Psychologia uzależnień – alkoholizm

Lidia Cierpiałkowska, Michał Ziarko

Wydawcy: Iwona Zarzycka, Bożenna Żółtowska

Redaktor: Andrzej Ruchałowski, Iwona ZarzyckaKorekta: Danuta Rzeszewska-KowalikOpracowanie typograficzne serii: Marek StańczykProjekt okładki i stron tytułowych: Janusz FajtoFotografia na okładce: archiwum AutorówIndeks osób: Zdzisława Ziembińska

ISBN: 978-83-60807-58-3

© Copyright by Wydawnictwa Akademickie i ProfesjonalneWarszawa 2010

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.Grupa Kapitałowa WSiP S.A.00-696 Warszawa, ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl

Wydanie pierwszeArkuszy drukarskich: 30,5Skład i łamanie: Jolanta SzaniawskaDruk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne S.A.

Spis treści

Wstęp 13

Co to jest i czym się zajmuje psychologia uzależnieńod środków psychoaktywnych? 13

Rozdział 1Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działaniaalkoholu na organizm człowieka 19Lidia Cierpiałkowska

1.1. Wprowadzenie 191.2. Efekty krótkotrwałego działania alkoholu

na organizm człowieka 201.2.1. Metabolizm alkoholu etylowego 221.2.2. Różnice indywidualne i płciowe w przebiegu metabolizmu 271.2.3. Konsekwencje upicia się – dwufazowe działanie alkoholu 291.2.4. Powikłane i patologiczne upicie się 34

1.3. Zdrowotne, fizyczne i somatyczne skutkidługotrwałego picia alkoholu 381.3.1. Choroby układów pokarmowego i dokrewnego 391.3.2. Choroby sercowo-naczyniowe i choroby płuc 411.3.3. Zaburzenia układu endokrynnego i funkcji seksualnych 42

1.4. Psychiczne i społeczne skutki przewlekłegopicia alkoholu 441.4.1. Zaburzenia psychotyczne – ostre i rezydualne 451.4.2. Zaburzenia nastroju i zespół stresu pourazowego 481.4.3. Dysfunkcje procesów poznawczych i zespoły otępienne 521.4.4. Negatywne skutki społeczne 57

1.5. Podsumowanie 59

Rozdział 2Szkodliwe używanie i uzależnienie od alkoholu 60Lidia Cierpiałkowska

2.1. Wprowadzenie 602.2. Kryteria klasyfikacji zaburzeń spowodowanych

używaniem alkoholu 612.3. Alkoholizm jako dynamicznie rozwijająca się choroba 66

2.3.1. Alkoholizm jako choroba przewlekła 682.3.2. Zespół narkomanicznego uzależnienia alkoholowego 78

2.4. Zaburzenia związane z używaniem alkoholuw klasyfikacji DSM i ICD 842.4.1. Szkodliwe picie i nadużywanie alkoholu 872.4.2. Uzależnienie od alkoholu 892.4.3. Zespół abstynencyjny 91

2.5. Typologie alkoholizmu 932.6. Płeć i wiek a zaburzenia związane z używaniem alkoholu 98

2.6.1. Ryzyko zaburzeń u kobiet 992.6.2. Okres adolescencji i wczesnej dorosłości 1012.6.3. Ryzyko zaburzeń w okresie późnej dorosłości 102

2.7. Diagnoza kliniczna zaburzeń spodowanychużywaniem alkoholu 1032.7.1. Diagnoza różnicowa i narzędzia badawcze 1052.7.2. Diagnoza strukturalna i genetyczna 110

2.8. Podsumowanie 111

Rozdział 3Modele genetyczne i koncepcje psychologicznezaburzeń związanych z używaniem alkoholu 113Lidia Cierpiałkowska

3.1. Wprowadzenie 1133.2. Koncepcje psychologiczne i modele empiryczne 1143.3. Modele genetyki behawioralnej i molekularnej 117

3.3.1. Badania nad bliźniętami i osobami spokrewnionymi 119

�

3.3.2. Metoda adopcyjna 1243.3.3. Geny zwiększające ryzyko i ochraniające 1293.3.4. Czynniki pośredniczące w dziedziczeniu 134

3.4. Alkohol jako środek uzależniający – modele zwierzęce 1353.4.1. Mechanizmy uczenia się popędów 1363.4.2. Układ nagrody – model sensytyzacji zachęty 1413.4.3. Model procesów przeciwstawnych i allostazy 144

3.5. Koncepcje i modele psychologiczne 1473.5.1. Behawiorystyczna koncepcja redukcji napięcia

i tłumienia odpowiedzi na stres 1483.5.2. Koncepcje poznawcze i behawioralno-poznawcze 1563.5.3. Modele procesualne i strukturalne oczekiwań 1623.5.4. Teoria społecznego uczenia się 1673.5.5. Psychoanaliza i psychologia osobowości 173

3.6. Wieloczynnikowe modele integracyjne 1803.6.1. Modele podatności i stresu 181

3.7. Podsumowanie 185

Rozdział 4Rodzina i małżeństwo z problemem alkoholowym– podejścia interakcyjne i systemowe 187Lidia Cierpiałkowska

4.1. Wprowadzenie 1874.2. Wczesne modele funkcjonowania rodzin alkoholików 1884.3. Psychologiczne modele interakcyjne 191

4.3.1. Koncepcje behawioralno-poznawcze 1924.3.2. Gry małżeńskie w ujęciu analizy transakcyjnej 1974.3.3. Psychodynamiczne koncepcje koluzji małżeńskich 207

4.4. Koncepcje i modele współuzależnienia 2124.4.1. Status pojęcia współuzależnienie

– od przejawów do genezy 2134.4.2. Koalkoholizm jako przejaw procesu nałogowego 2164.4.3. Współuzależnienie jako zaburzenie osobowości 2194.4.4. Współuzależnienie jako reakcja na stres 2234.4.5. Weryfikacja empiryczna modeli współuzależnienia 226

�

4.5. Alkoholowy system rodzinny w koncepcjachsystemowo-strukturalnych 2294.5.1. Alkoholowy system rodzinny w cyklu życia 2304.5.2. Alkoholowy system rodzinny: reguły homeostazy

i zmienności 2394.5.3. Role w alkoholowym systemie rodzinnym 2434.5.4. Modele transgeneracyjności: wielopokoleniowe

rodziny alkoholowe 2474.6. Podsumowanie 252

Rozdział 5Funkcjonowania dzieci alkoholików– psychospołeczne źródła de'cytów i zasobów 253Lidia Cierpiałkowska

5.1. Wprowadzenie 2535.2. Rodzina alkoholików: niespecyficzne i specyficzne

wyznaczniki funkcji rodzicielskich 2545.3. Obraz kliniczny funkcjonowania dzieci alkoholików 256

5.3.1. Dziecko we wczesnym okresie rozwojuw rodzinie alkoholowej 257

5.3.2. Funkcjonowanie dzieci w okresie adolescencjii wczesnej dorosłości 259

5.3.3. Role rodzinne a ograniczenia rozwojupotencjalnych możliwości dzieci 263

5. 4. Zdrowie i zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieżyw świetle wyników badań 2735.4.1. Zdrowie i typy zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży 2735.4.2. Alkoholowy zespół płodowy 2755.4.3. Rezultaty porównań międzygrupowych: dzieci alkoholików

i niealkoholików 2775.4.4. Rezultaty porównań wewnątrzgrupowych:

modele psychopatologii rozwojowej 2795. 5. Zasoby i możliwości rozwoju dzieci alkoholików 2845. 6. Podsumowanie 288

�

Rozdział 6Modele i programy terapii jednostki i rodzinyz zaburzeniami spowodowanymiużywaniem alkoholu 289Lidia Cierpiałkowska

6.1. Wprowadzenie 2896.2. Modele alkoholizmu a koncepcje leczenia alkoholików 290

6.2.1. Wczesne modele behawiorystyczne 2916.2.2. Model Minnesota 293

6.3. Współczesne programy i modele terapii alkoholików– proces i struktura 2996.3.1. Proces zmiany a motywacja do leczenia 2996.3.2. Współczesne modele poznawczo-behawioralne 3066.3.3. Model terapii integracyjnej 3126.3.4. Terapie zapobiegania nawrotom 317

6.4. Modele pomocy dla członków rodziny alkoholika 3216.4.1. Programy i modele pomocy osobom współuzależnionym 3226.4.2. Pomoc psychologiczna dzieciom 3286.4.3. Programy pomocy dla rodziny 330

6.5. Założenia i cele ruchu anonimowych alkoholików 3346.5.1. Grupy Anonimowych Alkoholików 3356.5.2. Grupy rodzinne Al-Anon 3436.5.3. Dzieci w grupach Al-Ateen 349

6.6. Podsumowanie 350

Rozdział 7Pro'laktyka. Podstawowe zagadnienia 352Michał Ziarko

7.1. Wprowadzenie 3527.2. Profilaktyka w cyklu życia człowieka 3527.3. Zakres znaczeniowy pojęcia profilaktyka 3577.4. Profilaktyka a inne oddziaływania z nią związane 361

�

7.4.1. Profilaktyka a promocja zdrowia 3617.4.2. Profilaktyka a wychowanie 362

7.5. Rodzaje działań profilaktycznych 3637.5.1. Działania profilaktyczne a faza rozwoju zaburzenia 3637.5.2. Działania profilaktyczne a kontekst społeczny 369

7.6. Teorie w profilaktyce 3727.7. Posumowanie 373

Rozdział 8Etapy konstruowania programupro'laktycznego 374Michał Ziarko

8.1 Wprowadzenie 3748.2 Ogólny schemat tworzenia programu

profilaktycznego 3748.3 Faza przygotowawcza programu

– działania orientacyjne 3778.3.1. Obraz spożycia alkoholu 3818.3.2. Przyczyny sięgania po alkohol przez młodzież 3828.3.3. Czynniki ryzyka związane z używaniem alkoholu

w okresie dzieciństwa i adolescencji 3824.3.4 Czynniki chroniące 3898.3.5. Charakterystyka zasobów i deficytów w środowisku

realizacji programu 3918.3.6. Identyfikacja mechanizmu spożywania alkoholu

przez młodzież jako efekt diagnozy 3938.3.7. Warunki efektywności diagnozy 393

8.4. Faza przygotowawcza programu – działania ideacyjnei decyzyjne 3958.4.1. Formułowanie celów działań profilaktycznych 3958.4.2. Projektowanie działań w ramach programu

profilaktycznego 3968.5. Faza realizacji programu 405

8.5.1 Działania organizacyjne 4058.5.2. Działania realizacyjne – strategie w profilaktyce 405

��

8.6. Faza ewaluacyjno-korektywna programu 4158.6.1. Pojęcie ewaluacji 4158.6.2. Miejsce ewaluacji w programie profilaktycznym 4158.6.3. Czynniki wpływające na trafność ewaluacji 4198.6.4. Czynniki decydujące o skuteczności

programów profilaktycznych 4218.6.5. Standardy jakości programów profilaktycznych 424

8.7. Podsumowanie 426

Bibliogra'a 427

Indeks osób 462

Indeks rzeczowy 472

Wykaz ramek 482

Wykaz rysunków 484

Wykaz tabel 487

��

Wstęp

Co to jest i czym się zajmuje psychologia uzależnieńod środków psychoaktywnych?

Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, od pewnych form aktywnościwystępujących w codziennym życiu jednostki są przedmiotem zainteresowaniateoretycznego i badawczego wielu dziedzin naukowych, takich jak: medycyna,socjologia, ekonomia, pedagogika czy psychologia społeczna. To zainteresowaniewielu dyscyplin zajmujących się funkcjonowaniem człowieka wynika z negatyw-nych konsekwencji zdrowotnych, społecznych czy ekonomicznych, jakie niosą zasobą różne uzależnienia i towarzyszące im zjawiska w rodzinie, pracy czy środowis-ku społecznym. Społeczeństwa wielu krajów domagają się bardziej radykalnychi skutecznych rozwiązań, które zmniejszałyby negatywne skutki już istniejącychuzależnień i chroniły następne pokolenia przed działaniem szerokiego spektrumczynników ryzyka ich wystąpienia.

Ważne miejsce pośród tych wszystkich dyscyplin naukowych zajmuje psy-chologia uzależnień, którą uznajemy za subdyscyplinę psychologii klinicznej.Psychologia kliniczna to nauka zajmująca się nie tylko opisem przejawów zaburzeńpsychicznych, ale przede wszystkim wyjaśnianiem psychologicznych uwarunko-wań tych zaburzeń oraz ich prewencją i leczeniem za pomocą psychologicznychmetod oddziaływania zwanych psychoterapią. Dla wyjaśnienia psychologicznychuwarunkowań zdrowia lub zaburzeń psychicznych stosuje się założenia czterechpodstawowych ujęć natury człowieka w psychologii, tj. psychoanalizę, podejściebehawioralno-poznawcze, szkołę humanistyczno-egzystencjalną i systemoweteorie terapii rodzin. Na tle tak zdefiniowanego przedmiotu zainteresowań psy-chologii klinicznej powstaje pytanie: jakie szczegółowe cele i zadania powinny byćrealizowane przez dziedzinę badań naukowych, zwaną psychologią uzależnień?Pytanie to wydaje się jeszcze ważniejsze w obliczu zachodzących w ostatnich latachprzemian w rozumieniu i w wyjaśnianiu natury i mechanizmów powstawania uza-leżnienia i współuzależnienia. Celem podręcznika jest przedstawienie współczes-nych koncepcji i wyników badań empirycznych nad naturą, genezą i mechanizmempowstania uzależnienia i współuzależnienia, prezentacja najbardziej efektywnychprogramów terapeutycznych dla alkoholików i członków ich rodzin (zarówno do-rosłych, jak i dzieci), a także ukazanie założeń i sposobów realizacji programów pro-filaktycznych stosowanych w różnych okresach cyklu życia jednostki. W ostatnim

dziesięcioleciu przeprowadzono wiele interesujących empirycznych weryfikacjijuż istniejących koncepcji typów uzależnień (od alkoholu i od innych substancjipsychoaktywnych); na tle ogólnych założeń psychopatologii rozwojowej opraco-wano wieloczynnikowe modele genezy i mechanizmów ryzyka powstawania uza-leżnień na różnych etapach życia jednostki; udoskonalono i zastosowano bardziejzaawansowane narzędzia analizy statystycznej, które pozwoliły na wnikliwszeporównania i zestawienia wyników badań prospektywnych i retrospektywnych.

Analiza literatury na temat psychologii uzależnień pozwala stwierdzić, że naj-poważniejsze analizy teoretyczne i badania empiryczne przeprowadzono nad alkoho-lizmem i alkoholikami. To skłoniło nas do napisania podręcznika z psychologiialkoholizmu. Niektóre z badań nad uzależnieniem od alkoholu znacznie później z do-brym skutkiem przeprowadzono na osobach uzależnionych od kokainy czy heroiny.

Psychologia alkoholizmu jako subdyscyplina psychologii klinicznej nie tylkowykorzystuje w praktyce klinicznej wiedzę psychologiczną pochodzącą z różnychparadygmatów poradnictwa i terapii psychologicznej, ale jednocześnie tworzy corazbardziej złożone koncepcje genezy i mechanizmów kształtowania się uzależnieńoraz towarzyszących im zjawisk, które występują w rodzinie i u osób pozostającychw bliskich związkach z uzależnionymi. W ramach tej subdyscypliny konstruuje siętakże coraz bardziej złożone projekty badawcze, a uzyskane na podstawie przepro-wadzonych badań empirycznych rezultaty, pozwalają na sprawdzenie wielu ważnychhipotez wzbogacających koncepcje natury człowieka, jego rozwoju i powstaniazaburzeń psychicznych.

Podstawowe zadania psychologii alkoholizmu koncentrują się na następującychkwestiach:

1) charakterystyka obrazu klinicznego szerokiego spektrum zaburzeń zwią-zanych z używaniem alkoholu, szczególnie definiowanie istoty uzależ-nienia psychicznego (na tle uzależnienia fizycznego) oraz współwystępu-jących procesów i zjawisk psychicznych, na przykład zmian w hierarchiipotrzeb i wartości, przekształceń w ramach strategii radzenia sobie ze stresem(dominacja strategii unikania nad strategiami konfrontacyjnymi), pojawieniasię różnych zaburzeń w zakresie regulacji emocji (zaburzenia kontroli we-wnętrznej i zewnętrznej) czy nasilenia działania niektórych mechanizmówobronnych (zaprzeczania, racjonalizacji i fantazjowania);

2) tworzenie koncepcji i modeli patogenetycznych uzależnienia i współ-uzależnienia w ramach różnych psychologicznych ujęć natury człowieka,tj. psychoanalizy, teorii społecznego uczenia się, poznawczo-behawio-ralnej i humanistycznej; opis i wyjaśnienie powstawania i utrzymywaniasię patomechanizmów zależności psychicznej i fizycznej od substancjipsychoaktywnych, różnych form aktywności życia codziennego i popędów;

�� Wstęp

jednocześnie w ramach podejścia interakcyjno-systemowego podejmujezagadnienia znaczenia uzależnienia jednego z członków rodziny dla funk-cjonowania pozostałych osób i całego systemu rodzinnego;

3) wyjaśnianie źródeł powstania uzależnień za pomocą analizy (teoretycz-nej i empirycznej) złożonych związków między biologicznymi, psychicz-nymi i społecznymi uwarunkowaniami, przy zwracaniu szczególnej uwagina wyjaśnienie znaczenia czynnika psychicznego oraz na wyjaśnienie przy-czyn powstania zespołu zachowań zwanych współuzależnieniem w cyklużycia jednostki;

4) tworzenie programów terapii uzależnień (także zaburzeń psychicznychwspółwystępujących z uzależnieniami) na tle modeli patogenetycznychi programów profilaktycznych oraz modeli salutogenetycznych z wyko-rzystaniem współczesnej wiedzy z psychoterapii i psychologii zdrowia,a także tworzenie właściwych metodologicznie i merytorycznie procedurich ewaluacji (por. rys. 1).

Celem podręcznika jest zaprezentowanie jednej z głównych dziedzin naukizajmującej się konceptualizacją zagadnień uzależnienia od środków psychoak-tywnych, szczególnie alkoholizmu, czyli:

1. Przedstawienie obrazu klinicznego i kryteriów odróżniania nadużywaniaod uzależnienia od alkoholu w świetle aktualnie obowiązujących mię-dzynarodowych systemów klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IVi ICD-10 oraz współczesnych modeli genetyki behawioralnej i psychologiiklinicznej (psychoanalitycznej, behawioralno-poznawczej, egzystencjalneji interakcyjnej).

2. Przedstawienie znaczenia alkoholizmu dla funkcjonowania rodziny. Zewzględu na istniejące w psychologii klinicznej i psychopatologii dwa ujęciaontologiczno-epistemologiczne funkcjonowania rodziny, w podręcznikuprzedstawiono znaczenie alkoholizmu dla poszczególnych jej członkóww ujęciu linearnym i strategiczno-systemowym. Perspektywy te znajdująodbicie w formułowaniu programów terapeutycznych dla alkoholikai członków rodziny.

3. Prezentacja modelu psychopatologii rozwojowej – kierunku badań naddziećmi z rodzin alkoholowych, który uwzględnia w prognozowaniu liniirozwoju zdrowia lub zaburzeń (dezadaptacyjnych wzorców zachowań)konfigurację zewnętrznych i wewnętrznych czynników ryzyka i zasobówna różnych etapach ich życia.

Wstęp ��

4. Przedstawienie transteoretycznych i paradygmatycznych programówleczenia alkoholików i członków ich rodzin. Wskazanie na czynniki leczącei warunki konieczne do wystąpienia zmiany w procesie oddziaływań tera-peutycznych, ze szczególnym uwzględnieniem tych czynników, które wa-runkuj wysoką ich skuteczność.

5. Prezentacja zagadnień prewencji i profilaktyki nadużywania alkoholu z per-spektywy psychologii rozwojowej i edukacyjnej. Opisanie etapów konstru-owania programów profilaktycznych dla dzieci i adolescentów pochodzącychz grup o różnych – zewnętrznych i wewnętrznych – czynnikach ryzyka i za-sobach.

�� Wstęp

PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJENATURY CZŁOWIEKA

Model SalutogentyCzny Model PatogenetyCzny

wzorce i cechyzachowania

intrapsychicznemechanizmy

zdrowia

SalutogenezaCzynniki:

biologicznepsychicznespołeczne

PatogenezaCzynniki:

biologicznepsychicznespołeczne

intrapsychicznemechanizmy

zaburzeń

symptomyzaburzeń

symptomyuzależnienianadużywania

interakcjaczynnikówbiopsycho-społecznych

Mechanizmyintrapsychiczne

picia/brania

teRaPia

PRofilaktyka

Rysunek�. Psychologiczne koncepcje natury człowieka a poziomy opisu symptomów, mechanizmów i genezyuzależnienia (na podstawie: Cierpiałkowska, 2006)

6. Ukazanie kierunków rozwoju ważnych dla zwiększenia efektywności terapiii oddziaływań profilaktycznych. Uwrażliwienie na konieczność przestrze-gania zasad etycznych w kontakcie, postępowaniu diagnostycznym i podczasleczenia pacjentów uzależnionych od alkoholu oraz członków ich rodzin.

Przedstawione powyżej zagadnienia omówiono w kolejnych rozdziałach pod-ręcznika, który, mamy nadzieję, zawiera prezentację najbardziej interesującej w tejdziedzinie problematyki. Choć staraliśmy się dokonać przeglądu współczesnejliteratury i wyników badań z zakresu omawianych problemów, to ze względu na ichbogactwo musieliśmy dokonywać selekcji, jaki materiał uwzględnić. Mamy nadzieję,że wybór okaże się trafny, a psychologia uzależnień stanie się interesującym obsza-rem dociekań teoretycznych i badawczych nie tylko psychologów, ale także dlastudentów i praktyków innych dyscyplin naukowych.

Lidia Cierpiałkowska

Wstęp ��

Rozdział 1

Efekty krótkotrwałego i długotrwałegodziałania alkoholu na organizm człowieka

1.1. Wprowadzenie

Studia nad obecnością środków odurzających w dziejach ludzkości doprowa-dziły A. Kellera (1979) do sformułowania parafrazy na początku był alkohol . Choćdopiero około 6000 lat p.n.e. w Egipcie produkowano pierwsze piwa, to znaczniewcześniej ludzie spożywali niedestylowane napoje alkoholowe wytwarzane dziękizjawisku naturalnej fermentacji. Nietrudno o wystąpienie takiego procesu w krajachśródziemnomorskich, gdzie wysoka temperatura sprzyja samoistnemu uaktywnie-niu się fermentacji dojrzałych owoców winogron, z których uzyskiwano wspaniałewina, czy ziaren jęczmienia, z którego pozyskiwano brązowy, doskonale łagodzącypragnienie napój zwany piwem. Pierwsze ślady piwa wytwarzanego z wody i słodu,odnaleziono w egipskich grobowcach z 2000 roku p.n.e., co dowodzi, że już wówczasznane były bardziej zaawansowane sposoby jego produkcji. Najwcześniejszewzmianki o destylowaniu napojów alkoholowych pochodzą z Chin z 1000 roku p.n.e.,znacznie późniejsze, z około 800 roku n.e. z Europy Zachodniej (Maisto, Galizio,Connors, 2000).

Podobno dzięki arabskiemu lekarzowi o imieniu Phazes, poszukującemu spo-sobu na uwolnienie „ducha wina”, popularna staje się procedura destylacji, dziękiktórej nastąpiło rozpowszechnienie się na całym świecie tajemniczego, wywołu-jącego przyjemne doznania napoju zwanego spirytusem, określanego także mianem:krynica młodości, eau-de-vie czy aqua vitae.

Procedura destylacji nie jest zbyt skomplikowanym zabiegiem i służy zwiększe-niu zawartości etanolu w napojach. Dzięki temu, że alkohol ma niższą temperaturęwrzenia niż woda, po doprowadzeniu do wrzenia mieszaniny fermentacyjnej powstajepara zawierająca wysokie stężenie etanolu. Każde kolejne skroplenie pary powstałejna skutek podgrzewania substancji sprzyja uzyskaniu cieczy o większej zawartościalkoholu niż ta, która wystąpiła w poprzednim napoju. Wielokrotne powtórzenie tegoprocesu prowadzi do uzyskania napoju o coraz większym stężeniu alkoholu, aż w końcujego zawartość może wynosić 96% objętości, w przypadku spirytusu etylowego.

Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działania alkoholu na organizm czło-wieka są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych: biologii,medycyny, psychologii czy socjologii. Krótkotrwałe, zazwyczaj przemijająceskutki picia alkoholu są przejawem jego działania na organizm człowieka, zwłasz-cza jego sferę fizyczną, psychiczną i zachowania społeczne. Przejawy te mają albocharakter typowy – przyjmują wówczas charakterystyczną, choć różną postać –w zależności od ilości spożytego alkoholu, albo atypowy (patologiczny), będący naj-częściej wynikiem interakcji działania alkoholu i występujących u jednostki innychproblemów natury psychicznej. Konsekwencje długotrwałego używania alko-holu przyjmują często postać przewlekłą, ponieważ wieloletnie picie prowadzi donegatywnych skutków zdrowotnych, takich jak poważne choroby fizyczne, zaburze-nia psychiczne czy wysoce nieadaptacyjne wzorce funkcjonowania społecznego.

1.2. Efekty krótkotrwałego działania alkoholuna organizm człowieka

Alkohole w związku z obecnością w cząsteczce grupy wodorotlenowej (-OH)należą do klasy organicznych związków chemicznych, pochodnych węglowodo-rów. Do grupy tej zalicza się, obok najbardziej rozpowszechnionego alkoholuetylowego (etanol), także alkohol metylowy (metanol), propylowy (propanol)butylowy (butanol) i inne. Ze względu na właściwości toksyczne tych ostatnichnie są one używane do celów spożywczych, chociaż znajdują zastosowanie w prze-myśle przetwórczym i chemicznym.

Alkohol etylowy występuje w organizmie ludzi i zwierząt (ssaków) w postacisubstancji endogennej, wytwarzanej dzięki różnym procesom polegającym naprzemianie chemicznej składników pożywienia. W populacji występują różnice in-dywidualne w poziomie alkoholu endogennego we krwi – najczęściej utrzymujesię w granicach 0.00035 do 0.0055‰1, w zależności m.in. od gatunku drobnoustro-jów we krwi, np. bakterii czy grzybów, chorób układu pokarmowego, spożytegopokarmu. Ponieważ ten rodzaj alkoholu jest produktem powstającym na pewnymetapie zachodzących w organizmie procesów metabolicznych, dlatego przypusz-czano, że w nadzwyczajnych warunkach, na przykład gdy osoba zje bardzo dużoowoców zawierających węglowodany albo przez dłuższy czas podejmuje większywysiłek fizyczny (praca, sport), poziom alkoholu we krwi ulega zmianie. Okazałosię to tylko częściowo prawdziwe, ponieważ badania nie wykazały, żeby w zmie-niających się warunkach poziom endogennego alkoholu etylowego zwiększał siępowyżej 0,15‰ we krwi (NIAAA, 2007).

�� Rozdział �. Efekty krótkotrwałego i długotrwałego działania alkoholu na organizm człowieka

1 Jeden promil (1‰) oznacza jeden milimetr czystego alkoholu w jednym litrze krwi.

Ramka 1.1

Standardowa porcja alkoholu etylowego (EtOH)

Spożycie alkoholu można mierzyć w gramach wypitego alkoholu lub miarą zwanąporcją standardową. W Europie przyjmuje się, że porcja standardowa zawiera zwykle około10 gramów czystego alkoholu.

EtOH�� gram alkoholu etylowego (C�H5OH)

Gdy osoba wypija małe piwo (250g), lampkę wina (100g) lub mały kieliszek wódki(25g), to za każdym razem spożywa tę samą ilość alkoholu etylowego. Ilość ta powodujeu osoby pijącej okazjonalnie stan przyjemnego rozluźnienia, poczucie zadowolenia i lekkiszmerek „w głowie”. Wypicie takiej ilości alkoholu w tak niewielkim stopniu zmieniazachowanie jednostki, że skutki picia nie są zazwyczaj zauważalne dla obserwatorazewnętrznego (por. Mellibruda, 1997).

Standardowa porcja alkoholu etylowego, czyli 10 gramów ma wysoką wartość kalo-ryczną, bo aż około 71,0 kcal. Wyniki badań nad wpływem alkoholu na przyrost wagi ciałaprzynoszą niejednoznaczne rezultaty; jedne z nich wskazują, że u pijących maleje, a inne,że wzrasta. Te pierwsze donoszą, że waga ciała nadużywających alkoholu kobiet jestzazwyczaj niższa od niepijących, a u mężczyzn zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości wypi-janego alkoholu (por. NIAAA, 1997). Według drugich alkohol przyczynia się do wzrostuwagi ciała u szkodliwie pijących, a zapasy energii (tłuszcz) gromadzą się u kobieti mężczyzn przede wszystkim w okolicach brzucha (Anderson, Baumberg, 2007).

Chociaż pod względem farmakodynamicznym alkohol jest klasyfikowany dogrupy środków nasennych, to jednak jego działanie na ośrodkowy układ nerwowynie jest jednorodne. Polega bowiem nie tylko na nasileniu procesów hamowania,

Efekty krótkotrwałego działania alkoholu na organizm człowieka ��

PIWO 5%Kufel �5� ml

WINO 12%Lampka ��� ml

WÓDKA 40%Kieliszek 3� ml

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.