408
Psikolojiyi Anlamak Nicky Hayes Çevirenler: Filiz Şar - Asiye Hekimoğlu

Psikolojiyi Anlamak Trke

Embed Size (px)

DESCRIPTION

psikoloji

Citation preview

  • Psikolojiyi AnlamakNicky Hayes

    evirenler: Filiz ar - Asiye Hekimolu

  • ISBN 978-605-5655-88-4 2011 Optimist Yaym ve DatmOrijinal ad ve yayncs: Understand Psychology, Hodder Teach Yourself

    Optimist YaynlarTelefon : 0216 481 29 17-18Faks : 0216 521 10 64e-posta: [email protected]

    Optimist yayn no. : 242Konu : PsikolojiYayna hazrlayan : Pnar engzer

    Basm : Mays 2011, stanbulD zel ti : Esen Gray Dzenleme : Nermin Uar VatanBas k ve cilt : Tor Ofset San. Tic. Ltd. ti. Hadmky Yolu Akaburgaz Mah. 4. Blge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel: 0212 886 34 74

  • Bu kitap beni indirgemecilie alternatif olan analizlerle tantran Profesr Steven Rosea ithaf edilmitir.

  • Teekkr

    Bu kitabn ilk basksnn hazrlanmasnda bana eitli alanlarda destek olan Usha Patel, Colin Smith, Graham Gibbs ve Christine Seftona; daha sonraki basklarn hazrlanmasnda deerli destekler veren David Griggse teekkr borluyum.

  • indekiler

    Yazarla tanalm vSadece bir dakikanz m var? xSadece be dakikanz m var? x

    1 Psikolojiye giri 1Zihni anlama 1Aklama dzeyleri 5Psikolojinin alanlar 8

    2 Benlik ve dierleri 13lk ilikiler 13Benlik kavram 20Kltrel ve toplumsal etkiler 25

    3 Dier insanlar anlama 35birlii, uyum ve itaat 35Dier insanlar anlama 43Sosyal temsiller 51

    4 Duygusal yaam 59Duygular 59Olumsuz duygular 66Stres ve baa kma 75Pozitif psikoloji 81

    5 Bilin ve beyin 89Biyolojik ritimler 90Uyuturucu maddeler ve bilin 95Uyku ve rya 109

  • 6 Motivasyon 117 Fiziksel motivasyonlar 118 Davransal motivasyonlar 119 Bilisel motivasyonlar 120 Sosyal motivasyon 127

    7 Bili 143 Dnme 144 Alg 149 Bellek 156

    8 Evrim, genetik ve renme 167 Evrim 169 Genetik mekanizmalar 180 renme dzeyleri 185

    9 renme ve zek 195 renme biimleri 195 Sosyal renme 201 Zek 213

    10 ocukluk ve ergenlik 223 ocukluk 223 Ergenlik 242

    11 Yetikinlik, emeklilik ve yalanma 249 Yetikinlik 249 Emeklilik 255 Yalanma 261

    12 alma hayat 271 nsanlar niye alrlar? 272 nsan kaynaklar ynetimi 279 rgt kltr 286

  • 13 Bo zaman 293 TV izleme 294 Bilgisayar oyunlar 300 Spor psikolojisi 310

    14 Eitim ve salk 323 retme ve renme psikolojisi 324 Danmanlk ve terapi 336 Salk psikolojisi 341

    15 Dnyada yaam 347 Sosyal alan dili ve mahremiyet 348 evresel stres kaynaklar 353 Afetler ve kazalar 359

    16 Psikolojik anlay gelitirme 369 Psikologlar ne yapar? 370 Psikolojik bilgi edinme 372 Psikolojik aratrma yapma 375

    Daha fazlasn renmek isteyenlere 385

  • VIII

    Yazarla tanalmPsikolojiyi Anlamaya Ho Geldiniz!

    Genel olarak psikoloji normal insanlarla, nasl dndmz, davrandmz ve dnyay nasl anlamlandrdmzla ilgilidir. ounlukla bizim hakkmzda olan, hepimizi ilgilendiren bir konudur ve ben de bu kitapta size psikolojinin belli bal baz alanlarna dair anlalr ve kolay bir giri sunmaya altm. Bildiiniz gibi, insanolu karmak bir varlktr; bu kitap insanlar hakknda bilmeniz gereken her eyi anlatmayacak. Bunu hibir kitap yapamaz; nk herkes farkldr. Ancak bu kitap bizi biz yapan baz sreleri ve etkileri gsterecek, size kiisel hayatnza dair bir miktar igr kazandracaktr. Basit psikolojik igrlerin bile neler olup bittiini anlamamza yardmc olabilmesi hayli ilgintir; dier insanlar bir yana, kendimizi biraz daha iyi anlamak hibirimize zarar vermez.

    Psikoloji kefimize genel anlamda psikolojiye, nasl gelitiine ve belli bal baz alanlarna gz atarak balayacaz. Daha sonra kendimizi gzden geirme aamasna geeceiz: zellikle, iinde bulunduumuz sosyal dnyayla nasl balant kurduumuzu ve dier insanlar nasl anladmz ele alacaz. Ardndan daha kiisel konularla, duygularla, ruhsal durumlarla, motivasyonla ve bililerle devam edeceiz. Daha sonra evrim, genetik bilimi ve insanolunun kulland farkl pek ok renme yolu asndan biyolojik kaltmmzn bizi nasl etkilediine bakacaz. Sonra ocukluk ile ergenlik dneminde ve hayatmz boyunca kendini gsteren genel geliim yaplarnn bazlarna gz gezdireceiz.

    Dolaysyla, ilk 11 blm arlkl olarak akademik aratrmalardan elde edilen psikolojik bilgi birikimini

  • IXYazarla tanalm

    kapsyor. Daha sonraki drt blmde uygulamal psikolojiyle tanacaksnz; tabii ki Understand Applied Psychology (Uygulamal Psikolojiyi Anlamak) kitabndaki kadar detayl olmayacak ama alma hayatn, bo zamanlar, eitimi, sal ve evreyi psikologlarn nasl deerlendirdiklerine dair genel bir fikir edineceksiniz. Son olarak, 16. Blmde psikologlarn aratrmaya nasl balad ve profesyonel bir psikolog olmak iin nelerin gerektii incelenecek. Bu kitap belki psikolojiye ilikin her eyi anlatamaz, bunu yapmak iin ok daha kapsaml olmas gerekir ama size psikolojinin neyle ilgili olduuna dair bir fikir verecek.

    Kendi adma konuacak olursam, beyin kimyasndan sosyal kltrlere kadar pek ok bireysel unsuru kapsad iin her zaman psikolojinin ok ilgin bir konu olduunu dnmmdr. Bizzat profesyonel bir psikolog olmay dnmeseler de birok kiinin benimle ayn ilgiyi paylatklarn biliyorum. yleyse bu kitabn keyfini karn; kendinizi profesyonel psikologlarn neler yaptna ilikin daha fazla bilgi edinme istei iinde bulursanz, o zaman bunun arkasndan Understand Applied Psychology (Uygulamal Psikolojiyi Anlamak) kitabn okumay dnn. yi elenceler!

    Dr. Nicky Hayes

  • XSadece bir dakikanz m var?Psikoloji insanlar, normal insanlarn yan sra baz

    alardan sra d ya da zel insanlar anlamakla

    ilgilidir. Psikologlar zihnin nasl ilediini ve

    yaptklarmz neden yaptmz inceler. Bu yine de

    psikoloji hakknda yaplan incelemelerin insanlarn

    nasl dndne dair annda bilgi verecei anlamna

    gelmez. nsanlar ok eitli dzeylerde faaliyet

    gsterirler; herkes birbirinden o kadar farkldr ki

    muhtemelen hi kimse bir bakas hakknda her eyi

    bilemez. Ancak insanlar anlamaya yardmc olan genel

    birka eyi renebiliriz. Daha nemlisi, psikolojik

    ynlerimizin nasl gelitiini, nelerden etkilendiini,

    dnyay nasl anlamlandrdmz ve nasl bilgi

    topladmz kefedebiliriz. Bir kiinin nasl gelitiini

    anlamaya alrken zihnimizin ileyiini etkileyen

    sreleri bilmek bize epey igr kazandrr.

    Tatmin etmemiz gereken sosyal ve kiisel ihtiyalarmz

    vardr. Biliimiz bellek, alg ve dnmenin etkisi

    altndadr. ocuklarn oyunla ve yetikinlerin

    ile edindii sosyal renme geliimimizi etkiler.

  • XIindekiler

    Profesyonel psikologlar eitsel baary ve fiziksel

    sal artrmann yan sra yaamlarnda sorunlar

    olan insanlara eitli yollarla yardm etmeye alrlar.

    Kalabalk, kiisel alan ihlali, evre kirlilii ve grlt

    strese neden olabilir; insanlarn yapt hatalar ve

    yetersiz planlama travma sonras stres bozukluu ve

    ekonomik kaypla sonulanan felaketlere yol aabilir.

    Psikolojinin genilii ve derinlii bize yaamn ok

    farkl alanlarna dair sistematik, aratrmaya dayal bir

    anlay kazandrr.

    Sadece bir dakikanz m var?

  • XII

    5Sadece be dakikanz m var?nsanlar sosyal hayvanlardr ve ilk ilikilerimiz nemlidir; bir bebek dier insanlar olmadan yaamn srdremez, bu yzden doumdan itibaren sosyallie ynlendiriliriz. Bydke, hem dier insanlarla olan etkileimlerimiz hem de sayesinde deneyimlerimizden anlam kardmz kltrel inanlarmz araclyla, benlik bilincimiz ile sosyal yaantmz arasnda balant kurulur. Hem szel hem de szsz iaretlerle iletiim kurabiliriz; ait olduumuz sosyal gruplar da hzla ortak inanlara doru ilerleme gsterir. Sosyal dengeyi korumak bizim iin nemlidir; bu nedenle bakalaryla mmkn olduunca daha fazla ibirlii yapmaya alrz.

    Grsel basn olumsuz duygular zerinde ok durup, olumlu olanlar es geer; bu da insanlarn yaamlarnn olumlu ynlerini ihmal etmesine yol aar. Pozitif psikoloji ho ve ilgin duygular vurgular, olumlu dnme biimlerinin gnlk yaam nasl gzelletirdiini gsterir. Ancak bizler ayn zamanda biyolojik ritimlerimizin etkisi altnda kalrz: gn beyin zerinde etkilidir, uyanklk ve bilin yaplarmz deitirir; uyuturucu maddelerin yaratt etkiler bilincin hafif biyokimyasal deiimlerle nasl adapte edilebileceini gsterir; ryada geirdiimiz zaman, uyank saatlerimiz srasnda maruz kaldmz bilgi bombardmann dzenlemek asndan nem tar.

    nsann motivasyonu ok dzeyli ve karmaktr. Fizyolojik ihtiyalarmz karlanmazsa, alglarmz ve bilincimizi etkileyebilir. Dnyay anlamlandrma biimimizin ne yaptmz ve bakalaryla nasl iletiim kurduumuz zerinde dorudan bir etkisi vardr; sosyal kabul ve sayg grme ihtiyacmz bakalarna kar nasl davranmamz gerektii asndan temel gdleyicidir. Kavramlar ve emalar deneyimlerimizi depolamamza yardmc olur; bylece bu bilgileri yeni amalar iin ya da yeni durumlarda kullanabiliriz. Sorun zme ve alg hakknda yaplan aratrmalar zihinsel hazrln biliimizi ne kadar etkileyebildiini, hatta

  • XIIIindekiler

    arptabildiini gsterir. Gereklere dayanan bilgi bellei, zerinde allarak ve eldeki malzemeler ilenerek gelitirilebilir; ne var ki bellek de insanlarn dndnden ok daha aktif bir oluumdur.

    Evrim srelerini anlamak insanolunun nasl gelitiini grmek asndan nemlidir. Dier hayvanlarla basit benzerliklere iaret edilmi olsa da, insan evriminin kilit noktas farkl evrelerde, genetik bilgimizin hangi ksmlarnn geliimimizde etkili olduunu ekillendiren evrede hayatta kalmamz salayan uyum yeteneimizdir. renme kapasitesi de genetik olarak ekillendirilir. nsanlarda, temel koullamadan ileri dzeydeki sosyal ya da bilisel analize kadar renmenin pek ok biimi vardr. Koullama bir uyaran bir eit davransal tepkiyle ilikilendirmekten ibarettir ve hemen hemen btn hayvanlar tarafndan renilebilir. Btn ya gruplarnda akc ve uyumlu olmas amacyla beceriler davranlar otomatikletiren uygulamayla renilirken, bebekler ve ocuklar zellikle yetikinlerden renmeye yatkndr, bunu yapmak iin de sosyal renme mekanizmalarn kullanrlar. Gnmzde zeknn tek bir llebilir nicelikten ziyade birok farkl beceriden ve yetenekten olutuu kabul edilir.

    ocuk oyunlar, yetikin olduklarnda ihtiya duyacaklar pek ok beceriyi yanstr; bilisel, fiziksel ve sosyal becerileri uygulamalarna olanak tanr. Her ne kadar tepkileri ekillendirmek iin her zaman yetikin rehberliine ihtiya duysalar da, kardelerle ya da dier ocuklarla etkileime girmek okul ncesi ocuklarn duygusal becerilerini gelitirmeye yardmc olabilir. Ayn ekilde, baar gds yetikinlerin sosyal desteiyle ve yksek z yeterlik inancnn gelitirilmesiyle ok yakndan ilgilidir. Ergenlik, zellikle de artan sosyal rollerin says asndan, bir deiim ve dnm dnemidir. Emeklilik beraberinde kendi sorunlarn getirir; yapc bir emeklilik, kiinin alma hayatnn yapsnn ve rollerinin yerine yeni bir eyler bulabilmesini gerektirir. Yalanmaya baktmzda, beraberinde getirdii kanlmaz bir gerilemeden ziyade baz becerilerde ilerleme yaratan uygulamalar sayesinde genellikle inanlandan daha olumlu bir tabloyla karlarz. Yakn zamandaki psikolojik aratrmalar iyerindeki sosyal etkileimlerin ve olumlu liderliin nemini gsterir. Oysa rgt

    Sadece be dakikanz m var?

  • XIV

    kltrleri ok katmanldr ve bu katmanlar rgtn yeleri tarafndan paylalan temel sosyal simgeleri yanstr. Modern yaamlarda, en popleri TV olmak zere, bo zaman etkinlikleri iin nemli miktarda zaman vardr. TV seyretmenin etkisi ounlukla ieriine baldr. Toplum yanls programlarn toplum yanls etkiler yaratmas hi artc deildir; oysa olumsuz mesajlarn tehlikeleri bireysel davranlarn model alnmasndan ok canlandrlan sosyal senaryolarn etkisinden kaynaklanmaktadr. Bilgisayar oyunlar mutlaka zarar verici deildir; z yeterlik inancn ve dier becerileri artrabilir ama bo zamanlardaki ok fazla fiziksel hareketsizlik ister istemez zararl fiziksel etkilere neden olacaktr. Spor psikolojisi, becerilerin renilmesine ve baarl performans tevik etmede olumlu dnmenin nemine odaklanr.

    Eitim ve salk da yaamlarmzn nemli yanlardr. retmek ve renmek hem sosyal hem de bilisel aktivitelerdir; scak ve destekleyici bir renme ortam beklenmedik biimde yksek baaryla sonulanabilir. Bilisel psikoloji bize bilgiyi ilemden geirmenin ve baar frsatlarna sahip olmann da baarl renmede nemli faktrler olduunu gsterir. Salk psikologlar fiziksel salmz artrmann yollarn gelitirmeye alrken, eitim psikologlar renme bozukluklar olan ocuklara ynelik destek programlar gelitirir, ayn zamanda fiziksel iddet gibi sosyal konularda da yardmc olurlar. evre psikolou sosyal dnyann, kalabaln ya da kiisel alan ihlalinin etkilerinin yan sra yaam alanlarnn planlanmasyla ilgilenir. Grlt, evre kirlilii ve scaklk gibi baz evresel kaynaklar stres yaratabilir. nemli felaketler hakkndaki psikolojik aratrmalar, pek ok hata kaynann yan sra travma sonras stres bozukluunun tansn ve tedavisini de ortaya koymutur.

    Psikologlarn geni apl bilgiye sahip olmas yaamn ok farkl alanlarna katkda bulunabilmeleri anlamna gelir. Pek ok psikolojik aratrma, psikometrik testlerin salad bilgileri ve incelemeleri kapsayan gzlemlerden oluur. Bizlere insanlarn kendi deneyimlerine dair igr kazandrabildii iin, ayrntl grme ve hikye analizi yakn zamanda popler yntemlere dnmtr.

  • 1Psikolojiye giri

    1Psikolojiye giri

    Bu blmde aadaki konular reneceksiniz: psikoloji nasl tanmlanabilir

    aklama dzeylerinin nemi

    psikolojinin baz nemli alanlar

    Psikoloji nedir? Bu soruyu farkl psikologlar deiik ekillerde cevaplar. Ancak muhtemelen en ak cevap psikolojinin insanlar anlamakla ilgili olduudur: nasl dnrler, nasl konuurlar ve yaptklarn neden yaparlar? Psikoloji insanlar neyin motive ettiiyle, bizim iin nelerin nemli olduuyla ve hepimizin neden bu kadar benzersiz olduumuzla ilgilidir. Her psikolog bunu cevaplayamaz; nk psikologlar ok farkl alanlarda alrlar ve bazlarnn temel ilgi alan hayvanlar, beyin hcrelerini ya da benzer eyleri anlamaktr. Ancak temelde psikoloji ve psikologlar insanlar anlamakla ilgilidir.

    Zihni anlamansanlar anlamaya almann en skntl yan insanlarn karmak olmas ve srekli deimesidir. Bizler deneyimlerimizden renir, iyi niyetler gelitirir ve koullardan etkileniriz. Dolaysyla yaptklarmz eitli faktrlerden etkilenebilir. Ayrca herkesin insanlarn gerekte nasl olduklarna dair kendine ait fikirleri ve grleri vardr. Bu fikirler dndklerimizin tesinde ne yaptmz etkiler, ayn zamanda da dier insanlarn yaptklarn nasl yorumladmz

  • 2gsterir. Her birimizin farkl deneyimler ieren farkl bir hayat olduu iin, bu fikirler kiiden kiiye ok farkl olabilir.

    Genel bakBirinin bir eyi yapmasnn asla tek bir sebebi yoktur. nsanlar bir eyleri ok sayda sebepten dolay yaparlar ve bunlarn bazlar tamamen bilinsizdir. Bu yzden bir kiinin davranlarnn altnda tek bir neden aramak bir bakma yanl bir deerlendirmedir; hatta bazen ok ar bir deerlendirme de olabilir.

    Psikoloji kelimesinin ilk ksm, ruh ya da hayatn z anlamna gelen, bazen de zihni simgeleyen bir kadn figr olarak resmedilen Yunanca psyche szcnden gelmektedir. Kelimenin ikinci ksm da Yunanca logos szcnden kken alr ve bilgi ya da bilim anlamna gelir. Dolaysyla bu ikisinin bir araya gelmesi bize psikolojinin ruh bilimi olduu fikrini verir ve gerekten de modern psikoloji byk lde bu konuya odaklanr.

    Geri insan zihni insanlarn sandndan ok daha karmaktr ve gerekte nasl olduunu ar derecede basite indirgemek de kolaydr. rnein, genellikle insanlar alp kapanan birok nron sayesinde alan, sonu olarak da dnceleri reten beynin bir bilgisayara benzediini sylerler. Bu ksmen dorudur, ama insan zihninin bizzat nasl altn aklamaz ya da sadece basit bir dzeyde aklar. Hangi nronlarn tetiklendii ve bunlarn hangi dnceleri rettii fizyolojik durumumuzdan, fiziksel deneyimlerimizden, sosyal konumlarmzdan, gemi yaantlarmzdan, hayatmz boyunca karlatmz farkl insan kltrlerinden ve topluluklarndan etkilenir. nsan zihnini anlamaya alan bir bilim dalnn birok anlama dzeyini ele almas ve birbirinden farkl inanlmaz eitlilikteki faktrleri bir araya getirmesi gerekir.

    Bu da insanlar anlamann kolay bir zm yok demektir. Herkesin zihni ylesine karmaktr ki bizler onu ancak o insanlarn

  • 3Psikolojiye giri

    tm yaam hakknda her eyi renerek, ayn zamanda daha nce rendiklerinin onlar yaadklar deneyimleri yorumlamaya ve anlamlandrmaya nasl sevk ettiini renerek anlayabiliriz. Ancak sadece zihnin baz ileyi biimlerini ve farkl faktrlerin nasl bir araya geldiini anlayabiliriz. Psikoloji bilimi son 150 ylda gelime gsterdii iin, psikologlar insan zihnini anlamak adna farkl birok yaklam sergilemiler ve genellikle kendi yaklamlarnn btn cevaplar sunduuna inanmlardr. Kimse bunu baaramamtr ama her yaklam bulmacann farkl ksmlarna k tutmu; dolaysyla resmin btnne katkda bulunmutur.

    O halde psikoloji hakkndaki bilgiler tahminlerden ziyade ileyilerle ilgilidir. rnein, rya grrken neler olduunu; zihnin gn iinde yaanlan deneyimleri oluturan karmakark bilgileri, anlar ve dnceleri elemeden geirdiini, mevcut bilgilerimizle balantlar kurduunu ve belleimize kaydettiini biliriz. Bu tanm bir kiinin nasl bir rya greceini ya da ryadaki nesnelerin ne anlama geldiini anladmz gstermez; nk herkes birbirinden farkldr ve semboller farkl insanlar iin farkl eyler ifade eder. Ancak bu bilgiler insanlarn grd gerek ryalar anlamlandrmamza, ryann ieriinde yanstlan kayglar ve endieleri tehis etmemize yardmc olur.

    ZHNN NCELENMES

    lk psikologlar, zihin zerinde dnerek nasl altn incelemi, dncelerini ve hislerini analiz etmeye almlardr. Buna iebak denir; bu yntem bellek, dikkat, duygularn bizi nasl etkiledii ve deneyimlerimizin dier ynleri hakknda bize epeyce igr kazandrmtr. Oysa zihin birok katmandan oluur ve yaptklarnn ounluunun dorudan farknda olmayz. Zihnin yaptklarnn bazlar, muhtemelen ou bilinsizce oluur; dolaysyla deneyimlerimiz hakknda bilinli ekilde dnmemiz her eyi aklayamaz. Freud gibi psikiyatrlar yirminci yzyln balarnda, bilind deneyimlerin ve anlarn yetikin davranlarnda bozukluklara, hatta akl hastalna neden olduunu gstermitir. Ne var ki bunlar da olup bitenlerin sadece kk bir parasdr.

  • 4Yirminci yzyln ilk yarsnda, geleneksel dnceyi reddeden ve temelden balayarak yeni bir toplum ina edilmesini vurgulayan modernizmin ok fazla etkisi altnda kalnmt. Bilimin hcreler, genler, atomlar ya da elementler gibi temel yaptalarnn bir araya gelip iinde yaadmz dnyay yaratt anlayndan elde ettii bilgiyi kullanarak, dnyadaki ou soruna aklk getirecei dnlyordu. Amerikal psikolog J.B. Watson psikolojinin de temel bir yaptana sahip olduunu ileri srd: renme unsuru, yani uyaran ile tepki arasndaki balant. Watson psikolojinin objektif davranarak, sadece dorudan gzlemlenebilen ve llebilen bilgiyi, baka bir deyile insanlarn zihinlerini deil davranlarn ele almas gerektiini savunuyordu. Watson buna davranlk adn vermiti; bu yaklam gelitike, psikolojide etkili bir g haline geldi. B.F. Skinner gibi baz davranlar, nem tayan tek konunun davran olduunu; dncelerin, duygularn ya da kiisel deneyimlerin nemsiz, hatta yanlsama olduunu, nk dorudan incelenemediklerini iddia ettiler.Zamanla, dier psikologlar bu mekanik yaklama kar karak, insan deneyimlerinin daha btnsel ya da sosyal ynlerini aratrmaya baladlar. Psikologlar gitgide davranlarn yan sra deneyimleri incelemede de daha iyi bir noktaya geldiler. nsanlarn nasl dndn ve deneyimlerimizi nasl anlamlandrdmz dikkatli ve bilimsel bir yolla incelemelerine olanak tanyan aratrmalar yapmaya baladlar. Tabii ki modern psikologlar gemiteki psikologlarla ayn yntemleri kullanmyorlar; ancak insanlarn davranlarn anlamaya duyduklar ilgi kadar insan zihnini anlamaya da ilgi gsteriyorlar.

    Modern bir tanm psikolojiden muhtemelen deneyim ve davrann bilimsel aratrmas olarak bahsedecektir. Bu da bizlerin psikolog olarak insanlarn bilfiil yaptklarnn yan sra bizzat yaadklarna kar da ilgi gsterdiimiz anlamna gelir. ok yakn gemite psikologlar yaamlarmz zerindeki sosyal etkilerin nemini de hem gruplar, aileler ve topluluklar araclyla dorudan, hem de sosyal deneyimlerimiz ve anlaymz sayesinde dolayl olarak anlamaya balamtr. nsanolunu gerekten anlamak istiyorsak, btn bu bilgileri bir araya getirmemiz gerekir.

  • 5Psikolojiye giri

    phesiz insanolunu anlamaya alanlar sadece psikologlar deildir. rnein, bir sosyolog toplumdaki insanlarn bak alarndan, insan topluluklarnn ve sosyal eilimlerin nasl meydana geldiinden yola karak insanolunu anlamaya alrken, bir psikolog arlkl olarak bireyle ilgilenir. Bu durum toplumu gz ard edebileceimiz anlamna gelmez; bir sonraki blmde ve kitabn baka yerlerinde de greceimiz gibi, iinde bulunduu toplumun ya da kltrn nasl biri olduuyla hi ilgisi yokmu gibi, sadece bireyi anlamaya almak tek kelimeyle gereki deildir. Dier yandan, psikolojide balang noktas olarak toplumun tamamndan ziyade bireyi ele almaktayz.

    Aklama dzeyleriPsikolojinin gemiinden aldmz en nemli derslerden biri, deneyimin ya da davrann sadece tek bir ynne bakmann yeterli olmaddr. nsanlar birok farkl sebepten, genellikle de ayn anda birka sebepten dolay bir eyler yaparlar. Sanki tek aklamas oymu gibi, bu sebeplerden sadece birini seip ayrrsak, o zaman ok gemeden sorunlarla karlarz. Birilerinin neden fizik aratrmacs olduunu aklamak iin Gerekten de ok zekiler demek, sorunun tamamn cevaplamaz; nk ilk etapta neden bilimle ilgilendiklerini, hatta politikac olmak ya da ticarete atlmak yerine neden akademik kariyer yaptklarn aklamaz. Buna karlk, nihai sonucu ortaya karmak iin btn bu farkl faktrlerin ve etkilerin beraber nasl ilediini grmek adna insanlarn yaptklarna baka alardan bakmalyz.

    te bu noktada aklama dzeyleri ya da analiz dzeyleri fikrine ularz. Yaptmz her ey farkl dzeylerden incelenebilir. Szgelimi, bu kitab okuyan biriyle karlatnz dnn. Neler olduunu anlamak istiyorsanz, bu duruma farkl birka dzeyden bakabilirsiniz. Bilfiil okuma srecinde ne olup bittiini sorabilirsiniz. nsanlar nasl basl bir sayfada bulunan bir grup iarete bakp bunlara sanki birinin azndan kan szcklermi gibi tepki verir? Bunu anlamak, olup bitenlere dair aklamann bir parasdr.

  • 6Ancak cevabn tamam verilmi deildir. Ayn zamanda sz konusu kiinin ara mekanii yerine neden zellikle bu kitab okuduu sorusu vardr. Bu bizi neden baka ilgi alanlarna deil de bunlara yneldiklerine ve kiisel deneyimlerine ilikin sorulara srkler. Ayrca bu kiilerin neden pirin yetitirmek ya da TV seyretmek yerine ncelikli olarak kitap okuduklarn sorabiliriz. Bu da bizi zgn kltrleriyle ilgili sorularn yan sra kiisel alkanlklar, inanlar ve duygu durumlaryla ilgili sorular ieren farkl bir soru grubuna gtrr.

    Genel bakBir yapbozun paralarnn neden yapldn anlamak resmin ne temsil ettii hakknda size hibir ey sylemez. Ayn ekilde, beyin hcrelerinin nasl faaliyet gsterdiini anlamak size bir kiinin ne dndn sylemez.

    Bir baka deyile, ayn eye farkl aklama dzeylerini kullanarak bakabiliriz. Okumay inceleyen bir psikolog, insan davran zerindeki kltrel etkilere bakmak gibi ok genel bir dzeyi kullanabilir. Baka biri, ailenin ya da benzer gruplarn yaptklarmz nasl etkilediine ve ayn zamanda sosyal beklentilere nasl uyum saladmza ya da duruma gre salamadmza bakarak, bu konuya toplumsal etki dzeyinde yaklaabilir. Baz psikologlar kiisel alkanlklar ve gemi deneyimler asndan deerlendirme yaparken, bazlar da grsel bilginin beyinde nasl bir ilemden getiini anlama arayna girer. Btn bunlar ve daha biroklar, insanolunu anlama giriimimizde kullanabileceimiz aklama dzeyleridir. Psikologlar tek bir aklama dzeyinin kendi bana yeterli olmadn bilirler; ancak aratrmaclar almalarnda tek bir dzeye odaklanrlar, nk ayn anda her eyi ele almaya almak son derece zor olur.

    YEN ZELLKLER

    Bir aklama dzeyi hakknda her eyi anlamak bize tm cevab veremez; nk her aklama dzeyi bir sonraki dzeyin

  • 7Psikolojiye giri

    toplamndan daha fazlasn ierir. rnein, bazen insanlarn beyindeki farkl sinir hcrelerinin hepsi tanndnda beynin nasl ilediine dair bilinmesi gereken her eyi reneceimizi iddia ettiklerini duyarsnz. Oysa bu doru deildir; nk sistemin btnne farkl ksmlar eklendiinde ounlukla tamamen yeni zellikler ortaya kar. Bu yeni zellikler de her eyi deitirebilir.

    Gndelik bir rnek verdiim takdirde, konu muhtemelen daha iyi anlalacaktr. Kek basit malzemelerden oluur: un, yumurta, ya vs. Kekin ne olduunu anlamak iin, bunlar bilmeniz gerekir. Ancak bunlar bilmek size kek hakknda her eyi sylemez; nk kek tek bir malzemenin kendi bana sahip olmad zelliklere sahiptir. En basit dzeyde, kekin ayr ayr malzemelerde bulunmayan bir tad ve yaps vardr. Daha st dzeylerde, kekin kltrel ya da sembolik bir anlam bulunabilir. Bir doum gn ya da dn pastas olabilir ya da belli bir dini bayram simgeleyebilir. Sadece malzemeleri inceleyerek bu tr karmlar yaplamaz.

    Ayn ey insanolu iin de geerlidir. Beyni ve nasl ilediini inceleyerek insanlar hakknda pek ok ey renebiliriz ama her eyi renemeyiz. Problem zerken beyindeki hangi sinir hcrelerinin aktif olduunu bulmay baarabiliriz; ne var ki bu bize zm nasl bulduumuzu ya da her eyden nce o problemi neden dndmz anlatmaz. nsan zihnini anlamak iin mmkn olduunca ok aklama dzeyini bir araya getirmemiz ve her bir yeni dzeyin yeni zelliklerini incelememiz gerekir.

    Tablo 1.1 psikologlarn sorunlar analiz ederken kulland baz belli bal aklama dzeylerini gsteriyor. Gerek insanlarla uraan profesyonel bir psikolog, btn bu aklama dzeylerinin nasl etkileim iinde olduunu bilmelidir. te ksmen bu yzden psikologlarn mesleki eitimi uzun yllar srer. Dier yandan, akademik psikologlar her zaman daha snrl sayda aklama dzeyi kullanrlar; nk insann btnn deil, psikolojik sreleri analiz etmeye ve anlamaya alrlar.

    O halde, bireyi anlamak olduka nemli bir itir ve bilinmesi gereken her eyi bildiimizi dnmek gereki deildir.

  • 8insanoluna geldiinde, kolay bir cevap yoktur. Bu kitab okuduktan sonra, imdiye kadar karlatnz herkesi anlayabileceiniz sonucuna varmayacaksnz. Ancak umarm insanlar hakknda ncekinden daha fazla bilgiye sahip olduunuzu anlayacak ve ayn zamanda bu kitabn evrenizdeki insanlar biraz daha iyi anlamanza yardmc olduunu kefedeceksiniz.

    Tablo 1.1 Aklama dzeyleri

    Kltrel etkilerSosyo-politik etkilerAlt-kltr ve sosyal stat Sosyal biliSosyal gruplar, aile, vs. Kiiler aras etkileimYnelimler ve gdlerBili ve duyguAlkanlklar ve renilmi

    armlarGenetik bilimi ve evrimFizyolojiHcre biyolojisiOrganik kimyaKuantum fizii

    Psikolojinin alanlarGrdmz gibi, psikoloji insanlar hakkndadr. Ancak insanlarn karmak yaamlar vardr ve bizlerin de ok eitli yollarla onlara ilikin bilgi toplamamz gerekir. Dolaysyla profesyonel psikologlar psikolojinin farkl alanlarn ve her birinin anlaymza nasl katkda bulunduunu renmelidir. Kabaca konumak gerekirse, alt psikoloji alan vardr ve her biri bize farkl bir bilgi sunar.

    Genel bakGeen yzyl boyunca ylesine ok psikolojik bilgi birikmitir ki bugnk psikologlar uzmanlamak

    Psikolojinin balca ilgi alan

    Psikolojinin ilgi aral

  • 9Psikolojiye giri

    zorundadr. Hi kimse psikoloji hakknda bilinmesi gereken her eyi bilemez; nk ok fazla bilgi vardr.

    Modern psikoloji biliminin alanlarndan biri bilisel psikoloji olarak bilinir. Bu alan znde nasl dndmzle ilgilidir. Bilgiyi alp anlamlandrmak (alg diye adlandrdmz bir sre), bir eyleri hatrlamak ya da tanmak, ayn zamanda dnmek ve akl yrtmek gibi zihinsel ilemleri ierir. Bu zihinsel ilemlere bili denir ve bilisel psikoloji de adn buradan alr. Bilii inceleyen psikologlar insan zihninin nasl altna dair pek ok ey kefetmiler ve bir kiinin neden belli bir ekilde davrandn anlamaya alrken, bu bilgilerin ounlukla yarar saladn grmlerdir.

    Modern psikolojinin baka bir nemli dal da dier insanlarla, onlarn bizi nasl etkiledii, bunun karlnda bizim onlar nasl etkilediimizle ilgilidir. Buna sosyal psikoloji denir. Kltrel standartlar ve beklentileri anlamak iin vcut dilimizi incelemeyi, neden insanlarn bunlara saygyla itaat ettiini, birinin hangi durumda yoksul bir kiiye yardm edeceini ya da etmeyeceini kapsar. Sosyal psikologlar sosyal deneyimimizi nasl yorumladmza da ilgi gsterirler. Sosyal psikolojinin bu yn toplumsal hayatn ruhsal tarafyla ilgilidir; bu yzden sosyal bili olarak bilinir.

    Baz psikologlar insanlar neyin birbirinden farkl kldna odaklanr. Baz insanlar dierlerinden daha zeki grnr; baz insanlar son derece yaratcyken bazlar deildir ve hepimizin zgn kiilikleri vardr. Ayn zamanda motivasyon asndan da farkllk gsteririz; bir ksmmz hayatta baarl olmaya meraklyken, bazlar daha ok mutlu bir yuva ve aile kurmaya ilgi duyarlar. Bireysel psikoloji insanlar nelerin motive ettiinin yan sra insanlarn nasl birbirinden farkl olduuyla da ilgilenir.

    Btn bunlar sanki insanlar anlamann aslnda ne yaptklarna ya da bilgiyi nasl ilemden geirdiklerine bakmaktan ibaretmi gibi grnmesine neden olur. Bunlar psikolojinin byk bir blmn kapsar. Ancak bazen yaptklarmz ya da dndklerimiz

  • 10

    fiziksel durumumuzdan da etkilenir. rnein, yorgun veya stresli olduumuzda, genellikle ok iyi kararlar veremeyiz ya da evremizdeki insanlara sinirli davranrz. Bu yzden psikolojinin nemli bir blm, fizyolojik durumumuzun bizleri nasl etkilediiyle ilgilidir ve buna da fizyolojik psikoloji ya da bazen biyopsikoloji denir. Fizyoloji psikologlar beyin hasar, ilalarn ilevleri, uyku, rya ve stresi anlama gibi alanlar incelerler.

    Geen her yl deneyim ve bilgi haznemiz zenginleir; ancak biz bu deneyimi nasl kullanyoruz? Yalandka kanlmaz bir gerileme yaar myz? Geliim psikolojisi ocuklukta, ergenlikte, yetikinlikte ve yallkta yaanan deiikliklerin bizi nasl etkilediini ve bu deiikliklerin fiilen neyi kapsadn anlamakla ilgilidir. in ilgin taraf, erikinlik ve yallk srelerini incelemeye baladmzda ortaya kan tablo ounlukla toplumun varsaydndan ok daha iyimserdir. Bu konuya 11. Blmde daha ayrntl deineceiz.

    Adndan da anlalaca gibi, karlatrmal psikolojinin tek ilgilendii konu karlatrma yapmaktr. Peki, ama kendimizi neyle karlatrrz? Evrimsel biyolojiden bildiimiz kadaryla, insanolu zel bir tr olsa da nihayetinde bir tr hayvandr. Dolaysyla bu bizi dier hayvanlara ne kadar benzediimize ve onlarla ortak bir tarafmz olup olmadna dair ok ilgin sorulara gtrr. Karlatrmal psikologlar znde hayvan davranlaryla ilgilenirler, ama ayn zamanda hayvanlarn birbiriyle nasl etkileim kurduunu da incelerler; nk bu bize insanolunu anlama asndan baz ipular verebilir.

    Neticede psikolojinin gerekten hayli geni bir konu olduunu grebiliyoruz. Fizyoloji psikologlarnn ilalarn beyinde nasl ilevler grdn incelerken yaptklar molekler aratrmadan sosyal psikologlarn toplumsal simgeleri incelerken btn kltrlerin ortak inanlar hakknda yaptklar aratrmaya kadar pek ok aklama dzeyini kapsar. Psikoloji, insanlarn ne yaptn ve dnyay nasl grdn anlamlandrmak iin, bu dzeylerden ve eitli psikolojik aratrma alanlarndan elde edilen igrleri bir araya getirmeye alr.

  • 11Psikolojiye giri

    BUNLARI UNUTMAYIN

    1 Psikoloji insanlar anlamakla ilgilidir. nsanlar karmaktr ve basit cevaplar yoktur.

    2 lk psikologlar iebak, yani kendi dncelerini ve tepkilerini znel olarak analiz etme yntemini kullanmtr.

    3 Davranlar davran incelemenin tek bilimsel yaklam olduunu iddia etmitir.

    4 Modern psikoloji davrann yan sra deneyimin incelenmesini de ierir.

    5 Psikoloji, moleklerden toplumsala kadar pek ok dzeyde incelenebilir, ama ou psikolog sadece tek bir analiz dzeyinde aratrma yapar.

    6 stteki dzeylerde aadakileri inceleyerek tahmin edilemeyecek yeni zellikler vardr.

    7 Psikoloji balca alt aratrma alanna sahiptir: bilisel ve sosyal psikologlar zihnin ve toplum basksnn bizi nasl etkilediini aratrr.

    8 Bireysel psikoloji ve fizyoloji psikolojisi, becerileri ve vcudun mekanizmalarn inceler.

    9 Hem geliim psikolojisi hem de karlatrmal psikoloji geliimin zellikleriyle, kiisel geliimimiz ve evrimsel gemiimizle ilgilenir.

    10 ou psikolog teorik bir aratrma alan yerine uygulamal psikolojide alr.

  • 13Benlik ve dierleri

    2Benlik ve dierleri

    Bu blmde aadaki konular reneceksiniz: neden bebeklerde sosyallik bu kadar nemli

    dier insanlar kendi hakkmzdaki dncelerimizi nasl deitirebilir

    kendimizi anlamaya ynelik farkl kltrel yaklamn tanmlanmas

    Bu blm kim olduumuzla ve bu noktaya nasl geldiimizle ilgilidir. Her birimizin farkl yaam deneyimleri vardr; hepimiz bu deneyimleri ekillendiren zgn bir mizala ve vcut yapsyla doarz. Btn bunlar bakalarndan farkl olmamz salar. Yeni doan bebekler bile sevdikleri ve sevmedikleri asndan farkllk gsterirler. Dolaysyla hepimiz doutan itibaren farklyz. Ancak ayn zamanda toplum iinde yayoruz; bunun bir paras olarak da dier insanlara nasl davranacamz ve ortak deneyimlerimizi nasl tanyacamz reniyoruz. Kaltm yoluyla gl bir sosyalleme ve bizim iin nemli olan insanlardan bir eyler renme eilimi kazanrz. Bu da kim olduumuz asndan en az fiziksel zelliklerimiz ya da mizacmz kadar byk bir nem tar.

    lk ilikilerDnyann her yerinde, bebekler farkl ekillerde bytlrler. Kuzey Kanadann kutup blgelerindeki geleneksel bir toplumda yaayan bir Eskimo ocuun deneyimi, Papua Yeni Ginede byyen bir bebein gnlk deneyimlerinden hayli farkldr; btn bunlar da modern

  • 14

    ngilterede yetien bir ocuun deneyimlerinden farkldr. Baz toplumlarda bebekler sk sk sarmalanr (kundaklanr), bazlarnda yok denecek kadar az giydirilirler; baz toplumlarda bebekler srekli kucakta tanrken, bazlarnda gnn byk bir blmn beiklerinde ya da yataklarnda geirirler. Baz topluluklarda bebekler btn zamanlarn anneleriyle geirirken, bazlarnda da akrabalar, arkadalar, hatta byk kardeler tarafndan baklrlar.

    Dnyann drt bir yanndaki btn bu farkl artlara ramen, bebekler byrler ve hayatta kalmay baarrlarsa genellikle olgun, dengeli yetikinlere dnrler. Bebekler pek ok farkl evreye ve duruma uyum salayabilirler. Bir bebek salkl geliimi iin ihtiya duyduu eyleri elde ettii srece, nasl bakldna ilikin farkllklarn pek nemi yoktur. Bebeklerin her eyden ok ihtiya duyduu ey, dier insanlardr.

    Genel baknsanlar yeryznn en yaygn ekilde uyum salayabilen varlklardr; ancak bedenlerimiz yerine iinde bulunduumuz koullar deitirerek uyum salarz ve bu bilgiyi bir sonraki kuaa aktarrz. Dolaysyla en nemli hayatta kalma becerimiz bakalarndan renmeyi baarmaktr.

    Bebekler ilk doduklarnda fiziksel olarak tamamen yardma muhtatr. Bakalar, yani daha byk insanlar tarafndan beslenmeleri, temizlenmeleri ve tanmalar gerekir; aksi takdirde hayatta kalamazlar. Bu fiziksel aresizlik ok uzun bir sre, dier tm hayvanlardan ok daha uzun bir sre devam eder. lk bakta, bebeklerin bu dnemi atlatmasna sanki her eyden ok ans yardm ediyor gibi grnr. Ancak aslnda doa bu ekilde ilemez. 8. Blmde greceimiz gibi, evrim sreci bize daha fazla hayatta kalma ans verecek ekilde gelime gstermemiz anlamna gelir. Aslnda bebekler grnd kadar aresiz deildir.

    Bebekler sosyallemeye son derece uygun olarak doarlar. Kendi balarna hareket edememenin yan sra birok hayvann yapt

  • 15Benlik ve dierleri

    gibi annelerine smsk tutunamadklar iin, tamamen dier insanlara bamldrlar. Bu nedenle, insanlarla iletiime girmeye son derece yatkndrlar; bu durum btn dnyadaki bebekler iin geerlidir. Szgelimi, bir bebek yeni doduunda gzlerinin odan deitirmek olanakszdr. Ne var ki, bu gzler tam da ocuun st emzirme srasnda annesinin yzne bakmasna olanak tanyacak kadar doru mesafede bulunan sabit bir odak noktasna sahiptir; hem de doumdan sonraki ilk gnden itibaren.

    Ayrca bebekler doumdan hemen sonra yz ifadelerini kullanmaya balarlar. Bu hareketler genellikle hayli belirsizdir; ancak bebein yzne alkn olan ebeveynleri tarafndan fark edilir. Bir bebek insan yzne benzeyen bir ey grdnde gsterdii glmseme eilimini kaltmla kazanr; ancak bydke bu benzerliin gitgide daha net ve ak olmas gerekir. Ahrens (1954), aa yukar ilk aylarndaki ok kk bebeklerin, stnde gzlerin yerine geen iki noktann bulunduu oval bir ekil grdnde glmsediini gstermitir; ancak bebek bydke, gerek bir insan yzne gld drdnc aydan itibaren daha fazla ayrntya ya da son derece gereki bir resme gerek duyulmutur.

    Tabii ki bir ebeveyn iin bebeinin ona bakp glmsemesi ok zeldir. Bu son derece deerli deneyim, ebeveynin bebeiyle zaman geirmeyi, oyun oynamay ve konumay isteme olasln artrr. Greceimiz gibi, bu etkileim, ebeveyn ile ocuk arasnda gelecekte kurulacak iliki iin gl bir temel oluturur.

    Genel baknsanlarn bir bebee ihtiya duyduu ilgiyi gsterdikleri iin memnuniyet duymalarn salamann doru yolu, glmsemek ve tepki vermektir. Bir bebee bakmak tatmin edici ve deerli bir srese, bu durumda bebek en yksek hayatta kalma ansn yakalamtr.

    Ayn zamanda bebeklerin ihtiya duyduklarnda yardm istemek iin kullandklar ok iyi bir yntemleri vardr. Bebekler bizzat yardm isteyemediklerinden, bakclarndan hzla yardm almak

  • 16

    iin bir yola ihtiya duyarlar. Byle bir yola da sahiptirler. Bebek alamas ok uzak bir mesafeden duyulabilir ve insanlar baka bir bebein alamasna kyasla kendi bebeklerinin alama sesini tanmay abucak renirler.

    Baz psikologlar bebek alamasnda otonom sinir sistemini tetikleyen zel bir armoni olduuna ve yetikinlerin bebek alamasn bu yzden zellikle rahatsz edici bulduklarna inanrlar. Bylece byk olaslkla hemen bebein yanna gidip onu sakinletirmek isteyeceklerdir. Bu dnce ayn zamanda srekli alayan bir ocukla yaayan ve bazen ocuu incitecek kadar sinirlenebilen ebeveynlerin youn gerilimine de aklama getirir. Durumun gerekten byle olup olmadn bilmiyoruz. nsanlarn bebek alamasn son derece rahatsz edici bulduunu biliyoruz, buna hi phe yok; ancak alama muhtemelen armonik zelliklerinden deil, ac ve skntyla balantl olduu iin bizi rahatsz eder.

    Buna ramen her iki durumda da ok az insan alayan bir bebei grmezden gelebilir. Bu, bebek asndan insanlara yardma ihtiyac olduunu iletmenin ok iyi bir yoludur. Dahas, bebekler alayarak birden fazla mesaj iletebilirler. 1960l yllarda, Wolff bebek alamalarn kaydedip ses spektrografyla analiz ederek, farkl ses yapsna sahip en az farkl tip alama olduunu bulmutur: biri ac, biri alk, biri de fke iin. Anneler kendi bebeklerinin alamasndaki mesaj mkemmel ekilde ayrt edebilmilerdir.

    Genel bakAlama gl bir hayatta kalma mekanizmasdr; nk aresiz bir bebein uzaktan yardm istemesine olanak tanr. Bebek kendini koruyamad iin, ancak dier insanlar ac ekerken ya da korktuunda ona yardm edebilir.

    Sonu olarak, grnte aresiz olan bir bebek bile dier insanlarla iletiim kurmak, baka bir deyile, sosyallemek zere donatlmtr. Bebekler insan sesindeki tnya tepki verir, insanlar

  • 17Benlik ve dierleri

    yanlarnda olduunda mutlu olduklarn gsterir ve ihtiya duyduklarnda yardm isteyebilirler. Bebein fiziksel yaam evresindeki insanlara baldr ve bebein iletiim kurma becerisi evresindeki insanlarn ne yapmalar gerektiini renmelerini salar. Bebekler dier insanlarla etkileime geerken keyfi ya da sknty iletme konusunda olduklar kadar baarldr.

    EBEVEYN-BEBEK ETKLEM

    Bydke bebein sosyalleme eilimi daha fazla belirginleir. Bebekler dier insanlarla oynadklar en basit tekrarlamal oyunlardan bile keyif alrlar. Her ebeveynin bildii zere, tek balarna ngrakla ya da oyuncaklarla oynama konusunda pek fazla istikrar gstermemelerine ramen, ce-ee ya da oyuncak ayy beikten atp babann onu yakaladn grme gibi oyunlar bir yetikin devam etmeye raz olduu srece oynarlar.

    Ebeveynler ve dier yetikinler neredeyse otomatik olarak sz konusu bebek oyunlarna adapte olurlar. Psikologlar ebeveyn-ocuk etkileimi hakknda birok aratrma yapm; ebeveynlerin ve bebeklerin beraber oynarken yapt ou eyin bebein ocukluk dneminde ve ileriki yaamnda ihtiya duyaca becerileri renmesine faydas dokunduunu bulmulardr. Ancak birok insan iin bu bilinsiz bir davrantr: bunu otomatik olarak, dnmeden yaparz.

    rnein, insanlarn bir bebekle oynarken yapt eylerden biri de yzlerini tuhaf ekillere sokmaktr. Kameraya ekilen bu oyunlarn dikkatle analiz edilmesi sonucunda, bebeklerin de yzlerini tuhaf ekillere soktuklar grlmtr. Ebeveyn ve bebek birbirini taklit eder ve bu dei tokular bir sreliine devam edebilir. leride yaanacak sosyal deneyimin temelini buna benzer oyunlar oluturur. Bebekler bir eyi srayla yapmalar ve harekete gemeden nce dier kiinin tepki vermesini beklemeleri gerektiini renirler; tpk sohbette ortaya kan ve hatta ayn tip zamanlama gerektiren konuma sras gibi. stelik bebekler bunu ok abuk renirler: byle eyleri renmeye gl bir yatknlmz vardr.

  • 18

    Bebekler iletiim kurmay renmeye de son derece yatkndr. Bunu yapmak ister ve byk bir gayretle yapmaya alrlar. Yine onlara otomatik olarak yardm ederiz. Bebek dili hakknda yaplan psikolojik almalar, insanlarn bebeklerle konuurken kullandklar ve komedyenlerin ska alaya aldklar zel yntemin aslnda bebein szl dile dikkat etmesine yardmc olduunu gstermitir. Kullandmz dk ve yksek tonlar bebein duymas bilhassa kolaydr ve nl seslerin tekrar (baa-baa) dikkatleri dilin ocuun ilk retmeyi rendii ksmna eker.

    Btn bunlar bir ocuun dnyasndaki en nemli eyin dier insanlar olduunu gsterir. Bir bebek fiziksel olarak aresiz olabilir; ancak sosyal becerileri asndan aresiz deildir. Zaten baz sosyal becerilerle donatlmtr ve yenileri de fiziksel koordinasyondan bile daha hzl renilir. Bir yetikinin, en azndan ok istisna baz bireylerin dnda kalan hepimizin dnyasndaki en nemli ey de insanlardr. Bebein sosyallii, hepimizin ileriki yaammzda ihtiya duyduumuz bireysel ballklarn ve ilikilerin temelini oluturur.

    BALILIK GELTRME

    Eskiden bebeklerin srf fiziksel bakm ve aln giderilmesiyle kurduklar balant yznden kendilerine bakan insanlara ballk gelitirdiklerine inanlyordu. Bu inan annelerin almak zorunda olup olmadklar ve benzeri meselelerde baz tartmalara yol amt. Ne var ki bu tartmalar sonucunda, psikologlar iliki geliimini daha dikkatli incelemeye baladlar ve ilerin bu kadar basit olmadn grdler. ncelikle, bebeklerin ou birden fazla kiiye zel bir ballk gelitirir; bazen de her gn nispeten ksa bir sre iin grdkleri bir kiiyle zel bir iliki kurarlar. 1964te Shaffer ve Emersonn yrtt nc almada, psikologlar inceledikleri ailelerde bulunan bebeklerin ounun evde olan annelerin yan sra btn gn ite olan babalaryla da zel bir ballk kurduklarn bulmulardr. Ancak baz bebekler babalarna ballk gelitirmemitir. Bazlar da her ne kadar ou zaman anneleri yanlarnda olsa da annelerine deil, babalarna kar ballk gelitirmilerdir.

  • 19Benlik ve dierleri

    Bu farkn nedeni neydi? O tarihten sonra birok baka psikoloun da ortaya koyduu gibi, Shaffer ve Emerson bebein verdii tepkiyi ebeveyn ile ocuk arasndaki sosyal etkileimin niteliinin etkilediini bulmutur. Bebekler zellikle glmseme ve dier yz ifadeleri, hareketler, vs. gibi verdikleri sinyallere duyarl olan ve oyun oynarken onlarla etkileim iinde olmaya istek gsteren ebeveynleri (ve dier insanlar) severler. Sadece fiziksel bakmn yapan ama oyun oynamayan ya da konumayan insanlarla byle gl ballklar gelitirmezler.

    Genel bakBir bebek en yksek varln srdrme ansn, kendisiyle son derece duyarl bir iletiim kuran bir kiiye balanmakla kazanr; nk bu kii byk ihtimalle ihtiyalarn doru yorumlar.

    Ebeveynler bebeklerine ok abuk balansalar da bebein ballk gelitirmesi daha uzun zaman alr. Bebekler genellikle bir kiiyle beraber olmay tercih etmelerine ramen, ilk birka ayda tercih edecekleri zel kii olmadnda pek fazla skntya girmezler. Psikologlar tam balln yaklak yedinci ayda ortaya ktn bulmutur. O dnemde, her ne kadar bebeklerin dikkatleri hemen dalsa bile, sz konusu kii gitmek zorunda kaldnda bebek alar.

    Bu ballk ebeveyn ile ocuk arasnda yaam boyu srecek sevgi ilikisinin temelini oluturur (bilfiil sekteye uratlmazsa). Buna karlk bu ballk ebeveyn ile bebek arasndaki etkileimlerin niteliine dayanr. Tabii ki bu ngr balln sadece bu nitelie dayanmas gerektii anlamna gelmez; evlat edinilmi ocuklarn bildii gibi, yaamn ileriki zamanlarnda balayan bir iliki de zel olabilir. nsanlarla etkileime girmeye ve size duyarl davranan insanlarla iliki kurmaya ynelik yatknlk, btn dnyadaki bebeklerin ortak zelliidir. Bu yatknlk, genel anlamyla, insan olarak kaltmmzn bir parasdr.

  • 20

    Benlik kavramDier insanlar, yaammzn ileriki dnemlerinde de bazen dndmzden daha nemli olurlar. Herkesin kendisi hakknda kiisel bir fikri, bir benlik kavram vardr. Benlik kavram neye benzediimize, neleri iyi ya da kt yaptmza ve nasl dndmze dair fikirlerimizdir. Yzeysel olarak, sanki kendimize ilikin bu bilgiyi sadece ne olduumuza ve neye benzediimize dair kendi kiisel deneyimlerimizden oluturmamz gerekiyormu gibi grnr. Ancak psikologlar benlik kavramn aratrrken, aslnda kendimizi nasl grdmzle ilgili en nemli faktrlerden birinin, dier insanlarn bizi nasl grd olduunu bulmutur.

    SOSYAL LKLER

    Daha 1902 ylnda, Cooley benlik kavramn ayna benlik olarak tanmlamt. Cooley, kendimizi sanki baka insanlarn gznde yansyormu gibi grdmz kastediyordu. Kendimizi sadece kiisel bilgilerimiz dorultusunda deerlendirmeyiz; neye benzediimizi dier insanlarn bize verdii tepkiler ve ne dnebilecekleri hakkndaki dncelerimiz dorultusunda deerlendiririz. Yine ilk psikologlardan olan Guthrie, snftaki bir kiiye, ok sade ve gsterisiz olan bir kza aka yapmaya karar veren bir grup rencinin yaad bir olay anlatmt. Snftaki erkek renciler srayla kza kma teklif etmi, ona ekici ve ilgin biriymi gibi davranmlard. Guthrie listede beinci ve altnc srada olan rencilerin kzla gerekten kmak istediklerini; nk o zamana kadar kzn epeyce deitiini gzlemlemiti. Grd ekstra ilgi sayesinde zgveni artan kz artk sohbet edilecek kadar ilgi ekici olmu ve ekici grnmek iin aba harcamaya balamt.

    Genel bakBakalar hakknda yaptmz deerlendirmeler srf bu tr deerlendirmeler yaptmz iin doru kabilir. Birinin kaba olduuna karar verirsek, ona bu ekilde davranrz ve

  • 21Benlik ve dierleri

    o da neredeyse kesinlikle kaba tepkiler verir. O zaman hakl ktmz; nk kaba olduunu zaten en bandan beri bildiimizi dnrz. Bu doru mudur?

    Kendini gerekletiren kehanetBu bize bazen dier insanlarn bizim hakkmzdaki fikirlerinin kendini gerekletiren bir kehanete dntn gsterir. Bir baka deyile, biri hakkndaki dncelerimiz srf onu dndmz iin gerekleebilir. Bu mekanizmann en arpc rneklerinden biri, 1968de Rosenthal ve Jacobson tarafndan anlatlmtr. ki aratrmac, grnte yeni bir zek testini uygulamak iin Amerikadaki sradan bir liseye gider. Uyguladklar teste (gerekte standart bir testtir) ve snf notuna dayanarak, snftaki performans ortalama dzeyde olan birka normal ocuk seerler. Bu ocuklarla dorudan konumazlar; sadece retmenlerin bu ocuklarn byk ihtimalle bir sonraki yl akademik almalarnda ani bir k gstereceklerinden bahsedilen bir sohbete kulak misafiri olmalarna izin verirler. Ayn zamanda retmenler kullandklar zek testinin ge gelienleri ayrt etmek iin dzenlenmi zel bir test olduuna inanmaktadrlar.

    Bir yl sonra Rosenthal ve Jacobson okula tekrar gittiklerinde, setikleri ocuklarn snfn ilk sralarna ykseldiini grrler. retmenler baarl olduklarna inandklar iin, bu ocuklara fazladan cesaret vermilerdir. ocuklar retmenlerinin dnceleri hakknda hibir ey bilmeseler de sz konusu teviki hissedip daha sk almlardr. Ayrca renme becerilerine daha fazla gven duymaya balamlardr. Dolaysyla Rosenthal ve Jacobsonn bu ocuklarn bir sonraki yl boyunca gelime gstereceine dair kehaneti srf byle bir ifade kullandklar iin geree dnmtr.

    Baka birok psikolog da benlik kavramnn dier insanlarla kurduumuz etkileimin trne ve onlarn bizimle ilgili beklentilerine dayandn bulmutur. Genellikle benlik kavramnn iki farkl yn olduu dnlr. Birincisi, neye benzediimizle ilgili betimleyici yndr: uzun boylu olma, yabanc dil renme konusunda iyi olma, spor yapmaktan holanma, vs. Bu yn

  • 22

    benlik imgesi olarak bilinir. Dieriyse iyi, kt, deerli, vs. olup olmadmza ilikin yargda bulunan deerlendirici yndr. Benlik kavramnn bu yn zsayg olarak bilinir. Dierleriyle aramzdaki ilikilerin ekillenmesinde en fazla etkili olan da bu ksmdr.

    KSEL LKLER

    Danmanlk psikolojisinin kurucusu olarak bilinen nl psikolog Carl Rogers, zsayg dzeyimizin kurduumuz kiisel ilikilerin trne bal olduunu ileri srmtr. Rogersn iddiasna gre, insanlarn iki temel psikolojik ihtiyac vardr ve bu ihtiyalar karlanmazsa, psikolojik olarak zarar grrler. Bu ihtiyalardan biri dier insanlardan olumlu kabul grmek, efkat, sevgi, gven, vs. ile karlanmaktr. Rogers, herkesin bir eit olumlu kabule ihtiyac olduunu ileri srer. Yakn ilikilerden kanan insanlar bile dier insanlarn kendilerine sayg duymasna nem verirler. Dier insanlardan bir tr olumlu kabul grmek, karlanmas gereken ok nemli bir ihtiyatr.

    Genel bakKoulsuz olumlu kabuln sadece ocukluk dneminde yaanmas gibi bir zorunluluk yoktur. Yetikinlikteki scak ve kabul edici bir iliki insanlarn ok kt ocukluk travmalarndan kurtulmalarn salayabilir.

    Karlanmas gereken bir dier nemli ihtiya da kendini gerekletirme ihtiyacdr. Kendini gerekletirme benliin farkl ynlerini hayata geirmek (gerekletirmek); baka bir deyile fikirlerimizi, becerilerimizi, ilgi alanlarmz ve yeteneklerimizi aratrp gelitirmek anlamna gelir. Bu da insanlarn temel ihtiyacdr: yeteneklerimizi ya da becerilerimizi bir ekilde gelitirmezsek, psikolojik olarak zarar grebiliriz.

    nsanlar farkl yollarla kendini gerekletirebilir. Pek ok insan bo zamanlarnn bir ksmn dolduran bir hobiye ya da ilgi

  • 23Benlik ve dierleri

    alanna sahiptir; bu da genellikle bir eit beceri veya problem zme yetenei gerektirir. Otomobil motoruyla uramann, bilgisayar oyunu ya da dart oynamann, yemek piirmenin, elbise dikmenin ya da baarl ocuk partileri dzenlemenin hepsi hayli beceri gerektiren faaliyetlerdir; bunlar yapmaktan holanrz, bunlar iyi yapmak bize baar ve doyum hissi verir. Kendimizi iyi hissetmemizi salar.

    Buraya kadar her ey yolundadr. ou insan olumlu kabul ihtiyacn karlayan ailesine, dostlarna ve alma arkadalarna; kendini gerekletirme ihtiyacn tatmin edecek hobilere, ilgi alanlarna ve ans varsa, zorlayc mesleklere sahiptir. Bu nedenle, Rogersn iddiasna gre, ou insann zsaygs hayli yksektir. Kendilerini mkemmel grmeseler de iinde bulunduklar durumdan son derece memnundurlar.

    Bununla birlikte, Rogers klinik psikolog olarak alyor ve bu durumda olmayan birok insanla karlayordu. Rogers, bu hastalarda iki ihtiyacn birbiriyle elitiini ortaya kard. Olumlu kabul ya da dier insanlar tarafndan onaylanma ihtiyac, kendini gerekletirme ihtiyacyla dorudan eliiyordu. Bu kiiler nevrotik sorunlar yaadklar iin Rogersa geliyorlard. Rogers, klinik gzlemlerinden ve tedavilerden, bu sorunlarn nemli bir psikolojik ihtiyac bastrdklar iin ortaya kt sonucuna vard.

    Rogers bu insanlarn ocukluklarn aratrdnda, hepsinin tek bir ortak noktas olduunu buldu. Hepsi de olumlu kabul iyi davranla koullayan ebeveynlerin ya da bakalarnn yannda bymt. Baka bir deyile, ocuklarn genellikle yapt gibi, yaramazlk yaptklarnda ya da kt bir davran sergilediklerinde sevilmediklerine ya da istenmediklerine dair ok net bir mesaj almlard. Oysa normal insanlar, kat olsalar bile her zaman ocuklarn sevmeye devam ettiklerini belli ederlerdi.

    Koullu olumlu kabulle byyen bu ocuklara gerekte kendilerinin deil, yaramazlk yapmayan ideal ve mkemmel ocuun sevildii mesaj verilmiti. Dolaysyla bu ocuklar ideal

  • 24

    ve mkemmel olmalar gerektiine, olmazlarsa hi kimsenin onlar sevmeyeceine inanarak bymlerdi. Bu nedenle, dier insanlarn onayna ylesine ihtiya duyuyorlard ki sevilmeyebilecei ya da onaylanmayabilecei dncesiyle, ilgi alanlarn kefetme riskine girmemilerdi. Sosyal kabulden emin olmak uruna kiisel emellerini, ilgi alanlarn ve yeteneklerini; dier bir deyile, kendini gerekletirme ihtiyalarn kreltmilerdi.

    Anlalaca zere, bu kiilerin zsaygs ok zayft. Gerek d deer koullar; yani sosyal onay ya da sayg kazanmak iin ne yapmalar gerektiine dair gerek d dnceler gelitirmilerdi. Kendi davranlarn deerlendirirken de bu gerek d deer koullarn uygulamaya koymulard. Gerekten ok baarl olsalar bile, daima kendilerini baarsz ya da dier insanlardan deersiz gryorlard. Doal olarak, btn bunlarn sonucunda ok kaygl, en sonunda da nevrotik olmulard.

    Rogersn bulduu zm ok basitti. Herkesin gvenli bir psikolojik temele ihtiyac olduunu; bylece gelime kaydedebildiini ileri sryordu. Bu temel onlara koulsuz olumlu kabul, yani kiinin nasl davrandna bal olmayan olumlu kabul veren bir ilikide bulunabilirdi. Birine gerekten sevgi duyuyor ve gveniyorsanz, o zaman hayatn nasl yaayacana dair verdii kararlar kabul edersiniz. Tabii ki bu ahlaki adan yanl olan eylere gz yummamz gerektii anlamna gelmez. Ancak bir kiiden nefret etmeden, yaptklarndan holanmayabilir ve bunu aka syleyebiliriz. Ebeveynler bunu her zaman yaparlar.

    Bununla beraber Rogers byle bir ilikinin sadece ebeveynlerle yaanmadn ortaya koydu. Aslnda, byle bir ilikiyi her yata yaayabiliriz; bu da bize kendimizi gerekletirmeye balamamz gerektiine ilikin gvence verebilir. Yetikinlik dnemindeki ou insan kendine sz konusu gvenceyi temin eden ilikiler bulur ve daha nce grmezden geldii ynlerini aratrmaya balar; 30lu ya da 40l yalarnda ilk defa niversiteye giden insanlar buna ok gzel bir rnektir. nemli olan, bu tr bir iliki yaamaktr; mutlaka ocukluk dneminde yaanmas gibi bir gereklilik yoktur.

  • 25Benlik ve dierleri

    Rogers bu prensibe dayanarak bir psikoterapi yaklam gelitirdi. Terapistin rolnn danana (hasta kelimesini onaylamyordu) kabul edici ve scak bir iliki; baka bir deyile, koulsuz olumlu kabule dayanan bir iliki sunmak olduunu savunuyordu. Bu yaklam, danana kendi hayatna ilikin kararlar verme ve kendi sorunlarna zmler gelitirme konusunda psikolojik zgrlk veriyordu; nk onaylanmama riski yoktu. Rogers buna danan merkezli terapi diyordu; nk bu terapi terapistin danann ne yapmas gerektiine dair dncelerini deil, tamamen danann istediklerini ve yaptklarn temel alyordu. Gnmzde psikolojik danmanlarn ou hl bu yaklam kullanr.

    Kltrel ve toplumsal etkilerSonuta hem sosyal etkileimimizin hem de kiisel ilikilerimizin kendimizi nasl grdmz, yani benlik kavrammz zerinde byk etkisi olabileceini grebiliriz. Ancak kendimize dair dncelerimiz ve dier insanlarla kurduumuz ilikiler, ait olduumuz sosyal gruplar ve kltrler tarafndan da ekillendirilir. Farkl kltrler, bireyler ve birey olmak hakknda ok farkl varsaymlarda bulunabilir.

    BREYSEL BENLK

    Bat dnyasnda, her bir kiiyi istedii takdirde bir tr sosyal grupla balant kurmay tercih edebilen ayr bir birey olarak grmek son derece olaan bir durumdur. Bu birey modeli uzun bir gemie sahiptir; eski Yunanllarn felsefi sistemlerine kadar dayanr ve Descartes gibi on yedinci yzyln sonlarndaki filozoflar tarafndan da desteklenmitir. Bu dnce Avrupa tarihinde de gze arpar. rnein, Protestan devrimi, toplum iin dini yorumlama sorumluluunu ruhbanlara vermekten ziyade dorudan bireyin din konusundaki kendi sorumluluunu ve vicdann vurgulamtr.

    Bununla birlikte, bir insann gerekten bylesine tamamen ayr bir birey olup olmayaca tartmaya aktr. Aslnda, bireyin evresindeki dier kiilerden tamamen bamsz olduu dncesi

  • 26

    ABDye zgdr. Hemen hemen her kltr, hatta Britanya bile, benlik kavram asndan toplumsal faktrlerin ve grup yeliinin nemini kabul eder. Biroumuz topluluklardan ve sosyal beklentilerden oluan bir an iinde yaarz: aile, arkada gruplar ve mesleki gruplar. ou insan balanaca topluluklar arar: dini gruplar, yerel topluluklar, gnll gruplar. Baka bir deyile, aslnda bamsz bireyler olarak var olmayz: sosyal alarn ve gruplarn iinde yaarz. Bu blmn ileriki sayfalarnda greceimiz gibi, sz konusu sosyal gruplara ait olmak kimlik bilincimizin ok nemli bir blmn oluturabilir.

    Genel bakBireysellik toplumsal btnlk kavramyla elimez. rnein, hem kendine zg bir birey olup hem de ailenizin bir yesi olmaya devam etmek son derece kolaydr.

    Yine de birey olmann, kiinin hayat, hayat arkadalar, dostlar ve kariyeri hakknda kendi kararlarn vermesini iermesi nedeniyle, nemli olduuna inanrz. Bat yaklamn dnyadaki dier birok kltrden hayli farkl klan da ite evremizdeki dier insanlardan ayr olan bir bireysellie duyulan inantr.

    Toplumdaki benlikSzgelimi, geleneksel Afrika kltrlerinin ounda ve Yerli Avustralya kltrlerinde, kii ncelikle toplumun yesi olarak grlr. Bu onlarn birey olarak grlmedii anlamna gelmez; ancak kiinin hayatn nasl yaad toplumun geri kalann da ilgilendirir ve sadece kendi sorumluluunda deildir. Genel olarak toplumu dikkate almayan bireyselciliin sorumsuz ve hayli medeniyetsiz olduu dnlr.

    rnein, Yerli Avustralya rock grubu Yothu Yindi plaklaryla ticari baar elde etmeye baladnda, grubun kariyerinin nasl ilerlemesi gerektiine dair kararlarn tamamn kabileleri alyordu. Kltrlerinin szcln stlenen topluluk yelerinin baka bir ey yapma istei yoktu. Grubun kazand n, Yerli Avustralya

  • 27Benlik ve dierleri

    kltrnn beyaz Avustralyal dinleyiciler (daha sonra da btn dnyadaki dinleyiciler) tarafndan daha fazla kabul grmesini ve tannmasn salamt. Grup yeleri iin, kendi kltrlerinden vazgeip bireysel mzisyenler olarak baarnn izini srmek yerine kltrlerinin bir paras olarak kalmak nemliydi.

    Baka bir deyile, toplumlarnn bir paras olmay sadece istee bal bir art zellik olarak deil, benliklerinin nemli bir yn olarak addediyorlard. Bu tr kltrlerden gelen insanlar iin, aileden, toplumdan ve sosyal gruptan kopup birey olarak hareket etme fikri hi gereki deildir, hatta bencilliktir. Mbitiye (1970) gre, bireysel benlik bir grubun ya da halkn kolektif benliine salam ekilde yerletirilir ve bunlar ayrmaya almak kiinin sadece yarm kiilikle idare etmesi anlamna gelir.

    Benliin katmanlarHindu inan sisteminde farkl bir benlik kavram grlr. Bharati (1986), Hindu inancnn, Bat kltrlerindeki gibi bireysel benlik kavramna deil, benlik dncesine younlatn belirtir. Buna karlk, Hindu inanna gre, en iteki benlik ya da atman (ruh) Tanr ile uyum iindedir: bu herkesin sahip olduu merkezi ve ruhani benliktir; ancak ona sadece meditasyonla ve dier tekniklerle ulalabilir. Benliin dier daha yzeysel blmleriyse kiilik gibi daha yzeysel nitelikleri ve kskanlk ya da agzllk gibi olumsuz duygular kapsar.

    Dolaysyla, genellikle benlik kavram olarak grlen ey, asl isel benlik deil, kiiliin bu d katmanlardr. Ancak yoga ya da meditasyonla kendilerini disipline sokanlar atmana ulap benlik ile Tanr arasndaki gerek uyumu yaayabilirler.

    Sonu itibaryla, bu benlik dncesi de Bat kltrlerinde savunulan birey dncesinden ok farkldr. Her ne kadar bu gr, kltrn ve toplumun nemini temel almasa da benliin baka boyutlar olduu; insan olmann sadece kendi bireysel isteklerimiz ve duygularmzdan daha fazlasn ierdii fikrini korumaya devam eder.

  • 28

    Kiisel benlikSon derece sanayilemi toplumlarda bile, benlik hakknda farkl fikirler vardr. rnein, Japonlar benliin geleneksel aile ya da soy balamnda deil, bir sosyal balam iinde ilediini dnrler. Kentli Batllar gibi Japon halk da srekli yabanclarla karlaabilir, ama Japon toplumu sosyal zekya ve toplumsal uyuma ok nem verir. Bunu devam ettirmek iin insanlardan isel duygularn kendilerine saklamalar ve her zaman sosyal adan kabul edilebilir ekilde hareket etmeleri beklenir. Azuma, Hess ve Kashiwagi (1981) Japonyada bu dncenin ok kk bir ocuun deneyimlerinde bile gze arptn belirtir.

    ou ebeveynin bildii gibi, genellikle ocuklar iki ya civarnda inatlar ve her frsatta srarla kendi istediklerini yapar ya da yapmaya alrlar. Sosyal sorumluluu ya da en azndan her konuda daima kendi bildiklerini okuyamayacaklarn ite bu dnemde renirler. Szgelimi, Afrikadaki Shona halknn geleneksel ailelerinde, bu yataki ocuklar bykannelerinin yannda yaamaya gider ve yaklak be yana kadar orada kalrlar. Dolaysyla, ocuk yetitirmenin bu zor ksmn dierlerinden daha tecrbeli olan aile yesi stlenir. Batl ebeveynler, ocuk en sonunda davranlarnda lml olmas gerektiini reninceye kadar ibirlii yapmay reddederek, ocuklaryla yzleme eilimi gsterirler.

    Oysaki Japon bir anne, iki yandaki benmerkezci bir ocukla yzleme eilimi gstermez. Bunun yerine, ocuuna tahamml ederek davrannn kendisine znt ve sknt verdiini aklar. Bu ekilde, ocuk daha ok kk yatan itibaren davranlarnn dier insanlar asndan sosyal ve duygusal sonular olduunu anlamaya ynlendirilir. Sebep olduu skntdan dolay sorumluluk ve ayn zamanda sululuk hissetmesi salanr; bylece skntya neden olmamann ve sululuk hissetmek zorunda kalmamann bir yolu olarak kendini kontrol etmeyi renir. Bu mesajlar ocukluk dnemi boyunca devam eder ve yetikin davran zerinde gl etkiler brakr.

  • 29Benlik ve dierleri

    Sonu olarak, bir Japon da birey olarak grlmeye devam eder, ama Batllardan farkl bir tarz izlenir. Benlik znde kiiseldir ve kii kanamayaca son derece nemli sosyal sorumluluklar tar. Dolaysyla genelde kiisel isteklerin, duygularn ve drtlerin kontrol altnda tutulmas gerekir. Benlik dier insanlardan bamsz deildir; nk dncesiz davranlarla onlara kolayca dert veya ac verebilir. Bu dert ve acy azaltacak, dolaysyla kiinin bunlara neden olduu iin hissettii sululuu minimuma indirecek ekilde sosyal etkileime geilmelidir. Benliin, sosyal zorunluluklarla birlikte, sosyal balamda var olduu dnlr; bu da onun genelde kiisel, hatta gizli tutulmasn gerektirir.

    Genel bakou insan genel ve kiisel benlikler srdrr. rnein, her gn makyaj yapmak, altnda kiisel benlii gizleyen bir genel benlik rneidir.

    Sonu olarak, grdmz kadaryla dnyann farkl yerlerinde, hatta Batl lkelerdeki farkl alt kltrlerde bulunan insanlar birey olmaya dair ok farkl grlere sahiptir. Dier insanlardan tamamen ayr bir birey olma fikri aslnda son derece sra ddr. Bat kltrlerinde bile, dier insanlarn yaratt etkiden bu kadar muaf deiliz.

    SOSYAL KMLK

    Dier insanlarn kendi benliimize dair grlerimizi etkilemesinin bir baka yolu daha vardr. Hepimiz toplumun bir parasyz ve her birimiz birtakm sosyal gruplarn yesiyiz. Sosyal gruplar, cinsiyet ya da etnik altyap gruplar gibi geni apl; muhasebeci ya da bir fabrikada makine kontrolr olmak gibi orta apl veya yerel astronomi kulbnn yesi olmak gibi kk apl olabilir. Ancak boyutu ne olursa olsun, farkl sosyal gruplara ait olmann kimlik bilincimiz zerinde etkisi vardr.

    Psikolojide sosyal kimlik teorisi Henri Tajfelin almasyla balam ve insanolunun davranlarna dair birok nemli

  • 30

    noktann anlalmasnda hayli faydal olmutur. Tajfel, yesi olduumuz sosyal gruplarn gerek dnyada nasl var olduuna; bunlarn ne kadar gl olduu, ne lde tannd ve onlara ait olmann ne derecede prestijli olduu gibi konular asndan eitlilik gsterdiine iaret etmitir. Biz de hep birlikte gerek dnyada yaadmz iin, bu farkllklarn bilincindeyiz. rnein, yerel bir astronomi topluluunun yesiysek ve astronomi topluluunun kasabamzda hayli itibarl olduunun farkndaysak, o zaman yesi olmaktan gurur duyarz.

    Genel bakAslnda dndmzden daha fazla sayda sosyal grubun ve kategorinin yesiyiz. Ya gruplar, cinsiyet, ilgi alanlar, hobiler ve sosyal snf olaslklarn sadece birkadr. Kendinizinkilerin hepsini sayabilir misiniz acaba?

    Bir sre sonra, bu zel sosyal gruba ait olmak kimliimizin, kim olduumuzun bir parasna dnr. rnein, zaman zaman dier insanlarla sanki bu grubun temsilcisiymiiz gibi iletiim kurar, grup adna konuur ya da yesi olmayan biriyle konuurken yelerin bak asn aktarrz. Byle davrandmzn her zaman farknda olmayz; nk bu sz konusu grupla zdeleme srecimizin bir parasdr. Bazen de dier insanlarla sadece kendimiz olarak ya da baka bir sosyal kimlikle iletiime geeriz. Uygun grndnde, herhangi bir sosyal kimlie girebiliriz.

    Hatta farknda bile olmadan birinden kp dierine geebiliriz. Szgelimi, bulaklar kimin ykamas gerektiine dair bir kavga, iki partner arasndaki bir tartma olarak balayabilir. Ancak partnerlerden biri cinsiyete ilikin bir gr bildirdiinde, her iki tarafn da bireysel benliinden ziyade cinsiyet grubunun temsilcisi olarak savunmaya gemesiyle birlikte, olay annda bireysel bir tartmadan kp erkekler ile kadnlar karlamasna dnebilir.

  • 31Benlik ve dierleri

    Snflandrma ve zsaygHepimiz birka farkl sosyal kimlie sahibiz. Tajfele gre, sosyal kimlikler bir eyleri farkl kategorilere ayrmaya ilikin temel insani eilimimizden kaynaklanr. Dier eylerin yan sra dier insanlar da snflandrrz: bu kii tipik bir Volvo kullancs, u kii bir rock tutkunu vs. Kendi gruplarmz, yani yesi olduklarmz da snflandrmaya dahil ederiz.

    Ne var ki, bundan daha fazlas sz konusudur; nk olumlu zsayg kaynaklarn aramak da temel bir insani eilimdir. Bir baka deyile, ait olduumuz gruplar hakknda kendimizi iyi hissetmek bizim iin nemlidir; o gruplarn yesi olduumuz iin gurur duymak isteriz. Sosyal grubumuzun stats pek yoksa, o zaman onu daha nemli grebilmek adna yeniden tanmlamaya alabiliriz. Ancak bunu yapamazsak, o zaman da gruptan ayrlmaya ya da en azndan grubun dier yelerine benzemiyormu gibi davranmaya kalkabiliriz.

    rnein, gensiniz ve diyelim ki trambolinde sramak gibi gerekten keyif aldnz zel bir hobiniz var. stelik son derece baarlsnz ve eitli sertifikalar aldnz. Ancak yeni bir okula kaydoldunuz ve buradaki arkadalarnzn trambolinle sramay ikinci derecede bir spor tr olarak grd ortaya kyor. Ne yaparsnz?

    Aslnda, nnzde birka olaslk var ve hepsini de olumlu zsaygnz korumak iin kullanabilirsiniz. Trambolin grubunu tmyle terk edip, biraz daha itibarl olan bir baka hobi arayabilirsiniz. Srf aile basksndan dolay ya da erkek kardeiniz gitmek istedii, sizin de onu almak zorunda olduunuz iin veya benzeri nedenden tr bu spora devam ettiinizi ileri srebilirsiniz. Bylece kendinizi gruptan uzak tutarak, aslnda dierlerine benzemediinizi ima edersiniz.

    Grubun statsn deitirmeBaka bir are olarak, arkadalarnzn bu spor hakkndaki grlerini deitirmeye alabilirsiniz; rnein, bu sporun ok

  • 32

    yksek seviyede beceri gerektirdiini vurgulayabilirsiniz. Baz insanlarn katld dier elence faaliyetlerinden ok daha iyi olduunu da ileri srebilirsiniz. Btn bunlar, daha itibarl olmasn salamak amacyla trambolin grubunun alglanan statsn deitirmeye ynelik giriimlerdir. Son olarak, arkadalarnz deitirip, trambolinle ilgilenen ve ne kadar byk beceri gerektirdiini bilen baka insanlarla iliki kurabilirsiniz.

    Bu son derece kk apl bir rnek, ama daha byk sosyal gruplarda da tam olarak ayn sreler yaanr. Szgelimi, siyah bir ocuun siyah olmaktan gurur duyarak bymesi artk 50 yl ncesine oranla ok daha kolaydr. Sorumlu ve profesyonel mesleklerde alan ya da toplumda son derece saygn konumlarda bulunan siyah insanlarn says gemie kyasla ok daha fazladr. Ayn zamanda siyah olmaktan gurur duyan ve bunu dile getirmeye hazr olan pek ok nl kii vardr.

    Bunun nedeni son 50 yldr siyah insanlarn byk ounluunun, karlatklar her basmakalp yargya ve ayrmcla itiraz ederek, gruplarnn alglanan statsn bilinli ekilde deitirmesidir. Bu abalar etkisini gstermitir. phesiz, rklk hl devam ediyor ve daha yaplacak ok ey var, ama Bat toplumundaki genel gr, 50 yl nce yaygn olarak ve hatta bizzat siyah insanlar tarafndan benimsenen grten ok farkldr.

    Sonu olarak, kim olduumuzun ve kendimizi nasl grdmzn dier insanlarla etkileime gemek iin kullanlan yollarla ok yakndan ilgili olduunu grebiliriz. Hepimizin bireysel beenileri, honutsuzluklar, yetenekleri ve kiilikleri var. Ancak ayn zamanda hem de bebeklikten bu yana bir sosyal etkileim a iinde yayoruz. Dier insanlarn tepkileri ve dnceleri bizim iin nem tar, hayatmzda seeceimiz davran biimini etkiler. Kltrel altyapmz ve ayn ekilde sosyal kimliklerimiz kendimizi nasl grdmz de belirler. Hibirimiz tamamen bu sosyal etkilerle ekillendirilmeyiz, ne de olsa herkes farkldr, ama onlardan da btnyle bamsz deiliz.

  • 33Benlik ve dierleri

    BUNLARI UNUTMAYIN

    1 nsanlar doumdan itibaren sosyal hayvanlardr ve en iyi dier insanlardan renirler.

    2 Glmsemek, alamak ve bakalarna tepki vermek bebeklerin dier insanlarla etkileime geme biimleridir.

    3 Yetikinler bebek alamasna ve glmsemesine dier uyaranlara oranla daha gl tepki verirler.

    4 Bebekler en gl ballklarn onlarla duyarl ekilde iletiim kuranlarla gelitirirler.

    5 Benlik kavram kendimizi nasl grdmz tanmlar ve dier insanlarn geribildirimlerinden son derece etkilenir.

    6 Bakclar tarafndan koulsuz olumlu kabulle bytlen ocuklar, koullu olumlu kabulle byyenlerden daha olumlu bir zsaygya sahiptir.

    7 Benlik hakkndaki dnceler kltrden kltre byk lde deiir.

    8 nsan kltrlerinin ou benlii toplumun iine derinden yerlemi olarak grr.

    9 Grup yeliinden gelen sosyal kimliklerimiz kim olduumuzu tanmlama asndan nemlidir.

    10 Kendimizi dk statl bir grubun iinde bulduumuzda, ondan ayrlmaya ya da statsn deitirmeye gayret ederiz.

  • 35Dier insanlar anlama

    3Dier insanlar anlama

    Bu blmde aadaki konular reneceksiniz: insanlar nasl birbirleriyle ters dmek yerine ibirlii yapar

    insanlar sosyal zeky nasl gelitirir

    insanlar arasndaki iletiimi analiz etmenin en az iki yolunun tespiti

    Son blmde, sosyal gruplara ait olmann kimlik bilincimizi ve dier insanlarla kurduumuz ilikileri nasl etkileyebildiini grdk. Bu blmde, psikolojinin sosyal psikoloji olarak bilinen ve dier insanlarla nasl etkileime getiimizi inceleyen dalna daha yakndan gz atacaz. Ne zaman ibirlii yaptmza ya da itaat ettiimize, dier insanlarla nasl iletiim kurduumuza ve neden bakalarna bazen yardm edip bazen etmediimize bakacaz. Dier blmlerde sosyal psikolojinin baka ynlerini de ele alyoruz: rnein, 4. Blmde duygusal deneyimlerimizde yer alan baz toplumsal etkilere, 6. Blmde de sosyal motivasyona gz atacaz. nsanlar sosyal hayvanlardr, dolaysyla toplumsal etkiler hemen hemen yaptmz her eyi bir ekilde etkiler.

    birlii, uyum ve itaatBaz bakmlardan ok iyi bir sosyal zekya sahibiz. Ancak i modern yaama geldiinde, yaptmz tahminler her zaman doru olmaz. Szgelimi, insanlar genellikle baka biriyle gz gre gre anlamazla dmekten kanr; nk byle davranmann aslnda

  • 36

    daha dramatik sonular douracan varsayarlar. Dier kiinin zlebileceini ya da fkelenebileceini dnrler. Aslnda, dier insanlarn hayali fkesinden kanmaya ok zaman harcarz; nk birileriyle gerekten ztlap anlamazla dtmzde, ounlukla durum pek bu kadar zor olmaz.

    Genel bakGenelde insanlarn doutan saldrgan olduunu duyarsnz. Aslnda durum tam tersidir ve bu yzden dier insanlarla yz yze tartmak bile ok streslidir. Sosyal hayvanlar olarak kaltmsal zelliklerimiz gerei, grup iindeki anlamaya ve gr birliine ok deer veririz.

    OUNLUA UYMA

    Asch (1952) srf dier insanlarla aka anlamazla dmekten kanmak iin ne kadar byk bir aba sarf ettiimizi kantlad. Birok kiiden ayn odada oturup eitli izgileri bir test izgisiyle kyaslayarak bunlarn daha uzun mu, yoksa daha ksa m olduklarn sylemelerinin istendii bir ortam hazrlad. Yaplacak i ok kolayd ama odadaki insanlarn ou, kendilerinden aka yanl cevaplar sylemeleri istenen oyunculard. Her denemede, hibir eyden habersiz sadece tek bir gerek aratrma katlmcs bulunuyordu. Bu kii doru cevabn ne olduunu grebiliyor ama ayn zamanda odadaki dier herkesin verdii yanl cevab, hatta ayn yanl cevab duyabiliyordu! Bylece katlmclar ya dierleriyle elimek ya da yalan sylemek zorunda kaldklar bir duruma sokuluyorlard.

    Asch, bu denemelerin neredeyse te birinde aratrmaya katlanlarn dierleriyle ayn yanl cevab verdiklerini buldu. Doru cevab verdiklerinde bile, konuma sras gelmeden hemen nce son derece sinirli ve gergin oluyorlard. Daha sonra, srf bunun bir deney olduunu bildikleri ve grevlerinin doruyu bildirmek olduunu hissettikleri iin doru cevab verdiklerini sylemilerdi. phesiz, dier insanlarla aka elimek ok zor gelmiti.

  • 37Dier insanlar anlama

    Asch etkisi hakknda Perrin ve Spencer (1980) tarafndan yaplan daha sonraki bir almada, aslnda daha az insann yalan syledii, ama hepsinin o anda kayg duyduu ortaya kt. Perrin ve Spencer belki de modern insanlarn dier kiilerle kar karya gelmek konusunda daha bamsz ve daha az endieli olduunu ileri srdler. Ne var ki dier aratrmaclar bu almay tekrar ettiklerinde, Asch etkisinin her zamanki gibi gl olduunu bulduklarn iddia ederek bu gre kar ktlar.

    Aslnda ka kiinin uyum gsterip ka kiinin gstermediine dair tartmalar devam ediyor. Ancak btn aratrmaclar, almalarnn tarihleri fark etmeksizin, dier insanlarla aka elimenin son derece stresli olduunu buldular. Aratrmalarna katlanlar srf deney asndan nemli olduuna inandklar iin doru sylediklerini sylemilerdir. ounlua meydan okumak bizler iin hi de kolay deildir.

    Genel bakDier insanlarla sakinlikle ve mantk erevesinde hemfikir olmamak renilen bir beceridir. Dier beceriler gibi, renildikten sonra uygulanmas kolaydr, ama kazanlmas bir hayli zorludur.

    Grdmz zere, dier insanlarla ibirlii yapmak, en azndan sz konusu insanlar yanmzda olduunda, adeta otomatik olarak yapmaya eilimli olduumuz bir eydir. Dier insanlardan uzaklatmzda ya da sonrasnda zerinde dnmek iin zamanmz olduunda, ibirlii yapp yapmama durumumuz tamamen farkl bir hal alr. Yine de elimekten ya da yzlemekten kanma eilimi gldr ve baz aratrmalar dier insanlarn olmad durumlarda bile, hl onlarn syleyeceini dndmz eyler dorultusunda hareket edebildiimizi gsterir.

    Crutchfield, 1954te ok sayda subayla birlikte bir ynetim eitimi dersinde yaplan bir alma yaynlad. Bu, daha nce gz attmz Aschin almasnn tekraryd; insanlar, almada yer alan dier

  • 38

    herkesin ayn yanl cevab verdiine inandrlarak, ok kolay birka probleme cevap vermeye ynlendirilmiti.

    Ancak Crutchfieldn almasnda, dier insanlar fiziksel olarak bulunmuyordu. Aratrmaya katlanlar, nlerinde gya dier insanlarn setii kk gsteren klarn yand kabinlerde alyorlard (tabii ki klar dierlerinin yanl cevap verdiini gsterecek ekilde ayarlanmt). almaya katlan dier insanlarn bizzat orada olmamasna ramen (bylece onlarla yz yze ters dmeye gerek kalmyordu), aratrmaya katlanlarn yzde ellisi ounluun grne katlmaya devam etti.

    phesiz, aratrmaya katlanlarn hepsi askeri personel olduu iin, bu deerin normalde byle durumlarda elde edeceimiz deerden daha yksek olmas her zaman mmkndr. Askeri personel, ald eitimden dolay, uyum gstermeye dier insanlardan daha fazla nem verebilir. Ancak ayn zamanda doru alglamaya da nem veriyorlar, verdikleri cevabn yanl olduunu biliyorlard. Dolaysyla dier insanlara uyum gsterme eilimimiz, kiiler aras yz yze atmalardan kolayca kanmann da tesinde bir duruma iaret ediyor.

    OTORTEYE TAAT ETME

    Peki, bu tip bir durum bir ahlaki yanla son vermemiz anlamna geliyorsa ne olur? Genellikle, hatta bizden yapmamz istedikleri eye kiisel olarak katlmadmzda bile, otorite figrlerine itaat ederiz. Ancak diyelim ki bizden birine lmcl bir elektrik oku vermemizi isterlerse, itaat eder miyiz? Sosyal psikolog Milgram 1960larn banda bu soruyu psikologlardan, psikiyatrlardan ve baka insanlardan oluan bir rneklem grubuna sordu. Hepsi psikolojik bir deneyin taleplerine uymak iin baka birini ldrmeye ya da ona ciddi ekilde zarar vermeye sadece ok kk bir aznln, yzde ten daha aznn raz olacandan emindi.

    Bunun zerine Milgram byle bir ortam hazrlamaya karar verdi. Sz konusu ortam insanlar ldrecek ekilde deil, aslnda

  • 39Dier insanlar anlama

    hi kimse zarar grmemesine ramen insanlarn davranlarnn ciddi zararlar verdiine inanmasn salayacak ekilde tasarlad. lan vererek gnlller buldu; geldiklerinde onlara bunun ceza ve renmeyle ilgili bir deney olduu sylendi. Gnlller deneyciler olarak davranacaklar ve yan odadaki bir denee her yanl cevap verdiinde dmelere basmak suretiyle giderek artan elektrik oklar vereceklerdi.

    Dmeler giderek artan iddette olduklar belli olacak ekilde etiketlenmiti ve 450 volta kadar kyordu; denek (gerekte bir oyuncuydu) almann banda kalbinin zayf olduunu sylemiti. Hem dmelerin zerindeki etiketler hem de dier odadan gelen sesler, voltaj arttka kiinin ciddi ekilde ac duyduunu gsteriyordu; hatta kurban en sonunda kayg verici sesler karmaya balamt. O zaman bile, tm ilemi izleyen ve srarla devam edilmesi gerektiini syleyen gri kyafetli bir gzlemci deneyciye ok vermeyi srdrmesini sylyordu.

    Milgram deney yapt insanlarn neredeyse te birinin en yksek ok seviyesinde bile gzlemciye itaat etmeyi srdrdn grd. Bunu yapmaktan holanmyorlard; denein yardma ihtiyac olduuna dikkat ekerek deneyi srdrmeyi reddetmeye almlard. Hatta son derece endieli grnyorlard. Ancak gzlemci devam etmeleri konusunda srar ediyor, onlar da en sonunda boyun eiyorlard.

    Bu ortamda itaati tevik eden pek ok ey vard; rnein, her elektrik oku bir ncekinden ok az iddetliydi. Bu da bir kiinin izgi ekip, Daha ileri gitmeyeceim demesini ok zorlatryordu; nk bir sonraki aamada istenen ey o anda yaptklar eyden ok farkl deildi. Oysa sorgulamadan itaat etmenin tehlikelerinin farknda olan insanlar, yeterince ileri gittiklerini dndkleri anda, ne olursa olsun durmulard. Kendi fikirleri dorultusunda daha ileri gitmenin yanl olduunu ve bunun yeterli olduunu biliyorlard. Yaptklar eyi hakl karma ya da makul klma ihtiyac hissetmemilerdi.

  • 40

    Dnmeden itaat gerek hayatta da yaanr. Hofling ve arkadalar, bir hastanede gece mesaisinde alan hemirelerin tanmadklar bir doktor tarafndan aranarak bir hastaya ila vermelerinin istendii bir alma yaptlar. Hemirelere ila dolabna gidip, Astroten etiketli bir ilac bulmalar sylendi. Etiketin zerinde ok ak ekilde maksimum gnlk dozun 10 mg olduu yazyordu ama doktor hemireden 20 mg vermesini istiyordu.

    Bu durum doktorlarn telefonla talimat veremeyecekleri gibi birok hastane kuraln ihlal etmek anlamna gelse de almada yer alan hemirelerin yzde 95i ilac vermeyi kabul ettiler. Hemireler olup bitenleri gizlice gzlemleyen grevli bir psikiyatr tarafndan son dakikada durduruldular. Gerek hayattaki sorun, hastane doktorlarnn bu tip kurallar ihlal etmeye alkn olmasyd; iktidar hiyerarisi ve aldklar eitimden dolay hemirelerin bir doktora itaat etmemesi ok zordu.

    SAVUNMA VE BAKALDIRI

    Peki insanlar neden bazen kendi dncelerini savunup, bazen de sadece kendilerine sylenenleri kabul ederler? Bu sorunun cevaplarndan biri toplumsal beklentilerle ilgilidir. 2. Blmde, beklentilerin ne kadar etkili olabileceine ve sadece bir eyin olmasn beklemenin bazen kendini gerekletiren bir kehanete dnebileceini ele almtk. Grdmz gibi, kendini gerekletiren bir kehanet kolayca doru kar; nk onun olmasn bekleriz ve zaten olmu gibi hareket ederiz. te bu etken u anda ele aldmz konuda da ibandadr.

    Bir baka etken de daha nce aldmz eitimdir. Yetkiyi elinde tutan insanlara itaat etmeyi ve sylediklerini yapmay reniriz. Bu, gl bir sosyal koullama biimidir: ou insan, neyin doru olduunu bildii zaman bile, otoriteye itaat etmeme dncesinden son derece huzursuz olur. Aldmz ilk eitim bize bunu retmitir ve yetikinlik yaantmz boyunca gl etkisini srdrr. stelik insanlarn iletiim kurma ekilleriyle de

  • 41Dier insanlar anlama

    pekiir. nsanlarn kelimeleri nasl kullandklar ve kullandklar asl kelimeler, bizi olaslklar belirli ekillerde grmeye tevik eder. letiimin szel olmayan boyutlar da bu mesajlar pekitirir. Milgramn almasndaki gzlemcinin gri bir laboratuvar giysisi giymesi ve souk, resmi ekilde davranmas tesadfi deildi. Bylece otoritesinin daha da gl grnmesi salanmt.

    Milgram ou insan iin dnmeden itaat etmenin ne kadar kolay olduunu gstermiti. Ancak almasna katlan insanlarn te biri, olaylar denein tehlikede olduunu dnmelerine neden olacak noktaya geldiinde itaat etmeyi reddetmiti. Bu insanlar, reddetme kararn vermeden nce, neredeyse dier katlmclar kadar stres ve sknt sergilemilerdi. Ne var ki, kritik noktaya ulap kararlarn verdiklerinde, ok sakinlemi ve kolaylkla devam etmeyi reddetmilerdi. Sonrasnda yaplan grmede, bu insanlarn ounun daha nce dnmeden itaat ve sonularna dair baz deneyimler yaadklar ortaya kmt. rnein, biri Nazi Almanyasnda yetimiti. Bu insanlar, itaat etmemenin ve kendi vicdanlarna gre hareket etmenin ok olaan grnmesini salamlard. Yalnzca daha ileri gitmenin yanl olacana karar vermi ve devam etmelerine ynelik yaplan hibir basky dikkate almamlard.

    nsanlar kendilerini ne zaman savunur?Gamson, Fireman ve Rytina, insanlar az ok bakaldrya tevik eden bir alma tasarladlar. Aratrmaya katlanlardan bir pazarlama aratrmas uygulamasna katlmalar istendi. Ana irketle uyumazlk iinde olan bir benzin istasyonu mdrnn yaad bir olay hakknda yaplan bir grup tartmas filme alnacakt. Aratrmaya katlanlara, mdr birisiyle birlikte yaad ve onunla evlenmedii iin irketin bayilii geri almak istedii sylendi; ancak mdr sebebin fiyatlandrma politikalarn alenen eletirmesi olduunu sylyordu.

    Aratrmaya katlanlar bu olay tartrken, onlardan sk sk kamerann nnde belli bir gr savunmalar istendi. Szgelimi, bir noktada, grubun yesine mdrn davrann kiisel olarak

  • 42

    stlerine alnyormu gibi savunma yapmalar sylendi. Ksa sre iinde, aslnda gruptan irketin mdr gzden drmek zere kullanabilecei filme alnm bir kant salamasnn istendii ortaya kt. En sonunda, hepsinden irkete bu filmleri istedii ekilde kant olarak kullanma hakk veren bir yazl ifade imzalamas talep edildi.

    Gruplar aka kullanldklarn anladlar ve bu noktada ou kii ibirlii yapmay ve yazl ifadeyi imzalamay reddetti. Otuz gruptan 16snda, grup yelerinin hepsi imzalamaya kar karken, sekiz grupta daha yelerin ounluu kar koydu. ou kiinin imza att gruplarda bile, daha fazla ibirlii yapmak istemeyen gl bir aznlk bulunuyordu. Dolaysyla ne olup bittii ve nasl kullanldmz aka ortaya ktnda, dier insanlara itaat etmeyi reddettiimiz aikrdr.

    Genel bakHepimiz otoriteye itaat etmek zere eitiliriz, ama dnmeden itaat etmek korkun hakszlklara yol aabilir. yle ki, bazen yaplacak tek doru ey itaat etmemektir. te bu yzden, itaat kadar bakaldr psikolojisini de renmemiz gerekir.

    Grdmz gibi, bazen kart grte olmak nemlidir. rnein, on sekizinci yzylda gerekleen byk toplumsal reformlarn hepsi, bir eyin yanl olduunu gren ve bunun yerlemesine izin vermeyen bir avu insann kendini adad mcadeleler olarak balamt. On sekizinci yzylda Avrupada klelik byk lde kabul gryordu, ama tutarl mcadeleler sonucunda on dokuzuncu yzyln balamasna yakn kle ticareti yasad oldu ve birka yl sonra da kle sahibi olmak kanunen yasakland. Moscovici ve Nemeth (1974) sadece birka kii doru olduuna inand belli bir gre bal kalsa bile, zamanla daha byk bir grup zerinde ciddi etki yaratabileceklerini gstermitir. Bununla birlikte, asl nemli konu, aznlkta olan ve ounluu etkilemeye alan insanlarn samimi ve tutarl grnmek, toplumsal baskya

  • 43Dier insanlar anlama

    gs germek zorunda olmasdr. Bu ekilde hareket eden insanlar grdmzde, zamanla neden byle davrandklarn merak eder; dolaysyla syledikleri zerinde daha ciddi dnrz.

    Bu durumda, seeneklerimiz olduu apak ortadadr. Bize sylendii gibi davranabiliriz ya da kendi vicdanmza gre bamsz bir kii olarak hareket edebiliriz. Ancak pek ok bakmdan, modern toplumlardaki insanlar zgrce hareket etmek zere yetitirilmez. Okul dnemi boyunca bizden syleneni yapmamz beklenir ve itaat etmek zere eitim alrz. Daha sonraki yaammzda da polis memuru gibi, bizden sorgulamadan itaat etmemizi bekleyen insanlarla karlarz. Buna dier insanlara uyum salamaya ynelik doal eilimimiz de katldnda, neden ou insann byle bir durumda yapmak istemese bile itaat ettiini anlayabiliriz. Nazi Almanyas gibi deneyimler bu tr kabullenmelerin ne kadar tehlikeli olabileceini gstermitir.

    Otoriteye kar kan ve inand eyi yapan insanlar sayg duymamz gereken, zor bir grev stlenmitir. Ne var ki bizler beklentilerinde her zaman tutarl olmayan bir dnyada yayoruz. rnein, nemli belgeleri szdran ya da kanun ihlalleri hakknda otoriteleri bilgilendiren muhbirler, vicdanlarna gre hareket eden ve doru olduuna inandklar eyleri yapan insanlardr. Uyum gstermeye ve itaat etmeye ilikin toplumsal basklardan dolay yaptklar i genellikle zordur. Buna ramen davranlar yznden ounlukla cezalandrlr ya da skntya neden olduklar iin sulanrlar; bu da ilerini daha da zorlatrr. Bu davranlarn altnda yatan sosyal sreleri daha iyi anlamak, toplumun bu tr insanlara kar daha makul davranmasn; hatta hak ettikleri destei vermelerini salayabilir.

    Dier insanlar anlamaAslnda, dier insanlarn ne dnd zerinde kafa yormaya epey zaman harcarz. Baka bir deyile, dier insanlarn da kendi zihinleri olduunun farkndayz ve zihinlerini nasl kullanacaklarn

  • 44

    tahmin etmek iin sosyal deneyimlerimize bavururuz. ok kk yatan itibaren, dier insanlarla etkin ilikiler kurmak iin kullanmak zere dier insanlar dnen, hisseden bireyler olarak ayrmsama zerine kurulu bir zihin kuram gelitiririz.

    Peki, bu zihin kuram nasl geliir? ou annenin bildii gibi, iki yandaki bir ocuk dier insanlarn kendi zihinleri ya da ihtiyalar olduunun pek farknda deildir. Bu yataki ocuklar yetitirmek genellikle bir iradeler savana dnebilir; nk ocuk dnyann onun taleplerine uyum salamak zorunda olduunu dayatrken, ebeveyn ocuun sosyal olarak kabul edilebilir biimde davranmak zorunda olduunda srar eder. zellikle ocuun dier insanlarn hissettiklerine dair hibir fikri olmad iin, son derece zahmetli bir sre sz konusudur.

    Genel bakAnne babalar yeni yrmeye balayan ocuklarn nasl byk kardelerini kastl olarak sinirlendirdiklerini bilirler. Bu ocuklarn sosyal zeks genellikle sandmzdan ok daha inceliklidir. Ancak yaptklar eyin ie yaradn bilmelerine ramen, bunun dier insanlar iin ne ifade ettiini tam olarak anlamazlar.

    Geri ocuklar be yana kadar dier insanlarn kendilerinden farkl dnebileceklerini, iyi ve kt mizalara sahip olduklarn, ocuklarn davranlarndan dolay zlebileceklerini ya da mutlu olabileceklerini ok iyi renmi olurlar. Bu sre zarfnda ocuun sosyal adan ok daha duyarl olmasn salayan bir eyin meydana geldii aktr. Psikologlar ou ocuun ila drt ya aras bir zamanda bir zihin kuram gelitirdiini bulmutur. ocuk dier insanlarn farkl dndn ve dnyay farkl grdn, kendi deneyiminin mutlaka herkes tarafndan paylalmadn anlar.

    Perner, Leekam ve Wimmer (1987) yrttkleri bir almada, darda bir arkadann beklediini bilen bir ocuu bir odaya

  • 45Dier insanlar anlama

    koydular. Odadaki ocua bir Smarties kutusu gsterip, iinde ne olduunu sordular. ocuk doal olarak Smarties yantn verdi. Kutu ald ve ocuk aslnda iinde bir kalem olduunu grd. Sonra kutu tekrar kapatlarak her ocua dardaki arkadann odaya girdiinde kutunun iinde ne olduunu dnecei soruldu.

    Yalarna bal olarak ocuklarn cevaplarnda farkllk grld. Henz yanda olanlar ayn yant verirken, yaklak drt yanda olanlar farkl bir yant verdi. Daha byk ocuklar arkadalarnn ne dneceini tahmin edebiliyor ve kutuda Smarties olduunu dneceklerini sylyorlard. Oysaki daha kk ocuklar, arkadalarnn kutuda kalem olduunu dneceklerini sylyorlard. Bu son grup henz bir zihin kuram gelitirmedii iin, arkadalarnn farkl grte olacaklarn tahmin edemiyorlard.

    Bir zihin kuramna sahip olmak, dier bir deyile, kendimizi bir bakasnn yerinde hayal edebilmek sosyal etkileimlerimizin ouna zemin oluturur. Harris (1989) bunun otistik ocuklarda sorun olabileceini ileri srmtr. Bu ocuklar genellikle konuabilir ve sosyal etkileim iin gerekli olan her eyi yapabilirler, ama sosyal iletiim kuramazlar. Ayrca Smarties deneyine benzer testlerde baarsz olurlar. Harris, otistik ocuklarn yalnzca zihin kuramna sahip olmadna ve bu yzden genellikle dier insanlarla pek iletiim kuramadklarna inanr.

    SZSZ LETM

    Otistik ocuklarn yaants, insanlarn arasndaki iletiimin ne kadar nemli olduunu gsterir. Planl iletiim, karmzdaki insann ne dneceini tahmin ederek mesajlarmz anlalr klabilmeye dayanr. Karmzdaki kiinin bamsz ekilde dndn bilmiyorsak, sohbetin gerektirdii alverie giriemeyiz.

    Geri iletiim her zaman planl olmaz. Bilgiyi bir bakasna ok eitli yollarla aktarrz; hatta bazen bunu yaptmzn farknda bile olmayabiliriz. Elbette sylediklerimizle dier insanlar etkileriz,

  • 46

    ama ayn zamanda bunu nasl sylediimiz ve sylediimiz ortam da nemlidir. Bu tr iletiime szsz iletiim, yani kelimelerin olmad iletiim denir.

    Genel bakHepimiz pek aba sarf etmeden szsz mesajlar anlarz. Bu, dier memelilerin ouyla, zellikle maymunlarla ve kpeklerle paylatmz bir beceridir ve tarih ncesi gemiimize kadar uzanr.

    Genel kural gerei, szsz iletiimi dnmeden, otomatik olarak kullanrz. rnein, bir gn iyerinize geldiinizi ve size genel mdrn odasna gitmenizin sylendiini dnn. Bu mesaj aldnz andan itibaren meraklanmaya balarsnz; zellikle de bu allmadk bir durumsa. Tabii ncelikle bir sorun olup olmadn bilmek istersiniz. Bu yzden konuyla ilgili bir fikir edinmek iin btn szsz ipularna dikkat edersiniz. Ancak mdrn kulland kelimeler, iletilen mesajn sadece kk bir parasdr. Kukusuz kullanlan kelimelere kulak verirsiniz; ancak aktarlan btn dier mesajlar da dikkate alrsnz. Her ne kadar her zaman farknda olmasak da, szsz iletiimde hepimiz uzmanz.

    Szgelimi, mdrn vcut dilinden anlamlar karrsnz. Mdrn fkeli, gergin ya da endieli olup olmadn fark edersiniz ve bunu hibir ey sylenmeden abucak anlarsnz. Kapdan girer girmez size glmserse, rahatlarsnz; nk bu size kiisel olarak banzn belada olmadn syleyen szsz bir mesajdr. Eer ciddi bir tavr taknmsa, ne olup bittiini merak edersiniz. Mdrn kulland belli bir ses tonuna ve sizden oturmanz isteyip istemediine de dikkat kesilirsiniz; nk bu baka bir nemli iarettir. Yz ifadeleri, duru, el kol hareketleri ve ses tonlar tmyle duygularmzn ve tutumlarmzn nemli gstergeleridir. Kiiler aras durumlarda duygular ve tutumlar abucak anlamak bizim iin nemlidir; bylece onlara nasl cevap vermemiz gerektiine dair bir fikir edinebiliriz.

  • 47Dier insanlar anlama

    aretler ve sembollernsan yaam bize anlamlar aktaran iaretlerle ve sembollerle doludur. rnein, genel mdrn odasna arlma durumu kendi iinde bir mesajdr. Kimin kime ne syledii ve ne yapt genellikle otoriteye dair bir iletiimdir. Mdr sizi kendi alma ortamnzda grmeye gelmise, bu tamamen farkl bir mesaj verir ve bu kez mdrn otorite meselesini tartmann dnda tutmak ya da en azndan en alt dzeye indirmek istediinin bir iaretidir. Olaylarn normal gidiatnda mdr size danmak ya da grnz almak istediini belirtir.

    Ancak odaya arlmak hayli farkldr. Bu, karlkl ilikide kontrol kimin elinde tuttuuna, gcn kimde olduuna dair bir mesajdr. Ofisin yerleim planyla ve insanlarn oturduklar yerlerle de benzer mesajlar aktarlr. Genel mdr genellikle sembolik bir bariyer ve bir g sembol olan byk bir masada oturur ve