f yönlerini aç›k- lamak.Normald›› (anormal) davran›› her yönüyle ta-n›mlayabilecek herkesi tatmin edebilecek tek birtan›m bulunmamaktad›r. Bunun yerine bir dav-

ran››n anormal olup olmad›¤›n› belirlemede kul-lan›lan birkaç özellik bulunmaktad›r. Bunlardanilki davran››n istatistiksel seyreklik gösterip gös-termedi¤i ya da toplumsal normlar› ihlal edip et-medi¤idir. Bu kritere göre e¤er bir davran› top-lumun genelinin sergilemi oldu¤u davran›tanfarkl›la›p sadece çok az bir az›nl›k taraf›ndansergileniyorsa ya da toplumsal normlar› hiçe sa-

y›yorsa anormal olarak kabul edilmelidir. Ancak,insanlar›n baz› seyrek ya da toplumsal normlar›ihlal eden davran›lar› bize anormal gelse bile

bas› davran›lar için bu kriterler yeterli de¤ildir.‹kinci kriter vir davran››n bireyde belirgin bir s›-

k›nt›ya yol aç›p açmad›¤›d›r. Bu kriter bireye ko-

layl›kla anormal davran›lar›n› fark edip yard›misteme sürecini kolaylat›rsa da baz› bireyler psi-kolojik rahats›zl›klar›yla ilgili hiçbir rahats›zl›kduymayabilir. Son kriter ise davran››n bireydebir yeti yitimine ve ilev bozuklu¤una yol açma-s›d›r. Ayn› ekilde hang derecede bir yeti yitimi-nin problem olarak kabul edilece¤i net de¤ildir.

Tan› kategorilerilerini birbirinden ay›rt etmek. Amerikan Psikiyatri Birli¤i (APA) taraf›ndan nor-mald›› davran›lar›n çeitli türlerini tan›mlayan,

s›n›flayan ve belirtilen tan›y› almak için gerekliolan tan› kriterlerini belirlemek amac›yla geliti-rilmi olan “Zihinsel Bozukluklar›n Tan›sal ve Sa-

y›msal El Kitab› (DSM)” çok eksenli s›n›flamay›getirmektedir. DSM’nin en son revize edilmi for-mu olan DSM-IV’de be eksenli s›n›flama bulun-maktad›r. Duygu durum bozukluklar› duygu du-rumundaki bozulmalar› s›n›flamaktad›r. Bunlar,depresyon, manik bozukluk, iki uçlu duygula-n›m bozukluklar›d›r. Kayg› bozukluklar› a›r› vegerçe¤e uygun olmayan korkuyu içeren bozuk-luklar› içermektedir. Bunlardan bal›calar›, panikbozukluk, genellenmi kayg› bozuklu¤u, obse-sif-kompulsif bozukluk ve fobik bozuklulard›r.Somotoform bozukluklar› bir fizyolojik nedeniolmayan daha çok psikolojik nedeni olan fizikselsemptomlar› içerir ve konversiyon bozuklu¤u,hastal›k hastal›¤› (hipokondri) ve beden biçimi-ne tak›nt›l› bozukluk bal›ca somotoform bozuk-luklar›d›r. Disosiyatif Bozukluklar , Dissosiatif

Amnezi, füg, kimlik bozuklu¤u ve depersonali-zasyonda oldu¤u gibi, bellek ya da kimli¤in birbölümünün ani kayb› ile bilinçlilikte ortaya ç›-kan geçici ya da kal›c› de¤iiklikleri içermekte-dir. DSM’IV’decinsel bozukluklar cinsellik s›ra-s›ndaki normal döngünün bozulmas› ya da cin-sel doyumun al››lm› kaynaklar›n d››na ç›kma-s›ndan oluan bozukluklar› içerir. Uyku bozukluklar›nda ise dissomniya ve parasomniya’da ol-du¤u gibi uykunun miktar›, zamanlamas› ve ni-teli¤i bozulmutur. Yeme bozukluklar› kategori-si anoreksiya nevroza ve bulimia nevrozad›r.

Anoreksiya nevroza’n›n belirtileri normal a¤›rl›-¤›n› korumay› reddetme ve imanlamaktan a›r›

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç

3A M A Ç




derecede korkma iken bulimia nevroza’da t›ka-n›rcas›na yemeyi izleyen ç›kartma ilemleri görü-lür. izofrenik bozuklular ise düüncenin, iletii-min, duygular›n ve davran›lar›n içeri¤inin bo-zuldu¤u varsan› ve sanr›lar›n görüldü¤ü a¤›r tab-lolard›r. Bütün bu bozukluklar DSM-IV’de eksenI’de yer almaktad›r. Eksen II’de ise kiilik bozukluklar› ve zihinsel gerilikler yer almaktad›r. Kii- lik bozukluklar› esnek olmayan, a›r› abart›l› vekat› düünme ve davran› biçimleridir. Bir grupkiilik bozuklu¤u izoid ve paranoid kiilik bo-zukluklar›nda oldu¤u gibi garip ve bizar davra-n›larla bilinir. Bir di¤er kiilik bozuklu¤u grubuise kayg›l› ve korkulu davran›lar› içerir. Bu grup

kaç›ngan ve ba¤›ml› kiilik bozukluklar›n› içer-mektedir. Son grubu ise narsistik, s›n›r ve anti-sosyal kiilik bozukluklar›nda oldu¤u gibi dra-matik, duygusal ve de¤iken davran›lar› içer-mektedir.

Klinik psikolojide klinik de¤erlendirmenin öne- mini aç›klamak ve farkl› de¤erlendirme tekniklerini tan›mlamak.Klinisyenler, bireyin zay›f ve güçlü yönlerini de-¤erlendirmek, hastal›¤› ile ilgili en do¤ru betim-

lemeyi yapabilmek, hastal›¤›n›n nedenlerini an-lamak, önleyici ve iyiletirici tedavi etkinliklerigelitirebilmek birey hakk›nda ayr›nt›l› bilgi top-lama sürecini içeren bir de¤erlendirme sürecigerçekletirirler. Bu süreç her ne kadar arat›r-mac› için ayn› amaçlar› içerse de klinisyenin et-kilendi¤i psikopatoloji modellerinden etkilen-mektedir. Klinik de¤erlendirme, tan›lama, betim-leme, tedavi plan›n›n gelitirilmesi ve yordama(tahmin etme) olmak üzere dört temel amaç ta›-maktad›r.De¤erlendirme süresinde klinisyen kar-

›l›kl› konumaya dayanan bireysel görüme tek-niklerini, ya da bireyin bir davran››n›n izlendi¤igözlem tekni¤ini kullanabilir. Bunlara ek olarakRorschach Mürekkep Lekesi Testi ve Tematik Al-g› Testlerinde oldu¤u gibi belirsiz uyar›c›lara bi-reyin verdi¤i cevaplar› ve tepkileri de¤erlendirenprojektif testleri kullanabilece¤i gibi MinnesotaÇok Yönlü Kiilik Envanteri gibi kendini bildirimtürü sorulara cevap verdi¤i objektif psikolojiktestlerde kullan›labilir.

Klinik psikolojideki temel psikoterapi ak›mlar›n› ve terapideki amaçlar›n› birbirinden ay›rt etmek.Psikoterapi, e¤itimli bir profesyonelin (terapist

veya dan›man) bir baka kiiye (hasta ya da da-n›an) yaam› oldu¤u s›k›nt›lar› azaltmak ya dakullan›lmayan/az kullan›lan potansiyelini ortayaç›kararak ona daha iyi bir hayat sürmesi için yar-d›m edilmeye çal››lan sosyal bir iliki sürecidir.Psikolojik bozukluklar›n nas›l geliti¤ine ve ne-denlerine ilikin yap›lm› olan farkl› yakla›mlarberaberinde bu hastal›klar›n hafifletilmesi içinfarkl› psikoterapi yakla›mlar›n›n ortaya ç›kmas›-na neden olmutur. Bu modellerden biri olan bi-

yolojik yakla›ma göre normald›› davran›lar›n

organik bir eksiklik ve bozukluktan kaynaklan-d›¤›n› varsayar ve buna yönelik ilaç tedavisi kul-lan›r. Normald›› davran›lar› Erken çocukluk dö-neminde ait çat›malar›n ve bast›r›lm› doyurul-mam› ihtiyaçlar›n sembolik bir ifadesi olarak gö-ren psikoanalitik bak› aç›s› bunun do¤rultusun-da terapi s›ras›nda bast›rmamay› kald›rarak bire-

yi bu yaant› ve çat›malarla yüzletirmeyi amaç-lar. Davran›ç› yakla›m ise normald›› davran›-lar› ö¤renme ilkeleri ile aç›klar ve geçmie de¤ilbugüne odaklanarak davran›› devam ettiren ko-

ullar› de¤itirmeye çal››r.Bilisel-Davran›ç› yakla›m ise bireyin mant›k d›› ve çarp›t›lm›düüncelerinin normald›› davran›lara yol açt›-¤›n› varsayarak terapi s›ras›nda bu fonksiyonelolmayan düünceleri de¤itirmeye çal››r. Sonolarak insanc›l yakla›m ise bireyin kullanmad›-¤› potansiyellerinin ve kendine yabanc›lamas›-n›n psikopatolojileri do¤urdu¤una inan›r ve tera-pi s›ras›nda bireyin kendini gerçekletirme po-tensiyelini ortaya ç›karmaya çal››r.

4A M A Ç

5A M A Ç




1. Birinci kolondaki aç›klamalar›, ikinci kolonda yeralan psikoterapi yakla›mlar› ile eletirin.

a. 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-ab. 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-ec. 1-b, 2-d, 3e, 4-d, 5-ad. 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-ee. 1-b, 2-c, 3-e, 4-d, 5-a

2. Aa¤›dakilerden hangisi klinik psikolo¤un çal›ma

alanlar›ndan biri de¤ildir ?a. Ruhsal bozukluklar›n nedenlerine yönelik ara-

t›rma ve yay›n yapmakb. Klinik de¤erlendirme yapmakc. Meslektalar›na ve ö¤rencilere klinik süperviz-

yon vermekd. Üniversitelerde ders vermeke. Psikolojik rahats›zl›klar›n tedavisine yönelik ilaç

tedavisi uygulamak

3. Aa¤›dakilerden hangisi klinik de¤erlendirmenin te-mel amaçlar›nda birisi de¤ildir ?

a. Betimlemeb. Tan›lamac. Teorem/kuram gelitirmekd. Tahmin etmee. Tedavi plan›n› gelitirmek

4. De¤erlendirme araçlar›n› kullanan uzman›n yorum ve becerilerinden etkilenmeyen bireyin birkaç seçenekaras›ndan kendisine en uygunu seçmesini içeren de¤er-lendirme yöntemi aa¤›dakilerden hangisidir?

a. Projektif Testlerb. Davran›sal Gözlemc. Klinik Görümed. Objektif Testlere. Tematik Alg› Testi

5. Aa¤›dakilerden hangisi DSM-IV’de kayg› bozukluk-lar› kategorisinde yer almaz ?

a. Dissossiyatif fobib. Sosyal fobic. Panik bozukluk

d. Obsesif-kompulsif bozukluke. Özgül fobi

6. Aa¤›dakilerden hangisi davran› bozukluklar›n›nkategorilere ayr›larak s›n›fland›r›lmas›n›n dezavantajla-r›ndan biridir?

a. Klinisyenler ve arat›rmac›lar aras›nda bir tutar-s›zl›¤a sebep olmas›

b. Kategorilerin betimleyici olmas› bu nedenle tan›koyan klinisyenin benimsedi¤i kuramdan etki-lenmesi

c. Tan› kriterleri ve ruhsal bozukluklar üzerine bi-limsel arat›rma yapabilmeyi olanaks›z hale ge-tirmesi

d. Tan›lama ile birlikte bireyin etiketlenmesie. Bireyin tan›s›n› ikincil kazanca dönütürmesini

engellemesi

(1) Hastan›n bugünkü prob-lemlerinin alt›nda yatan bi-linçd››nda yeralan içsel ça-t›malar›n kökenlerini anla-mas›na yard›mc› olmak

(a) Biyolojik yaka›m

(2) Hastan›n hatal› davran›lar›-n› fark edebilmesine, budavran›lar› ortaya ç›karankoullar› belirleyebilmesineve bunlar› de¤itirerek olumsuz davran›lar›n› de-

¤itirmesine yard›mc› olmak

(b) Psikoanalitik Psikoterapi

(3) Destekleyici duygusal birortam yaratarak hastan›nduygular›n› anlamak, kabuletmek ve onlara de¤ervermek

(c) Biisel-Davran›salPsikoterapi

(4) Hastan›n fonksiyonel olma-yan düüncelerini analiz et-mesine, bunlar›n yerine da-ha do¤ru, adaptif düünceve inançlar› ve düüncelerikoymas›na yard›mc› olmak

(d) Davran›ç› Psikote-rapiler

(5) Hastan›n bozulmu anato-mik ileyiini düzeltecek ilaç tedavisi uygulamak

(e) Hasta Odakl› Psi-koterapiler (insan-c›l yakla›m)





7. “Genellikle kiinin a›r› mutlu, enerjik, ola¤an d››konukan ve abart›l› bir benlik sayg›s›n›n oldu¤u birkaçgünden birkaç ay kadar sürebilen manik dönem ile dep-resyon dönemleri döngü gösterir”

Aa¤›da yeralan ruhsal bozukluklardan hangisi yukar›-da tarif edilen belirtileri ta›maktad›r?

a. izofrenik bozuklukb. S›n›r kiilik bozuklu¤uc. Somotoform bozuklukd. Distimik despresyone. ‹ki uçlu bozukluk

8. Kiinin kendisinin herkesten üstün ve ayr›cakl› ol-du¤una inanarak etraf›ndaki insanlar›n de¤ersiz veönemsiz oldu¤unu düündü¤ü kiilik bozuklu¤u aa¤›-dakilerden hangisidir?

a. Antisosyal kiilik bozuklu¤ub. S›n›r kiilik bozuklu¤uc. Narsistik kiilik bozuklu¤ud. izoid kiilik bozuklu¤ue. Paranoid kiilik bozuklu¤u

9. Aa¤›daki kriterlerden hangisi anormal davran›› ta-

n›mlamada kullan›lan kriterlerden biri de¤ildir ?a. ‹statistiksel seyreklikb. ‹levsellik ya da yeti kayb›c. Bireysel s›k›nt› düzeyid. Bireyin de¤erleri ile çelimesie. Toplumsal normlar› ihlal

10. Klinik psikolojinin tarihsel geliimi dikkate al›nd›-¤›nda klinik psikologlar›n psikolojik de¤erlendirmenin

yan› s›ra psikoterapi hizmeti de vermeye balad›klar›dönem aa¤›dakilerden hangisidir?

a. 1900’lerin öncesib. Birinci dünya sava› s›ras›ndac. ‹kinci dünya sava› sonras›d. ‹kinci dünya sava› öncesie. Birinci dünya sava› öncesi

1. c Yan›t›n›z yanl› ise “Psikoterapi Yakla›mlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl› ise “Klinik Psikolojinin Çal›ma Alanlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl› ise “Klinik De¤erlendirme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl› ise “Klinik De¤erlendirme Yön-temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl› ise “Kayg› Bozukluklar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl› ise “Tan›lama ve S›n›flama”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl› ise “Duygu Durum Bozuklukla-r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl› ise “Kiilik Bozukluklar›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl› ise “Normald›› Davran›lar›nS›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl› ise “Klinik Psikolojinin TarihselGeliimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Klinik psikologlar› di¤er psikologlardan farkl› olarak ikialanda beceri sahibidirler. Bunlardan birincisi lisans e¤i-timinden sonra alm› olduklar› yüksek lisans ve dokto-ra e¤itimleri boyunca ruhsal bozukluklar›n tan› ve de-¤erlendirme tekniklerini ö¤renirler yani bir bireyin gös-termi oldu¤u belirtilerin hangi tan› grubuna ait oldu-¤unu anlamak için gerekli olan de¤erlendirme teknik-lerini ö¤renirler. ‹kinci ise tan›ya yönelik tedavinin ya-ni psikoterapinin nas›l yap›laca¤›n› ö¤renirler. Bu do¤-

rultuda sorudaki bireyin tan›s›na yönelik ayr›nt›l› birde¤erlendirme süreci gerçekletirmek, gerekli test ba-taryalar›n› kullanmak klinik psikolo¤un yapabilece¤içal›malard›r. Ayr›ca tan›ya yönelik tedavi plan›n› yap›-land›rmak ve psikoterapi uygulamak klinik psikologun

yapabilecekleri aras›nda say›labilir. Psikiyatr T›p Dok-toras› derecesine sahiptir. T›bbi derecesi sayesinde psi-kologlar›n aksine psikiyatrlar ayn› zamanda hekim ola-rak fiziksel muayene yapabilir ve gerekti¤inde ilaç te-davisi uygulayabilir. Soruda bireyin tedavisine yönelikolarak ilaç tedavisi gerekti¤i için bu tedaviye sadece

psikiyatr karar verebilir. ‹laç tedavisinin yan› s›ra e¤eristerse psikoterapiyi de kendisi yapabilir. Sosyal hizmet





uzman›/çal›an› ise psikolog ve psikiyatrdan farkl› ola-rak daha çok aile ortam›, çal›ma koullar›, okul ortam›

ya da sosyal çevrede çeitli düzenlemeler yaparak bireyin sorunlar›n›n azalmas›na ve bireyin geliimine katk›sa¤lamaya çal››rlar. Sorudaki hasta için ailesi ile iletii-me geçerek aile içinde ona yard›mc› olacak düzenle-meler yapabilir. Ayr›ca e¤er çal››yor ise iyeri ziyaretle-ri gerçekletirerek orada hastan›n verimlili¤ini art›racakdüzenlemeler ve çal›malar yapabilir.

S›ra Sizde 21. Yanl›; Klinik psikologlar ilaç tedavisi kullanmazlar.2. Yanl›: Klinik psikolo¤un en yayg›n olarak yapm›

oldu¤u çal›ma psikoterapi hizmetleridir.

3. Do¤ru: do¤ru bir tadavi plan› ancak do¤ru ve kap-saml› bir de¤erlendirme ile mümkündür.4. Yanl›: Psikolojik dan›manlar hafif ve orta düzey-

deki psikolojik zorlanmalar›n hafifletilmesine yöne-lik çal›malar yaparlar.

5. Yanl›. Klinik psikoloji daha çok uygulamal› bir alanolarak görülmesine ra¤men arat›rma yapmak yay-g›n olarak yürüttükleri çal›malardand›r.

6. Yanl›: Bu hizmet klinik süpervizyon de¤il konsül-tasyon hizmetidir.

7. Do¤ru. Psikiyatr T›p Doktoru derecesine sahiptir.

8. Do¤ru: Sosyal çal›mac› daha çok çevresel ve sosyalortam›n iyiletirilmesine yönelik çal›malar yaparlar.9. Do¤ru.

S›ra Sizde 3Bir davran››n anormal ya da normald›› olarak kabuledilebilmesi için tek bir kritere bakmak çok do¤ru bir

yakla›m de¤ildir. E¤er bu davran›› toplumsal normlar-dan sapmas› ve istatistiksel olarak seyreklik göstermesikriterine göre de¤erlendirecek olursan anormal olarakkabul edebliriz. Ancak burada mutlaka di¤er unsurlar›-

da dikkate almam›z gerekiyor. Örne¤in, e¤er bu gençokuluna düzenli olarak devam ediyorsa derslerinde ol-dukça baar›l› bir ö¤renci ise ayr›ca sosyal uyum bece-rileri oldukça iyi, çevresine duyarl› ve sosyal sorumlu-luk becerisi yüksek ise sadece saç tercihine bakarakonun normald›› davran› sergiledi¤ini düünmek vetedavi etmeye kalk›mak çok do¤ru bir yakla›m olmaz.Bu nedenle, anormal davran›a karar verirken tek krite-ri dikkate almak do¤ru de¤ildir.

S›ra Sizde 4Daha öncede belirtti¤imiz gibi anormal davran›› ta-n›mlamakta kullan›lan kriterlerin hiçbiri tek ba›na do-

yurucu bir tan›m ortaya ç›karmamaktad›r. ‹lk olarak is-tatistiksel seyreklik ve toplumsal normlar›n ihlal edil-mesini ele alacak olursak dünya rekoru k›ran bir atletinbu davran›› da istatistiksel olarak seyrektir ancak anor-mal olarak nitelendirilemez. Ayn› ekilde, toplumdaherkesten çok fakl› giyinen ancak herhangi bir uyumproblemi ve ilevselsizlik göstermeyen bir bireyin dav-ran›› da sadece toplumsal normlar› ihlal etti¤i için anor-mal olarak kabul edilemez. Ayn› ekilde bir toplumda

yer alan alt kültürlerin davran›lar› da tolumun genelin-den farkl›l›k gösterebilir ancak anormal olmayabilirler.

Ayr›ca, kültürleraras› farkl›l›klar› da dikkate almam›zgerekir. Bu durumda her kültürün anormal davran›› s›-n›fland›rmas› farkl›l›k göstermesi gerekir ancak bugünbaz› farkl›l›klara ra¤men dünyan›n birçok yerinde ayn›tan›lama sistemi kullan›lmaktad›r. Anormal davran››ntan›mlanmas›nda di¤er bir kriter ise bireyin davran››n-dan dolay› kiisel rahats›zl›k hissedip hissetmedi¤idir.Bu kriter bireyin anormal davran››n› kolayl›kla farkederek yard›m arama davran››n› kolaylat›rsa da kendiiçinde k›s›tl›l›klar› vard›r. Örne¤in, Antisosyal Kiilikbozuklu¤unda birey so¤ukkanl›l›kla birçok suç ileme-

sine ra¤men bundan herhangi bir kayg› duymaz ve ra-hats›z olmaz. Ayn› ekilde psikoz aamas›na girmi (bi-reyin gerçeklikle ba¤lant›s›n›n kopmas›) birçok hastagerçeklikle ba¤lant›s› koptu¤u için bu durumdan her-hangi bir rahats›zl›k duymaz ancak bunu anormal dav-ran› kategorisine koymamam›z mümkün de¤ildir. Sonolarak bireyin ilevselli¤inin bozulup bozulmad›¤› yada bir yeti kayb›n›n olup olmad›¤› di¤er bir kriterdir.Rahats›zl›k hissinde oldu¤u gibi yeti yitiminde de kesinbir s›n›r yoktur yani hangi dereceden sonra yeti yitimianormal olarak kabul edilecek bunun kriteri net de¤il-

dir. Örne¤in, fetiizm (normalde cinsel doyum kayna¤›olmayan nesne ve objelerden cinsel haz ama durumu)DSM-IV’de anormal davran›lar kategorisinde yer alma-s›na ra¤men bir çok fetiist için herhangi bir yeti yitimi

ya da ilevsellikte bozulma söz konusu de¤ildir. Evle-nirler, ilerine devam ederler. Bu nedenle bu üç kritertek ba›na yeterli de¤ildir.




S›ra Sizde 5

1. Sosyal fobi, 2. Depresyon, 3. Özgül fobi, 4. Antisos- yal kiilik bozuklu¤u, 5. Dissosiyatif kaç› (füg), 6. Ma-nik bozukluk, 7. Agorafobi, 8. Obsesif-kompulsif bo-zukluk, 9. izofrenik bozukluk, 10. Somatizasyon bo-zukluk, 11. Beden biçimine tak›nt›l› bozukluk, 12. Ano-reksiya Nevroza

S›ra Sizde 6Biyolojik yakla›m, Aye Han›m’›n bu rahats›zl›¤›n›n or-ganik bir eksiklik ve bozukluktan kaynakland›¤›n› be-lirterek fazla ya da eksik salg›lanan bir hormonun nor-

mal düzeyde salg›lanmas›n› sa¤layacak bir ilaç tedavisikullanacakt›r. Psikoanalitik yakla›m› benimsemi birterapist ise Aye Han›m’›n bu rahats›zl›¤›n›n anal dö-nemde yaanm› ve çözülmemi olan çat›malar›n yada bast›r›lm› duygular›n bir ifadesi oldu¤unu belirte-cek ve hipnoz, rüya analizleri, serbest ça¤r››m gibi tek-nikler kullanarak Aye Han›m’›n bilinç d››nda yeralanerken çocukluk dönemi yaant›lar› ile yüzletirmeye veçat›malar› çözmeye çal›acakt›r. Davran›ç› yakla›mise Aye Han›m’›n bu davran›lar›n›n ö¤renme ürünüoldu¤unu belirtecek ve ellerini y›kad›¤›nda bunun kay-g›s›n› düürdü¤ünü ve rahatlad›¤›n› gören Aye Ha-n›m’›n ne zaman kirlendi¤ine ve mikrop kapt›¤›na ili-kin bir düünce akl›na gelse ve kayg›lansa ellerini y›ka-

yarak rahatlamaya devam etti¤ini belirtecektir. Tedavis›ras›nda uyar›c› ile tepki aras›ndaki eski ba¤› k›rarak(Uyar›c›: Bir yere dokunmak ve kirlendi¤ini düünmek,Tepki: Kayg›lanarak ellerini y›kamak, Sonuç: Rahatla-mak) yeni bir uyar›c› tepki ba¤› oluturmaya çal›acak-t›r. Örne¤in, maruz b›rakma tekni¤ini kullanarak onubir yere dokunduracak ve ellerini y›kamasa bile kayg›-s›n›n kendili¤inden dütü¤ünü görmesine yard›mc› ola-rak yeni bir uyar›c›-tepki ba¤› oluturmaya çal›acakt›r.Bilisel-davran›ç› yakla›m ise Aye Han›m’›n bu dav-ran›lar›n›n eline mikrop bula›rsa ne olabilece¤ine ili-kin mant›k d›› ve çarp›k düüncelerinin bir sonucu ola-bilece¤ini belirtecek ve bu düüncelerini de¤itirmeyeçal›acakt›r.

American Psychological Association (APA). (1994).

Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4. Bask›). Washington, DC: AmericanPsychiatric Press.

Beck, A.T. (1967). Depression: Clinical, experimental,and theoretical aspects. New York: Hoeber.Republished as Depression: Causes and treatment.Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Davidson, G. C., & Neale, N. M. (2004). Anormal Psikolojisi. (‹. Da¤, Çev.). (7. Bask›), Ankara: TürkPsikologlar Derne¤i Yay›nlar›. (Orijinal Çal›maBas›m Tarihi 1997).

Ellis, A. (1955). New approaches to psychotherapy techniques. Journal of Clinical Psychology Monograph Supplement, 11, 1-53.

Kramer, G. P. , Bernstein, D. A., & Phares, V. (2009).Introduction to clinical psychology (3. Bask›). USA:Prentice Hall.

Kurpius, D., Gibson, G., Lewis, J. & Corket, M. (1991).Ethical issues in supervising counsellingpractitioners. Counselor Education and Supervsion,31, 48-57.

Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi anlamak . (H.B.Ayva›k& M. Say›l, Çev.). (3. Bask›), Ankara: Türk Psikolog-lar Derne¤i Yay›nlar›. (Orijinal Çal›ma Bas›m Tari-hi 1996).

Nietzel, M. T., Bernstein, D., & Milich, R. (1998).Introduction to clinical Psychology (5. Bas›m). USA:Prentice Hall.

Nocross, Karpiak & Santaro (2004). Clinical psychologist in the 2000s: Anational study.

Resnick, J. H. (1991). Finally a defination of clinicalpsychology: A message from the president, Division12. Clinical Psychologist, 44, 3-11.

Trull, T. J. (2005). Clinical psychology (7. Bask›), USA:Thomson Wadsworth.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Adli psikoloji alan›n›n genel çerçevesini ve di¤er psikoloji bilimi alt alanlar›ile ilikisini aç›klayabilecek,Suçu aç›klayan temel psikoloji kuramlar›n› yorumlayabilecek,

Adli psikolojide temel konular› aç›klayabilecek,Türkiye’de adli alanda görev yapan psikologlar›n temel çal›ma alanlar› hak-k›nda de¤erlendirme yapabileceksiniz.

‹çindekiler

• Adli Psikoloji• D›adönüklük• Nevrotisizm• Psikotisizm• Ruh Sa¤l›¤›

• Ceza Ehliyeti• Suça Sürüklenen Gençler• Aile ‹çi iddet• Çocuk ‹stismar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Psikolojiye Giri Adli Psikoloji

• B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANIOLARAK ADL‹ PS‹KOLOJ‹• SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹K

KURAMLAR• ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMEL

KONULAR• TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDA

GÖREV YAPAN PS‹KOLOGLARINTEMEL ÇALIMA ALANLARI




B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL‹PS‹KOLOJ‹Son on y›lda özellikle seri suçlarla ilgili Amerikan dizileri, filmler ve adli bilim uz-manlar›n›n çal›malar›n›n konu edildi¤i belgesellerle popülerlik kazanm› bir alanolan adli psikoloji, medyada yans›t›ld›¤›ndan daha kapsaml› bir uygulama alan›nasahiptir. Psikoloji biliminden, hukukun uygulanmas›nda, adaletin sa¤lanmas›nda çe-itli ekillerde yararlan›lmaktad›r. Hukuk ve psikolojinin kesiim alan›nda yer alanadli psikoloji için adalet psikolojisi ve suç psikolojisi e anlaml› olarak kullan›lan di-¤er terimlerdir.

Amerikan Psikoloji Birli¤i (APA) adli psikoloji yi u ekilde tan›m-

lar: “hukuk ve psikolojinin bir alt alan› olan adli psikoloji, psikoloji-nin bilimsel ve mesleki donan›m›n›n hukuk ve adalet sisteminde kar-›la›lan soru ve meselelere uygulanmas›n› amaçlayan bir aland›r”(APA, 2012).

Türkiye’de ise adli psikolojinin tan›m› u ekilde yap›labilir: hukukdavalar› ve ceza davalar›nda yasalar›n uygulanmas›nda, cezalar›n dü-zenlenmesinde ve infaz›nda psikolojinin bilimsel bilgi ve yöntemleri- nin kullan›ld›¤› psikolojinin bir alt alan›d›r (Akda ve Oral, 2006).

Hukuk, insanlar taraf›ndan toplumsal yaay›› düzenlemek üzere oluturulankurallar bütünüdür. Di¤er toplumsal yaama dair düzenlemelerden (gelenekler,adetler, vb.) fark› öyle aç›klanabilir: hukuk, kurallar› ihlal edenlere somut yapt›- r›mlar ön görür, yani yasay› çi¤neyenlere ne ceza verilece¤i belirlenmitir. Örne-¤in, h›rs›zl›k ceza yasas›nda suç olarak tan›mlanm›, h›rs›zl›k suçunun niteli¤inegöre bu suç eylemini gerçekletiren kiiye nas›l bir ceza verilece¤i yine ceza ya-sas›nda belirtilmitir. Öte yandan adli psikoloji, kimlerin h›rs›zl›k suçu iledi¤i,kimlerin bu suçtan ma¤dur olduklar›, suçun tekrar ortaya ç›kmamas› için faile na-s›l bir cezai yapt›r›m uygulanmas› gerekti¤i, cezay› takiben bu kiinin topluma ka-r›mas›n›n topluma tehlike arz etmeyecek ekilde nas›l düzenlenebilece¤i gibi ko-nular› inceler. Dolay›s›yla, adli psikolojinin bir di¤er tan›m› da öyle yap›labilir:adli psikoloji insanlar›n yasalar, yasalar›n insanlar üzerindeki etkilerini inceleyenbilim dal›d›r.

Adli Psikoloji

Psikolojinin bilimsel bilgi veyöntemleri suçlar›nayd›nlat›lmas›nda, cezalar›nbelirlenmesi ve yerinegetirilmesindekullan›lmaktad›r. Bu bölümd››nda psikolojinin temelalanlar›na dair gördü¤ünüz,örne¤in bilisel psikoloji,geliimsel psikoloji, sosyalpsikoloji, klinik psikolojialan›nda yer alan tümkuramlar ve aç›klamalargerekti¤inde adli psikolojialan›nda kullan›l›r. Örne¤in,görgü tan›kl›¤›, yani bir suçeylemine tan›k olan kiilerinifadelerine bavurulmas›nda,en do¤ru ifadenin eldeedilmesi amac›yla bilisel

psikoloji alan›na giren haf›zave hat›rlamaya dair bilgi vekuramlardan yararlan›l›r.



Adli Psikolojinin Tarihi Adli psikolojinin resmî tarihi çok da eski de¤ildir. Günümüzde kazand›¤› popüla-riteden çok daha eskilere dayansa da psikolojinin bir alt alan› olarak tan›mlanma-s› iki binleri bulmutur. ‹lk psikoloji-hukuk lisansüstü program› ABD’de 2000 y›l›n-da e¤itime balam›t›r.

Resmî tarihi oldukça yak›n bir geçmie dayansa da adalet-hukuk-psikoloji ili-kisinin oldukça eski bir tarihi vard›r. Özellikle iledi¤i suçtan dolay› bir kiinin so-rumlu tutulabilmesi için sahip olmas› gereken özellikler çeitli hukuk sistemleriiçinde ve filozoflar taraf›ndan tart››lm›t›r.

Suç ileyen kiilerin sahip olduklar› özelliklerin incelenmesi de erkendönemlerde adli psikolojinin tarihinde yer tutan konulardan birisiydi(Howitt, 2006). 14.yy’dan önce ak›l hastal›klar› ile suç aras›nda kurulaniliki eytani güçlerin hem ak›l hastal›klar›na hem de bu kiilerin iledi¤isuçlara neden oldu¤undan ibaret olup bu güçlere kendini kapt›rm› ol-mas› da kiinin kendi sorumlulu¤u olarak görülürdü. Dolay›s›yla ak›lhastalar› da eylemlerinden tamamen sorumlu idiler. ‹lk defa, 1505’te ‹n-giltere’de delilik nedeniyle bir ceza yarg›lamas›nda beraat karar› verildi.

Ancak ceza davalar›nda daval›n›n ak›l sa¤l›¤›n›n yerinde olmamas›n›ncezai sorumlulu¤u ortadan kald›rd›¤›na dair bir prensibin kabulu 1843

y›l›nda McNaughten davas› olarak bilinen davada gerçekleti.Modern psikolojinin temellerinin at›ld›¤› Leipzig’de Wilhelm

Wundt’un 1875’te ilk psikoloji laboratuvar›n› kurmas› ile bu laboratuvarda yetien, deneysel yöntem üzerine uzmanlaan psikologlar›n çeitli mahkeme sü-reçlerine, çeitli suçlar›na ayd›nlat›lmas›na katk› sunduklar› görülmeye baland›.1896’da Leipzig’de bir mahkemede Von-Schrenk-Nortzing ilk defa “adli psikolog”rolü ile katk› sunmutur. Bu davada ad› geçen psikolog, suça ilikin bas›nda yeralan haberlerden tan›klar›n etkilenmeleri sonucu, suç olay›na dair orijinal hat›rala-r› ile okuduklar›n› kar›t›r›yor olabileceklerine dair bir uzman görüü sunmutur.

J.M.Catell ise yine ayn› y›llarda Wundt’un laboratuvar›nda e¤itim ald›ktan sonra ABD’ye giderek adli alanla deneysel ve bilisel psikolojinin entegrasyonu üzerinearat›rmalar yapmaya balad›. Bal›ca arat›rma konular› aras›nda görgü tan›¤› ifa-delerinin do¤rulu¤unu artt›rmak için yeni yöntemler gelitirmek gerekiyordu. Yineayn› laboratuardan ABD’ye giden bir baka psikolog H.Munsterberg de görgü ta-n›kl›¤› ve Amerikan yarg› sisteminde yer alan jürinin nas›l karar verdi¤i üzerine


Resim 8.1Anthony Hopkins’in oynad›¤› Kuzular›n Sessizli¤i filminde ak›l hastal›¤› ve seri cinayet aras›ndaki iliki konu edilmiti. A.Hopkins’in canland›rd›¤› Hannibal Lecter karakteri katilin psikolojik çözümlemesini yapm› ve bu sayede cinayetler

ayd›nlat›lm›t›.

Kaynak: http://cdn0.hark.com/images/000/001/620/1620/original.jpg



arat›rmalar yürüttü. Munsterbeg’in ö¤rencisi bir baka psikolog W.Marston ise 1915’te yalan söyleyenlerin sinir sistemlerinin ileyiindeuyar›lmaya ba¤l› baz› de¤iiklikler oldu¤u fikrinden hareketle ilk po-

ligraf (yalan makinesi) prototipini icat etti. Yine 20.yy. balar›nda K.Marbe ABD’de ilk defa bir hukuk mahkemesinde, bir makinistin tre-ni durdurabilmesi ile tehlikeyi gördü¤ü süre aras›nda belli bir zamanaral›¤› olabilece¤ine dair uzman bilirkii görüünü sundu. Ceza dava-lar› d››nda ilk defa adli alanda psikologlardan faydalan›lmas› da budava ile gerçeklemi oldu (Howitt, 2006).

Adli psikolojinin modern tarihine geldi¤imizde ise genel olarak bir disiplininayr› bir bilim dal› olarak tan›mlanmas› için geçerli süreçlerden adli psikolojinin degeçti¤ini görmekteyiz; alanda çal›anlar›n örgütlenmesi, temel ders kitab›n›n bas›l-mas›, lisansüstü programlar›n e¤itime balamas›. Adli psikolojinin ilk temel ders ki-tab› 1932’de ‹spanyol psikiyatr Royo taraf›ndan yaz›lsa da bu alanda bilimsel çal›-

malar›n iki dünya sava› süresince yavalad›¤›n› görmekteyiz. ‹lk defa ‹spanya’da1970’lerde ilk hukuk-psikoloji lisansüstü program› oluturuldu. ‹lk uluslar aras› bi-limsel toplant›lar›n düzenlenmeye balanmas› yine 1970lerde gerçekleti. 1981’de

Amerikan Psikoloji Birli¤i alt›nda Hukuk-psikoloji alt alan› tan›mland›. 1991’de ad-li alanda çal›ma prensipleri ve meslek etik kurallar› belirlendi. 2001 y›l›nda ise res-men bir uzmanl›k alan› olarak tan›mland›. Avrupa’da geliimi ise 1990 y›l›nda Av-rupa Psikoloji ve Hukuk Derne¤i’nin 1990’da kurulmas› ile resmî görünürlük ka-zanm›t›r (EFPA, 2012)

Bir di¤er vurgulanmas› önemli nokta da udur ki adli psikoloji alan›ndaki ge-liim, sosyal de¤iimler ve genel psikoloji alan›ndaki gelimelerden ba¤›ms›z dü-ünülemez. Örne¤in 1960’lardan itibaren sosyal psikoloji alan›ndaki ilerleme ve

karar verme süreçleri ve grup dinamiklerinin bireyin davran›› üzerindeki etkisi-ne dair yürütülen arat›rmalar adli alan›n ileyiinde yer alan uygulamalara da yans›m›t›r. Yine 1960’lardan itibaren feminizm dalgas›n›n yaratt›¤› toplumsal ha-reketlerle birlikte geçmite ihmal edilen aile içi iddet ve çocuk istismar› gibi ko-nular da birer mesele olarak tan›mlanarak toplumun dikkatini çekmeye bala-m›t›r. 1970’lerde özellikle çocuk istismar› konusunda toplumsal fark›ndal›¤›nartmas› ile birlikte adli alanda çal›an psikologlar çok daha fazla vakayla kar›-lamaya balam›lard›r. Özellikle cinsel istismar alan›nda geçerli ve güvenilir de-¤erlendirme yöntemleri gelitirmek ve uygulamak ihtiyac› ortaya ç›km›t›r. Ayn›zamanda, toplumsal de¤iimler uygulamalar› ekillendirdi¤i gibi, yasal düzenle-meler de bu dönüüme elik etmitir.

Ülkemizde ise Ankara Üniversitesi ve ‹stanbul Üniversitesi Adli T›p Enstitüleri-ne ba¤l› Adli Psikoloji ve Sosyal Bilimler lisansüstü programlar› bulunmaktad›r. Ül-kemizde adli alanda psikologlara duyulan ihtiyaç hukuk sistemimizin modernizas-

yonu ile paralel olarak artmaktad›r. 1990’lardan itibaren, aile mahkemeleri, çocukmahkemeleri, denetimli serbestlik bürolar› ile koruma kurullar›nda ve ceza infazkurumlar›nda psikologlar uzman olarak görev yapmaktad›r.

Adli Psikolo¤un Rolleri Adli alanda çal›an psikologlar hem adalet sistemi ne hizmet etmek hem de ken-di bilimsel s›n›r ve ilkelerine ba¤l› kalmak durumundad›r. Bu iki alana hizmetederken psikologlar›n uygulama alan›nda ve akademik alanda katk› sunduklar›n›

düünebiliriz. Howitt (2006) bu uygulama ve akademik alan› bir eksen olarak e-matize etmitir. Uygulama ucuna yak›n psikologlar›n üstlendikleri roller:

2258. Ünite - Adli Psikoloji

Poligraf:Yalan makinesiolarak da bilinen poligraf,bugün de suçsoruturmas›nda kullan›lanbir araç olmakla berabergüvenilirli¤i tart›mal›d›r.Genel prensip, otonomiksinir sisteminin ola¤anüstüdurumlarda uyard›¤› veyönetti¤i fizyolojik tepkilerinizlenmesi ile kiinin yalansöylerken gösterece¤i varsay›lan bu uyar›lmabelirtilerininyakalanabilece¤idir. Buuyar›lma tepkileri aras›ndakan bas›nc›nda, cildiniletkenli¤inde, nab›z h›z›ndade¤iiklikler bal›calar›d›r.

Adalet sistemi:kiilerbirbirleriyle veya yasaylaihtilafa dütüklerindekar›lat›klar› adalet sistemi,kolluk güçleri, savc›l›k,mahkemeler, ceza infazkurumlar›n›n da içindebulundu¤u bir sistemdir.Yasalar ve yasa uygulay›c›lar›n

içinde bulundu¤u bu sisteminadli psikologlar da uzmanolarak parças›d›rlar.



• Polisiye ve yarg› sürecine yönelik hizmetler: suç soruturmas› ve ifadelerinde¤erlendirilmesinde polise yard›m etmek,

• Klinik hizmetler: mahkeme öncesi ve sürecinde ölçme, de¤erlendirme

• Ceza infaz›na dair hizmetler: cezaevinde psikolojik rehabilitasyon, denetim-li serbestlik sürecinde gözetim program› oluturulmas› ve izlenmesine ilikinhizmetler

Akademik uca yak›n psikologlar›n üstlendikleri görevler ise kendi uzmanl›kalanlar›na göre ekillenmektedir. Örne¤in, biyolojik psikoloji alan›nda uzmanla-m› bir psikolog örne¤in, suç ilemede genetik ve organik özellikler üzerinearat›rmalar yürütürken geliimsel psikoloji alan›nda uzmanlaan bir psikolog

yetitirilme ile suç davran›› ilikisine, geliimsel dönemlerle cezai sorumlulukaras›ndaki ilikiye yönelik arat›rmalar yürütebilir. Bilisel psikoloji alan›n›n kat-k›s› alg› ve haf›za ile ilgili bilimsel bilgi üretmek olabilirken, sosyal psikoloji top-lumsal hareketlerin olumas›nda, tan›kl›k, suç ihbar›, medya etkileri üzerine bi-limsel destek sunabilmektedir. Ayn› zamanda ölçme de¤erlendirme yöntem vegereçlerinin gelitirilmesi de akademik alanda çal›an psikologlar›n katk›lar› ara-s›nda say›labilir.

Psikolojinin alt dallar›n› birinci ünitede ö¤renmitiniz.

Ölçme de¤erlendirme rolü adli alanda çal›an psikologlar›n özellikle uygu-lamada s›kl›kla üstlendikleri bir roldür. Kiilerin psikolojik sa¤l›klar›n›n ve ze-ka düzeylerinin de¤erlendirilmesinde veya bir suçun ma¤duru olma durumun-da oluan psikolojik hasar›n miktar›n›n tespit edilmesinde oldu¤u kadar, hü-

kümlülerin cezaevinde hangi rehabilitasyon programlar›ndan faydalanabile-ceklerinin belirlenmesinde, hükümleri sona ererken tehlikelilik durumlar›n›nde¤erlendirilmesinde veya denetimli serbestlik gibi hürriyeti k›s›tlay›c› olma-

yan tedbirler uygulanmas› halinde sürecin ne ekilde düzenlenece¤ine karar verilmesinde, klinik görümeler kadar objektif veya projektif testlerden ya-rarlan›lmaktad›r.

Akademik alanda haf›za üzerine arat›rmalar yapan bir psikolo¤un arat›rmalar› sonucuelde etti¤i, hat›rlamaya dair bilgiler adli alanda uygulamaya ne ekilde yard›mc› olabilir?


D ‹ K K A T

Objektif testler:Kiilere testinkonusu olan sorular›ndo¤rudan yöneltildi¤i,seçenekler veya aç›k uçlucevaplar vas›tas›yla bilgi,görü ve tutumlar›n›nsoruldu¤u test tipidir. Örne¤in:“Çok defa sabahlar› dinç ve dinlenmi olarak uyan›r›m.”

Biçimindeki bir testmaddesine kiinin “bana uygun ” veya “bana uygun de¤il ” eklinde cevap vermesibeklenmektedir.

Resim 8.2

Projektif testlerde mürekkep lekeleri,özel oluturulmu kartlara bas›l› resimler kullan›labilir.

Kaynak: www.minddisorders.com

Projektif testler:Kiileretestin konusu olan sorular›ndo¤rudan yöneltilmedi¤i,çeitli uyaranlar vas›tas›yla,örne¤in resimler, mürekkeplekeleri, yar›m b›rak›lm›

cümleleri tamamlamas›istenerek psikolojide¤erlendirmesinin yap›ld›¤›testlerdir. Bu testlerdekiilerin iç dünyalar›n›resme, ekle veya yar›mkalm› cümleye yans›tarakifade edecekleri var say›l›r.

SIRA S‹ZDE 1



SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹K KURAMLAR Adli psikolojinin temel odak noktalar›ndan birisi olan suç konusu birçok farkl›disiplinin de ilgi alan›na girmektedir. Dolay›s›yla suç davran›lar›n› aç›klamada

farkl› bilim dallar› farkl› inceleme ve aç›klama çerçeveleri kullanm›lard›r. Örne-¤in sosyoloji alan› bireylerin suç davran››nda “sosyal gerilim”in etkisini merke-ze koyarken biyolojik psikoloji alan›nda yap›lan arat›rmalar›n merkezinde bey-nin ve sinir sisteminin ileyii bulunmaktad›r. Howitt (2006), arat›rma çerçeve-sine göre suçu aç›klayan kuramlar› makrodüzey ve mikrodüzey olarak ikiyeay›r›r.

Makro Düzey Kuramlar Makro düzey kuramlar, suçun ortaya ç›k››n› toplumsal ve çevresel etkilerle aç›k-larlar. Arat›rma birimi tek tek kiiler de¤il, kiinin içinde yaad›¤› geni toplum ve-

ya topluluklard›r.Suçu en geni toplumsal çerçevede aç›klayan R.Merton’un gerilim kuram›na

göre, refah ve baar› gibi hedeflere toplumun s›n›rl› bir kesimince ula›labildi¤in-den, toplumun geri kalan› bu hedeflere ulamak için yasa d›› yollara yönelebilir-ler (Howitt, 2006).

‹çinde yaan›lan çevrenin suç davran››n›n ortaya ç›k››nda etken oldu¤unu id-dia eden kimi kuramlar ise kiinin yaad›¤› mahallenin suç ilemeyi kolaylat›r›c›etkisinden söz ederler (suça kar›an baka kiilerin veya çetelerin varl›¤› vb.).

Grup ve sosyalizasyon etkisine vurgu yapan kuramlara göre ise suç eylemle-ri kiinin aidiyet kurdu¤u grupla etkileiminin bir parças› olarak ortaya ç›kmak-tad›r. Örne¤in, suça itilen gençlerin aidiyet duyduklar› çeteler içindeki sosyal

statü lerini yükseltmek için suça yönelmeleri söz konusudur. Çeitli alt-kültür - ler içinde de yasada suç olarak kabul edilen baz› davran›lar›n kabul edilir gö-rülmesi, hatta desteklenmesi mümkündür. Örne¤in, bir yerleim bölgesinde kap-kaç veya yankesicili¤in küçük yatan itibaren bir beceri olarak ö¤renilmesi vemeslek olarak görülmesi gibi.

Mikro Düzey Kuramlar Mikro-düzey kuramlar ise bireye ilikin özelliklerle suç davran››n›n ilikisini ince-lerler. Psikolojinin suçu aç›klamaya yönelik kuramlar› daha s›kl›kla bu çerçevedeele al›nabilir.

Biyo-Psikolojik ve Nöropsikolojik Yakla›mlar Biyo-psikolojik yakla›mlar suç davran››n›n ortaya ç›k››n› aç›klarken beynin or-ganik özelliklerini, kiilerin fizyolojik özelliklerini, genetik özelliklerini ve beyninileyiini incelerler.

3. ünitede beynin her bir bölgesinin ayr› bir ilev üstlendi¤ini ö¤renmitiniz.Suç davran››na yönelen kiilerin birço¤unun kafa travmas› öyküsüne sahip olduk-lar› çeitli arat›rmac›larca ortaya konmutur. Beynin ön lobunun kabuk bölgesinin(prefrontal korteks) karar verme, problem çözme gibi üst bilisel ilevleri yürüttü-¤ü bilinmektedir. Bu bölgeye darbe alan kiilerin daha sonra davran›lar›n› kontroletmede ve dürtülerini ertelemede baar›s›z olduklar›, toplumsal kurallara uyumda

güçlük çektikleri görülmektedir (Howitt, 2006).


Sosyal statü:Toplumdakiinin haklar› ve görevlerinibelirleyen konumuna sosyalstatü denir. Sosyal statüherhangi bir yetene¤e,baar›ya, bireysel çabayaba¤l› olarak kazan›labilece¤igibi, do¤utan daedinilebilir. Bireyler,toplumsal statülerinikoruma veya yükseltmeamaçl› çeitli davran›lariçine girebilirler (örne¤in,üniversite s›nav›nahaz›rlanmak, belirli birmesle¤e yönelmek, belirli

tüketim ürünlerini tercihetmek veya etmemek,mesle¤inde ilerlemeyeçal›mak vb.)

Alt-kültür:Hakim kültürleba¤lant›s›n› koparmam›olan ancak kendisine ait ayr›davran› kal›plar› veal›kanl›klar› gelitiren vehakim kültürden ay›rtedilebilen farkl› özellikleresahip olan kültüre alt-kültürdenir (örne¤in, sokak alt-kültürü, gençlik alt-kültürüvb.)



Ancak kafa travmas› ve suç ilikisini yorumlarken dikkat edilmesi gereken birdi¤er nokta da udur ki kiilerin kontrolsüzce davran›lar›n›n kafa travmas›ndanönce mevcut olup olmad›¤›na dair bilgiler s›n›rl›d›r. Yani hem kafa travmas›na

hem de suç davran››na, ortak baka nedenler yol aç›yor olabilir. Örne¤in emniyetkemeri takmamak motorlu araç kazalar›nda kafa travmas› nedenlerinden biridir,ayn› zamanda da kontrolsüzce risk alma davran›lar› ile kurallara uymaman›n birörne¤i olabilir. Bu durumda kii zaten kurallara uymad›¤›ndan kafa travmas› geçi-recek ve yine kurallara uymayarak suça yönelebilecektir.

Bir di¤er önemli nokta da bilimsel arat›rma verilerinin ço¤unlukla hastaneortamlar› veya ceza infaz kurumlar› gibi yerlerden toplan›yor oldu¤udur. Bu ve-riler sadece t›bbi yard›m almakta olan veya suçlar› yarg›ya intikal etmi, “yaka-lanm›” kiilere ait verilerden olumaktad›r. Hiç yakalanmayan, ayd›nlat›lmam›suçlar›n failleri hakk›nda bilgimiz yoktur. Yine de sonuç olarak beynin duygula-r›, dürtüselli¤i ve muhakemeyi etkileyen bölgelerinin do¤umsal zorluklar, hasta-

l›klar, kazalar gibi nedenlerle hasarlanmas›n›n kiileri kontrolsüz ve agresif dav-ran›a yönlendirdi¤i söylenebilir. Arat›rmalar, beynin organik yap›s›ndaki farkl›l›klar d››nda, genetik yap›ya ili-

kin özelliklerin de kiileri agresif davran›larda etken oldu¤u ve suçla ilikili olabi-lece¤ini göstermektedir (Harro- wer, 2003). Genetik özellikler-le beynin ileyii aras›ndakiarat›rmalarda ikiz çal›malar› önemli bir yer tutar. ‹kizlerinayn› genetik yap›ya sahip ol-duklar› bilgisinden hareketle

kardelerin birisinde görülenbir özelli¤in öteki kardete deortaya ç›kma oran›, söz konu-su özelli¤in kal›t›mla aktar›lan

yüzdesini gösterir. Örne¤in ba-z› mizaç özellikleri ile agresif davran››n bu ekilde aktar›m›söz konusudur. Ayn› yumurta

ve ayr› yumurta ikizleri aras›n-da suça yönelimin ne orandaortak oldu¤unu inceleyen 1929

ile 1977 aras›nda yürütülenarat›rmalar› derleyen Bartol veBartol (2008), tek yumurta ikiz-

lerinde bu oran›n % 26 ile %100 aras›nda de¤iti¤ini, ayr› yumurta ikizlerinde ise% 0 ile % 60 aras›nda de¤iti¤ini göstermilerdir.

Ayr›ca do¤umdan itibaren ayr›lm› ve ayr› ortamlarda yetitirilmi ikizlerin nekadar benzer özellikler gösterip göstermedi¤i de bilim insanlar›na söz konusuözelli¤in ne kadar›n›n genetik yap›ya ne kadar›n›n ise yetitirilme koullar› na ba¤-l› oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir.

Bir arada ve ayr› yetitirilen ikizlerle ilgili suç alan›ndaki arat›rmalar›n özellik-le antisosyal davran›lar üzerine yo¤unlat›¤›n› görmekteyiz. Antisosyal kiilik ile

suç aras›nda iliki oldu¤unu ortaya koyan çeitli arat›rmalar mevcuttur (Hollin,2002; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Antisosyal davran›lar›n birbirlerinden


A B

C D

Resim 8.3

Phineas Gage, beyin arat›rmalar› alan›na ba›na gelen talihsiz kaza nedeniyle büyük katk›lar› olmu bir tren yolu içisidir.1848 y›l›nda bir patlama sonucu P. Gage’in sol ön

beyin lobu tamamen tahrip olur. Kaza öncesinde son derece sorumluluk sahibi,çal›kan ve nazik bir kii olan P.Gage, kaza sonras›nda hayatta kalm›,

yürüme, konuma,hat›rlama ilevlerini yeniden kazanm›, ancak küfürbaz,güvenilmez ve fevri, öfkesini kontrol edemeyen birisine dönümütür. Yandaki resim P.Gage’in kiilik de¤iimiyle sonuçlanan beyin

yaralanmalar›n›n yerini

göstermektedir Kaynak: http://joeltalks.com/index.php?p=1_9



ayr› yetitirilen ikizlerde de s›kl›kla görülüyor olmas› kuvvetli genetik etkiye iaretetse de yetitirme koullar›n›n etkisini de vurgulamak gereklidir. E¤er antisosyale¤ilimler ta›yan bir çocuk disiplinin çok gevek oldu¤u, s›n›rlar›n net olmad›¤›,

kural konmayan bir ortamda yetiirse genetik potansiyeliyle uyumlu olarak anti-sosyal kiilik özellikleri gösterecektir. Ancak ayn› genetik özelliklere sahip bir ço-cuk kurallar›n net oldu¤u, davran›lar›n›n sonuçlar›n› görebildi¤i disiplinli bir or-tamda yetiirse uyumlu bir kiilik gelitirmesi mümkündür.

Antisosyal kiili¤e sahip kiilerin sinir sisteminin ileyiinde farkl›l›klar bulun-du¤u, bundan dolay› bu kiilerin ortalama nüfusta endie uyand›ran tehditler kar-›s›nda fizyolojik olarak (örne¤in nab›z, tansiyon vb.) ayn› oranda endie belirtisigöstermedikleri ortaya konmutur. Ahlaki muhakeme konusunda da nüfusun gerikalan›ndan ciddi farkl›l›klar› bulunmakta oldu¤u beyin görüntüleme yöntemleriy-le de gösterilmitir. Antisosyal kiilik özelliklerinin belli baz› genlerin d› çevrey-le etkileimi sonucunda ortaya ç›kt›¤› sonucuna varmak mümkündür (Moffitt,1993; Moffitt, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Mizaç da biyo-psikolojik yakla›mlar dâhilinde ele al›nan ve suç davran›lar›y-la ilikisi incelenen bir baka konudur (Cloninger, 2005; Kagan, 2005; Bartol ve

Bartol, 2008). Küçük çocuklarla ve bebeklerle gözlem yapma f›rsat› bulanlar farketmi olacaklard›r ki yaamlar›n›n ba›ndan itibaren d› dünyadan gelen uyaranla-ra (ses, dokunma, görsel materyal vb.) tepki vermede bebekler aras›nda ciddi fark-l›l›klar vard›r. Bebekler temelde, duygulan›m, aktivite düzeyleri, ve uyaranlara kar-› duyarl›l›klar› bak›m›ndan farkl›l›klar gösterirler. Baz› mizaç özelliklerinin suçdavran››yla ilikili oldu¤u bildirilmitir. Olson ve arkadalar›na (2005) göre, miza-ca ba¤l› özellikler olan dürtüselli¤i yüksek, kendi duygulan›m›n› kontrol edebilmeözellikleri zay›f olan çocuklar›n antisosyal davran›lar edinmeleri daha olas›d›r.

‹kiz çal›malar›n›n suç davran›lar›n›n nedenlerini anlamaya nas›l katk›s› olmaktad›r? Ki- tab›n›zda bahsedilen arat›rma bulgular›ndan yola ç›karak suç davran›› üzerinde do¤u-

tan gelen özellikler ile yetitiriliin ne ekilde etkileri oldu¤unu söyleyebilirsiniz?


Resim 8.4

Heath Ledger’›n canland›rd›¤›

Joker karakteri de Batman’in Dönüü filminde antisosyal kiili¤e sahip bir

katili tasvir etmektedir

Kaynak: http://www.imdb.com/title/tt0144084/

American Psycho filmi, Bret Easton Ellis’in ayn› adl› roman›ndan (Türkçe’ye ‹thaki Yay›nlar› taraf›ndan

Amerikan Sap›¤› olarak çevrilmitir) uyarlanm›t›r. Film,Christian Bale’in canland›rd›¤› Patrick Bateman karakterinin antisosyal kiili¤i ile iledi¤i seri cinayetleri konu eder

Kaynak: http://ciubos.com/heath-ledger/

Antisosyal kiilik bozuklu¤u:kiilik bozukluklar› aras›ndayer alan antisosyal kiilikbozuklu¤u, bakalar›n›nhakk›na sayg› göstermeme,kendi amaçlar›na ulamakiçin her yola bavurma,vicdan azab› veya pimanl›kduymama ile karakterize birdurumdur. Sürekli olarakyalan söyleme, ilikileri kendiamaçlar› yönünde kullanma(manipülasyon), suç ilemeyatk›nl›¤› s›k görülür.

Mizaç:do¤utan gelengenetik yap›yla ilikili, kiininduygulan›m ve davran›mlar›n›etkiledi¤i bilinen özelliklerdir.Örne¤in, “tezcanl›” veya“a¤›r” olmak, içe veya d›adönük olmak, önemli derecedemizaçla ilikili özelliklerdir.Mizaç, do¤utan gelir vekiinin sinir sitemininözellikleri ile d› dünyadangelen uyar›lar› beyninin ileyitarz›na dair özlelliklerleaç›klan›r.

SIRA S‹ZDE2



Psikanalitik Kuram ve SuçPsikanalizin kurucusu Sigmund Freud suç davran›lar›n› aç›klamada özellikle birmodel önermemitir. Ancak Freud’un kiili¤in yap›s› ve psikopatoloji üzerine öner-

melerinden yola ç›karak klasik psikanaliz perspektifinden suçun ortaya ç›k››n›aç›klamak mümkündür (Harrower, 2003; Howitt, 2006).Freud’a göre insan dünyaya tamamen haz peinde bir canl› olarak dünyaya ge-

lir. Haz içgüdüsel dürtülerin yaratt›¤› gerilimin boalt›lmas›ndan kaynaklan›r. Açl›k ve benzeri biyolojik ihtiyaçlar›n›n giderilmesi vas›tas›yla, örne¤in anne bebe¤i bes-ledi¤inde, bebek gerilimden kurtulur. Freud, ayn› ekilde agresyonun da haz dür-tüsü gibi do¤utan gelen bir dürtü oldu¤unu ve agresif dürtülerin de tatmin edil-memesinin bebekte gerilim yaratt›¤›n› söyler. Freud do¤du¤unda bebe¤in haz al-ma ve agresyon dürtülerinden ibaret (kiili¤in bu unsuru id olarak bilinir) sosyal

ve ahlaki kurallardan uzak, henüz ak›lc› muhakeme yetene¤i gelimemi bir canl›oldu¤unu ileri sürer (Cloninger, 2005; Bartol ve Bartol, 2008). Bebeklikte, agresif

dürtüler ve haz alma dürtüsü acil tatmin için organizmay› harekete geçirse de be-beklikten çocuklu¤a ve yetikinli¤e geçi yolunda, ego ve süperego geliimiyle bir-likte, dürtülerin yaratt›¤› gerilimi gidermek için sosyal ve ahlaki olarak uygun tat-min yollar› arayan, d› dünyan›n beklentileri ile içgüdüsel dürtüler aras›nda dengekurmayan çal›an bir kiilik örgütlenmesi oluur. Bu denklemde e¤er ego yeterin-ce güçlü de¤ilse kii ya süperego nun ahlaki kurallar›, yasaklar› vurgulayan tehdidialt›nda a¤›r bir vicdani bask› yaayacak ya da id kaynakl› ne d› dünyan›n gerek-leri ne de süperegodan gelen bask›larla ba¤damayan dürtülere uygun hareket et-meye balayacakt›r. Bu ba¤lamda ya haz almak için ya da agresif dürtülerin tatmi-ni için kii yasak olan çeitli eylemlere yönelebilir. Bu yasaklar toplumsal olarakkabul görmeyecek eylemler hakk›nda olabilece¤i gibi yasaya da ayk›r› olabilir. An-

cak güçlü bir ego ile kii sözü edilen karma›k denge ve uyum ilemlerinin üste-sinden gelebilir. Ego gücü nün bal›ca göstergeleri ise dürtü tatminini erteleyebil- me ve engellenme tolerans› gelitirmedir.

Örne¤in, bir ö¤renci derste ö¤retmeninin bir davran›› vesilesiyle öfkeye kap›lsada öfkesini aç›kça ifade etmenin sonuçlar›n› zihninde gözden geçirerek bu duygusu-nu ö¤retmeni yerine arkada›yla paylamay› tercih edebilir. Bu örnekte ö¤rencininmakul düzeyde ego gücüne sahip oldu¤unu düünebiliriz oysa henüz ego ve süpe-rego geliimi tamamlanmam› küçük bir çocuk k›z›nca ba¤›r›p elindekileri f›rlatabilir.

Klasik psikanalize göre de suça yönelen kiilerin egolar› yeterince güçlü de¤il-dir; bu yüzden uygun dürtü tatmin yollar› gelitiremez, h›rs›zl›k, kavga, vb. gibi ka-bul görmeyen ve yasad›› yollara yönelebilirler. Bir di¤er suça yönelmede etken

olabilecek özellik ise süperegonun yeterince gelimemi olmas›d›r (Hollin, 2002;Howitt, 2006; Harrower, 2003). Süperego yasak veya toplumsal olarak ho görül-meyecek bir davran› içine girdi¤imizde “vicdan azab›” olarak bizi uyar›r. Ya da enbatan bizi yanl›tan uzak tutar. E¤er bir çocuk yetiirken sosyalizasyon sürecinde

yeterince sa¤lam bir süperego gelitirmezse uygunsuz istekleri üzerinde denetimsahibi olamayacak, yasa d›› veya iddet içeren davran›lardan sak›nmayacakt›r.

Freud’a göre, çocu¤un sa¤lam bir kiilik örgütlenmesi gelitirmede anne ile vedi¤er aile üyeleri ile yaam›n›n ilk 6 y›l›nda kurdu¤u iliki çok önemlidir. Özellik-le annenin uygun dürtü tatmini sa¤lamas›, yetiirken kurallar›n ve s›n›rlar›n ö¤re-tilmesi ile bebek büyüdükçe ego ve süperego geliimini sa¤layacakt›r. Freud’unpsikanaliz kuram›na göre genç suçlulu¤u, ailenin ilevselli¤indeki veya anneninanneli¤indeki problemlere iaret etmektedir.




Anne ile kurulan ba¤ ve bu ba¤›n çocu¤un iç dünyas›n›n geliiminde temel öne-me sahip oldu¤una dikkat çeken bir di¤er önemli yakla›m ise John Bowlby’ye aitba¤lanma kuram› d›r (Bee ve Boyd, 2007). Bowlby’ye göre erken dönemde anney-

le veya uygun bir ebeveyn figürüyle sa¤l›kl› ve dengeli bir ba¤ kuran bebekler builiki vas›tas›yla sosyal normlar›, kurallar› ve uygun davran›lar› edinirler. Erken ço-cukluk döneminde anne ile (veya bak›m veren temel ba¤lanma figürüyle) ilikideciddi bir kopukluk veya kesinti yaan›rsa sosyalizasyon sürecinin de kesintiye u¤ra-mas› söz konusudur (Harrower, 2003; Howitt, 2006). Bu durumda çocuk ileride top-lumsal yaamla ba¤damayan, suç tekil eden davran›lara yönelebilir. Yetikinliktede di¤er yetikinlerle s›cak samimi yak›n ilikiler kurmas› mümkün olmayabilir.

Agresyonu aç›klayan psikolojik kuramlarla ilgili kapsaml› bir derlemeye u makaledenulaabilirsiniz: A. Atamer, G. Oral, (2004), “Psikolojik kuramlar ve agresyon üzerine birderleme”, Adli Psikiyatri Dergisi , 1(1), 23-36.

Ö¤renme Kuramlar› ve SuçÖ¤renme kuramlar› genel olarak iddet ve suç davran›lar›n›n da di¤er davran›la-r›n ö¤renildi¤i gibi ö¤renildi¤ini ortaya koymaktad›rlar. Ö¤renme kuramlar›n›n or-tak yan› bireylerin suç ve iddete yönelmelerinin nedenini d›sal etkenlerle aç›kla-malar›d›r. Çocuklar yetitirilme koullar›na göre anneleri, aileleri, arkadalar›, yaa-d›klar› çevre ve toplum vas›tas›yla çeitli davran›lar› edinirler. Psikanaliz yakla›-m›ndan farkl› olarak insanlar do¤utan gelen içgüdüsel agresif dürtülerle suç veiddete yönelmezler, yanl› ö¤renmeler veya ö¤renememeler neticesinde suç dav-ran›› ortaya ç›kar. Bu durumda kritik öneme sahip olan, ö¤renme ortam›n› olu-turan çevredir.

Ö¤renme kuramlar› aras›nda Pavlov’un klasik koullanma kuram›na göre suçtekil eden davran›lar›n edinimi öyle aç›klanabilir: çocuklar ebeveynlerinin uya-r› ve cezalar›yla yasak olan ve olmayan ayr›m›n› çok küçük yatan itibaren ö¤ren-meye balarlar. Klasik koullanma kuram›na göre çocuk yasak olan bir eylemi ger-çekletirdi¤inde ebeveynin kendisine rahats›zl›k veren bir tutumu veya davran››ile kar›la›r. Örne¤in sehpan›n üzerindeki vazoya her uzan››nda küçük Ali’ye an-nesi sesini yükselterek dokunmamas›n› söyler, hatta dokunursa ona k›zg›nl›klaparma¤›n› sallar ve “hay›r!” der (arts›z uyaran ). Ali annesinin bu davran››ndan,sesinin tonundan rahats›zl›k duyar. Birkaç tekrarla birlikte, Ali ne zaman akl›ndan

vazoya dokunmay› geçirse veya sehpan›n üzerine uzanmaya çal›sa ( artl› uyaran ), akl›na bu davran››yla e zamanl› yaad›¤› rahats›zl›¤› (artl› tepki ) tekrar ya-

ar. Art›k anne ba¤›rmasa, uyarmasa, kalar›n› çatmasa da Ali vazoya dokunman›n“yasak” oldu¤unu ö¤renmitir. Annenin azarlamas›yla hissetti¤i rahats›zl›¤› art›k

vazonun hatta sehpan›n üzerine dokunma düüncesiyle birlikte hissetmeyebalam›t›r. Klasik artlanma terimleriyle annenin azarlamas› düüncesi birartl› uyaran , vazodan uzak durmak ise artl› tepki dir. Di¤er yasaklar, örne-¤in bakalar›n›n eyalar›n› izinsiz almamak, eyalara veya baka kiilere za-rar vermemek vb. davran›lardan uzak kalmak da ebeveynin müdahalesi ile

yukar›daki örne¤e benzer biçimde ö¤renilir. E¤er sosyalizasyon sürecindeebeveyn ve aile çevresi, çocu¤un do¤ru ve yanl›› klasik artlanma yoluylaö¤renmesini sa¤lamazlarsa çocuk yasak davran›lardan uzak kalmay› sa¤la-

yacak rahats›zl›k duygusunu yaamaz. Bu çocuk, yasaktan uzak durmay› ö¤renme-

di¤inden dolay› ileride de yasada suç olan davran›lar içine girmesi söz konusuolabilecektir. (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)


M A K A L E



Skinner’inoperant (edimsel) koullanma kuram›na göre de suç davran›lar›n›nnas›l ö¤renildi¤i aç›klanabilir (Jeffery; 1965; Hollin, 2002; Bartol ve Bartol, 2008).Operant koullanma kuram›nda ise organizma, eyleminin sonucunda meydana ge-

len de¤iikli¤e göre söz konusu eylemi tekrarlar veya tekrarlamaz. Yani ö¤renmeeylemin sonuçlar›na ba¤l›d›r. Bu kuramda, eylemin sonucunda kii bir kazancaula›yorsa (ödül ) pozitif pekitirme den, s›k›nt›l› bir durumdan kurtuluyorsa negatif

pekitirme den, bir zarara u¤ruyorsa ceza dan söz ederiz. Örne¤in küçük Ali yeme-¤ini bitirmedi¤inde annesi televizyon izlemesine izin vermezse (ceza), Ali bir da-haki sefere büyük olas›l›kla istedi¤i çizgi filmi kaç›rmamak için yeme¤ini bitirecek-tir. Çünkü yaad›¤›ceza sayesinde Ali’nin yeme¤ini bitirmeme davran›› azalacak- t›r . Yine küçük Ali ödevlerini yemekten önce bitirdi¤inde annesi ödül olarak ya-r›m saat daha fazla çizgi film izlemesine izin verirse bu ödül sayesinde Ali’ninödevlerini yemekten önce bitirme davran›› artacakt›r .

E¤er kii suç eylemi sonucunda bir kazanca ula›yorsa büyük olas›l›kla bu ey-lemi tekrar edecektir. Dolay›s›yla suçun gerçeklemesi, sonucunda kiinin ne ya-ad›¤›na ba¤l›d›r diyebiliriz. Örne¤in h›rs›zl›k suçlar›nda somut sonuç maddi ka- zanç t›r ( pozitif pekitirme/ödül ). Kii kazanca ulat›¤› sürece bu davran› tekrareder. Ayn› zamanda çalma davran›› kiiyi yoksulluk nedeniyle yaamakta oldu¤us›k›nt›lardan kurtar›yorsa (açl›k, kötü bar›nma koullar›, iliki sorunlar› vb.)negatif pekitirme ile çalma davran›› yine tekrar edecektir.

Genç suçlulu¤unda, maddi kazançtan daha s›kl›kla akran grubunda kabul gör-me, cesaretiyle hayranl›k uyand›rma vb. ödül olarak alg›lanabilir. Yani ödül veyacezalar›n mutlaka maddi olmas› gerekmez. Öte yandan e¤er kii suç eylemi sonu-cu, yakalan›r, yarg›lan›r, cezaland›r›l›r veya çevresinden d›lan›r, aile içinde sorun-

lar vb. yaarsa davran› bir kayba neden olmu olur (ceza), bu durumda söz ko-nusu eylemin tekrarlamamas› beklenir. Sonuç olarak Hollin’e göre (2002) kiininsuça yönelip yönelmemesi ö¤renme tarihçesinde suç tekil eden davran›lar›n›nolumlu veya olumsuz sonuçlar›na ba¤l›d›r.

Yukar›da tart›t›¤›m›z ö¤renme kuramlar›nda ortak özellik, kiinin do¤rudan,bizzat yaad›¤› tecrübeler vas›tas›yla ö¤renmenin gerçeklemektedir. Bu yakla›m-lar› takiben ortaya ç›kan Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram› na göre ise insanlardo¤rudan tecrübe etmeseler de bakalar›n› gözlemleyerek model alma yoluyla on-lar›n ödüllendirilen davran›lar›n› tekrarlamay›, cezaland›r›lan davran›lar›ndansasak›nmay› ö¤renebilirler. Orijinal olarak da Bandura’n›n kuram›n› test etti¤i ilk de-neyleri (Bandura, Ross ve Ross, 1961) agresif davran››n çocuklar taraf›ndan mo-del alma yoluyla nas›l ö¤renildi¤i üzerinedir. Bu deneyde çocuklar arat›rmac›n›niddet davran››n› takiben ödüllendirildi¤ini gözlemlediklerinde kendileri de budavran››taklit etmilerdir. Böylelikle kiilerin nas›l davranacaklar›, davran›lar›n›nsonuçlar›na dair beklentileri ile de ekillenmektedir. Oysa daha önceki ö¤renmekuramlar› sadece do¤rudan tecrübe edilen sonuçlara ba¤l› olarak ö¤renmenin ger-çekleti¤ini ileri sürmekteydi. Suç eylemlerine kar›an kiilerin cezas›z kald›klar›n›görmek, çeitli kazançlar elde ettiklerini gözlemlemek de baz› kiileri suç davran›-lar›na yöneltebilmektedir. Ayn› ekilde cezalar da kiilerin yasa d›› davran›lardansak›nmalar›n› sa¤layabilmektedir. Suça yönelme sosyal ö¤renme kuram›na göre ai-lede, yak›n çevrede ve geni toplumda kiinin gözlemlerine ba¤l› olarak ekillen-

mektedir. Gözlemlenen modelin statüsü de model al›nmas›nda, taklit edilmesindeönemli bir etken olmaktad›r. Benzer bir ö¤renme mekanizmas›yla televizyon prog-




ramlar› ile bilgisayar oyunlar›n›n da çocuklar› ve gençleri iddete yöneltti¤i ileri sü-rülmütür (Hollin, 2002; Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008).

Ö¤renme kuramlar›yla ilgili detayl› bilgiye TPD Yay›nlar› aras›nda yer alan, “Koullama veÖ¤renmenin Temelleri” kitab›ndan ulaabilirsiniz (M.Domjan, 2004, Çev: Hakan Çetinkaya)

H›rs›zl›k davran››n› Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre ve Skinner’›n operant artlanma kuram›na göre aç›klay›n›z. ‹ki aç›klama aras›nda temel farklar neler olabilir?

Hans Eysenck’in Suç Kuram›: Biyo-psiko-sosyal Yakla›mHans Eysenck’in biyo-psiko-sosyal suç kuram›n›n, psikoloji alan›nda suça ilikinen kapsaml› aç›klamay› sundu¤u ifade edilmitir (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol,2008). Üçfaktörlü kiilik kuram›n› gelitiren Eysenck (Cloninger, 2005), kuram›n›ö¤renme kuramlar› ile entegre ederek suç davran›lar›n›n ortaya ç›k››n› aç›klam›-

t›r. Kiili¤i oluturan faktörleri de genetik yap›m›zdan kaynaklanan sinir sistemi-mizdeki farkl›l›klara ba¤l› olarak de¤erlendirmektedir. Dolay›s›yla, Eysenck, baz›insanlar›n fizyolojileri nedeniyle suça daha yatk›n olduklar›n› ileri sürer. E¤er suç

yatk›nl›¤› olan bir kii, yetime ortam›nda suçtan sak›nmay› ö¤rene-mezse yaam›nda yasad›› ve iddet içeren eylemlere yönelmesi sözkonusu olacakt›r. Bu kuram›n daha önce de¤erlendirilen yakla›mlar-dan farkl› olarak genetik, nöropsikolojik, kiilik özellikleri ile çevre et-kisini (ö¤renme) bir araya getirerek suçu aç›klad›¤›n› görmekteyiz.

Bu kurama daha yak›ndan bakarsak Eysenck kiili¤i biyolojik te-melli üç temel özellik ile aç›klamaktad›r. Bu üç özelli¤i ölçmede ken-di gelitirdi¤i Bu üç faktör her biri birer eksen üzerinde yer almak

üzere: içedönüklük-d›adönüklük, nevrotisizm (duygusal dengelilik-dengesizlik), ve psikotisizm dir. Bu üç faktörü ölçmede Eysenck Kii-lik Envanteri’ni (EPQ) kullanmaktad›r. Her birimiz Eysenck’e göre buüç eksen üzerinde bir yere yerletirilebiliriz. Yine Eysenck’e göre herbir eksende nerede durdu¤umuz beynimizin ileyiindeki, genetiközelliklerimizden kaynaklanan farkl›l›klar›n sonucudur. ‹nsanlar›n büyük ço¤unlu-¤u nevrotisizm ve d›adönüklük-içedönüklük eksenlerinin ortalar›na yak›n bir bö-lümde yer alsa da kimi insanlar bu eksenlerin uçlar›na yak›nd›rlar.

‹çedönüklük-d›adönüklük ekseninde d›adönüklük ucuna yak›n kiiler, genel-de sosyal, dürtüsel, iyimser, ortam de¤iikli¤inden holanan, heyecan arayan kii-lerdir. Bu kiiler, merkezi sinir sistemleri nin ileyiinden dolay› d›ar›dan uyar›ma

daha fazla ihtiyaç duyarlar. Eksenin d›a dönüklük ucuna yaklat›kça heyecan veuyar›lma ihtiyac› da artmaktad›r. ‹çedönüklük ucuna yak›n olan kiilere fazla gele-cek her türlü uyaran (ses, hareket, kalabal›k, renk, vb.) d›adönüklük ucuna yak›nkiilerde yeterince fizyolojik uyar›m yaratmaz oysa bu kiilerin uyar›ma ihtiyaçlar›

yüksektir. Böylece merkezi sinir sistemleri bu ekilde iledi¤inden dolay›, d›adö-nükler daha yo¤un uyar›m peindedirler. Bu kiilerin fazlaca cesaretli olmak, yeni-likleri denemede risk almaktan kaç›nmamak, heyecan arama ve yasaklar› çi¤nemeeklinde kendilerini suça yöneltebilecek davran›mlar içine girmeleri olas›d›r.

Nevrotisizm ekseninin ise duygusal dengelilik-dengesizlik olarak iki ucu bulun-maktad›r. Bu eksendeki yerimiz genetik, biyolojik özelliklerimizden dolay› streskar›s›nda ne kadar fizyolojik tepki verdi¤imizle ilikilidir. Duygusal dengesizlikucuna yak›n kiiler stres kar›s›nda süratle tepki verirler ve sakinlemeleri uzun sü-


SIRA S‹ZDE

3

K ‹ T A P



rer. Düük stres içeren koullarda dahi bu kiilerin çabucak keyfi kaçar, moralleribozulur, kayg›l›, al›ngan bir kiilik sergilerler. Çeitli bedensel a¤r› ikâyetlerinden

yak›nmalar› olas›d›r. Kayg› ve duygudurum bozukluklar›na daha yatk›n olduklar›

bilinmektedir. Bu kiilerin otonomik sinir sistemleri nin ileyiinde baz› farkl›l›klarbulunmaktad›r. Eksenin dengesizlik ucuna yaklat›kça olumsuz duygulan›m›n ça-bucak ortaya ç›kt›¤› ve uzun süre de¤imedi¤i düünülmelidir. Eysenck’e göre buuca yak›n kiiler suça daha e¤ilimlidirler. Çünkü yo¤un ve süratle duygulan›mözellikleri bu kiileri dürtüsel davranmalar› yönünde harekete geçirebilmektedir.Dürtüsel davran›lar pek de sonuçlar göz önünde bulundurulmadan gerçekletiri-len davran›lar oldu¤undan, olumsuz duygulan›m yo¤unlu¤u ve sürati dürtüselli¤iartt›racak, dürtüsellik de düünmeden davranmaya yol açacakt›r. Bu kiiler Ey-senck’e göre, e¤er antisosyal özellikli, iddet içeren davran›lar edinmilerse kolay-ca ve süratle dürtüsel hale gelebildiklerinden bu tür zarar verici davran›lar içinede girebilirler. Eysenck, d›adönüklük ile birleti¤inde duygusal dengesizlik ucuna

yak›n kiilerin en s›kl›kla suça yöneldiklerini ifade etmektedir.Psikotisizm ekseninde yüksek puan ucuna yak›n kiiler insan ilikilerinde so-¤uk, duygusuz, sosyal normlar›n d››nda kalan tercihleri olan, gaddar, ve çevrele-rine kar› hasmane tutumlar içindedirler. Bu kiiler de yine genetik, biyolojik fark-l›l›klar›ndan dolay› sinir sistemlerinin ileyiinde çeitli farkl›l›klara sahiptirler. Ey-senck’in ileri sürdü¤üne göre, tekrar tekrar suç ileyen, a¤›r iddet suçu failleri ara-s›nda psikotisizm puan› yüksek kiiler önemli bir yer tutmaktad›r.

Eysenck yukar›da özetlendi¤i ekilde üç kiilik özelli¤inin genetik yap›m›zaba¤l› olarak kiiden kiiye farkl›l›klar gösterdi¤ini ifade etmitir. Yine de sinirsistemimizdeki farkl› uyar›lma eik ve süratlerinden meydana gelen bu de¤iik-liklere ra¤men, her bir eksenin en uçlar›nda yer alan kiiler genel nüfusun ka-

baca üçte biri kadard›r. Nevrotisizm, d›adönüklük ve psikotisizm puanlar› yük-sek kiilerin suça yak›n olaca¤› aç›kland›. Ancak Eysenck’in kuram›n›n önemlibir parças› da sosyal çevre nin kiinin suç davran›› üzerindeki etkisidir. Dahaönce aç›kland›¤› üzere, ö¤renme kuramlar›na göre suç davran›› da di¤er dav-ran›lar gibi ö¤renilerek edinilmektedir. Eysenck’e göre suç tekil eden davra-n›lardan sak›nmak, klasik artlanma prensiplerine göre gerçekleir. Çünküsosyal olarak kabul edilemez bulunan davran›lar önce ebeveyn, sonra aile,okul ve sosyal çevre taraf›ndan olumsuz tepkilerle kar›lan›r. Bu süreçte içinde

yetiti¤i çevrenin tüm olumsuz tepkileri arts›z uyaran , çocu¤un kabul edile-mez görülen davran›lar› ve hatta bu davran›lara teebbüs etmesi dahi artl› uyaran haline gelir. Sonuç olarak çocuk yasak davran›› akl›ndan geçirdi¤inde

azarlanma veya cezalar kar›s›nda yaad›¤› kayg› ve s›k›nt›y› hissedecek, uygunö¤renme ortam› sa¤lan›rsa (ebeveyn kural koyar ve tutarl› olursa) yasak davra-n›lardan uzak durmay› ö¤renmi olacakt›r. Eysenck, klasik artlanma kuram›y-la kendi kiilik kuram›n› öyle bir araya getirmektedir: klasik koullanmada ö¤-renmenin gerçeklemesi için çocu¤un istenmeyen davran›› gerçekletirmesi so-nucu ebeveynin azarlamas› ile kar›lat›¤›nda belli miktarda s›k›nt› ve kayg› ya-amas› gereklidir. Çünkü bu kayg› vas›tas›yla çocuk yasak davran›tan uzak dur-maya koullanacakt›r. Ancak her çocuk ebeveynin azarlamas› kar›s›nda ayn›miktarda kayg› veya s›k›nt› yaamaz. Eysenck bu farkl›l›klar›n do¤utan geldi¤i-ni ileri sürer. Yukar›da, d›adönüklük-içedönüklük ekseninin d›adönüklükucunda yer alan kiilerin içedönüklere k›yasla daha fazla uyar›lma ihtiyac› için-

de olduklar›n› aç›klam›t›k. Bu durum bu kiilerin sinir sistemlerinin d› dünya-dan gelen uyaranlar› yeterince iddetli alg›lamamas›yla ilikilidir. Dolay›s›yla d›-




adönük çocuklar, içedönüklere göre ebeveynin cezaland›rmas› kar›s›nda da-ha az fizyolojik tepki verecekler, uyar›m› içedönükler kadar iddetli alg›lamaya-caklard›r. Bu durumda içedönüklerin yasak davran›› gerçekletirdiklerinde kar-

›lat›klar› ceza kar›s›nda yaad›klar› kayg› ve s›k›nt› d›adönüklerden daha id-detli olaca¤›ndan bu gruptakiler birkaç denemeden sonra yasaktan uzak durma- ya artlanacaklard›r. Oysa d›adönükler için artlanman›n yani yasak davran›-tan uzak durmay› ö¤renmenin gerçeklemesi için çok daha fazla say›da denemegerekir. D›adönükler içedönükleri k›yasla daha geç artlan›rlar. Sinir sistemle-rinden kaynaklanan bu özellikleri nedeniyle d›adönüklerin yetiirlerken kural-lar› ö¤renmeleri, uygun davran›lar› gerçekletirip yasaklanan davran›lardanuzak kalmalar› için çok daha fazla defa cezaya maruz kalmalar› gerekir. Dahageç ö¤renmeleri bu kiileri suça yatk›n k›lmaktad›r.

ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMEL KONULAR Adli psikolojinin bir arat›rma alan› oldu¤u kadar, bir uygulama alan› oldu¤u da-ha önce aç›klanm›t›. Bir sonraki bölümde ele alaca¤›m›z Türkiye’de adli psikolog-lar›n çal›ma alanlar›na zemin tekil etmesi aç›s›ndan bu bölümde ruh sa¤l›¤› vesuç ilikisi, suça itilen gençler, aile içi iddet ve çocuk istismar›, suç ileyen birey-lerin psikososyal rehabilitasyonu konular› de¤erlendirilecektir.

Ruh Sa¤l›¤› ve Suç ‹likisiPsikiyatrik bozukluk sahibi kiilerin iledi¤i a¤›r iddet içeren suçlar popülermedyan›n, sinema ve edebiyat›n bolca kulland›¤› bir konu olmas›na ra¤men,gerçekte iddet suçu ileyenler aras›nda ciddi psikiyatrik bozuklulara sahipolanlar›n oran› düüktür. Ancak e¤er a¤›r psikiyatrik bozukluklara sahip kiiler

iddet suçu ilerlerse bu suçlar genellikle vahice ve kamuoyunu heyecanland›-racak nitelikte olabilmektedir ki bu durum da medyan›n seçici dikkatini buolaylar üzerine çekmektedir. Ayr›ca “a¤›r ak›l hastalar›” suç ilediklerinde genel-de kaçacak, saklanacak, delilleri ortadan kald›racak yetiye de sahip de¤ildirler.Bundan dolay› yakalananlar aras›nda bu tip bozukluklara sahip kiiler a¤›rl›ktaolabilir. Son olarak medyada “ak›l hastas›” temsili genelde ne yapaca¤› belli ol-mayan ve iddete yatk›n birisi olarak gösterilmektedir. Bu durum da toplumun,asl›nda ak›l hastal›klar› aras›nda pek az›na özgü olabilecek bu özellikleri yayg›nzannetmelerine neden olmaktad›r. Bu zan da ak›l hastalar›n›n tehlikeli oldu¤uinanc›n› destekler.

Hukuki metinlerde “mental sa¤l›k ve yeterlilik” olarak geçen durumlar›, psiko-

loji, psikiyatrik bozukluklar ve zekâ gerilikleri ile yayg›n geliimsel bozukluklarolarak adland›rmaktad›r. Bu tip tan›lara sahip olan kiiler hakk›nda aç›klanmas›gereken iki husus vard›r. Birincisi ak›l hastal›klar› ve zekâ geriliklerine sahip kii-lerin “normal” nüfusa k›yasla tehlikeli olup olmad›klar›d›r. Di¤er konu ise ak›lhastal›klar› veya zekâ gerili¤ine sahip kiilerin e¤er suç ilerlerse bu suçtan ne ka-dar sorumlu tutulabilecekleri, yine hukuksal ifadesiyle ceza ehliyetine sahip olupolmad›klar›d›r.

Arat›rmalara göre psikotik bozukluklar denen gerçekle temas›n çok zay›flad›¤›a¤›r psikiyatrik durumlar d››nda herhangi bir psikiyatrik bozuklu¤a sahip olan ki-iler do¤ru ve yanl›› ay›rt edebilmektedirler (Hollin, 2002; Howitt, 2006). Suç ile-

yenler aras›nda bu tip hastal›klara sahip olanlar›n oran› hakk›ndaki arat›rmalardangelen bilgileri de¤erlendirirken söz konusu kiilerin “yakalanm›” failler oldu¤u




ak›lda tutulmal›d›r. Yukar›da bahsetti¤imiz ekilde ak›l hastalar› suç ilediklerindebu suçlar genelde süratle ayd›nlat›lmaktad›r. Dolay›s›yla kaçanlar ve yakalanmayan-lar hakk›nda bilgiye sahip bulunmamaktay›z (Howitt, 2006). Genel olarak suç fail-

leri aras›nda a¤›r psikiyatrik bozukluklar ve zekâ geriliklerine sahip olanlar›n oran› yüksek de¤ilse de psikiyatrik bozukluklar tehis kategorileri aras›nda bulunan alkol ve madde ba¤›ml›l›¤› için ayn› durum geçerli de¤ildir. Alkol ve madde ba¤›ml›l›¤›genel olarak suç ileyen grup aras›nda oldukça yayg›nd›r. Bir di¤er istisna, do¤ru

ve yanl›› ay›rt etmeyle ilgili bir s›k›nt› yaamayan ancak suç ileme ve iddet dav-ran›lar›na özellikle yatk›n olan antisosyal kiilik bozuklu¤una sahip kiilerin suç i-leyen grup aras›nda oranlar›n›n yüksek oldu¤u bilinmektedir (Hollin, 2002; Howitt,2006; Bartol ve Bartol, 2008). Suç ilemi ve psikiyatrik tan›ya sahip olanlar aras›n-da bu sayd›¤›m›z iki grup d››nda kalanlar aras›nda en s›k izofreni paranoid tip,psikotik özellikli duygudurum bozukluklar›n› görmekteyiz. Yine de alt› çizilmesigereken çok önemli bir husus suç ma¤durlar› aras›nda a¤›r ak›l hastal›klar› ve zekâ

geriliklerine sahip kiilerin oran›n›n hasta olmayan gruba göre oldukça yüksek ol-du¤udur (Keene & Rodrigez, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Yani a¤›rak›l hastalar› tehlikeli olmaktan çok tehlikedeler diye düünmek mümkündür. Ze-kâ geriliklerinde ise s›kl›kla dürtüsellikle ilikili iddet suçlar› ile bakalar›n›n telki-ni ile ilenen suçlar ve basit cinsel suçlara s›k rastlan›r.

Ceza ehliyeti hukukta bir kiinin iledi¤i suçtan dolay› sorumlu tutulabilmesi du-rumudur. Bunun için kiinin iledi¤i suçun anlam ve sonuçlar›n›n fark›nda olma- s› ve eylemlerini yönlendirme yetene¤inin yerinde olmas› gerekir. Gerçekle ba¤lan-t›s› bozulmu a¤›r bir psikiyatrik hastan›n veya a¤›r zekâ engelli birisinin ceza ehli-

yetine sahip oldu¤u düünülebilir mi? Bu kiilerin ço¤u suç eylemi esnas›nda sahipolduklar› bozuklukla ilikili bir belirtinin etkisi alt›ndad›rlar (hezeyanlar, halüsinas-

yonlar, vb.). E¤er kiinin gerçekletirdi¤i suç, sahip bulundu¤u psikiyatrik bozuk-lukla ilikili bulunursa kiinin o suçla ilgili ceza ehliyetinin azalm› oldu¤una veya bulunmad›¤›na hükmedilir. Bu de¤erlendirmeyi gerek görümeler, gerek testler vegözlem yoluyla adli psikologlar›n da aras›nda bulundu¤u uzmanlar gerçekletirir.Böylesi durumlarda yarg›lama sürecinde bilirkii görüü almak zorunludur. Orta vea¤›r zekâ geriliklerinde ise kiinin ceza ehliyeti olmad›¤›na hükmedilir. Ceza ehliye-tinin bulunmad›¤›na hükmedilen durumlarda kiiler hakk›nda Türk Ceza Kanu-nu’na göre çeitli tedbirler al›n›r. Ceza ehliyetinin azalm› oldu¤una hükmedilendurumlarda ise cezada indirim yap›l›r. Son olarak antisosyal kiilik bozuklu¤una sa-hip kiilerin ceza ehliyeti vard›r. Alkol madde etkisi alt›nda ilenmi suçlarda, ba-¤›ml›l›k bir hastal›k olarak kabul edilmekle beraber, ceza ehliyeti tamd›r.

Suça Sürüklenen Gençler Genel olarak ülkemiz için de geçerli olmak üzere, suç genç erkekler aras›nda da-ha yayg›n bir davran›t›r. Bu grubun içinde 18 ya alt›, ergenlik dönemindeki kü-çüklere de giderek artan oranda rastlanmaktad›r. Yukar›da bahsi geçen ceza ehli-

yeti hususunu etkileyen bir di¤er unsur da suç eylemini gerçekletiren kiinin ya-›d›r. Ülkemizde 12 ya›n alt›ndaki çocuklar›n eylemlerinin anlam ve sonuçlar›n›ay›rt edemedikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur. 12-15 ya ve 15-18 yaaral›¤›ndaki gençlerin gerçekletirdi¤i suç tekil eden eylemlerin yarg›lanmas› isebu ya dönemi özellikleri göz önünde bulundurularak düzenlenmi özel mahke-melerde, çocuk mahkemeleri nde gerçekletirilir. 12-18 ya aras› ergenlik dönemin-

deki kiilerin yetikinlerden farkl› muhakeme ve davran› kontrolü özelliklerinesahip olduklar› bilinmektedir. Dolay›s›yla genç suçlulu¤u adli psikolojinin en faz-




la arat›rma yürüttü¤ü alanlardan biridir. Bal›ca arat›rma sorular›: gençlerin han-gi suçlara yöneldikleri, suça yönelme mekanizmalar›, risk faktörleri, koruyucu fak-törler, suça balama ya› ile suç davran›lar›n›n devaml›l›k gösterip göstermedi¤i,

farkl› suç türlerine göre çocuklar›n özellikleridir (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol,2008). Öte yandan vurgulanmas› gereken bir di¤er nokta, “ suça sürüklenen çocuk- lar ” teriminin tercih edilmesi gereklili¤idir. Çocuklar›n kar›t›klar› suçlar› bir yeti-kin gibi bilinçli olarak ve davran› denetimine sahip olarak ilemediklerinden ha-reketle bu alanda çal›anlar taraf›ndan suça sürüklenen çocuklar veya kanunla ihtilafa düen çocuklar terimleri tercih edilmektedir.

Gençlerin s›kl›kla iledikleri suçlar›n mala kar› suçlar (h›rs›zl›k, mala zarar ver-me), ahsa kar› suçlar (gasp, tehdit, darp ve zor kullanma), uyuturucu suçlar› ol-du¤u görülmektedir. Ayr›ca evden kaçma, 18 ya alt› alkol ve tütün tüketimi, okul-dan kaçma gibi yasak davran›lar içine girmelerine de s›kl›kla rastlanmaktad›r(Bartol ve Bartol, 2006).

Türkiye’de suça itilen gençlerle ilgili oranlara bak›ld›¤›nda genç nüfusun top-lam nüfusa oran› yüksek olmakla beraber suça itilen gençlerin genç nüfus içinde-ki oran› oldukça düüktür. Cezaevi istatistiklerine göre 1997-2007 aras›nda çocukceza infaz kurumuna ve e¤itim evlerine giren 12-18 ya aras› çocuklar›n y›ll›k or-talamas› 372’dir (‹çli-ahin, 2009). Mala ve ahsa yönelik suçlar›n oran›nda pekfark yoktur. Ekim 2011 itibariyle Adalet Bakanl›¤› Ceza ve Tevkifevleri Genel Mü-dürlü¤ünün aç›klad›¤› rakamlara göre Ekim 2011 itibariyle, ceza infaz kurumlar›n-daki çocuklar toplam tutuklu ve hükümlü say›s›n›n % 2’sini tekil etmektedirler

(Adalet Bakanl›¤›, 2012). Arat›rmalar baz› aile ortamlar› ve çevrelere sahip olan çocuklar›n daha s›kl›k-la suça yöneldiklerini ve suç tekil eden eylemlere yaam boyu devam ettiklerinigöstermektedir. Baz› çocuklar ise ergenlik dönemi ile s›n›rl› olarak suç tekil edendavran›lar içine girmektedirler (Howitt, 2006).

Erken yata suç eylemlerine balama ile yaam boyu sürdürme aras›nda ilikioldu¤unu gösteren arat›rmalar vard›r. Bu grup içinde ergenlikte davran›m bo-zuklu¤u , ileriki yalarda ise antisosyal kiilik bozuklu¤u tan›s›na s›kl›kla rastlan-maktad›r (Farrington, 1995; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Erken yata suç ilemeye balayan gruba dair çeitli arat›rmac›larca incelenenaile özellikleri öyle s›ralanmaktad›r (Howitt, 2006): cezaland›r›c› (dayak da içer-

mek üzere) ebeveyn davran› ve tutumlar›, sevgisizlik ve çocu¤u reddeden ortam,gözetimsizlik ve gevek s›n›rlar, da¤›lm› aileler, suç ileme, uyuturucu vb. özel-


Resim 8.5

Kaynak:http://zacks4thplacelearning.blogspot.com/

2011/02/canadas-youth-criminal-justice- act-main.html, 17/05/2012.

Kaynak: http://crimeanddeviance.com/juve- nile-delinquency, 17/05/2012.

Davran›m Bozuklu¤u:çocukluk ça¤› dönemineözgü psikolojikbozukluklardan birisi olandavran›m bozuklu¤u, evdenve okuldan kaçma, mala veeyalara zarar verme,çalma, yang›n ç›karma,insanlara ve hayvanlaraeziyet etme gibi sürekli vetekrarlayan biçimdeuyumsuz davran›larlakarakterize bir bozukluktur.Erken çocukluk balang›çl›olabilece¤i gibi, ergenlikdönemi balang›çl› daolabilir. Yetikinlikte tan›olarak konulabilecek

antisosyal kiilik bozuklu¤uile büyük oranda ilikili birbozukluktur.



liklere sahip ebeveynler. Yoshikawa (1995) da bu aile özelliklerine ilaveten çocuk-lara ait u özelliklerden söz etmektedir: nörolojik ve biyolojik farkl›l›klar, düükzekâ düzeyi ve buna ba¤l› düük okul baar›s›, antisosyal davran› geçmii, ebe-

veynde alkol veya uyuturucu kötüye kullan›m›, iddet eylemlerinin görüldü¤ümahallelerde büyüme, ebeveynle güvenli bir ba¤lanma ilikisi kuramam› olmak. Yoshikawa (1995), erken dönemde suça yönelen çocuklarla ilgili risklerin tes-

pit edilmesi kadar koruyucu faktörlerin belirlenmesinin de önemine dikkat çek-mitir. Özellikle risk grubunda bulunan çocuklara ve ailelerine erken yatan itiba-ren sa¤lanacak destekleyici psikososyal çal›malarla riskin azalt›labilece¤ini ortayakoymutur. Suça itilmi veya itilme riski ta›yan çocuklar için bu tipte destekleyici

ve rehabilite edici programlar oluturulmas› adli psikolojinin önemli arat›rma veuygulama alanlar›ndan birisidir.

Aile ‹çi iddet ve Çocuk ‹stismar› Aile, birçok toplum için kutsal ve dokunulmaz, toplumsal düzenin temeli, üyeleri içinde d› dünyan›n tehlikelerinden s›¤›n›lan yerdir. Ancak her aile için bu özellikler ge-çerli olmayabilir. Aile içi iddet, 1960’lardan itibaren tan›mlanmaya balayan, kad›n ha-reketinin de etkisiyle görünürlük kazanan her toplumda, her sosyoekonomik düzey-de görülen çok ciddi bir problemdir. Ülkeler kendi hukuk sistemleri içinde aile içi id-detin önlenilmesi için çeitli düzenlemeler yapmaktad›rlar. Aile içi iddet gerek özel-liklerinin belirlenmesi, risklerin tespit edilmesi ve önlenmesi, gerekse ma¤durlar›n vefaillerin rehabilitasyonu için gerekli müdahale yöntemlerinin gelitirilmesi amac›yla ad-li psikolojinin önemli bir di¤er arat›rma ve uygulama alan›d›r. Aile içi iddet bal›¤› al-t›nda adli makamlara en s›k yans›yan ve en yüksek oranda gerçekleen kad›na eleri

ve partnerleri taraf›ndan uygulanan fiziksel iddettir. Kad›na yönelik iddet , kimi za-

man kad›n›n a¤›r yaralanmas› veya ölümü ile sonuçlanan ciddi bir problemdir. Kad›-na yönelik iddet d››nda, çocuklardan ebeveyne yönelik iddet, yal› istismar› ve çocuk istismar› da di¤er aile içi iddet türleridir. Ev içi iddet olarak da kullan›lan aile içi id-det kavram›, aile üyeleri ve birlikte yaayanlar aras›nda gerçekleen fiziksel, cinsel,duygusal, ekonomik iddet olarak tan›mlanabilir. ‹hmal de bir baka kötü muamele tü-rüdür. Aile içinde iddet bir kez ortaya ç›kt›¤›nda tekrarlama olas›l›¤› oldukça yüksek-tir. iddetin dozunun giderek t›rman›c› özellik gösterdi¤i görülmektedir. Faillerin anti-sosyal özellikler gösterdi¤i, s›kl›kla alkol ve madde kötüye kullan›mlar›n›n bulundu¤ubilinmektedir (Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Bu alanda ayr›ca ele al›nan çok önemli bir arat›rma alan› da çocuk istismar›d›r.Çocuk istismar›, Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO, 1999) taraf›ndan u ekilde tan›mlan-

maktad›r: çocu¤un sa¤l›¤›n›, fiziksel geliimini, psikososyal geliimini olumsuz etki-leyen bir yetikin, toplumu veya ülkesi taraf›ndan, bilerek veya bilmeyerek yap›landavran›lar çocuk istismar› olarak kabul edilir. Bu tan›m, çocu¤un istismar olarak al-g›lamad›¤› veya yetikinin de istismar olarak kabul etmedi¤i eylemleri de kapsa-maktad›r. Polat ’a göre (Polat, 1997, sf. 37): “0-18 ya grubundaki çocu¤un kendisi-ne bakmakla yükümlü kii veya kiiler taraf›ndan zarar verici olan, kaza d›› ve ön-lenebilir, çocu¤un fiziksel ve psiko-sosyal geliimini engelleyen, gerçekleti¤i top-lumun kültür de¤erleri d››nda kalan ve uzmanlar taraf›ndan istismar kabul edilenbir davran›a maruz kalmas› çocuk istismar› ve/veya ihmalidir.” Çocuk istismar› veihmalinin türleri: fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmaldir.

Birlemi Milletler Çocuk Haklar›na Dair Sözlemeye göre 18 ya›n alt›ndaki bi-

reyler çocuk olarak kabul edilir. Çocu¤a bakmakla yükümlü, üzerinde otorite sahibikiiler taraf›ndan kötü muamelede bulunulmas› ve sa¤l›k, e¤itim, beslenme, bar›nma


Antisosyal davran›:Antisosyal davran› veasosyal davran› halkaras›nda birbiriylekar›t›r›lmakta ve ayn› terimgibi kullan›labilmektedir. Buhatal› kullan›mdankaç›nmak amac›ylahat›rlat›lmal›d›r ki asosyal,sosyal olmayan, örne¤ingiriken, d›adönükdavranmamayla ilikilidavran›lar gösterendemektir. Antisosyaldavran›lar ise toplumcakabul edilemez, toplumyaam›na ayk›r›, suç tekileden veya iddet içerrendavran›lard›r.



ihtiyaçlar›n›n ihmal edilmesi ileride ciddi psikolojik s›k›nt› ve bozukluklara yol aça-bilir. Özellikle istismar aile içinde gerçekleirse sonuçlar› çok daha a¤›r olmaktad›r.

Çocuk istismar› hakk›nda elde edilen oransal rakamlar›n hiçbir zaman gerçe¤i

yans›tmad›¤› bilinmektedir. Bu ciddi mesele ço¤u zaman aile içinde gizli kalmak-ta, ma¤durlar da çeitli psikolojik dinamikler ve yaad›klar› travman›n özelliklerin-den dolay› istismar› aç›klayamamaktad›rlar. Özellikle cinsel istismar söz konusu ol-du¤unda vakalardan adli veya t›bbi bir kriz ortaya ç›kmad›¤› takdirde ancak y›llarsonra ma¤durlar›n nadiren aç›klamalar›yla haberdar olunmaktad›r.

Cinsel istismarda çocu¤un r›zas›ndan söz edilemez. Çocuk, tan›m itibariyle cin-sel eylemin anlam ve sonuçlar›n› tam olarak anlayarak kavrayarak parças› olamaz.K›z çocuklar daha s›k cinsel istismar ma¤duru olmakla birlikte, erkek çocuklar›nda ma¤dur olmalar› söz konusudur. Aile içinde gerçekleen cinsel istismar eylem-lerine ensest ad› verilir. Ensest tan›m› için kan ba¤› aranmaz.

Cinsel istismar eylemini gerçekletirenlerin özelliklerinin belirlenmesi de adli

psikolojinin alan›na girmektedir. Bu grubun içinde bir k›s›m pedofili adl› bir türcinsel sapma (parafili) bozuklu¤una sahiptirler. Bu kiilerin tedavisinde de adlipsikologlar çal››rlar.

Cinsel istismar vakalar› yarg›ya yans›d›¤›nda ço¤u zaman ma¤durlar yaad›kla-r›n› tekrar tekrar anlatmak ve zorlu mahkeme sürecinden geçmek durumunda ka-l›rlar ve bundan dolay› tekrar travma yaamalar› olas›d›r. Gerek çocuklar›n ifade-lerinin al›nmas›n›n özel teknikler gerektirmesi, ve genel olarak istismar ma¤duruçocu¤un travmatize olmu olmas›ndan dolay› bu çocuklarla görüme özel e¤itimlipsikologlar taraf›ndan gerçekletirilmelidir. Bu ekilde, çocu¤un yarg› sürecindetekrar travma yaamas›n›n da önlenmesine çal››labilir. ‹stismar ma¤duru çocu¤unkorunmas› ile ilgili kararlar›n al›nmas›nda da adli psikologlar›n uzman görüü

önem ta›r. (Akda Atamer, 2005; Howitt, 2006, Bartol ve Bartol, 2008)

Çocuk istismar› ile ilgili detayl› bilgiye u kitaptan ulaabilirsiniz: O¤uz Polat. (1997).Vu-rursan K›r›l›r. Analiz Yay›nlar›: ‹stanbul.

Çocuk istismar› ne demektir? Türleri nelerdir?

Suç ‹leyen Bireylerin Sa¤alt›m›Bir ülkede cezalar›n düzenlenmesi ile suçun nedenleri ve cezan›n amaçlar›na dairbenimsenen görüler aras›nda yak›n iliki bulunmaktad›r. Cezan›n amaçlar› cayd›r›-

c›l›k, ›slah etme, toplumu koruma veya kamu

vicdan›n› rahatlatmad›r. Bu amaçlardan hangisi-ne daha a¤›rl›k verildi¤ine göre cezalar›n miktar›

ve uygulanma ekli de¤iiklik gösterir. Örne¤insuçun nedeni olarak ilenen suç sonucunda fail-lerin kazançl› ç›kt›klar› ve pek de bir kayba u¤-ramad›klar›na inan›l›yorsa (ö¤renme yakla›m›)

ve ceza ile cayd›r›c›l›k amaçlan›yorsa kat› ve uzunhapis cezalar› öncelikli olur. Öte yandan, e¤erkiilerin sahip olduklar› bilisel, davran›sal, duy-gusal, sosyal, e¤itimsel bir tak›m eksiklikler neti-cesinde suça yöneldiklerine inan›l›yorsa ceza in-

faz kurumlar›n› “e¤itim ve rehabilitasyon ” amaçl›düzenlemek öncelikli hâle gelebilir.


Parafili:cinsel uyar›m vedoyumun ola¤and›› nesneve aktiviteler yoluyla

mümkün oldu¤u bir türcinsel bozukluktur.Pedofilibir tür parafilidir. Pedofiller,cinsel uyar›m ve doyum içinergenlik öncesi çocuklarayönelirler.

SIRA S‹ZDE

4

K ‹ T A P



Suç tekrar›n›n önlenmesi ve ›slah amaçlar›n›n ön plana ç›kmas›yla, ceza infazkurumlar›n›n ve infaz sürecinin faydac› bir yakla›mla düzenlenmesi gereklili¤i or-taya ç›km›t›r. Bu yakla›ma göre, sosyal ve yasal s›n›rlar›n d››na ç›kan bireyler ya-kaland›klar›nda ve kendilerine hapis cezas› verildi¤inde, hükümleri süresince ge-çen zaman tekrar suç ilememeleri ve toplumla daha baar›l› biçimde entegre ol-malar› amac›yla de¤erlendirilmelidir (Howitt, 2006).

ABD ve Avrupa ülkelerinden sonra ülkemizde de özellikle 2005 y›l›ndan itiba-ren cezaevlerinde rehabilitasyon amaçl› psikososyal destek programlar› uygulan-maya balanm›t›r. Bu tür programlarda hükümlülerin bilisel ve davran›sal de¤i-im göstermeleri amac›yla çeitli grup çal›malar› yürütülmektedir. Ceza infaz ku-rumlar›nda görevli psikologlar›n yürüttü¤ü bu grup çal›malar› tüm cezaevlerindestandart bir uygulama sa¤lanmas› amac›yla k›lavuz kitaplar üzerinden yürütülmek-tedir. Bu tarz e¤itim ve destek grup çal›malar› aras›nda, öfke kontrol program›,stresle ba etme, madde kötüye kullan›m›yla ilgili grup çal›malar› bulunmaktad›r.Psikososyal destek programlar›n›n tekrar suç ileme oranlar›n› azaltmada ciddi et-kisi oldu¤unu gösteren pek çok çal›ma bulunmaktad›r. Henüz ülkemizde bu ko-nuda geni kapsaml› bir çal›ma yürütülmemitir. Ancak eldeki veriler, kat› ve a¤›rhapis cezalar›ndan ziyade, ceza infaz rejimlerinin faydac› bir yakla›mla düzenlen-mesinin suç oranlar›n› düürmede yararl› oldu¤unu göstermektedir (Atamer veOral, 2005, Howitt, 2006).

TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDA GÖREV YAPANPS‹KOLOGLARIN TEMEL ÇALIMA ALANLARI

Aile Mahkemeleri Aile mahkemeleri aile içi uzlamazl›klarda, boanma, velayet gibi konularda görev yapan özel mahkemelerdir. Aile mahkemeleri kadrosunda uzman sosyal çal›mac› olarak psikologlar görev yaparlar. Psikologlar, davaya haz›rl›k aamas›nda veya da-

va sürmekte iken eler ve/veya çocuklarla çeitli de¤erlendirme görümeleri yapar-lar. Bu de¤erlendirmeler yüz yüze mülakatlar eklinde olabilece¤i gibi, çeitli ölç-me-de¤erlendirme gereçlerinin kullan›lmas›n› da içerir. Psikolog, hâkimin gerekligördü¤ü durumlarda, aile birli¤ini tehdit eden anlamazl›¤›n sulh yoluyla çözülüpçözülemeyece¤ine dair kanaatini, ihtilaf durumunda velayetin ne ekilde düzenle-nece¤i hakk›nda çocu¤un yüksek yarar›n› gözeten ve psiko-sosyal geliimine enuygun çözümlere dair kanaatini, mahkemenin takdirine bir rapor olarak sunar.

Çocuk MahkemeleriÇocuk mahkemeleri yasayla ihtilafa düen çocuklarla, haklar›nda koruma veyatedbir karar› verilmesi gereken çocuklar›n davalar›na bakan, yine uzman kadro-sunda psikologlar›n görev yapt›¤› özel bir mahkeme türüdür. On sekiz ya›ndanküçüklerin yarg›lanmas›nda çocuk mahkemeleri yetkilidir. Bu mahkemelerin uz-man› olarak görev yapan psikologlar, suça sürüklenen çocu¤un savc› taraf›ndanifadesinin al›nmas›nda gerekli durumlarda haz›r bulunurlar. Duruma öncesindeçocu¤u sürece haz›rlarlar. Duruma esnas›nda yine mahkemede bulunmalar› müm-kündür. Hakk›nda koruma karar› al›nacak, ma¤dur çocuklar›n durumalara haz›r-lanmas›nda da bu uzmanlar görev yaparlar.

Çocuk Mahkemesi uzman› olarak psikolo¤un en önemli görevi Sosyal ‹ncelemeRaporu haz›rlamakt›r. Sosyal ‹nceleme raporu suça sürüklenme nedenlerini, çocu-

¤un biyopsikososyal özellikleri ile iddia edilen suç eylemi aras›ndaki ilikiyi de¤er-lendirmek amac›yla düzenlenen bir rapordur. Bu raporu düzenlerken psikolog çe-




itli bilgi kaynaklar› (çocu¤un kendisi, ailesi, okulu, i yeri, t›bbi geçmii, vb.) ve bil-gi toplama yöntemlerinden (mülakatlar, testler, vb.) yararlan›r. Psikolog, suçun or-taya ç›kma nedenleri kadar, çocu¤un tekrar suça sürüklenmemesi için al›nabilecekönlemlere dair uzman görüünü mahkemenin takdirine sunar. Sosyal ‹nceleme Ra-poru cezan›n süresi kadar, infaz eklini de etkileyecek önemde bir belgedir.

Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurullar›Hafif hapis cezas› gerektiren suçlar› ileyenlerle, özellikle ilk defa suça kar›m›bulunan gençlere hapis cezalar› yerine, alternatif yapt›r›mlar uygulanmaktad›r. Ha-pis cezalar›na alternatif yapt›r›mlar aras›nda denetimli serbestlik ve 18 ya›ndanküçükler için gözetim programlar› bulunmaktad›r.

Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurullar› nda uzman sosyal çal›mac› olarak görev yapan psikologlar, yetikin ve gençlerin suça yönelme nedenlerini inceleyerek, tek-rar suç ilememeleri için kiiye özel programlar olutururlar. Bu programlar içinemesleki e¤itim, uyuturucu ve alkol ba¤›ml›l›¤› tedavisi, psikososyal rehabilitasyon gi-bi çeitli müdahaleler dâhil edilebilir. Program›n uygulanmas›nda kamu ve özel kuru-lulardan ve sivil toplum örgütlerinden destek al›nabilir. Gözetim delegesi veya dene-timli serbestlik memuru olarak görev yapan psikolog söz konusu program› oluturur,belli aral›klarla denetim veya gözetim karar› alan hâkime program›n gidiat› ve gerek-li de¤iikliklerle ilgili rapor sunar. Hâkim karar›yla denetim veya gözetim uzat›labilir

veya sonland›r›labilir. Denetimli serbestlik ile amaçlanan hapis cezalar›n›n neden ol-du¤u sosyal, psikolojik, ekonomik maliyetlerin düürülmesi, kiinin bir yandan ile-di¤i suçtan ötürü bir yapt›r›ma maruz kal›rken ayn› zamanda toplumsal yaam›n par-ças› olarak kalmas›n›n sa¤lanmas›d›r. Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurul-lar›nda görevli psikologlar ayn› zamanda hapis cezas›n› tamamlam›, tahliye olmu ki-ilerin toplumsal yaama entegrasyonu için de çeitli çal›malar yürütürler.

Ceza ‹nfaz Kurumlar›Ceza ‹nfaz Kurumlar›, çeitli güvenlik seviyelerindeki cezaevleri ve tutukevlerinikapsamaktad›r. Kad›nlara ve çocuklara özgü farkl› tipleri de bulunan ceza infazkurumlar›n›n psikososyal servislerinde görevli psikologlar bulunmaktad›r.

Bu psikologlar›n bal›ca görevleri, personel ve tutuklular ile hükümlülerle bi-reysel psikolojik dan›ma görümeleri yapmak, yukar›da bahsi geçen rehabilitas-

yon ve e¤itim amaçl› grup çal›malar› düzenlemek, tutuklu ve hükümlülerin aile-leriyle ilikilerini sürdürmelerinde kolaylat›r›c› olmak, tahliye öncesi mahkûmlar›d›ar›daki yaama haz›rlama amaçl› çal›malar yürütmektir.

Adli T›p Kurumu Adli T›p Kurumu, resmi bilirkiilik kurumu olarak görev yapar. Çeitli ihtisas ku-rullar› farkl› disiplinlerden, uzmanlardan olumu olup farkl› dava konular›nda bi-lirkii raporu düzenler. Ruh sa¤l›¤› ve ya küçüklü¤üne ilikin konulardaki ihtisaskurullar›nda görevli psikologlar, ba¤l› bulunduklar› kurul üyeleriyle birlikte kendi-lerinden istenen de¤erlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen san›k veya ma¤dur-lara çeitli ölçme-de¤erlendirme araçlar› uygularlar.

Emniyet ve Jandarma Tekilat›nda Çal›an Psikologlar Emniyet ve Jandarma tekilat› bünyelerinde suça sürüklenen çocuklar için özel düzen-lenmi çocuk ubeleri bulunmaktad›r. Çocuklar›n ifadelerinin al›nmas›nda polis veya

jandarma de¤il, bu ubelerde görev yapan psikologlar görevlidir. Ayr›ca tekilat üyele-rine rehberlik ve dan›manl›k hizmeti verilmesinde görevli psikologlar bulunmaktad›r.





Adli psikoloji alan›n›n genel çerçevesini ve di-

¤er psikoloji bilimi alt alanlar› ile ilikisini aç›k- lamak.

Adli psikolojinin hukuk davalar› ve ceza davala-r›nda yasalar›n uygulanmas›nda, cezalar›n dü-zenlenmesinde ve infaz›nda psikolojinin bilimselbilgi ve yöntemlerinin kullan›ld›¤› psikolojininbir alt alan›d›r. Psikolojinin bilimsel bilgi ve yön-temleri suçlar›n ayd›nlat›lmas›nda, cezalar›n be-lirlenmesi ve yerine getirilmesinde kullan›lmak-tad›r. Psikolojinin temel alanlar›na dair gördü¤ü-nüz, örne¤in bilisel psikoloji, geliimsel psiko-

loji, sosyal psikoloji, klinik psikoloji alan›nda yeralan tüm kuramlar ve aç›klamalar gerekti¤indeadli psikoloji alan›nda kullan›l›r. Örne¤in, görgütan›kl›¤›, yani bir suç eylemine tan›k olan kiile-rin ifadelerine bavurulmas›nda, en do¤ru ifade-nin elde edilmesi amac›yla bilisel psikoloji ala-n›na giren haf›za ve hat›rlamaya dair bilgi ve ku-ramlardan yararlan›l›r. Adli alanda çal›an psiko-loglar bir yandan akademik zeminde bilgi üreti-mine bir yandan uygulama zeminde adalet me-kanizmas›n›n ileyiine katk›da bulunurlar.

Suçu aç›klayan temel psikoloji kuramlar›n› yorumlamak.Suçu aç›klarken makro ve mikro düzey kuramlar-dan söz edildi. Makro düzey kuramlar kiiyi çev-releyen geni toplum, mahallesi, çevresi, ait oldu-¤u alt-kültür ve ailesi ile ilikili etkenlerle suçuaç›klamaktad›rlar. Psikolojik kuramlar genelde bi-reye özgü özelliklerle çevrenin etkileimini dehesaba katan mikro düzey aç›klamalara sahiptir-ler. Biyolojik, genetik ve nöropsikolojik aç›klama-lar, özellikle ikiz çal›malar›ndan yola ç›karak an-tisosyal davran›lar, iddet ve agresyonun genler-le aktar›lan k›sm›na dikkat çekmilerdir. Do¤u-tan gelen aktivite düzeyi, uyaranlara kar› duyar-l›l›k gibimizaç özellikleri ile suç yatk›nl›¤› aras›n-da iliki kurulmutur. Ayr›ca baz› kafa travmala- r› n›n suç ve iddet davran›lar›na kiileri yönelte-bildi¤i ortaya konmutur. Psikanalitik kuram agöre idin dürtülerini uygun yollarla tatmin etme-

ye yetecek kadar güçlü bir ego geliimine sahipolmayan ve süperegosu yeterince gelimemi bi-reylerin suça yöneldi¤inden söz edilebilir. Ö¤-

renme kuramlar› da suç davran››n› kiilerin ö¤-

renme tarihçeleriyle aç›klarlar. Klasik koullanma ve operant koullanma suçun do¤rudan yaanantecrübeler ve davran›lar› sonucunda kiilerin kar-›lat›klar› sonuçlara ba¤l› ö¤renildi¤ini öne sü-rerken sosyal ö¤renme kuram› suç davran›lar›-n›n model alma, ve taklit yoluyla da ö¤renilebile-ce¤ini göstermitir. Son olarak Eysenck’in biyo-

psiko-sosyal suç kuram›, kiili¤i üç eksen üzerin-de de¤erlendirmekte olup kiinin her bir eksen-de nerede durdu¤unun genetik özelliklerle belir-lendi¤ini öne sürer. Bu genetik farkl›l›klar fizyo-

lojik ileyite çeitli farkl›l›klar yaratmakta ve ba-z› insanlar suça daha yatk›n hâle gelmektedir. D›- adönüklük, duygusal dengesizlik ve psikotizm özellikleri yüksek kiiler suça daha yatk›nd›rlar.

Ayr›ca çevre etkisini de ö¤renme yoluyla kuram›-na dâhil eden Eysenck’e göre, d›adönüklük özel-li¤i yüksek kiilerin klasik koullanma yoluylauygun davran›lar› ö¤renmelerinin daha zor vegeç oldu¤unu, bundan dolay› bu kiilerin sosya-lizasyon sürecinde yetersizlikleri olutu¤unu vesuça yöneldiklerini öne sürmütür.

Adli psikolojide temel konular› aç›klamak. Adli psikolojide temel konulardan birisi ak›l hastal›¤› ve suç ilikisidir. Arat›rmalara göre psiki-

yatrik bozukluklara sahip kiiler “normal” popü-lasyondan daha tehlikeli de¤ildirler. Suç ileyengrupta s›kl›kla alkol ve uyuturucu ba¤›ml›l›¤›görülmektedir. A¤›r psikiyatrik bozukluklara sa -hip ve zekâ engelli kiilerin suç ma¤duru olmaoranlar› normal popülasyondan yüksektir. Ceza ehliyeti hukukta bir kiinin iledi¤i suçtan dolay›sorumlu tutulabilmesi durumudur. Bunun içinkiinin iledi¤i suçun anlam ve sonuçlar›n›n far-k›nda olmas› ve eylemlerini yönlendirme yetene-¤inin yerinde olmas› gerekir. Ceza ehliyeti orta-dan kalkm›sa kiiye ceza verilemez veya cezaehliyeti k›smen azalm›sa indirimli ceza verilir.Ceza ehliyetinin de¤erlendirilmesi adli psikolog-lar›n çal›ma alanlar›ndan birisidir.

Adli psikolojide bir baka temel konu suça sü- rüklenen gençler dir. Ceza ehliyetini etkileyenbir di¤er husus suç eylemini gerçekletiren kii-nin ya›d›r. Ülkemizde 12 ya›n alt›ndaki çocuk-

Özet

1A M A Ç

2A M A Ç 3

A M A Ç




lar›n eylemlerinin anlam ve sonuçlar›n› ay›rt ede-medikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur.12-15 ya ve 15-18 ya aral›¤›ndaki gençleringerçekletirdi¤i suç tekil eden eylemlerin yarg›-lanmas› çocuk mahkemeleri nde gerçekletirilir.12-18 ya aras› ergenlik dönemindeki kiilerin

yetikinlerden farkl› muhakeme ve davran› kon-trolü özelliklerine sahip olduklar› bilinmektedir.Dolay›s›yla genç suçlulu¤u adli psikolojinin enfazla arat›rma yürüttü¤ü alanlardan birisidir. Ço-cuklar›n kar›t›klar› suçlar› bir yetikin gibi bi-linçli olarak ve davran› denetimine sahip ola-rak ilemediklerinden hareketle bu alanda çal›-anlar taraf›ndan suça sürüklenen çocuklar veya

kanunla ihtilafa düen çocuklar terimleri tercihedilmektedir. Türkiye’de suça itilen gençlerle il-gili oranlara bak›ld›¤›nda genç nüfusun toplamnüfusa oran› yüksek olmakla beraber, suça iti-len gençlerin genç nüfus içindeki oran› oldukçadüüktür. Arat›rmalar baz› aile ortamlar› ve çev-relere sahip olan çocuklar›n daha s›kl›kla suça

yöneldiklerini ve suç tekil eden eylemlere ya-am boyu devam ettiklerini göstermektedir. Ba-z› çocuklar ise ergenlik dönemi ile s›n›rl› olaraksuç tekil eden davran›lar içine girmektedirler.

Erken yata suça yönelme ile suçun tekrar› ara-s›nda iliki vard›r. Bu çocuklar›n bireysel ve aileözellikleri incelenmitir. Böylece risk faktörleri

ve koruyucu faktörlerin belirlenmesi ve hem ço-cu¤a hem aileye yönelik riski azalt›c› psikosos-

yal müdahale programlar›n›n gelitirilmesine ça-l››lmaktad›r.

Aile içi iddet gerek özelliklerinin belirlenmesi,risklerin tespit edilmesi ve önlenmesi gereksema¤durlar›n ve faillerin rehabilitasyonu için ge-rekli müdahale yöntemlerinin gelitirilmesi ama-

c›yla adli psikolojinin önemli bir di¤er arat›rma ve uygulama alan›d›r. Aile içi iddet 1960’lardanitibaren kad›n hareketinin de etkisiyle görünür-lük kazanan, her toplumda, her sosyoekonomikdüzeyde görülen çok ciddi bir problemdir. Kad›- na yönelik iddet, kimi zaman kad›n›n a¤›r yara-lanmas› veya ölümü ile sonuçlanan ciddi birproblemdir. Kad›na yönelik iddet d››nda, ço-cuklardan ebeveyne yönelik iddet, yal› istisma- r› ve çocuk istismar› da di¤er aile içi iddet türle-ridir. Ev içi iddet olarak da kullan›lan aile içi id-

det kavram› aile üyeleri ve birlikte yaayanlararas›nda gerçekleen fiziksel, cinsel, duygusal,

ekonomik iddet olarak tan›mlanabilir. ‹hmal debir baka kötü muamele türüdür. Bu alanda ay-r›ca ele al›nan çok önemli bir arat›rma alan› daçocuk istismar›d›r. Çocu¤a bakmakla yükümlüüzerinde otorite sahibi kiiler taraf›ndan kötü mu-amelede bulunulmas› ve sa¤l›k, e¤itim, beslen-me, bar›nma ihtiyaçlar›n›n ihmal edilmesi ilerideciddi psikolojik s›k›nt› ve bozukluklara yol aça-bilir. Çocuk istismar› hakk›nda elde edilen oran-sal rakamlar›n hiçbir zaman gerçe¤i yans›tmad›¤›bilinmektedir. Özellikle cinsel istismar›n y›llarcagizli kald›¤› bilinmektedir. Cinsel istismar vakala-r› yarg›ya yans›d›¤›nda ço¤u zaman ma¤durlar›ntekrar travma yaamalar› olas›d›r. Gerek çocukla-

r›n ifadelerinin al›nmas›n›n özel teknikler gerek-tirmesi, ve genel olarak istismar ma¤durununtravmatize olmu olmas›ndan dolay› bu konudagörüme özel e¤itimli psikologlar taraf›ndan ger-çekletirilmelidir.

Adli psikolojinin bir di¤er temel alan› suç ileyen bireylerin sa¤alt›m›d›r. Bir ülkede cezalar›ndüzenlenmesi ile suçun nedenleri ve cezan›namaçlar›na dair benimsenen görüler aras›nda

yak›n iliki bulunmaktad›r. E¤er kiilerin sahipolduklar› bilisel, davran›sal, duygusal, sosyal,

e¤itimsel bir tak›m eksiklikler neticesinde suça yöneldiklerine inan›l›yorsa ceza infaz kurumlar›-n› “e¤itim ve rehabilitasyon ” amaçl› düzenlemeköncelikli hale gelebilir. Bu yakla›ma göre, sos-

yal ve yasal s›n›rlar›n d››na ç›kan bireyler yaka-land›klar›nda ve kendilerine hapis cezas› verildi-¤inde, hükümleri süresince geçen zaman tekrarsuç ilememeleri ve toplumla daha baar›l› bi-çimde entegre olmalar› amac›yla de¤erlendiril-melidir. Ülkemizde de cezaevlerinde hükümlü-lerin bilisel ve davran›sal de¤iim göstermele-

ri amac›yla çeitli grup çal›malar›, rehabilitasyon amaçl› psikososyal destek programlar› uy-gulanmaktad›r. Ceza infaz kurumlar›nda görevlipsikologlar›n yürüttü¤ü psikososyal destek prog-ramlar›n›n tekrar suç ileme oranlar›n› azaltma-da ciddi etkisi oldu¤unu gösteren pek çok çal›-ma bulunmaktad›r.




Türkiye’de adli alanda görev yapan psikologla- r›n temel çal›ma alanlar› hakk›nda de¤erlendirme yapmak.Aile mahkemeleri kadrosunda sosyal çal›mac› olarak görev yapan psikologlar davaya haz›rl›kaamas›nda veya dava sürmekte iken hâkimingerekli gördü¤ü durumlarda, aile birli¤ini tehditeden anlamazl›¤›n sulh yoluyla çözülüp çözüle-meyece¤ine, ihtilaf durumunda çocu¤un velaye-tinin ne ekilde düzenlenece¤ine, çocu¤un psi-ko-sosyal geliimine en uygun çözümlere dairkanaatini, uzman görüü olarak mahkemenintakdirine sunar. On sekiz ya›ndan küçüklerin

yarg›lanmas›nda yetkili olan çocuk mahkemele-

ri nde uzman sosyal çal›mac› olarak görev ya-pan psikologlar, suça sürüklenen çocu¤un savc›taraf›ndan ifadesinin al›nmas›nda gerekli durum-larda haz›r bulunurlar. Duruma öncesinde ço-cu¤u sürece haz›rlarlar. Duruma esnas›nda yinemahkemede bulunmalar› mümkündür. Hakk›n-da koruma karar› al›nacak, ma¤dur çocuklar›ndurumalara haz›rlanmas›nda da bu uzmanlargörev yaparlar. Çocuk Mahkemesi uzman› ola-rak psikologun en önemli görevi cezan›n süresikadar, infaz eklini de etkileyecek önemde bir

belge olan Sosyal ‹nceleme Raporu nu haz›rla-makt›r. Hâkim taraf›ndan, yarg›lanan kiiye ha-pis cezalar›na alternatif yapt›r›m olan denetimliserbestlik veya gözetim karar› verilmesi duru-munda Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurulla- r› nda uzman sosyal çal›mac› olarak görev ya-pan psikologlar, yetikin ve gençlerin suça yö-nelme nedenlerini inceleyerek tekrar suç ileme-meleri için kiiye özel programlar olutururlar.Bu programlar içine mesleki e¤itim, uyuturucu

ve alkol ba¤›ml›l›¤› tedavisi, psikososyal rehabi-

litasyon gibi çeitli müdahaleler dahil edilebilir.Program›n uygulanmas›nda kamu ve özel kuru-lulardan ve sivil toplum örgütlerinden destekal›nabilir. Gözetim delegesi veya denetimli ser-bestlik memuru olarak görev yapan psikolog sözkonusu program› oluturur, program›n gidiat›n›izler ve raporlar. Ceza infaz kurumlar› n›n psi-kososyal servislerinde görevli psikologlar›n ba-l›ca görevleri, personel ve tutuklular ile hüküm-lülerle bireysel psikolojik dan›ma görümeleri

yapmak, rehabilitasyon ve e¤itim amaçl› grup ça-

l›malar› düzenlemek, tahliye öncesi mahkumla-r› d›ar›daki yaama haz›rlama amaçl› çal›malar

yürütmektir. Resmi bilirkiilik kurumu olarak gö-rev yapan Adli T›p Kurumu bünyesinde çeitliihtisas kurullar› bulunmaktad›r. Ruh sa¤l›¤› ve

ya küçüklü¤üne ilikin konulardaki ihtisas ku-rullar›nda görevli psikologlar, ba¤l› bulunduklar›kurul üyeleriyle birlikte kendilerinden istenende¤erlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen sa-n›k veya ma¤durlara çeitli ölçme-de¤erlendirmearaçlar› uygularlar. Emniyet ve Jandarma Teki- latlar› bünyelerinde suça sürüklenen çocuklariçin özel düzenlenmi çocuk ubeleri bulunmak-tad›r. Çocuklar›n ifadelerinin al›nmas›nda bu u-belerde görev yapan psikologlar görevlidir.

4A M A Ç




1. Aa¤›dakilerden hangisi adli psikolojinin kapsam›nagirebilecek bir konu de¤ildir?

a. Suç ma¤durlar› hakk›nda çal›malar yapmakb. Suç ileyen kiilerin özelliklerini incelemekc. Gençlere suçtan uzak durmalar› yönünde telkin-

lerde bulunmakd. Polise suç soruturmas›nda yard›mc› olmake. Suça yönelen kiilere çeitli testler uygulamak

2. Aa¤›dakilerden hangisi suçu aç›klamaya yönelikmakrodüzey kuramlara örnek say›labilir?

a. Toplumda imtiyazlara sadece belli kesimlerinulaabildi¤i inanc› toplumun dezavantajl› kesim-

lerine mensup kiilerin yasad›› yollara sapmas›-na neden olur.

b. Ailelerde agresif davran›lar soyaçekimle aktar›l›r.c. Suça yönelen kiilerin zihinsel ve e¤itimsel ye-

tersizliklerinden söz edilebilir.d. Ebeveynle ilikide yaanan kopukluklar ve uy-

gun ba¤lanma ilikisi kuramamak sonucunda bi-reyler suça yönelirler.

e. Toplumda kabul gören, hayranl›k duyulan ünlükiilerin uyuturucu kullanmalar› onlar› modelalan gençlerin de uyuturucu maddelere ilgisini

artt›rabilir.

3. Pavlov’un klasik artlanma kuram›na göre çocukla-r›n suç davran››ndan sak›nmay› ö¤renmeleri için:

a. Ebeveynler çocu¤un do¤ru ve yanl›› ay›rt edebi-lece¤i yaa kadar çocu¤a ceza vermemelidirler.

b. Ebeveynler çocu¤un uygunsuz davran››naolumsuz tepki göstermelidirler.

c. Egolar› güçlenmelidir.d. Suçun kabul gördü¤ü çevrelerden uzak tutulma-

lar› gerekir.e. Her istekleri yerine getirilmemelidir.

4. Operant artlanma kuram›na göre bir gencin çevre-deki dükkanlardan küçük çapta h›rs›zl›k yapmaya de-

vam etmesinde aa¤›dakilerden hangisi pozitif pekitir-me eklinde etkili olmu olabilir?

a. Çevrede güvenlik kameralar›n›n bulunmamas› ve yakalanmayaca¤›na inanmas›

b. ‹stedi¤i yiyecekleri sat›n alacak paras›n›n olmamas›c. Ailesinde bu tip davran›lar›n s›k görülmesid. Küçükken kafa yaralanmas› yaam› olmas› ve

davran›lar›n› denetleyememesi

e. “H›rs›zl›k maceralar›”n› arkada çevresinde anla-t›nca cesaretiyle övgü toplamas›

5. Eysenck’e göre, aa¤›dakilerden hangisi kiili¤in birboyutu de¤ildir?

a. Nevrotisizmb. Uyumlulukc. D›adönüklük-içedönüklükd. Psikotisizme. Duygusal dengelilik-dengesizlik

6. Aa¤›dakilerden hangi kiilik özelli¤ine sahip bir ki-i Eysenck’e göre klasik artlanma yoluyla kurallar› ö¤-renmek için daha fazla tekrara ihtiyaç duyar?

a. D›adönüklükb. ‹çedönüklük

c. Duygusal dengesizlikd. Duygusal dengelilike. Psikotisizm

7. Psikiyatrik bozukluklar ve suç ilikisi için aa¤›daki-lerden hangisi söylenebilir?

a. Ak›l hastalar› toplum için tehlike oluturmaktad›r.b. Ak›l hastalar› suç ma¤duru olmak yönünden risk

alt›ndad›rlar.c. Uyuturucu ba¤›ml›lar›n›n ceza ehliyetleri yoktur.d. Antisosyal kiilik bozuklu¤una sahip kiilerin

ceza ehliyeti yoktur.e. Zeka engelli olmak ceza ehliyetinin ortadankalkmas› için bir neden de¤ildir.

8. Suça sürüklenen gençlerle ilgili aa¤›dakilerden han-gisi söylenemez?

a. Gençlerin baz›lar› küçük yata suça yönelir ve yaam boyu suç davran›lar›n› sürdürürler

b. Baz› gençlerin suç davran››na yönelmeleri sa-dece ergenlik dönemiyle k›s›tl›d›r.

c. Suça sürüklenen gençlerde düük zeka ve dü-ük okul baar›s›na rastlan›r.

d. Suç davran›› aileden kaynakland›¤›ndan bugençler hakk›nda devlet koruma karar› almal›d›r.

e. Suça sürüklenen gençlerle ilgili risk faktörlerininbelirlenmesi önleme çal›malar› için önemlidir.





9. Aa¤›dakilerden hangisi çocuk istismar› davran›lar›-

na bir örnek olabilir?a. Fiziksel iddet; örne¤in, kaba dayakb. Duygusal iddet; örne¤in, aa¤›lamac. Ekonomik iddet: çocu¤un çal›mas›n› ve ev

ekonomisine katk›da bulunmas›n› engellemekd. Cinsel istismar, örne¤in, çocu¤a dokunma içe-

ren cinsel yakla›mlarda bulunmake. ‹hmal, örne¤in, çocu¤un beslenme ihtiyaçlar›n›

kar›lamamak

10. Aa¤›dakilerden hangisi çocuk mahkemesinde gö-

revli bir adli psikologun görevlerinden de¤ildir?a. Çocu¤un suça sürüklenme nedenlerin belirlemekb. Çocu¤a çeitli testler uygulamakc. Çocu¤un aile üyeleriyle görümeler yapmakd. Çocu¤un tekrar suça yönelmemesi için al›nmas›

gereken önlemleri belirlemeke. Suça sürüklenen çocu¤a psikolojik tedavi hiz-

meti sunmak

Genlerimiz Suç ‹le-

me E¤ilimi ÜzerindeNe Kadar Etkili?Suç ilemenin arkas›n-da yatan biyolojik ne-denleri inceleyenlerhiçbir sonuca ulaama-d›¤› için kriminologlargenetik faktörleri gözard› edip toplumsal ne-

denlere odakland›. Fakat art›k insan›n gen haritas› ç›-kart›ld›¤› için, kriminologlar ihtiyatl› bir biçimde bu

alana geri dönüyor. Küçük bir grup uzman genlerinsuç ileme riskini nas›l art›rd›¤›n› ve suça e¤iliminkal›tsal olup olmad›¤›n› arat›r›yor. Kuzey Carolina,Durham’daki Duke Üniversitesi’nden davran› bilim-ci Terri E. Moffitt, “Günümüzde en iddial› suç ve id-det teorileri, toplumsal ve biyolojik faktörleri birleti-riyor” diyor. Arat›rmac›lar genlerin suç ilemede ro-lü oldu¤unu gösteren en az 100 çal›ma oldu¤unutahmin ediyor. Haziran ay›nda Stockholm Kriminolo-ji Ödülü’nü kazanan Ulusal Adalet Enstitüsü’nün Di-rektörü John H. Laub, “Arat›rma metotlar›ndaki iler-lemeler geni kapsaml› gen çal›malar›n›n yap›lmas›-n› sa¤l›yor” diyor. Buna kar›n o ve di¤erleri kiinin

yaad›¤› çevrenin genleri ekillendirerek iddet gü-dülerini bast›rabildi¤ini ya da tetikleyebildi¤ini vur-guluyor. Bu konu cevaplanmas› son derece zor olanetik ve siyasi sorular› gündeme getiriyor. Genetik e¤i-lim ceza hükmünü etkilemeli mi? Suçlular›n her biri-ne kiiye özgü rehabilitasyon program› haz›rlamakiçin genetik testlerden yararlan›labilir mi? Biyolojikolarak suça e¤ilimli olan yetikinler ya da çocuklartespit edilmeli mi? Bu alanda çal›an herkes bir “suçgeni” olmad›¤›n› kabul ediyor. Arat›rmac›lar›n as›larad›¤› ey, daha büyük suçlara yol açabilecek sald›r-ganl›k ve anti-sosyal davran›larla ba¤lant›l› kal›tsalkiilik özellikleri.“The Better Angels of Our Nature” isimli kitab› ya-k›nda piyasaya ç›kacak olan Harvard Üniversite-si’nden Psikoloji Profesörü Steven Pinker, insanlar›nart›k iddete daha az e¤ilim gösterdi¤ini öne sürüyor

ve genetik ve suç aras›ndaki ilikiyi anlamak için in-san do¤as›ndan balamak ve sonra belli bir kiiliközelli¤inin ortaya ç›k›p kaybolmas›na neyin yol açt›-¤›n› sorgulamak gerekti¤ini söylüyor. “Bu John ve

Yaam›n ‹çinden

“




Bill’in birbirlerinden nas›l ayr›ld›klar›na dair de¤il,her erke¤in nas›l ayn› olduklar›na dair bir iddia” di-

yor. iddetin geneti¤ini anlamak, çevrenin hangi yö-nüne göz atmam›z ge-rekti¤ini gösterebilir.Pinker kiiyi suça götü-ren en büyük risk fak-törlerinden birine de¤i-niyor: Bekâr kalmak.Bu ba¤lant›y› Laub veStockholm Ödülü’neortak olan Harvard sos-

yologu Robert J. Samp-son ortaya ç›kard›. Pinker’a göre evlilik erkeklerin

enerjilerini di¤er erkeklerle rekabet etmek yerine ai-lelerine harcamalar›n› sa¤layan bir anahtar görevi gö-rebiliyor. Florida Devlet Üniversitesi’nden Kevin Bea-

ver, kiinin sald›rgan davran›lar›n›n yüzde 50’sininçevreye ba¤l› olarak aktifleen yüz hatta binlerce gen-den etkilendi¤ini söylüyor. ‹kizleri ve kardeleri in-celeyen Beaver, a›rt›c› bir sonuçla kar›lat›: Riskfaktörlerine maruz kalmayan erkek çocuklar›nda gen-ler iddet içeren davran›larda hiçbir rol oynam›yor-du. Pozitif bir yetime ortam› sald›rgan davran›laraneden olan genlerin aktiflemesini engellemiti. An-

cak sekiz ya da daha fazla risk faktörüne maruz olanerkek çocuklar›nda, iddet davran›lar›n›n yüzde80’inin ard›nda genler yat›yordu. Yeni arat›rmalarsuç vakalar›nda sürekli olarak bahsi geçen “umursa-mazl›k” ve “empati yoksunlu¤u” gibi kiilik özellikle-rine odaklan›yor. Di¤er kiilik özellikleri gibi bunla-r›n da çevresel ve genetik bileenleri oldu¤una inan›-l›yor. 1972 y›l›nda Yeni Zelanda’da da do¤an bin be-be¤in incelendi¤i bir arat›rmada, Moffitt ve meslek-talar› u sonuca vard›: 3 ya›ndaki bir çocuk ne ka-dar az otokontrol sergilerse, 30 sene sonra suç ile-

me ihtimali o kadar yüksek. Fakat genetik e¤ilim ki-inin kaderi olmak zorunda de¤il. Moffitt, “Bir özelli-¤in kal›tsal oldu¤unu bilmek, çevre de¤iikli¤inin du-rumu düzeltip düzeltmeyece¤i hakk›nda bize hiçbiripucu vermez” diye yazd›. Kriminologlar ve sosyo-loglar suça e¤ilimi geneti¤e ba¤lama konusunda psi-kologlara k›yasla daha çekingen.Fakat yeni arat›rmalar, belli bal› kriminoloji platform-lar›n›n d››nda da kendini gösterdi. Örne¤in Beaver u-bat ay›nda Biological Psychiatry (Biyolojik Psikiyatri)dergisinde yay›nlad›¤› makale, biyolojik ebeveynleri

suç ileyen evlatl›k çocuklar›n “tutuklanma, artl› tahliye edilme, hapse at›lma ve birden fazla göz alt›na al›n-

ma ihtimallerinin” biyolojik ebeveynleri suça kar›ma- yanlara k›yasla çok daha yüksek oldu¤u sonucuna va-r›yor. Sampson, “Sosyolojinin genetik arat›rmalardankorkmas›n› gerektirecek bir neden yok. Genetik arat›r-malar ne kadar derinleirse, sosyal faktörlerin öneminio kadar fazla gösterir” diyor.

Kaynak: Sabah, 18/05/2012http://www.sabah.com.tr/NewYorkTimes/2011/07/04/genlerimiz-suc-isleme-egilimi-uzerinde-ne-ka-dar-etkili

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl› ise “Adli Psikologun Rolleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl› ise “Suçu Aç›klayan Kuramlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl› ise “Ö¤renme Kuramlar› ve Suç”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl› ise “Ö¤renme Kuramlar› ve Suç”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl› ise “Hans Eysenck’in Suç Kura-m›: Biyo-psiko-sosyal Yakla›m” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl› ise “Hans Eysenck’in Suç Kura-m›: Biyo-psiko-sosyal Yakla›m” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl› ise “Ruh Sa¤l›¤› ve Suç ilikisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl› ise “Suça Sürüklenen Gençler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl› ise “Aile içi iddet ve Çocuk ‹s-tismar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl› ise “Türkiye’de Adli Alanda Gö-

rev Yapan Psikologlar›n Temel Çal›ma Alanla-r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

”




S›ra Sizde 1

Alg› ve hat›rlamaya dair haf›za üzerine yürütülen ara-t›rmalardan elde edilen bilgiler, görgü tan›klar›n›n ifa-delerinin en do¤ru ve en güvenilir biçimde al›nmas›ndakullan›labilir.

S›ra Sizde 2‹kizlerin ayn› genetik yap›ya sahip olduklar› bilgisindenhareketle kardelerin birisinde görülen bir özelli¤in öte-ki kardete de ortaya ç›kma oran›, söz konusu özelli¤inkal›t›mla aktar›lan yüzdesini gösterir. Örne¤in baz› mizaçözellikleri ile agresif davran››n bu ekilde aktar›m› söz

konusudur. Ayr›ca do¤umdan itibaren ayr›lm› ve ayr›ortamlarda yetitirilmi ikizlerin ne kadar benzer özellik-ler gösterip göstermedi¤i de söz konusu özelli¤in ne ka-dar›n›n genetik yap›ya , ne kadar›n›n ise yetitirilme koullar› na ba¤l› oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir. Anti-sosyal davran›lar›n birbirilerinden ayr› yetitirilen ikiz-lerde de s›kl›kla görülüyor olmas› kuvvetli genetik etki-

ye iaret etse de yetitirme koullar›n›n etkisini de önem-lidir. E¤er antisosyal e¤ilimler ta›yan bir çocuk disiplininçok gevek oldu¤u, s›n›rlar›n net olmad›¤›, kural konma-

yan bir ortamda yetiirse genetik potansiyeliyle uyumlu

olarak antisosyal kiilik özellikleri gösterecektir.

S›ra Sizde 3Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre h›rs›zl›k

yapan birisinin kazançl› ç›kt›¤›n› ve bir kayba u¤rama-d›¤›n› gözlemleyen bir kii, gözledi¤i kiinin statüsünede ba¤l› olarak model alma yoluyla h›rs›zl›k davran››-na yönelebilir. Operant artlanma kuram›na göre ise ki-i e¤er h›rs›zl›k kapsam›na girecek bir davran› göster-di¤inde bu davran›› sonucunda herhangi bir zarara u¤-ramazsa (ceza yoksa) maddi veya manevi bir kazanc›

olursa (pozitif pekitirme) veya h›rs›zl›k sonucu yoksul-luk vb. bir s›k›nt›s›ndan kurtuluyorsa (negatif pekitir-me) söz konusu davran›› büyük olas›l›kla tekrar ede-cektir. Suç davran›› Bandura’ya göre model alma yo-luyla edinilebilir, Skinner’a göre ise do¤rudan yaan›lanödül ve cezalara göre suç davran›lar› ö¤renilir.

S›ra Sizde 4On sekiz ya›ndan küçük bir çocu¤a kendisine bakmakla

yükümlü, çocu¤un üzerinde otorite sahibi kii veya kiilertaraf›ndan fiziksel, cinsel ve duygusal kötü muamelede

bulunulmas› ile sa¤l›k, e¤itim, beslenme, bar›nma ihtiyaç-lar›n›n ihmal edilmesi çocuk istismar› kapsam›na girer.

Adalet Bakanl›¤›. (2012). Ceza ve Tevkifevleri Genel

Müdürlü¤ü, Ceza infaz kurumlar›nda bulunan ço-cuklara ilikin istatistikler, http://www.cte.ada-let.gov.tr/, 17/05/2012.

Akda-Atamer, T.A (2005).Çocuk ‹stismar› Tarama An- keti: Gelitirme, Geçerlik ve Güvenirlik Çal›mas›.

Yay›nlanmam› Doktora Tezi, ‹.Ü. Adli T›p Enstitü-sü: ‹stanbul.

Akdas,A. ve Oral, G. (2006). Akademik Bir Disiplin veUygulama Alan› Olarak Adli Psikoloji.Türk Psikolo-

ji Yaz›lar, 9 (17), 71-90. APA. (2102), Division 41-Law and Psychology,

http://www.ap-ls.org/, 05/05/2012. Atamer, A. ve Oral, G. (2004), “Psikolojik kuramlar ve

agresyon üzerine bir derleme”, Adli Psikiyatri Der- gisi , 1(1), 23-36.

Atamer, T.A. ve Oral, G. (2005). Cezaevlerinde Rehabi-litasyon Programlar›. (E. Gürsoy-Naskali, H.E. Al-tun, Ed.) Hapishane Kitab›, ‹stanbul: Kitabevi

Bandura, A., Ross, D., ve Ross, S.A. (1961). See aggres-sion do aggression: transmission of aggression thro-ugh imitation of aggressive models. Journal of Ab- normal and Social Psychology, 63, 575-582.

Bartol, C.R. ve Bartol, A.M. (2008).Criminal Behavior:A Psychosocial Approach (8th Ed.). NJ: Pearson/Prentice Hall

Bee, H. ve Boyd, D. (2007) The Developing Child , (11thEd), Pearson / Allyn & Bacon.

Cloninger, S. (2005). Theories of Personality: Unders- tanding Persons (4th Ed.), Pearson Pub.

EFPA. (2012). Forensic Psychology Task Force,http://www.efpa.eu/ethics/efpa-guidelines,05/05/2012.

Farrington, D.P. (1995). The psychology of crime: influ-ences and constraints on offending. R.Bull ve D.Car-son (Ed.), Handbook of Psychology in Legal Con- texts, Chicester: Wiley.

Harrower, J. (2003). Applying Psychology to Crime , Lon-don: Hodder & Stoughton.

Hollin, C. (2002). Psychology and Crime: An Introduc- tion to Criminological Psychology , NY: Routledge.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BavurulabilecekKaynaklar




‹çli-ahin, T. (2009). Çocuk, Suç ve Sokak: Sokakta Yaa- yan, Suç ‹leyen ve Suça Maruz Kalan Çocuklar. Ba-bakanl›k Aile ve Sosyal Arat›rmalar Genel Müdürlü-¤ü, Genel Yay›n No: 142, Yay›n Serisi: Arat›rma Seri-si, http://www.athgm.gov.tr/upload/mce/eskisite/fi-les/kutuphane 58 Cocuk suc ve sokak pdf

Documents

Psikolojiye Giriş