2

Psychologisch Sociaal ModelMartin Korhorn

2000

Inhoud

PSYCHOLOGISCH SOCIAAL MODEL.................................................................3

Inhoud..............................................................................................................................................................3

Proloog...........................................................................................................................................................12

Citaten............................................................................................................................................................13

Symbolen........................................................................................................................................................14

Inleiding.........................................................................................................................................................15

Doel van het Model.......................................................................................................................................18

Geschiedenis van de Filosofie.......................................................................................................................20Het Begin van de Filosofie.........................................................................................................................21Aristoteles...................................................................................................................................................21Bacon..........................................................................................................................................................23Renaissance.................................................................................................................................................25Verlichting...................................................................................................................................................25

Locke......................................................................................................................................................25Berkeley..................................................................................................................................................27Hume.......................................................................................................................................................27

Emmanuel Kant..........................................................................................................................................28Idealisme.....................................................................................................................................................33

Fichte......................................................................................................................................................34Schelling.................................................................................................................................................34Hegel.......................................................................................................................................................35

Materialisme...............................................................................................................................................35Feuerbach................................................................................................................................................35Marx........................................................................................................................................................36

Positivisme..................................................................................................................................................36Subjectiviteit...............................................................................................................................................37

Schoppenhauer........................................................................................................................................37Kierkegaard.............................................................................................................................................38Nietzsche.................................................................................................................................................39

De 20e eeuw................................................................................................................................................40De Levensfilosofie......................................................................................................................................40Fenomenologie............................................................................................................................................41

3

Moderne Metafysica...................................................................................................................................42Existentialisme............................................................................................................................................42

Heidegger................................................................................................................................................42Jaspers.....................................................................................................................................................43Sartre.......................................................................................................................................................45

Taalkritiek...................................................................................................................................................45Wittgenstein............................................................................................................................................46Carnap.....................................................................................................................................................47

Werkelijkheid in Wording...........................................................................................................................48Structuralisme.............................................................................................................................................49Wetenschapsfilosofie..................................................................................................................................49

Popper.....................................................................................................................................................50Habermas................................................................................................................................................51

Autonome Filosofie....................................................................................................................................51Kuhn........................................................................................................................................................51Feyerabend..............................................................................................................................................51Heinrich..................................................................................................................................................52

Evolutionaire Kennistheorie.......................................................................................................................52Constructivisme..........................................................................................................................................53Ecologie......................................................................................................................................................53

Filosofie van het Model.................................................................................................................................55Het Mechanisme van het Menselijk Bewustzijn.........................................................................................55De ‘Objectieve’ Wereld...............................................................................................................................59Interactie met de Omgeving........................................................................................................................60Conditionering............................................................................................................................................60Representatie in het Bewustzijn..................................................................................................................61

Logica.....................................................................................................................................................61Dromen...................................................................................................................................................61Fantasie...................................................................................................................................................62

De Innerlijke Voorstelling...........................................................................................................................62Driftdoelen..................................................................................................................................................62De Wil en Prioriteitstelling.........................................................................................................................63De Individuele Keuze.................................................................................................................................63Interferentie.................................................................................................................................................64

Een ‘Nieuwe’ Logica.....................................................................................................................................65Klassieke Logica versus Psychologie.........................................................................................................65Eenheid.......................................................................................................................................................66Analyse van structuren................................................................................................................................67Integratie.....................................................................................................................................................67Methoden van waarnemen..........................................................................................................................68Transformatie..............................................................................................................................................68Begripsvorming..........................................................................................................................................69Logische Regels..........................................................................................................................................70Patroonherkenning......................................................................................................................................72Objecten, begrippen en identiteit................................................................................................................74Verzamelingen en Elementen......................................................................................................................75Natuurlijke Intelligentie en zoekmethoden.................................................................................................78Psychologica...............................................................................................................................................81Oorzakelijke Verbanden..............................................................................................................................81

Logische Basis van Informatie Processen...................................................................................................84Eigenschappen............................................................................................................................................84Groepen, Klassen en Verzamelingen..........................................................................................................85

4

Acties..........................................................................................................................................................85Subjecten.....................................................................................................................................................86Organisatie..................................................................................................................................................87Waardering en Driftwerking.......................................................................................................................88Associatieve Verbanden..............................................................................................................................89Integratie in de Voorstelling........................................................................................................................90Doelen en Strategiekeuze............................................................................................................................91Gedragsregels..............................................................................................................................................92Persoonlijkheid Ruimte...............................................................................................................................92Meerdimensionale Toestandsruimte...........................................................................................................93Sociale en Maatschappelijke Toestandsruimte...........................................................................................95

Beknopte Geschiedenis van de Psychologie................................................................................................97Rationalisme...............................................................................................................................................97Empirisme...................................................................................................................................................97Psychologie als wetenschap........................................................................................................................98Studie van het gedrag..................................................................................................................................98Conditionering............................................................................................................................................98Behaviorisme............................................................................................................................................100Gestaltpsychologie....................................................................................................................................102Cognitieve Psychologie............................................................................................................................103Psychoanalyse...........................................................................................................................................104Humanistische Psychologie......................................................................................................................107Systeemtheorie..........................................................................................................................................108Omgevingspsychologie.............................................................................................................................109Biologische Psychologie...........................................................................................................................109

Mind – het Model van de Psychologie.......................................................................................................111Interactie....................................................................................................................................................111

Ervaring.................................................................................................................................................111Waarnemen............................................................................................................................................111Communicatie.......................................................................................................................................112

Conditionering.............................................................................................................................................113Theorie......................................................................................................................................................113

Bekrachtiging en Uitdoving..................................................................................................................113Emotie...................................................................................................................................................114Emotionele Chantage............................................................................................................................116Verrassingeffect.....................................................................................................................................116Context Leren........................................................................................................................................118De wisselwerking tussen het organisme en de omgeving.....................................................................118Leermodellen........................................................................................................................................119De individuele logica............................................................................................................................120Blokkeren en selectief waarnemen.......................................................................................................124Aanvaardbaar risico..............................................................................................................................125Verwachtingspatronen...........................................................................................................................125Ongedaan maken van Conditionering...................................................................................................125Herhaling in Waarneming en Ervaring.................................................................................................126Aanleren van Associaties......................................................................................................................127De Wet van Maslow..............................................................................................................................128Ervaringsintensiteit, Frequentie en Associatie......................................................................................129

Model........................................................................................................................................................130De werking van het bewustzijn.............................................................................................................130Bewustzijnsprocessen...........................................................................................................................130Schematische weergave van het bewustzijn.........................................................................................131

5

Begripsvorming....................................................................................................................................133Deductie................................................................................................................................................135Model voor identificatie en deductie....................................................................................................136Cognitie.................................................................................................................................................143Motivatie...............................................................................................................................................145Emotionele Transformatie Schema’s....................................................................................................147Combinaties van Emoties.....................................................................................................................152Emotionele Transformatie Cycli...........................................................................................................153Interactie met Omgeving......................................................................................................................154Reactiemodellen....................................................................................................................................159Logische Structuren in Samenhang......................................................................................................162Condtioneringsmechanismen................................................................................................................163

Cognitieve Psychologie...............................................................................................................................166Theorie......................................................................................................................................................166

Bewust Leren........................................................................................................................................167Waarneming..........................................................................................................................................168Communicatie.......................................................................................................................................170Herkennen en Herinneren.....................................................................................................................172Het Geheugen.......................................................................................................................................173Dromen, Hallucinaties en Projectie......................................................................................................174Assimilatie en Accommodatie..............................................................................................................175Cognitieve Ontwikkeling......................................................................................................................175Begrijpen...............................................................................................................................................177Doelen Kiezen.......................................................................................................................................177Problemen Oplossen.............................................................................................................................178Voorstellingsvermogen.........................................................................................................................180Intelligentie...........................................................................................................................................180Persoonlijkheid.....................................................................................................................................181

Model........................................................................................................................................................183Evolutie van het Bewustzijn.................................................................................................................183Structuur van Cognitieve Schema’s......................................................................................................184Waarnemingcyclus................................................................................................................................188Combinatie van Cognitieve Schema’s..................................................................................................192Vorming van Logica..............................................................................................................................193Cognitieve Netwerken..........................................................................................................................194Zoeken in het Persoonlijke Netwerk.....................................................................................................195Communicatie.......................................................................................................................................196

Psychoanalyse..............................................................................................................................................197Theorie......................................................................................................................................................197

Structuur van de Psyche........................................................................................................................198Conditionering en Psychoanalyse.........................................................................................................201Persoonlijkheidsprocessen volgens Mind.............................................................................................202Psychische Energie...............................................................................................................................203Materie en Informatie...........................................................................................................................204Wetten van de Menselijke Geest...........................................................................................................205Driften...................................................................................................................................................208Aangenaam en Onaangenaam...............................................................................................................211Dynamische Persoonlijkheid................................................................................................................213Conflictmodel.......................................................................................................................................215Ontwikkeling van de Persoonlijkheid...................................................................................................216Identificatie...........................................................................................................................................217Verplaatsing van Driftobjecten.............................................................................................................219Afweermechanismen............................................................................................................................220Structuur van de Persoonlijkheid volgens Jung....................................................................................223

6

Complexen............................................................................................................................................227Archetypen............................................................................................................................................228Persoonlijkheidstypen...........................................................................................................................229Psychosynthese.....................................................................................................................................231Stress en Spanningsontlading...............................................................................................................232De Muziek van Leven...........................................................................................................................233

Model........................................................................................................................................................235Symbolische Weergave.........................................................................................................................235Reactiemechanisme voor Bewustzijnsprocessen..................................................................................238Waardering is relatief............................................................................................................................242Doelstelling en Driftwerking................................................................................................................242

Humanistische Psychologie........................................................................................................................243Theorie......................................................................................................................................................243

Ontwikkeling van de Persoonlijkheid...................................................................................................243Integriteit...............................................................................................................................................244Empathie...............................................................................................................................................245Onvoorwaardelijke Acceptatie..............................................................................................................245Focus.....................................................................................................................................................245Spiegelen...............................................................................................................................................246

Model........................................................................................................................................................247Interne Dialoog en Externe Dialoog.....................................................................................................247Communicatie tussen Verstand en Gevoel............................................................................................248Voorbeeld van een Diagnose.................................................................................................................249

Systeemtheorie............................................................................................................................................252Theorie......................................................................................................................................................252

De Cybernetica en de Mens..................................................................................................................252Sociale en Maatschappelijke Context...................................................................................................254Spelregels..............................................................................................................................................255De Functies van Systemen....................................................................................................................256Evenwichten..........................................................................................................................................256Gezamenlijke Doelen............................................................................................................................258Communicatietheorie............................................................................................................................258Historische Ontwikkeling.....................................................................................................................259

Model........................................................................................................................................................261Interactie Feedback...............................................................................................................................261Gemeenschappelijke Structuren...........................................................................................................263Definitie van de Context.......................................................................................................................264Systeemlogica.......................................................................................................................................264Interactiemodel voor Individu en Systeem...........................................................................................265Communicatie via Feedback.................................................................................................................268

Transactionele Analyse...............................................................................................................................270Theorie......................................................................................................................................................270

Eenvoudig Ontwikkelingsmodel...........................................................................................................270Man-Vrouw Identificatie.......................................................................................................................271Sociale Identificatie..............................................................................................................................271Het Spel en de Knikkers.......................................................................................................................272Het Rollenspel.......................................................................................................................................278Verdeling van de Knikkers....................................................................................................................281Intermenselijke Relaties........................................................................................................................282

Model........................................................................................................................................................283Sociale Identificatie..............................................................................................................................283Rolverandering in de tijd......................................................................................................................283

7

Beslissingsmodellen..............................................................................................................................284Opbouw van het Spel............................................................................................................................285Het Decor..............................................................................................................................................285Gedragregels.........................................................................................................................................286Het Toneelstuk......................................................................................................................................286Het Script..............................................................................................................................................287De Regisseur.........................................................................................................................................287Waarschuwingsignalen.........................................................................................................................287

Gedragstherapie..........................................................................................................................................289Diagnosemodellen....................................................................................................................................290Contract.....................................................................................................................................................290Controlegroep...........................................................................................................................................291Gedragstherapie als proces.......................................................................................................................291Kennismaking...........................................................................................................................................293Probleemdefinitie......................................................................................................................................293Toetsen......................................................................................................................................................295Functieanalyse..........................................................................................................................................296Hypothesen...............................................................................................................................................297Doelstellingen...........................................................................................................................................298Plan van aanpak........................................................................................................................................299Modificatie................................................................................................................................................299Uitvoering.................................................................................................................................................300Evaluatie...................................................................................................................................................301Debriefing.................................................................................................................................................301Bioritme....................................................................................................................................................302Dagindeling...............................................................................................................................................305Speltherapie..............................................................................................................................................305De Betekenis van Therapie.......................................................................................................................305

Communicatie.............................................................................................................................................307Nivo’s van Communiceren.......................................................................................................................307

Metacommunicatie................................................................................................................................308Bovenstroom.........................................................................................................................................308Onderstroom.........................................................................................................................................308

Vormen van Communicatie.......................................................................................................................309Communicatie Theorieën..........................................................................................................................309Overbrengen van Berichten......................................................................................................................309Betekenis van Communicatie...................................................................................................................310Alle Problemen zijn Communicatieproblemen.........................................................................................311Communicatie en de Persoonlijkheidstructuur.........................................................................................311Evenwichten in het Feedback Systeem.....................................................................................................313Vertaling....................................................................................................................................................314Soorten Berichten.....................................................................................................................................317Betekenis van Uitspraken.........................................................................................................................318Media, Reclame, Politiek en Massacommunicatie...................................................................................319Communicatie tussen Mens en Computer................................................................................................319Het Doel van Communicatie Feedback....................................................................................................321Interactie...................................................................................................................................................323Taaltheorie................................................................................................................................................324

Skinner..................................................................................................................................................324Markow.................................................................................................................................................325Chomsky...............................................................................................................................................325

Taalprogramma.........................................................................................................................................326Taalregels..................................................................................................................................................327Generatieve Grammatica..........................................................................................................................327

8

Persoonlijkheidsmodel voor de Taal.........................................................................................................329Leren en Construeren van Taal.................................................................................................................332Didactiek en Samenhang..........................................................................................................................333Ontwikkeling van Syntax en Semantiek...................................................................................................334Grammaticale Analyse..............................................................................................................................335

Interview...............................................................................................................................................339Structuurzinnen.....................................................................................................................................340Kandidaat lijsten...................................................................................................................................340Definitieve lijsten..................................................................................................................................341Informatiekwadrant...............................................................................................................................342

De Toekomst van de Programmeertaal.....................................................................................................342

Informatie Overdracht...............................................................................................................................344Individueel................................................................................................................................................344Interactie tussen twee personen................................................................................................................345Systematische Overdracht.........................................................................................................................349Dominoeffect............................................................................................................................................351

Transformatie van Paradigma’s................................................................................................................352Betekenis van het Paradigma voor Gedrag...............................................................................................352Transformerende Systemen......................................................................................................................353Representatie van Transformatie Modellen..............................................................................................356

Systemen...............................................................................................................................................357Rollenspel.............................................................................................................................................358Objecten................................................................................................................................................359

Evolutie van het Bewustzijn.....................................................................................................................361Stressfactoren............................................................................................................................................361Falsificatie en Verificatie..........................................................................................................................362Isolatie en Tolerantie.................................................................................................................................362Oorlog en Vrede........................................................................................................................................362Rechterlijke Macht en Advocatuur...........................................................................................................363Psychisch Evenwicht................................................................................................................................363Geleidelijkheid versus Revolutie..............................................................................................................363Gedragstransformatie................................................................................................................................363

Subjectiviteit................................................................................................................................................365Het Sprookje van de Waarheid.................................................................................................................365Wie ben ik?...............................................................................................................................................366

Maatschappijvorming................................................................................................................................367Regels voor een Zelforganiserend Mechanisme.......................................................................................367Het Spel.....................................................................................................................................................369De Regels en Wetten.................................................................................................................................370Strategische Spellen..................................................................................................................................371De Mythe van het Schaakspel...................................................................................................................371Over Deuren en Sleutels...........................................................................................................................372Economie..................................................................................................................................................373Bloedsomloop van een Beschaving..........................................................................................................374Reverse Engineering.................................................................................................................................375Opkomst en Ondergang van een Koninkrijk............................................................................................376Hiërarchie van de Apenrots.......................................................................................................................377Massacommunicatie..................................................................................................................................377Propaganda................................................................................................................................................378De Hype....................................................................................................................................................378Ontwikkeling van de Maatschappij..........................................................................................................379

9

Model voor de Maatschappelijke en Sociale Ontwikkeling.....................................................................380Wisselwerking tussen Ecologische Systemen en de Omgeving...............................................................381Opvoeding en Dagindeling.......................................................................................................................382Hoe kunnen wij overleven?......................................................................................................................382Territorium Gedrag...................................................................................................................................383

Artificial Intelligence..................................................................................................................................384Systeem Feedback.....................................................................................................................................384Geschiedenis van de Chaostheorie...........................................................................................................386Autokatalysatie.........................................................................................................................................388Adaptieve Systemen.................................................................................................................................389‘Game of Life’..........................................................................................................................................390Zelforganiserende Programma’s...............................................................................................................391Verandering in een Adaptief Systeem.......................................................................................................392Normaal Gedrag en Waanzin....................................................................................................................393Beloningsystemen.....................................................................................................................................394Werkelijkheid en Persoonlijkheid.............................................................................................................395Neurale Netwerk: Virusmodel versus Netwerkmodel..............................................................................395Gaia: De Wereld als Ecologisch Geheel...................................................................................................396De Menselijke Geest als Ecologisch Systeem..........................................................................................397

Informatiemodel van Adaptieve Systemen...............................................................................................399Gedragsregels, Wetten en Programmacodering........................................................................................399Overdracht van Gedragscodering.............................................................................................................399De betekenis van keuzes, doelen, taken en methoden..............................................................................400De Rol van de Context..............................................................................................................................400Elementair Model van Gedragsaanpassing...............................................................................................401Projecties afhankelijk van het Individu....................................................................................................401Visualisatie van Gedragscodering.............................................................................................................402Dynamisch Interactiemodel voor Adaptieve Systemen............................................................................404

Psychodynamica..........................................................................................................................................406Definities...................................................................................................................................................406Klassificatie en Toestandsruimten............................................................................................................408Objecten, Processen en Systemen.............................................................................................................409Regels en Wetten.......................................................................................................................................410Verwachtingspatronen, Associaties en Relaties........................................................................................410Subjectieve Kwalificatie van Toestanden en Verzamelingen...................................................................410Driftkrachtwerking....................................................................................................................................411Entropie en Reactievergelijkingen............................................................................................................412Formele Logica en Gedrag.......................................................................................................................414Evenwichtprocessen..................................................................................................................................414

Systeemmodellen.........................................................................................................................................415Object Oriëntatie.......................................................................................................................................415Gelaagd Model van Systeem Organisatie.................................................................................................416Systeem Oriëntatie....................................................................................................................................417

Processen......................................................................................................................................................418Aflopende Processen.................................................................................................................................418Direct Evenwicht......................................................................................................................................419Katalysatoren............................................................................................................................................420Autokatalyse.............................................................................................................................................420Kringloop Processen.................................................................................................................................421Gesloten Kringloop Systemen..................................................................................................................422

10

Open Kringloop Systemen........................................................................................................................422

Zelf Organisatie Modellen..........................................................................................................................424Neurale Netwerken...................................................................................................................................424Dissipatieve Structuren.............................................................................................................................424Cellulaire Automaten................................................................................................................................425Tweewaardige Netwerken.........................................................................................................................425

Algemene Systeemtheorie...........................................................................................................................426Meer Dimensionale Toestandsruimte.......................................................................................................426Processen..................................................................................................................................................429Wetten en Regels.......................................................................................................................................429Systemen...................................................................................................................................................430Communicatie en Interactie......................................................................................................................431De Rol van het Element binnen de Context..............................................................................................431Levende Systemen....................................................................................................................................432Persoonlijkheid in Systeemcontext...........................................................................................................432

Literatuurlijst..............................................................................................................................................436

Index.............................................................................................................................................................439

Voor Anna.

The Future of MankindIs not in Outer SpaceBut in Inner Space.

11

Proloog

‘Wie is het gelukt om uit te zoeken, wie heeft vernomen, waarvan de schepping stamt?De Goden zijn aan deze zijde ervan ontsprongen! Wie zegt dan, waaruit zij zijn voorgekomen?

Hij die de schepping aan het licht heeft gebracht en op haar kijkt in ’t hoogste hemellicht,Die haar gemaakt heeft en ook niet heeft gemaakt, die weet het – of weet ook hij het niet?’

Rigveda – Vedische Geschriften.

‘Al het leven is lijden. Alle lijden vindt zijn oorzaak in de begeerte, in de ‘dorst’.Opheffing van deze begeerte voert tot opheffing van het lijden, tot verbreking van de keten van de

wedergeboorten.De weg tot bevrijding is het heilige, achtvoudige pad: het juiste geloof, het juiste denken, het juiste

spreken, het juiste handelen, het juiste leven, het juiste streven, de juiste aandacht, de juisteconcentratie.’

Siddharta – Boeddha.

‘Ik weet dat ik niets weet.’Socrates.

‘De begrippen in ons denken en in onze taal zijn allemaal, logisch beschouwd, vrije scheppingen vanhet denken en kunnen niet inductief uit zintuiglijke waarneming worden verkregen. Dat we dit nietzo gemakkelijk merken, komt doordat we gewoon zijn begrippen en begripcombinaties zo vast met

bepaalde zintuiglijke ervaringen te verbinden, dat we ons niet bewust worden van de kloof die,logisch onoverbrugbaar, de wereld van de zintuiglijke waarneming scheidt van de wereld van

begrippen en uitspraken.

Opdat ons denken niet ontaardt tot ‘metafysica’ of hol gepraat, is het noodzakelijk dat voldoendeuitspraken van het begrippensysteem voldoende zeker verbonden zijn met zintuiglijke ervaringen, endat het begrippensysteem op die manier samenhangend en economisch mogelijk is. Het dient immers

om de zintuiglijke waarneming te ordenen en overzichtelijk te maken. Maar voor de rest is het‘systeem’ een vrij spel met symbolen volgens willekeurig opgestelde spelregels. Dit geldt zowel voor

het gewone denken als voor het bewuste, systematische denken in de wetenschappen.’

Albert Einstein.En God gebood de mens door te zeggen:‘Van alle bomen van dit hof mag u eten,

Maar van de Boom van de kennis van Goed en Kwaad mag u niet eten,Want op de dag, dat u daarvan eet, zal u sterven.’

Oude Testament.

Het Aquarius Tijdperk is begonnen, maar het ligt nog verborgen in een cocon. Als we er in slagen decocon af te werpen, zal de vlinder met prachtige kleuren verrijzen. De aquarius samenzwering is een

opwekking tot moed om onszelf te zijn in een wereld, die zich nog aan alle kanten verzet tegen hetnieuwe. Zonder totale vernieuwing en integratie is er geen enkele toekomst voor de mensheid, maar

deze vernieuwing en integratie zijn reeds in potentie aanwezig.

In de futurologie (kennis van de toekomst) spreekt men wel van ‘change agents’(veranderingsagenten). Dat zijn personen, die zich inzetten voor een nieuwe wereld, die menselijker,vollediger en creatiever is. Men zou de aquarius samenzwering een handleiding voor deze ‘change

agents’ kunnen noemen.

Voorwoord van H. van Praag in ‘De Aquarius Samenzwering’ van Marilyn Ferguson.

12

Citaten

‘…Idee is de oergrond van het Zijn…’ (Plato)‘…Het Denken ontstaat door Deductie en Inductie…’ (Aristoteles)

‘…De bron van alle Kennis is de Ervaring…’ (Francis Bacon)‘…Ik denk dus ik ben…’ (Descartes)

‘…Alle ideeën komen voort uit de ervaring…’ (Locke)‘…Alles bestaat slechts als voorstelling…’ (Berkeley)

‘…Ideeën ontstaan uit het verbinden en uitbreiden van waarnemingen…’ (Hume)‘…De mens is de spiegel van het Universum…’ (Leibniz)

‘…Het Ik staat centraal in onze levensbeschouwing…’ (Fichte)…De Natuur (de omgeving) staat centraal in onze kijk op de wereld…’ (Romantiek;Schelling)‘…De geschiedenis ontwikkelt zich door het samenspel van These (het Ik) en de Antithese (de

onbekende omgeving) tot een Synthese…’ (Hegel)

13

Symbolen

In de diagrammen van dit model wordt gebruik gemaakt van symbolen. In het onderstaande overzicht wordt de betekenis van de gebruikte afbeeldingen in de theorie kort toegelicht.

Symbool BetekenisAangename Prikkel

Onaangename Prikkel

Hoop (+S+)

Verdriet (-S+)

Woede (*S+)

Angst (+S-)

Opluchting (-S-)

Veiligheid (*S-)

Voortzetting gedrag

Verheviging gedrag

Verandering gedrag

Stopzetten gedrag

Uitsluiten van de oorzaak van de angstVermijden van de oorzaak van de angstSequentieel Stimulus ofReactie element A in verwachtingstructuurHerhalingsblok in structuurKeuzemogelijkheid in structuurDriftwerking

Associatie

Herhalend begrip

14

A

Inleiding

De 20e eeuw is de eeuw van de technologische vooruitgang. De laatste 100 jaar hebben grote veranderingen laten zien voor:

Fysica Wiskunde Chemie Transport Communicatie en natuurlijk de digitale elektronica…de Computer

Dit is echter maar één aspect van het gezicht van de 20e eeuw. Men zou bijna vergeten dat deze eeuw ook gekenmerkt wordt door nieuwe ontwikkelingen op een veel belangrijker terrein voor de mensheid, de medische wetenschap. Wij zijn ons lichaam en ons bewustzijn steeds beter gaan begrijpen. Nieuwe medicijnen en een grondiger studie van de anatomische structuur van mens en dier hebben ons veel kennis verschaft over de functionaliteit van het lichaam. Wij zijn nu veel beter in staat oorzaken van ziekten te achterhalen en te bestrijden.

Daarnaast zijn wij deze eeuw een ander fenomeen gaan verkennen: de menselijke geest. Psychologie en de studie van biologische processen in de hersenen geven voor het eerst enig inzicht in het meest kwetsbare onderdeel van een organisme. Hoewel de technologische ontwikkelingen voortbouwen op inzichten uit het verleden, vormt de psychologie de meest innovatieve vorm van wetenschap, die deze eeuw te bieden heeft. Bovendien raakt het ons in het meest persoonlijke onderdeel van ons bestaan. Geen wonder dat in de experimentele fase van de ontwikkeling van deze nieuwe wetenschap theorieën elkaar in hoog tempo opvolgen. De psychologie kent inmiddels zeer veel stromingen, die elkaar deels aanvullen en deels tegenspreken, waaronder:

Psychoanalyse Behaviorisme Cognitieve Psychologie Gestaltpsychologie Humanistische Psychologie Systeemtheorie Biologische Psychologie Omgeving Psychologie

Aan het einde van de 20e eeuw ontstaat er langzaam een zekere integratie tussen de verschillende stromingen in de psychologie. Er ontbreekt echter nog steeds een eenduidig beschrijvend model voor bewustzijnsprocessen, waardoor deze wetenschap directe aansluiting met klassieke vormen van wetenschapmist. Zoals gezegd wordt deze eeuw vooral getypeerd als de eeuw van de technologische vooruitgang. De psychologie wordt nog steeds (net als de ontwikkeling van de auto en het vliegtuig in de 19e eeuw) stiefmoederlijk behandeld. Men ziet dit wel als een interessant onderwerp, maar men mist de praktische toepassingen van deze theorieën.

Het is een historisch feit, dat de mensheid, aan het einde van een periode, inzichten gaat verheerlijken, die in de volgende periode achterhaald zullen worden. Ontwikkelingen, die het nieuwe tijdperk bepalen, worden maatschappelijk niet of nauwelijks erkend. Dit blijkt uit de manier, waarop de literatuur en films detoekomst beschrijven. Een technologisch Utopia, waarin menselijke emoties en handelingen nauwelijks nogenige rol spelen. De mens wordt een speelbal van zijn technische hulpmiddelen, volkomen afhankelijk en niet meer in staat zichzelf nog langer zelfstandig te ontplooien.

15

Deze fantasieën zijn niet zozeer een weergave van de nabije toekomst, maar van de mens uit het laatste gedeelte van de 20e eeuw: een bijna overbodige assistent van technologische ontwikkelingen, die hij nauwelijks kan bevatten. Zijn leven wordt min of meer bepaald door voorbeschreven kaders, waarin voor individualiteit minimale ruimte is. Zou u zich voor kunnen stellen, dat, aan het begin van het derde millennium, de mens het pad naar technologische vervolmaking verlaat, om de ongekende mogelijkheden van de eigen geest te gaan verkennen?

De voortekenen hiervoor zijn er in feite al. Mensen gebruiken geestverruimende middelen zoals drugs en alcohol. Ook vluchten zij weg in de kunstmatige werkelijkheid die media, films en computers deze aanbieden. Zij zijn niet gelukkig met een wereld, waarin hun persoonlijke ontwikkeling in toenemende mate wordt begeleid, en de risico’s zoveel mogelijk worden beperkt. Het aantal psychische problemen neemt nog altijd toe. Het ongericht maatschappelijk geweld neemt serieuze vormen aan. Blijkbaar is de mens niet zo gelukkig met de strakke organisatie van de technologische beschaving. De persoonlijkheid vande mens is blijkbaar niet geschikt om te functioneren in voorgeschreven patronen. Hoe graag overheid, organisaties en bedrijven dit ook zien.

Het structureren en organiseren van de samenleving is kenmerkend voor de filosofie van het einde van de 19e eeuw. Hieruit zijn het Kapitalisme, het Communisme, Wereldoorlogen en Bureaucratie voortgekomen. Het gaat uit van de onjuiste vooronderstelling, dat er een ideale, voor iedereen toepasbare samenleving te creëren is.

Iedere beleving van de werkelijkheid is individueel. Zij wordt bepaald door genetisch materiaal, opvoedingen ervaringen. Twee organismen ervaren een waarneming onder gelijke omstandigheden anders, omdat de ontwikkeling van hun wereldbeeld zich via verschillende belevenissen heeft gevormd. Zij hebben dus andere vooronderstellingen over de waarneming. Wie nadenkt, moet wel tot de conclusie komen dat de psychologie een belangrijke rol gaat spelen in de toekomst. Tenminste: als de samenleving wil overleven.

Belangrijker dan materiele behoeften is de behoefte van een intelligent organisme om zich te ontplooien zoals het zelf wil. Daarbij wil de mens zo weinig mogelijk gestoord worden door wat bedrijven, de overheid of organisaties als belangrijk ervaren. Het gaat hier niet zozeer om lichamelijke vrijheid (al is dat natuurlijk mooi meegenomen) maar om het recht op geestelijke vrijheid van het individu. Op dit gebied kan de psychologie een prominente rol spelen.

De technologische ontwikkeling die aan het einde van deze eeuw voor de grootste maatschappelijke veranderingen heeft gezorgd is de Informatie Technologie. De wetenschap die voor de belangrijkste vernieuwende inzichten heeft gezorgd is de Psychologie. De Informatie Technologie en de Psychologie kunnen elkaar op een belangrijke manier aanvullen.

Computersystemen worden gemaakt vanuit de mogelijkheden van de techniek. Gebruikers dienen zich op de hoogte te stellen van allerlei technische details, om met programma’s om te gaan. Gebruikers van programma’s kennen deze details meestal niet. Zij zoeken naar oplossingen van problemen op een manier die zo dicht mogelijk aansluit bij hun eigen belevingswereld. Doordat de weergave van de werkelijkheid in het computerprogramma nauwelijks aansluit bij de belevingswereld van de gebruiker, ervaart de gebruiker systemen als ingewikkeld of onvoldoende.

De programmatuur wordt verdeeld in twee lagen: de technische representatie en de representatie volgens debelevingswereld van de gebruiker. Vooral bij dit laatste aspect kunnen de inzichten van de psychologie een belangrijke rol spelen.

Mensen moeten niet computers leren begrijpen. Systemen moeten mensen leren begrijpen en zich aanpassen aan de behoeftes van gebruikers. De reacties van computers moeten niet zozeer ‘logisch’ zijn als wel ‘herkenbaar’. Logica is een zeer ruwe benadering van het proces, dat zich in het bewustzijn van de mens afspeelt. Als computersystemen gefundeerd zijn op het bewustzijn, kunnen mensen zich spiegelen aanhet ‘gedrag’ van hun computer. Men leert het gevolg van bepaald gedrag ook in de kunstmatige werkelijkheid kennen.

16

Doordat de wereld, weergegeven door de computer, aansluit bij het wereldbeeld van de gebruiker, is de ‘werkelijkheid’ in de computer geen ‘gesloten universum’ meer. En dat is belangrijk. Als de belevingswereld van iemand geen relatie meer heeft met de wereld, zoals deze door anderen ervaren wordt, spreekt men van abnormaal gedrag. Wij leren volwassenen en kinderen via de huidige systemen aan om zich op te sluiten in een virtuele werkelijkheid. Prikkels uit de realiteit komen niet of nauwelijks meer over, en dat is psychisch en maatschappelijk zeer gevaarlijk.

De Psychologie mist een algemeen beschrijvend model, waardoor de verschillende aspecten van de theorieën binnen de psychologie met elkaar vergeleken kunnen worden. Zoals zal blijken, biedt de informatica mogelijkheden die voor zo’n model noodzakelijk zijn. Daarvoor moet wel een nieuwe vorm van ontwerp ontwikkeld worden, om de associatieve denkwijze aanschouwelijk te maken.

Wat de Informatie Technologie mist aan inzichten kan worden gecompenseerd door de Psychologie. De tekorten van de Psychologie kunnen worden aangevuld door de IT. Door de kennis over bewustzijnsprocessen te combineren met informatica ontstaan nieuwe mogelijkheden voor beide wetenschapsvormen, die een brede toepasbaarheid hebben. Een model van de menselijke geest geeft ons demogelijkheid ervaringen, waarnemingen en interpretaties te simuleren en te bestuderen. Computers krijgen de mogelijkheid om te communiceren en te reageren op de belevingswereld van hun gebruikers. Het stelt ons in staat ons gedrag te analyseren en de mogelijke consequenties van keuzes inzichtelijk te maken. Een model is de meest optimale manier om de dynamische manier waarop gedachten en acties tot stand komen te demonstreren.

In dit boek is veel aandacht besteed aan het combineren en integreren van de inzichten uit de verschillende psychologische stromingen uit de geschiedenis. Iedere theorie die gebaseerd is op experimentele waarneming heeft een unieke betekenis voor een bepaald aspect van het handelen en denken. Het is onverstandig om bepaalde kennis uit te sluiten op basis van sympathische keuzes voor een bepaalde stroming.

17

Doel van het Model

Het uiteindelijke doel van dit boek is de mogelijkheden te verkennen van de integratie van psychologie en technologie. Er worden geen uitspraken gedaan over de inhoud en consequenties van overwegingen en gedrag. De theorie biedt slechts een modelvorm aan, waarin bewustzijnsprocessen kunnen worden beschreven. Mind is dus een taal voor de Psychologie, zonder een interpretatie te geven over de betekenis of de samenhang van de elementen van de taal. Zowel de Psychologie als de Informatica zijn relatief ‘jonge’ wetenschappen. Het is daarom van belang, dat men voorzichtig omgaat met de toepassing en implicaties van beide vakgebieden.

In deze theorie wordt een kort overzicht gegeven van de ontwikkeling van de psychologie in de 20e eeuw. Er wordt gezocht naar een procesbeschrijving van het bewustzijn, met behulp van ontwerptechnieken, die ontleend zijn aan de informatica. Het gaat hier dus om ‘kunstmatige intelligentie’ in de ruimste betekenis: niet alleen de menselijke handelingen worden nagebootst, maar ook de bewustwording, de emoties en het gedrag. Op die manier wordt de communicatie tussen mens en machine niet alleen herkenbaar voor de technologie, maar ook voor de mens. De mogelijkheden van het systeem worden voortdurend aangepast aan nieuwe informatie die het van de gebruiker ontvangt. Uiteindelijk is het systeem een afspiegeling van de persoonlijke belevingswereld van de mens die achter de computer zit.

Vanuit psychologisch standpunt kunnen wij een levend organisme beschouwen als een geheel van bewustzijn, gedrag en lichamelijke functies. Waarnemen is de interactie tussen het organisme en de omgeving. De structuur van de omgeving wordt niet in dit model betrokken. Hiermee worden de mogelijkheden tot aanpassing van het individu aan veranderende omstandigheden ten onrechte beperkt. Deze theorie gaat over individuele interactiemogelijkheden en de transformatie van indrukken van de omgeving tot een wereldbeeld. Ook wordt het effect van externe en interne stimuli op het bewustzijn, het gedrag en het lichaam besproken.

Het mechanisme dat de basis vormt voor bewustzijnsprocessen volgens de moderne psychologische inzichten is helemaal niet zo complex als het op het eerste gezicht lijkt. In de volgende hoofdstukken worden de belangrijkste conclusies van de psychologische theorieën besproken. Aan de hand van deze conclusies wordt een model ontwikkeld, dat de interactie tussen organisme en omgeving beschrijft.

18

De persoonlijkheid zelf, waaruit de wetenschap is ontwikkeld, is op zich ook een universum, dat aan logische, mathematische en fysische wetten voldoet. Freud en Jung hebben in hun werk al zijdelings naar deze analogie tussen psychodynamische wetten en fysische principes verwezen. Het is jammer dat de wiskunde en natuurkunde van de psychologie slechts marginaal is uitgewerkt en geen belangrijke, samenhangende logische en mathematische basis heeft.

Het is zeker geen overschatting van dit wetenschappelijk terrein als ik beweer, dat de fysica, mathematica en logica, die ten grondslag ligt aan de innerlijke beleving van het individu, vele malen complexer is als eencompleet model van de werkelijkheid, omdat dit model slechts één van de mogelijke uitkomsten is. De structuur van onze persoonlijkheid is in principe ook in staat om alternatieve vormen van werkelijkheid te doorgronden. Het wetenschappelijk onderzoek naar de fundamenten van de menselijke geest zal één van debelangrijkste taken van de 21e eeuw worden, die verband heeft met alle voorgaande wetenschappelijke ontwikkelingen.

Voordat hier wordt ingegaan op de logische processen van het menselijk bewustzijn, wordt eerst een verkenningstocht door de filosofie en de psychologie gemaakt om de belangrijkste inzichten te doorgronden. Deze filosofische grondslag wordt verwerkt in een logisch, mathematisch en zelfs fysisch onderbouwd model. Omdat de wiskunde en natuurkunde van het menselijk bewustzijn nog vrijwel onbekend terrein is, zal begonnen worden met eenvoudige modellen, die begrijpelijk maar onvolledig zijn.

Vervolgens worden deze ingewikkelder om uiteindelijk uit te komen bij een mathematische beschrijving van de meerdimensionale persoonlijkheidsruimte, die de verschillende processen binnen de persoonlijkheidin een sociaal maatschappelijke context beschrijft. De meerdimensionale ruimte van de persoonlijkheid, waarin verzamelingen, modellen, verwachtingspatronen, associaties en een logische oplossing van vraagstukken een rol spelen, is de wiskundige basis, waarin Artificial Intelligence een nieuwe betekenis krijgt. Dit model kan gebruikt worden voor een model van de Psychologie.

19

Geschiedenis van de Filosofie

Het menselijk ras en vooral de westerse cultuur deelt de visie, dat zij superieur zijn aan andere organismen, vanwege hun grote analytische denkvermogen. Hiermee worden de mogelijkheden bedoeld om uit de omstandigheden van een aantal situaties algemene principes, regels en wetten af te leiden en deze vervolgens in een vergelijkbare omgeving toe te passen. Hoewel bijna ieder modern mens met de voordelenvan het analytisch denken opgroeit en het in onze cultuur als het hoogste goed wordt gezien, moet men zichgoed realiseren, dat dit altijd een verwachting is.

Deze hypothese is zo sterk in ons gedachtegoed verankerd, dat wij bijna onmiddellijk op zoek gaan naar oorzaken, als patronen in onze waarneming veranderen. Wanneer wij de oorzaken niet kunnen achterhalen, zien wij dat als een tekort aan intelligentie of inzicht. Er wordt dan net zolang doorgezocht, totdat er een eigenschap, object, persoon, begrip of principe de wijziging verklaart.

Het is belangrijk om de kwetsbaarheid van principes, regels en wetten te beseffen. Onze logica is altijd falsificeerbaar door een tegenvoorbeeld. Natuurlijk kunnen wij onze regels en wetten beperken met uitzonderingregels, maar wij zullen nooit zeker weten of de logica, zelfs binnen de gestelde begrenzingen, altijd opgaat. Wij kunnen slechts stellen, dat wij er op vertrouwen, dat, in onze persoonlijke beleving, voor zover wij tegenvoorbeelden niet hebben genegeerd, de ervaringen onder de omstandigheden die wij tot nu toe zijn tegengekomen, aan de gestelde regels voldoen.

En hiermee worden ook de wortels van de wetenschap duidelijk. Onze logica is te reduceren tot een geloof, een vertrouwen dat is te vergelijken met een religie. Wij geloven in bepaalde stellingen omdat wij in een persoon, in een instantie of in onszelf geloven. Het is niet uit te sluiten, dat de volledige moderne cultuur opdeze ‘religie’ is gebaseerd.

De vraag is echter of dit klopt met de realiteit die wij waarnemen. Het antwoord is nee, maar het vereenvoudigt onze interpretatie en identificatie, waardoor wij onszelf kunnen voorspiegelen, dat wij principes kunnen doorgronden, die van een hogere orde zijn, dan onze persoonlijke beleving toestaat. En ditschept een gevoel van grote zekerheid, dat als zeer aangenaam wordt ervaren door de kwetsbare mens.

De historie bewijst inderdaad, dat wanneer wij geconfronteerd worden met ervaringen, die wij niet kunnen verklaren, wij altijd uitwijken naar hogere, onbekende oorzaken, hoe vreemd en onduidelijk deze ook mogen zijn. Wij zoeken verklaringen in God, Astrologie en Wetenschap, omdat het alternatief, niet alles weten, de superioriteit van onze ‘Ik’ beleving aantast.

Toch zorgt deze culturele vergissing er voor, dat wij dagelijks voor verrassende en verwarrende situaties komen te staan, omdat wij aannemen, dat iets wat in de ene situatie geldt, ook in een andere situatie moet gelden. De gelijkvormigheid van alle menselijke producten toont aan, dat wij onze omgeving zo organiseren, alsof wij inderdaad gelijk hebben.

Om inzicht te krijgen hoe de mens de werkelijkheid waarneemt, ervaart, structureert en beoordeelt, is de ontwikkeling van de filosofie in de loop van de geschiedenis essentieel. De begripsvorming en de beoordeling blijken niet alleen een kwestie van naamgeving en wiskunde. Het is een ontdekkingstocht naar de processen en betekenis van ons eigen bewustzijn, dat zich stap voor stap heeft voltrokken.

Het is daarom belangrijk om de beoordeling van onze uitgangspunten, die de kern vormt van alle wetenschappelijke overwegingen, in hun historische context te beschrijven. Hierdoor wordt het ook mogelijk om de Psychologie en de Informatica, die de motor vormt achter dit model, vanuit een breed perspectief te beschouwen. De filosofie vormt immers het raakvlak tussen de Psychologie en de Informatica.

20

Ik ben mij volledig bewust dat ik hier voor de lezer op het eerste gezicht een duister zijpad bewandel, waardoor de rode draad van het model zoek dreigt te raken. Het is echter onmogelijk om de psychologie van de mens in een model te verwerken, als de scheiding tussen bewustzijnsprocessen en de logica ter discussie wordt gesteld. Aan de andere kant is dit werk in de eerste plaats een systeemontwerp. Ik heb er daarom voor gekozen om alleen de hoofdlijnen van de geschiedenis van de filosofie weer te geven. Voor een uitgebreid overzicht van de filosofie verwijs ik naar de literatuur.

Het Begin van de Filosofie

Wanneer wij de vorming van ideeen in ons bewustzijn willen begrijpen, dan moeten wij terugkeren naar de fundamenten van de filosofie, zoals deze gelegd zijn door griekse filosofen uit de zesde en vijfde eeuw voorChristus als Socrates, Plato en Aristoteles. De leer van deze wijsgeren is van historische betekenis, omdat zij zich voornamelijk richten op de methode van denken, hoewel zij ook een groot aantal geschriften hebben nagelaten met betrekking tot de inhoud van gedachten. Voor deze periode verdiepten denkers zich ook in het mechanisme achter de vorming van ideeen. Het belangrijkste onderscheid is echter de duidelijke systematische aanpak.

Vooral de werken van Aristoteles hebben een enorme invloed gehad op de hedendaagse logische begrippen en regels, zoals deze aan het eind van de twintigste eeuw ook in de informatica gebruikt worden. De tekortkomingen van de huidige informatica komen dan ook voort uit de beperkingen, die aan de moderne implicaties van de stellingen van Aristotels zijn verbonden. Aristoteles heeft een aantal zeer bruikbare concepten naar voren gebracht met betrekking tot de begripsvorming. Daarnaast ging hij echter uit van een aantal stellingen, die in het licht van de huidige wetenschappelijke ontwikkelingen (met name in de fysica, de scheikunde, de wiskunde en de taalkunde) uiterst twijfelachtig genoemd mogen worden.

Om de betekenis van de leer van Aristoteles te doorgronden moeten wij deze ideeen plaatsen tegen de historische achtergrond van de filosofische traditie van de antieke, griekse beschaving. In deze periode werden de fundamenten gelegd voor bijna alle geestelijke ontwikkelingen, die de mens tot aan het eind van het tweede millenium zou doormaken. En dan hoeven wij ons niet te beperken tot de wetenschap, maar ookde huidige kunst, religie en politiek zijn voornamelijk voortgekomen uit de bespiegelingen van deze filosofische scholen voor onze jaartelling. De methode van empirisch onderzoek is een uiteindelijk gevolg van de beginselen van Artistoteles. En de methode van abstracte, symbolische weergave, die onderdeel uitmaakt van al ons wetenschappelijk denken, maar ook invloed heeft gehad op onze kunst, kunnen wij terugvoeren tot Plato.

Aristoteles

De functionaliteit en betekenis van begrippen kan men in het hiërarchische model van de logica achterhalenmet behulp van uitspraken of predikaten. Op basis van deze uitspraken wordt de interactie tussen objecten of begrippen en de omgeving bepaald. Predikaten hebben betrekking op de persoonlijke interpretatie van dewaarneming of zijn het resultaat van conclusies over het begrippenstelsel van het individu. In de logica van Aristoteles wordt gebruik gemaakt van een aantal soorten uitspraken, die hieronder met een korte beschrijving en voorbeeld zijn aangegeven.

21

Soort uitspraak Omschrijving VoorbeeldBevestigend Uitspraken, die een kenmerkend, bevestigend

waardeoordeel over de omgeving vertegenwoordigen.Deze jurk is blauw.

Ontkennend Uitspraken, die de onmogelijkheid van een bepaald kenmerk of eigenschap weergeven.

Deze jurk is niet blauw.

Algemeen Uitspraken, die alle elementen van een groepsbegrip betreffen.

Alle vissen kunnen zwemmen.

Bijzonder Uitspraken, die een deel van een verzameling betreffen.

Sommige vogels kunnen niet vliegen.

Specifiek Uitspraken, die een bepaald element betreffen. Deze trui is grijs.Existentieel Uitspraken die de toestand van begrippen op dit

moment beschrijven.Het water kookt.

Imperatief Uitspraken over gebeurtenissen die noodzakelijkerwijs moeten gebeuren.

De klok moet zo twaalf uur slaan.

Deze verschillende typen uitspraken zijn afgeleid uit de structuur van de Griekse taal en geven absoluut geen volledig beeld van de mogelijke logische verbanden die met taal zijn uit te drukken. De predikaten uit de logica zijn daarnaast ook geen poging om de menselijke beleving te symboliseren, zij proberen de werkelijkheid te beschrijven los van de menselijke ‘illusie’, waarvan Plato en Aristoteles zich trachtten te bevrijden. De logische uitspraken zijn dan ook een vorm van metafysica, een waarheid die onafhankelijk van de empirische waarneming zou bestaan. De vraag blijft of dat wel zo is, of dat de logische taal een zeer duidelijke, persoonlijke interpretatie van de werkelijkheid is, namelijk die van Aristoteles.

De betekenis van de predikaten worden onderling verbonden tot conclusies. De bijzondere uitspraken worden onderling vergeleken op overeenkomstige eigenschappen, waardoor deze in groepen kunnen worden ingedeeld. Uit dit proces ontstaan algemene veronderstellingen, die leiden tot gevolgtrekkingen voor specifieke situaties.

Het probleem bij het concluderen is, dat de gevolgtrekking eigenlijk al in de basisaanname wordt verondersteld. Stilzwijgend wordt aangenomen, dat de nieuwe waarneming of ervaring niets aan de hypothesen verandert. De conclusie kan dus geen invloed hebben op wat men van tevoren al meent te weten. De geldigheid van een regel hangt volgens Aristoteles af van het maatschappelijk gezag van de bedenker.

De vergelijking van de conclusies leidt tot het bewijs van de stellingen. De uitgangspunten van het afgeleide logische model moeten hierbij natuurlijk boven de twijfel verheven zijn. Deze afleidingsmethode wordt ook wel de deductie genoemd. Er zijn vier regels in de bewijsvoering volgens Aristoteles, die een historische betekenis hebben. Zij vormen ook de basis van de moderne predikaatrekening en op die manier uiteindelijk ook van alle programmeertalen. 1. De regel van de tegendelen.

Niets kan in hetzelfde opzicht in tegenspraak zijn met zichzelf.2. De regel van de identiteit.

Een begrip is gelijk aan zichzelf.3. De regel van de uitgesloten derde.

Iets kan niet tegelijkertijd wel en niet optreden.4. De regel van voldoende grond.

Er zijn vier fundamentele soorten oorzaken in de werkelijkheid volgens Aristoteles: materiele oorzaken, vormgebonden oorzaken, werkende oorzaken en doeloorzaken.

22

Naast het afleiden van het bijzondere uit algemene regels, zoals dat tijdens deductie gebeurt, bestaat er in de logica van Aristoteles ook de mogelijkheid om zoveel mogelijk individuele uitspraken door onderlinge vergelijking samen te voegen tot algemene predikaten. Deze methode wordt inductie genoemd. Met name Karl Popper heeft in de 20e eeuw de nadruk gelegd op de beperkingen van de inductieve methode, omdat een stelling uiteindelijk nooit absoluut op basis van waarnemingen of ervaringen te bewijzen is.

In de filosofie van Aristoteles worden uitspraken gedaan over eigenschappen van objecten, die onafhankelijk van de waarnemer geldig of ongeldig zijn. Uitspraken worden a priori waar of onwaar verondersteld. De vraag is of deze methode overeenkomt met de gebruikelijke manier van kennisverwerving van het individu. Geen enkele uitspraak is een vaststaand feit. Er is geen uitspraak, die niet door nieuwe informatie onder onbekende omstandigheden kan worden gefalsificeerd. Een uitspraak is eerder een hypothese of verwachting op grond van voorgaande indrukken. Een uitspraak wordt door middelvan bewustzijnsprocessen afgeleid uit eerdere ervaringen. De geldigheid van een uitspraak hangt af van de processen, die aan het bewustzijn ten grondslag liggen, de vorm van communicatie en de sociale, maatschappelijke en ecologische context van systemen en subsystemen, waarin het individu zich in het verloop van zijn leven heeft bevonden.

Bacon

De eerste belangrijke twijfel bij de wetenschappelijke deductie van Aristoteles is afkomstig uit de 13e eeuw van Roger Bacon. Roger Bacon was franciscaan en zijn wetenschappelijke en alchemistische interesses brachten hem herhaaldelijk in conflict met de kerkelijke orde. Alleen de rechtstreekse empirische observatieen onderzoek bieden voldoende grond om de betekenis van stellingen te toetsen. Autoriteit en deductie zijn ontoereikend om de geldigheid van hypothesen te bepalen.

Deze twijfel wordt drie eeuwen later gedeeld door zijn naamgenoot Francis Bacon (die we al eerder hebbenbesproken; zie ‘Empirisme’). Volgens Francis Bacon vormen de dwalingen van de menselijke geest een belangrijk obstakel bij het beoefenen van zuivere wetenschap zoals deze door Plato en Aristoteles wordt voorgestaan. De menselijke geest heeft last van waanbeelden (‘idolen’) die een objectieve analyse bemoeilijken. Bacon beschrijft vier van deze illusies.

Idola Tribu: Illusies van de ‘Stam’.

Het menselijk bewustzijn is geneigd orde, regelmaat en verbanden te zien die niet aanwezig hoeven te zijn. Dit hangt natuurlijk samen met het conditioneringprincipe dat aan ons gedrag ten grondslag ligt. Bovendien neemt een mens selectief waar. Dat wil zeggen dat extra aandacht wordt gegeven aan verschijnselen, die een mening bevestigen en argumenten tegen stellingen bewust of onbewust worden genegeerd.

Idola Specus: Illusies van de ‘Grot’.

Dit is een verwijzing naar een beroemde vergelijking van Plato, waarin hij de menselijke waarneming met een grot vergeleek, waarin mensen zijn opgesloten. Van tijd tot tijd proberen ze uit de schaduwen van het vuur en de echo van geluiden af te leiden hoe de buitenwereld er uit ziet. Hoewel deze ervaringbeperkt en afgeschermd is, vormt deze schijnwereld een bron van veiligheid en herkenning voor de gevangenen.

Als iemand op een gegeven moment wordt losgemaakt, met moeite moet gaan staan en in het felle lichtmoet kijken, als deze veranderingen een traumatische ervaring voor hem betekenen en hij door de langzame gewenning van zijn ogen aan het licht niet in staat is objecten te onderscheiden, waarvan hij tot nu toe alleen schaduwen heeft gezien, reageert deze man dan niet met ongeloof als men hem vertelt dat al zijn voorgaande ervaringen onzin waren en dit de werkelijkheid is? Wanneer men hem zou dwingen om vragen te beantwoorden over de objecten in het felle licht, zal hij zijn ‘schaduwwereld’ niet eerder als de werkelijkheid ervaren dan deze kwelling? En als hij uiteindelijk in het felle licht zou moeten kijken zou hij zich dan niet afwenden en vluchten naar zijn schijnwereld waarin alles

23

begrijpelijk voor hem was?Plato beschrijft hier een essentieel probleem bij de menselijke waarneming, waardoor zuivere wetenschap door mensen moeilijk of zelfs onhaalbaar wordt. Want het betekent kortweg dat wij altijd moeten nagaan of er een traumatische ervaring ten grondslag ligt aan de beschrijving van ervaringen. Aangezien mensen deze ook nog eens verdringen en ontkennen en uit pure angst andere mensen van hun beleving van de werkelijkheid proberen te overtuigen, wordt het bijna onmogelijk om de menselijke waarneming nog serieus te nemen. Wij moeten rekening houden met genetische aanleg, opvoeding, instelling en de sociale en culturele achtergrond van het individu. En dit geldt dus in het bijzonder ook voor wetenschappers en leiders, die zo bang zijn voor het ineenstorten van de hun aangeleerde normen en waarden, dat zij deze tot wet of regel proberen te verheffen.

Slechts structurele twijfel aan de beleving van onszelf en anderen kan ons verder helpen. Maar deze stellingname is zo onzeker en uitzichtloos dat eigenlijk iedereen hem vroeg of laat vergeet. Ook Plato, zijn leerling Aristoteles, ik en u. Als ik u zou vertellen dat de opvoeding, de maatschappij, ons economisch stelsel, de wetenschap, de religie, de media en relaties maar één doel hebben, namelijk het inperken van de individuele vrijheid en het zelfstandig denken van mensen voor de persoonlijke belangen van enkelingen, de heersende klasse of de meerderheid, dan zijn de consequenties van die stelling een licht dat pijn doet aan u ogen. U zult waarschijnlijk weer snel terugvluchten naar uw oude, vertrouwde ‘waarheden’. Wie is nu in alle eerlijkheid werkelijk geïnteresseerd in de realiteit? Wij zoeken slechts de veiligheid van de herkenning.

Idola Fori: Illusies van de ‘Markt’.

Door het sociale en culturele contact tussen mensen ontstaan misverstanden en schijnzekerheden. Hierbij vormen de beperkingen van de verbale en non-verbale communicatie een doorslaggevende rol. Het grote verschil in de betekenis van taalelementen tussen zender en ontvanger van de boodschap, die weer ontwikkelt zijn vanuit een sociale en culturele context, zijn een grote bron van onbegrip en verwarring.

Idola Theatri: Illusies van het ‘Theater’.

In de laatste plaats noemt Bacon het stelsel van wetenschappelijke, maatschappelijke, sociale, cultureleen religieuze begrippen zelf, die altijd ontwikkelt zijn in een bepaalde historische context en nooit een volledige waarheid kunnen beschrijven. Bacon noemt dit mechanisme van schijnzekerheden ‘het Theater’. Eigenlijk zeggen regels en wetten meer over de beleving van de persoon die ze bedacht heeft dan over de werkelijkheid. Een waarheid is altijd persoonlijk en krijgt pas autoriteit doordat het in een historische, maatschappelijke en sociale context past.

Francis Bacon beschrijft eigenlijk waarom het voor mensen onmogelijk is om de structuur van hun omgeving ‘objectief’ te interpreteren. Zonder kennis van de individuele, sociale en culturele principes is hetonmogelijk om een waardeoordeel over een stelling of regel te doen. De theorie van het model in dit boek sluit nauw aan bij de sceptische benadering van de menselijke waarneming en communicatie, die door Francis Bacon in gang is gezet.

Een logische theorie, die gebaseerd is op de kritiek van Francis Bacon, moet uitgaan van de verwachtingspatronen van het individu en niet van de absolute logische uitspraken. Deze verwachtingspatronen ontstaan tijdens de ontwikkeling binnen de context van systemen, waarvan het individu deel uitmaakt. De rangschikking en verwijzing binnen de taal als communicatiemiddel bepaalt de betekenis van de verschijnselen. De veronderstellingen van de taal sturen de interpretatie van gebeurtenissen. Bovendien wordt de acceptatie en ontkenning van verschijnselen gestuurd door de subjectieve beleving van deze verschijnselen. Welke uitspraken waar en onwaar zijn volgens de logica van Aristoteles, zijn altijd onder bepaalde randvoorwaarden bepaald. Kennis is geen statisch gegeven, maar ontwikkelt zich in de loop van de tijd. Zonder kennis van de psychologie is niet duidelijk hoe een beeld vande omgeving tot stand is gekomen.

24

Renaissance

Tegenover de kritische beschouwing van Bacon staat de arrogantie van de filosofie tijdens de Renaissance, die werd vormgegeven door wiskundige genieën als Descartes, Leibniz en Pascal. Men dacht, dat als er eenuniversele, mathematische taal ontwikkeld zou worden en deze een ‘sluitende’ bewijsvoering zou bevatten, de mensheid vanuit eenvoudige basishypothesen een allesomvattende, filosofische theorie zou kunnen afleiden. De Renaissance gaat volledig voorbij aan de beperkingen van de logische taal en de onmogelijkheid om de logische bewijzen buiten de menselijke waarneming hard te maken en vormt zo een directe verwijzing naar de onwrikbare interpretatie van Aristoteles.

Descartes zegt dat hij uitgaat van een fundamentele twijfel aan alle kennis en wetmatigheden, maar niet aanzichzelf als denkend wezen. Door dit uitgangspunt wordt het ‘Ik’ centraal gesteld in de beleving, zoals dat bij kleine kinderen het geval is. Een twijfel aan de eigen ervaringen ging Descartes te ver. Net als de laat Griekse filosofen slaat hij de zintuiglijke waarneming niet hoog aan. Hij gelooft meer in de heldere, ‘rationele’ wereld van de wiskunde, waarin getallen en symbolen de werkelijkheid representeren. De relatiemet de menselijke waarneming wordt als een secundair belang beschouwd.

Toch heeft de Renaissance tot op de dag van vandaag, een doorslaggevende invloed gehad op onze wetenschappelijke ontwikkeling. De grote autoriteit van de wetenschappelijke onderbouwing in de technische beschaving is terug te leiden tot deze filosofische stroming uit de 17e eeuw. Voorbeelden daarvanzijn het onderzoek naar ‘de Theorie van Alles’ in de fysica en de predikaatrekening, die de basis vormt voorde informatica.

Verlichting

De filosofie van de Verlichting in de 18e eeuw was veel bescheidener van toon en veel meer gericht op de menselijke ervaring. Er kan zonder meer gesteld worden, dat de Verlichting in Engeland in de traditie was van de kritiek van Roger Bacon en Francis Bacon. Hier wordt voor het eerst uitgegaan van de psychologische benadering van de kennisverwerving. Belangrijke namen uit deze periode zijn Locke, Hume en Berkeley.

Locke

Locke verlegt de interesse van de mathematische deductie naar de vraag of dit met de structuur van ons bewustzijn wel mogelijk is. Hij gelooft niet in aangeboren begrippen of ideeën, waardoor kennis uit de ervaring moet worden aangeleerd. Door de menselijke ervaring te overdenken leidt hij een begrippenkader af, dat bijzonder veel lijkt op de moderne psychologische inzichten (zonder het empirisch bewijsmateriaal van de conditionering, dat later zijn vermoeden in grote lijnen zal bevestigen). De basis van ons bewustzijn zijn volgens Locke de enkelvoudige ideeën, eenvoudige projecties van directe indrukken. Deze zijn afkomstig uit de uiterlijke en innerlijke ervaring. Hij merkt terecht op dat ons bewustzijn geen verwijzingennaar directe objecten bevat, maar refereert aan samenhang in eigenschappen.

Door de innerlijke ervaring worden de indrukken verwerkt tot geheugenbeelden, vergelijkingen en onderscheid. Locke maakt een tweedeling in eigenschappen of ‘kwaliteiten’, zoals hij ze noemt. Locke identificeert gegevens zoals eenheid, aantal, beweging of rust als primaire kwaliteiten, die hij als constant beschouwd. Informatie als kleur, reuk, smaak en klank ziet hij als veranderlijk en daarom als secundaire kwaliteiten.

Deze individuele indrukken worden in het bewustzijn geïnterpreteerd tot samengestelde ideeën, die we als kennis kunnen typeren. Locke onderscheidt drie soorten samengestelde ideeën. De kwantificeerbare ideeën,zoals aantal, ruimte, duur, die met de term ‘Modi’ worden aangeduid. De objecten, complexen of substanties, die in het bewustzijn worden gevormd, zoals: Ik, Auto, God, Lichaam.

25

En tenslotte kunnen de relaties tussen begrippen of begripsgroepen worden bestudeerd, waarin de onderlinge verhoudingen worden benadrukt, zoals oorzakelijke verbanden, identificatie van eenheden in een geheel en ruimtelijke of tijdelijke samenhang. Aan de projectie van de wereld in het bewustzijn kan geen werkelijkheidswaarde toegekend worden, omdat deze slechts afgeleid is uit de vergelijking van kwaliteiten.

Ook behandelt Locke de taal, waarin de eigenschappen worden vergeleken en gerelateerd. Hieruit ontstaan door deductie en inductie concepten en begrippen. Op deze manier wordt de ervaring van de werkelijkheid een afspraak tussen mensen. Locke durft de stap niet te maken om ook de beleving van individuele objectenals een gevolg van dit spel met begrippen te zien. Hij kent objecten een reële betekenis toe, onafhankelijk van de waarneming en de interpretatie. Volgens Locke is het product (het object) meer dan de combinatie van de individuele eigenschappen.

Hoewel de rest van zijn werk uiterst secuur beargumenteerd is de verdeling van de realiteit in eenheden en de waarneming zelf voor hem blijkbaar toch een intuïtieve zekerheid, waaraan niet te twijfelen is. Het is een praktische hypothese, waarmee hij het laatste restje werkelijkheidsbeleving van zijn lezers bekrachtigt.Het waren Locke’s opvolgers Berkeley en Hume, die, ieder vanuit hun eigen visie, ook de zintuiglijke waarneming en het objectieve bestaan van substantie ter discussie stelden. Dit is essentieel, omdat wij anders nooit het totale werkelijkheidsbesef zonder onwrikbare grondbeginselen kunnen beredeneren. En datis het belangrijkste doel van de filosofie.

Door het werk van Locke ontstaat er tijdens de Verlichting een interessant vraagstuk: als de begripsvormingdoor ervaring wordt aangeleerd, geldt dat dan niet voor de waarneming en de objecten in onze beleving? Kan een object of verschijnsel wel herkend worden door primaire of secundaire kwaliteiten? En is de objectbeleving een onveranderlijk gegeven uit de werkelijkheid?

In de eerste plaats zijn primaire kwaliteiten helemaal niet zo constant als zij op het eerste gezicht lijken. Eigenschappen van objecten kunnen transformeren, waardoor hun aanwezigheid uit de omstandigheden moet worden afgeleid. Blijkbaar herkent het bewustzijn objecten meer door vergelijking dan door identificatie. En dit is ook noodzakelijk, omdat er uiteindelijk weinig constante of onveranderlijke factoren zijn in de realiteit. Op grond van de conditioneringprincipes van ons bewustzijn hopen wij echter voortdurend op een zekere regelmaat, omdat dit de herkenbaarheid vergroot. Maar uiteindelijk is dit een illusie van onze gewaarwording.

Bovendien is de herkenbaarheid van eigenschappen afhankelijk van het ‘contrast’ met de omgeving. Objecten, die lijken op hun omgeving worden niet of nauwelijks herkent als afzonderlijke eenheden maar gezien als een geïntegreerd onderdeel van het geheel. Denk bijvoorbeeld aan een kameleon. Dit dier valt nauwelijks op, omdat hij zich camoufleert in de kleuren van zijn leefklimaat. De waarneming en de objectherkenning blijken dus net zo subjectief te zijn als de begripsvorming. Als we consequent doorredeneren, is de waarneming zelf ook een product van ons bewustzijn, een idee. Het betekent niet dat er eigenlijk niets is, maar de ordening en de indeling van de wereld komt wel uit (aangeleerde) gedachten voort. Dit blijkt duidelijk als wij een totaal nieuw fenomeen waarnemen. Wij proberen dit onmiddellijk te vergelijken met bekende ervaringen. Het is moeilijk om te accepteren, dat dit verschijnsel niet kan worden ingepast in een reeds bestaand wereldbeeld.

Dit lijkt allemaal wat onwerkelijk en dat is het ook op het eerste gezicht. Op een druk kruispunt tijdens de ochtendfile botsen niet alle auto’s tegen elkaar op, omdat iedereen een andere interpretatie heeft van een verkeerslicht (hoewel sommigen natuurlijk nog half slapen). Maar strikt genomen zegt dit niets over de persoonlijke waarneming, omdat alle automobilisten dezelfde afspraken over de interpretatie van verkeerslichten zijn aangeleerd (tijdens het halen van het rijbewijs). Plaatsen we iemand die zonder familie op een onbewoond eiland is opgegroeid midden in New York, dan zal hij de flatgebouwen waarschijnlijk aanzien voor hoge bomen en het verkeer voor overstekend wild. De vraag is dus of de waarneming een objectief gegeven is voor iedereen of dat het ontstaat vanuit de ervaring en het leerproces.

26

Berkeley

Berkeley stelt dat de waarneming en de objectherkenning inclusief de identificatie van de primaire en secundaire kwaliteiten van Locke voortkomen vanuit de werking van ons bewustzijn en dat deze dus geen algemene betekenis hebben. In zijn visie is het echter niet zo dat de materiele wereld pas betekenis krijgt ophet moment dat wij deze waarnemen of interpreteren. Zij hebben een onafhankelijke en onveranderlijke betekenis in de beleving van God, waaruit alle ideeën uiteindelijk afkomstig zouden zijn. De werkelijke voorstelling van alle objecten en verschijnselen worden vanuit God aan alle levende wezens doorgegeven. Welke objectieve betekenis wijzelf of God dan nog hebben in deze subjectieve beleving, wordt niet geheel duidelijk in Berkeley’s theorieën.

Hume

David Hume gaat ook uit van het werk van Locke, maar komt tot andere conclusies. Hij bestudeerde de waarneming meer vanuit een psychologisch inzicht. In zijn visie kunnen voorstellingen in het bewustzijn worden onderverdeeld in indrukken en ideeën. Indrukken komen voort uit uitwendige of innerlijke beschouwing.

Ideeën zijn de verwerking van deze indrukken in het persoonlijke wereldbeeld door herinnering, projectie of interpretatie. Zowel indrukken als ideeën kunnen enkelvoudig of samengesteld zijn. Aangezien ook de indrukken altijd refereren aan een geheugenbeeld, is het onderscheid van Hume tussen indruk en idee vrij willekeurig gekozen.

Het mechanisme van de ideeënassociatie volgens Hume, waardoor uit enkelvoudige indrukken of ideeën samengestelde complexen worden gevormd, is zeer interessant. Zij vormt de basis van alle moderne psychologische inzichten. Op grond van filosofische beschouwing leidt hij drie wetten af omtrent de verbanden tussen voorstellingen.

1. De wet van de vergelijking en het onderscheid.

Deze wet beschrijft de manier waarop het bewustzijn via vergelijkende modelering situaties met elkaar verbindt, waaruit een bredere toepassing van principes kan worden afgeleid. Dit geldt voor de exacte wetenschappen, zoals de wiskunde en de natuurkunde, maar ook voor de taal en de menswetenschappen. Het menselijk bewustzijn is in staat om in ruimte en tijd relaties te leggen tussen verschillende verschijnselen op basis van overeenkomst.

Deze gebeurtenissen worden ingepast in een vereenvoudigd model of gelijkenis, dat de nadruk legt op de meest kenmerkende eigenschappen van de ervaring. Het is belangrijk dat men beseft dat de vergelijking slechts een karikatuur of afspiegeling van de gebeurtenis is, en de ervaring nooit volledig beschrijft. Selectief waarnemen in de menselijke psyche zorgt voor versterking van de overeenkomstenen het negeren van de verschillen.

2. De wet van de ruimtelijke en tijdelijke nabijheid.

Volgens Hume zijn ruimtelijke en tijdelijke nabijheid de meest essentiële factoren bij het bepalen van oorzakelijke verbanden. Hierbij wordt het doorslaggevende gegeven, het optreden van samenhangende patronen, vergeten. Door associatie worden in het bewustzijn verschillende gebeurtenissen die qua tijd,plaats of omgeving samenvallen aan elkaar verbonden. Hierdoor bevat het geheugen begriprelaties die,onder andere omstandigheden, geen enkele overeenkomst zouden hebben. In de moderne psychologie worden niet zozeer ruimtelijke of tijdelijke nabijheid als sturend mechanisme beschouwd, maar meer de volgordelijke continuïteit, die ons in staat stelt om patronen te herkennen in onze omgeving.

27

3. De wet van de oorzakelijke verbanden.

Strikt genomen kan een oorzakelijk verband nooit in alle situaties bewezen worden. Eigenlijk is het causale verband niet meer dan een ‘gewoonte’-regel. Het geeft aan wat tot nu toe onder voor ons bekende omstandigheden de verwachting was. Iedere afwijking in de toekomst of onder andere omstandigheden leidt tot een aanpassing van de toepasbaarheid van de oorzaak – gevolg relatie. Een oorzakelijk verband geeft een indruk van het meest waarschijnlijke patroon van gebeurtenissen. Het kan echter nooit alternatieve informatie uitsluiten.

Hume verzet zich hier tegen het verheffen van het efficiënte maar selectieve mechanisme van de gewoontevorming tot een algemene, kosmische waarheid. Toch is dit principe, zeker in de technologische beschaving, een belangrijk uitgangpunt voor zowel wetenschap als taal. Een algemene vergissing in de filosofie is, dat als het causaliteitsbeginsel in een wetenschappelijk model verwerkt is, zoals in de moderne kwantummechanica, dit overeenkomt met Hume’s overwegingen. Het gaat er bij Hume echter om dat het model zelf, voortdurend ter discussie staat. Men kan slechts spreken over de waarschijnlijkheid van uitspraken in een bepaalde beleving en niet discussiëren over de algemene toepasbaarheid daarvan.

Hume is vaak verweten dat hij psychologie toepast op een gebied, waar dat niet thuishoort. Hierdoor ontstaat een onzeker, bijna onwerkelijk beeld van de interactie tussen mens en omgeving. De uitspraken over de omgeving zeggen evenveel over het bewustzijn van het individu, dat deze stellingen beweert, als over de omgeving. De paradox is dat de psychologie van de mens juist algemeen geldende principes introduceert om de onveilige onzekerheid uit te sluiten. De mens is een gewoontedier. Hierdoor wordt het logisch dat andere filosofen heftig op deze ‘troebele’ visie hebben gereageerd.

Het menselijk bewustzijn lijkt hier op een constant veranderende lachspiegel, waarbij onduidelijk is wat nu de realiteit en wat de projectie is. Alleen aan de interactie tussen de structuren in de spiegelbeelden kan menvoorlopige hypothesen toetsen. Als hieraan ook nog twijfels met betrekking tot de algemene geldigheid vanenkelvoudige indrukken en het zelfbeeld worden toegevoegd, dan wordt de mens geconfronteerd met de onzekerheid en tekortkomingen van de eigen waarneming. En de wetenschap bestaat juist om gesterkt te worden in de superioriteit van de eigen visie.

De belangrijkste conclusies van de Verlichting zijn van grote betekenis voor de beoordeling van de ontwikkeling van de menselijke kennis. De wetenschap, de taal en de logica zijn gebaseerd op de projectie van de werkelijkheid in het bewustzijn. Zij gaan dan ook uit van de gewoontevorming of conditionering, die aan het bewustzijn ten grondslag ligt, en vertellen op deze manier meer over de waarnemer dan over de omgeving. Door uit te gaan van de beleving van de werkelijkheid kijken wij naar de schaduwen in de grot van Plato en niet naar de objecten zelf. Het is daarom interessanter om te bestuderen, hoe en waarom een idee tot stand gekomen is, dan naar de gevolgtrekkingen van een model.

De objectiviteit wordt het best benaderd door de vergelijking van geheugenmodellen, waarbij plaats, tijd en de historische, sociale, culturele en erfelijke achtergrond van de waarnemer een rol spelen. Alleen op die manier kan men de vervormingen van de ‘bewustzijnsspiegel’ achterhalen, waardoor wij naar de omgeving kijken.

Emmanuel Kant

De betekenis van de Verlichting voor de geschiedenis van de filosofie was dat er twijfels ontstonden over het strakke werkelijkheidmodel van het Rationalisme. Het Rationalisme kwam voort vanuit de analytische methode van de klassieke, Griekse filosofie, waarin de waarneming en de objectanalyse centraal stonden. Hierdoor ontstond een groot conflict in de wetenschapsontwikkeling. Als zowel de waarneming als de objectherkenning onzekere uitgangspunten waren, wat is dan de betekenis van de begripvorming en logica van Aristoteles?

28

De filosoof, die een poging ondernam om de logische taalmogelijkheden van Aristoteles aan te passen aan de twijfels van de Verlichting, is Emmanuel Kant. Kant neemt in zijn levenswerk ‘Kritiek van de zuivere rede’ duidelijk stelling tegen de dogmatische denkwijze van het 18e eeuwse rationalisme. Hij neemt afscheid van de analytische werkelijkheid van de ‘zuivere’ wetenschap, die los van de ervaring staat, maar twijfelt tegelijkertijd stelselmatig aan de menselijke waarneming.

Hier raakt Kant de kern van het probleem: om een aanvaardbaar model van de werkelijkheid samen te stellen is het noodzakelijk om individuele ervaringen vanuit één algemeen concept te verklaren, maar om dit te bereiken moet men uitgaan van deze persoonlijke waarneming, die vanuit psychologisch standpunt onbetrouwbaar is. Om dit probleem aan te pakken onderneemt Kant het enige traject dat tot een oplossing kan leiden. Hij probeert het menselijk denken zelf te verklaren. Dit is hetzelfde filosofische uitgangspunt als het doel van dit model.

Alleen probeert Kant een logische verklaring van de denkprocessen te vinden en wordt hier uitgegaan van het leerproces dat samenhangt met de waardering van de individuele waarnemingen. Hij richt zich op de methode van kennisverwerving en niet op de bedrieglijke waarneming of de samenhang van objecten en processen in het bewustzijn. Op zich is dat logisch, want de psychologische inzichten waren aan het eind van de 18e eeuw nog zeer beperkt.

Het belangrijkste resultaat van het werk van Kant is een inventarisatie van de betekenis van het verstand bijde ethische interpretatie van zintuiglijke waarnemingen, die de transcendentale logica genoemd wordt. Deze stelt zich tot doel de mogelijke overwegingen bij de structuurherkenning in kaart te brengen. Op deze manier wordt getracht de processen die ten grondslag liggen aan het bewustzijn te definiëren. Hij concludeert terecht dat zonder interpretatie de waarneming nooit een zinvolle samenhang kan vertonen en dus speelt het bewustzijn een actieve rol bij de evaluatie van veranderingen in de omgeving.

De zeer complexe, theoretische bespiegelingen van Kant leveren een stelsel van criteria op, waarin zijn persoonlijke visie met betrekking tot zuivere wetenschap, logica en religie duidelijk wordt.Om tot een overkoepelende filosofie te komen splitst hij de taken van het bewustzijn op in een aantal subwetenschappen. In de eerste plaats maakt hij een onderscheid tussen de transcendentale elementaire leer, die de zintuiglijke interpretatie van de realiteit behandeld, en de transcendentale leer van de methode, die een beschrijving van de verschillende manieren van redeneren geeft. De transcendentale elementaire leer wordt verdeeld in esthetica, de zintuiglijke beoordeling van de wereld, en logica, de verstandelijke evaluatie van verschijnselen. Deze logica wordt behandeld in de analytische vorm, die ontstaat uit de verstandelijke beoordeling van empirische informatie uit de omgeving, en de dialectische vorm, het maken van gevolgtrekkingen uit de beschikbare informatie.

29

Transcendentale Elementaire LeerTranscendentale Elementaire Leer

Transcendentale Leer van de Methode

Transcendentale Leer van de Methode

Transcendentale Esthetica

(Zintuigelijke Waarneming)

Transcendentale Esthetica

(Zintuigelijke Waarneming)

Transcendentale Logica

(Denken)

Transcendentale Logica

(Denken)

Analytica(Verstand)Analytica(Verstand)

Dialectica(Rede)

Dialectica(Rede)

Kant verdeelt stellingen of predikaten in analytische oordelen, waarbij wordt vastgesteld, welke algemene kenmerken elementen van een bepaalde klasse bezitten, en synthetische oordelen, die specifieke typeringen toevoegen aan een object of verschijnsel. Een analytisch oordeel is bijvoorbeeld: ‘een driehoek heeft drie zijden’. Het kenmerk ‘drie zijden’ zit in de groepsdefinitie ‘driehoek’ besloten. Voeg ik met betrekking tot een bepaalde driehoek toe, dat dit een rechthoekige driehoek is, dan spreekt men van een synthetisch oordeel. De kenmerken ‘driehoek’ en ‘rechthoekig’ zijn voor een bepaalde ervaring samengesteld. Analytische oordelen geven de verschillen tussen klassen weer, synthetische oordelen betreffen de diverse klassen waar een object of verschijnsel toe behoort.

Een ander onderscheid dat in de transcendentale logica wordt gemaakt, geeft het soort kennis weer. Op grond van stellingen wordt in de wetenschap geprobeerd ervaringen te voorspellen. Als dit mogelijk is dan is de kennis over de samenhang van eigenschappen volgens Kant a-priori (van tevoren) aanwezig. Deze kennis wordt de zuivere kennis genoemd. Voorbeelden van zuivere stellingen zijn bijvoorbeeld: ‘Iedere verandering in de omgeving moet een oorzaak hebben’, ‘De lichtsnelheid is constant’, ‘De hoeveelheid materie in het heelal is constant’. Worden de eigenschappen van objecten en verschijnselen pas door de ervaring (dus door empirische toetsing) duidelijk dan wordt de kennis a posteriori (achteraf) opgedaan.

Zuivere kennis kan volgens Kant van empirische wetten onderscheiden worden als de stellingen noodzakelijk en algemeen, dus onvoorwaardelijk onder alle omstandigheden geldig zijn. Kant veronderstelt, dat onvoorwaardelijke stellingen nooit uit de ervaring afkomstig kunnen zijn. Hij maakt hiermee een van de meest kritieke vergissingen in de geschiedenis van de wetenschapsfilosofie. Hij vergeetnamelijk dat onvoorwaardelijke kennis het resultaat is van een persoonlijk leerproces. Dit leerproces is opgedaan uit de interpretatie van eerdere ervaringen en niet als een mathematische waarheid uit de lucht komen vallen.

De onvoorwaardelijke stelling vormt altijd onderdeel van een model, een afspiegeling, van de werkelijkheid en mag daarmee niet verward worden. Zij is altijd subjectief, want zij gaat uit van een sterk geconditioneerde beleving van de realiteit.Hoe algemeen toepasbaar een stelling ook mag zijn, het is en blijft altijd een vermoeden. Het predikaat kan nooit in voor ons onbekende situaties bewezen worden. Sterker nog: als aan de waarheid van onvoorwaardelijke kennis getwijfeld kan worden ontstaat nieuwe wetenschap. Kant haalt hier het toneelstuk en het echte leven, de maquette en het gebouw, door elkaar. Het wetenschappelijk bewijs is uiteindelijk altijd een taalspel, waarbij wij altijd open moeten blijven staan voor nieuwe, verbeterde inzichten.

Het is verklaarbaar dat Kant zich bij de uitwerking van zijn wetenschapmodel voor een paradox geplaatst voelt, als hij zich afvraagt of synthetische oordelen a-priori, dus alleen uit overweging, kunnen worden afgeleid. Aangezien hij voor sommige werkelijkheidsmodellen de interpretatie gelijk stelt aan de realiteit, ontkomt hij niet aan de stelling, dat dit in een zuivere wetenschap mogelijk is.

In zijn visie is het model geen hulpmiddel meer, maar geeft het de mogelijke samenhang in de realiteit weer, mits wij over voldoende kennis beschikken. Het is als een spel poker: Kant zegt dat hij een onverslaanbare kaart heeft (het model), maar hij kan deze nooit laten zien (want wij kennen nooit alle situaties in de realiteit) tot iemand aantoont dat het model niet klopt. Maar dan is het model nooit volledig geweest en is dit geen zuivere kennis, maar kennis uit de ervaring. Er is maar één model te bedenken dat de realiteit volledig in alle omstandigheden beschrijft en dat is de werkelijkheid zelf.

De transcendentale filosofie beschrijft het systeem waarmee volgens Kant zuivere kennis op het gebied vande wiskunde, de natuurwetenschappen en de metafysica te bereiken is. Alleen via deze methode zouden aanvaardbare verklaringen van ervaringen kunnen worden afgeleid.

In de leer van de wetenschappelijke interpretatie van de zintuiglijke waarneming, de transcendentale esthetica, wordt gesteld, dat niet de voorstelling van objecten of verschijnselen de primaire informatie is, maar de combinatie van gewaarwordingen over de kenmerken van die objecten of verschijnselen. De voorstelling of herkenning komt in deze leer tot stand door de manier waarop deze indrukken in ruimte en tijd in het bewustzijn worden gerangschikt.

30

Volgens de transcendentale filosofie is deze ordening een gegeven van de objectieve realiteit en niet uit de persoonlijke waarneming afkomstig. De wiskunde is de wetenschap die de samenhangende orde van patronen bestudeert in ruimte en tijd (of andere dimensies).

Zuivere wiskunde is in de transcendentale esthetica mogelijk, omdat iedereen uiteindelijk dezelfde perfecte,innerlijke representatie van ruimte, tijd en regelmaat zou bezitten, onafhankelijk van de ervaring en het leerproces. Volgens Kant is er dus, net als bij Aristoteles, één mogelijke interpretatie van de waarneembare werkelijkheid, los van de selectieve menselijke ervaring. Wij mensen beschikken alleen nog onvoldoende informatie om deze volledig te doorgronden.

Het is best mogelijk dat de transcendentale werkelijkheid van Kant bestaat. Maar dat is niet de vraag waarmee de wetenschapsfilosofie zich moet bezighouden. De vraag moet zijn of wij, mensen, met de beperkingen van onze zintuigen en de structuur van ons bewustzijn in staat zijn om uitspraken te doen over deze werkelijkheid, die boven ons verstand uitstijgt.

In de eerste plaats bestaat het absolute ruimte- en tijdbesef niet in het bewustzijn, waarvan Kant uitgaat. Voor het bepalen van verhoudingen in ruimtelijke dimensies zijn wij afhankelijk van onze zintuigen en de begrippen over ruimtelijke samenhang, die ons zijn aangeleerd. Voor de interpretatie van beelden, die ons via het gezichtsvermogen bereiken, zijn wij afhankelijk van de eigenschappen van onze ogen, licht en de instrumenten, waarmee wij visuele informatie verkrijgen. Geluiden zijn afhankelijk van het gehoor, het evenwichtsorgaan, luchtdruk en audioapparatuur. Voor onze andere zintuigen geldt dezelfde afhankelijkheidvan omgeving en lichamelijke mogelijkheden. Daarnaast hebben moderne theorieen als de relativiteitstheorie, de kwantummechanica en de stringtheorie voldoende doen inzien, dat de absolute ruimte- en tijdconcepten zelfs in natuurwetenschappelijke zin niet voor alle omstandigheden voldoen.

Bovendien stuurt de informatie uit ons geheugen voortdurend de betekenis van zintuiglijke waarnemingen. Wij zien wat wij willen zien (zoals later ook het Idealisme stelt). Ons bewustzijn gaat niet uit van ruimte en tijd, zoals dat in de natuurwetenschappen is gedefinieerd, anders zouden wij niet zo eenvoudig vergelijkingen tussen situaties over ruimte en tijd heen kunnen maken.

Alleen het herkennen van regelmaat en onderbreking in patronen en het vergelijkingsmechanisme tijdens het leerproces kan men als min of meer vergelijkbaar veronderstellen. Hoe de patronen wordt geïntegreerd in het totaalbeeld van de wereld is individueel verschillend. Ruimte en tijd zijn slechts het gevolg van een interpretatie van vergelijkbare patronen en zijn niet fundamenteel voor het werkelijkheidbesef. Zuiver wiskundige overweging zonder ruimtelijke interpretatie, fantasie of een droomwereld zijn anders onmogelijk in het bewustzijn.

Volgens de transcendentale analytica worden begrippen in het bewustzijn gevormd op grond van de ervaring. De begripstructuur levert echter weer een referentiekader voor de interpretatie van de waarnemingen. Waarneming zonder esthetische beoordeling heeft op zich geen betekenis. Kennis ontstaat in de transcendentale filosofie door de interactie van waarneming en begripsvorming, overeenkomstig moderne, psychologische inzichten. Kant gaat echter uit van een transcendentale logica die ervaringen met begrippen verbindt en niet van de geheugenassociatie.

Kant inventariseert de soorten uitspraken die hij fundamenteel acht voor de begripsvorming en leidt op deze manier een twaalftal oordeelsvormen af, die direct in het verlengde liggen van de logische categorieën van Aristoteles. Deze oordeelsvormen kunnen weer gegroepeerd worden tot vier mogelijke uitgangpunten, die de soort uitspraak typeren. Zo probeert Kant een basisschema voor ons denken te ontwikkelen. In zijn visie horen de oordeelsvormen het fundament voor de begripsvorming te zijn. Daarom is aan ieder soort predikaat een categorie gekoppeld, die een typering moet zijn voor de gerelateerde uitspraken. Zo kan men voorwaardelijke uitspraken associëren aan ‘Oorzaak en gevolg’ en ontkennende uitspraken aan een ethisch besef van ‘Onwerkelijkheid’. In het onderstaande diagram zijn de verschillende oordeelvormen volgens Kant tegen elkaar uitgezet.

31

Oordeelsvorm Betreft Categorie Voorbeeld UitgangpuntAlgemeen Uitspraak over alle elementen van

een groep.Totaal Alle levende wezens

sterven uiteindelijk.Kwantitatief

Bijzonder Uitspraak over enkele elementen van een groep.

Veelheid Sommige dieren leggen eieren.

Kwantitatief

Individueel Uitspraak over specifieke eenheid. Eenheid Die vent is gek. KwantitatiefBevestigend Identificeert een eigenschap van

een element.Werkelijk Deze stoel is van hout. Kwalitatief

Ontkennend Sluit een bepaalde waarde voor een eigenschap uit.

Onwerkelijk Deze stoel is niet van hout.

Kwalitatief

‘Oneindig’ Een uitspraak over de aanwezigheid van een eigenschap.

Beperking Wormen zijn ongewervelde dieren.

Kwalitatief

Onvoorwaardelijk Een stelling die onafhankelijk van de omstandigheden voldoet.

Object en Oorsprong

Een vierkant heeft vierzijden.

Relationeel

Voorwaardelijk Een stelling die onder bepaalde omstandigheden geldt.

Oorzaak en Gevolg

Als een voorwerp niet wordt beïnvloedt door een kracht, beweegt zijeenparig rechtlijnig.

Relationeel

Disjunctief(Uitsluitend)

Een stelling waarbij een eigenschap elkaar uitsluitende waarden kan aannemen.

Interactie Een primaire kleur is rood óf blauw óf geel.

Relationeel

Vermoedend Uitspraak sluit de mogelijkheid van een gebeurtenis niet uit.

Mogelijk – Onmogelijk

De bus kan komen. Modaliteit

Bewerend Uitspraak gaat uit van een bepaalde gebeurtenis.

Zijn – Niet Zijn

De bus zal komen. Modaliteit

Noodzakelijk Uitspraak sluit iedere andere mogelijkheid uit.

Noodzakelijk- Toevallig

De bus moet komen. Modaliteit

Het begripsmodel van Emmanuel Kant lijkt tegenwoordig een gekunstelde methode om de nalatenschap van Plato en Aristoteles aan de kritische geluiden van de 18e eeuw aan te passen en in een symmetrisch stelsel te manoeuvreren. Het is belangrijk te beseffen dat de predikaten van Kant, Aristoteles en de modernelogische talen een vergelijkend en per definitie onvolledig onderzoek zijn naar de mogelijke uitdrukkingsvormen van taal. Zij geven niet zozeer de omgeving weer maar vertellen iets over de constructies in het bewustzijn. Uitspraken weerspiegelen de belevingwereld van de spreker en geven slecht indirecte en ‘gekleurde’ indrukken van de menselijke geest. Als wij rekening houden met dit beginsel is de transcendentale logica één van de mogelijke werkelijkheidsmodellen. Het is een samenhangende en vergelijkende logica, maar zij komt voort uit een bepaalde filosofische traditie van de wetenschappelijke ontwikkeling.

Kant is het overigens met de filosofen van de Engelse Verlichting eens, dat de logische samenhang van begrippen een product is van het bewustzijn en niet direct is af te leiden uit de ervaring. Toch is er een relatie tussen de logica en de veranderingen die de mens waarneemt. Deze zijn echter niet zo tijdloos en onveranderlijk als de wetenschap veronderstelt. Begrippen als eenheid en causaliteit zijn eerder het resultaat van een leerfase en berusten uiteindelijk meer op geloof en vertrouwen dan op zekerheid.

Wetmatigheden in de natuur zijn daarmee gereduceerd tot afspiegelingen van het persoonlijke wereldbeeld in de menselijke psyche. Veranderingen in de presentatie van de regelmaat van indrukken en de oriëntatie en selectieve waarneming van de mens zorgen ervoor dat inzichten, wetten en formules veranderen.

De werkelijkheid kan worden voorgesteld als een ui, die bestaat uit elkaar omhullende schillen, waarbij eenschil een bepaald inzicht weergeeft. Eén schil kan niet de hele ui representeren. Geen enkel inzicht vormt de totale werkelijkheid, alleen uit de geïntegreerde samenhang van informatie ontstaat het meest bruikbare model van de realiteit. De opvolging van inzichten is op zich weer een leerproces. Hieruit kan

32

geconcludeerd worden, dat de conditionering van de menselijke geest het uitgangspunt is voor alle natuurwetenschappen.De transcendentale dialectiek vormt een model dat de begrippen in het bewustzijn toetst aan de ervaring. Op deze manier ontstaan ideeën over de samenhang in de werkelijkheid. Uit de begrippen worden in het bewustzijn oordelen of predikaten gevormd. Op deze oordelen wordt de persoonlijke logica toegepast, waaruit conclusies met betrekking tot de verbanden in de omgeving worden afgeleid. Het resultaat is een begrippenstructuur: het persoonlijk model van de werkelijkheid. Kant veronderstelt dat de begrippenstructuur uiteindelijk altijd aan de ervaring gerelateerd zal zijn.

Als de logica gebaseerd is op een filosofie, die voortkomt uit een denkwijze als die van Aristoteles en Kant,dan zullen de oordelen onderling vergeleken worden op innerlijke tegenstrijdigheden (paradoxen) en oorzakelijke verbanden. Er zal worden nagegaan waarvan voorwaardelijke veronderstellingen afhankelijk zijn, zodat deze in het geïntegreerde systeem onvoorwaardelijk gemaakt kunnen worden. Indrukken zullen zoveel mogelijk in klassen worden onderverdeeld, omdat zij daardoor ‘begrijpelijk’ worden. Deze logische gevolgtrekkingen zullen leiden tot een bepaald doel: het samenvoegen van onderling afhankelijke begrippen tot een oerbegrip, dat de oorsprong van het gehele stelsel vormt. Dit kan God, de ziel, de kosmosof een andere metafysische grootheid zijn. Metafysische ideeën zijn volgens Kant per definitie nooit uit het logische stelsel te verklaren. Zij zijn slechts af te leiden uit de verschillende gevolgtrekkingen, pure verstandsbegrippen, en vormen geen onderdeel van de kennis.

Interessant is de bespiegeling van Kant waarin hij stelt dat het ‘Ik’ de fundamentele oorzaak van het volledige begrippenstelsel zal zijn. Het denken is een product van het individuele bewustzijn en alle ervaring wordt gemeten ten opzichte van de persoonlijkheid. Dus de eigen persoonlijkheid zal het uiteindelijke mechanisme vormen dat het volledige begrippenstelsel van het bewustzijn stuurt.

In de ‘Kritiek van de praktische rede’ presenteert Kant zijn ideeën over de mens als handelend wezen. Bij de interactie tussen mens en omgeving is de mens in staat om beslissingen te nemen tussen mogelijke alternatieven. Dit vermogen noemt Kant de wil. Onze wil wordt in belangrijke mate bepaald door de regels,die ons door omgeving worden opgelegd of door ons eigen bewustzijn. Volgens Kant maakt het een belangrijk verschil uit of de regels door onszelf of door de omgeving worden bepaald. Een mens die handeltnaar eigen normen en waarden is echter geneigd om zijn handelingen zo te manipuleren, dat zijn beeld van de wereld voortdurend wordt bevestigd. Op die manier zullen eenmaal afgeleide principes niet meer beïnvloed worden door indrukken van buitenaf. Hoe een mens dient te handelen is dan ook het taakgebied van de psychologie en niet van de filosofie.

Kant maakt een onderscheid tussen voorwaardelijke (hypothetische) en onvoorwaardelijke (categorische) regels en wetten, die onafhankelijk van het menselijk functioneren de wereld bepalen. Interessant zijn de implicaties van de visie van Kant op de zedelijke moraal. Goed, kwaad en plicht zijn niet de belangrijkste invloeden op het handelen. Het zijn de regels en wetten die bepalen wat deze waardeoordelen inhouden. Desubjectieve beleving komt dus voort uit de normen binnen de systemen, waarvan het individu deel uitmaakt. Als dat zo is dan moet iedereen binnen een bepaalde context dezelfde normen en waarden hebben. De subjectieve beleving van het individu in een maatschappelijk of sociaal stelsel wordt daarmee zeer onderschat.

De ‘Kritiek van de praktische rede’ is meer een poging van Kant om zijn eigen solitaire, plichtsgetrouwe levenswandel te beredeneren dan een sociaal psychologisch onderzoek naar de gevolgen van verschillende manieren van leven. Toch is vooral dit werk de basis voor een nieuwe stroming in de filosofie: het Idealisme. In deze filosofie wordt de rol van de mens in de wereld centraal gesteld.

Idealisme

Kant ging in zijn transcendentale filosofie uit van één mogelijke interpretatie van de realiteit, die onafhankelijk van het menselijk denken en handelen bestaat. Hoewel Kant het reageren op de omgeving in de ‘Kritiek van de praktische rede’ zeer belangrijk acht, zijn de wetten en regels over de mens gesteld als het weer. Het mechanisme van de werkelijkheid blijft voor mensen verborgen. Wij zijn slechts in staat een

33

vage afspiegeling van de kosmische waarheid te ervaren. De interpretatie van objecten en begrippen zijn afhankelijk van de kennis en de waarneming. Zij bestaan als projectie, als idee.Voor het Duitse Idealisme, vormgegeven door onder andere Fichte, Schelling en Hegel, is dit onaanvaardbaar. Deze filosofie zoekt een absoluut kenbare werkelijkheid en gaat daarbij uit van een aantal basisbegrippen. Voor Fichte is dat het Ik, voor Schelling de natuur en volgens Hegel is het idee van de absolute geest. Hoewel de uitgangspunten van het idealisme eigenlijk zijn ontstaan uit angst voor controleverlies (de mens is anders niet in staat de volledige waarheid te kennen) en een geloof in de maakbaarheid van de samenleving, heeft zij een belangrijke invloed op de wereldpolitiek, religie, kunst, commercie en ook de psychologie van de 19e en 20e eeuw gehad.

Fichte

De eerste die zich tegen de transcendentale waarheid en de illusie van de menselijke waarneming verzet is Johann Gottlieb Fichte. Fichte accepteert niet dat de mens een passief onderwerp is bij de ervaring van de werkelijkheid. Hij gaat er van uit dat de interpretatie niet moet worden afgeleid uit de objecten en indrukken. Dit leidt volgens hem tot dogmatisme. De werkelijkheid moet worden achterhaald vanuit de voorstelling, waarbij het individu actief zijn omgeving verandert. Hiermee stelt Fichte het ‘Ik’ centraal als een belangrijke, kritische, actieve factor in een zelfgeschapen realiteit. Fichte is consequent in zijn egocentrische stellingen en ontkomt niet aan de conclusie, dat ook de ervaring zelf uit het ‘Ik’ stamt.

Wij kunnen deze conclusie in enge zin beschouwen en het idealisme vergelijken met de ervaring van een vijfjarig kind, dat alles vanuit zijn perspectief beredeneert. Het kind zegt bijvoorbeeld: ‘De boom is verdrietig’ terwijl bedoeld wordt, dat hijzelf verdrietig is. Het Idealisme kan ook in een bredere context benaderd worden als we ons afvragen, waarom wij de dingen op een bepaalde manier herkennen en betekenis toekennen. Fichte stelt in feite dat dit een keuze is van het vrije individu, het ‘Ik’ dat zichzelf stelt. Waarnemen is in het Idealisme geen passief proces, maar een creatieve actie. Het voert natuurlijk te ver om te stellen, dat de realiteit is wat wij willen dat deze voorstelt, maar wij zijn vrij om vanuit ons eigen inzicht en ervaring verbanden te leggen en begrippen te onderscheiden.

De voorstelling van de wereld wordt dus in de visie van Fichte actief vormgegeven door het bewustzijn. Het Ik streeft naar volledige identificatie met de realiteit en wordt daarin vrijwillig beperkt door wat wij als vreemd, onwerkelijk of onaangenaam ervaren. Fichte noemt dit het ‘Niet Ik’ (de antithese van het Ik) en ziet de oorsprong hiervan in het onbewuste. Het ‘Ik’ brengt op die manier het ‘Niet Ik’ voort door grenzen te stellen, die het ‘Ik’ vervolgens kan overwinnen. De zedelijke, maatschappelijke, sociale en religieuze wetten en regels zijn vrijwillig gekozen structuren, waarbinnen het ‘Ik’ zijn doelen kan stellen. Op die manier ontstaat een synthese tussen het ‘Ik’, dat naar vrijheid streeft, en het ‘Niet Ik’, dat structuur aan het denken oplegt. Let op de belangrijke paralellen met de psychoanalyse, die overigens volledig verklaarbaar zijn, want het is duidelijk dat Freud sterk beïnvloed is door het idealisme van Fichte.

Schelling

Fichte ziet de werkelijkheid als een constructie van het menselijk bewustzijn. Zijn opvolger Schelling stelt dat de werkelijkheid of, in zijn opvatting, de evolutionaire natuur de ontwikkeling van de menselijke geest mogelijk maakt. Schelling gaat uit van een natuurfilosofie, die de diepere betekenis van natuurverschijnselen moet verklaren. De natuurkunde geeft een beschrijving van processen (wat en hoe), denatuurfilosofie gaat in op de rede van verschijnselen (waarom). In zijn identiteitsfilosofie ziet Schelling de natuur als een scheppende geest en de menselijke geest als een afspiegeling van dit creatief bewustzijn. Bij zijn zoektocht naar de oorsprong van de verschijnselen ontdekt Schelling fundamentele tegenstellingen in de natuur, zoals tussen goed en kwaad en geest en materie. Hij ziet deze tegenstellingen als een contradictie, die aan de natuur ten grondslag ligt. Het menselijk bewustzijn heeft de belangrijke taak deze tegendelen in evenwicht te houden. De ordening van de werkelijkheid is in de natuurfilosofie een creatief proces, dat de basis vormt van de natuur en zijn weerslag heeft in het bewustzijn via de Kunst. Schelling

34

geeft de 19e eeuwse Romantiek, die een terugkeer naar natuurlijke beginselen en de kunsten voorstond, een filosofische basis.

Hegel De filosofie van Fichte, die het bewustzijn als structurerend mechanisme centraal stelt en daarmee het subjectief idealisme vormgeeft, en de theorie van Schelling, die met zijn identiteitsfilosofie in het ‘Ik’ de natuur aantreft en in de natuur een creatief bewustzijn ziet en daardoor een vertegenwoordiger is van het objectief idealisme, zijn systematisch tegengesteld aan elkaar. Deze dualiteit tussen de uitgangspunten ziet Georg Wilhelm Friedrich Hegel in zijn absoluut idealisme als fundamenteel voor het ontstaan van kennis. De synthese tussen de tegengestelde stromingen binnen het Idealisme vormt het proces waarin de menselijke geest zichzelf stap voor stap ontwikkelt.

Hoewel waarheid het uiteindelijke doel is, kan deze nooit volledig gekend worden door mensen omdat elke stelling een mogelijke antithese heeft, die aan de omgeving getoetst moet worden. These en antithese moeten tegen elkaar afgewogen worden. Hierna wordt een keuze gemaakt of er ontstaat een samensmelting van de alternatieven in de vorm van een uitbreiding van de mogelijkheden of een paradox. De synthese is het mechanisme die de werkelijkheid bestuurt. De kennis is niet a-priori aanwezig, maar wordt stap voor stap veroverd. Het is een reis door de geest, waarin de absolute waarheid slechts benaderd kan worden, al dacht Hegel zelf dat hij het eindpunt van de filosofie bereikt had. Logica is geen statisch gegeven, maar eendynamisch proces. De these heeft een antithese, waaruit een synthese kan ontstaan, maar deze synthese is op zichzelf beschouwd weer een these. Deze aftasting door het bewustzijn van een waarheid die per definitie buiten het bereik ligt noemt Hegel dialectiek.

De impact van Hegel’s theorema op de intellectuele ontwikkeling van de 19e en 20e eeuw is enorm. Dat er een heftige reactie op zijn stellingen in de tweede helft van de 19e eeuw ontstond bevestigd eigenlijk alleen maar zijn model. Met name uit de reactie (antitheses) op de theorie van Hegel zijn alle belangrijke politieke, industriële en levensbeschouwelijke stromingen ontstaan, die de 20e eeuw hebben vormgegeven.

Materialisme

Feuerbach

De reactie van de schrijver Feuerbach op het Idealisme is gebaseerd op psychologische motieven. Hij verwijt de idealistische filosofie in het bijzonder dat de gedachtewereld teveel los komt te staan van de werkelijkheid. Feuerbach stelt daartegenover dat de mens is wat hij eet. Hiermee geeft hij aan dat het bewustzijn voornamelijk gevormd wordt als gevolg van de materiele werkelijkheid. De behoeften en angsten van de mens in de confrontatie met de omgeving staan in deze filosofie centraal. Het denken komt volgens Feuerbach dan ook voort uit de omgeving en niet andersom.

35

TheseThese AntitheseAntithese

SyntheseSynthese

Hiermee worden de beginselen van het moderne materialisme geformuleerd, waarin het bewustzijn en het gedrag voortvloeit uit de invloed van de omgeving. God is slechts een fantasie van de mens, die weergeeft hoe hij zou willen zijn. Waaruit deze behoefte tot levensverandering vandaan komt, als het denken van de mens een gevolg is van de wereld, geeft Feuerbach’s materialisme niet aan.

Marx

Karl Marx zoekt de oorsprong van de menselijk kennis niet in het bewustzijn, zoals Hegel, of in de omgeving, zoals Feuerbach, maar in de interactie tussen het bewustzijn en de omgeving, het handelen. Hij gaat er dan ook van uit dat de mens in staat is zijn omgeving en zijn werkelijkheid actief te veranderen. Volgens hem heeft de mens dus wel degelijk invloed op de loop van de geschiedenis, en zijn het de keuzes van het individu, die de werkelijkheid bepalen. Het is dan ook begrijpelijk dat Marx zijn stellingname verwerkt in politiek. Samen met de schrijver Engels legt hij het fundament voor het communisme.

Marx gaat uit van Feuerbach’s stellingen, maar hij legt de nuances anders. Het bewustzijn wordt volgens zijn werk over de Duitse Ideologie niet gevormd vanuit de materiële wereld, maar vanuit het leven: het handelen, de keuzes en de acties. Marx introduceert een begrip dat hij dialectiek noemt tussen bewustzijn en materie, het menselijk handelen, maar beschrijft slechts één invloed van de interactie: die van de omgeving op het denken. Het is de paradox van het leven van Marx dat de gevolgen van zijn werk bewijzendat het bewustzijn van één individu wel degelijk de omgeving kan beïnvloeden.

De activiteit wordt gezien als het medium tussen bewustzijn en maatschappij, met name de productie in de vorm van arbeid. Door het economisch stelsel is een verdeling van taken ontstaan, waardoor de mens de gevolgen van zijn handelen niet meer kan overzien. Dit leidt tot vervreemding tussen de mens en maatschappij, maar ook tussen mensen onderling, omdat er een klassenmaatschappij uit voortkomt, die gebaseerd is op de status van de functie die wordt verricht. Door bewust keuzes te maken en hiernaar te handelen kan de mens volgens Marx en Engels de maatschappij en zijn eigen positie veranderen. Hierdoor zou volgens het dialectisch materialisme iets moeten ontstaan, wat ‘zelfverwezenlijking’ wordt genoemd, maar wat eigenlijk de verwezenlijking van de ideeën van Marx inhoudt.

Marx ziet de geschiedenis en de ontwikkeling van de mensheid, net als Hegel, bestuurd door één hoofdwet. Bij Marx betreft deze hoofdwet echter de ontwikkeling van de maatschappij door praktische stellingname, bij Hegel de ontwikkeling van inzichten. Iedere maatschappelijke verandering ziet hij als een noodzakelijkeontwikkelingsfase in de geschiedenis van de mensheid. Ideologie is slechts zinvol als dit leidt tot wezenlijke verandering. De lagere klassen in de samenleving kunnen tot inzicht komen als de hiërarchischestructuur van de maatschappij door economische herverdeling wordt veranderd.

Marx blijkt uiteindelijk toch meer een pragmatisch politicus te zijn geweest dan filosoof. Als de theorie de praktische uitvoering van zijn visie in de weg staat, dan past hij de theorie aan. Hierdoor is een bewuste selectie gemaakt uit de filosofische ideeën, die zelfs in zijn tijd al bekend waren. Maar uiteindelijk geldt datvoor bijna elke filosoof. Het hoofddoel van de filosofie moet toch altijd integratie van al het feitenmateriaalzijn, of dat nu overeenkomt met de persoonlijke opvattingen of niet.

Positivisme

De burgerij in Frankrijk, die in 1789 met succes de monarchie had afgezet, voelt zich door de revolutionaireontwikkelingen van 1830 bedreigd en zoekt naar een filosofie die het gedachtegoed van de revolutie consolideert. Het behoudende positivisme van Auguste Comte, dat in de 20e eeuw de identificatie van politiek rechts en de commercie zal vormen, zorgt voor deze ideologie van de burgerij. Het positivisme geeft aan, dat alleen het feitelijke materiaal geregistreerd en gestructureerd moet worden, zonder speculatie over een mogelijke filosofische verklaring. Praktische informatie zorgt voor geleidelijke vooruitgang van de beschaving, zonder revolutie. Nadeel is, dat de filosofie van Comte uiteindelijk resulteert in een verzameling losse theses, die geen specifieke samenhang vertonen.

36

Antitheses, vooruitkijken en het ontwikkelen van modellen op de lange termijn zijn overbodige concepten in dit wereldbeeld. Het is de filosofie van het huidige, het tastbare en daarmee ook de filosofie die aan het einde van de 20e eeuw het meest wordt aangehangen. Theorieën worden aangehangen totdat het feitenmateriaal anders uitwijst. Zij lijken in het positivisme een onveranderlijk karakter te hebben, maar zijn dat niet, omdat alternatieven nooit overwogen worden.

De Engelsman Mill vormt in zijn ‘Systeem van de inductieve en deductieve logica’ de theoretische basis voor een logica, die historisch materiaal interpreteert tot natuurwetten. Herbert Spencer ontwikkelt op grond van de theorie van Darwin een model dat uitgaat van evolutie in plaats van revolutie. Hieruit ontstaat de geleidelijke, controleerbare vooruitgang, omdat bij de stapsgewijze ontwikkeling gebruik wordt gemaaktvan ervaringen uit het verleden.

Een samenhangende theorie kan hieruit moeilijk ontstaan, omdat dan bepaalde hypothesen moeten worden veronderstelt, wat in het systeem van Spencer principieel onmogelijk lijkt. Hiervoor zouden we uitgaan vanstellingen, waarvan we de betekenis op grond van de feiten nog niet kunnen weten. Spencer laat zich inspireren door Darwin’s theorie, maar vergeet hierbij dat het evolutiemodel bij de scheiding van soorten zeer revolutionaire mutaties impliceert. Maar revolutionaire overgang past natuurlijk niet in de positieve wereldvisie.

Subjectiviteit

Aan het eind van de 19e eeuw, als de algemene systemen zoals Idealisme, Materialisme en Marxisme de tegenstellingen in de maatschappij alleen maar hebben vergroot, vragen een aantal filosofen zich af of het wel mogelijk is voor een mens om zijn leven of de maatschappij te veranderen.

Het is een tijd van retrospectie en twijfel, waarbij de behoeften en de keuzemogelijkheden van mensen worden bestudeerd. Er overheerst een negatief zelfbeeld in de filosofie: de mens met zijn verstand is een marionet in handen van de eigen emoties zoals lust, angst en verdriet. Het vervullen van behoeftes stuurt het bewustzijn en geluk en hoop zijn slechts illusies die de angst en de dood tijdelijk doen vergeten. De mens is nooit bevredigd in zijn wensen omdat dit hem wezenlijk bang maakt.

Dat het leerproces van een mens wordt gecontroleerd door behoeftebevrediging is een principe dat ook in de moderne psychologie en sociologie verwerkt is. Het is echter niet een onverdeeld negatief beginsel, omdat de behoeftebevrediging uiteindelijk een middel is, dat het leerproces (de conditionering) op gang brengt. Als men een aantal malen doelloos als een ezel achter de wortel van de innerlijke bevrediging heeft aangelopen, leert men hopelijk iets over zichzelf en de wereld, waardoor het wel mogelijk wordt om rationele afwegingen te maken.

Het sombere beeld op de mens en de wereld in de afsluiting van de 19e eeuw is dan ook meer inherent aan het tijdbeeld, dat door de Fransen wordt aangegeven met de term ‘Fin de siècle’ (einde van een tijdperk). In deze periode ontstaat het Nihilisme, waarin de Zin en de mogelijkheid om een waarheid te vinden in het bestaan worden ontkent.

Schoppenhauer

Wie het werk van Arthur Schoppenhauer bestudeert, wordt al gauw geconfronteerd met zijn levensinstelling. Schoppenhauer zag zichzelf als genie en hij heeft geen mogelijkheid onbenut gelaten om de wereld daarvan te overtuigen. Schoppenhauer vindt het werk van Hegel en het Idealisme onbelangrijk, wat hij uitdrukt door te stellen dat er tussen de filosofie van Kant en hemzelf eigenlijk niets noemenswaardigs is gebeurd. Kant is zijn grote voorbeeld, maar hij heeft toch behoorlijk wat kritiek op het werk van zijn leermeester. Schoppenhauer was bijzonder gefascineerd geraakt door de Vedische geschriftenvan het oude India en de verwijzingen in zijn werk naar de oosterse filosofie zijn dan ook talrijk. Twee ideeën spelen een voorname rol in het werk van Schoppenhauer, die niet direct in het verlengde van elkaar liggen.

37

In de eerste plaats ziet hij de wereld als de persoonlijke voorstelling, als illusie, als Mayâ volgens de Vedische leer. Hiermee drukt hij iets uit, dat op een andere manier ook al is terug te vinden in het werk van Plato, de Engelse Verlichting, Kant en alle grote wereldreligies. Schoppenhauer voegt hier echter aan toe, dat de causaliteit (die hij associatief opvat) de innerlijke voorstellingen met de ervaring verbindt.De voorstellingen verwijzen naar elkaar en hebben volgens Schoppenhauer geen objectieve verbinding met de buitenwereld maar alleen naar de projecties in de persoon zelf. Om het model in het bewustzijn te koppelen aan de wereld is de empirische controle dus voortdurend noodzakelijk.

Daarnaast stelt Schoppenhauer dat alle activiteit, alle keuzes die mensen maken, ingegeven worden door behoeftebevrediging, door wil, zoals hij het noemt. Aangezien de mens voortdurend op zoek is naar nieuwe bevredigende ervaringen, omdat de oude ervaringen uiteindelijk nooit zullen voldoen, is de mens een doelloos werktuig van de eigen lusten. Sprekend voor het mensbeeld van Schoppenhauer is dat hij tijdens wandelingen begeleidt werd door zijn poedel, die hij met ‘mens’ aansprak. De veranderingen in de maatschappij, religie, cultuur en wetenschap zijn slechts een verplaatsing van de driften. Onveranderlijk blijft de wil van de mens die hem afleidt van zijn primaire angsten.

De mens leert dan ook niets van zijn dwalingen in de visie van Schoppenhauer. Door overweging en kunst kan men de wens tot bevrediging tijdelijk uitstellen. Er is slechts één definitieve oplossing in zijn werk, die hem wordt ingegeven vanuit zijn belangstelling voor de Indische religie: de verzaking van de wil. Alleen door alle behoeften naast zich neer te leggen, kan de mens aan de cyclus van de teleurstellende hoop (zie deemotiecyclus in het model) ontsnappen.

Kierkegaard

Kierkegaard is één van de belangrijkste critici van Hegel en het 19e eeuwse Idealisme. Doordat hij als filosoof het bestaan en de persoonlijke keuze boven het rationeel denken stelt, geldt hij als de geestelijke vader van het Existentialisme van de 20e eeuw. Vanwege zijn bijzondere visie op de persoonlijke, zelfontdekkende geloofsbeleving boven de kerkelijke traditie, is hij ook één van de denkers die het geloof een nieuwe betekenis heeft proberen te geven.

Naar de mening van Kierkegaard slaagt het Idealisme er niet in het systeem van het denken en de werkelijkheid van het bestaan in overeenstemming te brengen. Niet het denken maar het bestaan op zich isde kern, waar het in het leven om draait. En wat maakt het bestaan tot wat het is? De persoonlijke keuze. Het gaat iedere keer weer om de uiteindelijke beslissing, waarbij de onvrede met het huidige en de angst voor het onbekende voor een existentiële crisis in de persoonlijkheid zorgen.

Niet alleen wat is, maar ook wat mogelijk zou kunnen zijn maakt deel uit van de dagelijkse werkelijkheid. Deze vertwijfelde afweging van mogelijkheden is een steeds terugkerend thema in de werken van Kierkegaard. Keuzes worden gemaakt op grond van esthetische, ethische en religieuze motieven.

Esthetische keuzes worden ingegeven door wat men uiterlijk waarneemt. Het is een reflex die ingegeven wordt door primaire driften en gebaseerd op wat ons aangeleerd is over wat aangenaam is en wat onaangenaam. Ethische keuzes zijn meer bewust. Zij gaan uit van wat logisch, maatschappelijk en sociaal gangbaar is. Het zijn keuzes die boven de persoonlijke belevingswereld uitgaan en lijden tot faalangst en vertwijfeling. De religieuze keuze tenslotte is de dialoog met God en uiteindelijk met zichzelf over wat menwerkelijk in het leven wil bereiken. De illusie van de behoeftebevrediging en de positie in de omgeving valtdan weg en men wordt geconfronteerd met het verschil tussen wat men wil doen en wat men werkelijk doet.

De definitieve beslissing betreft niet de Wereld of God maar is een oordeel over het Zelf. Hierbij wordt de vraag beantwoord: worden met de gemaakte keuzes het doel bereikt, dat men zich oorspronkelijk gesteld had? Wie de lijn van Kierkegaard’s filosofie doortrekt merkt al snel dat in zijn beleving niet alleen de wereld maar ook het beeld van het persoonlijk bewustzijn een voorstelling is. De waarheid wordt alleen

38

onthuld door de keuzes die het individu maakt en eigenlijk wil de mens daar helemaal niet mee geconfronteerd worden.

Nietzsche

Het leven en de gevolgen van de onjuiste interpretatie van het werk van Friedrich Nietzsche lijken op een Griekse Tragedie, een kunstvorm uit de oudheid waardoor hij zeer geboeid was. Het is echter voor de filosofie niet interessant of hij labiel en agressief was (alle denkers over het bestaan hebben bij hun zoektocht geestelijke deuken opgelopen en dat geldt zeker voor mijzelf), het gaat erom wat hij duidelijk wilde maken.

Iedereen, die wel eens iets over de 2e wereldoorlog heeft gelezen is bekend met het feit dat de fascisten een selectie van de ideeën van Nietzsche hebben gebruikt, om hun krankzinnige genocide in filosofische kaderste plaatsen. Termen als ‘Übermensch’ en ‘Führer’ zijn afgeleid uit zijn werk. Was Nazi-Duitsland wat Nietzsche voor ogen had toen hij ‘Aldus sprak Zarathustra’ schreef? Naar mijn mening uiteindelijk wel.

Wij kunnen Nietzsche verwijten dat hij de ontredderde geestelijke toestand van de maatschappij in de 20e eeuw en de verantwoordelijke taak van de filosofie als de moeder aller wetenschappen onderschat heeft. Hijvroeg om een herwaardering van het normenstelsel en dat gebeurde ook, met alle verschrikkelijke gevolgendie daar bij hoorde.

Dit is dus de les die filosofen van Nietzsche kunnen leren: hoe onzinnig filosofie in de maatschappij ook lijkt, op een gegeven moment zijn er altijd ontspoorde mensen die naar een houvast zoeken en alles aangrijpen om hun zieke onvrede en frustratie over hun onbegrip van zichzelf en de wereld vorm te geven, zodat zij in ieder geval zelf alle persoonlijke verantwoordelijkheid kunnen ontkennen.

Daarnaast heeft Nietzsche een aantal uitspraken gedaan waaruit zijn grote verachting voor andersdenkenden blijkt en dat kan men hem als filosoof zeer kwalijk worden genomen. Op het moment dat een filosoof, die als belangrijkste taak heeft het vrije denken te stimuleren, andere ideeën gaat uitsluiten, dan verheft hij zijn persoonlijke mening tot waarheid en verliest daarmee zijn eigen doelstelling en betekenis. Nietzsche predikt geestelijke vrijheid en sluit dat voor anderen tegelijkertijd uit. Zijn persoonlijke vrijheid gaat ten koste van anderen en daarmee ondergraaft hij zijn eigen levenbeschouwing.

Nietzsche ziet zichzelf als de ‘Filosoof met de Hamer’, de man die in staat is alle traditionele normen en waarden van hun schijn te ontdoen. Bij dit proces kiest hij de taal van de macht met een harde boodschap, die ik hier voor alle duidelijkheid van alle poëtische onzin zal ontdoen:

‘De beschaving is 2600 jaar geleden afgebroken vanuit een slavenmoraal, geïnitieerd door de opstand van de joden. Daarvoor stelde men zich helemaal geen vragen over de waarheid en over de juistheid van het eigen handelen. Dit is een vorm van zelfkwelling, die wordt ingegeven door de zwakkeren in de samenleving. Ik hoef mij helemaal niet te verantwoorden tegenover mijzelf, ik moet mij alleen maar zo dominant op te stellen, totdat mensen van mijn eigen belangen doordrongen zijn. En dan kan ik mij de rest van mijn leven achter ieder masker verschuilen en iedereen de schuld geven van mijn eigen falen behalve mijzelf. Niet ik heb het verkeerd, de wereld is verkeerd!

Moraal, democratie, socialisme, feminisme, intellectualisme, pessimisme en het christendom zijn allemaal tekenen van de verloedering van de beschaving. Allemaal trucs en stromingen die Nietzsche niet begrijpt om het volk dom en machteloos te houden. God is dood. Laten we zijn plaats innemen, nooit zelf nadenken,alles opmaken en iedereen die het niet met ons eens is onderwerpen. En dit alles met een cynische grijns ophet gezicht, want schepping en vernietiging zijn de werkelijke drijfveren van deze wereld en wij weten niet beter. Zo hoort het, zo was het en dat is de mens in zijn uiteindelijke vorm.’

Laat ik duidelijk zijn: Nietzsche was in de periode vanaf 1879 gevaarlijk gek op een manier die zelfs anderegekken angst inboezemt. Deze angst ontstaat niet, vanwege zijn anti-maatschappelijke houding in het

39

tweede deel van zijn leven. Iedere filosoof met enige zelfkritiek overweegt zelfs de meest waanzinnige waarheid. De grote angst komt boven, als men beseft, dat Nietzsche’s filosofie niet alleen voor en in de 2e Wereldoorlog, maar ook hierna de meest invloedrijke filosofische stroming is.

Daarnaast zou men dit onder het tapijt kunnen schuiven als Nietzsche’s mening een volstrekte dissonant was, die niets met de intellectuele hoofdstroom in de filosofie te maken had. Maar dat is niet zo! Door het loslaten van het absolute werkelijkheidsbegrip en de twijfel aan de eigen bewustzijnprocessen kwam Nietzsche op een cruciaal moment in de geschiedenis om alle inzichten definitief van tafel te vegen en zijn zieke normbesef aan de massa kenbaar te maken. De filosofie had zich aan het einde van de 19e eeuw te kwetsbaar opgesteld door overal vraagtekens bij te zetten. Op het moment dat mensen eindelijk in de spiegel van het eigen bewustzijn zouden kijken en de waarheid over zichzelf konden ontdekken kwam Nietzsche langs, zodat iedereen deze onaangename zelfconfrontatie een eeuw lang kon uitstellen.

Wat is nu precies de historische betekenis van Nietzsche’s werk? Zoals we gezien hebben had men achterhaald, dat de esthetische keuze werd ingegeven door geconditioneerde prikkelreactie. De conditionering is een leerproces, waaruit het individu een persoonlijk beeld van de structuur van de werkelijkheid vormt. Uit deze voorstelling van onderling geassocieerde begrippen en causale verbanden ontstaan regels, wetten en hogere en lagere doelen, op basis waarvan men bewust ethische keuzes kan maken. Ieder mens heeft er moeite mee om zijn praktische leven zo in te richten, dat dit overeenkomt met zijn bewuste ethiek.

En in plaats van de verantwoordelijkheid voor de eigen keuzes in het leven in te laten zien, vertolkt Nietzsche de mentale blokkade, de voortdurende vlucht van een beklemmende waarheid, die de werkelijke,egocentrische doeleinden van het menselijk ras typeren.

De grote aap aan de top van de rots, die voortdurend beschaving en intelligentie heeft voorgewend, voelt zich bedreigd als hij een spiegel vindt en de reflectie van een soortgenoot ziet, die even gevaarlijk en verraderlijk is als hijzelf. Hij begint hard op zijn borst te roffelen en dreigend te sissen, terwijl zijn oren achteruit staan omdat hij wezenlijk bang is. Hij staat dan aangezicht in aangezicht met zijn eigen stupiditeit en in plaats iets over zichzelf te leren, slaat hij, uit angst, de spiegel aan stukken, waarmee hij laat zien wie hij werkelijk is. Een applaus voor Nietzsche’s ‘Übermensch’…

Ik hoop hiermee, in een directe confrontatie tussen de meningen van twee gekken, voor eens en voor altijd een einde te hebben gemaakt aan de bewuste of onbewuste verering van Nietzsche en met de hamer zijn waanzin aan stukken te slaan.

De 20e eeuw

Omdat de filosofie er in de 19e eeuw niet in geslaagd was het mechanisme te verklaren tussen de ervaring van de omgeving en de verwerking hiervan in het bewustzijn, kenmerkt de 20e eeuw zich voornamelijk, doordat het accent verlegd wordt naar een abstracte interpretatie van de werkelijkheid. Daarnaast wordt door het ontstaan van de industriële massacultuur noodzakelijk de aandacht te richten op problemen als massavernietiging, overbevolking, geweld in de samenleving en de rol van de media. Vreemd genoeg wordtin de wetenschappen, die uiteindelijk afhankelijk zijn van de randvoorwaarden, die door de filosofie geschapen zijn, teruggegrepen op klassieke bewijsschema’s. De rol van de taal in het menselijk bewustzijn krijgt meer aandacht.

De Levensfilosofie

De levensfilosofie (‘élan vital’) van de Fransman Henri Bergson gaat uit van een zichzelf ontwikkelende, levende werkelijkheid en zet zich daarmee af tegen de mechanistische visie op de werkelijkheid. Bergson ziet de werkelijkheid als een voortdurend veranderend, evoluerend geheel dat niet in een statisch model vanabstracte begrippen is te beschrijven. Hij legt dan ook de nadruk op de menselijke intuïtie die hij als tegenhanger van het statische verstand ziet. Bergson ziet het verstand als de weergave van de werkelijkheid op een bepaald moment, terwijl de intuïtie een beeld van de verandering de werkelijkheid in de tijd

40

oplevert. Bergson vergelijkt het verstand en de intuïtie met het verschil tussen een aparte foto en een film. De film bevat meer informatie dan de som van de afzonderlijke beelden. Daarom is een statische weergave altijd onvoldoende.

Terwijl de natuurwetten laten zien, dat materie steeds in verval is, schept het leven, tegen de logica in, structuur uit chaos. De complexiteit en tegelijkertijd de eenvoud van levende organismen zijn in Bergson’s visie dan ook niet uit mechanische principes te verklaren. Het leven is een dynamische, creatieve stroom, waaruit de kennis als intuïtie naar voren komt. De materie in de ruimtelijke verdeling geeft het heden weer, de tijd is echter direct verbonden met het leven als oerkracht, die de werkelijkheid stuurt.

Fenomenologie

Edmund Husserl behoort tot de meer academisch georiënteerde filosofen die, vanuit de wiskunde, het werkelijkheidsbegrip probeert te ontdoen van de psychologische beperkingen van het menselijk bewustzijn.Daarvoor gaat hij ervan uit, dat wij de wereld ervaren in een bepaalde structuur, waarbij wij uitgaan van bepaalde basisveronderstellingen (‘randvoorwaarden’). Door stelselmatig te twijfelen aan al onze uitgangspunten en empirische informatie, die ons via de waarneming bereikt, te vergelijken kan volgens Husserl de geldigheid van uitgangspunten worden achterhaald. Wat wij van de wereld denken te weten is slechts een veronderstelling gebaseerd op hypothesen. De indrukken, waaruit wij de toestand van de werkelijkheid door waarneming, ervaring, overweging, voorstelling of beoordeling afleiden, noemt Husserl‘fenomenen’. Fenomenen zijn te herleiden tot kenmerken die wij menen waar te nemen of te ervaren. Uiteindelijk bepalen de fenomenen hoe wij de realiteit indelen tot een samenhangend geheel. De kenmerken zijn in de filosofie belangrijker dan de objecten en voorstellingen op zich. De vraag, of objectenen voorstellingen volledig kunnen worden beschreven als de som van de geconstateerde kenmerken, blijft hiermee open.

Door ons model van de werkelijkheid voortdurend te toetsen aan nieuwe ervaringen kan de werkelijkheid worden achterhaald als een formeel wiskundig probleem. Dit houdt in dat er fundamenteel getwijfeld wordtaan zowel de interpretatie van empirische informatie als aan onze beoordeling (projectie) van de realiteit. Er blijft daarom niets anders over om de geldigheid van ideeën te toetsen dan de logica zelf, die Husserl dan ook beschouwd als absoluut en verheven boven de menselijke interpretatie. Husserl gaat hiermee voorbij aan het feit, dat de logica gebaseerd is op de werkelijkheidsindeling volgens Aristoteles en Kant en daarmee ook slechts een concept is in een bepaalde filosofische stroming.

Hierdoor wordt de keuze voor een absolute logica net zo willekeurig als de veronderstelling, dat wij een juist idee hebben van de werkelijkheid. De basisregels van de wiskunde en de natuurwetenschappen zijn afgeleid uit de filosofie. De formele logica is een product van de wiskunde en kan daarom nooit het absolute fundament voor filosofische overwegingen worden, omdat ook de logica in de filosofie ter discussie staat. De formele logica biedt wel een mechanisme om onze ideeën te structureren en hypothesen consequent op alle empirische informatie toe te passen.

Hoewel Husserl meer zekerheden in twijfel trekt dan Descartes of Kant, vervangt hij uiteindelijk slechts de toetssteen van de waarneming en de voorstelling door die van de logica, waaraan ook geen absolute waarheid aan toe kan worden gekend. De logica is echter wel een formele taal die tegenspraken en onderlinge verbanden eenduidig inzichtelijk maakt. Iedere taal (linguïstisch of formeel wiskundig) is per definitie altijd onvolledig om de totale werkelijkheid te beschrijven. Aan de logica zelf kan dus ook geen absolute waarheid toe worden gekend. Het is slechts een vormgeving in een bepaald filosofisch model.

Aan het eind van de 20e eeuw is het geloof in een absolute logica in de wiskunde, de natuurkunde, de scheikunde en de informatica, waarvoor Husserl de grondregels heeft vastgelegd, nog steeds het belangrijkste paradigma. Er wordt hierdoor een kunstmatige scheiding aangebracht tussen psychologische processen en de beoordeling van de werkelijkheid. Dat dit moeilijk, zo niet onmogelijk is, wordt al weergegeven doordat Husserl gedurende zijn leven voortdurend zijn uitgangspunten heeft moeten herzien.

41

Het systeem van Husserl heeft wel als resultaat gehad, dat men in de wiskunde en natuurkunde veel minder zekerheid is gaan toekennen aan één bepaald werkelijkheidsmodel en tegenwoordig verschillende modellenaan de experimentele informatie toetst. Uit dit proces wordt het model gekozen, dat de werkelijkheid het best benadert.

Moderne Metafysica

De Britse filosoof Alfred North Whitehead heeft, samen met zijn leerling Bertrand Russel, een van de belangrijkste wiskundige overzichtswerken van de 20e eeuw geschreven, de ‘Principia Mathematica’.Dit werk is zowel voor de wiskunde als voor zijn totaalvisie op de filosofie, uiterst belangrijk geweest. Whitehead is een van de eerste filosofen die vraagtekens bij de scheiding tussen de materiële en de geestelijke wereld durft te plaatsen. Hij past zijn filosofische begripsclassificatie zo aan, dat niet alleen de structuur van de realiteit maar ook de dynamische begripsvorming van het bewustzijn in zijn werkelijkheidsmodel past.

De werkelijkheid is geen statisch concept van onderling verbonden begrippen, maar een voortdurend veranderend proces. In de filosofie van Whitehead vormt het bewustzijn een geïntegreerd onderdeel van de abstracte wereld en andersom. Om het dynamische karakter van de realiteit te benadrukken, introduceert Whitehead het begrip ‘Gebeurtenis’ (event) in zijn filosofie. Onder een gebeurtenis verstaat hij niet alleen objecten en begrippen. Ook kenmerken en bewustzijnsprocessen worden met de term ‘Gebeurtenis’ aangeduid.

De wereld is meer dan een verzameling gestructureerde atomen, maar kan worden opgevat als een reeks op elkaar aansluitende momenten, waarbij de toestand op een moment de uitgangssituatie is voor het volgende moment. Het volgende moment ‘erft’ de eindomstandigheden van het vorige moment als uitgangssituatie.Whitehead ziet de wereld als een hiërarchie van elkaar omvattende systemen (werkelijkheidslagen) die weliswaar verschillend van vorm zijn, maar toch op dezelfde basisregels en dezelfde grondstructuur zijn gefundeerd.

Omdat op deze manier bewust geen aandacht wordt geschonken aan het fundamentele probleem van de persoonlijke interpretatie van de realiteit in het bewustzijn, kan men Whitehead’s kosmologie typeren als een mathematische modelering van de menselijke geest. De problemen van de beperkingen van de psychologische processen in de vorming van een wereldbeeld zijn niet in het systeem verwerkt. Stilzwijgend wordt aangenomen dat er geen verschil is tussen de ‘objectieve werkelijkheid’ (als die al bestaat) en de projectie van deze werkelijkheid in de menselijke geest.

Existentialisme

Het Existentialisme heeft een grote invloed gehad op de politieke, sociale en maatschappelijke veranderingen na de 2e wereldoorlog. Toch is het Existentialisme geen filosofisch model maar stelt het één essentiële vraag aan de filosofie, waarvan men zich tegenwoordig afvraagt of deze vraag door de filosofie beantwoord kan worden of dat de vraagstelling zelf al van veronderstellingen uitgaat, die op zich al onzekerzijn. Het thema dat centraal staat in het Existentialisme is: ‘Wat is de zin van het Zijn?’. De tegenvragen, die men met betrekking tot dit thema gesteld kunnen worden, zijn: ‘Wat wordt bedoeld met Zijn?’, ‘Stopt dit met de dood of wordt hieronder ook de herinnering, projectie of gedachte aan die persoon verstaan?’ en ‘Wanneer is een bestaan zinvol?’.

Het Existentialisme is dus strikt genomen voortgekomen uit een taalkundig en logisch definitie probleem, zoals de Wiener Kreis in 1931 terecht opmerkte. De belangrijkste vertegenwoordigers van het Existentialisme zijn Martin Heidegger, Karl Jaspers, Jean-Paul Sartre en Albert Camus. Zij hebben als algemeen kenmerk een grote maatschappelijke betrokkenheid.

Heidegger

42

Het leven van Martin Heidegger is vol twijfels en verkeerde keuzes. Het is een historisch feit dat hij in 1933 Adolf Hitler als de grote maatschappijhervormer zag en een functie als rector aan de universiteit van Freiburg onder het nazi-regime aanvaardde. Later heeft hij zich van het nazisme gedistantieerd. Mede vanwege de kritiek op zijn politieke keuzes is hij na de oorlog nog weinig in het openbaar aanwezig.

Het aantal publicaties van zijn hand in de periode na de oorlog neemt echter wel toe, waarin hij verschillende stellingen uit zijn begintijd herroept en ook stelling neemt tegen het Existentialisme zoals Sartre en Camus dat presenteren. Daarom wordt hij tegenwoordig weliswaar als de inspirator van het Existentialisme gezien, maar maakte hij zelf geen onderdeel uit van de maatschappelijke stroming.

De grondslagen van het denken van Heidegger komt voort uit de fenomenologie van Husserl, van wie hij een leerling was. Hij past de fenomenologie echter niet toe op de verschijnselen, maar in relatie tot het Zijn van de mens. Dit Zijn wordt door Heidegger onderzocht omdat de interpretatie van verschijnselen niet los kunnen worden gezien van de menselijke existentie.

Heidegger etaleert zichzelf graag als een filosoof voor filosofen. Hoewel hij als een belangrijk en omstreden denker van de 20e eeuw bekend staat, doet hij binnen een kennisgebied, dat toch al moeilijk toegankelijk is voor leken, nog een stap verder af van het leven van alledag door zijn stellingen te verhullenin raadselachtig en twijfelachtig taalgebruik. Dit doet hij bewust, want hij ziet het begrijpelijk maken van de filosofie als een literaire zelfmoord.

Psychologisch gezien gaat hij hiermee elke discussie met andersdenkenden uit de weg en dat is eigenlijk dealgemene indruk die de lezer al snel van Heidegger krijgt: een gesloten gedachte-universum, waartoe hij niemand wenst toe te laten. Dit is dan ook de centrale kritiek, die vakgenoten op hem hebben geuit.En terecht, want filosofie blijft alleen levend, als zij voor iedereen toegankelijk is en zich niet verstopt in een duistere woordkeuze. Aan de andere kant provoceert Heidegger hiermee een discussie over taal, waardoor anderen in staat zijn gesteld om hierop te reageren. Om zijn gedachten voor iedereen begrijpelijk te maken is een vertaalslag noodzakelijk.

Heidegger stelt in zijn filosofie de actieve aanwezigheid van de mens in de wereld vanuit een bepaalde context (plaats, tijd en omstandigheden) centraal. Vanuit de categoriesytemen, zoals deze zijn ontworpen door Aristoteles en Emmanuel Kant, kan men de indruk krijgen, dat de mens als een soort transcendentaal wezen vanaf de buitenkant naar de wereld kijkt. Deze visie zou men kunnen typeren als ‘beschouwingen’ van de wereld, waarvan de mens slechts onderdeel uitmaakt. De mens is echter geen onpartijdige waarnemer in het kosmisch gebeuren: hij neemt waar, handelt en ervaart de wereld vanuit zijn eigen Zijn. Dit deelnemen aan de wereld vanuit de 1e persoon noemt Heidegger: ‘In de wereld zijn’ (Dasein). Deze actieve aanwezigheid in de wereld is nauwelijks objectief waarnemen te noemen. De mens observeert voortdurend vanuit eigen hoop en angst. De belangrijkste angst, die de mens beheerst betreft het verloren gaan van zijn eigen aanwezigheid: de dood of zijn persoonlijke, sociale of maatschappelijke ondergang. Vanuit deze angst kiest de mens een instelling ten opzichte van de wereld en zichzelf. De angst voor de ondergang geeft de mens een tijdbesef en betekenis in zijn eigen persoonlijke historie.

Het besef van eindigheid bepaalt de existentiële keuzes van de mens in de loop van gebeurtenissen in een strijd tegen het verlies van zijn positie in de realiteit. Zolang de mens doordrongen is van zijn eigen beperkingen in dit Zijn, zullen zijn persoonlijke belangen op de korte termijn altijd een hogere prioriteit hebben dan de algemene belangen op de lange termijn. Hierdoor kan hij zich niet losmaken van zijn alledaagse problemen en bereikt hij nooit wezenlijke vrijheid, maar is voortdurend op de vlucht. Volgens Heidegger bestaat de werkelijkheid zelfs alleen maar voor een mens, omdat hij weet dat hij vergankelijk is. Anders zou immers niets belangrijk of betekenisvol zijn. Alleen als een mens zich bezint op zijn eigen existentie, is hij in staat boven zijn eigen bestaan en zijn persoonlijke realiteit uit te stijgen.

Jaspers

43

Een van de belangrijkste filosofen van het Existentialisme was Karl Jaspers. Jaspers was oorspronkelijk psycholoog en hij benadert de filosofie dan ook vanuit psychologische hypotheses, waardoor zijn visie voordit model uiterst interessant is. Aan de andere kant heeft hij zijn theorie nooit in relatie gebracht met wiskunde, logica en de natuurwetenschappen, waardoor zijn werk nooit boven de psychologische principes uitstijgt. Daardoor is zijn filosofie vooral een mensvisie en geen abstracte studie van werkelijkheidsmodellen.Karl Jaspers gaat uit van de beperkingen van de menselijke waarneming en interpretatie. De mens moet voor zijn wereldbeeld en voorstellingen altijd refereren aan persoonlijke ervaringen en is daarom per definitie niet in staat zijn eigen bestaanshorizon te overschrijden. Bovendien wordt de mens in het dagelijksleven geconfronteerd met de grenzen van zijn capaciteiten. De horizon van uitgangspunten, die op deze ervaringen is gebaseerd, wordt tijdens het leven en gedurende de historie wel voortdurend verlegd, maar hetinzicht kan nooit alomvattend zijn.

Iedere ervaring, iedere keuze en ieder inzicht schept op zich weer een nieuwe realiteit en sluit andere mogelijkheden uit, waardoor er altijd maar een beperkt inzicht in de volledige situatie ontstaat. Het overschrijden van deze bestaansgrenzen ziet Jaspers als de belangrijkste taak van de filosofie. Filosofie is dus de kunst van het uitstijgen boven het Zijn. Dit transcenderen boven de beperkingen van de persoonlijke werkelijkheid kan volgens Jaspers op drie manieren plaatsvinden.

1. Wij kunnen door filosofie geestelijk uitstijgen boven ons eigen Zijn in de tijd en onze existentie beschouwen.

2. Wij kunnen door filosofie ook de oorzaak van ons Zijn doorgronden, de Wereld. Hierdoor bereiken we de scheppende existentie of godheid achter de werkelijkheid.

3. Door redeneren is het mogelijk de causale verbanden in de omvattende werkelijkheid achterhalen.

Het is beslist niet zo dat Jaspers ervan uitgaat, dat de mens door zuivere platonische overweging boven de beperkingen van het eigen bestaan uitstijgt, maar juist door directe confrontatie met de grenzen van de eigen mogelijkheden. De situaties, waarbij de mens kan inzien dat de verwachtingen van het leven niet aansluiten bij de realiteit, zijn: het voortdurende mislukken van de verwezenlijking van plannen, de beperking in de tijd door de dood, het lijden, de strijd en de persoonlijke schuld.

Door deze situaties wordt de mens voor de praktische tekortkomingen van het huidige handelen en denken geplaatst. Alleen dan kan hij tot inkeer komen en andere mogelijkheden gaan onderzoeken. Met name de mislukking is een belangrijke stimulans voor mensen om nieuwe wegen te zoeken en zich op die manier in elk opzicht te verwerkelijken, omdat zij de ‘werkelijkheid’ vanuit verschillende gezichtspunten leren zien.

Existentie wordt door Jaspers gezien als de potentie van de mogelijkheden van het concrete Zijn en de keuze die het individu uit deze mogelijkheden maakt. De belangrijke rol die Jaspers toekent aan de persoonlijke beslissing legt de nadruk op de verantwoordelijkheid en betekenis van de mens in de wereld engeeft tegelijkertijd zijn existentiële vrijheid weer. De mens is niet op een willekeurig moment in een statische werkelijkheid geplaatst, maar hij is een wezen met een persoonlijke rol en taak in de volledige historie van de wording van de werkelijkheid. De werkelijkheid is dus niet alleen wat op dit moment is, maar ook wat de mens op basis van zijn verwachtingen zou kunnen verwezenlijken. Dat hij hier steeds niet in slaagt, zorgt er alleen maar voor dat zijn persoonlijke zoektocht naar alternatieven steeds intenser wordt. Door niet bewust te kiezen in het verloop van het leven, verliest de mens zijn existentiële vrijheid en de mogelijkheid om zijn inzichten te verdiepen.

Communicatie is voor Jaspers veel meer dan taal of sociale en maatschappelijke omgang. Echte communicatie kan alleen plaatsvinden, als men werkelijk openstaat voor de beleving van de ander en het eigen standpunt ter discussie kan stellen. Existentie en communiceren zijn voor Jaspers eigenlijk dezelfde begrippen. Het is dan wel noodzakelijk dat het begrip communicatie op iedere vorm van interactie tussen mensen wordt toegepast en dat het mogelijk is dat mensen elkaar uiteindelijk volledig kunnen begrijpen.

44

Sartre

Jean-Paul Sartre was naast filosoof ook schrijver van romans en toneelstukken. Zijn literaire werk is een weerspiegeling van zijn filosofie. In zijn visie is de mens vrij om zijn eigen betrokkenheid bij de werkelijkheid vorm te geven en bewust te kiezen, maar is hij in essentie bang voor deze grote vrijheid en verantwoordelijkheid. Hierdoor raakt de mens vervreemd van een wereld waarop geen wezenlijke invloed uitgeoefend kan worden.Men kan de apathische houding, die dan ontstaat, volgens Sartre maar op één manier doorbreken. Door actief betrokken te zijn bij de ontwikkelingen, waarin men zich bevindt, en zich bewust te verzetten tegen omstandigheden, die tegen de persoonlijke instelling ingaan, is men in staat het leven wat men voorstaat ook werkelijk te leven. Hierdoor zou de angst en het schuldgevoel moeten verdwijnen omdat voor de persoonlijke handelwijze ook expliciet is gekozen.

Engagement, betrokkenheid, is het centrale thema in het leven, de filosofie en de literatuur van Sartre. De inzichten van Sartre komen voort uit zijn ervaringen met mensen toen hij deel uitmaakte van het Franse Verzet. Het streven naar onafhankelijkheid van iedere vorm van overheersing blijft ook na de oorlog in zijn werk en acties een belangrijke rol spelen. Dit blijkt onder andere uit zijn kritische benadering van de naoorlogse maatschappij in zijn eigen tijdschrift ‘Les Temps Modernes’, zijn verzet tegen de Franse overheersing in Algerije en acties tegen de oorlog in Vietnam. Hoewel het Existentialisme van Sartre en Camus en de Duitse Existentiefilosofie van Heidegger en Jaspers dezelfde uitgangspunten hebben, is de vormgeving en praktische uitwerking radicaal verschillend. Sartre is, net als Descartes, op zoek naar de absolute werkelijkheid achter de verschijnselen. Hij meent dat iemand op directe ervaringen en waarnemingen kan vertrouwen. Hij maakt een duidelijk onderscheid tussen ‘ervaren’ of ‘waarnemen’ als datgene wat zeker is en ‘afleiden’ als een logische benadering.

Dat wij bij de directe waarneming en ervaring uiteindelijk toch gebruik maken van aangeleerde begripsconstructies en op die manier ook ‘afleiden’ als wij waarnemen, is tegenstrijdig met de visie op het menselijk bewustzijn van Sartre. De mens wordt volgens het Franse Existentialisme dus niet misleid door wat hij meent waar te nemen of meent te weten. Instinctief kent de mens de waarheid, maar door angst probeert hij deze te ontvluchten. Logica staat dus in Sartre’s visie los van de waarneming en de ervaring en vormt eigenlijk alleen maar een storende factor als men de werkelijkheid onder ogen wil zien. Strikt genomen vormt de logica hier een uitvlucht om de waarheid te ontlopen. Hoe men deze waarheid dan zonder leerproces zou moeten kennen, wordt niet duidelijk in het Existentialisme. Sartre was atheïst, dus we mogen aannemen dat hij niet in een onsterfelijk bewustzijn geloofde. Bovendien was hij het met Heidegger eens, dat de mens geen onveranderlijke entiteit was, maar dat hij gedurende het bestaan langzaam vorm krijgt. Dit is een fundamentele tegenspraak in Sartre’s werk die niet wordt opgelost.

Het belangrijkste doel van leven is volgens Sartre de persoonlijke vrijheid. De mens is alleen in staat zichzelf te verwezenlijken door alle bestaande werkelijkheidstructuren naast zich neer te leggen (te ontkennen) en een eigen weg te zoeken. Op die manier voorkomt de mens te vervreemden van zichzelf. Hetis dan ook niet langer mogelijk te schuilen achter stellingen en leefregels van anderen. Hierdoor leert de mens creatief vorm te geven aan het bestaan.

Sartre ziet iedere vorm van intermenselijke relatie uiteindelijk als intimidatie, een conflict. De mens identificeert zich met de ander, maar tegelijkertijd ziet hij de medemens in eerste instantie als een concurrent. De mens is zowel slachtoffer als dader in deze vrijheidsstrijd. Wezenlijke communicatie tussen mensen is in de praktijk dan ook onmogelijk. Het gaat erom de eigen waarden niet opzij te zetten voor de mening van de ander, omdat men daarmee de persoonlijke vrijheid dreigt te verliezen. Het essentiële wezenskenmerk van de mens is volgens Sartre dan ook de eenzaamheid.

Taalkritiek

De oorspronkelijke doelstelling van de filosofie, door denken het basisplan van het bestaan achterhalen, is zo groots dat het belachelijk overkomt. Het klinkt net zo lachwekkend als iemand het plan opvat om de wereld te veroveren. Na 2600 jaar wijsbegeerte worden de uiteindelijke taken van de filosofie concreter,

45

omdat de filosofie weliswaar de uitgangpunten en randvoorwaarden van het systematisch denken definieert,maar voor een uitwerking van deelconcepten naar andere wetenschappen kan verwijzen. Als het werk van verschillende filosofen naast elkaar wordt gelegd, wordt het werkterrein van de filosoof eigenlijk vrij duidelijk. Het gaat erom, dat een bepaald mechanisme de processen in ons bewustzijn bestuurt, en dat er een structuur ten grondslag ligt aan de werkelijkheid, waarmee wij dagelijks in aanraking komen. De kerntaak van de filosofie is het achterhalen van de manier waarop de werkelijkheid wordt afgebeeld in dit bewustzijn, binnen de mogelijkheden en beperkingen die de menselijke geest te bieden heeft.

De interactie tussen het bewustzijn en de omgeving vindt plaats via onze zintuigen. De interpretatie van de individuele indrukken tot een samenhangende betekenis kan men opvatten als taal of communicatie. Het begrip taal moet dan worden gebruikt in de ruime betekenis van het woord. Taal kan verbaal zijn, in de vorm van gesproken of geschreven woorden en zinnen, maar ook non-verbaal: beelden, geluiden, reuk, smaak en gevoelens worden verbonden aan bepaalde ervaringen, waarnemingen en ideeën.

In de taalkritiek, zoals deze oorspronkelijk is opgezet door onder andere Wittgenstein en Carnap, werd in eerste instantie de nadruk gelegd op verbale communicatie. Later verschoof de interesse van de gesproken en geschreven taal naar de psychologie en de communicatie, waardoor de relatie tussen de taal en de directewaarneming en ervaring een belangrijke plaats in het model van het bewustzijn kreeg.

Wittgenstein

Ludwig Wittgenstein deed in de ‘Tractatus Logico-Philosophicus’ een poging om voorgoed een einde te maken aan filosofische discussies door te stellen, dat alle filosofie uiteindelijk was terug te voeren tot taalkritiek. In een korte reeks logische stellingen (die eigenlijk definities zijn) probeerde hij de gedachtevorming te analyseren. In de veronderstelling, hiermee voorgoed alle problemen te hebben opgelost, verklaarde hij zijn stellingen in eerste instantie als onaantastbaar en definitief. De stellingen verwijzen naar elkaar en beschrijven de wording van de gedachte via de taal uit de werkelijkheid. Om een indruk te geven van de bondige stijl van Wittgenstein, worden ze hieronder kort weergegeven.

1. De wereld bestaat uit feiten.2. Een feit bestaat uit verbanden.3. De logische weergave van de feiten is de gedachte.4. De gedachte is de zinvolle volzin.5. De uitspraak is een waarheidfunctie van de elementaire volzinnen.6. De algemene waarheidsfunctie van de volzin heeft een wiskundig te beschrijven vorm: [p, ξ, N(ξ)].7. Over onderwerpen, waarover men niet genoeg afweet, moet men zwijgen.8. Deze stellingen verhelderen de gedachtevorming, omdat, wie mij begrijpt, erkent dat zij onzin zijn, als

hij, door middel van de stellingen, boven deze beschrijving uitstijgt. Hij moet deze stellingen overwinnen. Dan ziet hij de werkelijkheid op de juiste manier.

En hiermee zou alles gezegd zijn. De onderling samenhangende regels hebben een bijna wiskundig consequent patroon. En dat is ook niet zo vreemd, als men er rekening mee houdt dat Wittgenstein sterk beïnvloedt was door de ‘Principia Mathematica’ van Whitehead en Russel. Het was ook Russel, die de ‘Tractatus’ onder de aandacht van de Duitse wetenschap bracht.

Het leek alsof Wittgenstein vond, dat hij met de ‘Tractatus’ alles over de filosofie gezegd had wat zinvol was, want 16 jaar lang leefde hij teruggetrokken van het publiek. Toen na zijn dood ‘Filosofische Onderzoekingen’ uit 1945 werd gepubliceerd, bleek echter dat hij zich aan zijn zevende stelling had gehouden. Hij haalde de theorie van zijn ‘Tractatus’ onderuit met de mededeling dat hij ernstige fouten had gemaakt in zijn eerste boek. Daarnaast bevat zijn herziening een reeks overdenkingen, waarin hij een grote betekenis toekende aan de voortdurende taalontwikkeling.

Taal is dus niet direct aan de werkelijkheid verbonden, maar aan de persoonlijke beleving van het individu.Wij worden voortdurend misleid door de taal. Uit deze betovering kunnen wij ons ook niet losmaken,

46

omdat onze gedachten worden gevormd en beheerst door het medium Taal. Taal vormt zich door middel van een spel waarin zowel zender als ontvanger eigen regels hebben. Slechts na zeer veel gesprekken bestaat er een kans dat de zender zich bewust wordt van de ‘taalcodes’ van de ontvanger, en andersom. Bovendien wijzigt de betekenis van de taal met de omstandigheden en de emotionele toestand van de spreker of schrijver. Ludwig Wittgenstein is dus na 1945 niet alleen kritisch over zijn eigen stellingname, hij is ook buitengewoon omzichtig geworden bij het behandelen van de mogelijkheden en beperkingen van taal.

Carnap

Vanaf de klassieke Griekse filosofie, via Descartes en Bacon, hebben de metafysica en de empirische wetenschap altijd recht tegenover elkaar gestaan. In de 20e eeuw wordt de belangrijkste reactie vanuit de exacte wetenschap op de metafysica van het Nihilisme uit de romantiek en het Existentialisme van Heidegger en Sartre weergegeven door de oprichting van de Wiener Kreis. De Wiener Kreis zette in ‘Wetenschappelijke wereldbeschouwing’ uit 1929 hun doelstellingen uiteen.

De groep, waaraan vooraanstaande wiskundigen, natuurkundigen, economen, sociologen en taalkundigen verbonden waren, zag het als belangrijkste taak de wetenschappen een stabiel fundament te geven. De filosofie aan het begin van de 20e eeuw bood te weinig houvast voor de verificatie van theorieën, zoals dat in de wiskunde en de natuurkunde gebruikelijk was.

De grondlegger van de belangrijkste filosofische uitgangpunten van de kring was Rudolf Carnap. Carnap besloot in 1935 Duitsland vanwege de politieke ontwikkelingen te verlaten en week uit naar Amerika, waardoor het centrum van de analytische filosofie en de wetenschapslogica verplaatst van Duitsland naar Amerika.

Is een stelling onafhankelijk van de ervaring van het individu te bewijzen? Kan er een filosofisch criterium gevonden worden, waardoor een onverdeelde, verantwoorde keuze gemaakt kan worden tussen een these en een antithese? Dit waren de vragen, waarop de Wiener Kreis een antwoord trachtte te geven, in de veronderstelling hiermee voorgoed de metafysica in de wetenschap uit te sluiten. Om dit te bereiken werden algemene bepalingen ontwikkelt, waaraan een filosofisch model moest voldoen, om op geldigheid getoetst te kunnen worden.

De vage beschrijvingen van de metafysische beweging, waarin algemene vragen met betrekking tot het bewustzijn, de waarneming en de samenhang in de wereld aan bod kwamen, wekte de algemene irritatie van de exacte wetenschap op. Onderwerpen als ‘het Zijn’, ‘Ding op Zich’, ‘God’ en ‘Wereldgeest’ konden niet in mathematische modellen verwerkt worden of gemeten worden. Voor de Wiskunde, de Natuurwetenschappen en de Econometrie waren dit poëtische schijnproblemen, die eerder verwarring stichtte dan een oplossing boden voor de complexe, macrokosmische problematiek die ten grondslag lag aan bijvoorbeeld de relativiteitstheorie en de kwantummechanica.

Het zou ideaal zijn voor de exacte wetenschap als er een mogelijkheid was om de abstracte modellen te testen buiten de ‘lastige’ beperkingen van menselijke vaardigheden als bewustzijnsprocessen, waarneming en communicatie om. Vergissingen, intuïtie en interpretatieverschillen hadden dan geen storende invloed opconclusies uit metingen en berekeningen. Dit is niet mogelijk, dus moeten algemeen geaccepteerde wetten en regels vaststellen, wie er bij tegenovergestelde opinies gelijk heeft. De Wiener Kreis lost dus niet de metafysische problemen op door een model van de werkelijkheid zonder het concept van het bewustzijn te beschrijven, maar bepaalt democratische regels waarin de waarheid als een soort empirisch compromis wordt beschouwd.

In de eerste plaats wordt gesteld dat een uitspraak alleen zinvol is als deze aan de waarneming en ervaring getoetst kan worden. Dit principe wordt de ‘verificatie’ of het ‘toetsingcriterium’ genoemd. Door stellingen onvoorwaardelijk op hun empirische onderbouwing te beoordelen, wordt een onverdeeld vertrouwen geschonken aan de menselijke ervaring en waarneming. Hierdoor wordt het psychologische feit genegeerd,

47

dat de aandacht van mensen zich voornamelijk richt op herkenbare verschijnselen en dat nieuwe situaties ineerste instantie altijd vanuit een bestaand beeld van de wereld worden beoordeeld.

Daarnaast bevatten de wiskunde, de natuurwetenschappen en de econometrie volgens dit criterium ook voornamelijk metafysische stellingen. De bewegingswetten van Newton, de relativiteitstheorie en het macro-economische model van Keynes zijn voorbeelden van modellen, die gebaseerd zijn op abstracte deductie. Hierin worden uitspraken gedaan op een schaal in ruimte en tijd, die strikt genomen niet in elke situatie getoetst zijn.

Zwarte gaten, atomen en een Big Bang zijn nog nooit waargenomen en hebben daarom een metafysisch karakter. Empirische onderbouwing is blijkbaar toch niet het primaire doel van de wetenschap. Het gaat omverwachtingen en veronderstellingen, die slechts zijn te verklaren vanuit bewustzijnsprocessen. Metingen kunnen altijd zo gerangschikt en geselecteerd worden door het bewustzijn, dat veronderstellingen automatisch worden bekrachtigd. Bovendien is de methode van verwerking van informatie altijd overdraagbaar via leerprocessen. Empirische gegevens zijn op zichzelf nooit objectief, het gaat om de volgorde, de selectie en de verwerkingsmethode die plaatsvindt bij de presentatie. Kijk maar naar journalisten, politici, verkopers en illusionisten.

Een ander criterium van de Wiener Kreis stelt, dat interpretatie van de feitelijke informatie intersubjectief moet zijn. Dat wil zeggen, dat de meerderheid overeenstemming heeft over de conclusies uit de waarneming. En hiermee wordt opnieuw de waarheid per stembus geïntroduceerd. Galileï had dus toch ongelijk, de wereld is plat, want de meerderheid was daarvan overtuigd. Democritus vertelde onzin toen hij het over atomen had, want niemand had ze ooit gezien.

Wij kunnen hier lang of kort over filosoferen, maar ‘de meerderheid’ ziet alleen dat wat het wil zien. En dat betekent: geen verandering van inzicht, tenzij het spectaculair of duidelijk gepresenteerd wordt. Carnap zagin, dat niet het feitenmateriaal maar de structurering van de gegevens in het bewustzijn via communicatie uiteindelijk de overdracht van ideeën bepaalde. Daarom richtte hij zijn werk op de constructie van een eenduidige logische syntax van de taal.

En dat is logisch, want als alle wetenschappelijke ontwikkeling gebaseerd moet zijn op experimentele waarden, dan wordt de betekenis van ideeën bepaald door de regels van de taal, waarin het geformuleerd is.De taal legt de beperkingen op waarbinnen de expressie van gewaarwordingen zich kan uiten. De logische talen, die Carnap ontwikkelde in zijn boek ‘De logische syntaxis van de taal’, was echter niet uit empirische argumentatie afgeleid. Deze werd bedacht, nadat hij een visioen op zijn ziekbed had gehad.

Hieruit blijkt nog eens, dat wetenschap of filosofie zonder metafysica uiteindelijk onmogelijk is. Er is altijdeen structurerend principe noodzakelijk, dat is terug te voeren tot de interpretatie van het bewustzijn. Hierbij is niet alleen van belang, welke interpretatie wordt gegeven aan waarnemingen en ervaringen, maar ook hoe en waarom dit op een bepaalde manier gebeurt. En deze methode is altijd gebaseerd op een individueel leerproces en persoonlijke ethiek.

Werkelijkheid in Wording

Ernst Bloch legt de nadruk op de rol en het streven van de mens in wording. In 1930 verschijnt zijn boek ‘Sporen’ waarin hij dieper ingaat op de doelstellingen en de ontwikkeling van de mens. In 1933 gaat hij in ballingschap voor het nazistische regime in Duitsland en vertrekt naar Amerika. Daar schrijft hij de basis van zijn filosofie ‘Het beginsel Hoop’. In 1948 keert hij terug naar Oost Duitsland en wordt hoogleraar aan het Instituut voor de Geschiedenis van de Filosofie in Leipzig. Na onenigheid met de Socialistische Eenheidspartij tijdens de Koude Oorlog, die er toe leidt dat hij zijn leersstoel verliest, vertrekt hij in 1961 naar de Bondsrepubliek om nooit meer terug te keren.

Bloch ziet de mens niet als een statische eenheid maar als het product van een voortdurend groeiproces. De persoonlijkheid groeit, naarmate de mogelijkheden toenemen. Wat in potentie mogelijk is, is waarneembaarvia de menselijke fantasie (‘dagdromen’). De latente aanwezigheid van de mogelijkheden van een mens

48

uiten zich via hoop, verwachting en doelgerichtheid. De wereld inspireert de mens tot fantasie, waardoor demens in staat is de mogelijkheden te onderzoeken en er bewust naar te streven. Het menselijk bewustzijn is op deze manier steeds ‘in wording’. Doordat hij zijn fysieke grenzen waarneemt, kan hij deze voortdurend overschrijden. Dit openbaart zich vooral in de jeugd, doordat nog zo weinig vaststaat.

Het denken houdt volgens Bloch het overschrijden van de fysieke grenzen in. Hierdoor kan de mens zijn hoop verwezenlijken. Filosofie hoort daarom niet begrenzend zijn, maar moet slechts nieuwe mogelijkheden scheppen. Hierdoor wordt het dynamisch karakter van de mens en de wetenschap in de visievan Bloch duidelijk.

Bevrijd van innerlijke pijn, angst en zelfvervreemding wordt het op die manier mogelijk om ons werkelijk ‘thuis’ te voelen in de wereld. Het is daarvoor belangrijk, dat de mens zijn persoonlijke hoop niet alleen herkent, maar een proces op gang brengt om zijn ideeën werkelijkheid te laten worden.

Structuralisme

Hoewel het Structuralisme als methode binnen de filosofie afkomstig is uit Praag, is het moderne Structuralisme voornamelijk vormgegeven in Frankrijk. Belangrijke vertegenwoordigers zijn Foucault, Lévi-Strauss, Barthes en Lacan. Oorspronkelijk richtte het Structuralisme zich voornamelijk op de linguïstiek, maar inmiddels is de methode toegepast op iedere wetenschap. Structuralisten komen voort uit de taalwetenschap, de psychoanalyse, de etnologie en de filosofie.

Volgens het Structuralisme ontleent het element geen betekenis aan zichzelf, maar aan de samenhangende structuur waarin het optreedt. Niet het individuele bewustzijn, maar de structuur wordt gezien als de centrale entiteit, die zich in de geschiedenis ontwikkelt. Het is ook niet de mens die de persoonlijke betekenis van zijn leven in de wereld creëert, maar de evoluerende structuur vormt zelf de betekenis. Het individu kan hier niet of nauwelijks invloed op uitoefenen.

Het Structuralisme vormt door dit uitgangspunt de theoretische basis voor de massacultuur, waarin de vervreemding door het individu van zichzelf en de wereld volledig geaccepteerd en zelfs fundamenteel is. Wij zijn allemaal slechts onderdelen in een kosmologische machine, waarin alles en iedereen een rol en eentaak heeft, maar dat altijd slechts een tijdelijke configuratie van een spel vormt, waarin wij de pionnen zijn en niet de spelers. Alle verschijnselen doen zich voor in bepaalde patronen en wij nemen de structuren waardoor middel van een symbolische taalcode, die verbaal of non-verbaal kan zijn. Door de patronen in de waarneming en ervaring te onthullen, kunnen wij het mechanisme van de werkelijkheid doorgronden. Volgens het Structuralisme wordt de symbolische betekenis niet bepaald door het individuele bewustzijn maar is deze al in de structuur verborgen. De structuur zou op deze manier vanuit het onbewuste steeds iets fundamenteels uitdrukken.

Het Structuralisme beschouwt het individu en zijn waarneming als substructuur van een groter geheel. Maar beschrijft zij de interactie tussen bewustzijn en omgeving correct? Wij moeten ons afvragen, wie de betekenis van de boodschap bepaalt, als structuren via een symbolische taal iets uitdrukken. Het antwoord kan niets anders zijn dan het individu, die zijn eigen beleving, zijn eigen normen en waarden, weerspiegelt in zijn omgeving. De betekenis van de structuur is immers altijd individueel of per (sub)cultuur verschillend. De rol van de taal in het herkennen van structuren is altijd die van het compromis, waarin vaak hetzelfde gezegd maar slechts incidenteel hetzelfde bedoeld wordt.

Door de begripsrelaties, die voortkomen uit de persoonlijke leerprocessen en de eigen symboliek, bestudeert de mens voornamelijk zijn eigen logica en emoties, wanneer hij structuren waarneemt of ervaart.Het bewustzijn is inderdaad zeer creatief en complex in het bereiken van zelfbekrachtiging van eigen vermoedens, wat een veilig gevoel geeft. Tenzij men een individu tot zelfvervreemding conditioneert, vinden alle gebeurtenissen inderdaad plaats ten behoeve van een hoofdstructuur, namelijk het Ego.

Wetenschapsfilosofie

49

Het gemeenschappelijke doel dat centraal staat in de moderne wetenschapsfilosofie is het vinden van algemene criteria, waarbinnen men de geldigheid van stellingen kan toetsen. Deze worden in de empirischeweerlegging gezocht (Popper) of in sociaal, maatschappelijke consensus via open communicatie (Lorenzen,Habermas). In de wetenschapsfilosofie, die afkomstig is uit het neopositivisme, wordt uitgebreid onderzoekgedaan naar verschillende belangrijke deelgebieden van de filosofie, zoals communicatieanalyse, psychologische processen in het bewustzijn en sociale en maatschappelijke fenomenen. Doordat de wetenschapsfilosofie zich laat leiden door actuele thema’s, ontstaat een gefragmenteerd beeld van de filosofie.

Theorieën worden even gemakkelijk onderzocht als weerlegt. Er ontbreekt een samenhangende totaalvisie op alle aspecten van de wetenschap, waarbij verschillende inzichten geïntegreerd zouden moeten worden. Wetenschapsfilosofie is een verzamelnaam voor verschillende doctrines, die achter de gesloten deuren van universiteiten en instituten plaatsvinden. Veel van de inzichten die binnen deze stroming ontwikkelt wordenfunctioneren voornamelijk als fundamentele uitgangspunten voor andere wetenschappen. Filosofische concepten zijn hierin alleen binnen een bepaalde context toepasbaar. Voor grote interfacultaire ideeën, zoalsdie van Aristoteles, Kant en Hegel, is geen plaats meer, omdat het nut hiervan voor de individuele wetenschap niet direct zichtbaar is.

Popper

Het neopositivisme onder leiding van de Wiener Kreis eiste van een theorie dat deze verifieerbaar was, om een onderscheid te maken tussen wetenschap en metafysica. Geen enkel modern wetenschappelijk model isechter volgens deze norm volledig toetsbaar, omdat er altijd algemene uitspraken worden gedaan over omstandigheden, die men nog niet volledig kent. Verificatie van een algemene hypothese is dan ook een praktisch onuitvoerbaar principe.

Karl Raimund Popper stelde daarom voor om modellen te onderzoeken op falsificeerbaarheid. Volgens dezemethode is een theorie geldig, tenzij er een tegenvoorbeeld gegeven kan worden. Verificatie en falsificatie lijken hetzelfde resultaat op te leveren. Stellingen zijn echter eenvoudiger te weerleggen dan te bewijzen. Bovendien kan een theorie, die niet onder alle omstandigheden geldig is, onder bepaalde voorwaarden toch nog zeer nuttig blijken. Popper erkent terecht, dat wetenschappelijke theorieën over het algemeen niet op inductieve wijze worden afgeleid uit waarnemingen. Over het algemeen worden er overeenkomsten gezocht tussen metingen, waarin een stabiel patroon wordt gevonden. Vervolgens wordt door intuïtie of toeval een vergelijkend model gevonden, dat dezelfde eigenschappen vertoont. Het model is altijd slechts een afspiegeling van het mechanisme achter de werkelijk waargenomen verschijnselen. Of de afbeelding van de werkelijkheid in alle situaties blijft gelden is nooit a-priori te bewijzen. ‘Objectieve’ kennis bestaat dan ook niet. Een model wordt slechts bekrachtigd door een bevestigende waarneming.

Popper onderbouwt de intuïtieve ontwikkeling van ideeën door middel van zijn model van drie werkelijkheidslagen, waarin de fysieke werkelijkheid slechts wordt vormgegeven in de theoretische werkelijkheid door tussenkomst van de bewustzijnprocessen. De waarneming, die voortkomt uit de fysieke laag leidt nooit direct tot idee.

50

Habermas

De praktische betekenis van kennis is het overheersende thema in het werk van Jürgen Habermas. In alle wetenschappen wordt kennis altijd gebruikt en ontwikkelt om een bepaald actueel belang te dienen. Een samenhangend inzicht van kennis en praktisch nut kan alleen vanuit de menswetenschappen zoals psychologie, sociologie en politicologie bereikt worden. Daarbij is het volgens Habermas van belang om stellingen in discussie zonder sociale of maatschappelijke pressie te evalueren.Alleen via open communicatie, waarin iedereen vrij is ideeën te weerleggen, kan een model ontwikkeld worden dat de werkelijkheid benadert. Hieruit kan een consensus ontstaan, die niet gebaseerd is op heersende sociale en maatschappelijke stromingen, maar die vanuit verschillende gezichtspunten benaderd is. De vorm waarin de discussie plaatsvindt, bepaalt de betekenis van de theorie. Op die manier wordt de kritische evaluatie van theorieën versneld, waarna men ze experimenteel kan toepassen op de actuele situatie.

Autonome Filosofie

De wetenschapfilosofie wordt voornamelijk ontwikkeld in de universiteiten en het bedrijfsleven. Daartegenover staat de autonome filosofie, die meer maatschappelijk georiënteerd is en het zelfstandig denken binnen de samenleving op gang wil brengen. Zij verwerpt de procedurele kennisverwerving, zoals deze wordt voorgeschreven door de wetenschap. Het doel van de autonome filosofie is het vormgeven van de persoonlijke interpretatie van de werkelijkheid. Hierbij worden psychologische en cultuurgebonden invloeden op het menselijk bewustzijn opnieuw bestudeerd. Belangrijke vertegenwoordigers van de autonome filosofie zijn Paul Feyerabend en Klaus Heinrich.

Kuhn

Thomas S. Kuhn stelde in zijn boek ‘De structuur van wetenschappelijke revoluties’, dat de ontwikkeling van natuurwetenschappelijke theorieën niet geleidelijk plaatsvindt, maar met sprongen, die samengaan met een omwenteling in het denken. Hij baseerde zijn historisch principe op het ontstaan van doorbraken in het natuurwetenschappelijk inzicht, waarbij hij verwees naar het werk van bijvoorbeeld Newton, Copernicus enEinstein. Door zijn boek ontstonden heftige discussies met vooraanstaande theoretici, waaronder Karl Popper.

In de reguliere wetenschap worden ideeën uit het verleden uitgewerkt en geïntegreerd met nieuwe waarnemingen. In de theorievorming wordt uitgegaan van de stellingen die ten grondslag liggen aan de periode. De nieuwe waarnemingen worden op die manier ingepast in het heersende denkkader, dat ‘paradigma’ wordt genoemd. Op die manier verloopt de wetenschappelijke vooruitgang in een ononderbroken lijn, zoals bijvoorbeeld het Positivisme veronderstelt. Op een gegeven moment komt echter bijzondere empirische of theoretische informatie naar voren, waardoor de oorspronkelijke theoretische uitgangspunten moeten worden heroverwogen. Hieruit ontstaat het nieuwe paradigma. Terwijl de oude generatie geleerden blijft proberen de inzichten om te vormen, zodat het in de gangbare kaders past, groeit een nieuwe generatie op met de veranderde uitgangspunten, waardoor het voor hen veel eenvoudiger is de theoretische verjonging uit te werken. Ook de geldige verklaringen uit de voortgaande periode blijven na een theoretische revolutie niet in de oude vorm overeind. Zij verdwijnen met het omverwerpen van de fundamentele hypothesen. Een verandering van paradigma gaat niet alleen gepaard met ingrijpende aanpassingen in de wetenschap, maar heeft ook verstrekkende gevolgen voor de techniek, de economie, de politiek en uiteindelijk ook voor de maatschappelijke structuur.

Feyerabend

De fundering van algemene wetenschappelijke hypothesen, die op rationele wijze volgens gestandaardiseerde methodes zijn afgeleid, zijn in de 20e eeuw zeer onzeker gebleken. Uiteindelijk worden

51

deze theorieen altijd achterhaald door verbeterde inzichten en nieuw feitenmateriaal, dat verkregen wordt met andere vormen van meting of waarneming. Is de inductieve wetenschappelijke methode voor het opstellen van uitgangpunten dan nog langer zinvol? Werkt de institutionele ontwikkeling, waarbij voortdurend wordt uitgegaan van historisch onvolledige of zelfs onjuiste concepten, niet vertragend op de kennisverwerving? Is de wetenschappelijke procedure eigenlijk meer dan een achterhaald ritueel? Wordt totale verandering van inzicht niet veel sneller en beter bereikt door uit de heersende methoden te stappen en irrationele of zelfs absurde stellingen te bewijzen of te weerleggen?

In ‘Tegen de methode – Ontwerp van een anarchistische kennistheorie’ maakt Paul Feyerabend terecht een vergelijking tussen de remmende werking op de maatschappelijke ontwikkeling van Staat, Kerk en Wetenschap. Wat ‘waar’ is hangt voornamelijk af van de inpasbaarheid van de ideeën in hiërarchische machtstructuren. Wat gebruikelijk is binnen de heersende moraal wordt geaccepteerd, al het andere verworpen. Daarnaast is de politiek van de Staat afhankelijk van de theoretische onderbouwing door de Wetenschap. De Wetenschap wordt in ruil hiervoor in stand gehouden door de Staat. Wetenschap en Staat zijn tegenwoordig net zo met elkaar verweven als vroeger Kerk en Staat.

Volgens Feyerabend zijn het vooral totale veranderingen van inzicht die tot succes leiden. Wij kunnen concepten niet afwijzen omdat wij er te weinig van afweten. De verandering moet voortkomen uit de maatschappij en kan niet voortkomen uit vastgeroeste, institutionele procedures. Dit betekent dat afwijkende meningen volgens de anarchistische kennistheorie moeten worden bestudeerd en niet bij voorbaat als onzin moeten worden verworpen. Vooruitgang ontstaat alleen als traditionele methoden worden losgelaten. Consensus en uniformiteit zijn belangrijk voor de politiek, maar deze voorwaarden zijn niet van toepassing op de wetenschap.

Heinrich

Klaus Heinrich vraagt zich af of de logische wet van de uitgesloten derde niet essentiële ervaringen uitsluit.Is de strenge scheiding tussen waar en niet waar, Zijn en niet Zijn, formeel aanwezig in de werkelijkheid of liggen in dit grensgebied de antwoorden op veel vragen die wij over de wereld hebben? Is de wereld niet eerder van het toeval afhankelijk, waarin de begrippen ‘waar’ en ‘onwaar’ slechts een secundaire rol spelen?

De westerse filosofie heeft door het strikte ‘of-of’ denken, belangrijke ervaringen op de grens van leven en dood, mogelijk en onmogelijk verdrongen. Heinrich verwijst naar de mythologie en de psychoanalyse, om aan te tonen, dat dit onderscheid niet fundamenteel is voor ons bewustzijn. Ook de wiskundige Gödel en de sofisten hebben dit thema benoemd en onderzocht. Zo is het hieronder vermelde probleem niet op te lossen,binnen de traditionele logische regels, waarbij de optie ‘misschien’ wordt uitgesloten.

Evolutionaire Kennistheorie

De belangrijkste vraag van de filosofie is, of wij via ons bewustzijn een volledig beeld krijgen van de wereld, waarin wij ons bevinden. En als dit het geval is, komt dit dan omdat onze waarneming en bewustzijnsprocessen hiervoor erfelijk in staat zijn of omdat wij zelf orde en regelmaat in de indrukken

52

Wat in deze rechthoek staat is

niet waar

Wat in deze rechthoek staat is

niet waar

aanbrengen? Zijn onze hersenen door de ontwikkeling tijdens de evolutie zo ontwikkeld, dat aan ons bewustzijn een leerproces ten grondslag ligt om de wereld te begrijpen?

De psycholoog Jean Piaget heeft fundamenteel onderzoek gedaan naar het proces, waardoor kinderen concepten als ruimte en tijd leren begrijpen. Karl Popper stelt in zijn boek ‘Objectieve kennis – Een evolutionair ontwerp’ dat het voornamelijk de harde confrontatie met een vijandige omgeving is geweest, waardoor wij logische verbanden zijn gaan inzien. Het ontwikkelen van kennis is een van de voornaamste succesfactoren van de mens ten opzichte van andere diersoorten.

Vooral de gedragsleer geeft ons inzicht in hoe wij geconditioneerd worden om ons bepaalde concepten eigen maken. Rupert Riedl stelt daarom, dat de kennisverwerving niet alleen bij mensen voorkomt, maar ook bij dieren. Via ‘Trial and Error’ leren wij door vallen en opstaan onze omgeving kennen. Een onjuist beeld van de werkelijkheid leidt onherroepelijk tot achterstand of uitsterven van de soort. De manier waarop wij begrippen en verbanden herkennen hangt onder meer samen met de structuur van onze hersenen. Daarnaast bepalen de omstandigheden waarin het organisme zich bevindt in belangrijke mate welk gedrag het organisme vertoont. Ook genetische factoren lijken een belangrijke invloed te hebben op de gedragsontwikkeling.

Het is voornamelijk de Evolutionaire Kennistheorie, die ervoor heeft gezorgd, dat tegenwoordig de biologieen de psychologie de belangrijkste onderzoeksterreinen vormen voor het doorgronden van het mechanisme bij het tot stand komen van ideeën. Wiskunde en natuurkunde zijn hierdoor als prominente wetenschappen op de achtergrond geraakt, omdat de abstracte begripsvorming uiteindelijk afhankelijk is van de primaire leerprocessen.

Constructivisme

In 1981 verscheen de bundel ‘De bedachte werkelijkheid’ van 10 vooraanstaande auteurs, waaronder filosofen, psychiaters en cybernetica, onder leiding van Paul Watzlawick. In het boek wordt het werkelijkheidsbesef van mensen besproken, wat de betekenis hiervan is en hoe dit tot stand komt.

Als mensen op basis van regelmatige patronen van indrukken een hypothese of model van de werkelijkheidbedenken, geeft men hiermee een juist beeld van de werkelijkheid, of wordt dit geconcludeerd op basis van constructies van het bewustzijn? Popper en andere wetenschapstheoretici leren ons dat wij strikt genomen alleen maar kunnen aangeven wat niet geldig is. Het falen, het mislukken, de vergissing heeft wetenschappelijke betekenis. Het succes speelt zich uitsluitend af in het persoonlijke bewustzijn. Wij tastenin het duister op zoek naar een uitweg, waarbij niet bekend is hoe de weg loopt noch waar deze naartoe leidt. Er staat slechts een feit vast: als wij tegen een muur oplopen kunnen wij niet verder. Dat geldt in het dagelijks leven, maar ook voor de verheven wetenschap. Logica, oorzakelijke verbanden, begripsgroepering zijn pogingen om een vage afbeelding te maken van de werkelijkheid.

Het is onmogelijk om bij het construeren van theorieën vanuit een soort ‘helikopterview’ een kaart van de wetenschappelijke ontwikkeling af te wandelen. Deze kaart moet tijdens de reis gemaakt worden, waardoorook onjuiste vermoedens en dwalingen op het overzicht terechtkomen. Net als bij het zoeken van een weg komen we er vrij laat achter, dat wij vanaf het begin af aan de verkeerde richting zijn ingeslagen. Geleerden, politici en kerkleiders zijn net als de rest van de mensheid voortdurend op zoek, ook al kunnen zij dat vanwege de status en verantwoordelijkheid, die gepaard gaat met hun functie, niet laten blijken. Aangezien zowel de weg als het doel onbekend is kunnen wij de ‘werkelijkheid’ nooit volledig begrijpen.Wat wordt overigens bedoeld met ‘werkelijkheid’? Is dit wat ik waarneem, wat ik ervaar, wat ik denk of vindt deze buiten mij om plaats? Ons bewustzijn stelt ons slechts in staat onze verwachtingspatronen te volgen, die ingegeven worden door conditionering.

Ecologie

Door het inzicht van Kuhn in de verschuiving van paradigma’s en door theorieen als de quantummechanica en de wisselwerking tussen biologische systemen ontstond een omwenteling in het denken over fysische,

53

chemische en biologische processen. De wereld werd niet meer gezien als een logische samenhang van elementaire onderdelen, maar als een geheel, waarin objecten en begrippen in wisselwerking waren met de fysische, sociale en maatschappelijke omgeving. De studie van begrippen in hun totale context wordt de holistische visie genoemd. De wisselwerking van objecten of begrippen met de omgeving wordt de ecologie genoemd. Wanneer we een computer volgens het elementaire principe zouden beschrijven, dan zien we dit apparaat als een instrument bestaande uit een harddisk, een toetsenbord, een beeldscherm en eenmuis. De functionaliteit wordt dan toegewezen aan de individuele onderdelen. In een holistische visie worden de onderdelen in samenhang beschreven.

Bij de ecologische benadering wordt rekening gehouden met de veranderingen in de structuur en de samenhang door de tijd heen. Wat wij 40 jaar geleden onder een computer verstonden, heeft een andere structuur en een andere functionaliteit dan nu. Deze verandering is tot stand gebracht door de invloed van nieuwe technieken, de markt, de consument en de invloed van ontwikkeling door andere apparaten, zoals de televisie. Het is onmogelijk om de ontwikkeling van een object of begrip in de loop van de tijd te beschrijven, als de betekenis van het begrip geisoleerd wordt van de omgeving waarin het een rol speelt. Het centrale begrip bij de ecologische visie is het dynamische evenwicht tussen verschillende begrippen, die bij processen rond een object een rol spelen. De chaostheorie biedt een wiskundig kader, waarin de dynamiek van ecologische processen optimaal beschreven kan worden.

54

Filosofie van het Model

De geschiedenis van de filosofie, die de mogelijkheden en beperkingen van kennis onderzoekt, heeft een moraal, die nooit in volle omvang is doorgedrongen tot de afgeleide wetenschappen. De les die de wijsbegeerte ons in de eerste plaats heeft geleerd is, dat wij onze plaats en betekenis in de wereld nooit volledig zullen begrijpen, omdat wij altijd zullen blijven twijfelen of onze meest fundamentele uitgangspunten wel correct zijn. Aan de andere kant is het onmogelijk om onze ideeën over de werkelijkheid volledig te toetsen. De filosofie en de psychologie zijn onzeker over de ‘objectieve’ observatie van het menselijk bewustzijn, omdat het de waarneming en ervaring via conditionering en het stellen van driftdoelen beïnvloedt.

De geldigheid van onze hypothesen kan pas worden vastgesteld, als deze bij verificatie van alle bekende en onbekende empirische informatie niet kan worden verworpen. Dit maakt het logische systeem, dat wij bijnadrie millennia lang hanteren, tot een onpraktische, haast onwerkbare methode. Het is een oneindig doolhof, waarbij wij pas bij het doodlopen van een bepaalde weg kunnen constateren, dat wij bij de ingang de verkeerde poort hebben gekozen.

Daarnaast is het voor de geldigheid van het toetsingscriterium aan onze beleving van de werkelijkheid noodzakelijk dat wij onvoorwaardelijk op onze waarneming en ervaring vertrouwen. Als er alleen sprake zou zijn van de beïnvloeding van de omgeving en de maatschappij op het bewustzijn, zoals het Materialisme beschrijft, lijkt dit een betrouwbare veronderstelling.

Helaas is uit de psychologie gebleken, dat er interactie plaatsvindt tussen onze beleving en onze interpretatie van de werkelijkheid. Wij leren objecten te onderscheiden en verbanden tussen gebeurtenissente zien. De waarneming en ervaring ontwikkelen zich gedurende het leven en de opvatting over de betekenis van gebeurtenissen zijn niet a-priori in de ‘werkelijkheid’ of in het bewustzijn aanwezig. De ‘bewustwording’ is een dynamisch proces.

Wij kunnen de werkelijkheid pas begrijpen als wij onszelf leren begrijpen. Deze zelfkennis is alleen te bereiken door het interactiemechanisme tussen bewustzijn en omgeving te doorgronden. Het is daarbij minder interessant wat mensen denken. Centraal staat hoe mensen tot hun persoonlijke en gemeenschappelijke werkelijkheidsbeleving komen.

Het Mechanisme van het Menselijk Bewustzijn

De interactie tussen het bewustzijn en de omgeving is te beschrijven als een dynamisch proces dat is onder te verdelen in zes realiteitslagen. Hoewel de verschillende filosofische en psychologische stromingen elkaarlijken tegen te spreken, hebben zij allemaal een eigen rol en betekenis voor verschillende lagen van beeldvorming. Iedere laag raakt meer van de empirische gegevens af en komt steeds dichter bij de persoonlijke belangen van het individu. De persoonlijkheidstructuur wordt weliswaar gevormd uit de interactie met de omstandigheden, maar vormt door de interne representatie en de eigen driftdoelen toch een afgesloten eenheid voor de omgeving.

In alle combinaties van werkelijkheidslagen vindt de interactie twee kanten op. Zo krijgen wij niet alleen indrukken via communicatie vanuit de omgeving binnen. De manier waarop wij communiceren bepaalt ookin belangrijke mate op welke prikkels wij reageren en welke stimuli bewust of onbewust genegeerd worden. Het mechanisme van de persoonlijkheid werkt op ieder niveau structurerend.

Het model van de persoonlijkheid, dat hieronder wordt beschreven en afgebeeld, vormt de basis van het Psychologisch Sociaal Model Mind. Biologische factoren hebben de functie van katalysator (‘versneller’) of inhibitor (‘remmer’) op de bewustzijnsprocessen, maar zij veranderen het mechanisme niet.

55

1. Externe Laag.

Strikt genomen kunnen wij buiten de structurerende invloed van ons bewustzijn om weinig zeggen over de wereld waarin wij ons bevinden. Begrippen, logische verbanden, wetten en regels zijn constructies die uit conditionering, voorstelling en communicatie ontstaan. De buitenwereld kan het best omschreven worden als een onafgebroken reeks samengestelde indrukken. Hierbij is het wel belangrijk om een onderscheid te maken tussen de niet menselijke omgeving, waarin afspiegelingsmodellen van de werkelijkheid geen rol spelen, en de maatschappij, waarin de werkelijkheid alleen via conceptueel denken wordt weergegeven. Wij kennen slechts het beperkte deel van de stimulisequenties uit de realiteit, die ons via directe of indirecte waarneming of ervaring bereiken.

2. Interactie Laag.

Via waarneming, communicatie en handelingen staan wij in verbinding met de ons omringende omgeving. De werkelijkheid doet zich natuurlijk grotendeels onafhankelijk van onze persoonlijke representatie voor. De innerlijke beeldvorming is echter gebaseerd op conditionering, die er voor zorgt dat wij onze aandachtsprioriteiten afstemmen op onze verwachtingen en de overige informatie negeren.

Bij de waarneming, communicatie en ervaring worden altijd in eerste instantie veronderstellingen uit de eigen beleving getoetst. Als een bepaald idee door conditionering diep in ons bewustzijn verankerd is, is een bepaalde combinatie van eigenschappen voldoende om als referentie naar dit model te dienen,waarbij alle overige indrukken als onbelangrijke gegevens worden genegeerd. Dit wordt herkenning genoemd. Het regulerende principe is zelfbevestiging, waarbij nieuwe situaties in reeds bestaande concepten worden ingepast. Pas na herhaalde falsificatie van het huidige wereldbeeld wordt aanpassingvan de voorstelling overwogen. Zelfs dan wordt de erfenis van de oude beleving nog als antithese bewaard.

Het is dus niet zo, dat wij de indrukken uit de werkelijkheid aan onze verbeelding aanpassen. Het is de volgorde waarin wij deze indrukken willen verwerken, die onze interpretatie stuurt. En dit houdt in dat de interactie met de omgeving aan een groot aantal zelfbedachte regels en procedures moet voldoen, voordat wij de samenhang als realiteit kunnen accepteren.

3. Laag van de Conditionering.

Tijdens de conditionering worden onvoorspelbare, dynamische processen in de realiteit omgevormd toteen statisch model van herhalingen en associatieve verbanden. De wortel van de conditionering vormt de patroonherkenning, waardoor wij nieuwe omstandigheden proberen te vergelijken met eerdere leerprocessen. Op deze manier ontstaan afspiegelingstructuren van de waarneming of ervaring in het bewustzijn die herkent worden aan overeenkomstige eigenschappen. Er worden projectiemodellen van de werkelijkheid gecreëerd, die losstaan van ruimte, tijd of de primaire omstandigheden, waaronder zij werden afgeleid.

Het bewustzijn kunnen wij ons voorstellen als een verzameling aan elkaar gerelateerde herhalingstructuren, ook wel geheugenschema’s genoemd, die op grond van bekrachtiging door gehele of gedeeltelijke overeenkomst herkent worden. Logische verbanden, wetmatigheden en gedrag komen op deze manier voort uit de werking van ons bewustzijn, dat voortdurend vergelijkingen maakt tussen situaties.

4. Laag van de Representatie.

Via de conditionering ontstaan geheugenstructuren die een verwachting uitdrukken met betrekking tot omstandigheden. Dit is de spontane herkenning of associatie die ontstaat als bepaalde gebeurtenissen zich voor doen. De indrukken worden hierdoor echter nog niet automatisch gekoppeld aan begrippen of voorstellingen die in onze gedachten bestaan.

56

Hiervoor is een verwerkingsproces nodig, waarin de empirische informatie gerangschikt wordt in een totaalbeleving van de persoonlijke historie. Op basis van waarnemingen, communicatie en ervaringen worden afwegingen gemaakt over de betekenis en het doel van de individuele indrukken. Deze verwerking kan op verschillende manieren plaatsvinden. Bewust, via een vorm van logica of fantasie, of onbewust, via dromen. Door stapsgewijze analyse en integratie en door min of meer willekeurige combinatie van geheugenstructuren worden de mogelijkheden en onmogelijkheden van nieuwe ervaringen afgetast en in de persoonlijke beleving ingepast.

5. Laag van de Afspiegeling.

De voorstelling, die wij van de wereld hebben, is niet zozeer een statische structuur maar meer een dynamische procedure, waarin bepaalde verbanden door succesvolle bekrachtiging een hoge prioriteit hebben bereikt. Hierdoor zijn sommige geheugenassociaties meer waarschijnlijk geworden dan andere relaties. Nieuwe informatie kan verstrekkende gevolgen hebben voor de geconditioneerde structuur. Het individu kan er zelfs voor kiezen bepaalde informatie bewust of onbewust te negeren.

De persoonlijke beleving van de wereld is afhankelijk van de conditionering. Hierdoor zijn de begrippen bekrachtiging en bestraffing van grotere invloed op de constructie van een innerlijk model van de wereld dan waar of niet waar. Wij geloven in wiskunde omdat wij een compliment van onze leraren krijgen, niet omdat dit vanzelfsprekend bij onze beleving past. Sociale, maatschappelijke en culturele gebruiken hebben dan ook een belangrijke invloed op deze ontwikkeling in de persoonlijkheidstructuur. Begripsvorming, logica, maar ook droombeelden, zijn zeer afhankelijk van de plaats, tijd en omstandigheden, waarin de persoon is opgegroeid.

6. Laag van de Doelgerichtheid.

Uit de herhaalde bekrachtiging van bepaalde onderdelen van de persoonlijke voorstelling ontstaat de fixatie op begrippen en activiteiten. Deze is niet meer gerelateerd aan de directe omstandigheden, maarkomt voort uit primaire en secundaire driften of wensen. Er ontstaat een conflict in het bewustzijn tussen de reële situatie, waarin het individu zich bevindt, en de prioriteiten van zijn eigen voorstelling.

Er worden objecten in de werkelijkheid gezocht, die de uit de voorstelling voortkomende driften kunnen bevredigen. Zoals de werkelijkheid het bewustzijn conditioneert, zo worden de driften door hetuitblijven van een patroonverwachting in het bewustzijn aangeleerd. De driften leiden tot persoonlijke doelen van het individu. De prioriteiten in de fixatie, die wij in feite kunnen herleiden tot een vorm vandwangmatig handelen, kan worden aangeduid als de Wil binnen de persoonlijkheid. De emotionele ontwikkeling is afhankelijk van de bevrediging of frustratie van driftdoelen.

De samenhang tussen de driften en wensen van het individu vormt op zich een structuur. Deze geeft weer hoe de mens, op basis van het gevormde wereldbeeld, wenst dat de werkelijkheid is. Dit is een wereld op zich, die slechts indirect verband houdt met de stimuli uit de realiteit. Op grond van eigen regels, wetten en aandrang moet een keuze gemaakt worden voor de meest bevredigende interpretatie van de feitelijke situatie. Bovendien kan het individu bepaalde omstandigheden bewust of onbewust opzoeken of uitsluiten, waardoor verwachtingen automatisch bekrachtigd worden door selectieve ervaring. De werkelijkheid wordt dan aangepast aan de innerlijke beleving.

57

58

De ‘Objectieve’ Wereld

Wordt de persoonlijkheid van het individu gevormd door de omstandigheden, zoals dit is weergegeven dooronder andere Schelling, Feuerbach, Marx, Engels en het Structuralisme, of bepaalt het individu zelf wat zijn omstandigheden zijn en hoe deze beleefd worden, zoals Fichte, het Existentialisme en het Constructivisme beschrijven?

Vanuit het psychologisch model van het bewustzijn, zoals dit is afgebeeld in dit hoofdstuk, zijn beide processen mogelijk, maar is het vooral de aard van de conditionering, die het voorstellingsvermogen en de driften van de mens stuurt. De persoonlijkheid van de mens is in eerste instantie minimaal gevormd, maar de persoonlijke leerervaringen, die de mens vanaf de jeugd via opvoeding, scholing, waarneming, communicatie en maatschappelijk, sociaal en cultureel besef ondergaat, geven richting aan de beleving van de werkelijkheid. De mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de omstandigheden kan worden aangeleerdof afgeleerd. Begrippen als Waarheid en Fantasie, Mogelijk en Onmogelijk, Goed en Fout, maar ook Beloning en Bestraffing zelf krijgen voornamelijk betekenis door succesbeleving en frustratie. Door conditionering leert de mens de omgeving en de maatschappij kennen. De conditionering is echter afhankelijk van de volgende factoren.

1. De volgorde waarin stimuli en reacties worden aangeboden.2. Beperkingen in de keuze van de fysieke, sociale en maatschappelijke omstandigheden.3. De prikkels uit de realiteit, die als beloning of bestraffing worden ervaren.

Niet de omgeving of de maatschappij bepalen de samenhang in de omstandigheden, maar de historische ontwikkeling van het leerproces van het individu. Hierdoor wordt een ervaring vertaald naar een voorstelling, die uiteindelijk de fixatie op persoonlijke driftdoelen stuurt en op de lange termijn alternatieven uitsluit. Hoewel door logica, dromen en fantasie de betekenis van de indrukken op zeer veel manieren voor te stellen is, werkt de conditionering als een richtinggevend mechanisme.

Als men het beeld van de werkelijkheid dat door het leerproces in het bewustzijn is ontstaan probeert te negeren, dan volgen pijn, angst en hoogst waarschijnlijk een negatieve reactie vanuit de omgeving of de maatschappij. Als regels, wetten of omstandigheden verandert zijn, dan duurt het nog geruime tijd voordat gedragsverandering tot stand komt. Uit angst voor bestraffing blijft het individu de achterhaalde conditionering volgen. Als de logische verbanden in de omgeving veranderen blijft de oorspronkelijke conditionering bestaan, zoals onder andere door Skinner, Rescola en Wagner is onderzocht. Het uitblijven van een bekrachtiger is niet voldoende om het leerproces ongedaan te maken.

De reactie op omstandigheden komt dus inderdaad voort uit de oorspronkelijke, persoonlijke opvatting van de samenhang in de omgeving en de maatschappij. Als de realiteit verandert blijft de afgeleide voorstelling echter voortbestaan. Het menselijk bewustzijn is in staat zich een beeld te vormen van de omgeving, maar dit is altijd een historisch bepaalde evolutie van modellen. Als de mens ongelijk blijkt te hebben, worden deoude concepten niet als een totale vergissing verworpen. Het individu reageert dus altijd op een vorige ervaring en niet op de actuele gebeurtenissen. De reactie vanuit de persoonlijkheid komt per definitie altijd te laat.

Alleen woede, crisis en herhaalde frustratie kan er toe leiden dat de volledige beeldvorming wordt herzien. Maar hiermee wordt eerder willekeurig gereageerd om de huidige omstandigheden te ontvluchten dan om te analyseren wat er concreet mis is met de voorstelling van zaken. De mens wil zijn oorspronkelijke beeld van de werkelijkheid getoetst zien en is slechts door de referentie aan geheugenbeelden geïnteresseerd in zijn huidige toestand. De manier waarop een concrete verandering gepresenteerd wordt in samenhang met de eerdere ervaringen, is essentieel om de boodschap op een correcte manier over te laten komen. Als de oude beeldvorming niet op een of andere manier wordt verwerkt in de nieuwe voorstelling, dan zal de eerdere conditionering uiteindelijk blijven voortbestaan.

59

Interactie met de Omgeving

Hoewel de vorm van interactie tussen waarneming, communicatie en handelen sterk verschilt, zijn deze drie methodes om de omgeving te verkennen actieve processen, waarin nieuwe gegevens getoetst worden aan een eerdere beeldvorming van de realiteit. Er moet een vertaalslag plaatsvinden tussen bestaande ideeën en nieuwe ervaringen, anders komt de boodschap niet of verkeerd over. Men kan bijvoorbeeld pas aangeven dat een object blauw is, als de betekenis van de eigenschap ‘blauw’ duidelijk afgesproken is.

Alle begrippen, regels, wetten en procedures zijn dus aangeleerd en door onderlinge associatie verbonden. Men leert principes door patroonherkenning en deze patronen worden bevestigd, doordat de opeenvolging van stimuli en reacties overeenkomen met persoonlijke veronderstellingen. De realiteit wordt dus voortdurend aan de voorstelling getoetst en andersom.

Doordat nieuwe informatie altijd gerelateerd is aan eerdere gewaarwordingen, kan geconcludeerd worden dat alle begrippen uiteindelijk verbonden zijn met oorspronkelijke indrukken. Deze oorspronkelijke indrukken komen noodzakelijk voort uit de eerste ‘onbewuste’ ervaringen bij de ontwikkeling van de foetus. Als de nieuwe ervaringen niet gerelateerd worden aan bekende structuren, dan wordt de patroonreeks niet geïnterpreteerd in de totale samenhang en blijft dus onbegrepen. De herkenning blijft dan uit.

Als u op reis gaat naar een vreemd land en de taal wordt niet uitgelegd aan de hand van voor u herkenbare begrippen, dan kunt u er nog zo lang naar luisteren als u wilt, maar de klanken krijgen geen betekenis. Het referentiekader van bekende begrippen en procedures is zowel onontbeerlijk voor de waarneming, de communicatie als de handeling. Door onderlinge associatie breidt het zich gedurende het leven uit, maar hetblijft uiteindelijk toch beperkt.

Het merendeel van de gegevens uit de werkelijkheid wordt wel geregistreerd maar niet begrepen. Het geheugen legt het patroon voor korte tijd vast, maar omdat de ervaring niet kan worden verwerkt in een model, wordt de beleving al snel vergeten. Dit onderscheidt tussen gegevens en informatie is ook bekend inde gegevensanalyse binnen de informatica. De werkelijkheid is aanwezig en wij krijgen hier steeds signalenuit, maar alleen het herkenbare deel wordt opgevangen door ons bewustzijn. Daarom is het zeer moeilijk om volledig nieuwe feiten in een bestaand wereldbeeld te integreren. Een verandering van inzicht wordt bereikt door een verandering van innerlijke representatie, maar nooit direct uit de omstandigheden zelf.

Conditionering

Om indrukken op te doen uit de waarneming, ervaring en communicatie is het noodzakelijk deze gegevens te verbinden aan bestaande begrippen. Het bewustzijn analyseert, groepeert en trekt gevolgen uit reeksen stimuli en reacties door patroonherkenning tijdens de conditionering. Hierdoor ontstaan associaties tussen geheugenbeelden. Aan het leerproces ligt een mechanisme ten grondslag, dat beschreven wordt in de psychologische achtergrond van dit model. Hieruit worden elementaire cognitieve schema’s afgeleid, die gebruikt worden om een statische voorstelling van de realiteit samen te stellen.

Het probleem van de conditionering als sturend principe achter de interactie met de realiteit is, dat deze op verwachting gericht is en niet op overweging van het grote geheel. Overweging vindt secundair plaats, wanneer er op voorstellingsnivo een vergelijkingsmodel voor de associatieve verbanden wordt bedacht. Primair reageert het individu op een manier, die overeenkomt met de waargenomen patronen. Alleen fouten, vergissingen en onverwachte gebeurtenissen zorgen er voor, dat de persoon op zoek gaat naar een complexe samenhang, die tot inzicht leidt.

Veronderstellingen zijn altijd te herleiden tot verwachtingspatronen, die op een zeker moment een succeservaring tot gevolg hadden en die door herhaalde bekrachtiging als uitgangspunten in de associatieveverbanden zijn verankerd. Nadat een idee een aantal malen door de ervaring lijkt te zijn bevestigd, wordt het onderliggende principe niet langer gecontroleerd, tenzij de primaire verlangens langdurig worden gefrustreerd.

60

Representatie in het Bewustzijn

Door de conditionering zijn de indrukken wel onderling verbonden, maar nog niet in samenhang geïnterpreteerd. Het bewustzijn heeft verschillende systematische of willekeurige methodes om de geheugenschema’s onderling te combineren tot projecties van de realiteit, die ook wel het voorstellingsvermogen genoemd worden. Systematische vergelijking van geheugenbeelden vindt plaats door een bepaalde vorm van logica toe te passen. Bij dromen en fantasie zijn de relaties tussen de cognitieve schema’s minder doelgericht, hoewel er wel innerlijke conditionering op bepaalde projecties plaatsvindt.

Logica

Het doel van de logica kunnen we samenvatten als de systematische combinatie van associatiepatronen, zodat een samenhangende voorstelling van het geheel wordt verkregen. Met de meest effectieve logica kunnen we verwachtingspatronen afleiden, die overeenstemmen met nieuwe indrukken uit de omgeving. Logica is een methode om aparte conditioneringschema’s te verwerken in een totaalbeeld van de werkelijkheid. Deze verwerking vindt plaats in het bewustzijn en verwerft slechts indirect informatie uit de waarneming, de communicatie en de ervaring. Hierbij worden vereenvoudigde modellen in de voorstelling vergeleken met de aangeleerde principes.

Wanneer wij logica volgens de hierboven beschreven definitie benaderen, dan vervult deze een rol die in derichting komt van het psychologische inzicht volgens Hume. Het is onmogelijk om zonder leerproces directe uitspraken te doen over de realiteit, zoals Aristoteles veronderstelt. Het idee van Kant om de logica te zien als een toetsingsmodel van voorstellingen aan reële, zintuiglijke waarnemingen slaat het mechanisme van de conditionering volledig over. Hierdoor ontstaat een directe koppeling tussen gewaarwording en voorstelling, die weinig realistisch genoemd mag worden. De conditionering vindt onafhankelijk van de logica plaats en zorgt voor een bijna automatische reactie op patronen in de interactie.

Dromen

De processen, die in het bewustzijn tijdens het dromen plaatsvinden, zijn vergelijkbaar met de combinatie van associatiepatronen tijdens de logische overweging, hoewel er een aantal belangrijke verschillen zijn. In de eerste plaats wordt de structuur van gegevensverwerking niet door de wil gestuurd, maar vindt de verwerking op grond van prominente driften plaats. Daarnaast vervallen bij dromen natuurlijk de prikkels van buitenaf, zoals communicatie en waarneming, waardoor alleen de geconditioneerde indrukken en de innerlijke voorstelling worden vergeleken. De toetsing van ideeën en begrippen aan de omgeving vervalt. Daarvoor in de plaats worden nieuwe concepten vergeleken met de samenhang van de voorstelling zelf. De gebeurtenissen in dromen zijn onderworpen aan een eigen onderlinge relatie en daarmee ook een virtuele logica, hoe onwerkelijk deze ook kan lijken. Bovendien is het in dromen mogelijk om nieuwe mogelijkheden aan de innerlijke beleving te toetsen, zonder dat dit reële risico’s inhouden.

Door de droom wordt de voorstelling, gestuurd door driften, getoetst aan de verwachtingspatronen. Hierdoor wordt de samenhang van het bewustzijn onderzocht. Een van de mogelijkheden van de droom is de innerlijke projectie, waarbij de eigen verwachtingspatronen van het individu de ‘rol’ vervangen van wat er zich werkelijk in de omgeving voordoet. Ook als men wakker is, tijdens overweging of bij fantasie, kan projectie van geconditioneerde prikkelreacties de plaats innemen van de concrete gebeurtenissen. Wij denken bijvoorbeeld dan door associatie terug aan een eerdere gebeurtenis, waarbij de huidige, veranderde omstandigheden worden genegeerd. Op zich vormt de droom een innerlijk communicatiemodel, maar nu niet tussen associatiepatronen in het bewustzijn en de indrukken uit de omgeving, maar tussen het bewustzijn en de eigen voorstelling. Deze dubbele toetsing tussen de verschillende lagen van het bewustzijn is noodzakelijk om een onderlinge samenhang te waarborgen.

61

Fantasie

Bij de fantasie worden de grenzen van het mogelijke, dus de verwachtingspatronen en het voorstellingsvermogen, zélf verkend. Aangezien het onmogelijk voor een mens is om zich verschijnselen voor te stellen, waarover hij op basis van associatie van communicatie of waarneming geen informatie beschikt, zal de fantasie uiteindelijk toch altijd een model zijn van situaties uit de realiteit. De mens is wel in staat bestaande concepten op creatief te combineren tot nieuwe ideeën, maar zij komen altijd voort uit andere ervaringen of informatie.

Een fantasie geeft op die manier archetypen weer: grondpatronen, die op verschillende plaatsen en momenten in de realiteit zijn aangetroffen of bedacht. Door de angst voor het onbekende te verbeelden, wordt de situatie bekender en heeft men toch het gevoel dat men op een of andere manier de angst bedwingt.

De Innerlijke Voorstelling

Hoe kunnen wij de innerlijke voorstelling van het individu zo realistisch mogelijk weergeven? De altijd veranderende stimuli en reacties uit de omgeving en de maatschappij worden door het bewustzijn gestructureerd, waarbij herhalingspatronen en causale verbanden worden vastgelegd in het geheugen. Deze patronen zijn, met enige moeite, nog aan te passen met nieuwe informatie. Door logica, dromen en fantasie worden de associatiepatronen echter nog eens op onderlinge samenhang vergeleken. Hierdoor worden nieuwe conditioneringpatronen op voorstellingsnivo uitgefilterd, omdat zij niet in de totale, integrale samenhang passen, wat deze ook mag zijn.

Hieruit ontstaan uiterst stabiele en complexe geheugenschema’s, die nauwelijks ontvankelijk zijn voor informatie uit de omgeving of de samenleving. Deze geheugenschema’s zijn zelfs zo sterk, dat hieruit driften, wil en persoonlijke keuzen worden ontwikkeld, die min of meer losstaan van de omgeving, waarin het individu zich op dit moment bevindt. Uit de losse associatiepatronen ontwikkelt zich, tijdens de puberteit, een persoonlijke visie. Als deze eenmaal is gevormd, dan vormt de visie het paradigma (de ‘bril’), waardoor men naar nieuwe informatie kijkt, ook al betekent deze een revolutie voor de bestaande inzichten.

Dit vormt het grootste dilemma voor het bewustzijn van de mens in een snel veranderende samenleving. Het leerproces van het individu is gericht op een stabiele ordening van zijn omgeving. Als hij geen controlemeer heeft over zijn complexe omgeving en deze bovendien voortdurend wijzigt, dan ontstaat een grote wrijving tussen het bewustzijnsmodel en de realiteit.

Driftdoelen

Als er in de psychologie gesproken wordt over driften, dan wordt bijna altijd een relatie gelegd met de psychoanalyse, zoals onder andere Freud en Jung deze hebben geformuleerd. Het is echter ook mogelijk driften te verklaren vanuit gedragsanalyse, al moet de terminologie van de sturende processen dan enigszinsaangepast worden. Het is belangrijk dat men beseft dat conditionering een reactie uitlokt bij het individu, door het herhaald aanbieden of uitblijven van stimuli in een bepaalde context. Hierdoor reageert het organisme op patronen in zijn omgeving. Door projectie van de geheugenschema’s in een samenhangende voorstelling, gaat de innerlijke representatie van de wereld zich steeds meer gedragen als een afbeelding van de realiteit. Dit betekent, dat als wij een actie willen ondernemen of nalaten, de voorstelling van aangename of onaangename consequenties voldoende kan zijn om te reageren. Er wordt geprobeerd de gevolgen te voorspellen.

De persoonlijke voorstelling verloopt, in tegenstelling tot de werkelijke wereld, altijd in vaste patronen, omdat deze immers is afgeleid uit associatiepatronen. Het is daarom logisch dat de driften, als reactie op de projectie van de wereld in ons bewustzijn, zich gedraagt als conservatief, regressief en herhalend, zoals de psychoanalyse terecht veronderstelt. Deze driften bekrachtigen sterke aangename voorstellingen of ontvluchten angstimpressies.

62

Driften zijn dus te verklaren als een reactie van het bewustzijn zelf op de voorstelling van de wereld, die in de persoonlijke geschiedenis van het individu is geconstrueerd. Ook al hebben driftexpressies niets met de actuele situatie te maken, zij bevredigen toch voor korte tijd het patroon dat men in de voorstelling heeft gevormd.

De Wil en Prioriteitstelling

Is de wil een grillig en zelfstandig fenomeen, dat los staat van de omstandigheden en een onvervreemdbaar onderdeel uitmaakt van de persoonlijkheid van het individu? Eigenlijk niet. In een historische reeks experimenten leert Pavlov een hond aan om te speekselen, omdat hij voedsel krijgt of omdat hij verwacht, dat hij voedsel krijgt. Als zijn eten op regelmatige tijden wordt gebracht, dan zal de hond na verloop van tijd ook gaan kwijlen, als de voedselstimulus uitblijft. Het waarom van de actie (het voedsel) vervalt en daarvoor in de plaats komt een tijdgebonden reflex van het speekselen (omgevingsoriëntatie). Deze is gebonden aan het vroegere tijdstip van voedsel en is los komen te staan van de oorspronkelijke stimulator. In de voorstelling zijn begrippen door conditionering aan elkaar verbonden. Wij beseffen dit vaak niet, maar fixatie op een bepaald object, begrip of omstandigheid is altijd tot stand gekomen door een andere prikkel, die niet noodzakelijk een verband vertoont met het gerelateerde begrip. Om de samenhang van onze voorstelling in stand te houden, verzinnen wij min of meer associatieve oorzaken, om onze fixatie te verklaren.

Hoe iets bereikt moet worden, wordt afgeleid uit de verwachtingspatronen van eerdere ervaringen. Alternatieve trajecten om de doelen te bereiken, scheppen de mogelijkheid om verschillende strategieën tegen elkaar af te wegen. Hierdoor kan het individu zijn prioriteiten bepalen. Indien veel andere doelen van een object of begrip afhankelijk zijn in de voorstelling, dan zal de aandacht hierop met hoge prioriteit worden gevestigd. Het uitblijven van bepaalde elementaire prikkels kan de angst voor het ineenstorten van de persoonlijke representatie van de werkelijkheid met zich meebrengen. Het belang, dat een individu hechtaan een bepaald object of begrip geeft aan, hoe sterk het bewustzijn hierop is geconditioneerd, zodat het individu dit driftdoel is gaan accepteren als een basisvoorwaarde voor zijn bestaan.

De Individuele Keuze

Welke doelen door een individu worden nagestreefd wordt bepaald door de prioriteiten, die het individu aanzijn voorstelling van de werkelijkheid toekent. Hoewel wij als mensen graag willen geloven, dat dit wordt bepaald in een proces van rationele afweging, is onze voorstelling in de eerste plaats toch geconstrueerd uit geconditioneerde hoop- en angstreflexen. De persoonlijke voorstelling wordt gecreëerd, door situaties, die als aangenaam worden ervaren, te herhalen en onbekende, onveilige situaties te ontvluchten.

De prioriteitstelling in de keuzes wordt dus in de eerste plaats bepaald op grond van irrationele, emotionele waardering van gebeurtenissen, die ontstaat door conditionering in een vroeg stadium van de persoonlijke ontwikkeling. Kortom, wij bepalen onze acties niet aan de hand van de concrete samenhang van de huidige gebeurtenissen, maar door projectie van eerdere ervaringen in de huidige omstandigheden. Het individu weet eigenlijk niet, hoe het werkelijk geconditioneerd wordt. Dit overkomt hem en hij voert de verwachte handelingen uit in een volgorde, waarvan de betekenis voor hemzelf moeilijk te doorgronden is.

Slechts door de voorstelling van de logische en associatieve verbanden te bestuderen, probeert hij een samenhang tussen verschijnselen te reconstrueren, die niet direct een relatie hoeft te hebben, met hoe reacties en keuzes in zijn persoonlijke geschiedenis zijn ontstaan. Wij bestuderen de realiteit indirect, door in de spiegel van geheugenschema’s en verwachtingspatronen te kijken. En deze spiegel heeft vervormingen, net als een lachspiegel.

63

Interferentie

In de natuurkunde is interferentie het principe, waarbij trillingsbronnen elkaar op sommige punten van het golffront versterken en elkaar op andere punten uitdoven. In de psychologie kent men interferentie ook, maar dan tussen de verschillende persoonlijkheidslagen, individuen of systemen. Interferentie in de psychologie wordt vaak onderschat, terwijl het eigenlijk het centrale thema moet zijn om logische en gevoelsmatige versterking en verzwakking en de daaruit volgende hoop en frustratie te verklaren. In tegenstelling tot de fysica, waar de golven zich over ruimtelijke dimensies uitbreiden, vindt de versterking en verzwakking in de psychologische structuur plaats door de tijd en de geheugenpatronen.

Als geheugenschema’s, associaties, ideeën en driften tot stand komen worden dynamische processen gecreëerd, waarbij structuren aan elkaar worden gerelateerd. Deze geheugenschema’s kunnen elkaar bevestigen maar zij kunnen elkaar ook belemmeren. Als geheugenpatronen elkaar bekrachtigen ontstaat hoop en een gevoel van veiligheid. Spreken zij elkaar tegen dan neemt de frustratie en de angst toe. Bovendien heeft dit mechanisme door de onderlinge relaties een cumulatief effect op andere geheugenschema’s. Er ontstaat via feedback een kettingreactie van zelfbekrachtiging of groeiende angst naar verwante complexen in de persoonlijkheid.

Als je een vriendelijke baas aantreft en het werk is niet onaangenaam, dan is de kans groot dat je na verloopvan tijd ook het werk leuk gaat vinden en de collega’s en de klanten ook. Vanuit het concept ‘vriendelijke baas’ ontstaat ‘leuk werk’ en ‘aardige collega’s’ door de associatie van ‘baas’ naar ‘werk’ en de hierbij passende emotionele transformatie. Op een gegeven moment krijg je een brute klant aan de telefoon die je de huid volscheldt. Vanuit dit individu ontstaat een vermindering van de werklust. Kom je vlak daarna ook nog een sarcastische collega in de gang tegen, dan ontstaat de eerste twijfel, de interferentie, tussen ‘leuk werk’ en ‘vervelende klant’ of ‘onsympathieke collega’. Automatisch ga je op zoek naar feiten die het onaangename gevoel tegenspreken. Als je hier later in de kantine met een andere collega over spreekt en zijverandert van onderwerp, zonder het onaangename gevoel te ontkrachten, dan blijft de twijfel bestaan en deze wordt gevoed door de laatste ervaringen. Het werk gaat je op een of andere manier steeds meer tegenstaan en omdat je verminderd geconcentreerd bent, valt het steeds meer klanten en collega’s en uiteindelijk je baas op dat je het werk niet meer zo leuk vindt, waardoor zij ook minder leuk gaan reageren.

Zo creëer je voor jezelf een bekrachtiging van je eigen twijfel. Vanuit referentie in de eigen persoonlijkheid komt door de kettingreacties in onderling gekoppelde complexen uiteindelijk referentie met de realiteit tot stand, wat de betrekkelijk onbelangrijke aanleiding bevestigt. Emoties en logische concepten worden door communicatie tussen personen doorgegeven en in de persoonlijkheid versterkt of verzwakt. Zolang een betekenis niet wordt tegengesproken blijft de uiteindelijke conclusie uit de laatste ervaring bestaan.

64

Een ‘Nieuwe’ Logica

Is er een algemeen mechanisme aan te geven, hoe de logische verbanden in ons bewustzijn worden gevormd? De basis van onze logica wordt gevormd door waarnemingen, ervaringen en communicatie. Hieruit worden cognitieve schema’s samengesteld, met eigenschappen en verwante patronen. Deze cognitieve schema’s worden gegroepeerd tot nieuwe begrippen. Deze begrippen vertonen overeenkomst in bepaalde eigenschappen en patronen. Uit deze gezamenlijke eigenschappen en patronen worden bepaalde principes, regels en wetten afgeleid, die, volgens de persoonlijke beleving, op alle vergelijkbare waarnemingen worden toegepast. Begrippen kunnen weer gegroepeerd en gerelateerd worden tot gemeenschappelijke noemers, waardoor langzaam een boomstructuur van begrippen ontstaat, met als wortel de essentiële, sturende cognitieve schema’s. Hiernaar wordt in de psychoanalyse verwezen met de term: kerncomplex.

Het persoonlijk netwerk van geheugenschema’s stelt ons in staat om te analyseren wat iets voorstelt. De logica schept de mogelijkheid om te achterhalen waarom verschijnselen zich voordoen. Hoe doelen moetenworden bereikt hangt zowel af van de opsplitsing in deeltaken op grond van de persoonlijke logica, welke acties als een succes of als een mislukking worden ervaren en de staat van ontwikkeling van de realiteitsstructuur in het bewustzijn. Tussendoelen kunnen worden bijgesteld, wanneer eerdere verwachtingen worden gefrustreerd.

In essentie vormt de logica dus een methode voor de combinatie van verschillende leerervaringen tot een voorstelling. De ‘feiten’ zijn slechts geïnterpreteerde relaties met geconstrueerde modellen in het bewustzijn en zijn het gevolg van een reeks bekrachtigde, succesvolle patroonsystemen. Op grond van de bevindingen van de psychologie is het onmogelijk om onvoorwaardelijk te geloven in het bestaan van een objectiviteit buiten de persoonlijke beleving om en zijn wij min of meer verplicht een sceptische houding ten opzichte van universele waarheden in te nemen. De interpretatie van de werkelijkheid wordt uiteindelijkbedacht door individuen en niet objectief afgeleid uit experimentele gegevens. Eerst ontstaat het model en pas daarna wordt deze bevestigd of verworpen op basis van zorgvuldig gekozen proefopstellingen.In deze paragraaf wordt een logica beschreven, die aansluit bij de primaire conditioneringsprocessen, waardoor de begripsvorming en oorzakelijke verbanden in een veilige, persoonlijke werkelijkheidsbelevingin stand worden gehouden. Daarvoor is een kritische heroverweging van enkele basisconcepten uit de klassieke logica noodzakelijk.

Klassieke Logica versus Psychologie

De basis van de westerse logica, zoals deze in de Griekse oudheid door onder andere Plato en Aristoteles is begonnen, wordt gevormd door begrippen. Begrippen zijn in feite verzamelingen indrukken, die worden gegroepeerd vanwege overeenkomstige eigenschappen. Er ontstaat een indruk van eenheid, vanwege gemeenschappelijke kenmerken. Over de eigenschappen van begrippen worden uitspraken gedaan, waarin een bepaalde samenhang wordt gezocht. Door algemene regels toe te passen, worden de uitspraken of stellingen met elkaar vergeleken. Hieruit worden conclusies afgeleid met betrekking tot groepen elementen van een verzameling.

In de eerste plaats kunnen wij opmerken, dat deze methode ver af staat van hoe wij begrippen en hun betekenis aanleren. Het principe vormt een statisch model, waardoor transformatie en aanpassing van de interpretatie alleen mogelijk zijn, indien de stellingen uit eerdere leerervaringen worden afgebroken. Psychologisch gezien is dit te vergelijken met het blokkeren van een ervaring in het bewustzijn, waarbij de traumatische mislukking wordt uitgesloten om deel uit te maken van het leerproces. Hierdoor vervalt men in de geschiedenis van de wetenschap en de politiek steeds weer tot dezelfde fouten.

Bovendien is de vraag of de indeling op basis van kenmerken en de uitspraken daarover in een gecontroleerde omgeving eigenlijk wel klopt, zoals hierna besproken zal worden. Groepering van eigenschappen blijken een onvoldoende criterium te zijn, om begrippen eenduidig te typeren.

65

Eenheid

In de eerste plaats gaan we in op het begrip elementaire eenheid. Een object, begrip of element is pas te onderscheiden van zijn omgeving als het eigenschappen heeft die opvallend verschillen van de omgeving. En daarmee is de opdeling van de werkelijkheid in aparte eenheden afhankelijk van ons waarnemingsvermogen en onze interpretatie. Dit is echter geen objectief kenmerk van de wereld waarin wijleven. Het begrip ‘eenheid’ of ‘element’ is bij nadere beschouwing een groepering van overeenkomende eigenschappen ten opzichte van de omgeving. Op het moment dat eigenschappen of de omgeving veranderen ontstaan nieuwe eenheden en elementen.

Daarnaast vormt de mogelijkheid van het bewustzijn om patronen te combineren en te scheiden een belangrijke factor om eenheden af te leiden. Bovendien is het essentieel hoe, waar, wanneer en onder welkeomstandigheden gebeurtenissen worden waargenomen, aangezien eenheden kunnen transformeren. Vanuit psychologisch standpunt zijn elementaire begrippen altijd te herleiden tot constructies met betrekking tot eigenschappen van de individuele geest, die ontstaan op grond van conditionering en afspraken. Hieruit is ook te verklaren dat het begrip ‘element’ in de afgelopen eeuwen naar een kleinschaliger niveau is teruggedrongen, naarmate de technische mogelijkheden van onze hulpmiddelen om waar te nemen zijn toegenomen. De technische mogelijkheden van onze hulpmiddelen zijn echter weer afhankelijk van abstracte modellen van wetenschappers, waardoor uiteindelijk de wetenschap weer de waarneming stuurt en niet andersom. Zo zijn bijvoorbeeld de waarnemingen over subatomaire deeltjes in een deeltjesversnellerafhankelijk van de kwantummechanische theorieen, die aan de deeltjesversneller ten grondslag liggen. Naarmate het wetenschappelijk inzicht zich verdiept, worden nieuwe waarnemingen steeds meer afhankelijk van bestaande inzichten. Een aantal concrete voorbeelden kunnen de paradoxen van de individuele waarneming als registrerend maar tegelijkertijd organiserend onderdeel van het bewustzijn eenvoudig illustreren.

66

Analyse van structuren

Stel dat u zich in een afgesloten witte ruimte zonder ramen bevindt. In de kamer hangt een grote lamp. In eerste instantie vormt de ruimte, volgens uw waarneming, een ononderbroken witte eenheid, zonder objecten. Dit is ook wat u rapporteert als u de omgeving moet beschrijven. Nu vraagt iemand u aan de vloerte voelen. Tot uw verbazing trekt u iets los van de grond. Door het licht van de lamp ziet u een vierkante schaduw op de grond en op dat moment begrijpt u dat op de vloer witte tegels liggen. Het is belangrijk dat u vaststelt dat u dit opmerkt, omdat er een contrast tussen de tegel en de rest van de ruimte ontstaat.

Alleen door een contrast tussen de eigenschappen van een eenheid en zijn omgeving zijn wij in staat de elementaire structuur van de werkelijkheid te herkennen. Dit hangt samen met de werkwijze van ons bewustzijn, die de wereld opdeelt in objecten en begrippen op grond van patroondoorbreking. Nu kunt u alsargument aanvoeren, dat de vloer al voortdurend uit tegels bestond, maar dat de beperkingen van onze waarneming verdere analyse van de structuur van de ruimte verhinderden.

Kortom, dat de structuur van de werkelijkheid al aanwezig is, maar dat wij niet altijd in staat zijn deze te herkennen. Dit is ook het standpunt van de huidige natuurwetenschappen, die een filosofisch uitgangspunt innemen, dat afkomstig is van Plato en Aristoteles: er is een absolute waarheid maar wij kunnen deze niet volledig waarnemen. Er is dus niet zozeer een onafhankelijke waarheid, als wel een niveauverdeling in de werkelijkheid, die bepaald wordt door de mogelijkheden en onmogelijkheden van onze waarneming.

Dit is te accepteren, maar het betekent wel, dat wij nooit algemene stellingen over de realiteit kunnen bewijzen, omdat wij niet op de hoogte zijn van de regels van de substructuren, die zich buiten ons gezichtsveld afspelen. Ons beeld van de werkelijkheid is altijd afhankelijk van contrasterende eigenschappen in de omgeving. Wij zullen dus nooit zeker weten, of wij vanuit een ander perspectief of op een ander tijdstip geen veranderende indruk van de samenhang van verschijnselen zullen krijgen.

Integratie

Als u rekening houdt met bovenstaande beperkingen van onze waarneming zult u, net als elke verantwoordelijke wetenschapper, verschijnselen en stellingen onder wisselende omstandigheden en met verschillende apparatuur testen. Stel dat u dit naar uw mening voldoende heeft gedaan. Wij moeten u hierbijmaar geloven, want u kunt dit nooit absoluut bewijzen. Zijn de feiten en de afgeleide structuren een voldoende garantie voor een volledig model van de werkelijkheid?

Helaas niet. Als voorbeeld kan het verschijnsel melkwegstelsel dienen, zoals die via telescopen worden waargenomen. De astronomie heeft ons inzicht gegeven in de structuur van het heelal. Wij kunnen samenhangende sterrenconglomeraties herkennen op basis van foto’s en testresultaten. Als gedachte-experiment stellen wij ons voor, dat we inzoomen op een melkwegstelsel. De vraag is nu op welk moment tijdens het inzoomen het melkwegstelsel volgens onze beleving de samenhang verliest en een verzameling losse sterren wordt. Het is onmogelijk een eenduidig antwoord op deze vraag te geven, omdat de herkenning van een patroon uiteindelijk een conditioneringsproces is. Het verandert met de omstandigheden, de tijd en de individuele ontwikkeling van het bewustzijn.

Ook is het onmogelijk om algemeen geldende regels voor dit onderscheidingsvermogen op te stellen, wat kan blijken uit de volgende situatie. Het beeld, dat uw televisie of monitor weergeeft is uiteindelijk opgebouwd uit blauwe, rode en groene puntjes, die de indruk geven van individuele kleuren, waardoor u objecten kunt herkennen. Het ligt voor de hand om regels voor kleurcombinaties van deze puntjes op te stellen, die de indruk van een bepaald gekleurd vlak opleveren. Bijvoorbeeld: rode en groene puntjes geven een geel vlak, rood en blauw zorgt voor een paars vlak en combinatie van rode, groene en blauwe puntjes zorgen voor de indruk wit. In eerste instantie lijken deze regels de werkelijkheid heel aardig te benaderen. Problemen ontstaan als wij deze regels toepassen op bijvoorbeeld het verloop van kleuren. Wanneer kunnenwij een door groene puntjes onderbroken patroon van rood en blauw niet meer herkennen al paars? Is er misschien een concentratie van de rood-blauw combinatie te berekenen waarbij de indruk paars niet meer overkomt en paarse objecten niet meer te onderscheiden zijn?

67

Ook hier ontstaan dilemma omdat individuele, psychologische verschillen in de gewenning van mensen de modelvorming in de weg staan. Het is niet voor niets waarom wij kinderen naar school sturen om ze door de leraar te laten vertellen, hoe de werkelijkheid is, in plaats van ze naar buiten te sturen en dit zelf te laten onderzoeken. Onze waarneming, onderscheidingsvermogen, begripsvorming, filosofie en wetenschap worden uiteindelijk gestuurd door conditionering en afspraken.

Methoden van waarnemen

Als we rekening houden met veranderende omstandigheden en de individuele verschillen van interpretatie, is het dan mogelijk algemeen geldende modellen voor de realiteit op te stellen? Het is belangrijk dat we rekening houden met nog een extra factor: de verandering in de manier van waarnemen. Welke verschijnselen wij constateren wordt ook bepaald door wat wij meten.

Zo zijn onze ogen gevoelig voor een bepaald gebied van het spectrum. Vandaar dat wij de ervaring van de omgeving in eerste instantie aan deze indrukken zullen relateren. Maar stel nu eens dat u een bril opzet, die gevoelig is voor infrarood licht, waardoor u bijvoorbeeld in staat bent warmtebewegingen te zien. Waarschijnlijk zult u hierdoor een veel beter inzicht krijgen in de principes, die door temperatuurwijzigingen worden bestuurd. U kunt u ook voorstellen, dat u bril kristallen bevat, die gevoelig zijn voor andere subatomaire deeltjes zoals elektronen, neutronen of alfadeeltjes (heliumionen). Iedere zienswijze, iedere methode om metingen te verrichten aan de werkelijkheid, opent nieuwe wegen om de structuren, die aan onze ervaring ten grondslag liggen, op een andere manier te beschouwen.

Pas als de resultaten van de verschillende soorten van waarnemen niet in tegenspraak zijn en elkaar aanvullen, ontstaat een model, dat bruikbaar is in zeer veel omstandigheden. Daarbij is het ook belangrijk, dat wij er van uitgaan, dat iedere waarnemer geconditioneerd is en zichzelf bevestigd door alleen op verschijnselen te letten, die in zijn persoonlijke beleving passen. Een meting, formule of wet zegt dus zoweliets over de werkelijkheid als over de waarnemer zelf. Waarnemingen moeten dus niet alleen filosofisch en experimenteel getoetst worden, omdat u dan van dezelfde hypothesen uitgaat als de onderzoeker. Op een gegeven ogenblik moet u alternatieve verklaringen overwegen. U kunt deze ervaringen integreren door na te gaan wat de verschillende waarnemers willen zien en waarom zij dit willen zien.

Natuurlijk bevindt u zich dan op het terrein van de psychologie, maar dit is onontkoombaar als u algemene toepasbaarheid nastreeft. Uiteindelijk vormt de psychologie van het persoonlijke bewustzijn een van de voornaamste invloeden op de ervaring van de werkelijkheid. De meest succesvolle resultaten worden behaald door uit te gaan van een soort scenariosysteem, waarbij u bekijkt, hoe het model zich onder wijzigende omstandigheden en visies gedraagt. Klopt het model bij zeer veel verschillende manieren van benadering, dan heeft het een brede toepasbaarheid. U overstijgt dan de beperkte omstandigheden die zich volgens een individuele waarnemer, hier en nu voordoen.

Transformatie

Wanneer u zich richt op de elementaire structuur van de werkelijkheid, dan stapt u eigenlijk in een eeuwenoude, filosofische val, waarvan de antieke, Griekse filosofie al op de hoogte was. Het betreft hier destatische benadering van het zijn die men kiest, als men de huidige werkelijkheid opdeelt in subgroepen, terwijl onze werkelijkheid in veel gevallen volledige transformaties kent, waarbij de oorspronkelijke eenheden worden gehergroepeerd tot nieuwe elementen. Hierbij kunnen de relaties met de oorspronkelijke begrippen grotendeels verloren gaan. Er moet dan gekozen worden voor een meer dynamische methode, waarin het worden centraal staat.

Dit dilemma is in de loop van de geschiedenis, met name onder de invloed van Plato en Aristoteles, bewust of onbewust genegeerd. Het probleem zit in het principe, dat elementen worden herkend aan de hand van overeenkomende eigenschappen. Op het moment dat identificerende eigenschappen onder invloed van de omstandigheden wijzigen, kunnen de herkenningspunten verloren gaan.

68

Wat voor betekenis heeft het begrip eenheid of element, als de indeling in de loop van de tijd kan wijzigen of zelfs volledig vervallen? Wanneer verliest een object of begrip zijn kenmerkende betekenis en wordt het iets anders?

Bij de overgang naar een nieuwe levenfase verpoppen rupsen tot vlinders, waardoor zij veranderen in uiterlijke karakteristieken, voortbeweging en voedsel. De vraag is nu of de rups door de transformatie een ander insect wordt, of dat het hetzelfde wezen blijft met een andere vormgeving. Natuurlijk kunt u de klassieke classificatie nog handhaven, wanneer u het ‘vlinder worden’ als een eigenschap van een rups beschouwt.

Dat geldt echter niet voor het volgende voorbeeld. Als ik een brood bak, dan gebruik ik meel, gist en een voldoende hoge temperatuur. Hieruit wordt iets gevormd, dat geen directe relatie meer heeft met de ingrediënten. Is het ‘brood worden’ een eigenschap van het meel, de gist of de temperatuur? Het meest voorde hand liggende antwoord is, dat het geen kenmerk is van een individuele eenheid, maar dat het ontstaat door een succesvolle combinatie van factoren.

Eigenschappen zijn afhankelijk van een combinatie van omstandigheden en niet van individuele elementen,objecten of begrippen. Hierop wordt dieper ingegaan bij het bespreken van de begripsvorming. Het is echter belangrijk dat u nu al beseft dat het twijfelachtig is of u elementen, objecten en begrippen kunt herkennen aan bepaalde eigenschappen.

Begripsvorming

Naast het begrip eenheid is onze huidige filosofie en logica gebouwd op de classificatie van begrippen en de logische en structurele regels die met dit systeem samenhangen. Deze methode is zo verweven met onze westerse denkwijze, dat het eigenlijk de bakermat van onze culturele beschaving vormt. Het idee dat er een werkelijkheid bestaat los van de individuele waarneming is afkomstig van Plato. Wij zullen de geldigheid van deze hypothese in een aparte paragraaf over ‘waarheid’ bespreken. De hiërarchische structuur van de begripsvorming, waarmee deze absolute waarheden kunnen worden vormgegeven, kan herleid worden tot Aristoteles, de leerling van Plato.

Los van de vraag of de ideale werkelijkheid van Plato bestaat roept de filosofische methode van Aristoteles ook al veel vragen op. De logica van Aristoteles wordt gepresenteerd als de ‘juiste’ manier van denken die tot de ‘juiste’ resultaten leidt. De logica verschilt van beschrijvende wetenschappen als de psychologie doordat zij niet uitgaat van de feitelijke gedachtegang maar een doctrine vormt, die aangeeft hoe bewustzijnsprocessen zouden moeten zijn om wetenschap genoemd te kunnen worden. Het grote verschil tussen de werking van de menselijke geest en de voorschriften van de logica zijn de belangrijkste oorzaak dat het conditioneringsproces, dat scholing of onderwijs genoemd wordt, voor onze samenleving noodzakelijk maakt.

Het kenmerkende element van de logica is het begrip. Een begrip is een klasse, die wordt gegroepeerd op basis van overeenkomsten in eigenschappen en functionaliteit tussen elementen en die zich aan de andere kant onderscheidt van andere klassen door verschillen. In het concept van Aristoteles gelden voor elementen, die aan een begripdefinitie voldoen, overeenkomstige wetten, formules en functionaliteit. Begripsdefinitie gaat uit van een statische wereldstructuur, waarin entiteiten herkend worden aan hun uiterlijke kenmerken. Hierdoor zijn verschijnselen als transformatie en een veranderde manier van waarnemen moeilijk in het model te passen.

Maar er zijn meer problemen. Een begrip krijgt pas betekenis in relatie met alternatieve begrippen. Zo krijgt ‘nacht’ pas betekenis, als we weten wat ‘dag’ inhoudt, en wordt het begrip ‘vrede’ pas duidelijk, als men de ‘oorlog’ kent. Dit betekent formeel gesproken, dat men een begrip volledig kan classificeren, als men alle andere alternatieve mogelijkheden kent. Praktisch gezien maakt dit volledige classificatie van entiteiten onmogelijk, omdat een onbekende eigenschap of functionaliteit een algemene stelling altijd ongeldig kan maken. De ultieme ‘waarheid’ zal bij deze methode altijd buiten het bereik van de wetenschapblijven. Dit wordt nader besproken bij de behandeling van de conclusie en de bewijsvoering.

69

Bovendien bepalen de waargenomen functionaliteit en eigenschappen in dit mechanisme het onderscheid tussen begrippen. Wanneer wij dit proces goed beschouwen, is het de mens zelf die de functionaliteit en de eigenschappen structureert. Natuurlijk, u vindt dat een bed gebruikt wordt om te slapen en dat u aan tafel gaat zitten om te eten. Maar als er een gezin uit een ver, vreemd land komt en zij gaan met het avondmaal om het bed zitten, dan kunt u dit ongebruikelijk vinden, maar u kunt niet zeggen dat dit verkeerd is. Zij kunnen ook zeggen, dat u het verkeerd doet. Wij leren de samenhang van eigenschappen en functionaliteit aan. Deze is niet onafhankelijk van onze persoonlijke culturele en sociale achtergrond aanwezig. Ook de grote, theoretische concepten niet.

Hier raken we de kern van de tekortkoming in de leer van Aristoteles en Plato. De mens is geen registrerend, maar een interpreterend organisme. En dus is er geen werkelijkheid onafhankelijk van de persoonlijke, aangeleerde beleving, zoals Plato beweert. Het is de individuele psychologie die de associaties tussen stimuli bepaald. Strikt genomen is de logica slechts een methode om een stelsel van afspraken over de interpretatie van de werkelijkheid tussen mensen weer te geven.

Onze taal is een stelsel van afspraken tussen mensen of volkeren om ervaringen uit te wisselen. Een taal is pas compleet, als alle individuen alle verschijnselen duidelijk, zonder misverstanden en volledig kunnen beschrijven.

De taal is een symbolisch vergelijkingmechanisme, waarin situaties voortdurend met elkaar vergeleken worden. Wij verkennen steeds nieuw terrein. Ieder mens heeft bovendien een eigen interpretatie van gebeurtenissen. Daarom is het per definitie onmogelijk een absoluut volledig taalconcept te ontwerpen, omdat niet elke gebeurtenis met eerdere ervaringen te vergelijken is.

Alle talen in de wereld schieten tekort om de totale werkelijkheid te beschrijven, omdat wij anders zouden pretenderen, dat wij alles al wisten, en hiermee wordt de objectiviteit ernstig geschaad. En objectiviteit is juist de belangrijkste voorwaarde van de metafysica, de werkelijkheid ‘boven’ de ervaring. Laat staan dat een logische taal gebaseerd op de beleving van Aristoteles voldoende mogelijkheden zou bieden om ons volledig over onze realiteit te uiten.

Logische Regels

Misschien lijkt voorgaande verhandeling over filosofie en logica een achterhaalde discussie, die nauwelijks iets met het belang of de structuur van computersystemen te maken heeft. Dit is echter beslist niet het geval. De logische regels, die de achtergrond vormen van ieder besturingssysteem en iedere programmeertaal, zijn direct te herleiden tot eeuwenoude concepten. De vijf belangrijkste peilers, waarop het volledige logische bouwwerk van filosofie, wetenschap en informatica rust, kan men terugvinden bij Aristoteles. Dit betreft de categorisering op grond van eigenschappen en de vier regels voor de bewijsvoering (zie: Geschiedenis van de Filosofie).

Als wij de betekenis van deze regels meer gedetailleerd beschrijven, dan worden direct een aantal inconsequenties van de methode duidelijk. Laten we deze wetten eens goed bestuderen en nagaan wat zij eigenlijk inhouden.

Regel van de Begripsvorming Een samenhangende reeks indrukken met overeenkomende eigenschappen wordt een object, begrip of categorie genoemd.

Regel van de Identiteit Een object wordt geïdentificeerd aan de waarneembare overeenkomsten van alle eigenschappen.

Regel van de Tegendelen De eigenschappen van een object kunnen niet in tegenspraak zijn met de uitspraken die men er over doet.

Regel van de Uitgesloten Derde

Eén object kan niet verschillende indrukken van dezelfde eigenschap onderdezelfde omstandigheden hebben.

Regel van Voldoende Grond Deze regel wordt afgeleid uit functionele afhankelijkheid tussen twee begrippen (Correlatie).

70

De regel van de Begripsvorming roept al direct een indringende vraag op, die ook al voor Aristoteles duidelijk was: hoe weet ik of de selectie van eigenschappen, waarop ik begrippen groepeer, voldoende zijn om de algemene gevallen van de uitzonderingen te onderscheiden? Dat weet ik niet bij voorbaat en dat kanik ook niet weten, tenzij ik kan bewijzen dat ik de volledige werkelijkheid heb doorgrond. Maar, zoals Popper terecht stelt, dat kan ik nooit. Ik kan alleen maar structureel twijfelen aan eerdere beginselen.

Aristoteles was op de hoogte van dit dilemma en hij bedacht hiervoor de methode van de inductie, die min of meer neerkomt op een soort empirische kansbepaling dat een indeling en de wetten die er voor gelden inderdaad klopt. Maar daarin is men eigenlijk helemaal niet in geïnteresseerd wanneer men serieus wetenschap bedrijft. Als ik niet weet onder welke randvoorwaarden een stelling niet geldt, dan kan ik ook geen zekerheid geven over de omstandigheden waaronder de stelling wel geldt. Maar dan verliest de theoretische wetenschap iedere autoriteit. Ik kan slechts zeggen dat een uitspraak waarschijnlijk zo is.

Ook de regel van de Identiteit levert problemen op, wanneer wij deze met een voorbeeld illustreren. Een man werkt aan de lopende band achter een snijmachine. Op een gegeven moment komt het mes naar beneden en hij verliest een vinger. Hij raakt op deze manier arbeidsongeschikt en hij komt aan de balie van de uitkerende instantie. De klerk, een goed geschoolde, starre logicus, vraagt hem naar een paspoort voor identificatie. De foto op het paspoort stamt van vóór het ongeluk en de man staat daar afgebeeld met zijn hand omhoog. ‘Dat bent u helemaal niet’, merkt de klerk emotieloos op. ‘Wat zegt u?’, roept de arbeider kwaad. ‘Dit is een foto van een man met al zijn vingers en u bent een man die een vinger mist!’.

Natuurlijk zult u het voorgaande voorbeeld als onzin bestempelen. Toch zijn dit de gevolgen als de identiteitsregel strak wordt toegepast. Waarom is een tafel niet hetzelfde als het stel losse planken en de schroeven, waaruit deze is samengesteld en waarom is een tafel waar een klein stuk van het blad is afgezaagd dit nog steeds wel? Dit heeft niet zozeer met de identieke eigenschappen te maken als wel met herkenbaarheid. En herkenbaarheid is een gevolg van gewenning, van conditionering.

Deze twijfel bestaat ook bij de regel van de Tegendelen. Stel, ik wil vaststellen of een zakenman ‘rijk’ is. Als de zakenman een Afrikaan is en ik woon in het Westen, dan lijkt de zakenman ten opzichte van mij niet rijk, maar ten opzichte van andere afrikanen misschien wel. Hetzelfde geldt, als het een zakenman uit de Middeleeuwen betreft. Bovendien kan het zijn dat de man veel contant geld heeft, maar een onbetaalbare schuld bij de bank heeft. Rijk zijn is blijkbaar afhankelijk van de plaats en de tijd en daarnaast van wat ik, als waarnemer, zelf op dat moment op zak heb en over economie en de betekenis van bezit en schulden (de eigenschap ‘rijk’) en de persoonlijke omstandigheden van de zakenman denk te weten.

De waardering van een eigenschap is in de eerste plaats afhankelijk van de toestand en de kennis van de waarnemer, waarbij de omgeving, die beoordeeld wordt, slechts indirect een rol speelt. Uitspraken over eigenschappen zeggen evenveel over de omstandigheden van de waarnemer als over de omgeving. Er is geen objectief oordeel te vormen over de juistheid van een bepaalde mening. Dezelfde eigenschap kan onder dezelfde omstandigheden verschillend geïnterpreteerd worden, door een verandering van inzicht. En dit is weer afhankelijk van het individuele leerproces van de waarnemer, dat nooit een uiteindelijke, absolute waarheid bereikt. Niet alleen de omgeving, maar ook de betekenis van de kenmerken zelf wordt aangepast door de nieuwe ervaringen.

Daarom zijn kenmerken onvoldoende objectieve meetwaarden, om de omstandigheden te definiëren. Slechts als men in de klassieke logica een verandering van persoonlijk inzicht als een belangrijke invloed accepteert, is de regel van de Tegendelen te handhaven. Maar dan zijn we volledig op het terrein van de bewustzijnspsychologie belandt. De regel van de Uitgesloten Derde gaat in op de innerlijke tegenstrijdigheid van uitspraken over een object of begrip onder dezelfde omstandigheden. Deze regel heeft eeuwenlang zonder enige vorm van kritiek onderdeel uitgemaakt van bijna alle belangrijke wetenschappelijke afwegingen, terwijl de sofisten inde tijd van de grote Griekse filosofen al vraagtekens bij deze stelling plaatsten. Pas in de 20e eeuw, door de invloed van onder andere de kwantummechanica en de logica van Kurt Gödel, is men weer gaan twijfelen aan de algemene toepasbaarheid van de regel.

71

Of een uitspraak waar is of niet is afhankelijk van de omstandigheden waaronder ik deze meet. Een goed voorbeeld met betrekking tot dit thema is de vraag of Amerika ten Oosten of ten Westen van Europa ligt. Wij zijn geneigd om te zeggen, dat Amerika ten Westen van Europa ligt. Maar omdat de aarde rond is kan ik ook via het Oosten, door Azië, in Amerika komen. Hoewel de richtingen Oost en West elkaar uitsluiten in een plat vlak kan een werelddeel zich op een wereldbol in beide richtingen bevinden. De betekenis van de eigenschap wordt bepaald door het model dat gebruikt wordt om de werkelijkheid weer te geven en de methode die ik gebruik om de samenhang vast te stellen.

Oorzakelijke verbanden zijn eigenlijk alleen te achterhalen door het bestuderen van overeenkomsten tussen verwachtingspatronen van twee verschillende verschijnselen. Dit is echter moeilijk te bewijzen, omdat verschijnselen over het algemeen meerdere en vaak tegenstrijdige causale invloeden ondergaan. Oorzakelijk verbanden zijn meer gebaseerd op geconditioneerde associatie of op een fixatie in de voorstelling. Hume heeft gelijk als hij stelt dat deze relatie meer gebaseerd is op gewoontevorming dan op logische argumenten.

Al deze bezwaren tegen de abstracte logica leiden tot een onontkoombare conclusie. Wij kunnen slechts op zeer beperkte schaal op basis van onze voorstelling van de wereld logische afwegingen maken tussen werkelijkheidsmodellen. Deze modellen in het bewustzijn zijn tot stand gekomen door vergelijking van aangeleerde patronen en nooit direct op grond van de stimuli en reacties uit de omgeving afgeleid. Het logische model moet dus aangepast worden voor het herkennen van patronen tijdens het persoonlijke leerproces van de mens. Wij moeten eerst onszelf kennen, voordat we de wereld kunnen verklaren. Patroonherkenning

Als wij de betekenis van logica in het menselijk bewustzijn volgens de psychologische principes van ‘Mind’ willen definiëren, dan kan deze als volgt geformuleerd worden: logica is een gestructureerde voorstelling van de methode, die wij door conditionering in de patronen uit de omgeving en ons bewustzijn menen te herkennen.

Onze logica is een structurerend mechanisme dat de patronenvan verschijnselen in onze omgeving in een bepaaldesamenhang plaatst. Hierdoor krijgen wij het idee, dat wij innieuwe, vergelijkbare omstandigheden kunnen voorspellen water gaat gebeuren. Dit streven naar veiligheid in eenherkenbare, controleerbare omgeving is het doel van al onzekennis, onze religie en zelfs in onze maatschappelijke ensociale omgang. Om een situatie in een bepaalde context teleren begrijpen zijn een aantal stappen noodzakelijk.

1. De ononderbroken reeks van stimuli wordt opgesplitst inherhalende patroonelementen.

2. Het moet mogelijk zijn om de patroonelementen terelateren aan bekende geheugenschema’s, die tengrondslag liggen aan onze voorstelling (externeassociatie). Dit gebeurt door herkenning vanovereenkomsten tussen de bekende patronen en de huidigereeks van ervaringen. Dit principe wordt modelvorminggenoemd.

3. Door de koppeling van de herkende geheugenschema’saan de nieuwe situatie wordt het individu in staat gesteldhet proces te begrijpen. Het wordt mogelijk om deervaring te vergelijken met bestaande concepten in de

72

voorstelling.

In de herhaling van de begrepen patroonelementen wordt een systeem gezocht, wat de voorspelbaarheid bevordert. Er worden regels en wetten voor dit soort ervaringen gevormd. De patroonherkenning is te vergelijken met het aanleren van een andere taal. In eerste instantie klinkt de vreemde taal als een vreemde reeks klanken, waarin geen systeem of structuur aan te herkennen is. Na verloop van tijd herkennen we misschien terugkerende woorden, maar tot begrip leidt dit niet. Daarvoor is een koppeling noodzakelijk tussen de eigen belevingswereld en de vreemde taal. Dit kan een leerboek zijn, maar het kan ook aangeleerd worden doordat begrippen aangewezen worden als men erover spreekt. Pas dan wordt de klank begrepen en aan de persoonlijke voorstelling gekoppeld. Als wij de regels van de taal leren, kunnen wij zelfwoorden tot zinnen combineren.

Hieruit blijkt dat een mens eigenlijk niet in staat is denkbeelden te doorgronden, die niet aan bekende situaties kunnen worden gekoppeld. Ervaringen, die niet in herkenbare processen kunnen worden ingedeeldof daarmee kunnen worden vergeleken, blijven onbegrepen. Onze kennis, onze wetenschap bestaat hierdooraltijd uit complexer wordende structuren van steeds dezelfde, terugkerende patroonelementen. Door de complexiteit lijkt het alsof wij heel veel weten, maar de denkbeelden zijn uiteindelijk terug te herleiden tot een beperkt aantal primaire gewaarwordingen.

Kortom: de mens leert wat hij herkent, niet wat hij niet begrijpt. Ons verstand is dan ook gebaseerd op een vorm van zelfbevestiging en is niet gericht op het verkennen van nieuwe situaties in hun zelfstandige voorkomen. Als het niet te begrijpen is, wordt het genegeerd. Werkelijke kennisverwerving, in de zin van het begrijpen van een ervaring in de eigen context, gaat het mechanisme van het menselijk bewustzijn te boven. Er wordt geen kennis toegevoegd, want het individu komt altijd tot de conclusie, dat hij het toch al van tevoren wist, ongeacht de totaal andere betekenis van de situatie.

Wij kunnen nooit bewijzen dat er een eenduidige logica ten grondslag ligt aan onze omgeving. Waar, niet waar, implicaties, vergelijkingen en formules zijn allemaal modelvormen die zich uitsluitend afspelen in hetmenselijk bewustzijn. De regels en wetten die we in de exacte wetenschap terugvinden, zijn op een beperkt domein geldig. Het is niet verantwoord om aan te nemen, dat de logische regels zelf op ieder gebied toepasbaar zijn. Wanneer wij een redelijk betrouwbare grond voor onze wetenschappelijke methode zoeken,die wij redelijk goed kennen, moeten wij deze zoeken in de afleidingsregels tijdens de conditionering om tot een persoonlijke voorstelling te komen in ons eigen bewustzijn. Hiermee wordt niet beweerd, dat wat demens denkt waar is of dat we allemaal hetzelfde denken (ik zou eerder het tegendeel beweren). Er wordt slechts gezegd, dat de wijze waarop een individu tot een voorstelling komt aan dezelfde procedures voldoet.

Dat is natuurlijk een stelling, net als alle andere stellingen. Maar als objectief waarnemer is het onverantwoord enige uitspraak over de wereld als geheel te doen en te beweren, dat deze altijd waar is. Ik heb voortdurend te weinig bewijsmateriaal om de begrenzing van mijn mening te onderzoeken. Door de bewustzijnsprocessen als uitgangspunt te nemen, heb ik mijn onderzoeksmateriaal in ieder geval dichter bij de hand dan de volledige macrokosmos en microkosmos. Op die manier blijf ik mij bewust van de beperkingen van de menselijke hersenen en kan ik mijn stellingen altijd zien als onderdeel van een continu leerproces, waarin de beweringen altijd door nieuwe informatie kan worden aangepast.

Ik kan zelfs de verschillen in mening tussen verschillende personen aanschouwelijk maken en proberen te doorgronden, waarom iemand een bepaald denkbeeld als waarheid accepteert of waarom niet. Door de motivatie te onderzoeken, kan er zelfs een poging gedaan worden om waandenkbeelden te analyseren en een begin worden gemaakt met persoonsgerichte, functionele therapie. Het is best mogelijk, dat dan zal blijken, dat alle maatschappelijk verbreidde ideeën onderdeel uitmaken van de persoonlijke fantasieën van individuen.

Logica en stellingen worden op deze manier een dynamisch gegeven, die los worden gemaakt van de schijneen eeuwige waarheid te bevatten. De mentale processen worden niet langer gestagneerd omdat een bepaalde maatschappelijke, sociale of historische autoriteit de realiteit dicteert. Het bewustzijn kan eindelijk gebruikt worden, waarvoor het bestaat: het creatieve proces van de persoonlijke bewustwording.

73

De technieken, die een rol spelen in de constructie van denkbeelden in ons bewustzijn, worden uitgebreid besproken in het psychologisch model van deze theorie.Objecten, begrippen en identiteit

Strikt genomen bestaat de wereld, in psychologische zin, uit stimulireeksen. In deze reeksen herkennen wij,door conditionering, overeenkomsten en verschillen, die zich in groepen stimuli voordoen. De herhalende indrukken, waarop wij patronen indelen worden eigenschappen genoemd. Eigenschappen bevinden zich ineen bepaalde toestand. Afhankelijk van plaats, tijd en omstandigheden veranderd de toestand van de eigenschappen.

Als wij de statische indeling van patronen in de vorm van objecten, begrippen en identiteit, zoals die in de klassieke logica wordt gebruikt loslaten, dan komen we tot een dieper besef. Objecten, individuen en begrippen zijn slechts complexe eigenschappen, die samengesteld zijn uit andere eigenschappen. Objectgeorienteerd programmeren wordt op die manier niet toereikend, omdat de indeling van de werkelijkheid dynamisch en niet statisch is. Er moet een kenmerkgeorienteerd ontwerp (POPS - Property Oriented Programming System) worden geconstrueerd, waardoor de structuur van de werkelijkheid kan transformeren. Alleen dan benaderd het model de processen, die in ons bewustzijn plaatsvinden.

Op het eerste gezicht lijkt dit een vernauwing van onze cognitie. Maar omdat de relatie tussen object en eigenschappen verandert, kan een associatieve weergave van de werkelijkheid worden beschreven, zoals dat in ons bewustzijn bestaat. Onze identificatie betreft een transitieve structuur, waarbij de verzameling van herkenningspunten (de eigenschappen) zich altijd in een tijdelijke configuratie bevinden en de archetypen of geheugenbeelden zich onafhankelijk van de directe eigenschappen kunnen ontwikkelen.

Hoe kan een persoon, object of begrip vergeleken worden met een eigenschap als ‘kleur’? Voordat het antwoord op deze vraag behandeld wordt, wil ik eerst een andere vraag naar voren brengen: ‘Wie of wat bent u eigenlijk?’. Dit lijkt een voor de hand liggende, bijna irrelevante vraag, totdat we er serieus over nadenken. Waarschijnlijk gaat u er als bijna iedereen in de 20e eeuw van uit dat u een bijna onvervreembaaronderdeel van de wereld bent, met bepaalde lichamelijke en geestelijke eigenschappen, die u uniek identificeren. Dan volgt hierop de logisch volgende vraag; ‘Welke lichamelijke of geestelijke eigenschappen identificeren u uniek?’.

U bent een individu en u bestaat uit ledematen, hart, nieren, longen, hersens, psychologie, genen enzovoort.Als u een van uw lichaamsdelen verliest, blijft u toch dezelfde geïntegreerde persoonlijkheid, ook al zijn deomstandigheden, waaronder u leeft, gewijzigd. Toch heeft u niet meer dezelfde eigenschappen als voorheen. Als iemand door een hersentumor, beroerte, de ziekte van Alzheimer of psychische problemen van gedrag en werkelijkheidsinterpretatie veranderd blijft de persoon toch een relatie houden met zijn persoonlijke ontwikkelingshistorie ook al wijzigt de cognitie en wordt de herkenning complexer.

Om de betekenis van de genetische identificatie te beoordelen, maken we gebruik van een gedachte-experiment, zoals deze door Albert Einstein gebruikt werden. Stel dat er een machine bestond, waarmee u genetisch gekloond zou kunnen worden. Er zou een persoon ontstaan, die er precies zo uit ziet als u, met dezelfde lichaamsbouw en dezelfde hersenfuncties. Waardoor bent u te onderscheiden van de kloon? Het enige verschil dat u kunt maken, is de ontwikkeling door ervaringen, die u in uw persoonlijke historie hebt meegemaakt.

Een object, begrip of individu is niet te definiëren als een eenheid met bepaalde waarden voor de eigenschappen. Iedere toestand van eigenschappen kan in de loop van de tijd, of afhankelijk van de plaats of de omstandigheden transformeren. Geen enkele aparte toestand is identificerend voor de eenheid als geheel. Deze is slechts te identificeren door het totaal van alle voorgekomen toestanden van alle eigenschappen in de totale persoonlijke historie, op alle plaatsen, onder alle omstandigheden. Een analogie in de natuurkunde vormt de wereldlijn van een object, die het volledige pad en de volledige ontwikkeling van een object in een meerdimensionale ruimte weergeeft. We moeten de betekenis van de slak dus herkennen aan zijn spoor en niet alleen aan het lege slakkenhuis, als hij overleden is. Dit is slechts een momentopname, die onvoldoende over de totale betekenis zegt.

74

De totale ontwikkeling van het object, begrip of individu zegt nog niet genoeg. Het is ook essentieel, dat men alle mogelijke interpretaties van de ontwikkeling hierbij betrekt. Dus het is belangrijk wie de waarnemer van de gebeurtenissen rond de eenheid is. Die zal van waarnemer tot waarnemer een andere betekenis hebben, omdat ieder individu een andere conditionering met betrekking tot de ‘werkelijkheid’ heeft.

Wat wij object of begrip noemen, is een verzameling eigenschappen, die aan unieke, herkenbare waarden voldoen. Herkenbaarheid is een tijdgebonden projectie in ons eigen bewustzijn, die de transformerende eenheid voor ons begrijpelijk maakt. Door groepering en identificatie van kenmerken gaan veel eigenschappen door de afspiegeling verloren.

Het is de vraag welke eigenschappen als identificerend worden gebruikt, om het object, begrip of individu in een andere toestand te blijven herkennen. Dit hangt samen met de geleidelijkheid van verandering en in hoeverre men de mogelijkheden ervan begrijpt. En dit is weer een leerproces, oftewel: de herkenbaarheid is afhankelijk van de conditionering van de waarnemer.

De ontwikkelingshistorie van een object, begrip of individu is niet weer te geven als losse stimuli uit de omgeving, maar is een (onvolledige) projectie daarvan in het bewustzijn van de waarnemer. En de waarnemer ziet alleen dat, wat deze heeft geleerd om te zien. Bacon, Schoppenhauer en Hume hadden dus gelijk, toen zij de wereld als een voorstelling presenteerden.

Verzamelingen en Elementen

Dit is niet een vaag filosofisch verhaal over de interpretatie van de werkelijkheid in de menselijke geest. Het refereert aan reële problemen in de informatica en de verzamelingenleer met betrekking tot transformatie van eigenschappen.

Stel dat ik een Financieel Management Systeem aan het samenstellen ben, en ik analyseer de betekenis van mensen binnen mijn organisatie, als klant en als leverancier. In eerste instantie heb ik alleen maar met Personen te maken. Als zij voor mijn organisatie gaan werken, noem ik ze Medewerker. Hebben zij interesse voor de producten en diensten van mijn firma, dan noem ik ze Prospect. Hebben Personen iets besteld, dan heten ze voortaan Klant in het systeem. Als zij facturen hebben uitstaan dan wordt er aan deze mensen gerefereerd als Debiteur. Leveren ze iets aan het bedrijf dan komen ze ook voor als Leverancier en uiteindelijk als Krediteur. Toch gaat het steeds over dezelfde personen.

75

Verandert er iets aan de persoon als hij medewerker wordt? Nee, de identificatie van het individu blijft hetzelfde. Verandert er dan iets aan de definitie van de verzameling van Medewerkers, zodat de persoon plotseling tot deze groep behoort? Ook niet, het enige dat verandert is de relatie van de persoon met de firma. Deze is afhankelijk van de tijd en omstandigheden, omdat de persoon op een zeker moment in dienst komt van het bedrijf en na verloop van tijd weer uit dienst gaat, waardoor dit individu in het systeem weer gewoon tot de verzameling van personen gaat behoren.

Om de verbanden tussen verzamelingen en elementen te begrijpen, is het noodzakelijk om de ontwikkeling van de verzamelingen en de positie van de elementen ten opzichte van deze verzamelingen in de tijd te bestuderen. Verzamelingen zijn dus geen tijdonafhankelijke grootheden. De statische representatie van verzamelingen is daarom ontoereikend. De werkelijkheid kan alleen benaderd worden door middel van een meerdimensionale verzamelingenleer (zie volgende figuur).

76

PersoonPersoon

ProspectProspect KlantKlant DebiteurDebiteur

LeverancierLeverancier KrediteurKrediteur

MedewerkerMedewerker

Door een meerdimensionale verzamelingenleer kan de ontwikkeling van verzamelingen en elementen in samenhang worden beschouwd. Op deze manier kan elke toewijzing of identificatie van eenheden aan groepen als een tijdelijke projectie worden bestudeerd. Oorzakelijke verbanden en logische betekenis kunnen in een juiste context worden geplaatst.

De kern van de verzamelingenleer wordt gevormd door de definitie van een element. Volgens dit onderdeel van de logica kunnen wij een element herkennen aan de eigenschappen. Maar wat is eigenlijk precies een eigenschap? Zoals overal in deze theorie wordt er een definitie gegeven met behulp van een voorbeeld.

Stel we bestuderen een stoel, die we op de volgende manier kunnen beschrijven: Een stoel, gemaakt van kunststof, heeft vier poten, een zitvlak en een rugvlak. De stoel is grijs. Deze beschrijving wordt schematisch weergegeven door het volgende eigenschappenschema.

Het is belangrijk om in te zien, dat iedere eigenschap, die wordt weergegeven, op zichzelf weer verwijst naar groepen stoelen, die ingedeeld zijn op een bepaald herkenningsteken. Een eigenschap van de stoel is dus een waardering van de relatie tussen deze specifieke stoel en verzamelingen, die in het verleden door een leerproces zijn afgeleid. Kenmerken zijn dus afhankelijk van de verandering van de relatie met de afgeleide verzamelingen in de tijd en het leerproces met betrekking tot de groepskenmerken.

77

Stoel

Stof Rugvlak Zitvlak Poten Kleur

KunststofHoutKunststofHout

JaNeeJaNee

JaNeeJaNee

RoodBlauwGeelGrijs

RoodBlauwGeelGrijs

GebogenRechtGebogenRecht

Vorm44

Het lijkt nu alsof ik de stoel door middel van de eigenschappen heb geïdentificeerd als een tijdloos object. Maar stel nu dat ik naar verloop van tijd genoeg krijg van de kleur en ik verf deze blauw. Is dit dan nog steeds dezelfde stoel? Dit is voor u waarschijnlijk bijna vanzelfsprekend. Toch is de identificatie veranderd,omdat eigenschappen gewijzigd zijn, dus strikt logisch is dit een andere stoel. Want als ik een van de poten verwijder, is het dan nog steeds de stoel van voorheen? Het wordt voor u iets moeilijker om de stoel te herkennen, maar uiteindelijk lukt dit nog wel. En als ik het rugvlak en alle poten buiten uw gezichtsveld verwijder?

Nu ontstaat er een probleem, want u bent de belangrijkste herkenningspunten in relatie met het geheugenbeeld van een stoel kwijt. Wat u ziet is een plank en geen stoel. Dit wordt veroorzaakt, doordat de betekenis van objecten, begrippen en individuen uit uw voorstelling voorkomt en niet uit de omgeving. De verzamelingen, de herkenningspunten verzint u zelf. De combinatie van eigenschappen kan bij u een associatieve relatie oproepen met het tijdloze model van een stoel in uw bewustzijn.

Wat u onder een stoel verstaat, is geen concrete zetel, maar een geïdealiseerd model, dat ontstaan is door conditionering. ‘Stoel’ is daarom een verzamelnaam van een combinatie van eigenschappen. Ook het voorkomen van een specifieke stoel is een combinatie van eigenschappen in ons bewustzijn. Door de herkenning wordt het model, de combinatie van eigenschappen, gekoppeld aan een afwisselend patroon vanstimuli.

Een eigenschap, object, begrip of individu wordt dus geïdentificeerd met een aangeleerd terugkerend patroon in de ruimte-tijd. Hoewel elementen en verzamelingen in de loop van de tijd transformeren, is ons bewustzijn slechts in staat één bepaalde projectie van een patroon te identificeren met een begrip.

Natuurlijke Intelligentie en zoekmethoden

Om een computersysteem intelligent te maken, moeten we eerst beschrijven, wat intelligentie precies inhoudt. Is dit uitsluitend de mogelijkheid om ingewikkelde vraagstukken en berekeningen uit te voeren, of omvat dit begrip meer?

Om de verschillen tussen de huidigeprogramma’s en het menselijkbewustzijn duidelijk te maken, wordt erin deze theorie een onderscheidgemaakt tussen kunstmatigeintelligentie en natuurlijkeintelligentie.

Het grote verschil tussen de tweebegrippen wordt duidelijk als webijvoorbeeld naar huidige robots enmensen kijken. Robots wordenontworpen voor het uitvoeren van eenof meerdere specifieke taken, waarbijsteeds dezelfde procedures en objectenworden gebruikt. Hoe intelligent hetprogramma ook mag zijn, de robot gaatdoor met het zoeken van oplossingenvoor de doeleinden, waarvoor hijontworpen is. Hij weet niet wat dewoorden onmogelijk, mislukking enfalen betekenen. Hierdoor wordt vaakgezegd dat een computer voor sommigetaken beter geschikt is dan mensen.Maar is dat zo?

78

Is het niet beter de methode, de middelen of de doelen aan te passen, als de omstandigheden dat vereisen, zoals een mens? Houdt werkelijke intelligentie niet in, dat iemand leert van mislukkingen? En zo ja, hoe bepalen mensen of een taak of doel tot mislukken gedoemd is? Hoe zijn mensen in staat de zin of onzin vanhun handelingen in te zien?

Om intelligent leven na te bootsen is een goede definitie nodig van natuurlijke intelligentie. In dit model wordt uitgegaan van deze formulering: Intelligentie is de mogelijkheid om de methode, de driftobjecten en de doelen bij te stellen bij nieuwe informatie uit de omgeving of het bewustzijn. Er is sprake van intelligentie als een organisme in staat is het hoe (de methoden), het wat of waarmee (de driftobjecten) en het waarom constant aan te passen bij verandering van de omstandigheden. Wat dan onder leven verstaan wordt is vooral een zoektocht naar de eigen mogelijkheden en de persoonlijke waarheid, omdat die voortdurend ter discussie staan. En deze speurtocht leidt alleen ver als men in staat is te leren van alle persoonlijke mislukkingen en hier een weg omheen te vinden.

De methoden, mogelijkheden en onmogelijkheden, waarheid en onwaarheid, die we in aanvang via een leerproces hebben meegekregen, zullen dan gaandeweg niet de juiste blijken te zijn, waardoor wij andere manieren moeten vinden, waarna het leerproces vervolgt. Ook wat wij nastreven en de motivatie van onze handelingen en gedachten zijn geen vaststaande gegevens. Deze worden in eerste instantie doorgegeven door de ouders, vrienden, de school, de maatschappij of de media. Door de wegen en gedachtekronkels van de andere mensen in de praktijk te toetsen, kunnen wij nagaan wat er uiteindelijk van deze gewoonten, normen en waarden als zinvol overblijft en waar wij een eigen weg moeten bewandelen.

Het is een algemeen misverstand, dat de mens zich probeert te ontwikkelen naar een waarheid, die boven zijn persoonlijke ervaringen, waarnemingen en gedachtewereld uitstijgt. Ieder idee van waarheid, hoe complex en toetsbaar ook, is uiteindelijk toch te herleiden tot de persoonlijke beleving. Blijkbaar kan waarheid of leugen niet als uitgangspunt nemen voor het verifiëren van uitspraken en modellen, maar moeten elementaire ervaringen tijdens de conditionering als fundament voor redeneringen worden gebruikt.De uiteindelijke drijfveren, die de zoekmethoden van een mens bepalen, zijn succes en mislukking. Dit bestuurt de voortzetting van de speurtocht naar oplossingen. Welke zoekmethode gebruikt de mens om een succeservaring te bereiken?

Het belangrijkste kenmerk van levende organismen is, dat zij, naast consequent handelen, waarbij direct gereageerd wordt op prikkels uit de omgeving, in staat zijn tot operant handelen. Dat betekent: zij kunnen hun handelen richten om te proberen een mogelijk doel in de toekomst te bereiken. Deze doelen worden bepaald door de persoonlijke keuzes, de driftobjecten en de voorstelling van het individu. Conditionering van buitenaf kan hier een belangrijke invloed op uitoefenen. De mens stelt dus doelen en hij ontwerpt een bepaald stappenplan om deze doelen te bereiken. Zowel de doelen, als de tussenstappen, als de methoden, die gebruikt worden, kunnen worden veranderd bij nieuwe informatie, inzichten of voorstellingen.

De doelen zijn dus te herleiden tot bepaalde behoeften van het individu, die in de meeste gevallen door conditionering van de omgeving ontstaan zijn en slechts in enkele situaties vanuit een bewuste keuze van het individu zijn gegroeid. Aangezien echter zowel de voorstelling als de persoonlijke keuze uiteindelijk weer zijn voortgekomen uit hoop en vluchtreacties in een eerder stadium, komen de doelen op deze manier indirect (door beeldvorming) vanuit de ervaringen tot stand.

Hoewel de doelen in een pril stadium als uitgangspunten van de beeldvorming zijn geaccepteerd, kunnen zij, bij herhaald falen van de toetsing aan de omgeving, worden veranderd. Veel mensen raken in paniek bij dit idee, omdat dit in feite inhoudt, dat hun huidige voorstelling van de wereld instort (waarmee zij eigenlijk zelf instorten, wat wil zeggen, de geconstrueerde persoonlijkheid, met alle verwante normen en waarden, wordt getransformeerd).

De doelen worden onderverdeeld in taken of stappen, waaraan, via associatie, bepaalde driftobjecten of begrippen worden gekoppeld. Deze driftobjecten kunnen, door conditionering en het uitblijven van een bevredigende ervaring, uiteindelijk belangrijker worden dan de doelen zelf. Het driftobject verandert dan van middel in doel, waarbij het doel als een secundair verschijnsel op de achtergrond komt te staan.

79

Er is dan sprake van sublimatie, de transformatie van driften. Door het kiezen van driftobjecten worden behoeften reëel. De keuze van de objecten of begrippen zijn haalbaar en beschikbaar in de huidige omstandigheden, volgens de persoonlijke voorstelling, hoewel ze best abstract kunnen zijn (Liefde is een heel concreet doel, maar het kan niet worden aangewezen). Vervolgens wordt een methode gekozen om de driftobjecten te behalen en daarmee begint het leerproces. In eerste instantie, als er alleen nog maar een projectie van een behoefte in de voorstelling is, kan de realisatie van doel en objecten nog wijzigen.

Naarmate het individu meer gefixeerd raakt door objecten en begrippen in de werkelijkheid, wordt er een sterke associatie gecreëerd tussen reële objecten of begrippen en de abstracte doelen. Het driftobject krijgt dan een icoonfunctie, dat een abstract idee representeert. Wordt het driftobject lange tijd onthouden, dan ontstaat frustratie en krijgt het de vorm van een geïdealiseerd beeld. Wordt het driftobject bereikt, dan blijkthet idee, dat van het object is ontstaan, mooier dan het in werkelijkheid is. Er wordt dan gezocht naar meer, mooier, beter, zonder dat ooit het oorspronkelijke doel wordt bereikt. Dit geldt zowel voor materiele als voor abstracte doelen.

Het nastreven van driftdoelen conditioneert het individu zo, dat hij vergeet wat hij wilde bereiken. In feite kan men de driftdoelen vergelijken met een wortel, die aan het einde van een lange hengel hangt, vastgehouden door een man, die op de rug van een ezel zit. De ezel wil de wortel opeten, rent er achter aan,maar bereikt hem nooit. Zo loopt de ezel kilometers lang, zonder te beseffen, dat zijn doel onhaalbaar is. Sterker nog, wordt de wortel uiteindelijk zo onopvallend mogelijk weggehaald, dan blijft de ezel door conditionering toch verder lopen.

Los van wat het individu zoekt, moet de mens keuzes maken uit de verschillende mogelijkheden om zijn doel zo efficiënt mogelijk te bereiken, als de driftobjecten concreet zijn geworden. Een mens zoekt in eersteinstantie niet systematisch naar oplossingen, maar op grond van referentiepunten (aandachtrichters). Er wordt gezocht naar associaties met eerdere, overeenkomstige ervaringen. Als de situatie wordt herkend, danwordt op dezelfde manier op deze situatie gereageerd. Pas als dit niet blijkt te werken, wordt overgegaan opeen procedurele methode. De procedure, die dan wordt bedacht, wordt overigens weer afgeleid uit de eersteverkenningen.

Een van de belangrijkste tekortkomingen van computersystemen in de 20e eeuw ten opzichte van de mens is, dat zij niet in staat zijn de doelloosheid en het falen van verkeerde, inefficiënte instructies of procedures op te sporen. Als ik als mens een kaart krijg van een gebied en ik zoek een bepaald huis, dan krijg ik na verloop van tijd het vermoeden dat de kaart verkeerd is, als ik niet in staat ben dit huis te vinden. Vervolgens zoek ik een kaart of andere informatie, die mij verder helpt.

Het zoeken naar alternatieven is gebaseerd op mijn frustratie en de referentiele (associatieve) structuur van mijn bewustzijn. De computer zoekt gewoon door overeenkomstig de procedures, totdat er niets meer te zoeken is. Het programma is een verzameling sequentiële instructies en controleert niet of de verwachte uitkomsten bereikt worden. En dit is natuurlijk logisch, als men bedenkt, dat de klassieke computer geen verwachtingen heeft.

Sommige mensen zijn ook in staat alternatieven te overwegen, voordat werkelijk actie wordt ondernomen. Dit betekent dat vanuit het model van de werkelijkheid, dat in de voorstelling bestaat als een projectie, wordt nagegaan, wat de mogelijke consequenties zijn van handelingen. Er worden verschillende scenario’s uitgewerkt, waarbij men bekijkt, wat het resultaat zal zijn. Pas daarna volgt een keuze voor de handeling met het meeste resultaat of het minste risico. Hierdoor kan men zoveel mogelijk voorkomen, dat een ongewenste of uitzichtloze situatie ontstaat. Sterker nog, dit wordt in het taalgebruik praktisch nadenken genoemd, in tegenstelling tot het doorgaan op een doodlopende weg.

De motieven, de doelen en de methoden, die een mens gebruikt om zijn handelen zin te geven, zijn er op gericht om de conditionering overeen te laten stemmen met zijn persoonlijke voorstelling of andersom. Eenmens volgt de procedures, die hem door de omgeving worden opgelegd, of hij manipuleert zijn omgeving of zijn eigen waarneming zo, dat deze overeenstemt met het zelfgeconstrueerde werkelijkheidsbeeld. Zowelde omgeving als de persoonlijke voorstelling zijn aanpasbaar.

80

Het is slechts de vraag, waar het individu de prioriteiten stelt. Het is uiteindelijk altijd de persoonlijke keuze van het individu, hoe deze de wereld wil ervaren en in hoeverre deze wil ingrijpen in de omstandigheden. Werkelijke intelligentie heeft weinig te maken met het uitvoeren van complexe berekeningen. Het blijkt uit de flexibiliteit om methoden, gezochte begrippen en de onbelangrijke doelen aan te passen als de omstandigheden dit vereisen.

Hiervoor is het noodzakelijk dat de logica dynamisch en referentieel is, dat er gereageerd kan worden op emotionele toestanden als hoop en frustratie en dat de keuzemogelijkheden om de doelen te bereiken zoveelmogelijk vrij gelaten worden. Het heeft er ook mee te maken, dat er eerst op voorstellingsnivo wordt nagedacht over de mogelijke uitkomsten van handelingen, voordat ze worden uitgevoerd. Zolang een computer dit niet kan, blijft het niet meer dan een uiterst complexe rekenmachine. In de psychologie van ditmodel wordt ingegaan op de vraag, of de oplossingsmethode van het menselijk bewustzijn nagebootst kan worden door een programma.

Psychologica

De grondstellingen van de filosofie kunnen we afleiden uit psychologische processen. Hierbij moeten we ons een aantal zaken afvragen. Denken is eigenlijk het overwegen van gedragsregels van individuen, organisaties, systemen en beschavingen. De zin van gedragsregels kunnen worden onderzocht door middel van vragen aan onszelf of aan anderen. Dus in feite wordt de filosofie gevormd door een vorm van overleg met anderen of overweging in onze eigen persoonlijkheid. Pas als wij voor onszelf acceptabele antwoorden hebben gevonden, dan kan iedereen zijn eigen vorm van wetenschap vormen. Kennis is het vertrouwen in het verwezenlijken van de plannen en projecten, die door het eigen gedrag uitkomen. Als de werkelijkheid niet langer overeenkomt met de verwachtingspatronen, associaties en voorstelling, die we in het verleden gehad hebben, dan wordt het tijd om ons gedrag tot nu toe te heroverwegen, maar ook de wetten en principes van de maatschappij en sociale context, waarin we leven.

Logica betreft eigenlijk het op een juiste manier rangschikken, vergelijken en combineren van informatie ofelementaire indrukken. In de logica wordt een onderscheid gemaakt in wijsgerige en formele (of notationele) logica. De wijsgerige logica onderzoekt de grenzen van het denken binnen een bepaalde beschaving, cultuur of beschaving. Het is daarbij heel belangrijk om de individuele, relationele en maatschappelijke blokkades te onderzoeken. Vragen als: ‘Waarom ben ik?’, ‘Wie ben ik?’, ‘Wat is mijn taak?’ zijn hierbij de hoofdzaak, het basismateriaal van zelfstudie. Alleen als wij onszelf en ons eigen gedrag begrijpen, kunnen wij onze plaats binnen een maatschappij, sociale context, technologie, ecologie en beschaving leren begrijpen. In feite is dit een vorm psychotherapie, die we eigenlijk voortdurend op onszelf toe moeten passen.

Het is daarom belangrijk om de zin en onzin van een redenering te onderzoeken door middel van vragen. Als de antwoorden overeenstemmen met een logisch patroon in de werkelijkheid dan komt dit overeen met de huidige toestand van de beschaving waarin men leeft. Dit betreft zowel filosofische religieuze, wetenschappelijke, politieke en levensbeschouwelijke aspecten.

Psychologica is een combinatie van psychologie en logica, een vorm van zelfonderzoek, waarbij de wortelsvan de individuele beleving van de werkelijkheid onderzocht worden. In principe is dit een nieuwe vorm van psychoanalyse, die men kan toepassen door de eigen levensweg tot nu toe te onderzoeken.

Oorzakelijke Verbanden

De wereld bestaat uit verschijnselen, waarbij tussen veel gebeurtenissen een functionele afhankelijkheid of correlatie kan worden aangegeven. Zijn logische verbanden slechts constructies van de menselijke geest of hebben deze ook een objectieve betekenis in de wereld? Het blijkt dat wij logische verbanden nooit expliciet inductief of deductief kunnen bewijzen hoe vanzelfsprekend deze ook mogen lijken. Oorzaak-gevolg relaties kunnen echter wel aannemelijk gemaakt worden. Alles hangt samen met de onderbouwing van stellingen over de relatie tussen de verschijnselen op voldoende bewijsgrond.

81

Wanneer heeft een correlatie tussen twee begrippen of objecten genoeg bewijs om als algemeen principe aangenomen te worden? De oorzakelijke verbanden tussen begrippen of objecten zijn te vergelijken met een machine, waarvan de werking onbekend is. De machine maakt producten uit grondstoffen, maar als extra moeilijkheid is onduidelijk, wat de grondstoffen zijn en wat producten. Wat doet het mechanisme van de machine om uit grondstoffen producten te maken en welke grondstoffen zijn hierbij betrokken?

Op basis van het gelijktijdig of onder dezelfde omstandigheden optreden van verschijnselen kan niet aangetoond worden, dat gebeurtenissen een oorzakelijk verband hebben. Ik kan bijvoorbeeld twee gelijktijdig opgenomen videobanden laten zien, over een aantal dagen, van de buurvrouw, die naar bed gaat, en iemand in Japan, die naar zijn werk gaat, en vervolgens beweren, dat er een relatie tussen de twee gebeurtenissen bestaat.

Er is meer informatie nodig, om aan te tonen, dat er geen directe correlatie bestaat, maar dat de samenhang voortkomt uit het dagritme van de mens en het tijdsverschil tussen de twee werelddelen. Naast synchroniciteit tussen verschijnselen, moet nagegaan worden, of het verminderen, vermeerderen of stoppenvan de toevoer van een mogelijke oorzaak, over een lange periode effect heeft op de productie. Er is dan sprake van een kwantitief effect op een verschijnsel. Het is echter ook mogelijk, dat de oorzaak geen betekenis heeft voor de hoeveelheid van het resultaat, maar slechts de methode van productie verandert. Er wordt dan gesproken van een kwalitatief effect.

Als deze experimenten geen direct resultaat opleveren, wil dat nog niet zeggen, dat er geen relatie tussen degebeurtenissen bestaat. Het kan zijn dat de meetapparatuur, die gebruikt wordt om de productie te kwantificeren, niet toereikend is om veranderingen te bepalen. Daarnaast kunnen de effecten zich ook op een later moment of op een andere plaats voordoen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een krachtwerking op afstand. Ook is het mogelijk dat een oorzaak slechts voor korte tijd of onder bepaalde omstandigheden optreedt en daarna zijn functie in het mechanisme verliest.

Om te bepalen of er een oorzakelijk verband tussen verschijnselen optreed zonder ons te laten leiden door verwachtingspatronen, is een moeizaam proces. Als mens leiden wij de oorzaken uit de gevolgen af, terwijl de relatie in de werkelijkheid juist andersom ligt. Een oorzakelijk verband blijkt zowel voort te komen uit het model van de wereld, dat wij op een gegeven moment gebruiken, als uit onze conditionering.

82

83

Logische Basis van Informatie Processen

Psychologie is een vak, dat moeilijk te vergelijken is met natuurkunde of scheikunde, omdat het mechanisme achter psychische processen moeilijk te meten is. Wiskunde en Logica worden voornamelijk toegepast om gegevens met betrekking tot proefpersonen statistisch te interpreteren. Modelontwikkeling in de Psychologie is erg afhankelijk van trends in de samenleving en van de benadering van de processen, die ook wel paradigma’s genoemd worden. Wat er in het menselijk brein gebeurt lijkt moeilijk te verklaren met exacte wetenschap. Slechts marginaal houdt men zich bezig met een mathematisch model van de persoonlijkheid. Deze methode komt niet eens voort uit de Psychologie zelf, maar uit de Artificial Intelligence en moderne wiskundige inzichten, zoals de Chaostheorie.

In dit hoofdstuk wordt een poging gedaan om de belangrijkste psychologische processen en begrippen binnen de Informatica logisch te definiëren. Hierbij worden onder andere eigenschappen, objecten, personen en organisatie behandeld. Ik hoop hiermee een algemeen, symbolische beschrijving van Psychologische processen onder de aandacht te brengen, die zowel geschikt is als uitgangspunt voor de Wiskunde, de Filosofie, de Logica, de Artificial Intelligence en de Psychologie, die aan de persoonlijkheid ten grondslag ligt. Door een eenduidige definitie kunnen verwarrende of tegenstrijdige begrippen in de verschillende wetenschappelijke disciplines onderling vergeleken worden. De toetsing aan de realiteit kan de doorslag geven bij het bepalen van het beste model.

Eigenschappen

Hoewel objecten in de realiteit een zeer stabiel karakter lijken te hebben, zijn zij aan transformatie onderhevig. Objecten veranderen door middel van processen in producten met andere eigenschappen of eenandere toestand van dezelfde eigenschappen. Een eigenschap is eigenlijk niet meer dan een klassenindeling van vergelijkbare indrukken. Zo is ‘kleur’ een eigenschap, die gebaseerd wordt op het gezamenlijke kenmerk, dat alle kleuren een bepaalde visuele indruk achterlaat. Een eigenschap kan zich in een aantal mogelijke toestanden bevinden. De toestand van een eigenschap refereert aan een waarde, die toegekend wordt aan de eigenschap, of aan een conditie, waarmee men de toestand uniek identificeert. Zo zijn een aantal mogelijke kleuren: ‘rood’, ‘wit’, ‘groen’ of ‘blauw’. Volgens de regels van de moderne filosofie is een object of verschijnsel een uniek stelsel van onderling gerelateerde combinaties van toestanden van eigenschappen, die voor korte of lange periode stabiel blijft. Het begrip ‘object’ is dan ook relatief. Welke eigenschappen als identificatie voor het object dienen, hangt af van de verwachting, associatie, voorstelling en logica van de waarnemer. In het onderstaande diagram zijn de relaties weergegeven tussen objecten, eigenschappen en toestanden.

84

ObjectObject EigenschapEigenschap

ToestandToestand

Object ToestandObject

Toestand

Groepen, Klassen en Verzamelingen

Objecten en eigenschappen kunnen gegroepeerd worden tot klassen of verzamelingen, op grond van overeenkomst in de toestand van eigenschappen. Een groep, klasse of verzameling is dus een stelsel van objecten, verschijnselen, subklassen of eigenschappen, die voldoen aan een logische combinatie van toestanden. Iedere hoofdverdeling van objecten of eigenschappen kan op zich weer worden onderverdeeld in subklassen, totdat de waarnemingshorizon van de mens bereikt is, en men gaat spreken over elementen. Een object, groep of klasse is te identificeren door een unieke combinatie van eigenschappen.

Groepen, klassen of verzamelingen zijn nooit statisch. Zij zijn aan verandering onderhevig. Elementen kunnen verplaatsen van een bepaalde verzameling naar een andere verzameling door transformatie van de waardering van één van de eigenschappen, die tot de logische indeling van de klasse behoren. De toestand van de eigenschappen wordt geclassificeerd aan de hand van restricties, voorwaarden of condities, die aan de eigenschappen van elementen van de verzameling gesteld worden. Een verzameling is via deze methode te definiëren als een groep elementen, waarbij de toestand van bepaalde eigenschappen aan een logische combinatie van condities voldoet. Als de toestand van de individuele elementen of de klassenindeling van verzamelingen verandert, dan ontstaat een herrangschikking van de betrokken elementen. In het onderstaande diagram wordt de onderlinge samenhang van klassen of verzamelingen (hier ‘Set’ genoemd), eigenschappen, toestanden en elementaire objecten getoond.

De verdeling van de werkelijkheid in eigenschappen, toestanden, begrippen en verzamelingen lijkt op het eerste gezicht misschien een objectieve bezigheid, maar is bij nadere beschouwing een leerproces. Wij maken niet vanzelf onderscheid tussen kleuren, vormen en materiaal, maar wij leren dit door middel van ervaring of communicatie herkennen. Als bepaalde elementen herhaald terugkeren in onze verwachtingspatronen, dan proberen wij deze elementen te analyseren op gemeenschappelijke eigenschappen of functionaliteit. Nieuwe indrukken worden op grond van vergelijkbare eigenschappen met bestaande concepten in een totaalbeeld van de realiteit gepast.

Acties

Zoals gezegd zijn objecten en verzamelingen niet statisch, maar dynamisch van karakter. De toestand van de eigenschappen verandert afhankelijk van tijd, plaats of enige andere variabele die men kan verzinnen.

85

ObjectObject EigenschapEigenschap

ToestandToestand

Object ToestandObject

Toestand

SetSet

ConditieConditie

Het object transformeert naar een nieuwe vorm, het product, en kan daardoor tot andere verzamelingen gaan behoren. Het mechanisme dat een grondstofobject omvormt naar een productobject wordt een proces, actie of procedure genoemd. Bij een actie kunnen verschillende ‘grondstoffen’ betrokken zijn en er kunnen meerdere producten ontstaan. Daarnaast bestaan er objecten, die niet verwerkt worden in het proces, maar het reactiemechanisme wel beïnvloeden of versnellen. Deze objecten kunnen ‘katalysatoren’ genoemd worden. Of een object grondstof, product of katalysator van een actie is, is afhankelijk van de functie van het object in het gehele proces.

De Chemie en de Fysica leren ons, dat een reactie in principe omkeerbaar is. Dit geldt niet alleen voor elementaire deeltjes en moleculen, maar voor ieder proces. In een reactie verandert de toestand van eigenschappen van objecten. De omkeerbaarheid van processen werd tot nu toe weinig betrokken in de informatieanalyse van processen. Er is niet zozeer sprake van een eindproduct van een informatiestroom, maar van een dynamisch evenwicht.

Stimuli die de actie bekrachtigen of remmen, zoals zij in de conditionering worden gebruikt, hebben een katalytische werking op het evenwicht. Het dynamische evenwicht tussen input en output is dan ook te beschouwen als een feedbackmechanisme. De actie is geen voorgedefinieerde procedure, maar ontstaat geleidelijk door positieve en negatieve terugkoppeling binnen de regels van het regulerende systeem en de mogelijkheden of onmogelijkheden van de reactie.

Subjecten

De rol van subjecten of personen in processen die objecten verwerken en produceren is die van intermediair. Het subject versnelt, controleert en reguleert de acties en functies binnen het systeem. Strikt genomen vervult een individu een taak als katalysator binnen het totale proces, omdat deze niet verwerkt ofgeproduceerd wordt. Deze rol kan dus in principe worden overgenomen door software, machines of andere objecten. Heeft een persoon nog een meerwaarde, die nooit bereikt kan worden door het toepassen van technologie?

Tot voor kort was het maken van keuzes tussen vergelijkbare, alternatieve doelen, taken en methoden door computers onmogelijk. Door de simulatie van de driftwerking van de persoonlijkheid in een computermodel is ook deze functie van mensen vervangbaar. In de komende honderd jaar zal de betekenis van de mensheid steeds meer worden teruggedrongen ten gunste van machines en software, voortschrijdende biotechnologie en kunstmatige intelligentie, tenzij de mens in staat is om een nieuwe taak in de wereld te vervullen. Wat deze taak zal zijn kan nog niet nader bepaald worden aangezien de technologie nog veel kinderziekten vertoond.

86

Input ObjectInput Object

ActieActie

Output ObjectOutput Object

Regulerend Object

Regulerend Object

Het is nu al zaak, dat de mensheid gaat overwegen, wat deze nieuwe taak in de wereld zal zijn. De betekenis van de mens in de economische processen, de industrie, de dienstensector en het bedrijfsleven zalsteeds meer afnemen ten gunste van de technologie. De mens wordt meer belevend dan uitvoerend.

In klassieke bedrijfsprocessen zorgen mensen voor de aanlevering van grondstoffen, het reguleren en controleren van het verwerkingsmechanisme en het kanaliseren van de producten. Naar de omgeving toe vervullen personen administratieve, directieve en logistieke functies. We kunnen de taak van het individu inbedrijven dan ook het best omschrijven als het begeleiden of sturen van processen.

Een mens controleert en reguleert zichzelf (Zelfcontrole), andere werknemers (Leiding), de consument (Verkoop), andere bedrijven (Public Relations) en de media (Reclame en Marketing). In de dienstensector geldt deze controlerende en regulerende functie van personen ook, alleen is het product dan een dienst en geen objecten. Of de mens nu zichzelf verkoopt of producten, de wisselwerking tussen het marktmechanisme en de processen binnen de organisatie staat centraal.

Organisatie

In een organisatie komen mensen binnen, die na verloop van tijd weer vertrekken. Goederen worden aangeleverd als grondstoffen en worden onveranderd vervoerd naar andere organisaties of worden verwerkttot producten. Ook processen worden veranderd, als de productie, de voorraad of de mensen binnen de organisatie dit vereisen. Een organisatie is dus, over de lange termijn bezien, een uiterst flexibel begrip. Hetmeest stabiele gegeven in een organisatie is de doelstelling, maar ook deze kan door omstandigheden gewijzigd worden. Zelfs de gedragsregels voor de betrokken personen kunnen veranderen door een wijziging van bestuur. Uiteindelijk is de beste definitie voor het begrip organisatie een richting in de ontwikkeling, die bewust gekozen is onder bepaalde omstandigheden, waardoor er tegenstrijdigheid ontstond tussen de doelstellingen van oorspronkelijke systemen en de nieuwe eenheid.

87

Input ObjectInput Object

ActieActie

Output ObjectOutput Object

SubjectSubject Regulerend Object

Regulerend Object

SubjectSubject

SubjectSubject

Het ontstaan van een organisatie geeft altijd een verandering in de denkwijze over processen aan, die ingegeven wordt door veranderende inzichten of praktische problemen. Een organisatie behoort een antwoord te zijn op een expliciet gestelde vraag. Is deze vraag nooit gesteld, dan is het onzin om nieuwe gedragsregels of nieuwe processen te definiëren. Deze stelling geldt ook voor subsystemen binnen een overkoepelende organisatie.

De organisatie in een systeem wordt bepaald door de feedbackinteractie tussen goederen, personen, geleverde diensten en beschikbare technologie. De verwerkingsmechanismen kunnen alleen goed functioneren als de gedragsregels zijn aangepast aan de aanwezige objecten, subjecten, diensten en technologie. Discontinuïteit in één bepaalde ‘schakel’ van het totale proces kan de organisatie als geheel laten stagneren, aangezien processen in een organisatie afhankelijk zijn van elkaar.

Waardering en Driftwerking

Een belangrijke factor voor de wisselwerking tussen processen in het bewustzijn is de subjectieve waardering van aparte indrukken en verzamelingen als aangenaam of onaangenaam. Waardering wordt afhankelijk van de context overgedragen door conditionering en associatie. Door de groepsvorming van begrippen en functies ontstaan zo clusters van zeer gewaardeerde of zeer onaangename concepten. Deze waardering voor fenomenen kan in een puntenstelsel worden gerangschikt, waarin zowel positieve als negatieve classificaties worden toegekend. Deze positieve of negatieve beoordeling van begrippen door het individu kan de emotionele lading van een bewustzijnsinhoud genoemd worden.

In de dieptepsychologie van de psychoanalyse kan de driftwerking door deze visie gezien worden als een ontlading van negatief gewaardeerde fixaties naar begrippen, die aangenamer worden gekenmerkt. Deze ontlading gaat gepaard met een verplaatsing (sublimatie) van psychische energie.

88

De min of meer statische indeling van de wereld, die door conditionering en cognitief inzicht ontstaan is, krijgt hierdoor een dynamisch karakter. Waardering vormt door deze wisselwerking tussen structuren in het bewustzijn de fundamentele schakel bij het bepalen van de wil en de persoonlijke keuze, wanneer verschillende gedragslijnen mogelijk zijn. De invloed van de driftkrachten gecombineerd met conditionering beperken de mogelijke reacties in een gegeven situatie met herkenbare stimuli.

Associatieve Verbanden

De context waarin objecten, eigenschappen of verzamelingen worden geobserveerd en toegepast hangt samen met de associatieve verbanden, die het individu tussen de betrokken begrippen heeft aangebracht. Deinhoud van het bewustzijn kunnen we ons voorstellen als een georganiseerde structuur van abstracte projecties. Deze projecties zijn eigenlijk ideaalbeelden, waarin de eigenschappen van reeksen waarnemingen in het verleden zijn gegeneraliseerd. Onze persoonlijkheid probeert voortdurend relaties tussen begrippen te vormen, waarbij vier criteria centraal staan.

1. Overeenkomst in eigenschappen tussen waarnemingen.2. Herhaaldelijk aanbieden van begrippen in samenhang.3. Vermoeden van oorzakelijke verbanden tussen twee begrippen.4. Gezamenlijk voorkomen van begrippen bij een bepaalde actie of functie.

Associatieve verbanden kunnen worden gerepresenteerd als een verwijzing tussen objecten, verzamelingen en acties. Associaties hebben slechts zijdelings met een statistische verdeling van vergelijkbare indrukken te maken. Relaties tussen begrippen worden, evenals de betekenis van het begrip, in de eerste plaats aangeleerd. Als een kind op jonge leeftijd slaapt in een kamer, waar konijnen op het behang voorkomen, dan kan op latere leeftijd nog steeds de associatie ‘konijn-behang’ een rol spelen, ook al komt dit in andere ervaringen nooit voor.

89

Agressie

Wraak Pijn Ruzie

Liefde

Contact Sex Communicatie

Relaties tussen begrippen hebben een bepaalde betekenis, die niet direct gerelateerd is aan een van de objecten, die bij de associatie betrokken zijn. De associatie geeft de begrippen een zekere context, waarin zij een rol vervullen. De relatie ‘koe-gras’ geeft het begrip ‘koe’ een heel andere context dan in de associatie ‘koe-slachthuis’. Associaties voegen iets toe aan de eigenschappen en de functionaliteit van begrippen binnen de individuele persoonlijkheid.

Integratie in de Voorstelling

Om een volledige weergave van de voorstelling te simuleren kan een geheugenruimte worden gebruikt, waarin de geïdealiseerde objecten en de daaraan verbonden begripsrelaties of associaties in dynamische wisselwerking met elkaar zijn. De geheugenruimte is niet zozeer vergelijkbaar met euclidische ruimte (lengte, hoogte en breedte van objectstructuren zin dus niet aan de orde), maar eerder met de opslagcapaciteit in het interne geheugen van een computer. De begrippen en associaties, waarvan men zich door conditionering en cognitief inzicht een beeld heeft gevormd, gaan tijdens het verkennen van de omgeving koppelingen met elkaar aan waardoor eigenschappen en functionaliteit aan objecten en relaties worden toegevoegd, afhankelijk van het succes van de begripsrelatie. Als een groepsindeling of associatie bij herhaling faalt, dan wordt de relatie tussen objecten verbroken.

In de voorstelling, die uit logica, dromen en fantasie uit de verwachtingspatronen en associaties wordt gevormd, is er niet direct sprake van een voorkeurstrategie om mogelijke doelen te bereiken. De voorstelling is min of meer onpartijdig bij de combinatie van terugkerende patronen. Strategie, taak en doel hangen samen met de driftwerking. En zoals hiervoor al is vermeld komt de driftwerking voort uit de subjectieve waardering van begrippen en associaties. Doordat verwachtingspatronen ontstaan uit het verleden van het individu, zijn sommige begrippen en begripsrelaties wel waarschijnlijker dan anderen. Toch kan een willekeurig recombinatieproces als dromen zorgen voor het aftasten van zelfs de meest obscure voorstellingscontext (denk bijvoorbeeld aan een nachtmerrie).

Zowel begrippen, verzamelingen als acties maken onderdeel uit van de voorstelling. Begrippen of objecten kunnen gegroepeerd worden tot een verzameling door gezamenlijke eigenschappen of door betrokkenheid bij een activiteit. Het geheel van overeenkomstige kenmerken van elementen van een verzameling wordt deidentificatie van de verzameling genoemd. Naast begrippen kunnen ook acties of functies onderdeel uitmaken van de voorstelling. Objecten kunnen zowel invoer, uitvoer of tussenproduct van deze acties zijn. de acties kan men zien als stukjes programmacode. Deze programmacode bevat sequentiele gedragsregels, die beschrijven welke procedure door herhaalde ervaring aan een bepaalde combinatie van omstandighedenverbonden is. De voorstelling bevat dus begrippen, met een daaraan gekoppelde emotionele waardering, associaties en gedragscodering, die gerelateerd wordt aan processen.

90

Koe BoerWeiland

Gras Boerderij

Doelen en Strategiekeuze

De projecties in de voorstelling zijn niet allemaal zinvol of wenselijk. Om gericht een keuze te maken tussen de verschillende mogelijkheden en een strategie uit te stippelen om deze doelen te bereiken gaat het individu uit van de subjectieve waardering van begrippen. Tussen begripscomplexen, die als onaangenaam worden ervaren en meer gewaardeerde doelen ontstaan op deze manier driftspanningen, die willekeurig of via een bepaalde strategie ontladen worden. De verdeling van psychische energie op basis van subjectieve objectkeuzes is het belangrijkste uitgangspunt van de psychoanalyse.

Het tot stand komen van begrippen, eigenschappen en associaties uit verwachtingspatronen wordt vooral verklaard in de theorie van de conditionering en de cognitieve psychologie. De dynamische krachten tussenonaangenaam en aangenaam ervaren complexen staan centraal in de psychoanalyse van onder andere Freuden Jung. Soms kan een driftspanning niet direct ontladen worden door blokkades, die veroorzaakt worden door de structuur van de persoonlijkheid zelf, de omgeving of de sociale relaties. De betrokkene kan dan niet via de kortst mogelijke weg van een ongewenste situatie naar een meer gewenste situatie, maar moet zijn driften sublimeren in meer aangepaste uitingen. Niet alleen de keuze van doelen, maar ook de keuze van een strategie maakt onderdeel uit van de abstracte ruimte, waarin we de persoonlijkheid kunnen omschrijven.

Voor de psychologie van het individu is het omvormen van ongewenste situaties (preconditie) naar een meer gewenste situatie (postconditie) volgens een sequentiële procedure van gedragsregels de hoofdtaak van psychische processen. De informatica neemt de procedure of actie als voorgeprogrammeerd uitgangspunt. In de psychologie is de procedure voor het omvormen van invoerobjecten tot uitvoerobjecten het gevolg van het steeds beter afstemmen van geconditioneerde reflexen en cognitieve herkenning van probleemsituaties, waarin succes en mislukking de bepalende factoren zijn.

91

Auto Stuur

Motor Vliegtuig

Wiel

Fiets

Functie ‘Vliegen’Functie ‘Vliegen’

Functie ‘Draaien’Functie ‘Draaien’

Functie ‘Fietsen’Functie ‘Fietsen’Functie

‘Auto Rijden’

Functie ‘Auto Rijden’

Functie ‘Verbrandingsmotor’

Functie ‘Verbrandingsmotor’

In de psychologie is het proces dus geen gegeven, maar leert het individu de objectverzamelingen en de betekenis of functionaliteit van procedures in een veranderende omgeving steeds beter kennen. De flexibiliteit van de geprogrammeerde processen op grond van de driftwerking binnen de individuele persoonlijkheid is een duidelijk verschil tussen de traditionele programmatuur en de manier, waarop programmaschema’s binnen de persoolijkheid tot stand komen.

Gedragsregels

Het gedrag van objecten, verzamelingen en personen in onze omgeving voldoet aan zekere regels. Wanneerwordt uitgegaan van een bepaalde beginsituatie ondergaan deze begrippen onder bepaalde restricties transformaties, net als een computerprogramma. De essentie van computerprogramma’s kan men reducerentot drie soorten opdrachten: de individuele, sequentiële opdracht (of ‘assignment’), de voorwaardelijke opdracht (waaraan condities verbonden zijn) en de herhaling. Deze drie soorten opdrachten zijn in principe voldoende om vanuit een beginsituatie een eindsituatie te bereiken.

Sequentiële opdrachten voldoen aan de taak van een recept: stap voor stap worden de opdrachtregels uitgevoerd tot een bepaald doel bereikt is. De voorwaardelijke opdracht schept de mogelijkheid om condities te verbinden aan een programmaregel. De herhaling van een taak vindt plaats tot een zekere situatie (eindconditie) bereikt is.

Naast objecten en verzamelingen bevat de voorstelling zeer veel procedures in de vorm van dit soort gedragsregels. Niet alleen de uitgangsbegrippen zelf, maar ook de volgorde waarin procedures worden afgehandeld, bepalen de haalbaarheid van driftdoelen. Driftobjecten, die op grond van een bepaalde standaardstrategie (combinatie van gedragsregels) in eerste instantie onhaalbaar lijken, kunnen bij een aanpassing van de procedure toch nog worden bereikt.

Persoonlijkheid Ruimte

De abstracte ruimte van de persoonlijkheid is een verzamelingruimte, waarin verschillende soorten begrippen en verwijzingen in de vorm van een onderling verbonden structuur voorkomen. De basis van deze verzamelingruimte is het object, dat herkend kan worden aan een unieke combinatie van eigenschaptoestanden. In deze interpretatie is het object zelf niet meer dan een verzameling die onderscheiden wordt van andere verzamelingen door identificatie via de eigenschappen. Objecten kunnen worden gegroepeerd tot verzamelingen als er sprake is van gemeenschappelijke eigenschappen, waaraan deverzameling te herkennen is. Hierdoor zijn wetten en regels toe te passen op een groep objecten met dezelfde eigenschappen.

Objecten en verzamelingen nemen deel aan procedures of acties, waarin zij grondstof (invoer), katalysator (intermediair) of product (uitvoer) kunnen zijn. Objecten, verzamelingen en acties kunnen worden georganiseerd tot systemen en subsystemen, die elementen en informatie uit kunnen wisselen. Objecten en verzamelingen worden in de procedure of actie verwerkt via procedureregels. Bij de procedureregels wordt een onderscheid gemaakt tussen sequentie, conditie en repetitie. Het individu leert door de confrontatie metde omgeving steeds meer aan over de volgorde en de betekenis van de procedures of acties.

Basis voor de driftwerking tussen uitgangsposities en doelen is de subjectieve waardering, die een spanningtussen ongewenste en gewenste driftobjecten tot stand brengt. Het individu kan niet altijd op de meest eenvoudige manier een driftspanning ontladen. Als een poging om een driftdoel te bereiken bij herhaling faalt, dan moet een alternatieve strategie overwogen worden.

Als objecten overeenkomsten vertonen in eigenschappen of als objecten bij een actie of systeem betrokken zijn, dan kunnen zij door associatie aan elkaar verbonden worden. Associatieve koppeling is een manier omsnel een vergelijkbare situatie aan een nieuwe gebeurtenis te verbinden. Het helpt het individu om efficiënt een oplossing voor een probleem te vinden.

92

Meerdimensionale Toestandsruimte

In de twintigste eeuw zijn de geheimen van de fysische werkelijkheid om ons heen bijna allemaal opgelost of inzichtelijk gemaakt. Wat er in ons gebeurt blijft voor het grootste gedeelte nog een raadsel. Mensen als Freud en Jung hebben wel een begin gemaakt met het beschrijven van de processen, die zich in onze psyche afspeelt, maar er ontbreekt een samenhangend model, dat ook wiskundig en fysisch beschreven kan worden. Toch heeft met name Freud een vergelijking gemaakt met de dynamische krachten, zoals die in hetnatuurkundig wereldbeeld van Newton een rol speelt. Hij zocht naar een analogie tussen de dynamica van Newton en sprak over Psychologie in termen van driftkrachten, energietransformatie tussen psychische energie en mechanische energie zoals energie van de spierwerking of de energie van geluidsgolven of de energie van lichtgolven. Mechanische energie wordt volgens hem voortdurend omgezet in psychische energie en andersom.

De theorie van Freud vormt, alhoewel er vanuit verschillende andere disciplines binnen de Psychologie kritiek op wordt uitgeoefend, toch één van de pijlers van de moderne Psychoanalyse. De vraag is echter, wat voor zin het heeft om over driftkrachten en psychische energie te spreken, als er geen fysisch model van het bewustzijn is, zoals de theorie van Newton een fysisch model voor de universele realiteit vormt.

Jammer genoeg zijn deze begrippen slechts ontleent aan de thermodynamica en slechts marginaal voorzien van een stevig theoretisch kader. In de Psychologie wordt de vergelijking tussen psychische processen en energetische processen nog steeds gezien als een analogie. In dit hoofdstuk wordt getracht om de fysische wetten van de thermodynamica consequent toe te passen op de processen in het bewustzijn en het onderbewustzijn.

Om te beginnen wordt het begrip ‘psychische ruimte’ gedefinieerd, omdat het onzin is om te praten over krachtwerking en energieontlading zonder ruimte, waarin deze krachten en ontladingen werken. De ‘ruimte’ in ons bewustzijn, is veel uitgebreider dan de vierdimensionale kosmos waarin wij leven. Aan de basis van het begrip psychische ruimte staat het begrip eigenschap. Een eigenschap kan bijvoorbeeld een kleur, vorm, lengte, tijd, snelheid of een andere onderscheidbare logische waardering zijn. Wat eigenschappen zijn, wordt ons aangeleerd of wordt herkent. Het herkennen van eigenschappen is dus zelf ook weer het gevolg van conditionering en cognitieve herkenning.

In een wiskundige analyse kunnen wij de eigenschappen zien als onafhankelijke dimensies, die loodrecht op elkaar staan. Iedere eigenschap kent een eindig of oneindig aantal mogelijke waarden, in de vorm van toestanden. Deze toestanden zijn klassificaties van een bepaalde eigenschap. Het aantal dimensies in de psychische ruimte is nagenoeg oneindig, aangezien we voortdurend nieuwe eigenschappen en toestanden leren onderscheiden. Een ander begrip in ons bewustzijn is het object. Een object wordt geïdentificeerd aan een unieke combinatie van eigenschapwaarden. In de meerdimensionale persoonlijkheidsruimte kunnen we punten of verzamelingen van punten aangeven, die een combinatie van eigenschappen weergeven. De actie transformeert objecten of verzamelingen van een bepaalde combinatie van toestanden naar een andere combinatie van eigenschapwaarden. Deze acties worden aangegeven met een pijl.

93

Kleur

Vorm

Grootte

Rond

Vierkant

Rood Blauw Geel1 cm

2 cm

ObjectObject

Via onze zintuigen registreren we enkelvoudige of gecombineerde indrukken, die we projecteren in de psychische ruimte van ons bewustzijn. Door patroonherkenning en associatie proberen we structuur te herkennen in de reeksen indrukken. Een patroon kunnen wij zien als een functie, die de vorm heeft van een combinatie van sequenties, selecties en repetities, oftewel een stuk programmacode. Door middel van het patroon onthouden wij reeksen indrukken en veranderingen in onze waarneming. Deze patronen kunnen wegebruiken om mogelijke eigenschappen van objecten, die aan bepaalde voorwaarden voldoen, op dit moment of in de toekomst in te schatten. Het patroon is dus een functie, die een eigenschapwaarde geeft afhankelijk van andere eigenschappen.

Als wij blokjes krijgen aangereikt, waarbij de ronde, rode blokjes een grootte hebben van 1 cm en de blauwe vierkante blokjes een grootte van 2 cm, dan leiden wij door middel van conditionering en herkenning een patroonfunctie P af, die is weer te geven als P(<vorm>, <kleur>).

Een punt in de persoonlijkheidsruimte is te zien als een logische voorwaarde of preconditie van een actie. Door middel van een actie of procedure transformeren objecten met een bepaalde combinatie van eigenschapwaarden naar een andere combinatie van toestanden, de postconditie. Op die manier ontstaan stromen tussen de verschillende eigenschapwaarden, die de driftwerking binnen het bewustzijn weergeven. Hieruit is af te leiden waar het individu naar streeft.

Naast de kwalitatieve indeling van objecten en verzamelingen naar eigenschappen bestaat er een emotionele waardering voor bepaalde toestanden, die de waarde ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ heeft. Het is voornamelijk de emotionele waardering, die de driftwerking binnen de persoonlijkheid reguleert. De emotionele waardering is af te leiden uit het gedrag van het individu in de loop van de tijd. Blijkbaar is de preconditie of uitgangssituatie ongewenst voor de betrokken persoon. Het individu verricht arbeid om de gewenste eindsituatie of postconditie te bereiken. Strikt genomen verloopt de transformatie van objecten enverzamelingen via de acties, die het individu onderneemt van een ‘onaangename’ begintoestand naar een ‘aangename’ eindtoestand. Als er verschillende tussenstadia zijn, dan representeert ieder stadium een meer gewenste situatie.

‘Aangenaam’ en ‘onaangenaam’ zijn twee belangrijke begrippen in de psychologische ontwikkeling van een mens. Wat aangenaam of onaangenaam is, wordt ons aangeleerd of leiden wij af uit associatieve verbanden. De driftwerking ontwikkelt zich van onaangenaam naar aangenaam, oftewel van preconditie naar postconditie.

Het individu registreert met behulp van de zintuigen in het korte termijn geheugen individuele indrukken. Deze indrukken worden geklassificeerd als objecten en verzamelingen, waarvan de eigenschappen een bepaalde waarde hebben. Deze combinaties van toestanden kunnen worden aangegeven in de meerdimensionale toestandsruimte. Het individu probeert in de opeenvolging van toestanden een patroon teherkennen. Dit patroon is weer te geven als een stroom door de toestandsruimte, waarbij wordt nagegaan ofde stroom op voldoende punten overeenkomt met de geregistreerde indrukken.

94

Kleur

Vorm

Grootte

Rond

Vierkant

Rood Blauw Geel1 cm

2 cm

ActieActie

Programma’s kan men dus zien als een veranderende stroom tussen de verschillende combinaties van eigenschaptoestanden. In deze stroom kunnen ook repetities en selecties worden opgenomen.

De toestandsruimte bevat dus verschillende reeksen waarnemingen en patronen, die herkend of aangeleerd zijn. In deze toestandsruimte kunnen vectoren getekend worden van de minder gewenste of onaangename situaties naar mogelijke gewenste doelen, die het eindresultaat van handelingen zijn. Het gedragspatroon bepaalt hoe het doel bereikt wordt. Bij een bepaalde uitgangssituatie zijn er verschillende strategieën mogelijk om een einddoel te behalen. Deze strategieën kunnen in de voorstelling worden getoetst. Door vergelijking kunnen situaties met elkaar vergeleken worden. Op deze manier ontstaan associaties tussen verschillende gebeurtenissen.

Sociale en Maatschappelijke Toestandsruimte

Hoewel de voorstelling van individuen door cognitieve vaardigheid en toetsing aan de werkelijkheid in staat is een beperkt aantal processen zelfstandig kan afhandelen, is het individu voor een groot aantal zaken afhankelijk van de kennis en vaardigheden van anderen. Als we de menselijke geest zien als een informatieproces dat zichzelf kan organiseren en reguleren, dan is het individu voor bepaalde ‘invoer’ (informatie, objecten en organisatie) afhankelijk van sociale verbanden of, om preciezer te zijn, van een rolverdeling in sociale en maatschappelijke systemen. Ook voor de terugkoppeling van geproduceerde informatie, objecten en organisatiestructuren (de uitvoer), is het individu grotendeels aangewezen op anderen.

Hoewel processen volgens het bewustzijn van een individu beschreven kan worden in een meerdimensionale toestandsruimte, waarin de organisatie van objecten, acties en systemen door conditionering en cognitieve herkenning zijn ontstaan, bestaat een groot deel van de benodigde invoer uit verwijzingen naar externe, sociale processen, die onafhankelijk van het individu plaatsvinden. Naast een persoonlijke procesbeschrijving heeft het individu dus ook projecties van processen in een sociaal-maatschappelijke rolverdeling.

95

Kleur

Geel

Blauw

Rood

Tijd

?IndrukkenIndrukken

Herkend PatroonHerkend Patroon

Voorbeeld van Repetitie

Voorbeeld van Repetitie

Voorbeeld van SelectieVoorbeeld

van Selectie

Let wel, dit is een afspiegeling van taken, doelstellingen en processen, waarbij andere personen, sociale rollen of systemen betrokken zijn, die is ontstaan door gewenning. De opvatting van anderen over hun doelstelling en taken is meestal volstrekt anders. Wij identificeren mensen, sociale rollen en systemen over het algemeen met de functie, die zij ten opzichte van onszelf hebben vervuld. Dit passen wij in ons wereldbeeld in en wij verwachten in de toekomst een vergelijkbare feedback bij het optreden van een soortgelijke situatie. Onze voorstelling is in het begin nog flexibel en dynamisch, maar als er na enige tijd een feedback evenwicht is bereikt, verandert het in een statisch patroon.

Strikt genomen kunnen we drie soorten feedback met externe systemen of individuen onderscheiden:

1. Afhankelijkheid. Als wij deelnemen aan processen en wij zijn niet zelfstandig in staat bepaalde objecten of informatie te produceren, dan zijn wij voor de ‘invoer’ eenzijdig afhankelijk van de acties van anderen. Als wij er herhaald in slagen om deze input van een systeem, individu of sociale functie te verkrijgen, dan gaan wij op deze stimulans rekenen.

2. Interactie. Interactie is een vorm van ruilhandel en de meest voorkomende vorm van sociaal gedrag, waarbij de productie van bepaalde stimuli een bepaalde reactie opleveren. Op deze manier ontstaan vormen van gedragscodering, waarbij de stimulus afhankelijk wordt gesteld van een bepaalde reactie. Ook niet materiele beloning- en bestraffingsystemen, zoals informatie, macht en eer kunnen bij sociale interactie een rol spelen.

3. Levering. Als het individu eenzijdig goederen, diensten of informatie levert aan de omgeving, dan heeft dit individu uitsluitend een leverancierspositie in de sociale systemen, waarin deze functioneert. Toch is de kans klein dat een individu zijn handelingen onbaatzuchtig in het belang van de omgeving voortzet en hier geen immateriele beloning of toekomstige beloning voor verwacht. Het komt vaak voor dat een individu, dat na verloop van enige tijd inziet dat zijn acties geen beloning opleveren, langzaam gefrustreerd raakt en de actie staakt, gepaard met woede of verdriet.

96

Beknopte Geschiedenis van de Psychologie

Dit is de aanzet tot een model, gebaseerd op bestaande theorieën, en geen geschiedenisboek. Toch is het belangrijk, dat wij in een kort overzicht de belangrijkste ontwikkelingen passeren, die hebben geleid tot het moderne psychologische inzichten.

De studie van de menselijke geest, zoals wij die nu kennen, heeft een zeer kort verleden. En dat is uiterst pijnlijk, omdat er door onbegrip door de eeuwen heen door onwetendheid vreselijke beoordelingsfouten zijn gemaakt met het omgaan met gedragsstoornissen. Tot op de dag van vandaag werken misverstanden over normaal en abnormaal gedrag door in het dagelijks leven.

Het begin van de wetenschap van de psyche kunnen we terugvolgen tot de Verlichting. In deze periode spelen twee filosofen een vooraanstaande rol wiens invloed ook in de huidige wetenschappelijke stromingen nog steeds merkbaar is: Descartes en Bacon.

Rationalisme

Descartes kan men beschouwen als de grondlegger van het Rationalisme. Dit is een filosofische stroming die er van uit ging dat alle verschijnselen in de waarneembare wereld verklaarbaar zijn vanuit het bewustzijn van de mens. Kennis ontstaat niet door ervaring maar is het resultaat van de ontplooiing van watin het menselijk bewustzijn al aanwezig is. Volgens het Rationalisme is er dus een samenhangend concept van de wereld in de menselijke geest aanwezig, dat de waarneming en ervaring overstijgt. Dit optimisme werd geïnspireerd door successen in de natuurwetenschappen van die tijd. Door het systematisch overdenken van fenomenen in de kosmos kwam men tot dieper inzicht, dan men direct uit waarneming en ervaring ooit had kunnen bereiken. Dat deze successen mede veroorzaakt werden door een uitbreiding van de mogelijkheden tot waarneming, is buiten beschouwing gelaten. Descartes twijfelde fundamenteel aan de waarneembare werkelijkheid en aan kennis, die door communicatie werd overgedragen. In zijn gedachtegang blijft alleen het denkende ik over als betrouwbare bron van inspiratie (‘Cogito, Ergo Sum’, of: ‘ik denk, dus ik besta’ of: ‘niet ik ben gek, de wereld is gek’).

Het risico van de rationalistische filosoof is, dat deze zich eerst in de werkkamer opsluit, om daar totaal geïsoleerd verschijnselen te overdenken. Hierdoor wordt elk contact met de werkelijke wereld vermeden. Pas nadat hij subjectief tot een conclusie is gekomen, bedenkt hij een experiment, dat zijn vermoeden bevestigd. Ieder element dat zijn wereldbeeld kan verstoren, wordt vermeden of als ‘irrelevante informatie’ terzijde geschoven.

Empirisme

Dit is dan ook de kritiek die het Empirisme, onder leiding van Francis Bacon, verwoordde. Theorieën, die in het bewustzijn ontstaan, kunnen een obstakel zijn voor de ‘objectieve’ waarneming. De ‘werkelijkheid’ wordt geanalyseerd, waaruit een concept van de elementen van de waarneming ontstaat. Deze elementen worden weer gebruikt voor het construeren van een theoretisch model dat de processen die de elementen in de werkelijke wereld doormaken beschrijft. De individuele inhouden van het bewustzijn worden tot een voorstelling samengevoegd door associatie. Deze legt een verbinding tussen waarnemingen, die ontstaan zijn op basis van overeenkomsten, gelijktijdigheid of ruimtelijke interpretatie. Er wordt uitgegaan van het idee, dat de mens bij de geboorte geen kennis meekrijgt, maar dat deze ontwikkeld wordt op basis van ervaring. Kennis is het resultaat van leerprocessen en vooral de zintuiglijke waarneming wordt centraal gesteld in deze filosofische stroming.

Ook bij deze filosofie (als bij elke filosofie) gaat men weer uit van bepaalde vooronderstellingen. Hypothesen leveren een onjuist model van de werkelijkheid op, als zij in bepaalde situaties niet blijken te kloppen. Bij het Empirisme gaat men er van uit, dat de werkelijkheid analyseerbaar is. Hierbij wordt voorbij gegaan aan het feit, dat sommige verschijnselen slechts als geheel kunnen worden beschouwd. Na analyse blijft er niets over van het oorspronkelijke fenomeen.

97

Beide filosofieën hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het ontwikkelen van de moderne psychologie. Het meest complete model van de werkelijkheid ontstaat, als een verschijnsel eerst als geheel wordt beschouwd en pas daarna wordt geanalyseerd. Uit de analyse volgt een model en uiteindelijk wordt nagegaan, of het model dat men heeft geconstrueerd met de oorspronkelijke totaalvisie klopt.

Psychologie als wetenschap

Het ontstaan van de psychologie als aparte wetenschap kan men dateren aan het einde van de negentiende eeuw. Uitgangspunten van de psychologie als wetenschap was een systematische onderzoek methode. Aan de oorsprong van de wetenschappelijke psychologie ligt vooral het werk van de Duitse onderzoeker Wilhelm Wundt ten grondslag. Wundt deed in een laboratorium in Leipzig metingen aan de reactietijden vanzintuiglijke waarneming. Op basis van observaties kon hij uitspraken doen over het bewustzijn.Hiermee liet hij zien, dat het niet noodzakelijk was om de psychologie alleen met behulp van speculatieve filosofische overwegingen te ontwikkelen.Wundt trachtte het bewustzijn te analyseren, maar hij zag wel in dat het bewustzijn een dynamisch proces was en niet statisch. Het is dan ook zinloos volgens hem om de elementaire inhouden van het bewustzijn te achterhalen. Bewustzijn is een activiteit dat niet alleen verklaard kan worden door stimuli van buitenaf. Hetproces van integratie binnen het organisme is essentieel voor het verklaren van bewustzijnsverschijnselen.

Studie van het gedrag

De Amerikaan William James was niet zozeer geïnteresseerd in de inhoud van het bewustzijn als wel in de functie. Wat is het doel van kennis en hoe beïnvloedt deze ons gedrag? James probeert in zijn ideo-motorische theorie de processen in ons bewustzijn te koppelen aan het handelen. Hij geeft daarmee de aanzet voor een van de belangrijkste ontwikkelingen in de psychologie: de studie van het gedrag van organismen.

Een van de leerlingen van James, Edward Thorndike, voerde een aantal experimenten uit, waarin hij het gedrag van dieren bestudeerde. Hiermee wilde hij een vergelijking maken tussen het gedrag van mensen en dieren, overeenkomstig de evolutieleer van Darwin. Later is gebleken, dat er overeenkomsten, maar ook grote verschillen zijn tussen dieren en de ‘hogere’ diersoorten (zoals apen en mensen). Toch zijn sommige uitkomsten van de experimenten van Thorndike een doorbraak in het denken over het gedrag van organismen. Thorndike begon met het onderzoeken van het gedrag van kuikens. Later bouwde hij de zogenaamde puzzle-box. Hierin kon een kat de deur van de kooi openen, om voedsel te bereiken, door aan een touw te trekken of door een plank te bewegen. Uit het experiment bleek duidelijk, dat de kat eerst willekeurig gedrag vertoonde om bij het voedsel te komen. De tijdsduur die nodig was om de deur te openen, werd geleidelijk korter.

Thorndike werkte deze studie uit tot een theorie over het ‘Trial and Error’ leerproces. In deze theorie werd de nadruk gelegd op de zintuiglijke waarneming en de motorische reacties van het dier: er werd een koppeling gelegd tussen de zintuiglijke prikkel (Stimulus) en de reactie (Respons). Alleen de koppeling tussen stimuli en reacties, die een vorm van beloning opleveren, worden herhaald. De beloning is een stimulans en niet het uiteindelijke doel voor het leerproces: als de beloning uiteindelijk wordt weggenomen,zal de kat toch nog ruime tijd het aangeleerde gedrag blijven vertonen. Volgens Thorndike is er een relatie tussen het leerproces van mens en dier, alleen de vormen van beloning en het aantal stimulus - reactie koppelingen verschilt. Deze onderzoeken opende de weg voor Pavlov en andere Russische onderzoekers over wat men de klassieke conditionering is gaan noemen. Conditionering

De Nobelprijswinnaar Pavlov deed onderzoek naar de koppeling van stimuli die een bepaalde reactie teweegbrachten. Uit zijn experimenten over het gedrag van honden zijn duidelijk principes af te leiden overhoe de associatie van stimuli wordt aangeleerd. Men krijgt een indruk over hoe de interactie tussen de werkelijke wereld en een organisme tot stand komt. Het toont een van de mogelijke vormen van leren aan, die men is gaan kennen onder de naam: klassieke conditionering.

98

Een conditionering experiment bevat een aantal stappen, dat leidt tot de koppeling van zintuiglijke waarnemingen:

1. Er wordt een neutrale prikkel aangeboden, die niet direct tot een primaire reactie leidt, zoals een geluidsignaal.

2. Op deze stimulus wordt gereageerd met een oriënteerreflex (de hond spitst de oren) maar niet met de temeten reflex (de speekselsecretie van de hond).

3. Direct na dit signaal wordt een andere stimulus aangeboden, die wel de beoogde reactie uitlokt (de hond krijgt voedsel toegediend, waarna speeksel wordt afgescheiden).

4. Het aanbieden van de twee stimuli wordt herhaald, tot de te meten reactie (het speekselen) ook wordt vertoond, als alleen de neutrale prikkel (het geluidsignaal) wordt geleverd.

5. Er is nu een associatie ontstaan tussen waarnemingen.

Er ontstaat een nieuwe koppeling tussen een prikkel (geluidsignaal) en een reactie (speekselen) op voorwaarde dat twee prikkels herhaaldelijk samenhangend worden aangeboden. De betekenis van het onderzoek van Pavlov voor vooral de psychologie is groot: het geeft meetbare resultaten over het tot stand brengen van associaties. Het vormt de grondslag voor een van de belangrijkste stromingen in de psychologie: het Behaviorisme.

Miller en Konorski beseften dat er een verschil was tussen het gedrag in het onderzoek van Pavlov en de puzzle-box van Thorndike. In de experimenten van Thorndike leerde de kat, doordat het voedsel kon bereiken, als het juiste gedrag werd getoond. Bij Pavlov kreeg het proefdier voedsel onafhankelijk van zijn handelingen. Het grote verschil tussen de onderzoeken is het object, waarop het dier reageert. Bij het leerproces volgens Thorndike past het proefdier het gedrag aan afhankelijk van de beloning. Dit type conditionering wordt tegenwoordig aangeduid met de benaming: Operante Conditionering.In Pavlov’s experimenten reageert het dier op een aangeleerde stimulus: het geluidsignaal. Dit type conditionering wordt Klassieke Conditionering genoemd.

Miller en Konorski ondernamen een experiment waarin een hond alleen voedsel kreeg, als het na het geluidsignaal de rechtervoorpoot optrok. Dit gedrag ontstond natuurlijk niet spontaan, zoals het speekselen.Daarom werd de poot van de hond de eerste malen na het signaal omhooggetrokken met een touw. Na enige tijd trok de hond automatisch de voorpoot omhoog, als het geluidsignaal klonk. De twee vormen van leren maken de conditionering breed toepasbaar op het verklaren van het handelen van dier en mens.

99

Behaviorisme

Door het werk van Thorndike en Pavlov ontstond een stroming in de psychologie die het bewustzijn trachtte te verklaren aan de hand van het beïnvloeden van het gedrag. Dat de wetenschap de studie van het gedrag als objectief criterium aanvaarde is begrijpelijk. Wetenschap houdt zich vooral bezig met het afleiden van modellen uit waarneembare verschijnselen. Het verwerken van indrukken door het brein is moeilijk aan te tonen. De subjectieve overwegingen van het bewustzijn leiden tot een vicieuze cirkel als wijde betrouwbaarheid van diezelfde processen ter discussie stellen.

De gedragswetenschap kan men vergelijken met de studie van een machine, waarvan men de werking niet kent (het bewustzijn). Men stopt iets in de machine (een prikkel) en er gebeurt iets (de reactie). Aan de hand van wat men in de machine heeft gestopt en wat het resultaat is kan men uitspraken doen, over wat er in de machine gebeurt. Op zich is deze methode volledig geldig als men maar voorzichtig is met uitspraken over het proces. Het is belangrijk dat men zich slechts beperkt tot de stimuli en reacties die men bestudeert. Het onderzoek van Pavlov heeft veel aan acceptatie moeten inleveren door te sterke uitspraken die vooral door het Behaviorisme werden verwoord. Het grootste probleem van vooral het orthodox behaviorisme is dat de onderzoekers net als de oude filosofen vrij gaan interpreteren, zonder genoeg experimentele onderbouwing. Toch levert het Behaviorisme interessante denkbeelden op. De drie vormen van het Behaviorisme zijn: het orthodox behaviorisme, het neo-behaviorisme en het radicale behaviorisme.

De belangrijkste stelling uit het Orthodox Behaviorisme is dat het leerproces en dus het gedrag van zowel mens als dier volledig gestuurd wordt door de conditionering. Het overdenken van een situatie, zoals deze voorkomt bij de hogere diersoorten, is slechts een complex geheel van stimuli – reactie associaties. Al het gedrag komt voort uit interactie met de omgeving en introspectie en deductie in het organisme is slechts schijn. Het bewustzijn wordt gereduceerd tot een samenhangend geheel van aangeboren of aangeleerde reflexen. De voornaamste vertegenwoordigers van deze richting zijn Watson en Guthrie. Watson was er vanovertuigd dat uit de stimuli en de aangeleerde associaties de reacties af te leiden waren. Guthrie geloofde zelfs dat de associatie tussen een reactie direct bij de eerste keer, dat deze gezamenlijk worden aangeboden,aan elkaar worden gerelateerd. Hij negeerde daarbij de onderzoeksresultaten waaruit bleek dat het leerproces geleidelijk verloopt. Het Orthodox Behaviorisme is vooral belangrijk als these voor de psychologie. Het sterk vereenvoudigde model van het bewustzijn nodigt uit om aan te tonen dat het onvolledig en op sommige punten zelfs onjuist is.

Op de strikte ‘reflexlogische’ psychologie van het Orthodox Behaviorisme kwam al snel kritiek. Woodworth breidde het model uit door het organisme zelf een sturende positie tussen stimuli en reactie te geven. Het S - R mechanisme van het Orthodox Behaviorisme werd omgevormd naar een S – O - R model. Tot op de dag van vandaag is het model van Woodworth nog steeds bruikbaar. Dit model is realistisch maar wel riskant. Wat er in het organisme aan bewustzijnprocessen plaatsvindt is slechts indirect af te leiden. Alleen door experimenten over stimuli en de daarop volgende reacties als ondersteuning van stellingen te gebruiken, kan men tot een betrouwbare theorie komen. Het neo-behaviorisme stelde zich tot taak de processen die in het organisme plaatsvonden bij het verwerken van stimuli in modellen aanschouwelijk te maken. Een model vormt altijd een afspiegeling van wat er werkelijk plaatsvindt. Er zijn dan ook veel modellen voor het bewustzijn van het organisme ontwikkeld.

Clark L. Hull is een van de belangrijkste personen binnen het neo-behaviorisme. Hull beschreef zijn theoriein overeenkomst met de exacte wetenschappen. Hij ging uit van een aantal postulaten en deed zelfs een poging psychologische principes in formules te modeleren. Een aantal van zijn postulaten is achterhaald. Bovendien vergat hij een bepaalde omstandigheid voor het introduceren van formules in een wetenschap: formules behoren te worden afgeleid uit de postulaten. Omdat hij dat niet deed, maakt een aantal variabelen, dat verbanden weergeeft tussen grootheden, onderdeel uit van zijn theorie, zonder dat deze verbanden een experimentele basis hebben.

Toch is de methode van Hull in essentie een filosofisch en experimenteel juiste benadering: men doet waarnemingen, uit die waarnemingen leidt men stellingen af en vervolgens formuleert men deze stellingen in een model.

100

Bij het maken van het model moet men zich strikt houden aan de waarnemingen en mag geen veronderstellingen doen over de werkelijkheid. Intuïtief heeft Hull echter op een aantal terreinen inzicht verschaft, dat nog steeds in de huidige psychologie betekenis heeft.

Hull stelt onder andere, dat het gedrag niet alleen bepaald wordt door conditioneringprincipes maar ook door behoeftes. De mogelijkheid om gedrag te vertonen wil nog niet zeggen, dat het organisme dit gedrag ook vertoont. Daarnaast wordt het stellen van gedrag beïnvloed door gewoonte en remmende factoren. Als iemand is geleerd om te werken en de persoon ook behoefte heeft om te werken kan deze hierin toch geremd worden door bijvoorbeeld vermoeidheid. Hull integreert de begrippen behoefte, gewoonte en remmende factoren in een wiskundig model. Helaas zijn deze begrippen experimenteel onverklaarde grootheden in het model.

Interessanter dan de mathematische theorie van Hull zijn de bevindingen van Mowrer en Miller over de remmende factoren in het leerproces. Zij sluiten zich niet aan bij de formulering van Hull maar verklaren deremmende factoren door een uitbreiding van de theorie van Pavlov met begrippen als Angst, Vermijdingsgedrag en Ontsnappingsgedrag. De operante conditionering (het stellen of uitstellen van gedragafhankelijk van mogelijke resultaten) krijgt een plaats in de pavloviaanse traditie. Het principe achter het leermodel volgens Miller en Mowrer laat zich het beste demonstreren met het volgende experiment.

Een rat wordt geplaatst in een kooi met twee compartimenten. De twee delen van de kooi worden van elkaar gescheiden door een laag tussenschot, waar de rat overheen kan springen. Er klinkt een geluidsignaal, waarna de bodem van het vak, waarin de rat zich bevindt, onder stroom wordt gezet. Het andere vak is vrij van elektrische schokken. In het begin vertoont de rat willekeurige bewegingen. Na enigetijd springt de rat over het tussenschot en is van de schokken verlost. Met die sprong ontsnapt het dier aan de stroom. Wat als onaangenaam wordt ervaren houdt op. Na enige tijd klinkt opnieuw een geluidsignaal ennu wordt het andere vak onder stroom gezet. Ook nu ontdekt de rat na enkele pogingen dat hij aan de schokken kan ontsnappen door over het schot te springen. Even later springt de rat al over de afscheiding als het geluidsignaal hoort: de rat vermijdt de schokken. Het springen van de rat op het horen van het geluidsignaal blijft geruime tijd voortduren, zelfs als de stroomschokken ophouden.

Wat is de oorzaak van het vermijdingsgedrag? Hoe is het mogelijk, dat een schok die niet wordt toegediendeen doel van gedrag zijn? Dat de rat aan de schokken probeert te ontsnappen is logisch. Het vermijden van de schokken is niet zo eenvoudig te verklaren. Als de rat zou handelen overeenkomstig de waarneming, danzou hij bij het horen van het signaal hooguit schrikken. Als de stroomstoten uitblijven blijft het dier in het vak. Dat is niet wat er in de praktijk gebeurd: de rat blijft van vak naar vak springen op het geluid. Miller enMowrer gaven voor dit gedrag een verklaring door te stellen, dat de rat door het experiment angst aanleert, die aanleiding geeft voor vermijding.

Op de vraag hoe de rat angst aanleert bij het horen van geluid verschillen de meningen van de twee onderzoekers. Miller zoekt de oorzaak in de terminologie van Hull en concludeert dat de angst geleerd wordt omdat het ophouden ervan gedragbevestigend werkt. Miller zag zelf in dat dit een conclusie was die niet eenvoudig was te begrijpen. Mowrer verliet het concept van Hull waarin de bekrachtiging van gedrag de enige motivatie was voor het leerproces. Hij onderscheidt twee fasen in het leren: de klassieke conditionering en de verminderen van de behoeften. Het dier wordt angst aangeleerd voor het geluid, waaraan het ontsnapt en vermijdt op deze wijze de uiteindelijke angst: de stroomschok. Hierdoor verplaatst het driftdoel tussen stimuli. Het driftdoel wordt ondergeschikt aan de emotionele reactie. Ook de theorie van Mowrer heeft veel kritische kanttekeningen ondergaan, maar het principe heeft een merkbare invloed op de moderne psychologische theorieën.

In alle onderzoeken binnen het Behaviorisme, die tot nu toe besproken zijn, wordt één bepaald aspect van het gedrag bestudeerd. Al het andere gedrag wordt uitgesloten of genegeerd. In feite wordt een kunstmatige werkelijkheid gecreëerd waarbinnen bestaande ideeën kunnen worden getoetst. In de natuurlijke omgeving is dit een onrealistische situatie: organismen kunnen zelf bepalen of en wanneer bepaald gedrag vertoond wordt.

101

Skinner bestudeerde bij zijn onderzoeken vooral de continuïteit van gedrag in een betrekkelijk ‘natuurlijke’ omgeving. Het organisme is vrij om te handelen en niet het aantal pogingen maar de frequentie van het gedrag over een bepaalde periode wordt gemeten. Zo ontstaat een indruk van hoe het gedrag zich ontwikkelt in de loop van de tijd. Bovendien worden de meetwaarden van de proefdieren niet gemiddeld maar wordt er gekeken naar het verloop van het individuele leerproces. Het onderzoek van Skinner en zijn opvolgers wijkt sterk af van de methoden van andere richtingen in het behaviorisme. Historisch wordt het wel als vertakking van de traditie van het Behaviorisme gezien. Het is bekend onder de naam: radicaal behaviorisme. Door zijn afwijkende benadering van onderzoeksresultaten kwam hij tot nieuwe inzichten over het gedrag.

Om het gedrag van proefdieren in een ‘natuurlijke’ omgeving te observeren ontwierp Skinner een opstellingdie inmiddels bekend is als de zgn. Skinnerbox. Een rat of duif wordt in een kooi geplaatst. Wanneer het dier op een hendel drukt of op een druksleutel pikt, valt er voedsel in de voederbak. Deze reactie wordt direct geregistreerd.

Oorspronkelijk wilde Skinner zijn onderzoek relateren aan de theorie van Pavlov. Bij het bestuderen van deindividuele reacties van de proefdieren viel hem op, dat de ontwikkeling van het gedrag toch iets anders verloopt dan Pavlov en latere onderzoekers zich voorstelden. Inderdaad is er in eerste instantie sprake van een oriënteerreflex bij het zien van de hendel of de druksleutel. Als het drukken hierop echter voortdurend leidt tot voedsel verdwijnt het oriënteren en neemt het drukken op de hendel of sleutel toe. Het zien van de hendel brengt de rat of duif ertoe er op te drukken. Het drukken op de hendel interpreteert Skinner als de oriënteerreflex. In de experimenten van Pavlov verdwijnt de oriënteerreflex geleidelijk om plaats te maken voor de uiteindelijke reactie. Maar in de Skinnerbox wordt de oriënteerreflex juist versterkt. Skinner beseftedat zijn onderzoek moeilijk in overeenstemming te brengen was met de reflextheorie van Pavlov. Zijn opstelling gaf resultaten die hem een onafhankelijke positie gaf tussen zijn tijdgenoten. Onderzoeken naar de uitdoving van operant gedrag toonde aan dat gedrag dat bij voortduring bekrachtigd was met een beloning nog enige tijd in frequentie bleef toenemen als de bekrachtiging uitbleef. Sterker nog: als de bekrachtiging van tijd tot tijd werd onderbroken was de reactiefrequentie hoger dan bij continue beloning. Dit leidde tot nieuwe theorieën over het effect van bekrachtigers bij operant gedrag. Skinner zag het waarnemen van gedrag als de belangrijkste taak van de psychologie. Het onderzoeken van de oorzaken van gedrag gaf onrealistische resultaten, omdat de onderzoekers de omgeving manipuleren. Gedrag moest tijdens experimenten niet aangepast worden maar onderzocht.

Gestaltpsychologie

Het Behaviorisme beschouwt de waarneming als een koppeling van enkelvoudige stimuli aan reacties. Voorde Tweede Wereldoorlog ontstond een theorie die er van uit ging dat de menselijke waarneming niet tot elementaire indrukken was terug te brengen. Het organisme modelleert de indrukken tot een structuur die aansluit bij de totaalvisie van de wereld. De waarnemer interpreteert de werkelijkheid voortdurend tot meer dan wat fysiek aanwezig is. Deze organisatie van de realiteit is meer dan de som van de afzonderlijke indrukken. De waarneming is één geheel: een Gestalt. Drie Duitse geleerden van joodse afkomst gaven vorm aan de Gestaltpsychologie: Wertheimer, Koffka en Köhler. De gestaltetherapie kreeg vooral naam door de experimenten met apen van Köhler. In een van zijn onderzoeken werd een banaan in een kooi opgehangen, die alleen bereikbaar was door een kist onder de banaan te plaatsen. Belangrijk aan de proef was dat de aap geen bevestiging van zijn gedrag kon krijgen, voordat hij de oplossing van het probleem hadbegrepen. Enkelvoudige stimuli – reactie koppelingen konden dus nooit tot het correcte gedrag leiden. In eerste instantie probeerde de aap door willekeurige bewegingen zijn doel te bereiken. Na verloop van tijd gaven ze dit op en het duurde enige tijd voor de reactie kwam die tot het gewenste resultaat leidde. Volgens de gestaltpsychologen ontstond het gedrag door een ‘verandering’ in de waarneming. Later is dit principe met een verklarend model opgenomen in de cognitieve psychologie.

102

Cognitieve Psychologie

Een van de grootste vergissingen die men in de psychologie kan maken is te veronderstellen dat het Behaviorisme een organisme beschouwt als een speelbal die automatisch reageert op prikkels uit de omgeving. Dit is een karikatuur die historisch onjuist is. Wel kan men zeggen dat omdat het Behaviorisme de nadruk legt op de toetsing van psychologische principes er weinig ruimte is voor de bewustzijnprocessenin het organisme. Het behaviorisme beschouwt de gedachteontwikkeling in het organisme als een soort ‘Black Box’ waar stimuli ingaan en reacties uitkomen. Aan de hand van de verbanden tussen stimuli en reacties worden er in de Behavioristische theorie uitspraken gedaan over wat er in de Black Box plaatsvindt. Op zich is dit een wetenschappelijk volstrekt legitieme methode. Het probleem is echter dat hetorganisme zelf in deze stroming een passieve rol speelt.

De cognitieve psychologie stelt het organisme centraal in de studie en probeert modellen te maken van wat er in het bewustzijn gebeurt. Hierbij zijn de belangrijkste thema’s informatieverwerking en kennisverwerving. Er wordt niet geprobeerd om het gedrag te voorspellen maar de motivaties van het organisme worden onderzocht. Cognitieve psychologen maken een belangrijk onderscheid tussen mens en dier. Naast ervaring en directe waarneming gebruikt de mens taalsymbolen om de werkelijkheid te structureren.

De meeste stromingen in de psychologie begonnen met het onderzoek van een wetenschapper dat een duidelijke verandering in de visie op verschijnselen betekende. Tegelijkertijd was deze persoon representatief voor de mening in de stroming. Voorbeelden van dit soort psychologen zijn Pavlov, Watson, Freud en Rogers. De overgang naar de cognitieve psychologie is veel geleidelijker en de betekenis van de cognitieve beginselen zijn voor de moderne inzichten doorslaggevend. Het begin van de cognitieve visie zital besloten in de neo-behavioristische visie van Woodworth. De onderzoeker die zich voor het eerst uitsluitend met cognitieve vaardigheden ging bezighouden was de Zwitserse psycholoog Piaget. Zijn studievan de cognitieve ontwikkeling van kinderen vertoont alle eigenschappen van cognitieve analyse. Helaas werden zijn theorieën veel te laat bekend onder het grote publiek. De doorbraak van de cognitieve psychologie vond plaats aan het einde van de jaren zestig. Hoewel de cognitieve visie een duidelijke stroming is in de geschiedenis van de psychologie zijn de meningen in deze stroming beslist niet eenduidig.

De cognitieve psychologie heeft altijd modellen voortgebracht die gebaseerd waren op representaties van technische ontwikkelingen. Een belangrijke theorie binnen de cognitieve psychologie was de studie van communicatie tussen personen. Het Behaviorisme schoot ernstig tekort om de communicatieprocessen te verklaren. Aan de hand van een model dat gebaseerd was op communicatiemiddelen werd een theorie beschreven waarin de communicatie gezien werd als informatieoverdracht (zie figuur hieronder). Door dit type modellen verschoof de belangstelling van de aard van de stimulus naar de betekenis van de stimulus. Geleidelijk werd het begrip stimulus vervangen door het begrip informatie.

103

ZenderZender Codering

Boodschap

Codering Boodschap Ontvanger

OntvangerMedium

Medium Decodering Boodschap

Decodering Boodschap

RuisRuis

InterpretatieInterpretatie

Informatieoverdracht via communicatie (naar Remmersdaal 1982)Informatieoverdracht via communicatie (naar Remmersdaal 1982)

Andere modellen werden ontleend aan de informatietechnologie. Het functioneren van mensen wordt vergeleken met de interactie tussen hardware (het neurale netwerk in de hersenen) en de software (de opgebouwde informatie uit ervaringen, waarnemingen en communicatie). Het model in deze theorie is dan ook een uitgewerkt model in de cognitieve traditie.

Ook de taalkunde heeft een belangrijke invloed gehad op het beschrijven van cognitieve processen. Vooral de kritiek van de linguïst Chomsky op het behavioristische leermodel is van doorslaggevende betekenis geweest. Skinner had een theorie over de ontwikkeling van taal gepubliceerd waarin hij stelde, dat taal niet wezenlijk verschilt van ander reflexief gedrag. Het Behaviorisme gaat van de veronderstelling uit dat alle gedrag aangeleerd is. Dit betekent dat een kind eerst een begrip gehoord moet hebben voordat hij het zelf kan gebruiken. De ontwikkeling van taal gaat echter veel sneller dan men op basis van imitatie zou verwachten. Mensen gebruiken taal creatief en niet reactief.

De hoeveelheid zinnen die gemiddeld door een persoon verstaan en begrepen worden is ongeveer 10 20. Dit getal is zo groot dat zelfs volledige wijken moeite zouden hebben om het aantal begrippen op grond van imitatie aan te leren. Chomsky ging er bij zijn visie op de ontwikkeling van taal van uit dat kinderen via erfelijke overdracht al in staat zijn makkelijk begrippen te begrijpen. Daarnaast is het creatieve proces waarin betekenis op basis van gelijkenis worden begrepen ook een belangrijk instrument.

In de beginjaren sloot de cognitieve psychologie zich aan bij het mechanistische mensbeeld zoals dat gebruikt werd binnen het Behaviorisme. Langzaam brak het besef door dat het organisme een actieve taak had bij het verkrijgen en verwerken van informatie. De mens maakt een keuze uit de indrukken die het krijgt. Bovendien wordt de informatie ook nog eens geïnterpreteerd. De mens was niet langer alleen onder invloed van zijn omgeving, er was een wisselwerking met de omgeving. Deze stroming binnen de cognitieve psychologie wordt aangeduid met de titel: de organistische visie. De personalistische visie gaat nog verder. Zij beschouwt de mens als een actief en creatief wezen dat op grond van de verwerkte informatie zelf invulling geeft aan de interpretatie van zijn werkelijkheid.

Psychoanalyse

Mensen die weinig of niets van psychologie weten kennen toch de naam Sigmund Freud. Freud is een icoon van deze eeuw, net zoals Einstein, Elvis Presley of Marilyn Monroe. Weinigen weten waarvoor hij staat maar iedereen heeft van hem gehoord. Freud is de ontwerper en eerste beoefenaar van de psychoanalyse. Als we de plaats van de theorie van Freud in de psychologie bekijken, dan is de psychoanalyse moeilijk in de historische context te plaatsen. Het probleem is dat Freud (en later ook Jung) afwijkend gedrag heeft proberen te verklaren vanuit gesprekken met mensen met psychische problemen. Daarvoor moet je er dus van uit gaan dat de samenhang in het wereldbeeld van mensen met psychische problemen een correcte weergave is van wat er heeft plaatsgevonden. Zowel moderne theorieën als de hulpverleningspraktijk hebben inmiddels aangetoond dat dit een verkeerd uitgangspunt is. Natuurlijk is er een samenhang. De belangrijkste taak van de hersenen is het ordenend vermogen, zelfs als er relaties worden gelegd tussen waarnemingen die niets met elkaar van doen hebben. Het is echter de vraag of hieruitooit oorzakelijke verbanden zijn af te leiden.

Om de vergelijking met de computer weer aan te halen: er wordt niet geprobeerd om te achterhalen waaromde goed functionerende computer afwijkende resultaten is gaan vertonen. Er wordt een regelmaat gezocht in de afwijkende uitvoer, waaruit men de oorzaak van de storing probeert te achterhalen.

Het probleem van de psychoanalyse is dat het zich al bezig houdt met conclusies terwijl de psychologie nogbezig is een modelvorm voor het bewustzijn te vinden. Daarin moet geen onderscheid gemaakt worden tussen principes die normaal en abnormaal gedrag besturen. Er moet uitgegaan worden van een totaalvisie over de menselijke beleving waaruit afwijkend gedrag als een van de mogelijke effecten volgt. Afwijkend gedrag is het gevolg van het loslaten van blokkades in de beleving door bepaalde ervaringen. Het remmen van bepaalde verbanden levert geen resultaten meer op en daardoor ontstaat een werkelijkheid voor de persoon die niets meer met de objectieve historie te maken heeft.

104

Het is wel opvallend dat bij het desintegreren van de realiteit overeenkomsten zijn waar te nemen in de denkprocessen die dan ontstaan. Als studie over het afwijkend gedrag is de psychoanalyse daarom interessant, maar niet volledig. Op grond van gesprekken met patiënten geeft Freud een model voor de werking van mentale processen. Een van de belangrijkste onderdelen van het bewustzijn en ook het grootste raadsel in het model van Freud is het onbewuste. De vraag die dan automatisch opkomt is wat Freud precies met bewustzijn bedoeld. Zijn model beschrijft processen die er geen onderdeel uitmaken en via het mystieke onderbewustzijn worden verwerkt. Waar ligt de grens tussen het bewuste en het onbewuste en waaruit blijkt dit onderscheid? Is het onbewuste geen dekmantel voor principes in het menselijk gedrag dat we nog niet begrijpen? Ontstaan de psychische problemen niet doordat gedachten die Freud als onbewust verondersteld bewust worden?

Volgens Freud vindt het menselijk handelen dus voornamelijk plaats via onbewuste of irrationele processen. Daarnaast vormen twee soorten driften onze voornaamste drijfveren: levensdriften en doodsdriften. Om onduidelijke redenen bracht Freud de levensdriften in verband met seksuele driften en de doodsdriften met agressie, hoewel veel seksuele driften een duidelijk destructief karakter hebben.Men kan beter spreken over creatieve en destructieve driften. De driften worden geremd door de vorming van het geweten op grond van waarneming, ervaring en projectie.

Het model dat Freud van onze psyche heeft geconstrueerd is vrij gecompliceerd. Bovendien ontbreekt een verklarende afleiding van de terminologie uit de psychoanalyse. Naast het onderscheid tussen bewuste en onbewuste processen vindt er volgens Freud een opsplitsing plaats van psychische structuren tijdens de ontwikkeling van een kind.

De oorspronkelijke driftgestuurde psyche die uitsluitend gericht is op behoeftebevrediging duidt Freud aan met de term ‘Es’ of ‘Id’. Door frustratie van de lustbevrediging bij een confrontatie leert de mens de wensen van het ‘Id’ en die van de werkelijkheid af te remmen. Dit doet hij door zich een beeld te vormen van de wereld en het gedrag hieraan aan te passen. Dit is de vorming van de rationele structuur: het ‘Ich’ of ‘Ego’. De oorsprong van de doodsdriften lokaliseert Freud in het ‘Id’. De levensdriften worden gevormd door het ‘Ego’. Doordat het kind in aanraking komt met de normen en waarden van autoriteiten (ouders, verzorgers, leraren) ‘projecteert’ het kind deze sociale regels in het eigen bewustzijn. Dit proces bij de vorming van de persoonlijkheid wordt in de psychoanalyse het ‘Uber-Ich’ of ‘Super Ego’ genoemd.

De vorming van het bewustzijn wordt dus volledig gestuurd door de remming van de primaire driften. Driftdoelen zijn conservatief (d.w.z. zij blijven aanwezig), regressief (zij blijven terugkeren) en herhalend. In de psychoanalyse wordt het ‘Id’ volledig onbewust verondersteld en het ‘Ego’ en ‘Super Ego’ deels bewust en deels onbewust.

105

De ontwikkeling van de persoonlijkheid wordt volgens Freud gestimuleerd of geremd door een aantal factoren. Deze factoren zijn:

Rijping Externe ontberingen en onthoudingen Interne conflicten Persoonlijke tekortkomingen Angst (realiteitsangst, neurotische angst en morele angst)

Het oplossen van frustraties en conflicten kan plaatsvinden door:

Identificatie. Door identificatie met het driftdoel worden de interne spanningen tijdelijk opgelost omdat het lijkt alsof doelen bereikt zijn.

Verplaatsing van de driftdoelen (sublimeren). Voor de samenleving onacceptabele doelen zoals agressie of seksuele ongeremdheid kunnen worden omgezet in sociaal geaccepteerde doelen.

Afweermechanismen. De mens heeft een groot scala aan afweermechanismen bij de confrontatie met ongewenste indrukken tot de beschikking, zoals:

1. Verdringing .2. Projectie (spiegeling van het object of persoon in het zelf en omgekeerd).3. Reactievorming (het stellen van emoties die tegenovergesteld zijn aan de werkelijke emoties).4. Fixatie (het blijven steken in een bepaald stadium van de ontwikkeling).5. Regressie (het terugkeren naar een vorige fase in de persoonlijkheidsontwikkeling).

Transformatie. Driften zijn voortdurend onderhevig aan transformatie tot nieuwe driftdoelen. Er kan bundeling van driften plaatsvinden, er kan een compromis ontstaan tussen de stuwende en remmende krachten of een drift kan direct geuit worden.

Freud baseerde een groot deel van zijn theorieën op het idee dat de ontwikkeling van een kind in vaste stadia verloopt. In de eerste stadia domineert een bepaald lichaamsdeel. Zo maakte hij onderscheid tussen:

De orale fase, waarin lustbeleving via de mond verloopt. De anale fase, waarin het kind leert dat het de omgeving kan beïnvloeden. De fallische fase, waarin fixatie op de genitaliën optreedt.

Daarna komt het kind in een oedipale fase en wordt zich bewust van zijn sekse. Met deze fase hangt volgens Freud een groot deel van neurotisch gedrag op latere leeftijd samen.

De psycholoog Jung was in eerste instantie zeer onder de indruk van de psychoanalyse. In 1913 besloot hij zich onafhankelijk van de theorieën van Freud te ontwikkelen. Jung was zeer geïnteresseerd in mystiek. Toch is zijn werk vooral een interpretatie van psychoanalytische resultaten in relatie tot de waarneming en de beeldvorming van een mens. Ook Jung maakt een onderscheid tussen bewuste en onbewuste processen.

Hij spreekt echter bij het maken van deze tweedeling veel meer over het accepteren of niet accepteren van ervaringen in het bewuste. Ervaringen blijven onbewust omdat zij geremd worden. De voornaamste taak van de psyche is het onderling relateren van gewaarwordingen. Door de associatie van begrippen en emoties ontstaan netwerken van onderling gerelateerde begrippen, die Jung aanduidt met de term Complexen.

Jung neemt de aard van de complexen als uitgangspunt om het onbewuste op te splitsen in een persoonlijk onbewuste en een collectief onbewuste. In het persoonlijk onbewuste komen alle begrippen voor die het

106

individu door persoonlijke ervaringen aan elkaar heeft gekoppeld. Het collectief onbewuste is de verzamelplaats van oerbegrippen die gedurende de evolutie van de mens ooit een rol hebben gespeeld.Zij zijn niet zijn terug te voeren tot ervaringen van een persoon. Voorbeelden daarvan zijn angst voor spinnen en onweer maar ook de begrippen God, Duivel, Aarde en rituelen. Jung noemt deze oerbegrippen: de archetypen. Een aantal van deze archetypen zijn volgens Jung essentieel voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid. De fundamentele archetypen zijn:

Personae. De Personae is het archetype waarmee de persoon zich identificeert. In feite is het de rol dieeen individu in het leven speelt. Het geeft aan hoe mensen zich gedragen in de omgang met andere mensen. Deze rollen hebben mensen zichzelf aangeleerd door waarneming van anderen en projectie.

Anima en Animus. De Anima en Animus is de afbeelding van de andere sekse in het zelf. Het is datgene wat wij ons innerlijk voorstellen van de andere sekse.

Schaduw. De Schaduw weerspiegelt de houding van een mens tegenover de eigen sekse. Het verwijst naar de oorspronkelijke, driftmatige behoeften van een mens. Wordt deze door rationalisatie of frustratie te veel onderdrukt dan kan de schaduwzijde zich met enorme drang manifesteren. Het is een desintegrerende invloed en, bij teveel onderdrukking, zelfs destructieve kracht in de persoonlijkheid.

Zelf. Het Zelf is het archetype dat streeft naar het vormen van een geïntegreerd geheel uit de verscheidene, samenstellende complexen in de persoonlijkheid. Het zelfbeeld is het product van dit integratieproces en zeker niet oorspronkelijk en ondeelbaar aanwezig in het menselijk bewustzijn.

De voortdurende wisselwerking tussen desintegratie en integratie binnen de persoonlijkheid is een van de fundamenten waarop Jung zijn visie op de menselijke psyche baseert. De psyche is de persoonlijkheid als geheel zoals een mens deze vanaf zijn geboorte heeft meegekregen.

In de theorie over de persoonlijkheidstypen maakt Jung een verdeling in denktypen, gevoelstypen, gewaarwordingtypen en intuïtieve typen. Elk van deze typen hebben een introverte en extraverte variant. Het deelt mensen in op basis van het meest dominante gedrag.

Verder heeft Jung veel aandacht besteed aan de studie van dromen en symboliek in verschillende culturen. Hij trachtte de betekenis van symbolen te classificeren en te verklaren vanuit algemene ontwikkelingsstadiavan de menselijke persoonlijkheid.

Humanistische Psychologie

De humanistische psychologie ontstond als een reactie op de klinische benadering van de Psychoanalyse enhet Behaviorisme. De noodzaak van deze stroming lag vooral in de therapeutische praktijk en de nadruk ligt vooral op het begrijpen en ontwikkelen van het gedrag van mensen. De belangrijkste vertegenwoordiger van de humanistische psychologie is Rogers. In de theorieën van Rogers worden de psychologische groeimogelijkheden van mensen centraal gesteld. De visie op de persoonlijkheid van de mens in de humanistische psychologie komt overeen met dat van de Gestalt Psychologie: het bewustzijn van de mens wordt als een samenhangend geheel gezien en kan niet worden teruggebracht tot de samenstellende factoren. De belevingswereld van een persoon is dan ook altijd subjectief bepaald. De individuele ervaringen en waarnemingen zijn het uitgangspunt bij het begrijpen van de denkwijze en het gedrag.

Er wordt uitgegaan van een positief mensbeeld: de psyche van een mens maakt gedurende het hele leven een proces van ontwikkeling door. Het gedrag van een mens wordt niet vastgelegd door omstandigheden maar is voortdurend aan groei onderhevig. De humanistische psychologen gaan er van uit dat de oplossing van problemen altijd al potentieel in de mens zelf aanwezig zijn. De mens is dan ook altijd zelf verantwoordelijk om vorm te geven aan hun leven. Doel van de humanistisch psychologie is de mens te bevrijden van individuele belemmeringen zodat het groeiproces ongehinderd voortgezet kan worden.

107

De kern van de psychologie van Rogers en zijn opvolgers is de positieve houding ten opzichte van de persoonlijke ontwikkeling van de mens.

De visie dat de mens los van zijn remmingen zich altijd goed ontwikkeld is een geloof en de therapeutische praktijk heeft inmiddels uitgewezen dat dit niet in alle gevallen geldt. Rogers zelf kwam er tijdens zijn onderzoek al achter dat zijn theorieën in ieder geval niet gelden voor schizofrene patiënten. Voor sommige personen is het essentieel dat een zeker kader wordt aangeboden.

Om de cliënt te ondersteunen in zijn persoonlijke ontwikkeling worden door Rogers drie houdingen van een therapeut geformuleerd: echtheid, een positieve instelling en empathie. Onder echtheid verstaat Rogers dat de therapeut zijn werkelijke mening en emoties moet tonen. De onvoorwaardelijke positieve instelling is volgens de theorie noodzakelijk omdat Rogers vermoedde dat psychische problemen samenhangen met voorwaardelijke liefde. Dit houdt niet in dat al het gedrag getolereerd moet worden. Alleen de emoties van de klant worden zonder terughoudendheid geaccepteerd. Onder empathie verstaat Rogers het cognitief en emotioneel begrijpen van de cliënt. Dit is niet altijd mogelijk, omdat begrip pas kan volgen op herkenning. Aangezien elke beleving in oorsprong subjectief is zal de herkenning altijd slechts gedeeltelijk of helemaal niet plaatsvinden. Empathie betekent zeker niet dat men zich identificeert met de cliënt.

Vooral de praktische hulpverlening kent nog steeds een aantal technieken dat gebaseerd is op de humanistische psychologie. De theorie heeft echter een beperkte toepasbaarheid, aangezien er een aantal voorwaarden gesteld is, waaraan veel patiënten niet voldoen.

Systeemtheorie

Veel psychologische theorieën richten zich op het individu en de indrukken die hij uit de omgeving krijgt. De systeemtheorie is niet zozeer geïnteresseerd in het organisme als een afzonderlijke eenheid maar meer inde plaats van het individu in zijn omgeving. Er wordt dus aandacht besteed aan de context waarin het organisme leeft. De werkelijkheid wordt onderverdeeld in niveaus. Stilzwijgend wordt aangenomen dat de realiteit een objectief gegeven is waarover algemene uitspraken gedaan kunnen worden.

Het is belangrijk dat men constateert dat de ervaring van de werkelijkheid veel overeenkomsten vertoont doordat wij min of meer dezelfde leerprocessen hebben doorgemaakt. Deze leerprogramma’s zijn tot stand gekomen door gezamenlijke afspraken tussen organisaties en doordat de media in deze hoog technologischewereld door elkaar beïnvloed worden. Bij gebrek van informatie van buitenaf ontstaan er echter grote cultuurverschillen en dit duidt op een beleving van de realiteit die in oorsprong subjectief is.

De systeemtheorie kijkt meer naar de organisatie van personen dan naar het individuele lid van die organisatie. Een eigenschap is niet zozeer gekoppeld aan een object maar eigen aan de relatie tussen het object en de omgeving. Gedrag is niet uitsluitend te verklaren op basis van conditioneringsprocessen en onbewuste drang. Gedrag wordt veroorzaakt door zowel biologische, psychische als sociale factoren. De systeemtheorie heeft een groot aantal modelvormen aan andere wetenschappen ontleend en is ook op meerdere wetenschappen (waaronder de kunstmatige intelligentie) toepasbaar. Het stelt de wisselwerking tussen organisme en omgeving centraal.

Belangrijke namen zijn Von Bertalanffy die een psychologisch vergelijkingsmodel maakte dat gebaseerd was op de cybernetica, en Watzlawick, die de systeemtheorie combineerde met communicatiemodellen.Het model van Von Bertalanffy ging uit van een interactie tussen binnenkomende stimuli en de reacties die het organisme op deze stimuli onderneemt om een verstoord evenwicht te herstellen. Automatisch geleide projectielen werken op deze manier: het projectiel krijgt informatie binnen dat het uit koers raakt en daardoor voert het een koerscorrectie uit. Op dezelfde wijze reageert het organisme op veranderende omstandigheden.

In het model van Watzlawick wordt uitgegaan van systemen, die bestaan uit elementen met bepaalde eigenschappen en relaties tussen de elementen. Een systeem kan bijvoorbeeld een gezin, ouders, een organisatie, de maatschappij of zelfs een individu zijn. De relaties bepalen de functie van het systeem. Deze

108

relaties zijn deels aan voortdurende verandering onderhevig. Er zijn echter ook bepaalde regels, wetten of afspraken over de betekenis van de functie tussen subsystemen.

Watzlawick kwam tot de conclusie dat de regels, wetten en afspraken in een systeem belangrijker zijn dan de elementen. De regels of wetten hoeven niet altijd duidelijk uitgesproken te zijn. Ook gedragspatronen engewoonten kunnen al duiden op eigenschappen van het systeem. Volgens Watzlawick is gedrag een vorm van communicatie. De communicatie tussen de elementen van het systeem bepaalt in belangrijke mate welke eigenschappen worden gevormd. Daarbij zijn er een aantal fasen in de communicatie en het vormen van gedragspatronen te herkennen die leiden tot verschillende typen relaties tussen elementen in het systeem.

De systeemtheorie heeft een grote invloed gehad op zowel de vorming van de gezinstherapie en het vormenvan een theoretisch model over het functioneren van gezinnen met een schizofreen gezinslid. In de modernetherapiepraktijk bestudeert men nauwelijks nog individueel gedrag van patiënten maar altijd het gedrag vanmensen in samenhang met hun naaste omgeving.

Omgevingspsychologie

De omgevingspsychologie is een vrij recente ontwikkeling. Het ontstond als een noodzakelijke reactie op maatschappelijke problemen die samenhangen met de complexe massacultuur, zoals: overbevolking, geweldstoename en criminaliteit. Deze problematiek kan moeilijk worden opgesplitst in de processen die worden aangereikt door de conditionering of de cognitieve psychologie.

Probleemsituaties moeten als geheel beschouwd worden. De omgevingspsychologie gaat uit van de veronderstelling dat het individu een samengesteld geheel vormt met zijn sociale en fysieke omgeving. Het gedrag en de ervaring van een individu kunnen alleen verklaard worden wanneer men ook het gedrag van andere personen en de materiele omgeving in de studie betrekt.

De omgevingspsychologie gaat dus een stap verder dan de systeemtheorie: niet alleen de sociale maar ook de materiele aspecten in de ervaring van het individu worden bestudeerd. Zo kan bijvoorbeeld een stadion het gedrag van bezoekers beïnvloeden. De omgevingspsychologie houdt zich aan de ene kant bezig met het bestuderen van het effect van de omgeving op mensen. Aan de andere kant bestudeert zij het territoriumgedrag van organismen. De territoriumtheorie beschrijft de interactie tussen organismen en hun sociale en materiele omgeving.

Zoals veel theorieën in de psychologie komt de territoriumtheorie voort uit het onderzoek van het gedrag van dieren. Dieren vertonen veranderend gedrag afhankelijk van de onderlinge ruimte tussen elkaar. Men kan een bepaalde ruimte als een denkbeeldige ‘zeepbel’ om het dier markeren die aangeduid kan worden alsde persoonlijke ruimte van het dier. Als een ander dier de grenzen van de persoonlijke ruimte overschrijdt, dan volgt er een bepaalde reactie zoals vluchten, naderen of aanvallen. Deze persoonlijke ruimte is eigen aan de persoon en reist dus voortdurend met de persoon mee. De persoonlijke ruimte heeft echter niet altijd dezelfde afmeting: in de rij van een supermarkt wordt geaccepteerd dat mensen ons dicht naderen maar in een bos verwachten wij dat een onbekende op grote afstand van ons blijft. De grenzen van de persoonlijke ruimte zijn dus afhankelijk van de materiele en sociale omgeving. De omstandigheden, die maten van de persoonlijke ruimte bepalen, zijn deels een product van conditionering en aan de andere kant te verklaren vanuit aangeboren angsten.

Persoonlijke kenmerken zoals leeftijd en sekse bepalen de omgang met de grenzen van de persoonlijke ruimte. Territoriumgedrag is niet alleen een eigenschap van individuen maar ook van groepen. Het is toepasbaar op supporters, automobilisten en straatbendes. Er wordt volop onderzoek gedaan hoe omgevingsfactoren het territoriumgedrag beïnvloeden.

Biologische Psychologie

109

Alle belangrijke psychologische stromingen die we tot nu toe besproken hebben verklaren het gedrag en hetbewustzijn vanuit de interactie tussen individuen of systemen en de omgeving. Een belangrijke factor wordtsystematisch buiten beschouwing gelaten: de biologische functies.Naast bewustzijn en waarneming vormt de biochemische wisselwerking in ons lichaam een gedragsbepalende invloed. Zolang de filosofie bestaat is het onderwerp ‘Geest en Lichaam’ een centraal thema. Wordt het lichaam bestuurt door het bewustzijn of worden onze gedachten bestuurd door lichamelijke prikkels?

De biologische psychologie bestudeert het gedrag in samenhang met lichamelijke processen. Men probeert door metingen te achterhalen welke biologische eenheden verantwoordelijk zijn voor gedragsverandering. Daarnaast zijn evolutionaire en genetische vraagstukken een belangrijke bron voor onderzoek. Net als bij de studie over bewustzijn en omgeving ontwikkelt de biologische psychologie steeds meer modellen op basis van interactie tussen geest en lichaam.

Biologische processen hebben een belangrijke invloed op het bewustzijn, maar het bewustzijn vormt wel een sturende factor die verbroken evenwichten kan compenseren. De hersenen kunnen actief biochemische stoffen aanmaken of remmen afhankelijk van de weerstand van het individu. Het bewustzijn kan men beschouwen als software die het lichaam (de hardware) aanstuurt, maar het lichaam bepaalt wel in belangrijke mate hoe en onder welke omstandigheden het bewustzijn werkt.

Deze stroming heeft een aantal duidelijke stellingen die het onderscheid van andere modellen in de psychologie. De biologische psychologie ziet de mens als een resultaat van evolutionaire ontwikkeling. Dathet gedrag van mensen zoveel overeenkomsten vertoont is ontstaan door een voortdurende aanpassing aan veranderende omstandigheden en natuurlijke selectie. Het gedrag wordt vastgelegd in de genen en de mens wordt dus al geboren met een groot aantal gedragspatronen.

Als de evolutietheorie als uitgangspunt wordt genomen volgt daar onvermijdelijk uit dat gedragsstoornissentijdens een bepaalde fase van de ontwikkeling van een organisme zinvol waren voor overleven en voortplanting. Naar de oorzaken van de noodzaak van dit gedrag wordt op dit moment nog gespeculeerd.

Het merendeel van de reacties wordt gestuurd door genetische informatie, dus zonder beslissingsmoment. De biologische psychologie ziet gedrag als het product van biologische en genetische eigenschappen van een organisme. De aansprakelijkheid voor gedrag heeft dus maar een beperkte geldigheid. Door medicatie en biochemische behandeling kan het gedrag van mensen veranderd worden. Bij veel psychische stoornissen heeft therapie weinig zin, omdat de patiënt last heeft van een verstoring van het biologische evenwicht. Combinatie van medicatie en therapie kan wel heel zinvol zijn. Door de medicatie wordt doorbreking van gedragspatronen weer mogelijk waardoor het individu weer open komt te staan voor gedragsaanpassing. Verdere medicatie leidt dan alleen maar tot afhankelijkheid, terwijl de combinatie met therapie de mogelijkheid schept om actief herhaling te voorkomen.

De functionaliteit van het menselijk gedrag wordt verklaard op grond van de structuur van biologische eenheden, vooral de hersenen, het neurale stelsel en de hormonale systemen. Gedrag is niet vrij bestuurbaar, maar ligt al voor een groot deel vast in de opbouw van het organismen. De biologische samenhang van organismen wordt wel weer bepaald door evolutionaire mechanismen, die plaatsvinden door een omgevingsverandering.

110

Mind – het Model van de Psychologie

Is het mogelijk om de experimentele resultaten en geldige theoretische modellen uit de psychologie te integreren tot één verklarend model? In hoeverre zijn de filosofische uitgangspunten van de uiteenlopende stromingen onverenigbaar met elkaar? Hoe werken de processen in het bewustzijn? Zijn de processen in hetmenselijk brein te beschrijven in de vorm van een programma simulatie?

Dit zijn een aantal vragen waarop in dit hoofdstuk wordt ingegaan. Het is geenszins de bedoeling het ultieme psychologische model te presenteren. Het doel van dit hoofdstuk is om een algemene modelvorm voor de psychologie te vinden. De deeltheorieën moeten wel in de modelvorm te vertalen zijn. Daarom wordt op een aantal concepten van theorieën ingegaan en worden overeenkomsten gezocht.

Interactie

Voordat de belangrijkste principes uit de psychologie in een model worden ondergebracht worden eerst de mogelijkheden om indrukken uit de omgeving te verkrijgen besproken. Een organisme is voortdurend actiefof passief in interactie met de omgeving. Er zijn drie soorten interactie: ervaring, waarneming en communicatie.

Iedere vorm van interactie heeft eigen voordelen en tekortkomingen. Bij de ervaring wordt het organisme geconfronteerd met de regels en wetten van een beperkte omgeving. Het risico bestaat dat indrukken die in een bepaalde omgeving worden opgedaan worden gegeneraliseerd tot algemene hypotheses. Voor waarneming is het organisme afhankelijk van de zintuigen die zeer bedrieglijk kunnen zijn. Bij communicatie zijn de beperkingen van taal en de grote verschillen tussen de individuele beleving een groot probleem. Combinatie van de drie vormen van interactie leveren de beste resultaten op.

Ervaring

Ervaring wordt in onze moderne samenleving gezien als de minst wenselijke manier om indrukken op te doen. Ervaring leidt immers tot emotionele betrokkenheid die blijvende psychische schade kan aanrichten. Ook communicatie heeft risico’s. De beleving van de werkelijkheid van gesprekspartners stemt nooit overeen. Op sommige punten kunnen dezelfde ervaringen tot volledig tegengestelde visies leiden wat weer kan leiden tot conflictsituaties waarbij emotionele confrontatie mogelijk is. Waarnemen lijkt de meest veilige vorm van interactie voor iemand, die emotionele betrokkenheid wil uitsluiten, maar is dat beslist niet. De waarnemer zal gaan reageren op projecties van stimuli en emoties, die losstaan van de ‘objectieve’ werkelijkheid (de beleving van de realiteit die voortkomt uit ervaring en communicatie). Aangezien er bij observeren meestal geen reactie van de waarnemer verlangt wordt zal het organisme steeds minder reagerenop prikkels uit de omgeving.

Waarnemen

Zoals uit de conditioneringexperimenten blijkt, ontvangt een organisme niet objectief prikkels uit de omgeving. Het organisme probeert voortdurend te achterhalen wat de oorzaak is van stimuli. Dit proces noemt men deductie. Om de oorzaken van prikkels te achterhalen gebruikt het organisme het geheugen en de zintuigen. Via de zintuigen wordt een relatie gelegd tussen een beeld, een geluid, een smaak, een geur of een gevoel en de stimulus. Door herhaling van een samenhang tussen stimuli in de zintuiglijke waarnemingwordt een relatie gelegd tussen individuele prikkels. Tijdsbesef en ruimtelijke inzicht stelt een organisme instaat een bepaald tijdstip of periode en een plaats te koppelen aan een waarneming.

111

Op deze manier leert het organisme via deductie een bepaalde gevolgstimulus of reactie te koppelen aan een oorzaakstimulus. Na een leerproces zal de oorzaak ‘automatisch’ via identificatie (of associatie) aan gevolgen of reacties verbonden worden.

Het geheugen speelt een actieve rol in de waarneming en staat objectiviteit in de weg. Tijdens het vormen van een beeld van de realiteit maakt een organisme voortdurend emotionele stadia door. Door deductie en associatie worden emoties als hoop, teleurstelling en verdriet gekoppeld aan waarnemingen. Uit dit proces wordt de ethiek gevormd (goed en slecht, normen en waarden). Ook de koppeling van emoties aan waarnemingen is een conditioneringsproces. Een waardeoordeel dat gerelateerd is aan een bepaalde stimulus ‘kleurt’ ons wereldbeeld. Wij zijn geneigd om alle associaties van een waarneming die gekoppeld zijn aan een bepaalde emotionele toestand te verbinden met datzelfde emotionele stadium. Men kan bijvoorbeeld denken: de vijand van mijn vijand is mijn vriend, terwijl dit helemaal niet zo hoeft te zijn.

Communicatie

Bij communicatie wordt in eerste instantie altijd aan taal gedacht. Communicatie is echter veel breder. Communicatie is het proces waarbij een organisme het model dat in het geheugen gevormd is van de werkelijkheid, tracht over te brengen op een ander organisme. Beelden in het journaal van een oorlog zonder commentaar zijn een vorm van communicatie door de selectie van de beelden uit het beschikbare materiaal. Ook de blik waarmee een man een bepaalde vrouw aankijkt is communicatie.

Het probleem van communicatie is dat de twee organismen bijna altijd verschillende associaties tussen waarnemingen hebben aangeleerd en bovendien begrippen nooit dezelfde emotionele lading hebben. Communicatie is dan ook bijna altijd gedoemd te mislukken, tenzij er afspraken zijn gemaakt over begripsrelaties die beide organismen hebben aangeleerd. De ervaring en de waarneming geven betekenis aan de taalcode. Zo ontstaat het grote verschil tussen wat mensen zeggen en denken. Het individuele wereldbeeld van de zender wordt ‘vertaald’ naar een universeler wereldbeeld op basis van algemene afspraken. Vervolgens wordt deze algemene boodschap door de ontvanger weer ‘vertaald’ naar begrippen die in te passen zijn in zijn model van de wereld. Deze dubbele vertaling en de secundaire bedoelingen en interpretaties kunnen tot grote verwarring leiden.

In de communicatie speelt ook de rol van zender en ontvanger mee. Het negeren van de sociale positie in deonderlinge communicatie tussen organismen kan tot ernstige conflicten leiden. Communicatie staat of valt met het aanleren van bepaalde gedragscodes die bestaan tussen organismen. Men moet zich daarvoor op de hoogte stellen van het gedrag dat de ontvanger heeft aangeleerd, anders komt een boodschap niet of verkeerd over. Uit waarneming van de reacties van de ontvanger kan men een indruk krijgen van de beleving van de werkelijkheid van de ontvanger. Dit kan helpen om een boodschap goed over te brengen. Het begrijpen van de gedachtewereld van de ontvanger vormt op zich weer een leerproces voor de zender van de boodschap.

112

DeductieDeductie

GevolgGevolg

IdentificatieIdentificatie

OorzaakOorzaak

Conditionering

Deze poging om de psychologische theorieën te formaliseren begint bij Pavlov’s Conditionering. De Conditionering is een belangrijk uitgangspunt van de moderne psychologie. Het is ook eenvoudig in een symbolisch schema te beschrijven, waardoor het zeer geschikt is om het als uitgangspunt voor een computersimulatie te nemen. In een later stadium wordt bestudeerd of andere psychologische concepten uithet conditioneringmodel te verklaren zijn. Als bepaalde feiten strijdig blijken te zijn met de conditioneringtheorie wordt het model op die punten aangepast of uitgebreid.

Uit een vergelijking van de stromingen zal duidelijk worden dat een combinatie van waarnemingsinterpretatie volgens het Behaviorisme en een bewustzijnsmodel volgens de Cognitieve Psychologie veel ideeën van de algemeen beschouwende theorieën (zoals Systeemtheorie, Psychoanalyse, Omgevingspsychologie) kan verhelderen. Bovendien is de manier waarop bij Conditionering een relatie wordt gelegd tussen prikkels uit de omgeving en reacties ook bruikbaar bij het beschrijven van de innerlijkeweergave van de werkelijkheid.

Voor een juiste formulering van het conditioneringprincipe is het essentieel dat er rekening wordt gehoudenmet de twee vormen van conditionering: klassieke conditionering en operante conditionering. Beide leerprocessen en hun betekenis voor de gedragsvorming worden in een symbolisch mechanisme beschreven.

Theorie

Het gedrag van een organisme wordt niet uitsluitend bestuurd door prikkels die het uit de omgeving ontvangt. Zoals reeds eerder is vermeld is het beperkte Stimulus – Reactie model van het Orthodox Behaviorisme onvoldoende om de bewustzijnsprocessen die tot gedrag leiden, volledig te beschrijven. Op grond van de prikkels uit de omgeving vormt het organisme zich een subjectief innerlijk beeld van de werkelijkheid. Associatie en deductie op basis van dit wereldbeeld kunnen op zich weer leiden tot interne stimuli. Voor een volledig begrip van de processen die in het bewustzijn plaatsvinden moet dus worden uitgegaan van het Stimulus – Organisme – Reactie model van Woodworth.

In de conditioneringliteratuur wordt een onderscheid gemaakt tussen voorwaardelijke en onvoorwaardelijkestimuli en reacties. Door bij herhaling een toon te laten horen (voorwaardelijke stimulus) gevolgd door voedsel (onvoorwaardelijke stimulus) ontstaat er na verloop van tijd een speekselreactie bij het horen van de toon. De vraag is hoe de indeling tussen voorwaardelijk en onvoorwaardelijk tot stand moet komen. Is de speekselreactie bij het zien van voedsel aangeboren of leert het organisme al zeer jong dat het produceren van speeksel het verteren van voedsel eenvoudiger maakt?

Om niet geconfronteerd te worden met dit dilemma, wordt in deze theorie niet gesproken over onvoorwaardelijke stimuli en reacties. In plaats daarvan wordt uitgegaan van stimuli en reacties die al onderdeel uitmaken van het interne wereldbeeld van het organisme. Door nieuwe prikkels te koppelen aan herkenbare stimuli ontstaan nieuwe relaties tussen prikkels en reacties.

Bekrachtiging en Uitdoving

Door conditionering vormt het organisme relaties tussen prikkels en reacties. Deze relaties worden in het geheugen verwerkt tot een subjectief innerlijk wereldbeeld. Twee principes kunnen het wereldbeeld en het gedrag beïnvloeden. Zij worden in de literatuur bekrachtiging en uitdoving genoemd. Bekrachtiging is de bevestiging van relaties doordat de stimuli opnieuw in samenhang worden aangeboden. Het versterkt het idee dat het huidige wereldbeeld en gedrag juist zijn.

113

Uitdoving is het proces waarin de aangeleerde reflex langzaam wordt onderdrukt doordat de ongeconditioneerde prikkel (bijvoorbeeld: voedsel) bij herhaling uitblijft als de geconditioneerde stimulus (bijvoorbeeld: toon) wordt aangeboden.

De aangeleerde koppeling tussen de stimuli verdwijnt niet maar wordt alleen geremd volgens Pavlov. Als de stimuli na lange tijd opnieuw gecombineerd worden aangeboden verloopt het leerproces korter dan de eerste keer. Ook wordt het aangeleerde gedrag na uitdoving soms spontaan vertoond terwijl er geen relatie meer bestaat tussen prikkels. Geconditioneerde reflexen worden dus alleen bewust geremd en zijn niet ongedaan te maken. Dit is een van de belangrijkste oorzaken voor dwanggedrag. Bekrachtiging en uitdoving zijn twee belangrijke instrumenten om gedrag (tijdelijk) te veranderen of te versterken.

Emotie

Als er een gesprek plaatsvindt over het verschil tussen mensen en computers komt vaak aan de orde dat eenmens emoties heeft en een computer deze nooit kan hebben. Als we de Conditionering als uitgangspunt nemen is het nog maar de vraag of emoties wel zo irrationeel zijn. Volgens de theorie van de Conditionering hangen emoties samen met het toedienen, wegnemen of uitblijven van prikkels, die als positief of negatief worden ervaren. Een organisme ervaart het toedienen, wegnemen of uitblijven van prikkels, waarvoor geen specifieke regelmaat hoeft te bestaan, als beloning of bestraffing van het gedrag. Het is mogelijk dat de reacties op basis van deze prikkels aangepast worden.

De zes mogelijke emotionele toestanden die volgens de Conditionering samenhangen met het toedienen, wegnemen of uitblijven van positieve prikkels (S+) en negatieve prikkels (S-) zijn in onderstaande tabel schematisch weergegeven. De tabel laat zien dat naast het toedienen van positieve en negatieve prikkels er nog andere methoden zijn voor Conditionering. Een stimulus krijgt een aantrekkelijke betekenis doordat hetverbonden is met Hoop, Opluchting of Veiligheid. Een stimulus krijgt een onaangename betekenis doordat het verbonden is met Angst, Verdriet of Woede.

De betekenis van de prikkel voor het individu kan dus actief gestuurd worden door het aanbod te variëren. Het toedienen van een positieve prikkel wil dus niet altijd zeggen dat deze uiteindelijk een aangename betekenis krijgt. Integendeel, op het moment dat de toevoer stopt lijdt dit tot verdriet en uiteindelijk tot woede en frustratie. Een negatieve prikkel, zoals een elektrische schok, die aanvankelijk angst veroorzaakt, zorgt bij verminderde blootstelling voor opluchting en uiteindelijk veiligheid. Positieve stimuli krijgen een op de lange duur een negatieve bijklank. Negatieve prikkels worden vergeten door de opluchting en veiligheid die op het verdwijnen van de prikkel volgt. Dit is een belangrijke paradox in de emotionele ervaring van het bewustzijn.

Soort PrikkelS+ S-

Toedienen (+) Hoop AngstWegnemen (-) Verdriet (Teleurstelling) OpluchtingUitblijven (*) Woede (Frustratie) Veiligheid (Geluk)

Een emotie wordt pas bewust als er een verandering in het toedienen van prikkels plaatsvindt. Zolang een prikkel in een constante regelmaat wordt aangeboden zal het organisme hier aan wennen en er geen specifieke emotionele toestand aan verbinden.

Het Conditioneringsysteem wordt nog ingewikkelder omdat het toedienen van een positieve prikkel een negatieve prikkel kan sublimeren. Organismen worden geboren met een basisangst: de angst om te sterven. Om hiermee te leren omgaan worden ons prikkels (voedsel, bescherming, etc.) toegediend, die we als positief leren ervaren. Maar in feite worden ons tijdens het leven geen positieve stimuli toegediend maar prikkels die de negatieve stimuli maskeren. De driftdoelen verplaatsen van negatief naar positief.

114

Zes soorten emoties bij de Klassieke

Op het moment dat de positieve prikkels uitblijven worden we herinnert aan de negatieve basisangsten. De samenhang van positieve en negatieve stimuli leidt tot een ‘emotiecirkel’. Het toedienen van een positieve stimulus leidt de aandacht af van negatieve prikkels en het lijkt daarom of de negatieve prikkel wordt weggenomen.

De hoopgevende, aangename prikkels zijn echter van beperkte duur en op een gegeven moment worden deze weer weggenomen. Er ontstaat dan frustratie en uiteindelijk woede. De omstandigheden worden dan niet langer als aangenaam gewaardeerd, waardoor angst optreedt. Door het ontsnappen aan deze angst wordt een gevoel van veiligheid gecreëerd. Dit veiligheidsgevoel is het uitgangspunt voor nieuwe hoop. Opdeze manier ontstaan ketens van gerelateerde prikkels die oorspronkelijke angst- en lustgevoelens verdringen.

Prikkels uit de ervaring, waarneming en communicatie beïnvloeden het wereldbeeld. Iedere aanpassing vanhet wereldbeeld leidt tot positieve of negatieve emoties. Logica en emoties kunnen dus niet gescheiden worden. Emoties zijn inherent aan het veranderen van het model van de realiteit. Past de stimulus in het bestaande wereldbeeld, dan zal een geconditioneerde reactie worden uitgelokt. Hevige emoties kunnen ongeconditioneerde reacties teweegbrengen. Ook het niet of niet meer handelen kan een gerichte reactie zijn.

Stimuli uit de ervaring, waarneming en communicatie worden door conditionering aan bepaalde emoties gekoppeld. Door identificatie van de prikkel met een emotie ontstaat de ethiek. Normen en waarden wordenvoortdurend aangepast door emoties te relateren aan onze beleving van de realiteit. Het is niet noodzakelijk dat deze emoties zelf ervaren zijn. Zij kunnen ook door waarneming of communicatie overgebracht zijn.

Wanneer ervaart een organisme een prikkel als positief en wanneer heeft een prikkel een negatieve betekenis? Wat is de basis voor het waardeoordeel Goed / Slecht? De conditionering doet hier geen uitspraken over. Er wordt gemakshalve aangenomen, dat er positieve en negatieve stimuli zijn. Dit is dus een axioma (vooronderstelling) van de conditionering. Voor een model zijn dit soort vage veronderstellingen onacceptabel.

Waarom doen sommige mensen aan sadomasochisme? Waarom houden mensen een relatie in stand met eenverkrachter of gijzelaar? Wat is de positieve prikkel die organismen doet besluiten vrijwillig onaangename of onveilige situaties te betreden? Dit is het aspect van het menselijk gedrag dat wij zelf niet begrijpen. Het onderscheid tussen ‘goede’ en ‘slechte’ stimuli ontstaat tijdens het tot stand komen van het wereldbeeld. Het organisme associeert een waarneming op basis van overeenkomsten aan andere ervaringen. Deze ervaringen zijn gerelateerd aan een bepaalde emotionele toestand.

115

Meestal is de emotionele waardering van de ervaring gebaseerd op de laatste prominente emotionele interactie of het laatste veroorzaakte gedrag. Deze emotionele toestand of dit gedrag wordt als uitgangspuntgenomen bij de benadering van de nieuwe gelijkende waarneming. Dit verklaart ook waarom één enkele ervaring de totale visie op het leven kan veranderen. Doordat de gebeurtenis de emotionele betekenis van een begrip verandert, krijgen ook alle gerelateerde begrippen een andere emotionele lading.

Emotionele Chantage

De klassieke en operante conditionering en de cognitieve theorieën over waarnemen en communiceren kunnen veel fenomenen verklaren uit de andere psychologische stromingen. Er moet dan wel rekening gehouden wordt met de ‘emotionele’ conditionering van het organisme. Het organisme wordt voortdurend beloond en bestraft met emotionele stimuli door zichzelf en anderen.

In feite is hier sprake van emotionele chantage. Er wordt een bepaalde emotionele toestand in het vooruitzicht gebracht waardoor wij onze handelingen aanpassen. Emotionele stimuli zijn belangrijker dan externe prikkels. Zij zijn het resultaat van een leerproces en zij houden de opgedane ervaring in stand, ook als de externe prikkels zijn verdwenen. Na het experiment van Pavlov reageert de hond niet meer op het waarnemen van voedsel maar alleen op het positief ervaren van de hoop. Daarom reageert de hond op de toon. De emotionele prikkel wordt een doel op zich. Emotionele stimuli zijn zelfs zo belangrijk, dat zij gedrag in standhouden. Zelfs als de oorspronkelijk positieve prikkel verandert in een negatieve prikkel.

Verrassingeffect

Hoe vindt nu de beeldvorming van de werkelijkheid in het organisme plaats op basis van Stimulus – Reactie koppelingen? Onderzoek over de samenhang, waarin prikkels worden aangeboden, kan hierover duidelijkheid verschaffen. In de proeven van Pavlov vindt de bekrachtiging (bijv. voedsel) direct plaats na de geconditioneerde prikkel (bijv. toon). Er wordt een duidelijke relatie gelegd tussen de twee prikkels.

Wat gebeurt er als de samenhang minder duidelijk is, oftewel: wat gebeurt er als de bekrachtiging tijdens het experiment wordt aangeboden zonder geconditioneerde prikkel? Het blijkt dat wanneer er geen duidelijke samenhang tussen de prikkels bestaat, er geen conditionering optreed.

De theorie van Rescorla en Wagner biedt een model voor deze omstandigheden voor klassieke conditionering. Deze theorie stelt dat conditionering alleen ontstaat als er sprake is van een verrassingseffect m.b.t. het toedienen, wegnemen of uitblijven van de bekrachtiger.

116

Normen en Waarden

Normen en Waarden

Logica (Vorming

Wereldbeeld)

Logica (Vorming

Wereldbeeld)

EmotieEmotiePrikkel (Stimulus)Prikkel

(Stimulus)

EthiekEthiek

Alleen als een neutrale prikkel samenvalt met een verrassende gebeurtenis ontstaat een geconditioneerde reflex. Bevestiging van deze hypothese kan men onder andere afleiden uit de resultaten van blokkeringexperimenten.

Blokkering vindt op de volgende wijze plaats:

1. In eerste instantie laat men een aantal malen een toon horen gevolgd door een elektrische schok totdat geconditioneerde angst is waar te nemen bij het horen van de toon.

2. Daarna wordt de toon met een lichtflits getoond opnieuw gevolgd door een schok. De lichtflits wordt dus, net als de toon, een waarschuwing voor de schok.

3. In de laatste fase wordt alleen de lichtflits getoond.

Het lijkt misschien logisch te veronderstellen, dat ook de lichtflits alleen geconditioneerde angst zou uitlokken. Maar de lichtflits blijft een neutrale prikkel. De conditionering op uitsluitend de toon ‘blokkeert’ de conditionering op de lichtflits. Als er direct conditionering plaatsvindt op de combinatie van toon en lichtflits blijkt de lichtflits namelijk wel tot geconditioneerde angstreflexen te leiden.

Omdat het organisme totaal onverwacht een schok krijgt toegediend probeert het de oorzaak van de prikkel te achterhalen. Er vindt een deductieproces plaats op basis van een verandering van omstandigheden. Het organisme analyseert door waarneming en ervaring de omgeving. Het zoekt de prikkels samenvallen met deschok. Op deze manier probeert het onzekerheid in de ervaring weg te nemen omdat onzekerheid als bedreigend wordt ervaren.

Als het organisme een oorzaak denkt te hebben gevonden voor de onaangename prikkel, en de onzekerheid is weggenomen, heeft het geen behoefte meer om de werkelijkheid verder te onderzoeken op oorzakelijke verbanden. Het optreden van de schok bij een combinatie van de toon en de lichtflits is niet meer verrassend, want de toon is reeds aangewezen als de oorzaak van de schok. Wordt in de tweede fase van hetblokkeringsexperiment de intensiteit van de schok opgevoerd dan treed er opnieuw een verrassingseffect op. Het organisme wordt wel geconditioneerd bij het zien van de lichtflits.

Als in de eerste fase van het experiment een intense schok wordt toegediend en verminderd de intensiteit in de tweede fase, dan wordt de lichtflits ervaren als een remmende prikkel. De vermindering van de intensiteit van de schok is een verrassing die deductie op gang brengt. Het organisme ervaart de lichtflits alshet element uit zijn omgeving dat de schok vermindert. De lichtprikkel krijgt een positieve betekenis die de negatieve prikkel doet afnemen: het veroorzaakt een gevoel van opluchting.

117

= Toon= Toon = Voedsel= Voedsel

Context Leren

Als er geen ‘oorzaak’ voor een onaangename prikkel wordt gevonden dan is het waarschijnlijk, dat de volledige context waarin het organisme zich bevindt als oorzaak wordt aangewezen. Onder context wordt hier de samenhang in de ervaring van de werkelijkheid verstaan. Er treed dan chronische angst voor een specifieke of de volledige omgeving op.

Het wegnemen van onzekerheid is dus een belangrijke voorwaarde voor het voorkomen van chronische angstreacties, ook als de afgeleide oorzaken niet reëel zijn. Het is dus belangrijk dat het organisme blijft vasthouden aan de eigen beperkte perceptie van de werkelijkheid, waarin eenvoudige oorzaak – gevolg relaties de realiteit verklaart.

Het plaatsen van gebeurtenissen in een context kan leiden tot koppeling van onaangename prikkels aan de volledige omgeving (psychotisch gedrag) of aan het zelf (depressief gedrag). Aan dit gedrag gaat altijd een deductieproces vooraf, waarin individuele oorzaken of een beperkte context zoveel mogelijk worden uitgesloten. Het is beter om gebeurtenissen aan Wetenschap, God, Duivel, Economie of de Partner te wijten, dan dat situaties in de volledige context worden geplaatst, waarin de waarnemer zelf een rol speelt.

Doordat prikkels in de ervaring van de werkelijkheid nooit op zichzelf staan maar altijd relaties hebben metandere prikkels ontstaat er een context waarin het organisme functioneert. Combinaties van begrippen of volledige oorzakelijke verbintenissen kunnen een stimulerende of remmende, positieve of negatieve betekenis krijgen. Door het gevoel van onzekerheid te beperken tot een geïsoleerde context ontstaat geconditioneerd gedrag bij de confrontatie met een bepaalde of vergelijkbare context. Het voorkomt echter dat het organisme geconditioneerd gaat reageren op de volledige context. Het onderzoek naar het ontstaan van geconditioneerd gedrag in een bepaalde context is nog maar enkele decennia in ontwikkeling. Het is echter uiterst belangrijk voor een volledig begrip van het functioneren van mens en dier in de omgeving.

De wisselwerking tussen het organisme en de omgeving

Het uitwisselen van ervaringen tussen een organisme en de omgeving vormt de grondslag voor alle bewustzijnsprocessen. Het organisme leert zich aanpassen aan zijn omgeving. De interactie tussen een organisme en de omgeving kan overeenkomstig de bevindingen van de Conditionering in het volgende vereenvoudigde interactiemodel beschreven worden.

118

StimulusStimulus

Voorwaardelijke ReactieVoorwaardelijke Reactie

Voorspelbare ReactieVoorspelbare Reactie

Onvoorwaardelijke ReactieOnvoorwaardelijke Reactie

De wisselwerking tussen een organisme en de omgeving vindt plaats door stimuli en reacties. Het organisme probeert de stimuli in te passen in een model van de wereld. De stimuli worden door identificatie(van oorzaak naar gevolg) en deductie (gegeven het gevolg wat is de oorzaak) aan het model gekoppeld. Opbasis van dit model, dat het resultaat is van eerdere Stimuli – Reactie ervaringen, bepaalt het organisme welke reactie het best bij de huidige situatie past.

Zorgen de geconditioneerde reacties niet voor de gewenste prikkels dan komt het organisme in een negatieve emotionele toestand, zoals verdriet, angst of woede. Op basis van deze emotionele toestand volgen nu min of meer willekeurige reacties in de hoop dat de negatieve emotionele toestand wordt opgeheven. Het organisme gaat hiermee door totdat de situatie weer is in te passen in het wereldbeeld.

Uiteindelijk streeft het organisme naar een permanente veilige toestand. Onveilige en onbekende situaties worden alleen maar betreden om de bedreiging te bevatten en in te passen in de beleving van de werkelijkheid. Wat als onveilig ervaren wordt is afhankelijk van het individu en het moment waarop de beoordeling van de ervaring plaatsvindt.

Leermodellen

Uit de conditionering kunnen wij twee soorten leerprocessen afleiden. De eerste soort komt overeen met de resultaten van de klassieke conditionering.

Het organisme ondergaat een prikkel en probeert te achterhalen wat de oorzaak is. Zowel de stimulus (bijvoorbeeld de toon) als de reactie (het voedsel) zijn uit de omgeving afkomstig. In feite is dit een vorm van ‘backtracking’ (terugzoeken): uit de gevolgen worden de oorzaken achterhaald. Een andere vorm van redeneren komt voor uit de operante conditionering: het organisme doet iets en gaat na welke gevolgen dit heeft op de omgeving, in de hoop positieve bekrachtigers te ontvangen. De stimulus is afkomstig van de waarnemer die wacht op een reactie van de omgeving. Het organisme ‘leert’ de reacties op bepaalde prikkels uit de omgeving en gaat na welke stimuli reacties ‘uitlokken’ in de omgeving. Een goed model voor de interactie tussen organisme en omgeving bevat beide vormen van leren.

Toch geeft de combinatie van klassieke en operante conditionering nog geen volledig inzicht in de leermogelijkheden van een organisme. In de eerste plaats is het organisme in staat te leren door waar te nemen. De wisselwerking tussen andere individuen wordt bestudeerd zonder dat het organisme hier zelf actief bij betrokken raakt. Daarnaast kan het organisme leren door projectie. Het organisme gaat na hoe het zelf reageert op bepaalde ervaringen. Dit gebeurt uitsluitend op basis van de innerlijke visie op de realiteit. Er wordt geen nieuwe informatie aan de persoonlijke beleving toegevoegd. Bestaande emoties en ideeën worden alleen maar sterker bekrachtigd of geblokkeerd.

119

KlassiekKlassiek

OperantOperant

StimulusStimulus ReactieReactie

Een compleet schema van de leermogelijkheden van het individu wordt hieronder weergegeven.

De manier waarop een organisme door waarneming of projectie op een interactie reageert is identiek aan dewijze waarop het zelf op prikkels uit de omgeving heeft leren reageren. Het toetst de waarneming of projectie aan de innerlijke wereld en keurt het goed of af op basis van identificatie. Pas als de waarneming in conflict komt met de innerlijke wereld gaat het organisme na of aanpassing van de persoonlijke visie noodzakelijk is. Hiervoor moet het organisme eerste overtuigd worden dat het wereldbeeld een fout bevat.

Complicerende factor is dat het organisme door identificatie niet direct de oorsprong of het doel van stimulien reacties kan achterhalen. Dit kan pas plaatsvinden na kritische beoordeling van de persoonlijke interpretatie van de realiteit. Achterdocht, misverstanden en waandenkbeelden zijn belangrijke voorbeeldenvan het probleem van het primaire associatieve denken.

De individuele logica

Hoewel het lijkt of logica de uitkomst is van een objectief, rationeel proces, worden regels en wetten met betrekking tot de realiteit toch voornamelijk geaccepteerd of verworpen op basis van emotionele motieven. De houding ten opzichte van boodschappers en omstandigheden spelen een belangrijke rol bij het beoordelen van situaties.

Dat wij overtuigingen van leraren en ouders overnemen heeft vooral te maken met geconditioneerd vertrouwen en niet met een objectieve toetsing van de werkelijkheid. Zelfs het observeren van de realiteit om patronen en relaties af te leiden is niet objectief. Het getuigt van een onvoorwaardelijk vertrouwen in debeperkte mogelijkheden van de eigen waarneming en de individuele interpretatie.

Elk logisch concept is gebaseerd op eenvoudige of complexe aannames. De geldigheid van ons beeld van de realiteit staat of valt met de geldigheid van deze grondstellingen. De wijziging van één veronderstelling kan tot een volledig andere verklaring van de werkelijkheid leiden. Het begrip van nieuwe situaties is altijd moeilijk, omdat wij voortdurend vergelijkingen proberen te maken met begrippen, waarmee wij al een keer geconfronteerd zijn geweest. Zelfs de fantasie ontleent concepten aan onze ervaringen.

Hierdoor is bijna alles wat wij bedenken gerelateerd aan bestaande verschijnselen en zijn veranderingen slechts marginaal. Alleen een radicale verandering van de omstandigheden leidt tot nieuwe uitgangspunten. Hoe en waarom iemand op basis van ervaringen tot bepaalde handelingen overgaat is het resultaat van een complex bewustzijnsproces, dat te beschrijven is in een aantal stappen.

Cognitie (Herkenning).

Op basis van ervaringen modelleert en groepeert een organisme patronen en begripsrelaties op een manier die uniek is voor het organisme. Het zoekt voortdurend naar overeenkomsten tussen nieuwe ervaringen en reeds geaccepteerde verschijnselen. Dit bewustzijnsmodel vormt het uitgangspunt voor de herkenning van prikkels en de associatie tussen begrippen. Ook de emotionele binding met en de oriëntatie (of fixatie) op bepaalde soorten ervaringen worden door het wereldbeeld gestuurd.

120

StimulusStimulus ReactieReactie

Doordat een organisme via conditionering een emotionele lading verbindt aan bepaalde begrippen en gefixeerd raakt door bepaalde typen stimuli verleert het individu het objectief waarnemen: er wordt automatisch gereageerd op bepaalde impulsen, zonder dat een veranderde inhoud of betekenis doordringt.

Deductie is dan ook een secundair proces nadat de directe identificatie of associatie langdurig onbevredigende resultaten oplevert. De identificatie is een mechanisme dat in de dagelijkse praktijk veel voordelen oplevert, omdat het merendeel van de indrukken een vast patroon vertoont, waarop een standaardreactie wordt verwacht.

Tegelijkertijd maakt de identificatie ieder organisme (dus ook de mens) tot een wezen dat makkelijk leert, maar moeilijk afleert. Bovendien zorgt het ervoor dat het individu zijn omgeving en de organismen waarmee het omgaat aanpast aan de eigen verwachtingen, waardoor onveilige, oncontroleerbare en onbekende situaties zoveel mogelijk worden uitgesloten.

Er is hier sprake van een paradox. Omdat de mens bepaalde verwachtingen heeft van zijn omgeving zoekt deze een omgeving op, die zoveel mogelijk aan die verwachtingen voldoet. Omdat de gecreëerde omgevingaan de verwachtingen voldoet wordt de mens bevestigd in zijn oorspronkelijke (misschien wel verkeerde) uitgangspunten. Pas als alle vaste patronen geen oplossing bieden en vermijding van een confrontatie onmogelijk is worden andere mogelijkheden overwogen.

Het trage aanpassingsvermogen van de mens maakt de vroege leerprocessen essentieel. Verwar een snel aanpassingsvermogen niet met intelligentie. Integendeel: bij intelligentietests wordt juist gemeten hoe snel je leert en hoe lang je onthoudt. Het aanpassingsvermogen is slechts te meten door te bestuderen hoe snel een organisme reageert op een volledige herstructurering van de werkelijkheid, uitgaande van overeenkomstige prikkels. Misschien bent u er in deze wereld, waarin veel betekenis gehecht wordt aan het begrip ‘rationele beschaving’, van overtuigd geraakt dat er zoiets bestaat als een absolute, objectieve waarheid. Vergeet dan niet dat wat als ‘rationeel’ wordt gekenmerkt een afspraak is tussen stromingen in de maatschappij die op een bepaald moment van de geschiedenis doorslaggevende posities hebben verworven.

Alle maatschappelijk aanvaarde begrippen waaraan een waardeoordeel wordt gekoppeld als: ‘waar’, ‘onwaar’, ‘goed’ en ‘fout’ zijn uiteindelijk altijd gebaseerd op verregaande conditionering, fixatie en emotionele binding. U bent datgene wat u op school heeft geleerd als juist gaan ervaren, omdat de ouders blij waren met een mooi rapport en u er later een goed belegde boterham mee bent gaan verdienen. U bent daarmee onbewust akkoord gegaan met wat de leraar of lerares zei omdat het geaccepteerd gedrag was en niet door persoonlijke verificatie.

Zelfs in de puberteit, waarin het normaal is dat alles wat de gevestigde generatie zegt als onjuist wordt bestempeld, gebeurt dit om op te vallen bij leeftijdgenoten. Niet op grond van een persoonlijke zekerheid (al wordt een overtuiging wel ervaren als een zekerheid, het is en blijft een geloof en geen objectief feit). Ook wanneer u de werkelijkheid zelf controleert, bekijkt u de realiteit terwijl u uitgaat van bepaalde veronderstellingen, al is het maar de hypothese, dat wat u waarneemt juist is. Objectieve logica en rationalisme bestaan dus niet. Uiteindelijk zijn al onze beslissingen te herleiden tot emotionele ervaringen die wij wensen of willen vermijden.

Om een dieper begrip van de menselijke geest te krijgen zijn de emotionele begrippen ‘aangenaam’ en ‘onaangenaam’ belangrijker dan de begrippen ‘waar’ en ‘onwaar’. Een organisme herkent een object of begrip door het herkennen van patronen in eigenschappen en het optreden van bepaalde begripsrelaties. Hetleerproces, waarin het organisme geconditioneerd wordt voor bepaalde koppelingen van begrippen en objecten, gaat gepaard met een zekere emotionele toestand. Er wordt iets geleerd over het wegnemen of toedienen van prikkels, die als aangenaam of onaangenaam worden gekenmerkt. Hierdoor krijgen objecten,begrippen en begriprelaties een emotionele waarde. Deze emotionele waarde wordt overgedragen aan objecten of begrippen, die door identificatie of associatie aan het oorspronkelijke begrip of object gerelateerd worden. Het organisme raakt gefixeerd door objecten of begrippen, die aan een belangrijke emotionele ervaring zijn verbonden. Andere indrukken, hoe belangrijk ook, vallen niet of nauwelijks op, omdat deze nooit de drempel van het bewustzijn overschrijden.

121

Motivatie (Waarom?)

Waarom mensen op een zeker moment reageren zoals ze doen lijkt misschien willekeurig en zonder reden maar is dat uiteindelijk toch niet. De logica achter de handeling is misschien complex en zelfs niet bewust maar er is altijd een reden aan te geven. Deze zal altijd persoonlijk zijn en samenhangen met de innerlijke wereld van het individu.

Door de grote hoeveelheid indrukken en leerprocessen die een persoon tijdens zijn of haar leven opdoet is de werkelijke oorzaak van een bepaalde actie voor de persoon zelf bijna net zo moeilijk traceerbaar als de onafhankelijke waarnemer. Het organisme is in belangrijke mate een speelbal van conditioneringsprocessenwaarvan het zelf de oorzaken niet kent. Een mens laat zich niet gemakkelijk conditioneren. Er moeten zekere beloningen en bestraffingen bij het leerproces betrokken zijn om de aandacht van het individu te trekken. De voornaamste reden voor het accepteren van gedragsaanpassing is het vooruitzicht op een stimulusverandering die als aantrekkelijk wordt ervaren.

Als het gedrag eenmaal is aangeleerd, dan is de associatieve verwijzing naar de aangename of onaangename emotionele toestand voldoende om het gedrag in stand te houden. De nieuwe ervaring krijgt, gedurende enige tijd, dezelfde emotionele betekenis als de stimulus verandering, die in het conditioneringsproces is gebruikt. Alleen als het organisme ervan overtuigd wordt, dat het aangeleerde gedrag bij herhaling tot negatieve emotionele situaties leidt, is het bereid om het gedrag te vervangen door ander gedrag (sublimatie).

Zoals we in dit hoofdstuk bij de betekenis van emoties hebben gezien heeft iedere verandering in het toedienen van prikkels een bepaalde emotionele waarde. De uitwerking van een stimulusverandering op hetorganisme wordt in de volgende tabel nog even kort samengevat.

Soort PrikkelS+ (Aangenaam) S- (Onaangenaam)

Toedienen (+) + -Wegnemen (-) - +Uitblijven (*) - +

Ieder type stimulusverandering lokt een specifiek soort gedrag uit. Kennis van de betekenis van de verandering in de ‘normale’ regelmaat van stimuli maakt het mogelijk om gedrag te sturen.

In het onderstaande schema wordt weergegeven wat een wijziging van een prikkel voor effect heeft op het organisme. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een bepaalde codering. In de eerste plaats wordt er een onderscheid gemaakt tussen ‘aangename’ (S+) en ‘onaangename’ (S-) stimuli. Wat voor soort verandering deprikkel ondergaat wordt vóór deze notering getoond. -S+ betekent bijvoorbeeld: het wegnemen van een aangename prikkel. Bij iedere stimulus verandering wordt de betekenis voor het gedrag van het individu vermeldt. Het symbool voor het gedragseffect wordt gebruikt bij de uitwerking van leermodellen.

122

+ Aantrekkelijk- Onaantrekkelijk

Soort Interpretatie Emotie Betekenis Symbool Gedragseffect+S+ Positieve

BekrachtigingHoop Bevestiging Het huidige gedrag wordt bevestigd door

het toedienen van een aangename prikkel. Het gedrag wordt voortgezet.

-S+ Negatieve Straf

Verdriet Onderzoek (Waarom?)

Iets aangenaams wordt weggenomen. De relatie met gedrag wordt niet direct begrepen al zullen wel pogingen worden ondernomen om de oude situatie te herstellen. Pas als de prikkel hersteld wordt bij een verandering van gedrag wordt de verandering van omstandigheden geaccepteerd.

*S+ Uitdoving Woede Crisis De bevestigende stimulus waarmee geconditioneerd gedrag is aangeleerd blijft uit, zelfs bij gedragsverandering. Dit heeft een crisis in het samenhangendebeeld van de orde der dingen tot gevolg.

+S- Positieve Straf

Angst Passief Vermijden

Het toedienen van negatieve prikkels heeft zelden het effect van een gewenste blijvende gedragsaanpassing. Als dat welzo is dan is er sprake van vermijding van de context van iedere gelijkende situatie.

-S- Negatieve Bekrachtiging

Opluchting Ontsnapping Doordat de onaangename prikkel afneemt bij deze reactie zal het organisme ontsnappingsgedrag gaan vertonen. Bijkomend nadeel is wel dat het organisme niet meer met de prikkel geconfronteerd wordt in een positieve betekenis. Hierdoor zullen alle vergelijkbare situaties en verwante begrippen een groeiend negatieve betekenis krijgen. Dit kan neurotisch gedrag veroorzaken.

*S- Negatieve Bekrachtiging

Veiligheid Actief Vermijden

Door het actief vermijden van een negatief ervaren prikkel kan een vals gevoel van veiligheid ontstaan. Het organisme is op deze manier echter nooit in staat de ervaring goed te verwerken in de juiste context. Dit kan ernstige traumatische ervaringen en fobieën veroorzaken. Het gevoel van veiligheid isdus altijd gebaseerd op gebeurtenissen die door het organisme als ‘gevaarlijk’ of‘vreselijk’ zijn ervaren.

Het streven van een organisme kan worden samengevat als het bereiken van aantrekkelijke prikkels en het vermijden van onaantrekkelijke prikkels. De moeilijkheid van deze eenvoudige regel ligt in het feit, dat het merendeel van de objecten en begrippen in de realiteit zowel aantrekkelijke als onaantrekkelijke eigenschappen hebben.

Het organisme wordt geconfronteerd met de ambivalente betekenis van begrippen. Via deductie bedenkt het oplossingen om de positieve aspecten te versterken en de negatieve eigenschappen te reduceren. Daarnaast zijn de betekenissen ‘aantrekkelijk’ en ‘onaantrekkelijk’ die aan een prikkel worden toegekend door de ontwikkeling van begripsrelaties ook nog aan verandering onderhevig.

123

Begrippen die eerst als ‘aantrekkelijk’ worden gekenmerkt kunnen onaantrekkelijk worden door nieuwe waarnemingen en ervaringen en andersom. Hierdoor krijgen alle andere begrippen en objecten die aan dit begrip door identificatie en associatie verbonden zijn ook een andere emotionele waarde. De emotionele betekenis van begrippen evolueert dus tijdens het leven waardoor gedrag dus ook drastisch en onomkeerbaar kan veranderen.

Leerprocessen (Hoe?).

Het belangrijkste regulerende mechanisme tussen organismen onderling is het toepassen van wederzijdse conditionering waarbij aantrekkelijke of onaantrekkelijke stimuli worden geruild of worden beloofd. Conditionering werkt altijd twee kanten op. Bij de klassieke conditionering kan men ook stellen dat de hond Pavlov zo ver heeft gekregen om steeds voedsel neer te zetten in ruil voor bevestiging van het experiment.

Als de context van geconditioneerde handelingen of begrippen eenmaal is begrepen kan het organisme dezein overeenkomstige situaties altijd weer gebruiken. De keuze om een bekend gedrag of begrip toe te passen hangt samen met een aantal factoren.

Identificatie van de nieuwe situatie met een eerdere ervaring. Bevestigen van aantrekkelijke patronen en doorbreken van onaantrekkelijke regelmaat. Prioriteiten stellen op basis van de oorzakelijke verbanden tussen afhankelijke begriprelaties.

Identificatie, patroonherkenning en het vaststellen van de functionele afhankelijkheid zijn de belangrijkste procedures waar de gedragsontwikkeling van organismen om draait. In feite ontstaat conditionering in eerste instantie uit een verbale of non-verbale afspraak tussen organismen om handelingspatronen en functionele afhankelijkheid onderling af te stemmen in een specifieke situatie. Aan welke regels en wetten de koppeling tussen actie en reactie kunnen voldoen is deels cultureel en deels individueel bepaald.

De ‘logica’ van actie en reactie met betrekking tot andere organismen en de omgeving wordt voornamelijk of eigenlijk uitsluitend gebaseerd op de eigen reactie in vergelijkbare omstandigheden. Projectie van de eigen beleving bij de omgang met anderen vormt een van de voornaamste beginselen bij het vaststellen vaneen ‘logische’ reactie. Hierdoor ontstaat de belangrijkste interactie tussen het individu en de omgeving: het organisme wordt geconditioneerd door de omgeving en deze conditionering wordt door het organisme gebruikt om de omgeving en andere organismen aan te passen. Daarbij speelt de individuele interpretatie ende emotionele betekenis van de situatie of de ontvangen boodschap natuurlijk wel een centrale rol. Deze zijn het product van langdurige conditioneringsprocessen.

Bij de ontwikkeling van het model zal een mechanisme besproken worden waaruit het ontstaan van de innerlijke logica in grote lijnen kan worden afgeleid. Hierin zullen alle aspecten van het bewustzijn, zoals die in deze paragraaf besproken zijn, worden verwerkt.

Blokkeren en selectief waarnemen

Als mensen het over hun geheugen hebben wordt wel eens gezegd: ‘dat is zo lang geleden, dat kan ik me niet meer herinneren’. Wie deze opmerking veelvuldig hoort, verwacht dat er een directe relatie is tussen herinnering van een situatie en de tijd. Als er op gewezen wordt dat ze nog steeds met mes en vork eten, terwijl het lang geleden is dat ze dat hebben aangeleerd, dan zal men u verbaasd aankijken. Het beeld van de wereld, dat we in ons geheugen gevormd hebben, is bij fysiek intacte hersenen volledig: alle ervaringen gedurende het hele leven zijn er in verwerkt. Alleen worden bepaalde ervaringen versterkt door recente gebeurtenissen als een vergelijkbare situatie zich pas geleden heeft voorgedaan. Andere ervaringen worden geremd, omdat de opgedane begripsrelaties niet meer toepasbaar zijn, of omdat de ervaring bedreigend is voor het realiteitsbesef of het zelfbeeld.

124

Versterking van ervaringen wordt ook wel aangeduid met de term excitatie, remming noemt men ook wel inhibitie. Versterkingen en blokkades kunnen moeilijk opgeheven worden. Hiervoor is een duidelijke operante conditioneringtraining nodig. Het opheffen van blokkades en sterke associaties gaat vaak gepaard met sterke emotionele en psychische instabiliteit. Het organisme zal deze toestand zoveel mogelijk proberen te vermijden want instabiliteit wordt weer geassocieerd aan onveiligheid.

Sommige associaties en blokkades worden beter afgeschermd dan andere. Vooral begripsrelaties, waarvan veel andere associaties afhankelijk zijn, worden goed verdedigd. Zoals al eerder is vermeld, neemt het organisme nooit objectief waar. Het neemt stelling in de ervaring. Dat betekent, dat het organisme bepaalde reële waarnemingen bewust uitsluit of selectief toelaat, omdat dit het gevormde wereldbeeld bekrachtigt, wat een gevoel van veiligheid geeft. Sterke associaties en blokkades bevestigen zichzelf door een gevoel van veiligheid, totdat de omgeving prikkels toedient, die reële angst betekenen. Het interne model is gevormd in interactie met de omgeving, maar de emotionele stimuli in het organisme zelf hebben vaak een doorslaggevende betekenis.

Blokkeren en selectief waarnemen zijn twee principes die inherent zijn aan de werking van het bewustzijn. In eerste instantie vergelijkt het organisme prikkels uit de omgeving met het interne wereldbeeld en pas bij ontkenning vindt deductie plaats. Het is daarom ook logisch dat bepaalde feitelijke gebeurtenissen geblokkeerd of vervormd worden waargenomen. Zolang het model van het organisme een verklaring heeft voor bepaalde stimuli en geen tegenstrijdigheid ontstaat kan het model in stand blijven.

Aanvaardbaar risico

De laboratoriumomstandigheden van de gedragstherapie zullen in werkelijkheid nooit voorkomen: er bestaan geen zuiver positieve of negatieve prikkels. Een waarneming wordt beoordeeld op bepaalde eigenschappen, die bepaalde andere negatieve stimuli wegnemen. De negatieve aspecten van hetzelfde object of organisme worden wel waargenomen maar geaccepteerd, onder voorwaarde dat de positieve prikkel (die een negatieve prikkel sublimeert) blijft optreden. Ook dit is weer een conditioneringsproces: uiteindelijk kan men de negatieve prikkel als positief gaan ervaren, zelfs als de positieve prikkel wordt weggenomen. Zo kunnen ook sterk negatieve stimuli positieve aspecten van hetzelfde object of organisme blokkeren. Een belangrijk criterium bij de beoordeling van een waarneming vormt de volgorde waarin prikkels in de beginfase van de confrontatie bij herhaling wordt aangeboden. Organismen zijn bereid om negatieve prikkels te aanvaarden, mits dit een positieve prikkel oplevert. Positieve ervaringen nemen negatieve aspecten (tijdelijk) weg. Dit wordt het aanvaardbaar risico genoemd.

Verwachtingspatronen

Als een positieve of negatieve emotie of bekrachtiger in het vooruitzicht wordt gesteld, kan dit al voldoende zijn om het gedrag te beïnvloeden. Uitgestelde of imaginaire bekrachtigers kunnen zelfs nog beter werken dan reële bevestigingen, omdat het organisme gaat handelen overeenkomstig het ideaalbeeld van de bekrachtiger. Het gaat zichzelf belonen en bestraffen op basis van de vooronderstelling dat een bepaalde stimulus zal plaatsvinden als gedrag wordt voorgezet of gestopt. Deze vooronderstelling resulteertin een verwachtingspatroon, waardoor het individu bij een combinatie van objecten, begrippen of personen op een bepaalde manier reageert.

Ongedaan maken van Conditionering

In de loop van ons leven maken wij contact met zeer veel mensen en systemen, zoals ouders, familie, vrienden en collega’s. Door de relatie met andere mensen in een zekere sociaal maatschappelijke context nemen wij voortdurend gedrag over via leerprocessen. Deze leerprocessen worden overgenomen door waarneming en communicatie.

125

Daarnaast wordt het aangeleerde gedrag getoetst door ‘Trial and Error’, het consequent toepassen van gedrag in bepaalde situaties. In de groei naar volwassenheid wordt ons gedrag voornamelijk gestuurd door het gedrag van anderen, zoals ouders, familie, leraren, vrienden, klasgenoten en werkgevers, omdat wij over te weinig informatie beschikken om zelfstandig in complexe organisatiesystemen te functioneren. De sturende emotie in de jaren voor de volwassenheid is angst. Pas als een mens in staat is de angst voor mislukking te overwinnen, wordt het mogelijk om het aangeleerde functioneren zelfstandig aan de realiteit te toetsen. In een complexe samenleving wordt de drempel naar zelfstandig handelen steeds hoger, omdat de kans op vergissingen groter wordt. Communicatie en waarnemen worden belangrijker dan de toetsing aan de praktijk. Vandaar dat in onze maatschappij media zoals televisie, radio en computer een centrale rol gaan spelen.

Het loslaten van leerprocessen die men van anderen heeft overgenomen wordt steeds moeilijker, waardoor men uiteindelijk zelfs de uiterlijke illusie en de communicatie boven de toetsing aan de realiteit gaat stellen.Dit betekent dat het steeds moeilijker wordt om zelfstandig in een nieuwe omgeving te functioneren en volkomen afhankelijk wordt van bepaalde omstandigheden. Natuurlijk is het belangrijk om de gedragsregels van de systemen waarin men opgroeit te begrijpen. In een complexe samenleving wordt het echter steeds belangrijker om mensen te deconditioneren, zodat consequent verkeerd aangeleerd gedrag zelfstandig kan worden geconstateerd en vervangen kan worden door een eigen, individuele aanpak. Opvoeding en onderwijs bestaat dan ook niet alleen uit het trainen van mensen om te functioneren in bepaalde voorgeschreven omstandigheden, maar de belangrijkste taak bij de afronding van de opvoeding bestaat uit het loslaten van de belevingswereld van de leeraar, omdat deze per definitie altijd achterhaald is door nieuwe inzichten in de maatschappij. Conditionering kan alleen plaatsvinden als de leeraar in staat is de eigen gedragregels te relativeren en de leerling uiteindelijk confronteert met de beperkingen van het aangeleerde gedrag.

Herhaling in Waarneming en Ervaring

Een van de doelstellingen van dit boek is om dynamische, psychische processen te beschrijven in een wetenschappelijk model. Om dit te bereiken moeten wij beginnen met de meest elementaire systemen van de persoonlijkheid, de registratie van herhalende patronen en het effect hiervan op geconditioneerde reacties. Om het effect van herhaling in waarneming en ervaring op de structuren in het bewustzijn te bestuderen, moeten individuele waarnemingen uitgezet worden tegen de tijd, de ruimte of enige andere variabele. Om de samenhang tussen waarnemingen te bestuderen, kunnen meerdere waarnemingen onder elkaar of in hetzelfde diagram met legenda getoond worden. In het onderstaande voorbeeld wordt het voorkomen van ‘rood’, ‘geel’ en ‘blauw’ in combinatie met de vormcriteria ‘rond’ en ‘vierkant’ ten opzichtevan de tijd op een bepaalde plaats getoond.

Misschien verwacht u dat het bewustzijn zich aan statistische wetten houdt bij de interpretatie van waarnemingen of dat er een kansbepaling plaatsvindt, dat de meest waarschijnlijke eigenschaptoestand bepaalt.

126

RoodGeelBlauw

RondVierkant

A

Conditionering van een organisme is een veel primitiever mechanisme dan verwacht en het levert dan ook betrekkelijk veel fouten op. Het blijkt dat conditionering vrij star en onveranderlijk is na het bepalen van derelatie tussen waarnemingen. In de persoonlijkheid ontstaan door gewenning tijdonafhankelijke projecties van herhalingspatronen in de waarneming, ervaring en communicatie. Wanneer een geconstateerd patroon voor lange tijd verandert in een cyclus met andere stimuli, is het mogelijk (maar niet noodzakelijk) dat de oude patroonstructuur door cognitieve herkenning wordt vervangen door een nieuwe structuur. De tijd die het kost om een nieuwe patroon te herkennen en te integreren in de totale perceptie van de werkelijkheid hangt samen met het verrassingseffect en de herkenbaarheid, die de veranderde waarnemingsreeks veroorzaakt.

Op grond van een aantal elementaire waarnemingen wordt een basismodel voor de prikkelopvolging ontwikkeld, waaruit men gedragsregels en eventueel een logisch samenhangende theorie afleidt. Als nieuweindrukken overeenkomen met het model van de werkelijkheid, dan wordt dit gezien als een bekrachtiging van de verwachting. Komen de toegevoegde indrukken niet overeen met het realiteitsmodel, dan moeten er via inductie en deductie nieuwe regels worden bedacht voor het optreden van de fundamentele verandering.

Bij de conditionering wordt uit de herhaling van bepaalde eigenschappen van indrukken gedragsregels en theorieen met betrekking tot stimuli en reacties geconcludeerd. De modellen van samenhangende stimuli enreacties worden gegroepeerd tot toestanden, eigenschappen, objecten, systemen, subsystemen en wetten. Ook op het nivo van verzamelingen en deelverzamelingen worden wetten en systemen afgeleid, tot een integraal model van de werkelijkheid ontstaat.

Aanleren van Associaties

Evenals classificaties en modelvorming zijn ook associatieve verbanden aan te leren door conditionering. De Amerikaanse psycholoog Maslow beschrijft in een van zijn theorieen, dat een associatie optreedt met een plaats, tijd of omstandigheid, naarmate een piekervaring vaker plaatsvindt op die plaats, tijd of omstandigheid. Door de kansverdeling van piekervaringen in de ruimte, de tijd of bij bepaalde situaties te meten, kan een indruk verkregen worden aan welke plaatsen, momenten of situaties het individu de meeste associaties verbindt.

Associaties bestaan natuurlijk zelden gekoppeld aan één enkele eigenschap. Associatieve verbanden tussen objecten en systemen worden meestal gelegd op grond van overeenkomstige eigenschappen, complementaire eigenschappen of deelname aan een bepaald proces. Wij zoeken welke objecten of systemen bij elkaar horen en vervolgens brengen wij een verwijzing tussen de begrippen of acties aan, waardoor wij bijna automatisch op zoek gaan naar een volledige structuur van onderling verbonden begrippen. Als wij een kop koffie aangeboden krijgen zonder iets erbij, dan gaan wij als vanzelf op zoek naar associatieve objecten zoals: een schoteltje, suiker, een lepeltje, enzovoort. Een object bestaat niet alleen in de logische ruimte van de persoonlijkheid, maar is verbonden met een volledige boomstructuur van associatieve begrippen, acties en wetten. Alleen aan de context ontleent het object zijn betekenis, plaatsen zijn eigenschappen.

Associatieve verbanden creëren een logische omgeving voor een object, waarin het begrip, zijn plaats in de ordening van dingen, maar ook de regels met betrekking tot het gedrag van het object in zijn context duidelijk wordt. Daarnaast kan een vergelijkende associatie eigenschappen van het object verduidelijken. Door een planeet evenals een appel te verbinden aan het fenomeen zwaartekracht, komen wij tot het inzichtdat een planeet aan dezelfde wetten voor massa moet voldoen als de appel.

127

De Wet van Maslow

De wet van Maslow stelt, dat een eenmalige piekervaring wordt gecompenseerd door herhaling en dat de waardering afneemt, naarmate de ervaring vaker wordt herhaald. Naarmate een piekervaring vaker plaatsvindt op een bepaalde plaats of tijd of in een bepaalde omgeving, wordt de associatie aan die plaats, tijd of omgeving sterker. Op zich zegt deze wet niet alleen iets over de ervaring op zich, maar ook iets over de stochastische verdeling van de intensiteit van ervaringen in de tijd en de relatie tussen frequentie en de associatievorming in het individuele bewustzijn.

In de eerste plaats is de intensiteit van de ervaring in relatie tot de frequentie van de ervaring een dalende lijn. De exacte relatie tussen intensiteit en frequentie is niet uit Maslow’s wet af te leiden, maar we kunnen in ieder geval wel opmaken, dat de compensatie door herhaling de intensiteit doet afnemen.

Daarnaast kunnen we opmerken, dat de mate van associatie toeneemt, bij een toename van de frequentie. Dit hangt natuurlijk samen met het toenemen van het aantal begripsverbanden met indrukken. Het individu verwacht de ervaring in relatie tot de omgeving.

In het verlengde van Maslow’s wet kan ook gesteld worden, dat een piekervaring met een hoge intensiteit of waardering een sterkere associatie aan de plaats of tijd oplevert, waar deze plaatsvindt, dan een piekervaring met een lage intensiteit. Het product van intensiteit en frequentie voor ervaring is een belangrijk gegeven voor het bepalen van de associatieve verbondenheid aan de plaats, tijd of omgeving.De ervaringsfrequentie en de intensiteit bepalen dus de betekenis van een omgeving in plaats en tijd voor het individu. Naarmate het individu de prikkel op een bepaalde plaats of tijd of in een bepaalde omgeving

128

Intensiteit

Frequentie

Associatie

Frequentie

meer verwacht, zal het verrassingseffect van de prikkel afnemen en een logisch gevolg van de omgeving gaan vormen.

Dit principe kunnen we gebruiken om de een statistisch model op te stellen voor de gedragsontwikkeling opgrond van het aantal keren, dat een ervaring heeft plaatsgevonden onder vergelijkbare omstandigheden, en de intensiteit van de piekervaringen.

Ervaringsintensiteit, Frequentie en Associatie

Zoals eerder is opgemerkt, geeft Maslow’s wet wel de richting van het verband tussen intensiteit van de ervaring en de frequentie van de ervaring weer, maar dit levert geen kwantitatieve formule voor de twee grootheden op. Daarvoor is een extra definitie noodzakelijk. Uit Maslow’s wet kunnen we afleiden, dat de de intensiteit afneemt. Aangezien er niets aan de omstandigheden verandert, zal de intensiteit bij iedere keerafnemen met een bepaalde factor. Als f de frequentie is en I(f) de intensiteit van de ervaring als functie van de frequentie dan is een mogelijke relatie tussen de frequentie f, de intensiteit I en de vervlakkingsfactor k (die groter is dan 0 en kleiner dan 1).

I (f) = I (f-1) . k

In grafiekvorm ontstaat een langzaam vervallende lijn, die doet denken aan het verval van de intensiteit vanstraling in de atoomfysica.

De relatie tussen de intensiteit I en de frequentie f is te herschrijven als een discrete functie, afhankelijk vande oorspronkelijke intensiteit I0, de waardering van de piekervaring bij de eerste keer.

I(f) = I0 . k f

129

Intensiteit

Frequentie

Model

Hoe kunnen de bevindingen van de conditionering in een model beschreven worden? In de eerste plaats hebben we geconstateerd, dat een prikkel niet automatisch tot een reactie leidt. Het organisme vormt zich actief een wereldbeeld op basis van de prikkels die uit de omgeving afkomstig zijn. De werking van het geheugen bepaalt in belangrijke mate hoe dit wereldbeeld wordt vormgegeven. Goed beschouwd is het mechanisme achter ons denkproces zeer eenvoudig, wanneer men rekening houdt met een aantal regels dat voor ons bewustzijn geldt. De resultaten van dit denkproces kunnen wel complex en individueel zijn, maar de principes achter de ervaring van de werkelijkheid zijn voor iedereen hetzelfde.

De werking van het bewustzijn

De eerste vraag die u zou kunnen stellen is: waarom werkt het brein niet net als een computer? Waarom slaat een organisme niet alle indrukken die het binnen krijgt objectief in het geheugen op, zodat het later alles weer zonder vergissingen of verkeerde interpretaties kan terughalen? Het antwoord is: de hersenen registreren alle indrukken ‘objectief’, maar slechts voor een korte tijd. Het is echter niet efficiënt om letterlijk iedere indruk apart op te slaan, omdat het de mogelijkheid om indrukken onderling te vergelijken beperkt. Bovendien ontstaan er in het bewustzijn nieuwe prikkels uit de associatie en deductie, die de waarneming, ervaring, communicatie en het gedrag beïnvloeden. De werking van de hersenen is optimaal voor het doel: logisch denken en handelen op grond van vergelijkbare prikkels om het doel te bereiken.

Bewustzijnsprocessen

Met behulp van de resultaten van experimenten van de Klassieke Conditionering kunnen ook de processen die plaatsvinden in het bewustzijn zelf worden gemodelleerd. Daarvoor moeten wij uitgaan van de volgende veronderstellingen over de vorming van een beeld van de realiteit.

1. Een organisme krijgt via interactie voortdurend prikkels uit de omgeving en het eigen bewustzijn aangeboden.

2. Het organisme zoekt naar regelmaat of herhaling en voorwaardelijke afhankelijkheid in de ervaring, zodat positieve prikkels versterkt kunnen worden en negatieve prikkels vermeden. Er ontstaat dan een gevoel van hoop en veiligheid. Het reageren op deze regelmaat is de aanpassing of gewenning tijdens de Conditionering.

3. Op basis van de regelmaat en de voorwaardelijke afhankelijkheid vormt het organisme een beeld van de realiteit in het bewustzijn. Dit beeld vertoont veel overeenkomsten met een computerprogramma. Net als bij een programma bestaat het model in ons bewustzijn uit de volgende onderdelen.

Sequentie (opeenvolging van stimuli).Selectie (voorwaardelijke afhankelijkheid).Repetitie (regelmaat in ervaringen).

Het model is echter niet te vergelijken met een lineair programma (opeenvolgende commando’s) maar een referentiëel programma. Deze methode maakt vergelijking tussen overeenkomstige situaties zeer eenvoudig.

4. Als de opeenvolging van stimuli in de huidige situatie overeenstemt met het gevormde wereldbeeld, ervaart het organisme dat als een bevestiging of bekrachtiging. Via identificatie of associatie volgt er

130

een reactie overeenkomstig eerdere bevindingen.

5. Onderbreking van de regelmaat wordt ervaren als een ontkenning of bestraffing van het innerlijk model. Er ontstaan gevoelens van angst, verdriet of zelfs woede. In eerste instantie zal het organisme via deductie de oorzaak van de verandering proberen te achterhalen. Lukt dat niet, dan zal het organisme via willekeurige, door emotie geleide, reacties de gebeurtenissen trachten te beïnvloeden. Dit leidt niet tot nieuwe begripsrelaties maar het vergroot het aantal waarnemingen die herhalingspatronen duidelijk kunnen maken. Een organisme gaat bij het constateren van een verandering door met deductie tot het de situatie weer kan inpassen in zijn wereldbeeld.

6. Iedere aanpassing van het model leidt tot een emotionele toestand van het organisme. Via identificatie of associatie en uiteindelijk ook via deductie ontstaan relaties tussen begrippen die bij de emotionele verandering betrokken zijn. Dit lijkt irrationeel maar het is logisch verklaarbaar.

7. Een organisme vormt zich een model van de werkelijkheid op basis van de continuïteit van bevestigingen en ontkenningen.

Schematische weergave van het bewustzijn

Om de processen in het bewustzijn in de vorm van een computerprogramma te beschrijven wordt gebruik gemaakt van een wat verouderde ontwerptechniek: Jackson Structured Programming. Elk programma bestaat uit een samengesteld geheel van sequenties, selecties en repetities. De symbolen voor de verschillende programmaonderdelen worden hieronder afgebeeld.

Belangrijk verschil tussen een traditioneel computerprogramma en het bewustzijn is dat ons geheugen referentiëel georganiseerd is en niet opvolgend. Als wij een ring in de keukenla opbergen dan kunnen wij dit door afleidende bezigheden vergeten. Begint er iemand toevallig te praten over eten, dan associëren wij eten met de keuken, de keuken met de la en de la met de ring. Het is belangrijk dat deze referentiele verwijzing van het bewustzijn in dit model verwerkt wordt.

131

Blok ABlok A Blok BBlok B

RepetitieRepetitie

NeeNeeJaJa

SelectieSelectie

BlokBlok

Een programmastructuur voor de koppeling tussen een stimulus en een reactie in het bewustzijn ziet er als volgt uit.

Zoals in de afbeelding te zien is, is de vergelijking met het bestaande model (de identificatie of associatie) het primaire proces tijdens de verwerking van de prikkel tot een reactie. Komen nieuwe stimuli overeen met de verwachtingen dan zal dit leiden tot stabilisatie van het wereldbeeld en een gevoel van veiligheid bewerkstelligen. Is de stimulus niet in te passen in het model, dan volgt deductie en emotionele verwerking.

Het bovenstaande schema is de weergave van bewustzijnsprocessen voor één organisme. De wisselwerkingvan prikkels en reacties waarbij meerdere organismen betrokken zijn wordt hieronder weergegeven. Reacties van een organisme kunnen weer stimuli voor andere organismen zijn.

132

ErvaringErvaring

Vergelijking Model

Vergelijking Model

ReactieReactiePrikkelPrikkel

Stabilisatie Model

Stabilisatie Model

Aanpassen Model

Aanpassen Model

DeductieDeductie EmotieEmotie

Als Prikkel

Als Reactie

Als Bevestiging

Als Ontkenning

Begripsvorming

Nieuwe zintuiglijke prikkels worden via identificatie vergeleken met eerdere ervaringen. Deze vergelijking vindt echter niet alleen plaats als er sprake is van equivalentie van stimuli. Er wordt ook vergeleken op basis van overeenkomsten tussen stimuli en processen. Het is onmogelijk om de deductie te begrijpen zonder besef van de vergelijkende identificatie. Het vinden van overeenkomsten tussen prikkels is een systeem met ongekende mogelijkheden, terwijl het principe relatief eenvoudig is. Het is ook de oorzaak vande meeste misverstanden die het organisme bij confrontatie met een veranderende omgeving maakt.

Hoe worden er relaties gelegd tussen stimuli? Zintuiglijke waarneming van een object of begrip op zich heeft geen directe herkenning tot gevolg, als het object geen waarneembare overeenkomsten heeft met vergelijkbare objecten of begrippen. Zo zijn negerslaven eeuwenlang door het blanke ras als niet menselijk behandeld puur en alleen om de kleur van hun huid. Ook is het moeilijk voor een organisme om wezenlijke verschillen tussen objecten te herkennen, als zij waarneembare overeenkomsten vertonen. Denk aan de vorm van een exotische bloem die vleesetende planten bezitten en die insecten aantrekken.

Identificatie of associatie vindt plaats doordat het organisme de omgeving groepeert en onderling relateert. Dit proces noemt men de begripsvorming. De begripsvorming is een product van de deductie en komt op devolgende wijze tot stand.

133

ReactieReactiePrikkelPrikkel

ActieActie

OrganismeOrganisme

ErvaringErvaring

Vergelijking Model

Vergelijking Model

Stabilisatie Model

Stabilisatie Model

Aanpassen Model

Aanpassen Model

DeductieDeductie EmotieEmotie

Als Prikkel

Als Reactie

Als Bevestiging

Als Ontkenning

Als Ervaring

Het brein ontvangt voortdurend individuele visuele, auditieve en sensuele stimuli. In eerste instantie ziet het organisme geen samenhang tussen de prikkels.

De prikkels worden op basis van overeenkomsten vergeleken met vroegere ervaringen. Als een combinatie van prikkels al eerder is opgetreden, dan worden de stimuli gegroepeerd. De combinatie van prikkels vormt een identificatie voor de groep. Een combinatie van prikkels kan zich zowel voordoen in ruimtelijke oriëntatie als in een opeenvolging in tijd.

Een groep van stimuli kan geanalyseerd worden op samenstellende onderdelen, die op zich weer groepen van bij elkaar horende prikkels zijn. Deze elementaire groepen kunnen pas herkend worden alszij onafhankelijk in verschillende verzamelingen stimuli te herkennen zijn. De relaties tussen elementaire groepen en het centrale object of begrip worden de eigenschappen van het object of begrip genoemd.

Verzamelingen van stimuli (objecten en begrippen) zijn onderling voortdurend in interactie met elkaar. Een herhaling van een interactie tussen groepen is een relatie tussen groepen. Doet de interactie zich tussen verschillende soorten groepen voor dan kan de interactie weer geïdentificeerd worden als een zelfstandig begrip.

Een voorbeeld kan de begripsvorming verduidelijken. Om dit proces bij uzelf te controleren wordt gebruik gemaakt van abstracte visuele symbolen. Bestudeer de volgende reeks tekens.

Als u de rij snel bekijkt ziet u waarschijnlijk een reeks willekeurige figuren. Neem nu enige afstand en neem zorgvuldiger waar. Het valt u op, dat sommige symbolen zich herhalen. Er treedt identificatie op grond van repetitie op.

Na enige tijd ziet u ook dat het herhalende symbool steeds vergezeld wordt door dezelfde figuren. In gedachten groepeert u de informatie op overeenkomsten. U heeft nu een groep vastgesteld van drie symbolen waaraan u op zich weer een betekenis kan hechten. Als u zover bent kunt u waarschijnlijk ook vaststellen, dat de repeterende groep zich constant een teken naar rechts verplaatst. Op deze manier stelt u een interactie van een groep vast.

De waarnemingen kunt u verwoorden in termen van begrippen, eigenschappen, elementen, relaties en interacties. Zo kunt u de volgende uitspraken doen:

1. Er is een groep symbolen.2. Deze heeft als eigenschappen of elementen de symbolen:

3. De groep beweegt zich voortdurend een teken naar rechts.

Als repeterende groepen en hun functionaliteit in de omgeving eenmaal is vastgesteld is het vrij eenvoudig deze groepen te herkennen en te identificeren. Het organisme leert zich te oriënteren op het voorkomen van de groep. Het ziet de groep als een zelfstandige eenheid die in interactie is met de omgeving.

134

Waar dient deze exercitie voor? Wat heeft dit nu te maken met de alledaagse begripsvorming? Goed beschouwd heeft deze abstracte illustratie alles met het vormen en herkennen van begrippen te maken. Zo verklaart het de koppeling Toon – Voedsel bij de klassieke conditioneringexperimenten van Pavlov. Maar ook de cognitieve herkenning van patronen wordt hierdoor verduidelijkt. Het verklaart hoe u de koppeling heeft geleerd tussen een knop en het licht in de kamer, maar ook hoe u uw eerste woordje heeft leren spreken.

Door herkenning van patronen of groepen en het bestuderen van de interactie tussen groepen kunt u zeer complexe voorstellingen van de werkelijkheid in het bewustzijn te vormen. De voorstelling van de realiteit wordt geformeerd met behulp van stimuli aanduidingen, groepen stimuli, relaties en interacties tussen groepen.

Deductie

Begripsvorming is het resultaat van de deductie. Daarnaast levert de deductie een belangrijke bijdrage bij het vormen van verwachtingspatronen in een veranderende omgeving. Deductie voldoet aan een aantal duidelijke logische regels, dat voor ieder organisme in principe hetzelfde is.

Als een sequentie van prikkels zich één of meerdere keren herhaald is het mogelijk dat het organisme een patroon gaat herkennen. Het organisme verwacht dat deze herhaling zich voorzet onder gelijkblijvende omstandigheden. Deze verwachting vormt de kern van de uitkomsten van conditioneringexperimenten.

Bij een verandering in de repeterende sequenties gaat het organisme op zoek naar de oorzaken van deze verandering. Pas in deze fase wordt de onderlinge afhankelijkheid van stimuli duidelijk.

Het organisme vormt zich een beeld van een bepaalde situatie en de objecten en begrippen die daarbij betrokken waren op basis van de herhalingen, de voorwaardelijke afhankelijkheid en de emotionele veranderingen die optreden bij het ervaren van deze prikkels.

Deze verandering van inzicht betreffende omstandigheden en begrippen wordt geïntegreerd in een totaalbeeld door verdere identificatie en deductie.

Reeds bestaande verwachtingspatronen bepalen in belangrijke mate op welke stimuli een organisme zich oriënteert. Het is daarom moeilijk om gedragspatronen te doorbreken.

Deze regels bepalen hoe begripsrelaties gevormd worden. Welke stimuli het organisme ervaart en welke prikkels de aandacht trekken is per individu verschillend. Vandaar dat elk idee van de werkelijkheid subjectief is. Het proces dat de begripsvorming bestuurd is echter voor ieder organisme hetzelfde. Dat twee organismen die dezelfde situatie meemaken grote verschillen in interpretatie kunnen hebben heeft voornamelijk te maken met vorige conditioneringsprocessen die verwachtingen in stand houden.

Samenvattend vinden er tijdens de deductie drie processen plaats:

1. Patroonherkenning.Het bewustzijn zoekt voortdurend naar repeterende sequenties bij het ontvangen van prikkels. Patroonherkenning vormt de kern van alle conditioneringprincipes. Na verloop van tijd begrijpt het organisme het patroon en treedt er een verwachting van herhaling op. Deze verwachting bepaalt in belangrijke mate op welke prikkels het organisme zich oriënteert. Een eenmaal aangeleerde conditionering op herhaling van stimuli is moeilijk te doorbreken.

135

2. Veranderingsanalyse (functionele afhankelijkheid tussen begrippen).Door verandering in de herhalende reeksen stimuli worden voorwaardelijke afhankelijkheden duidelijk.Verandering in de opeenvolging van prikkels leert het organismen alternatieven voor een bepaalde situatie. Het organisme gaat actief op zoek naar de oorzaken van deze verandering. Het doorbreekt het idee dat het begrip van de situatie volledig is en geeft een gevoel van onveiligheid. Dit gevoel wordt opgeheven zodra voorwaardelijke afhankelijkheid van stimuli of nieuwe repeterende reeksen in de ervaring ontdekt zijn. Deze fase zorgt ervoor dat bestaande concepten van begrippen, objecten en situaties worden aangepast.

3. Integratie van de begripsrelaties.De aangeleerde conditionering op herhalende reeksen stimuli en de voorwaardelijke afhankelijkheid tussen prikkels worden geïntegreerd in het beeld dat het organisme van de omgeving heeft. Begripsvorming wordt gerelateerd aan situaties, objecten en begrippen. De volledige ervaring wordt geassocieerd door verschillende abstracte begrippen aan elkaar te koppelen. In het bewustzijn bestaat geen lineaire beschrijving van een situatie. De integratie van begripsrelaties in het volledige beeld van de werkelijkheid vindt plaats door de mogelijkheid om overeenkomsten tussen vergelijkbare situaties te zoeken. Het organisme vergelijkt de eigenschappen van begrippen. Bij de herkenning van stereotypekenmerken wordt geprobeerd om de eigenschappen, die eerder zijn waargenomen bij het gerelateerde begrip, toe te passen op de nieuwe situatie. Ieder organisme heeft bepaalde vooroordelen over nieuwe begrippen. Hoe overeenkomsten tussen objecten en begrippen worden gevormd is uniek voor het leerproces, dat het organisme heeft doorgemaakt.

Model voor identificatie en deductie

De wisselwerking tussen twee processen in het menselijk brein besturen hoofdzakelijk de beeldvorming: identificatie en deductie. Identificatie en deductie zijn zelfstandige mechanismen die geen directe relatie met de ‘werkelijkheid’ hebben. Wel vindt er controle op overeenkomsten tussen de denkbeeldige werkelijkheid en de omgeving plaats door bevestiging en ontkenning van handelingen. In de psychologische literatuur worden de termen ‘bevestiging’ en ‘ontkenning’ vaak vervangen door de meer emotioneel geladen begrippen ‘bekrachtiging’ en ‘bestraffing’.

Het is moeilijk objectieve uitspraken te doen over het identificatie- en deductieproces in het bewustzijn. Hetverwerven van experimenteel materiaal over deze thema’s kan alleen indirect resultaten opleveren. Wel is het mogelijk om een model van deze mechanismen te ontwikkelen. Dit model kan vergeleken worden met de uitkomsten van de experimentele bevindingen van alle psychologische deeltheorieën. In het model van de identificatie en deductie in deze paragraaf wordt uitgegaan van een aantal zeer elementaire begrippen en veronderstellingen. Hiermee wordt een poging ondernomen om de processen in het bewustzijn te beschrijven.

De basis van het bewustzijnsmodel is de individuele prikkel. Een prikkel kan visueel of auditief zijn, maar deze kan ook de reuk, de smaak of de tastzin beïnvloeden. Het patroon en de veranderingen in het ritme vanopeenvolgende prikkels bepaald in belangrijke mate welk beeld wij ons over de omgeving vormen. Het organisme zoekt voortdurend naar regelmaat in de opeenvolging van prikkels. Het reageren op deze regelmaat is de aanpassing of gewenning. Het beeld van de werkelijkheid wordt bevestigd doordat de volgorde van prikkels overeenkomt met verwachtingen. De continuïteit in bevestigingen en ontkenningen bepaald in belangrijke mate het gedrag van het organisme.

Patroonherkenning

Hoe leert een organisme een patroon herkennen? Dit mechanisme is fundamenteel voor alle bewustzijnprocessen. Het proces wordt in het diagram op de volgende bladzijde gedemonstreerd aan de hand van een voorbeeld, waarin, zoals in Pavlov’s basisonderzoek, een regelmatige herhaling van toon en voedsel wordt aangeleerd, zodat uiteindelijk op het horen van de toon met speekselen wordt gereageerd.

136

Hoewel het langer kan duren voordat het patroon wordt herkend en geaccepteerd, laat het schema duidelijk zien wat er waarschijnlijk in het bewustzijn gebeurt.

De eerste keren heeft het organisme zich nog geen beeld gevormd van de omgeving en registreert het slechts de sequentie van individuele prikkels, zonder een functionele samenhang te herkennen. Elk nieuw signaal veroorzaakt een ontkenning van een regelmaat. Op een gegeven moment wordt de regelmaat duidelijk. Door het streven naar structuur en veiligheid in een veranderende omgeving wordt de herhaling van prikkels als een normale omstandigheid ervaren. Het organisme is geconditioneerd. Als het patroon zich blijft herhalen bevestigen de nieuwe prikkels de veronderstellingen omtrent de toon – voedsel reeks.

Strikt genomen veroorzaakt de regelmaat niet direct het idee van functionele afhankelijkheid tussen begrippen. Wel ontstaat er een verwachting met betrekking tot de volgorde van prikkels in een bepaalde omgeving. Iemand die iedere avond soep voor het diner krijgt geserveerd, verwacht nog geen avondeten alshij plotseling ’s morgens soep krijgt voorgeschoteld. Wel zal hij zich afvragen waar de soep is gebleven als ‘s avonds direct het eten op tafel wordt gezet. Functionele afhankelijkheid wordt pas begrepen als er alternatieve prikkelcombinaties worden geconstateerd.

Door de herhaling van toon en voedsel wordt een bepaalde regelmaat aangeleerd. Er is dan sprake van een zekere gewenning. Een organisme wordt zich bewust van de relaties tussen stimuli door prikkelcombinatiesaf te wisselen. De volgorde waarin prikkels worden aangeboden en de geconditioneerde oriëntatie reflexen bepalen dus voornamelijk hoe iemand de omgeving ervaart. Dit is de reden waarom twee personen die exact hetzelfde beleven toch verschillende interpretaties van de gebeurtenis kunnen hebben.

Functionele Afhankelijkheid

Tijdens een experiment kan de directe relatie tussen de prikkels toon en voedsel duidelijk gemaakt worden door deze te combineren met een alternatieve combinatie. Bijvoorbeeld een flits gevolgd door een schok.

137

VoedselVoedsel

ToonToon

ToonToon

VoedselVoedsel

ToonToon

ToonToon VoedselVoedsel

ToonToon ToonToon VoedselVoedsel ToonToon

VoedselVoedsel HerhalingHerhaling

ToonToon VoedselVoedsel

Bevestiging ModelBevestiging Model Ontkenning ModelOntkenning Model

De reeks prikkels in het diagram op de volgende bladzijde kan tot associatie tussen stimuli in het bewustzijn leiden.

De volgorde van de stimuli bepaalt de verwachting en het gedrag in de nabije toekomst. Als dezelfde prikkels in een ander patroon worden aangeboden ontstaat een totaal ander concept van de omgeving. Het duurt enige tijd voordat een relatie tussen prikkels is aangeleerd.

Is de relatie geaccepteerd (er is een hypothese gevormd over de omgeving) dan betrekt het organisme deze relatie in gevolgtrekkingen over andere stimuli. Er ontstaan complexe begripsrelaties. Hoe meer een bepaalde veronderstelling in het beeld van de wereld gebruikt wordt, hoe moeilijker het wordt om de onjuistheid van een veronderstelling duidelijk te maken. Een poging tot het veranderen van bepaalde begripsrelaties kan als bedreigend ervaren worden, waarbij heftige emotionele verstoringen kunnen optreden. Uiteindelijk kan zelfs het volledige netwerk van begripsrelaties ineenstorten.

138

139

VoedselVoedsel

ToonToon

ToonToon

VoedselVoedsel

ToonToon

ToonToon VoedselVoedsel

ToonToon ToonToon VoedselVoedsel ToonToon

VoedselVoedsel HerhalingHerhaling

ToonToon VoedselVoedsel

Bevestiging ModelBevestiging Model Ontkenning ModelOntkenning Model

SchokSchok

FlitsFlits HerhalingHerhaling

ToonToon VoedselVoedsel

FlitsFlits SchokSchok FlitsFlits

FlitsFlits

FlitsFlits

SchokSchok HerhalingHerhaling

ToonToon VoedselVoedselSchokSchok

HerhalingHerhaling

FlitsFlits SchokSchok

FlitsFlits

HerhalingHerhaling

ToonToon FlitsFlits

VoedselVoedsel

ToonToon

SchokSchok VoedselVoedsel SchokSchok

De getoonde diagrammen zijn slechts (verkorte) voorbeelden van leerprocessen. Door de conditionering ontstaan begripsrelaties (door onderlinge afhankelijkheid van prikkels) en verwachtingspatronen (door herhaling in de reeks). Verdere conditionering vertraagd of versneld de nieuwe begripsvorming. Een verandering in de bestaande regelmaat of in eerder waargenomen begripsrelaties heeft een positieve of negatieve emotionele toestand tot gevolg die geassocieerd wordt aan de betrokken begrippen.

Integratie van begripsrelaties

Bij ieder leerproces zijn verschillende begrippen betrokken. Het organisme leert iets over de eigenschappenvan de betrokken objecten. Maar er gebeurt meer. Zoals vermeld zoekt het organisme voortdurend naar overeenkomsten en verbanden tussen begrippen en objecten, zodat de begrippen geordend en gegroepeerd kunnen worden. Als een begrip bij een bepaalde groep is ingedeeld wordt getracht om nieuwe ervaringen met betrekking tot het begrip toe te passen op alle andere elementen van de groep. Dit principe is niet alleenop een bepaalde groep bevooroordeelde mensen van toepassing. Het geldt voor iedereen. Als u gewend bent om een appel uit de fruitschaal te pakken, dan zult u er bij het zien van een appel in de fruitschaal in eerste instantie van uit gaan dat de appel echt is. Pas als een appel heel hard aanvoelt of als u er in bijt kunt u er achter komen dat er per ongeluk een plastic appel in de fruitschaal ligt.

Voor ieder mens geldt: er zijn bepaalde regels van toepassing op een bepaalde situatie tenzij nieuwe informatie dit tegenspreekt. Ieder organisme is bevooroordeeld. Het zou te veel tijd kosten om iedere situatie als een volledig nieuwe omgeving te gaan verkennen. Wat de vooroordelen zijn is wel uniek voor het leerproces dat het organisme heeft doorgemaakt. Door de ordening van begrippen in het bewustzijn ontstaat een hiërarchie van complexe abstracte structuren, die onafhankelijk van de realiteit bestaat.

Door de herkenning van onderbrekingen in patronen en functionele afhankelijkheid van waarneming en communicatie ontdekt het organisme een opsplitsing van de realiteit in eenheden. Iedere eenheid heeft eigen patronen en begripsrelaties, die het onderscheiden van andere begrippen in waarneming en communicatie.

Na de verdeling van de werkelijkheid in begrippen vindt het omgekeerde proces plaats: de patronen en functionele afhankelijkheden van verschillende objecten en begrippen worden geïntegreerd en gegroepeerd op basis van overeenkomsten. Als twee of meer begrippen hetzelfde patroon of dezelfde functionele afhankelijkheid bezitten, associeert het organisme de waarnemingen aan elkaar en worden eigenschappen van een begrip herkend. De waarneming van het object of begrip wordt verfijnd door de verdeling in verschillende eigenschappen, waardoor het mogelijk wordt om individuele ervaringen te groeperen, aan elkaar te relateren of onderling te associëren. Uit de samenhang van begrippen en objecten kan de waarnemer logische regels en wetten afleiden, die bij volgende waarnemingen als uitgangspunten kunnen worden gebruikt. Bovendien kan de ervaring van bepaalde objecten of begrippen door associatie herleid worden tot een grondbegrip of ‘archetype’, zoals Jung dat noemt.

In het volgende voorbeeld worden de analyse en integratie van begrippen en relaties gedemonstreerd. Daarna wordt het principe verwerkt in een model. In het volgende diagram wordt een samenhangend geheelvan abstracte vormen getoond. De symbolen in het diagram zijn slechts voorbeelden van willekeurige stimuli uit de werkelijkheid. De volgorde in de ruimte kan ook vervangen worden door een volgorde in de tijd. Horizontaal wordt het verloop van individuele stimuli getoond. Verticaal treft u de symbolische weergave van een aantal kenmerken van de prikkel aan.

140

Zoals in de voorgaande tekst is beschreven, vindt de deductie in een aantal stappen plaats, waarbij de waarnemer een steeds helderder inzicht in de structuur van zijn omgeving krijgt.De eerste stap in het deductieproces is het herkennen van patronen en relaties tussen stimuli en het achterhalen van verstoringen in de regelmaat. In het demonstratiediagram zijn een aantal patronen te herkennen, die te herkennen zijn door verstoringen in de regelmaat. Deze patronen worden hieronder in verschillende kleuren weergegeven.

In de tweede fase worden ononderbroken patronen samengevoegd tot eigenschappen. Er ontstaat een indrukvan continuïteit in de patronen. In de volgende afbeelding worden de ononderbroken patronen met een roderand aangegeven.

In de derde stap wordt een scheiding aangebracht tussen individuele objecten en begrippen, op grond van de samenhang in patronen van de kenmerken. Patronen worden bestudeerd op hun functionele samenhang. Hierbij kunnen nieuwe groeperingen in de eigenschappen van objecten ontstaan. Op deze manier zijn drie objecten in het voorbeelddiagram te herkennen, wanneer gelet wordt op bij elkaar horende patronen.

141

In de vierde fase worden de objecten gegroepeerd op basis van overeenkomstige kenmerken. Eigenschappen die voor verschillende objecten gelijk zijn worden als kenmerken van de groep gezien en niet van het individuele object of begrip. Er ontstaan ‘basisbegrippen’ waarvan de afgeleide begrippen en objecten als voorbeelden worden beschouwd. Kenmerken van de groep gelden ook voor ieder individueel element van de verzameling. Krijgt een element eigenschappen, die afwijkend zijn van de eigenschappen van de groep, dan wordt het element opnieuw gegroepeerd. Als twee groepen overeenkomstige kenmerken hebben, dan kunnen deze groepen ingedeeld worden als subgroepen van een hoofdgroep.

Het voorbeelddiagram heeft drie elementen die, op grond van de overeenkomsten van eigenschappen, in twee groepen kunnen worden ingedeeld: de verzamelingen ‘1-2’ en ‘1-3’. Op de laatste rij van het diagram wordt een eigenschap weergegeven, die uniek is voor het individuele object. Hierdoor is het object te identificeren binnen de verzamelingen.

In stap vijf worden regels en wetten afgeleid en toegepast op de verwerkte indrukken. Deze regels en wetten zijn uitspraken of handelingen ter verduidelijking, verklaring of aanpassing van de objecten en groepen in de omgeving. Er worden verbanden en ‘logica’ gezocht in de omgeving. Dit zoeken naar verbanden is zelden objectief. Eenmaal aangeleerde regels en wetten worden slechts moeizaam of helemaalniet aangepast op basis van nieuwe informatie. Dit komt omdat de waarnemer zich oriënteert op indrukken die overeenkomen met verwachtingspatronen.

Uit experimenten blijkt dat nieuwe, tegenstrijdige ervaringen worden genegeerd of zelfs geblokkeerd. De bereidheid om het huidige wereldbeeld aan te passen neemt af naarmate de wetmatigheid of begripsrelatie een belangrijker hypothese vormt voor het beeld dat de waarnemer van de werkelijkheid heeft. Het afleidenvan regels en wetten is een poging van het bewustzijn om een stabiel model te vormen van een complexe, dynamische wereld. De logica, die ontstaat met de ervaring en het leerproces, is van invloed op de gedachten en handelingen van het individu in toekomstige, vergelijkbare situaties. In de volgende paragraven wordt dieper ingegaan op een model voor het afleiden van ‘logische’ verbanden.

142

Het uiteindelijke gevolg van het deductieproces is dat het organisme wel of niet gaat reageren op de situatie, waarin het zich bevindt. Of de handeling logisch lijkt of niet, op basis van de gebeurtenissen die in de omgeving van de waarnemer plaatsvinden, besluit deze op een bepaalde manier te handelen, die het beste past bij het beeld, dat de waarnemer van de realiteit heeft. Wat de motieven van het organisme zijn om op de gekozen manier te reageren is altijd individueel bepaald. In ieder geval dient het een persoonlijk doel, ook als dit uiteindelijk niet het gewenste resultaat heeft. Op het moment van handelen verwacht het organisme, dat de reactie de bedoelde invloed heeft.

Als de groepen zijn afgeleid en de eigenschappen van de verzamelingen zijn vastgesteld, kan het deductieproces gebruikt worden om nieuwe elementen te herkennen en in de groepen in te delen. Dit is een ingewikkelde methode voor het bewustzijn. Discriminatie en geestelijke starheid zijn twee voor de hand liggende gevolgen, als men vergeet, dat regels, die gelden voor elementen van een groep, niet altijd zijn toe te passen op de gehele groep. De indeling in groepen is vaak een dynamisch en geen statisch proces: elementen kunnen transformeren naar een andere groepsindeling.

Bovendien bestaat het risico, dat aan de abstracte begrippen die uit de deductie volgen, eigen wezenskenmerken worden gekoppeld, alsof het reële objecten of wezens betreft. Op die manier is het mogelijk dat de menselijke geest die voortdurend op zoek is naar verklaringen, de oorzaken van een bepaalde emotie of gedachte probeert te identificeren in bewustzijnscomplexen of in reële objecten of personen, die slechts via associatie iets met het probleem te maken hebben. De hoeveelheid indrukken in onze complexe beschaving maken het risico van verkeerde associaties en identificaties groot.

De deductie vindt dus in een zevental stappen plaats. Dit leidt tot een indeling van de werkelijkheid in verzamelingen, op basis van de eigenschappen van individuele prikkels. Op de verzamelingen worden wetten en regels toegepast, die integraal onderdeel uitmaken van het model in het bewustzijn. De stappen van het deductiemodel zijn:

1. Herkennen van patronen en functionele afhankelijkheid in de omgeving.2. Indeling van de patronen en relaties op grond van discontinuïteit.3. Scheiding tussen individuele objecten en begrippen.4. Groepering in verzamelingen en deelverzamelingen, op basis van kenmerken (cognitie).5. Afleiden en toepassen van regels en wetten op basis van ervaringen (motivatie).6. Wel of niet handelen overeenkomstig de mogelijke uitkomsten van het deductieproces (reactie).7. Herkenning van nieuwe indrukken op grond van eigenschappen (identificatie).

Deze stappen leiden tot een samenhangend, individueel beeld van de realiteit, inclusief persoonlijke regels en wetten. De volgorde waarin patronen en relaties duidelijk worden zijn zeer belangrijk bij dit bewustzijnsproces.

Cognitie

Een belangrijke fase in de ontwikkeling van het bewustzijn is het herkennen van begrippen en objecten op grond van overeenkomende eigenschappen en kenmerken. De indrukken worden opgesplitst in verzamelingen en deelverzamelingen, waarbij aan iedere groep specifieke eigenschappen worden toegekend. Er worden kenmerken, regels en wetten voor de groep afgeleid, die vervolgens worden toegepast op de elementen van de verzameling. Welke elementen bij welke groep horen is weer een conditioneringsproces.

Op het moment dat elementen van een groep gaan afwijken van de andere onderdelen van de verzameling ontstaat in de eerste plaats verwarring. Waarnemen en bewustzijn is dan ook voornamelijk het bestuderen van afwijkingen in patronen en begripsrelaties. Continuïteit van patronen en functionele afhankelijkheden vallen niet op. Het waarnemen richt zich op de dynamische aspecten van de ervaring, waarbij de statische onderdelen als achtergrond worden beschouwd. Op de achtergrond of omgeving blijven bestaande regels enwetten van toepassing.

143

Door het waarnemen ontstaat een beeld van de structuur van een object of begrip. Dat wil zeggen: er wordt vastgesteld aan welke patronen en relaties de individuele stimuli uit een bepaalde omgeving voldoen. Het bewustzijn kan men voorstellen als een verzameling van verwijzingen naar structuren van stimuli die zijn geconcludeerd uit ervaringen en waarnemingen. Deze structuren zijn interessant, maar zij leiden niet tot begrip van de relaties tussen waarnemingen. De ervaring houdt dan geen verband met de geschiedenis. Maar de individuele ervaring heeft wel een plaats in de continuïteit van de historie.

Om verbanden te leggen tussen ervaringen worden deze structuren dus onderling vergeleken, waarbij voortdurend overeenkomstige patronen en relaties worden gezocht. Deze overeenkomsten vormen de eigenschappen of kenmerken van groepen en subgroepen gelijkende structuren. Aan eigenschappen wordenniet alleen waarneembare overeenkomsten gekoppeld, maar ook gedrag, regels en wetten.

De eigenschappen zelf kunnen ook weer in verzamelingen worden onderverdeeld. Uiteindelijk vormt de verzameling met specifieke eigenschappen een begrip of complex: een abstract object, waarop reële kenmerken en gedragsregels van toepassing zijn. Collectief ervaren begrippen zijn in feite de ‘archetypen’ uit de theorie van Jung.

Nieuwe objecten en begrippen worden op grond van de bekende eigenschappen herkend en geïdentificeerd.Als de eigenschap bevestigd blijft door (selectieve) waarneming en ervaring handhaaft het organisme deze eigenschap als een verzameling algemeen toepasbare regels in vergelijkbare omstandigheden.

De cognitie is dus als volgt samen te vatten:

Vaststellen van structuren in de waarneming en ervaring. Zoeken naar overeenkomsten tussen de individuele waarnemingen. Afsplitsen van deze algemene overeenkomsten tot eigenschappen. Vaststellen van regels en wetten van de eigenschappen. Vorming van abstracte begrippen. Opnieuw rangschikken van het huidige wereldbeeld met behulp van de eigenschap. Herkennen van nieuwe objecten en begrippen op basis van reeds eerder afgeleide eigenschappen.

De methode van de cognitieve herkenning wordt hier geïllustreerd aan de hand van het volgende voorbeeld.Stel dat de hond van Pavlov is geconditioneerd om in twee verschillende situaties de volgende cognitieve structuren te herkennen.

Hoewel er verschillen zijn tussen de patronen en relaties, waarin prikkels worden toegediend, bevatten de experimenten ook een overeenkomst. In beide situaties komt de combinatie ‘Toon – Voedsel’ voor.

144

HerhalingHerhaling

ToonToon FlitsFlits

SchokSchokVoedselVoedsel

HerhalingHerhaling

ToonToon StankStank

KlapKlapVoedselVoedsel

Als de hond intelligent genoeg is zal hij deze overeenkomst herkennen en de combinatie als een eigenschap van dit soort experimenten gaan beschouwen.In het bewustzijn vindt dus een afsplitsing van de geïdentificeerde groep ‘Toon – Voedsel’ plaats. Er ontstaat een verwijzing in de beleving van de experimenten naar situaties met deze eigenschap, waaraan een onafhankelijke betekenis wordt gehecht.

De eigenschap krijgt de onafhankelijke betekenis van een begrip, waaraan op zich weer algemene kenmerken kunnen worden toegekend. Zo kan de hond aan het begrip ‘Toon – Voedsel’ de emotionele waarde ‘aangenaam’ koppelen. Begrippen zijn voor een organisme net zo reëel als waarneembare objecten.

De geconstateerde eigenschap wordt gebruikt om vroegere en nieuwe ervaringen te analyseren en te integreren in het totale beeld van afhankelijke begripsrelaties. Wordt een element van een groep met een bepaalde eigenschap representatief geacht voor de volledige verzameling, dan kunnen gedrag, regels en wetten voor dit element gebruikt worden om de eigenschappen van de groep vast te stellen.

Naarmate het organisme meer ervaringen en waarnemingen heeft gehad, zal de realiteit steeds meer beschreven worden aan de hand van identificerende kenmerken. Er wordt steeds meer uitgegaan van groepen of verzamelingen in plaats van individuele prikkels. Dit heeft voordelen, omdat patronen en relaties eenvoudiger en sneller te herkennen zijn. Het nadeel is echter dat het bewustzijn steeds meer zelfbevestigend wordt, omdat indrukken niet langer beoordeeld worden op hun individuele betekenis.

De cognitie levert uiteindelijk een volledige structuur van aan elkaar gerelateerde objecten en begrippen op.Hierin heeft de individuele ervaring of waarneming nauwelijks nog enige betekenis. Bij het ontstaan van een begrip via ervaring, waarneming of communicatie worden allerlei emotionele waarden aan het begrip gekoppeld. Deze emoties zijn op zichzelf weer het product van conditionering of associatie.

De emotionele veranderingen bij de laatste kontakten met een begrip zijn erg belangrijk voor de interpretatie van het begrip. Zo kan een confrontatie met een agressief gewond dier geconditioneerde angst veroorzaken. Het organisme vermijdt dan kontakten met dat soort dieren, waardoor de associatie met agressiviteit in stand blijft, ook al zijn gezonde dieren helemaal niet gewelddadig. Pas als het organisme herhaalde malen geconfronteerd wordt met kalme dieren van dezelfde soort, zal de angst langzaam verdwijnen. De angst blokkeert echter iedere verdere waarneming.

Motivatie

145

HerhalingHerhaling

FlitsFlits

SchokSchok

HerhalingHerhaling

StankStank

KlapKlap

Toon -Voedsel

Toon -Voedsel

Toon -Voedsel

Toon -Voedsel

Toon -Voedsel

Toon -Voedsel

ToonToon

VoedselVoedsel

Het is mogelijk om de algemene drijfveren voor het handelen en denken van organismen te beschrijven. Tijdens de waarneming, ervaring en communicatie krijgt een organisme een persoonlijke impressie van patronen en begripsrelaties.

Door identificatie en deductie worden begrippen en objecten verbonden met andere begrippen, die als ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ worden ervaren. Afhankelijk van de betekenis van de functie van het nieuwe begrip ten opzichte van andere emotioneel geladen begrippen krijgt ook het nieuwe begrip een emotionele waarde. Als dit nieuwe begrip het gerelateerde begrip volgens het organisme stimuleert, zal het dezelfde emotionele waarde krijgen. Heeft het organisme het idee, dat het reeds geaccepteerde begrip door de nieuwe prikkel geremd wordt, dan zal het een tegengestelde emotionele waarde krijgen. Als bijvoorbeeldpijn stopt, nadat iemand een pil heeft gekregen, dan krijgt de pil de emotionele waarde ‘aangenaam’ omdat het iets ‘onaangenaams’ (de pijn) heeft geremd.

Op deze manier worden emotionele betekenissen door identificatie en deductie doorgegeven aan andere verschijnselen. Het algemene doel van het organisme is het versterken van patronen en relaties, die als ‘aangenaam’ worden gewaardeerd (+S+), en het reduceren (-S-) of wegnemen (*S-) van ‘onaangename’ prikkels.

Hoewel het streven van organismen algemeen is te formuleren, heeft ieder organisme op verschillende momenten individuele, veranderende doelen. Deze verschillen in doelstelling hangen uitsluitend samen metde emotionele waardering van objecten en begrippen. Wat vindt het organisme ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ en waarom?

Een van de meest complexe mechanismen bij het bestuderen van het bewustzijn is dat de emotionele waardering van begrippen en objecten als ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ ook een resultaat van conditionering is, evenals de vorming van een persoonlijke visie op de realiteit. De emotionele waarde van een prikkel kan veranderen of zelfs volledig omslaan, waardoor zaken die eerst als positief werden ervaren plotseling een negatieve betekenis krijgen of andersom. Dit is bekend als het verwerven van inzicht en het is een leerproces.

Door identificatie en deductie wijzigt ook de emotionele inhoud van gerelateerde begrippen, objecten en personen in het persoonlijke beeld van de realiteit, wanneer de emotionele uitgangspunten van het individu veranderen. Hierdoor kan een confrontatie met hetzelfde begrip een totaal andere reactie veroorzaken, als de omstandigheden anders zijn.

Als we deze stelling onderschrijven, beseffen we, dat al onze normen en waarden, ons geloof en onze waarheid, structureel subjectief en tijdelijk zijn. Slechts door de dreiging van grote onveiligheid en de angstvoor het onbekende houden we vast aan bepaalde vertrouwde begrippen, waarop wij onze visie op de realiteit hebben gebouwd.

Om de complexiteit van de redenering achter individuele reacties en gedachten volledig te bevatten, moetenwe beseffen, dat de keuze voor een handeling of gedachte zelden wordt gedaan als reactie op één individuele prikkel. Een daad of gedachtegang heeft bijna altijd invloed op meerdere aspecten, waarvan eendeel ook nog onderlinge samenhang vertoont. Sommige gevolgen van een reactie kunnen elkaar emotioneelversterken. De effecten op andere prikkels kunnen lijnrecht tegenover elkaar staan en een afweging vereisen, waarin prioriteitstelling centraal staat.

Zo betekent het toedienen van voedsel door een moeder aan haar kind niet alleen het wegnemen van de honger (-S-) maar ook het verkrijgen van aandacht (+S+). Deze gevolgen versterken elkaar en zullen het kind er toe aanzetten om het geven van voedsel uit te lokken, bijvoorbeeld door te gaan krijsen.Andere situaties houden een conflict van belangen in, waarbij een prioriteit in de doelstelling en de fixatie op bepaalde begrippen een belangrijke rol heeft bij het nader bepalen van de actie. Als iemand bijvoorbeeldnaar een winkel gaat krijgt de persoon bepaalde gewenste goederen (+S+) maar moet daarvoor geld inleveren (-S+). Hier worden belangen tegenover elkaar afgewogen, waarbij de fixatie van het individu essentieel is.

146

De motivatie van het organisme wordt dus voornamelijk gestuurd door de emotionele transformatie van aanelkaar gerelateerde begrippen, objecten en handelingen onder bepaalde voorwaarden. In de volgende paragraven bespreken we een aantal leermodellen en algemeen toepasbare transformatieschema’s voor begrippen, objecten en de daaraan gekoppelde emotionele normen en waarden.

Emotionele Transformatie Schema’s

Om de vorming van logica, gevoelens, normen en waarden beter te begrijpen is het noodzakelijk, dat de logische en emotionele processen die bij de verandering van patronen en relaties tussen stimuli plaatsvinden, in een samenhangend model worden beschreven. In de eerste plaats is het belangrijk dat logica en emotie niet gescheiden van elkaar kunnen worden. Hoe vreemd het ook klinkt: het is uiteindelijk de emotie die de persoonlijke, logische verklaring van de wereld stuurt.

Waarnemingen, ervaringen en gedachten, die in ons wereldbeeld passen en die wij aangenaam vinden worden versterkt. Als de kennis van een nieuw begrip ons geen voordelen oplevert, zal het niet opvallen of zal het bewust of onbewust geblokkeerd worden. De emotionele waarden ‘aangenaam’ en ‘onaangenaam’ worden door identificatie en associatie vanuit de persoonlijke, logische verbanden aan gerelateerde begrippen gekoppeld.

Als de objectieve begrippen ‘waar’ en ‘onwaar’ de basis van het bewustzijn zouden zijn, dan zou iemand niet van mening kunnen veranderen. Hierdoor wordt de vrije wil van het individu ontkent. Er is geen waarheid die de persoonlijke, emotionele interpretatie ontstijgt. Zelfs bij het bestuderen van een bepaald fenomeen kan men op grond van dezelfde waarnemingen en ervaringen een andere benadering kiezen, waardoor de verklaring volkomen verandert. Wetenschap en religie zijn slechts een verzameling afspraken tussen gelijk gestemde mensen en het zoeken naar absolute waarheden is slechts een heilige graal.

Iedere verandering in vaste patronen en relaties in de omgeving heeft specifieke gevolgen voor het wereldbeeld en de emotionele betekenis van begrippen, objecten en personen. Het mechanisme dat ten grondslag ligt aan de belangrijkste bewustzijnsveranderingen wordt hieronder stap voor stap aan de hand van schema’s uitgelegd.

Hoop

Het principe waarin een reactie van een organisme met een aangename stimulus beloond wordt, veroorzaakt een sterke relatie tussen de twee handelingen. Na herhaling wordt niet alleen de externe stimulus, maar ook de reactiehandeling zelf als aangenaam ervaren. De relatie tussen de prikkel en de reactie wordt na enige tijd zelfs zo sterk, dat als de beloning onderbroken wordt en na enige tijd weer wordthersteld, deze nog steeds dezelfde reactie uitlokt. Ook als de stimulus verdwijnt kan het gedrag nog lange tijd blijven bestaan.

De stimulus versterkt onmiskenbaar de reactie van het organisme. In eerste instantie ontstaat er een fixatie op de beloning. Uiteindelijk gaat het organisme het beloonde gedrag dat een aangename betekenis krijgt, ook zonder stimulus vertonen. Als de oorzaak van het toedienen van de stimulus achterhaald kan worden, krijgt ook deze een positief karakter. De oorzaak kan een persoon, een object of een bepaalde situatie zijn. Het bewustzijnsmechanisme bij het ontstaan van hoop wordt in het onderstaande schema weergegeven.

147

Verdriet

Het wegnemen van iets aangenaams waarmee gedrag is aangeleerd wordt door een organisme ervaren als een straf. In eerste instantie veroorzaakt het verdriet. Voorbeelden van dit soort situaties zijn opsluiting, zonder eten naar bed sturen maar ook afscheid nemen. Deze ‘straf’ is nauwelijks te onderscheiden van en gaat vaak gepaard met het toedienen van een onaangename prikkel die angst veroorzaakt (zie hieronder).

Het is mogelijk maar beslist niet noodzakelijk dat het organisme na enige tijd gaat onderzoeken of een verandering van het gedrag opnieuw de positieve stimulus uit kan lokken. Het aangeleerde gedrag verliest hierdoor niet de positieve betekenis. De oorzaak van het verlies krijgt wel een negatief karakter. De handelingen die eerst de prikkel veroorzaakten zullen aanvankelijk zelfs sterk in frequentie toenemen en hetgedrag kan altijd weer vertoond worden als de stimulus opnieuw wordt aangeboden. Uiteindelijk kan het uitblijven van de positieve prikkel leiden tot woede en frustratie. Het gedrag wordt slechts, onder invloed van het uitblijven van de stimulus, tijdelijk vervangen door alternatief gedrag. Hierdoor neemt de variatie van het gedrag sterk toe.

Alleen als de positieve prikkel consequent direct bij bepaalde soorten gedragsveranderingen opnieuw wordttoegediend, is het mogelijk, dat het organisme de verandering in de omgeving accepteert. Deze beloning mag dan beslist niet uitgesteld worden. Er ontstaat dan wel een fixatie op dit nieuwe inzicht, waarmee geprobeerd wordt het oude gedrag te vergeten. Uit experimenten is gebleken dat wanneer het individu actief probeert bepaalde gedachten te vermijden, de aandacht juist gefixeerd raakt op het ‘verboden onderwerp’. Actieve verbodsbepalingen zijn dus moeilijk uitvoerbaar. De beste methode is hier gerichte afleiding naar gewenste reacties zonder het bespreken van het ongewenste gedrag. Als aangeleerd gedrag vervangen wordt door andere aandachtspunten, wordt gesproken van ‘sublimeren’. Straf is dus alleen effectief als de oorzaken van de ongewenste handelingen en het doel van de gedragsverandering duidelijk is. Bestraffing zonder oorzaak of doel kan ernstige dwanghandelingen en blijvende psychische schade op latere leeftijd veroorzaken.

De gevolgen van het verlies van iets dat als aangenaam ervaren wordt kan men als volgt samenvatten: de begripsrelatie tussen het aangeleerde gedrag en de beloning vervalt. Het gedrag behoudt de positieve betekenis onafhankelijk van de stimulus die als een katalysator functioneerde. Het aangeleerde gedrag kan zelfs vaker worden getoond, omdat het wegvallen van de beloning gezien wordt als een tijdelijke onderbreking van het toedienen van de aangename prikkel. Het organisme probeert uiteindelijk met alternatief gedrag opnieuw de beloning te verkrijgen. Hierdoor ontstaan meerdere gedragsmogelijkheden. Hieronder worden de gedragsconsequenties van het wegnemen van een aangename stimulus schematisch weergegeven.

148

ReactieReactie ReactieReactieOorzaakOorzaak

StimulusStimulus

OorzaakOorzaak

StimulusStimulus

Woede (Frustratie)

Het wegnemen en vervolgens uitblijven van een bekrachtiger staat in de literatuur bekent als uitdoving. De effecten van uitdoving op een organisme kunnen onvoorspelbaar zijn. De verbanden tussen een gewenste beloning en het gedrag worden losgekoppeld. Dit wordt opgevat alsof de omgeving niet meer reageert op het gedrag of de aanwezigheid van het individu. Het is mogelijk dat het organisme vervolgens alle afspraken, normen en waarden die het in de historie van de omgeving heeft geleerd loslaat en vervolgens willekeurig gedrag gaat vertonen. De controle tussen de interne belevingswereld van het organisme en de waarneembare realiteit kan op die manier verdwijnen wat woede, frustratie, geweld of isolatie kan veroorzaken.

Het aangeleerde gedrag krijgt een negatieve betekenis maar aangezien de gewenste beloning ook niet door ander gedrag bereikt kan worden gaat het organisme de invloed op de omgeving heroverwegen. Dit kan eencrisis in het bewustzijn tot gevolg hebben en uiteindelijk een revolutie in de interne beleving van de realiteitwaarin andere normen en waarden een rol spelen. In dit nieuwe besef wordt ook de oorspronkelijke fixatie op de beloning en aanverwante begrippen opnieuw gewaardeerd. In eerste instantie zullen zowel de beloning als het aangeleerde gedrag en de oorzaak van het gedrag een negatieve betekenis krijgen omdat zijworden geassocieerd met het verdriet.

Angst

Het toedienen van een prikkel die door een organisme als onaangenaam wordt ervaren heeft zelden het effect dat het gedrag ophoudt. Het veroorzaakt wel verwarring en angst. Dit onverwachte effect heeft te

149

Reactie 1

Reactie 1

Oorzaak 1

Oorzaak 1

Reactie 1

Reactie 1

Oorzaak 1

Oorzaak 1

StimulusStimulus

Reactie 2

Reactie 2

Oorzaak 2

Oorzaak 2

StimulusStimulus

Reactie OorzaakReactie Oorzaak

Stimulus Stimulus

maken met het feit dat er naast de ‘onplezierige onderbreking’ blijkbaar ook een positief gevolg te bereiken is. Wat het organisme in eerste instantie gaat proberen is de primaire, aangename stimulus te bereiken terwijl geprobeerd wordt om de secundaire, onaangename prikkel te vermijden. Bovendien leert het organisme alleen maar welk gedrag ongewenst is maar het wordt niet duidelijk welk gedrag wel gewenst wordt. Dit moet min of meer willekeurig achterhaald worden.

Wil de bestraffing effect hebben dan moet deze intensiever zijn en meer de aandacht trekken dan de lustgevoelens of de aangename stimulus moet worden weggenomen. Als de bestraffing sterker is dan de stimulus, waarmee het gedrag is aangeleerd, kan dit leiden tot passieve vermijding van de situatie. Hierdoorwordt geprobeerd veiligheid te bereiken, omdat de angstprikkel dan ophoudt. Als de lustprikkel wordt weggenomen gecombineerd met bestraffing dan veroorzaakt dit angst en verdriet. Hierdoor kunnen angstgevoelens structureel onderdeel uit gaan maken van het persoonlijke bewustzijn. Het is dan buitengewoon belangrijk dat de bestraffing alleen wordt toegepast bij bepaald gedrag en dat het bij gedragsverandering uitblijft.

Angst wordt dus, net als alle emoties aangeleerd. Het organisme koppelt de angst niet alleen aan het gedrag maar ook aan het object of de persoon die de bestraffing veroorzaakt. Wordt de bestraffing altijd toegebracht met hetzelfde object of door dezelfde persoon, dan wordt de angst aan het object verbonden in plaats van gedrag.Er ontstaat een archetype dat angst veroorzaakt. Hieronder treft u een diagram aan dat de verwarring verklaart, wanneer een onaangename prikkel wordt toegediend.

Opluchting (Ontsnapping)

Ontsnappen aan ongewenste situaties of gedachten is een logische en veel gebruikte reactie van mensen. Het heeft echter zeer negatieve gevolgen voor de beeldvorming van de realiteit en de omgeving. Het probleem van ontsnapping is dat het gedrag veroorzaakt dat bekrachtigd wordt door negatieve stimuli die niet meer actief worden beleefd. De oorzaak van ontsnappingsgedrag zijn na verloop van tijd niet meer te achterhalen omdat de negatieve beleving wordt geblokkeerd. En dit zien wij natuurlijk veelvuldig in de maatschappij terugkomen. Voorbeelden hiervan zijn misdadigers die hun daden niet meer kunnen herinneren en mensen die een trauma jarenlang blokkeren.

Door de ontsnapping zal het individu de bij de negatieve ervaring betrokken personen en objecten nooit meer in een positieve context leren kennen. Hierdoor zullen de negatieve emoties die de grondslag voor het leerproces vormen nooit losgekoppeld kunnen worden van de bedreigende context. De negatieve gevoelens zullen in verloop van de tijd alleen maar groeien, omdat steeds meer begrippen aan de betrokken objecten

150

Stimulus 1

Stimulus 1

Stimulus 1

Stimulus 1

Reactie Reactie Oorzaak 2

Oorzaak 2

Oorzaak 2

Oorzaak 2

Stimulus 2

Stimulus 2

Reactie Reactie

Stimulus 2

Stimulus 2

Oorzaak 1

Oorzaak 1

Oorzaak 1

Oorzaak 1

en personen gerelateerd worden. Tegen de tijd dat ook het zelfbeeld onaangenaam wordt gewaardeerd kan men niet meer ontsnappen aan de ervaring.

Zolang het organisme niet is geconfronteerd met de angsten waaraan het ontsnapt is blijft de traumatische ervaring in het bewustzijn aanwezig. Het risico van dwanggedrag is groot want het organisme wenst niet in aanraking te komen met de oorzaak. Veel fobieën, angsten en traumatische belevingen hebben een oorsprong in ontsnappingsgedrag. De bekrachtiging van het wegblijven van onaangename omstandigheden kunnen dit gedrag het hele verdere leven in stand houden. Het vermijden van confrontaties is dus uiterst gevaarlijk voor de psyche.

Veiligheid (Geluk)

Geluk wordt in onze maatschappij gezien als het hoogste goed. Toch ontstaat geluk en het kunstmatige gevoel van veiligheid dat daarmee gepaard gaat uitsluitend door het omzeilen van onaangename gevoelens. Het geluk is dan ook altijd een kortstondig stadium en het bestaat omdat problemen worden ontkent en niet omdat deze voorgoed zijn opgelost. Wanneer wij in contact komen met een omgeving zal dit altijd zowel positieve en negatieve emoties oproepen. Het is een illusie om te denken dat men negatieve gevoelens kan voorkomen. Geluk is het blijvend ontsnappen aan angst. En dat kan alleen door alle negatieve ervaringen teblokkeren of te ontkennen. Wie zegt blijvend gelukkig te zijn geeft daarmee aan dat hij of zij voortdurend aan bedreigende situaties ontsnapt en niet leert van de persoonlijke bevindingen.

Wanneer negatieve ervaringen stoppen, als bepaald gedrag wordt getoond, zal op een gegeven moment de directe associatie met het probleem ontkent worden. Zelfs het denken aan de gebeurtenis wordt als pijnlijk ervaren. Waarschijnlijk wordt het gedrag in de persoonlijke interpretatie ingepast als een logisch gevolg vanalgemeen aanvaarde regels. Als het geluksgevoel lange tijd in stand is gehouden en het individu wordt opnieuw met het object of de persoon geconfronteerd, waaraan hij of zij ontsnapt is, kan een ernstige crisis optreden. Het geluk blijkt gebaseerd op het ontkomen aan negatieve ervaringen. Het ontstaan van een gevoel van veiligheid of geluk wordt in het volgende diagram schematisch voorgesteld.

151

ReactieReactie OorzaakOorzaakReactieReactie

Stimulus Stimulus

OorzaakOorzaak

Stimulus Stimulus

Reactie OorzaakReactie

Stimulus

Oorzaak

Stimulus

Combinaties van Emoties

Door de confrontatie met steeds dezelfde patronen en relaties in de omgeving groeien verwachtingen tot sterke emotionele bindingen. Veranderingen in gedrag of gedachten worden op deze manier nooit bereikt. Hiervoor zijn combinaties van emotionele processen noodzakelijk. Alleen dan kan een visie tot dieper inzicht of tot radicale omschakeling (inkeer) leiden. Er zijn een aantal emotionele transformatie combinaties mogelijk waarvan het grootste deel alleen maar verwarring en chaos veroorzaakt.Een klein deel versterkt of verandert gedachten en gevoelens. Alleen hoop en angst blijken door combinatievan emoties gestuurd te kunnen worden. De andere emoties veranderen niet door sublimatie maar door transformatie.

Hoewel vaste gedragspatronen onontkoombaar onderdeel lijken uit te maken van een persoonlijkheid, is er voor ieder mens een keuzemogelijkheid, mits de omstandigheden daarvoor door onszelf en door de omgeving geschapen worden. Hieronder worden de gevolgen van emotionele combinaties kort samengevat.

+S+ -S+ *S+ +S- -S- *S-

+S+ (Hoop) Verplaats Hoop Verwarring Versterk Hoop-S+ (Verdriet) Versterk

AngstVerwarring

*S+ (Woede)+S- (Angst) Verplaats Angst-S- (Opluchting)*S- (Veiligheid)

Verplaatsen van Hoop

Door een nieuwe stimulus toe te dienen, gecombineerd met het wegnemen of uitblijven van een andere aangename prikkel, kan de aandacht van een hoopgevende factor verplaatst worden naar een andere fixatie.Dit is in feite een soort afleiding en het kan mensen helpen om van verslavingen en obsessies af te komen Natuurlijk krijgt de nieuwe prikkel door associatie dezelfde obsessieve betekenis als de oorspronkelijke fixatie. Het is dan belangrijk om deze nieuwe hoop tijdig te integreren in een rijker gedragspatroon, waarin verschillende stimulerende factoren een rol spelen. Hierdoor kan een gezonde aandacht aan verschillende gebieden van de werkelijkheid worden besteed. Het wordt dan mogelijk gebeurtenissen te relativeren, omdat alternatieve begripsrelaties gelijktijdig in het bewustzijn een rol gaan spelen. Het organisme komt dan in de gelegenheid om bewust keuzes tegen elkaar af te wegen, zonder dat te sterke associaties gedragsverandering blokkeren.

Het toedienen en wegnemen van steeds verschillende, hoopgevende begrippen kan de geestelijke gezondheid enorm bevorderen. Het is de enige mogelijkheid om sterke begripsrelaties te doorbreken, die door hoopversterking (zie hieronder) zijn ontstaan.

Versterken van Hoop

Door hoopgevende prikkels toe te dienen en samenhangend daarmee angstfactoren weg te nemen of te latenverdwijnen, kan een sterke fixatie optreden met betrekking tot de aangename stimulus. Dat deze versterkingvan de hoop de aanleiding is voor verslavingen en obsessies, hoeft weinig toelichting. De angst wordt vervangen door een positief begrip. Hierdoor wordt de angst die de basis is voor de aangename gevoelens, uiteindelijk geblokkeerd door hoop. Het organisme zal zich krampachtig gaan vasthouden aan deze hoop, omdat het niet meer geconfronteerd wil worden met de achterliggende angsten.

Dit is natuurlijk nooit een gezonde situatie, omdat de aangename prikkel uiteindelijk weer zal verdwijnen. Hoewel op de korte termijn een ontsnapping aan angst en pijn wordt gecreëerd, zijn de gevolgen over langere periodes desastreus. Er kan een ernstige crisis in het bewustzijn ontstaan op het moment dat dit centrale complex wordt blootgesteld aan woede en frustratie. Men kan het begrip door de sterke emotionelebetekenis onmogelijk vervangen door andere begrippen, objecten of personen. Het alternatief van confrontatie met angsten is echter bijzonder onaantrekkelijk.

152

Verplaatsen van Angst

Angst kan zo bedreigend worden door versterking dat een individu het niet meer los kan laten. Er ontstaat dan een angstcomplex. Het is dan een optie om de angst tijdelijk te verplaatsen naar minder bedreigende onaangename gebeurtenissen. De stimuli die samenhangen met het thema, waarvoor het angstcomplex bestaat, worden dan weggenomen of blijven uit en een andere onaangename prikkel wordt toegediend.Het organisme zal de oriëntatie richten op de nieuwe prikkel die nog niet via associatie is verbonden met een structuur van onaangename gebeurtenissen. Als de nieuwe onaangename ervaring niet structureel plaatsvindt, kan de aandacht definitief van de oorspronkelijke angsten worden afgewend.

‘Shock’ therapie is een voorbeeld van dit verplaatsen van angsten. Bij bepaalde, chronisch depressieve patiënten wordt het af en toe nog toegepast. Wanneer de belevingswereld van de patiënt goed bekend is, kunnen ook andere gebeurtenissen, die als onaangenaam ervaren worden, voor het verplaatsen van angst worden gebruikt.

Versterken van Angst

Door gebeurtenissen, waarbij hoopgevende factoren worden weggenomen of uitblijven en tegelijkertijd negatieve ervaringen plaatsvinden, kan een waar angstcomplex worden opgebouwd. Hierbij blokkeert de onaangename situatie de plezierige beleving van het verleden. Er ontstaat in feite het omgekeerde beeld dat men aantreft bij het versterken van de hoop. Dit soort ervaringen vormen het fundament voor bijna alle soorten van psychische problemen. Er is geen ontsnappen mogelijk omdat elke verwijzing naar het verleden indirect verbonden wordt met de traumatische ervaring. Slechts door confrontatie met de negatieve ervaring kan de angst worden doorbroken. Hierdoor wordt het weer mogelijk de positieve en negatieve elementen uit het verleden in een juiste context te plaatsen. Het organisme zelf zal echter elke confrontatie uit de weg gaan.

Naar de verschillende oorzaken van angst is in de psychologie zeer veel onderzoek gedaan. Ook in deze theorie wordt dieper ingegaan op de achtergronden van angstcomplexen.

Verwarring

Als zowel aangename als onaangename emoties bij een ervaring betrokken zijn veroorzaakt dat verwarring.Hierdoor kan het organisme de ervaring emotioneel gezien niet direct een plaats geven. Dit heeft meestal als gevolg dat de situatie wordt genegeerd of geblokkeerd. Er is geen structuur in de beleving te herkennen waardoor het individu zich minimaal op betekenissen zal concentreren.

Verwarring wordt over het algemeen toch als negatief ervaren, omdat het uiteindelijk toch een ‘onveilig’ gevoel geeft. Dat een organisme dit soort ervaringen als ‘onveilig’ typeert, maakt het na overweging toch noodzakelijk om naar oorzakelijke verbanden te zoeken, zodat soortgelijke situaties in de toekomst kunnen worden vermeden.

Emotionele Transformatie Cycli

Een emotionele toestand is nooit een definitief stadium waarin men voor de rest van het leven verkeert. Welkan het individu gefixeerd raken door zekere emoties, lustobjecten en begrippen die als de belangrijkste meetpunten voor de innerlijke toestand worden gezien. Iemand raakt dan geobsedeerd door een aantal aspecten van de werkelijkheid, waardoor alle andere indrukken worden onderdrukt. Het is logisch dat elk organisme zich oriënteert op aangename prikkels of begrippen en deze op zeker moment verdwijnen, waardoor de emotionele betekenis verandert. Uiteindelijk zal de stimulus weer terugkeren of zal worden gezocht naar een andere aangename prikkel.

153

Het organisme doorloopt emotionele transformatie cycli, waarbij de verschillende stadia, zoals in de vorige paragraaf is beschreven, voor kortere of langere tijd worden gevoeld. Hoe de emotionele ontwikkeling van een begrip verloopt is afhankelijk van zowel de gemoedstoestand van het individu als de omgeving. Dit vormt het persoonlijke leerproces dat niet alleen een interpretatie oplevert, maar ook een emotionele waardering. De logische en emotionele beeldvorming worden parallel ontwikkeld. Rationaliteit en emoties zijn geen aparte processen, maar zijn in wisselwerking met elkaar. Het is slechts de vraag op welk proces het individu zich fixeert.

Reacties zijn niet altijd overeenkomstig de emotionele toestand waarin het individu zich bevindt. De emotionele waardering komt voort vanuit de innerlijke beleving die bijna altijd achter loopt bij de ervaringen en waarnemingen van het moment. Het individu kan een bepaalde situatie met een emotionele toestand identificeren en reageren op mogelijke gebeurtenissen, die zich waarschijnlijk niet eens voordoen in de gegeven context. Ook hier wordt impulsief vanuit de innerlijke beleving gehandeld op basis van eerdere ervaringen.

In de volgende paragraaf wordt ingegaan op verschillende processen van de interactie tussen organisme en omgeving. Deze vormen reactiemodellen, waarin de reactie op de omgeving uit een gerichte verandering van aangename en onaangename stimuli wordt afgeleid.

Interactie met Omgeving

Iedere emotie heeft specifieke gevolgen voor het gedrag van het individu en de interpretatie van de omgeving. Deze gevolgen kan men voor elk type emotie uit de transformaties afleiden. In het onderstaande overzicht worden de effecten van emoties op gedrag kort uiteengezet. Op deze manieren beïnvloedt het veranderen van stimuli de reacties van het organisme.

Emotie Gedragseffecten Symbool Gedrag

Oorzaken

Hoop Voortzetting gedrag. De oorzaak van de stimulus lijkt bekend.

Verdriet Verheviging gedrag. Twijfel over vastgestelde oorzaak.

Woede Verandering gedrag. Oorzaak is veranderd en onbekend.

Angst Stopzetten gedrag. Oorzaak angst onbekend.

Opluchting Uitsluiten van de oorzaak van de angst.

Zoeken naar oorzaak angst.

Veiligheid Vermijden van de oorzaak van de angst.

Oorzaak angst lijkt bekend.

De gevolgen van het gedrag van het organisme vormt bij confrontatie met andere individuen weer een stimulus. Het gedrag zelf kan als aangenaam of onaangenaam worden ervaren, waarop andere organismen de stimuli van het gedrag proberen te sturen. Deze stimuli worden voornamelijk gevormd door reacties. Zo wordt de interactie tussen individuen gevormd, die voortdurend op verandering of instandhouding van het gedrag gericht is. Er ontstaat een spel van actie en reactie waarvan we het verloop min of meer kunnen voorspellen. Het belangrijkste is echter dat de invloed van een organisme op een ander organisme zelden het beoogde effect heeft. Het probleem zit voornamelijk in de verschillende waardering van stimuli en oorzaak - gevolg relaties in de persoonlijke visie.

Het gevolg van de verandering of instandhouding van reacties (R), die als aangenaam (+) of onaangenaam (-) worden ervaren door het andere organisme, zijn te beschrijven in de vorm van een ‘reactiemechanisme’. Dit reactiemechanisme bestaat uit een aantal symbolische regels. Let op: deze regels geven aan wat er

154

waarschijnlijk gaat gebeuren tussen de organismen. Het is echter mogelijk dat een organisme op basis van heroverweging gedrag uitstelt of laat vervallen. Dit is dan weer het gevolg van angst.

Het volgende diagram toont de interactie tussen individuen waarbij de reactie van het ene organisme weer een stimulus vormt voor het andere organisme. Op die manier worden gedragspatronen gevormd en in stand gehouden. Wanneer er sprake is van zelfbespiegeling vormt ook het eigen gedrag een veranderingstimulus voor het organisme zelf.

De regels voor de interactie van het gedrag tussen de individuen of bij de zelfbespiegeling worden samengevat in de onderstaande figuur. Reacties van Organisme I worden hier aangeduid als RI en reacties van Organisme II worden aangeduid als RII. Boven de pijl die het effect op Organisme II aangeeft, wordt het symbool van de emotie getoond, die dit bij organisme II veroorzaakt. Het is essentieel dat u beseft dat de emotionele waardering van het gedrag als aangenaam (+) of onaangenaam (-) plaatsvindt door het andere organisme (Organisme II). Het organisme zelf (Organisme I) kan over het eigen gedrag fundamenteel anders denken en oorzaak – gevolg relaties op een andere wijze inschatten.

155

Stimulus = Reactie

156

Reageren op het gedrag van anderen is goed beschouwt een primitieve vorm van communiceren, waarbij gewenst gedrag beloont wordt met voortzetting van reacties en ongewenst gedrag resulteert in het stopzetten of veranderen van de huidige reacties.Ook hier kan sprake zijn van ‘ruis’ door een andere interpretatie van aangenaam en onaangenaam. Reactief communiceren is zeer primitief omdat er zeer veel mogelijkheden zijn dat een boodschap niet of niet goed overkomt. Zender en ontvanger kunnen verschillende betekenissen aan een reactie hechten. Voordeel is dat ieder organisme deze vorm van communicatie begrijpt. Gedrag bevat dus eigenlijk allerlei ‘verborgen boodschappen’, die tegengesteld kunnen zijn aan gesproken of geschreven tekst. Het gedrag zegt over het algemeen meer over de bewuste of onbewuste mening van een organisme dan verbale communicatie. De regels van het reactiemechanisme hebben de volgende betekenis.

Als een organisme constant gedrag blijft vertonen dat als aangenaam wordt ervaren, dan zal het andere organisme geen reden hebben om het eigen gedrag aan te passen. Het gedrag lijkt de aangename reactie uit te lokken.

Als het organisme aangenaam gedrag intensiveert, dan reageert het andere organisme daarop door het eigengedrag in ieder geval voort te zetten of zelfs heviger te laten plaatsvinden.

Als aangenaam gedrag verandert dan resulteert dat in woede en frustratie bij het andere organisme. Het huidige gedrag zal veranderd worden.

Het stopzetten van aangenaam gedrag leidt in eerste instantie tot verdriet. Omdat wordt aangenomen dat hetstimulerende gedrag niet begrepen wordt, zal de frequentie van het huidige gedrag toenemen.

Ook als gedrag, dat als aangenaam wordt ervaren, wordt ontweken zal dit leiden tot verdrietgevoelens en deintensivering van het gedrag.

157

Wordt aangenaam gedrag bewust vermeden dan zal dit uiteindelijk opvallen. Het andere organisme zal reageren met woede en het gedrag veranderen.

Het toedienen van een onaangename prikkel heeft als gevolg dat het andere organisme het huidige gedrag in eerste instantie zal stopzetten en vervolgens zal veranderen om te ontsnappen. De prikkel veroorzaakt angst.

Als de frequentie van de negatieve prikkel toeneemt zal het organisme alles op alles zetten om de onaangename situatie te ontvluchten. Vaak veroorzaakt dit willekeurig, neurotisch gedrag.

Wanneer het onaangename gedrag veranderd zal het andere organisme hieruit afleiden, dat het huidige gedrag dit veroorzaakt heeft. Hierdoor wordt het gedrag op het moment van de verandering voortgezet.

Ook bij het stopzetten van het huidige, onaangename gedrag wordt de reactie voortgezet. Dit betekent in depraktijk, dat wanneer een organisme dat zich onaangenaam gedraagt, angst gaat vertonen, het huidige gedrag als een succesfactor wordt gezien en voortgezet zal worden.

Het gedrag om de onaangename confrontatie af te wenden heeft volgens Organisme II resultaat. Hierdoor zal het gedrag vaker worden toegepast.

De negatieve prikkel blijft voorgoed uit. Hierdoor ontstaat vermijdingsgedrag, dat niets anders is dan de intensivering van het gedrag dat ontstond op het moment dat de angstprikkel verdween.

Hiermee zijn de regels uit het reactiemechanisme voor de interactie tussen organismen verduidelijkt. Door de reactie van Organisme II weer te bestuderen als een stimulus voor Organisme I ontstaat een totaalbeeld van het verloop van interacties. Hieruit worden verschillende reactiemodellen gevormd, die beide organismen iets leren over de ander.

158

In de volgende paragraaf wordt dieper ingegaan op het verloop van een aantal reactiemodellen en de gevolgen voor de interpretatie van andere individuen. Deze reactiemodellen zijn belangrijke bouwstenen voor de zogenaamde leermodellen, waarin organismen bewust iets wordt aangeleerd over de omgeving. Deze methode wordt vaak toegepast in de klinische praktijk.

Reactiemodellen

In de interactie tussen organismen reageren individuen op gedrag van anderen. Hierdoor ontstaan gedragspatronen die elkaar in standhouden of elkaar uitsluiten. In de praktijk zullen zelden enkelvoudige stimulus – reactie verbanden voorkomen. Er is eerder sprake van complexe combinaties van stimuli en reacties onder bepaalde voorwaarden. Het organisme reageert dan vooral op gedragsveranderingen waarop het zich op dat moment oriënteert. Er wordt in dat geval gesproken van dominante gedragspatronen. Door deductie kunnen gevolgen voor de interactie op de lange termijn het gedrag op de korte termijn beïnvloeden.

Bovendien vormen zich in het bewustzijn van het organisme individuele relaties tussen het gedrag dat als oorzaak wordt aangewezen en de reacties van het andere organisme. Er worden verbanden gelegd tussen gedragsprikkels en de gevolgen voor het gedrag van de ander. Gedragspatronen zijn net als stimulus – reactie koppelingen onderwerp van de begripsvorming. Bepaalde gedragspatronen tussen organismen kunnen echter zo dominant worden, dat zij belangrijker worden dan de logische ‘oorzaak – gevolg’ redenering. Zo kan een angstreactie verdere communicatie met het andere organisme blokkeren.

De reactiemodellen zijn geen automatisme. Op basis van deductieprocessen kan een organisme besluiten gedrag uit te stellen of te veranderen als dit niet tot de primaire doelstellingen behoort. Door identificatie draagt een organisme het gedrag dat gevormd is bij de laatste confrontatie met organismen van een bepaalde soort, over op personen, objecten of begrippen met vergelijkbare eigenschappen. Hierdoor krijgennieuwe confrontaties door identificatie al direct een emotionele lading. In deze paragraaf worden een aantalmogelijke modellen voor de interactie tussen organismen besproken.

Gewoonten

In bovenstaande reactiemodellen gedragen beide organismen zich in relatie tot elkaar alsof het gedrag als aangenaam wordt ervaren. Gewoonten en gebruiken tussen organismen zijn belangrijke voorbeelden van ditbevestigende gedrag dat wederzijds in stand wordt gehouden. Wederzijds bevestigend gedrag leidt via gewenning gemakkelijk tot automatismen, die ook in andere situaties worden toegepast.

Onaangepast gedrag

In het volgende diagram wordt Organisme I lastig gevallen door Organisme II. Organisme II doet iets wat door Organisme I als onaangenaam wordt ervaren. Hierdoor zal Organisme I het gedrag aanpassen en de situatie proberen te ontvluchten, terwijl Organisme II het gedrag intensiveert. Uiteindelijk zal Organisme II uit woede of frustratie het gedrag aanpassen. Het is duidelijk dat Organisme II in dit geval ongeschreven sociale regels overtreedt. Door dit gedrag zal Organisme I het andere organisme waarschijnlijk als

159

onaangenaam gaan ervaren. In de sociale omgang beschrijft dit reactiemodel onaangepast gedrag. Er wordt door Organisme II geen rekening gehouden met de gevoelens van Organisme I.

Agressie

Agressor – Slachtoffer relaties tussen organismen worden in stand gehouden, doordat een organisme onaangenaam gedrag van de ander probeert te compenseren met ander onaangenaam gedrag. Als een van deorganismen wil dat het gedrag van de ander ophoudt, moet deze het eigen gedrag onderdrukken. Er is echter geen sprake van gedragsverandering. Op het moment dat het onaangename gedrag ophoudt, zal de ander waarschijnlijk opnieuw het ongewenste gedrag gaan vertonen. Het onderdrukken van het gedrag veroorzaakt angst. Het organisme dat het onaangename gedrag als eerste opgeeft erkent daarmee de dominantie van het andere organisme.

Terreur

160

Wanneer een organisme onaangenaam gedrag intensiveert leidt dit tot een schrikreactie van het andere organisme, dat de situatie zal proberen te ontvluchten.Er is dan sprake van terreur waarbij ongepast gedrag wordt gebruikt. Dit gedrag wordt absoluut niet begrepen door het andere organisme. Het is niet duidelijk wat het organisme hiermee wil uitdrukken. Over het algemeen wordt dit gedrag maatschappelijk afgekeurd.

Leren van het gedrag van anderen

Hierboven zijn een aantal mogelijke reactiesystemen tussen organismen beschreven. Door het gedrag van anderen te bestuderen kunnen wij leren wat de ander als aangenaam en onaangenaam ervaart. Naast de regels voor de gedragsvorming zijn er maatschappelijke regels die aangeven welke interacties wel en niet geaccepteerd worden. Deze regels zijn zowel tijdgebonden als cultuurgebonden. Door de eigen reacties te beschouwen kunnen wij nagaan wat wijzelf aangenaam en onaangenaam vinden.

Gedrag is echter geen onveranderbaar gegeven. Gedrag van onszelf en anderen beïnvloedt bijvoorbeeld hoestimuli en reacties gewaardeerd worden. Bij een confrontatie met nieuwe begrippen, objecten en personen zijn wij nog enigszins onbevangen. Door ons aan te passen aan het gedrag van anderen krijgen deze begrippen een emotionele betekenis. De invloed van anderen is dan ook niet altijd stimulerend, omdat wij zonder onderzoek bepaalde concepten overnemen. De paradox is dus dat uit het gedrag de emotionele waardering aangenaam en onaangenaam wordt afgeleid en de emotionele waardering aan de andere kant ons gedrag bepaalt. Wat wij waarnemen bepaalt wat wij verwachten en wat wij verwachten bepaalt in belangrijke mate wat wij waarnemen.

De mate waarin wij openstaan voor het gedrag van anderen wordt bepaald door de waardering van essentiële hoop- en angstfactoren die wij met anderen delen. Ieder organisme probeert gewoontevorming opbasis van aangename stimuli en reacties in stand te houden en verwachtingen voor onaangename situaties uit te stellen of te vermijden. In beide gevallen is het participeren in en het anticiperen op het gedrag van anderen belangrijk. Als er sprake is van gewoonten tussen organismen die door beide partijen als aangenaam worden ervaren is het via associatie en deductie eenvoudig om gedrag in andere situaties over tenemen van het betrokken individu. Ook als een organisme een potentiële bedreiging vormt zal er snel worden gereageerd op veranderingen in het gedrag van het individu dat met de angst wordt geïdentificeerd. Er ontstaan obsessies voor bepaalde personen die belangrijk zijn voor het in stand houden van ons wereldbeeld. Als een individu een belangrijke rol krijgt in het bewustzijn zullen andere impulsen uit de omgeving worden gerelateerd aan dit complex, ook als de situatie verandert.

Zelfvisie

Zoals wij in de vorige paragraaf hebben gezien vormt het eigen gedrag een belangrijke stimulus voor de aanpassing van het gedrag. Wij vormen zelf het meest nabije individu dat hoop- en angstreacties in stand houdt. Dit betekent dat wanneer wij door confrontatie met gewoonten en bedreigende situaties eenmaal

161

gedrag hebben aangeleerd, dit gedrag zowel in de identificatie als in de deductie door het individu zelf wordt toegepast of gevisualiseerd. Wij projecteren onze hoop en angst in onszelf. Dit maakt het moeilijk bepaalde gebeurtenissen los te laten en te reageren op veranderende omstandigheden. Het wordt moeilijk om gedrag te doorbreken. Op dit principe zullen wij later terug komen.

Gevolgen voor het Model

Door het gedrag van anderen en onszelf als een stimulus te beschouwen, die als aangenaam of onaangenaam kan worden gewaardeerd, kunnen reacties in het model beschouwd worden alsof het stimuli zijn. Zij voldoen aan dezelfde regels voor de begripsvorming en de emotionele waardering als andere stimuli. Men kan gaan hopen op een reactie of bang zijn voor het gedrag van anderen. Het wereldbeeld bestaat dus niet alleen uit S – O – R maar ook uit R – O – R koppelingen. De reacties, die uit de conditionering volgen, zijn zelf weer onderwerp voor identificatie en begripvorming. Hierdoor ontstaat een complexer maar realistischer model voor het bewustzijn.

Logische Structuren in Samenhang

Objecten, verzamelingen, systemen, acties en hun onderlinge relaties kunnen worden weergegeven in een logische ruimte, die een weerspiegeling vormt van alle aangeleerde begripsverbanden. Objecten zijn te herkennen aan een unieke combinatie van eigenschapwaarden, die het object identificeert. Daarnaast kan een object tot een verzameling objecten horen, die dezelfde eigenschappen gemeen hebben. Objecten kunnen als invoer, uitvoer of tussenproduct van een actie fungeren. Afhankelijk van de rol of de taak in de omgeving zijn de begrippen onderdeel van een systeem. Systemen kunnen weer bestaan uit subsystemen. Het bewustzijn is in staat op grond van overeenkomst van eigenschappen of op grond van een samenhangende functie binnen een systeem associaties tussen begrippen te leggen.

Deze abstracte, logische ruimte in het bewustzijn heeft een zeer belangrijke rol in de representatie van begrippen en relaties in dit model. De persoonlijkheidsruimte is een verzamelingsruimte en heeft niet directeen relatie met ruimte of tijd. Aangezien hierin zowel de begripsdefinities, de onderlinge relaties als de hierbij horende acties (als programmafuncties) worden opgeslagen, heeft de ruimte binnen de persoonlijkheid veel weg van het interne geheugen van een computer. Hieronder wordt een gedeelte van de persoonlijkheidsruimte weergegeven met betrekking tot een boerderij. Hierin worden verschillende verzamelingen en systemen aan elkaar gerelateerd.

162

Condtioneringsmechanismen

Intelligente wezens zijn in staat om zelfstandig patronen te herkennen in stimuli en reacties uit de omgeving. Toch wordt het merendeel van geconditioneerde reacties en patronen aangeleerd. Hoewel mensen een grote mate van individualisme bezitten, zijn wij voor een snelle interpretatie van de omgeving afhankelijk van mechanismen, waarmee wijzelf niet of indirect geconfronteerd zijn geweest. De patronen inons bewustzijn ontwikkelen zich in de tijd. Een belangrijk gegeven bij dit groeiproces is het kontaktmoment met anderen. In sociale en maatschappelijke relaties zoals ouders, leraren, werkgevers, instanties, media worden sommige patronen aangeleerd of versterkt, terwijl andere patronen worden afgeleerd. Bij dit proces is in veel gevallen sprake van communicatie feedback (directe communicatie), waardoor er sprake is van wederzijdse acceptatie en verwerping van conceptrelaties. Bij het merendeel van sociale relaties is het leerproces dus een tweebaansweg.

Zoals in dit hoofdstuk is besproken bestaan verwachtingspatronen uit een opeenvolging van sequentie, selektie en repetitie, zoals ieder computerprogramma. Tijdens conditionering worden delen van deze gedragsprogramma’s toegevoegd, aangepast of verwijderd. Het is behoorlijk ingewikkeld om volledig nieuwe concepten te introduceren in de persoonlijkheid, omdat een van de belangrijkste mechanismen in het bewustzijn vergelijking is. Wij hebben een referentiekader van bestaande begrippen nodig om nieuwe abstracties volledig te doorgronden.

163

VarkenVarken SchaapSchaap

KipKip

Veeteelt

KoeKoe GeitGeit

MelkMelk

4 Hoeven4 Hoeven

VleesVlees

EmoeEmoe

Pluimvee

Zoogdier

Vogel

EierenEieren

VerenVeren

VliegenVliegen

Ieder mens heeft een eigen persoonlijkheidsruimte, waarin objecten, acties, systemen en verzamelingen op een unieke manier zijn gerangschikt in de vorm van verwachtingspatronen en associaties. Door het kontakt met anderen treedt er een wisselwerking op tussen de individuele verwachtingen en begripsverbanden. Deze wisselwerking is te zien als een reactiemechanisme, vergelijkbaar met chemische processen. Een reactiemechanisme kent een begintoestand en een eindtoestand, waartussen een reactieevenwicht kan plaatsvinden, eventueel gestimuleerd door katalysatoren. Zo kunnen wij ook de verandering in verwachtingspatronen van een individu bij invloed van buitenaf beschouwen. Let wel: in deze benadering wordt de verandering in de configuratie van de verwachtingspatronen of gedragscodering bestudeerd en niet de individuele overgang van beginsituatie naar eindsituatie van de betrokken objecten en verzamelingen. Het gaat hier om de invloed van ervaring, handelen en communicatie in een omgeving op de verwachting van de persoonlijke beleving.

Naast de toestandsruimte, die de beleving van het individu weergeeft, kunnen wij ook spreken van gemeenschappelijke gedragscodes en verwachtingen in de vorm van sociale en maatschappelijke verbanden. We kunnen hier terecht spreken over een sociale of maatschappelijke ruimte. Individuen nemen gedrag en associaties over van de personen, waarmee zij kontakt hebben, en de sociale en maatschappelijkeregels en gewoonten, waarin zij zich gedurende hun ontwikkeling bevinden. Hierbij is de rol, die zij in de sociale en maatschappelijke context vervullen, een belangrijk gegeven.

Conditioneringmechanismen kunnen worden weergegeven in de persoonlijkheidsruimtes, waarop zij betrekking hebben, of geïsoleerd, met vermelding van het systeem, waaruit zij afkomstig zijn. Hieronder worden drie conditioneringschema’s getoond. Figuur I geeft de conditionering van een individu door de omgeving weer (door waarnemingsprikkels). Figuur II toont de feedback tussen twee individuen, die verschillende meningen hebben over een waargenomen patroon. Figuur III toont de overname van gedragsregels en interpretatie van begrippen uit een sociale en maatschappelijke context door twee personen, die vervolgens in conflict raken.

164

Waarnemingsreeks uit omgevingWaarnemingsreeks uit omgeving

Als kind moe wordt naar bed sturen

Als ouder het zegt, naar bed

toe gaan

165

Cognitieve Psychologie

Begin jaren 70 van de twintigste eeuw verplaatst de interesse van de meetbare stimuli en reactie koppeling van het behaviorisme naar de processen die in het organisme zelf plaatsvinden om tot een handeling of gedachte te komen. Het is belangrijk om te beseffen dat het bewustzijn slechts een model is hoe realistisch het ook op ons kan overkomen. Het model dat zo goed mogelijk het mechanisme van de bewustzijnprocessen beschrijft moet aan zo veel mogelijk resultaten van experimenten voldoen.

Het gaat te ver om te beweren dat de Cognitieve Psychologie zich bezighoudt met de processen in het organisme en het Behaviorisme niet. Het Behaviorisme probeert net als de Cognitieve Psychologie een modelvorm uit de experimenten af te leiden. Het belangrijkste verschil tussen de Cognitieve Psychologie envoorgaande theorieën is, dat het Behaviorisme zich bezighoudt met elementaire Stimuli – Reactie relaties en de Cognitieve Psychologie dieper ingaat op complexe Stimuli – Reactie structuren. Er is niet zozeer een tegenstelling tussen de Cognitieve Psychologie en het Behaviorisme als wel een verschil in het niveau van benadering van het probleem. Het Behaviorisme is te vergelijken met de atoomtheorie uit de natuurkunde, terwijl de Cognitieve Psychologie te vergelijken is met het zoeken naar eigenschappen van moleculen die op zichzelf weer uit atomen bestaan.

Wat gebeurt er als verschillende en tegengestelde indrukken met betrekking tot hetzelfde onderwerp zich in de werkelijkheid voordoen? Hoe probeert een organisme via verschillende stadia een uiteindelijk doel te bereiken? Waarom zijn bepaalde doelen belangrijker dan andere? Hoe worden keuzes gemaakt? Op dit soort vragen proberen de modellen in de Cognitieve Psychologie een antwoord te vinden.

In dit model wordt een poging gedaan om de principes van Behaviorisme en Cognitieve Psychologie samente brengen. De resultaten van conditioneringexperimenten kan men hierin beschouwen als verschillende functies in het model, terwijl cognitieve principes de functies samenvoegen tot samenhangende programma’s. De belangrijkste doelstelling van deze theorie is een computertaal te ontwikkelen die in staat is de ontwikkeling van het bewustzijn in de verschillende facetten zo volledig mogelijk te beschrijven. Hierbij zal rekening moeten worden gehouden met de associatieve, logische en emotionele begrippen die inhet bewustzijn een rol spelen. Daarnaast moet het mogelijk zijn om inzicht te krijgen in het proces waarin keuzes van organismen tot stand komen.

Theorie

Door een stimulus en een beloning of bestraffing herhaald toe te dienen aan een organisme kunnen een groot aantal geconditioneerde reflexen aangeleerd worden. Het zou de mogelijkheden van het vrije bewustzijn erg tekort doen om het leven te beschouwen als een verzameling individuele, geconditioneerde reflexen. Leven is meer dan eten, slapen, werken, seks, etc. Zelfs deze aangeleerde handelingen zijn complexer dan zij op het eerste gezicht lijken.

Het bewustzijn van organismen heeft een actieve rol in de omgeving. Het individu kan zijn leerprocessen bewust sturen, het kan keuzes maken tussen mogelijkheden en het kan doelen kiezen, waarbij het onaangename situaties trotseert. Als dit niet het geval was, dan zouden we nooit aan eten toekomen, omdat we het zo vervelend vinden om boodschappen te doen. We zouden nooit geld verdienen, omdat we de baas een vervelende man vinden. En we zouden eeuwig twijfelen welk pak wasmiddel we mee moeten nemen, omdat twee merken zowel aantrekkelijke als onaantrekkelijke eigenschappen hebben.

Het organisme moet dus leren doelen te kiezen, prioriteiten te stellen en problemen op te lossen. Hiervoor ishet belangrijk dat de aparte indrukken in een bepaalde situatie in onderlinge samenhang worden beschouwd. Bovendien moet het organisme na kunnen gaan wat de consequenties van bepaalde daden en omstandigheden zijn en deze tegen elkaar afwegen. Dit proces wordt het voorstellingsvermogen genoemd. Er worden complexe ‘Wat als…’ scenario’s in het bewustzijn gevormd, waarbij zowel logische als emotionele factoren een rol spelen.

166

In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de combinatie van individuele indrukken tot een integraal wereldbeeld in het bewustzijn, waardoor het mogelijk is keuzes te maken uit een oneindig aantal mogelijkheden.

Bewust Leren

Conditioneringexperimenten moeten verschillende keren herhaald worden voordat een organisme een samenhang tussen twee stimuli accepteert of begrijpt. Het aantal malen dat een conditionering herhaald moet worden is per individu verschillend. Het is interessant om te weten waarom het zo lang duurt voordat sommige individuen begrijpen. Aan de andere kant kan men zich afvragen hoe het komt dat bepaalde mensen zo gemakkelijk in een samenhang geloven.

Het is belangrijk te beseffen dat het leerproces zelf ook op emotionele waarden wordt gewaardeerd. Wordt een organisme langdurig geconfronteerd met een patroon van samenhangende prikkels dat zich bovendien voortzet, dan ontstaat er een aangename waardering voor het leergedrag. Het organisme gaat dan actief op zoek naar andere samenhangende ervaringen. Blijkt bij herhaling dat stimuli, die in eerste instantie samenhang lijken te vertonen, uiteindelijk toch niet afhankelijk van elkaar zijn dan ontstaat er eerst teleurstelling en daarna frustratie of zelfs woede (scepsis) met betrekking tot het leren. Hierdoor leert het organisme identificatie en deductie af en het zoeken naar samenhangen zal worden onderdrukt. Na verloop van tijd kunnen samenhangen in de realiteit totaal niet meer opvallen. Er wordt dan gesproken over een leerprobleem. Door de emotionele koppeling kunnen zich drie soorten gedragspatronen met betrekking tot leren ontwikkeld worden.

Het individu is vroegtijdig in de ontwikkeling geremd of gefrustreerd, waardoor het geen verdere interesse meer heeft voor samenhang in de werkelijkheid.

Het individu is gefrustreerd geraakt in het leerproces, maar af en toe komt het ervaringen tegen, waarbij het erkennen van oorzaak – gevolg relaties een aangename betekenis heeft. Er is dan sprake van scepsis of kritisch leergedrag, dat kan worden doorbroken door de positieve gevolgen van een bepaald idee te laten zien.

Het individu is grootgebracht in een zeer gestructureerde omgeving en neemt gemakkelijk samenhangen aan. Het gelooft bijna alles. Deze personen hebben geen problemen met leren maar zij komen vaak in grote problemen bij de eerste confrontaties met ongestructureerde situaties. Het individu zal de werkelijkheid uiteindelijk zo gaan structureren voor zichzelf, dat chaotische situaties worden uitgesloten. Alleen het onomstotelijk aantonen van verkeerde aannames kan deze individu op andere gedachten brengen.

De drie houdingen ten opzichte van leren hebben hun eigen specifieke nadelen. De manier waarop een organisme leert bepaalt in belangrijke mate hoe het de werkelijkheid structureert. Door verschillende oorzaken en gevolgen aan elkaar te relateren kan de kern van een probleem achterhaald worden. Aan de andere kant is het belangrijk te beseffen dat elke oorzaak – gevolg relatie gebaseerd is op een hypothese over de werkelijkheid. De kans op fouten in conclusies is dus groot. Een kritische houding ten opzichte van verbanden in de omgeving levert over het algemeen de beste resultaten op.

In de jeugd zullen leerervaringen vooral gestuurd worden door de omgeving. Later zal het organisme zelf gaan kiezen wat het leert en wat niet. Steeds meer zal de aandacht verschuiven van objectieve leerprocessennaar reeds bestaande overtuigingen, voortkomend uit de ideeën die het individu over de werkelijkheid heeft. De interesse verschuift van observatie naar introspectie. Het is even moeilijk om mensen nieuwe verbanden aan te leren als om een bestaande overtuiging te doorbreken. Naarmate een overtuiging langer bestaat zal het steeds meer als basisaanname voor nieuwe situaties worden gebruikt. Het heeft op den duur grote consequenties om een bestaande visie aan te passen en het wordt over het algemeen als onaangenaam ervaren.

167

Waarneming

Waarnemen is beslist geen passief proces, waarbij flegmatisch individuele prikkels uit de omgeving wordenopgevangen. Op basis van eerdere ervaringen en waarnemingen vormen organismen verwachtingen over deinformatie die hen bereikt. Bovendien bepalen deze verwachtingen aan welke signalen extra aandacht wordt besteed en welke signalen worden genegeerd. Dit principe staat in de psychologie bekend als selectief waarnemen (zie Conditionering). Individuele indrukken met betrekking tot een object, persoon of situatie krijgen verschillende, vaak tegengestelde emotionele en logische betekenissen in het bewustzijn.

Om te bepalen hoe gehandeld moet worden in een situatie is het noodzakelijk dat het organisme deze individuele begripsrelaties en patronen integreert tot één beeld van het begrip. In de cognitieve traditie spreekt men bij een samenhangend beeld van een object, persoon of situatie van een cognitief schema.

Probeer voor uzelf eens gedetailleerd te beschrijven welke betekenissen onderling gerelateerd zijn aan de volgende begrippen: vader, spin, taart, liefde, koken. De ervaringen en waarnemingen met deze begrippen vertonen een bepaalde samenhang. Daarnaast roepen de begrippen verschillende gevoelens bij u op. De samenhang en de emoties zijn niet of nauwelijks van elkaar te scheiden. Zij worden verbonden tot een representatie of cognitief schema in het bewustzijn: een verwijzingsysteem naar individuele waarnemingen en ervaringen, waaruit wij kunnen opmaken, hoe wij bij nieuwe confrontaties met deze begrippen zullen reageren.

Cognitieve schema’s worden individueel maar ook cultureel bepaald. Het is interessant om te zien hoe kinderen van Aboriginals die in Engeland opgroeien mensen blijven tekenen als halve cirkels, terwijl zij hun tekenstijl voor westerse objecten als auto’s, gebouwen, enzovoort aanpassen aan de beeldinformatie van engelse kinderen. Op basis van onze individuele ervaringen en onze culturele achtergrond koppelen wijkenmerken aan begrippen. Deze kenmerken beïnvloeden de reactie op elementen die geïdentificeerd worden met een begrip. Op deze manier ontstaan tradities en rituelen, maar ook neurotisch gedrag.

Wij leren van onze omgeving via waarneming en ervaring door een voortdurende interactie tussen de cognitieve representaties van objecten, personen en situaties in ons bewustzijn en de stimuli en reacties uit onze omgeving of van onszelf. Alle informatie die onze omgeving ons biedt wordt getoetst aan onze verwachtingen en onze verwachtingen kunnen eventueel aangepast worden aan nieuwe informatie. Dit laatste proces is meestal niet eenvoudig. De Amerikaanse psycholoog Bruner ontwikkelde een model voor deze waarnemingcyclus. Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen drie fasen: de hypothesefase, de informatiefase en de bevestigingsfase. Een afbeelding van dit model wordt in onderstaande figuur weergegeven.

168

HypotheseHypotheseVerwachtingVerwachtingHypotheseHypothese

VerwachtingVerwachting

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

InformatieInformatieOnderzoekOnderzoekInformatieInformatieOnderzoekOnderzoek

De waarnemingscirkel bevat drie evaluatiefasen, maar ook drie momenten waarop selectie plaatsvindt.

1. In de hypothesefase staan verwachtingen met betrekking tot objecten, personen en situaties centraal. Verwachtingen ontstaan op grond van eerdere ervaringen of waarnemingen. Hoewel hypothesen in de psyche van het individu worden gevormd, sturen zij wel degelijk de waarneming. Zo kunnen hoop of angst, die gerelateerd is aan een begrip, er voor zorgen dat nieuwe informatie zeer duidelijk overkomt. Nieuwe verbanden zullen in het begin volledig worden genegeerd, totdat zij zijn geïntegreerd in het bewustzijn of een heftige emotie veroorzaken.

2. Tijdens de informatiefase wordt selectief nieuwe indrukken verworven. De verwachtingen bepalen welke signalen de aandacht trekken of bewust worden genegeerd. De paradox van waarnemen is dat alleen die informatie ons bereikt die aan onze verwachtingspatronen voldoet. Wij kunnen onze waarnemingen niet aanpassen, als nieuwe informatie onze hypothesen niet tegenspreken. Wij zijn allemaal bevooroordeeld. De informatieverwerving hoeft niet passief te zijn. Een organisme kan tijdensdeze fase ook bestuderen, wat het effect is van bepaalde handelingen. Op die manier kan het ingrijpen en actief bepaalde hypothesen testen.

3. In de bevestigingsfase worden de verwachtingen getoetst aan de nieuwe informatie. Als de informatie de hypothese tegenspreekt, dan moet het organisme de werkelijkheid opnieuw modeleren, totdat de gegevens zijn geïntegreerd in de verschillende cognitieve schema’s. Hiervoor moet het organisme de waarnemingscyclus verschillende malen herhalen. Mocht de oorzaak van de verandering in de waarneming niet worden gevonden, dan kan de indruk achteraf altijd nog als irrelevant worden afgedaan. Er wordt dan teruggekeerd naar de oude concepten. Als de waarneming strijdig is met het eigen gedrag of het zelfbeeld, dan zal in eerste instantie het beeld van de werkelijkheid aangepast worden aan het gedrag. Het gedrag kan slechts moeizaam door het organisme zelf worden veranderd. Er is dan sprake van cognitieve dissonantie.

Als omstandigheden aan verwachtingen voldoen kan het organisme zeer veel informatie verwerken en daarop reageren. Het wereldbeeld in het bewustzijn blijkt te kloppen en door identificatie kunnen allerlei cognitieve schema’s geactiveerd worden.

Wordt een organisme geconfronteerd met nieuwe of tegenstrijdige informatie, dan zullen verschillende deelaspecten van de werkelijkheid in hun onderlinge samenhang opnieuw moeten worden beschouwd. Het organisme weet wel dat het huidige model niet klopt. Het moet betrekkelijk willekeurig nagaan wat wel geldig is. Daarvoor zullen bekende structuren en verbanden één voor één worden heroverwogen. Dit is een traag proces. Bovendien veroorzaakt het loslaten van bestaande regels en tradities een gevoel van onzekerheid. In plaats van alle normen te laten varen worden bestaande oorzakelijke verbanden onderzocht op een fout. Zodra de fout is gevonden zal meestal niet verder worden gezocht naar andere, onbekende misrekeningen.

Een organisme gaat er dus van uit dat zijn visie klopt, tenzij informatie anders uitwijst. Uitgangspunten evolueren op deze manier langzaam naar nieuwe concepten, zonder de oude hypothesen te vergeten. Zelfs als een verwachting in het verleden totaal verkeerd was, dan zal het belang van nieuwe stellingen altijd gemeten worden aan de hand van de revolutie ten opzichte van de oude visie. Dit wijst er op dat de bevestigingsfase op zich weer aan conditionering onderhevig is. Een organisme leert een verwachting accepteren. Na verloop van tijd wordt er niet meer aan getwijfeld. Ook het selecteren en blokkeren van informatie is een conditioneringsproces.

Hoewel het moeilijk is om mensen van verkeerde ideeën of toeval te overtuigen, is deze manier van informatieverwerking uiterst efficiënt. Het merendeel van de gebeurtenissen en handelingen verloopt in vaste patronen. Alleen bij een radicale verandering van omstandigheden moeten cognitieve schema’s en reacties aangepast worden. Het is vooral dit mechanisme dat organismen in staat stelt om de grote hoeveelheid informatie, die de wereld hen te bieden heeft, op een gestructureerde manier te verwerken. In het model van het bewustzijn wordt dan ook dankbaar gebruik gemaakt van de vele voordelen die de gewoontevorming in de waarneming voor de informatieverwerking betekenen.

169

Communicatie

Met de waarnemingscyclus volgens Bruner als uitgangspunt kan het communicatiemodel van de CognitievePsychologie, die beschreven is in de geschiedenis van de psychologie, beter verklaard worden. Hierbij moetmen eerst beseffen dat de informatiefase niet alleen bestaat uit de sensorische waarneming van de omgeving. Ook handelingen en communicatiemiddelen kunnen onderdeel uitmaken van het onderzoek van de omgeving. Bij de confrontatie tussen twee individuen hebben beiden hun eigen verwachtingen en cognitieve schema’s. Deze verwachtingen zullen moeten worden vertaald naar de belevingswereld van de ander. Als hypothesen elkaar tegenspreken ontstaan er communicatieproblemen.

Communicatie bestaat in deze visie niet uitsluitend uit taal. Het kan ook plaatsvinden via gedrag en de manier van waarnemen. Deze functionaliteit is verwerkt in het onderstaande diagram.

170

HypotheseHypotheseVerwachtingVerwachtingHypotheseHypothese

VerwachtingVerwachting

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

InformatieInformatieOnderzoekOnderzoekInformatieInformatieOnderzoekOnderzoek

HypotheseHypotheseVerwachtingVerwachtingHypotheseHypothese

VerwachtingVerwachting

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

BevestigingBevestigingToetsingToetsing

InformatieInformatieOnderzoekOnderzoekInformatieInformatieOnderzoekOnderzoek

Communicatie is buitengewoon moeilijk, zelfs als beide individuen dezelfde taalcode gebruiken. Een individu geeft via communicatie een cognitief schema weer volgens de eigen visie. De taalcode kan voor degesprekspartner naar een volledig ander begrippenkader verwijzen. De logische en emotionele interpretatie staat los van de bedoelde boodschap. Door voortdurend de verwachtingen van de ander te toetsen kan men er achter komen welke verwachtingen en motieven achter de boodschap schuil gaan. Het kan hierbij noodzakelijk blijken dat de eigen hypothesen moeten worden aangepast.

Een van de oudste discussies in de informatica, die volledig los staat van de implementatie in een computeromgeving en meer met taal en psychologie te maken heeft, is het verschil tussen gegevens en informatie. Deze discussie vormt voor mij persoonlijk altijd een van mijn stokpaardjes en bijna iedereen, die er in mijn omgeving over begint, weet dat dit tijd gaat kosten.

Als ik op een feestje kom en ik hoor mensen zich afvragen, of ze begonia’s of geraniums moeten planten ofdat ze een diepgaande analyse maken of Ajax of Feyenoord landskampioen wordt dit jaar, dan vormt dit voor mij geestelijk behang, omdat ik persoonlijk niet in planten of voetballen geïnteresseerd ben. Voor de sprekers zelf kunnen deze onderwerpen echter een enorme betekenis zijn, omdat deze onderwerpen gerelateerd zijn aan hun persoonlijke, sociale en maatschappelijke invulling. Het beschrijft iets essentieels over wie zij zijn. Wat voor de één onzin is, vertegenwoordigt voor de ander een gigantisch belang, afhankelijk van de persoonlijke ontwikkeling, die iemand heeft doorgemaakt. Of een zin als: ‘Ajax maakt er niets van dit jaar!’, slechts een verspilling van tijd of belangrijke informatie inhoudt, is afhankelijk van de conditionering, de associaties, de voorstelling en de keuzes, die dit bij de toehoorder oproept.

Of gegevens, van welke vorm ook, informatie bevatten, is nauwelijks afhankelijk van de gegevens zelf. Hetinformatiegehalte is afhankelijk van de historie, die de zender en ontvanger individueel en gemeenschappelijk hebben doorgemaakt en de volledige context (omgeving) waarin de gegevens geplaatst worden. Informatie is dus zowel een dynamisch als een relatief begrip, omdat de vertaling van de ontwikkeling van de zender en de ontvanger afhangt, en de betekenis van de boodschap bovendien afhangt van de achtergrond of omgeving , waarin deze voorkomt. Dit geldt niet alleen voor taal, maar ook voor beeld, geluid, smaak en alle andere zintuiglijke data.

Niet alleen gegevens, maar ook het op belangrijke momenten weglaten of onthouden van gegevens kan doorslaggevende informatie vertegenwoordigen. Als iemand tijdens een hoorzitting zwijgt, als naar zijn betrokkenheid bij een zaak wordt gevraagd, zegt dit meer dan als hij gewoon was blijven doorpraten. Hierdoor komen we al snel tot conclusie, dat informatie en communicatie slechts indirect afhankelijk isvan de gegevens, die bij de totstandkoming daarvan betrokken waren.

171

Herkennen en Herinneren

De werking van het geheugen is een van de grote mysteries bij de bestudering van het bewustzijn. Toch bepaalt ons geheugen voornamelijk hoe wij bekende begrippen benaderen. Om te begrijpen hoe mensen gebeurtenissen, objecten en personen onthouden, is het belangrijk dat wij weten hoe mensen begrippen herkennen.

De herinnering is geen grote videoband of geluidsband die wij naar een gewenst moment terug kunnen spoelen. Het is een geniaal verwijzingsysteem dat ons in staat stelt op basis van kenmerken verschillende ervaringen, waarnemingen en gedachten aan elkaar te koppelen. Heeft u ooit iets opgeborgen met het idee dat u het op deze manier nooit zou kwijtraken, waarbij u er later achter kwam dat u absoluut niet meer wist waar het was? Pas als een zeker begrip ons te binnen schiet kunt u de opbergplaats weer achterhalen. U bent dus de associatie vergeten en daarmee ook de ervaring. Het geheugen van organismen is beter te vergelijken met een huis bestaande uit verschillende kamers die onderling verbonden zijn met deuren. In ieder kamer bergen wij dingen op, maar wij kunnen niet bij bepaalde spullen komen als wij de verbindende ruimtes niet kunnen vinden of als tussendeuren gesloten zijn.

De functionaliteit van het geheugen is gebaseerd op de onderlinge verbanden van cognitieve schema’s, waarnemingen en ervaringen. Cognitieve schema’s worden gevormd op grond van opvallende kenmerken. Vaste patronen en begripsrelaties hoeven niet van elkaar onderscheiden te worden. Een verwijzing volstaat. Hierdoor wordt ook duidelijk dat wij vooral veranderingen in gewoonten herkennen en onthouden. Ervaringen die geregeld terugkeren zijn niet interessant. U zult zich wel herinneren dat vorige week plotseling een onbekend persoon voor u deur stond, maar hoeveel suiker u vanmorgen in de thee nam bent u waarschijnlijk al vergeten.

Herhalende patronen zijn niet uniek benaderbaar voor ons bewustzijn, tenzij deze worden geassocieerd met opvallende gebeurtenissen. Dan zullen deze alledaagse zaken ook een nieuwe betekenis krijgen. Treden er geen belangrijke wijzigingen in de gewoonlijke herkenningsignalen op dan volstaat het geheugen met een verwijzing naar standaardpatronen.

Wanneer wij het mechanisme van het geheugen willen doorgronden is het noodzakelijk dat wij een realistisch model van de verbanden tussen de cognitieve schema’s hebben. Het moet duidelijk zijn hoe begrippen, objecten en personen worden herkend. Ervaringen en waarnemingen worden in het bewustzijn ingepast in patronen en begripsrelaties, zoals het hoofdstuk over conditionering heeft laten zien. Deze patronen worden verwerkt in cognitieve schema’s op basis van kenmerkende eigenschappen. Een cognitief schema is een verwijzingstelsel naar patronen, begripsrelaties en andere cognitieve schema’s in het persoonlijke wereldbeeld waardoor begrippen herkenbaar worden. Welke eigenschappen en patronen een cognitief schema identificeren is een leerproces.

Herkenning en herinnering wordt dus voornamelijk geactiveerd als er een significante verandering in de omstandigheden plaatsvindt. Indien de werkelijkheid overeenstemt met verwachtingen van het organisme, kunnen de cognitieve schema’s via identificatie of deductie met elkaar verbonden worden. De nieuwe ervaring bevat dan geen relevante wijzigingen in cognitieve schema’s en hoeven daarom niet opgeslagen te worden in het geheugen. De kwaliteit van het geheugen is dus voornamelijk afhankelijk van de aandacht die het organisme besteed aan veranderingen in de omgeving. Geheugenstoornissen kan men bijna altijd herleiden tot cognitieve aandachtstoornissen of een verminderde interesse in de omgeving. Het is de vraag of een waarneming of ervaring vergeten wordt of dat wij de kenmerkende eigenschappen van een gebeurtenis niet meer kunnen achterhalen.

Het individu herkent alleen die eigenschappen, die het in het verleden heeft aangeleerd. Dat betekent dat door de projectie van het object of de situatie in de voorstelling veel eigenschappen verloren gaan. Vervolgens wordt gezocht naar het meest overeenkomende geheugenschema, dat in het verleden is ontstaan. Dit wordt gebruikt voor het bepalen van verdere handelingen.

172

Het Geheugen

Het onderzoek naar de werking van het geheugen is een centraal thema in de cognitieve psychologie. De functies van het geheugen zijn op de volgende manier kort samen te vatten. Nieuwe stimuli en reacties worden in het bewustzijn vergeleken met bestaande patronen en begripsrelaties en aan de hand van kenmerkende eigenschappen ingepast in cognitieve schema’s. Als er sprake is van een verandering ten opzichte van de bestaande patronen, worden nieuwe eigenschappen vastgesteld en ontstaan nieuwe cognitieve schema’s.

In de cognitieve psychologie werd oorspronkelijk uitgegaan van een onderscheid tussen drie fasen in de informatieverwerking van het geheugen. Het mechanisme vormt de ontvangen stimuli in het organisme om tot reacties. De drie soorten geheugen die in dit model worden gebruikt zijn hieronder beschreven.

Het Sensorisch Geheugen houdt de individuele, ongestructureerde stimuli die via verschillende zintuigen uit de omgeving ontvangen worden, korte tijd vast. Hierdoor kunnen zij verwerkt worden in het wereldbeeld. De maximale tijdsduur dat het sensorisch geheugen in staat is om individuele prikkelste bewaren is per zintuig verschillend. Zo is deze maximale tijdsduur van het sensorisch geheugen voorhet gezichtsvermogen circa 6 seconden en voor het gehoor 11 seconden. Het sensorisch geheugen is een soort buffer, dat het organisme in staat stelt om nieuwe indrukken in de cognitieve schema’s te verwerken.

Het Korte Termijn Geheugen of werkgeheugen wordt geactiveerd als stimuli door identificatie of deductie zijn geïnterpreteerd. Het is mogelijk om een beperkte hoeveelheid informatie die in een juiste context is geplaatst tot circa 2 minuten in dit werkgeheugen op te slaan.

Het Lange Termijn Geheugen wordt verondersteld alleen die informatie te bevatten die invloed heeft op de kenmerken van cognitieve schema’s. Het LTG bevat dus voornamelijk een samenhangend beeld van de interactie tussen cognitieve schema’s. Vooral informatie die niet overeenstemt met de huidige verwachtingen worden in het lange termijn geheugen verwerkt. Ervaringen en waarnemingen worden in dit type geheugen aan cognitieve schema’s uit het wereldbeeld verbonden. De informatie kan alleen door associatie of deductie weer uit het lange termijn geheugen worden opgehaald.

Op dit model ontstond al vrij snel kritiek omdat het voor een aantal soorten geheugenprocessen te beperkt zou zijn. Wanneer de regels met betrekking tot de interactie tussen het organisme en zijn omgeving consequent toegepast worden kan het systeem over het algemeen geldig blijven.

In de eerste plaats moet men er rekening mee houden dat prikkels niet alleen vanuit de omgeving maar ook door het organisme zelf kunnen worden gegenereerd. Dit gebeurt bijvoorbeeld tijdens dromen, meditatie, denken of opsluiting (zie volgende paragraaf). De stimuli vormen dan een ‘onderzoek’ van het organisme zelf naar de samenhang in het wereldbeeld.

Daarnaast is het belangrijk dat men beseft dat alleen veranderingen in stimuli, die effect hebben op de kenmerken van cognitieve schema’s, in het lange termijn geheugen gebruikt worden. Dat is de belangrijkstereden dat wij bijvoorbeeld visuele prikkels aan een bepaalde tijd en plaats kunnen relateren maar dat reukprikkels onveranderlijk aan bepaalde begrippen gekoppeld worden. Ondergaan stimuli wijzigingen, dan kunnen zij de interpretatie van begrippen veranderen.

173

Doordat begrippen verschillende kenmerken hebben en de cognitieve schema’s een verwijzingstelsel naar deze kenmerken en andere cognitieve schema’s vormen, is het geheugen in staat om waarnemingen en ervaringen op verschillende manieren aan elkaar te relateren. Een voorbeeld hiervan is het episodisch geheugen, waarbij gebeurtenissen aan een bepaalde periode worden gekoppeld.

Patronen worden via identificatie en deductie in cognitieve schema’s ingepast. Hun belangrijkste functie wordt bepaald door de overeenkomsten met patronen in het bewustzijn. Als zij geen wezenlijke veranderinginhouden ten opzichte van huidige cognitieve schema’s is het niet noodzakelijk om deze in een context te plaatsen. Op deze manier kan het organisme de kennis onafhankelijk van de omgeving toepassen. Vandaar dat wij feitenkennis of aangeleerd gedrag wel kunnen herinneren, maar niet eenvoudig kunnen nagaan, in welke context wij dit geleerd hebben. De methode waarop feiten en gedrag worden herinnerd wordt in de literatuur het functioneren van het semantisch geheugen genoemd.

Uit de manier waarop ons bewustzijn is gestructureerd en informatie door het geheugen wordt teruggehaaldkan men de enorme mogelijkheden en tekortkomingen van het menselijk bewustzijn afleiden. Bij de bespreking van het bewustzijnsmodel op basis van cognitieve processen komt het geheugen dan ook uitgebreid ter sprake.

Dromen, Hallucinaties en Projectie

Een organisme wordt in deze wereld voortdurend blootgesteld aan wisselende stimuli en reacties in verschillende situaties. Hierdoor wijzigen verschillende cognitieve schema’s van dag tot dag. Men zou bijna verwachten, dat de ontwikkeling van het wereldbeeld stil staat als de zintuiglijke waarneming en ervaring verdwijnt. Het tegengestelde is waar. Wanneer de zintuiglijk waarneembare stimuli en reacties van de omgeving afnemen, in de literatuur spreekt men dan van sensorische deprivatie, worden de reacties van het bewustzijn zelf nieuwe stimuli. Op deze manier wordt voortdurend informatie verwerkt, ook als er nietsgebeurt.

Het organisme wordt zo in staat gesteld begripsrelaties en patronen te evalueren en te stabiliseren door projectie. Dit gebeurt onder andere bij dromen, denken, meditatie en hallucinatie. Het bewustzijn projecteert zintuiglijke prikkels uit het geheugen in een voortdurend wijzigende samenhang, zodat de betekenis van cognitieve schema’s duidelijker wordt. Het wereldbeeld in het bewustzijn vervult dan de ‘rol’van de omgeving. Hierdoor wordt men in staat gesteld de informatie over de werkelijkheid tot nu toe in totaal andere omstandigheden toe te passen.

Projectie in het eigen bewustzijn is een van de belangrijkste leerprocessen die het organisme kent. Het is ook het snelste leerproces, omdat omstandigheden direct en zonder tussenkomst gewijzigd kunnen worden naar de aandachtspunten van het organisme. Nadeel is dat projectie altijd refereert aan gebeurtenissen die zich in het verleden hebben voorgedaan. Hoe vreemd dromen en hallucinaties ook over kunnen komen, zij zijn uiteindelijk altijd te herleiden tot eerdere ervaringen of waarnemingen.

Toch zijn de mogelijke combinaties van indrukken in dromen, gedachten en hallucinaties groot genoeg om het inzicht van mensen te veranderen. Zonder projectie waren er geen filosofen, geen profeten, geen leiders,maar ook geen maniakken. Hierdoor wordt het mogelijk om boven de schijn van alledag uit te stijgen of omzaken buiten proportie op te blazen.

De begrippen die in onze gedachten door de verschillende vormen van projectie ontstaan, maken onderdeel uit van de samenhangende, cognitieve schema’s van ons bewustzijn, net als begrippen uit de tastbare werkelijkheid. Door communicatie kunnen begrippen uit de virtuele, innerlijke wereld van ons bewustzijn uitgewisseld worden. Deze producten van de reflectie vormen de bouwstenen van onze cultuur, onze rituelen, de wetenschap, de kunst en de religie.

174

De experimentele bevestiging van het produceren van prikkels door het eigen bewustzijn vindt men onder andere in studies van de slaapcyclus. Hieruit blijkt dat mensen en ook andere organismen gedurende verschillende perioden van de slaap in een zogenaamde REM-fase (Rapid Eye Movement) komen, waarbij de hersenactiviteit bijna even hoog kan zijn als tijdens het waken. Mensen die uit een REM-slaap gewekt worden vertellen meestal over droomervaringen. Ook tijdens de meditatie zijn metingen aan het EEG gedaan die op soortgelijke resultaten wijzen. Naarmate een individu meer ontspannen is (dus minder indrukken krijgt) is hij of zij beter in staat de betekenis van stimuli te doorgronden.

Tijdens hallucinaties kan het individu geen onderscheid maken tussen signalen, die geproduceerd worden door het eigen bewustzijn, en de ‘werkelijke’ zintuiglijke beleving. De grenzen tussen de verbeelding en de realiteit zijn voor een individu vaag. Het bewustzijn is in staat prikkels te genereren die nauwelijks verschillen van een echte zintuiglijke ervaring. De geest functioneert als een ‘spiegel’ van de werkelijkheid.

Assimilatie en Accommodatie

In de voorgaande tekst werd besproken hoe cognitieve schema’s ontstaan uit de interactie tussen het individu en de omgeving. Twee bewustzijnsprocessen zijn essentieel bij de cognitieve ontwikkeling.

Assimilatie is de methode die gebruikt wordt om nieuwe informatie te vergelijken en te integreren in bekende cognitieve schema’s. Op basis van overeenkomende kenmerken worden aanknopingspunten gezocht met bestaande concepten. Het wordt dan mogelijk ervaringen en waarnemingen te classificeren en te groeperen. Dit proces is analoog aan de identificatie.

Accommodatie is het proces waarbij nieuwe cognitieve schema’s worden ontwikkeld of bestaande schema’s worden aangepast, omdat de ontvangen informatie afwijkende kenmerken heeft. Hierdoor ontstaat differentiatie in het wereldbeeld. Accommodatie is te vergelijken met de deductie en het vereist een zekere mate van analytisch denkvermogen.

Bij de bespreking van de patroonherkenning in het hoofdstuk over de conditionering is het mechanisme vanassimilatie en accommodatie al uitgebreid aan de orde gekomen.

Cognitieve Ontwikkeling

In de theorie van de psycholoog Piaget worden de verschillende fasen in de ontwikkeling van de cognitieveschema’s uitgebreid besproken. Deze stadia bieden de mogelijkheid om begrippen en oorzaak – gevolg relaties steeds verder te differentiëren en in een juiste context te plaatsen. Hoewel deze theorie een belangrijke invloed heeft op de hedendaagse psychologie moeten de uitgangspunten van Piaget toch met enige kritische terughoudendheid benaderd worden. Piaget nam aan, dat de door hem gepresenteerde fasering van de ontwikkeling van het bewustzijn op ieder mens toepasbaar was en de omgeving nauwelijks effect heeft op het proces.

Inmiddels is gebleken dat kinderen afhankelijk van de begeleiding een versnelde cognitieve ontwikkeling kunnen doormaken of zelfs bepaalde stadia volledig kunnen overslaan. Bovendien is de leeftijdsaanduiding bij de ontwikkelingsfasering de periode waarin kinderen waarschijnlijk beginnen om de mogelijkheden vaneen bepaalde manier van redenering te onderzoeken.

Niet alle bestaande cognitieve schema’s en nieuwe begrippen worden direct vanuit de veranderde visie benaderd. Zo kan de ontwikkeling van bepaalde begrippen in een ontwikkelingsfase blijven steken terwijl andere ervaringen in een nieuwe context worden geplaatst. Het is mogelijk dat mensen hun emoties op een lichamelijke manier blijven uiten, dat hun benadering van het onbekende nooit boven het object gerelateerde denken uitstijgt, terwijl hun filosofische visie een uiterst complexe vorm van abstracte differentiering doormaakt.

175

Als een verklaring bevredigend lijkt in relatie tot ervaringen en waarnemingen, zullen nieuwe vormen van redeneren niet worden toegepast. Bovendien kan een mens periodiek of permanent terugvallen in een eerdere fase van cognitieve ontwikkeling. De fasering van Piaget is dus beslist niet zo absoluut als deze op het eerste gezicht kan lijken. Piaget onderscheidde vier fasen in de cognitieve ontwikkeling die elk van de andere facetten van cognitieve schema’s naar voren brengen. De stadia worden hieronder kort besproken.

De sensomotorische fase (0 - ± 2 jaar)

In de sensomotorische fase wordt de wisselwerking tussen waarneming en handelen verkent. Het kind leert het effect van handelingen kennen en maakt onderscheid tussen zichzelf en de wereld. Door waarneming komt het er achter dat er invloed uitgeoefend kan worden op de omgeving. Op een gegeven ogenblik merkt het kind ook, dat objecten, die niet meer waargenomen kunnen worden, nog wel bestaan. Een voorwerp of persoon krijgt een absolute, constante betekenis.

Het kind leert objecten te onthouden door een innerlijke representatie, waardoor het mogelijk wordt om cognitieve schema’s samen te stellen. Zo vormt het een beeld van de moeder, ook als deze niet aanwezig is. Er wordt een basis gelegd voor het onderling relateren van cognitieve schema’s. In deze fase staat het onderzoek van de omgeving centraal. Het kind heeft niet direct een beeld van zichzelf of van verbanden in de omringende omgeving. Door waarneming en actie worden verbanden in de realiteit ‘afgetast’.

De preoperationele fase (± 2 - ± 7 jaar)

In het preoperationele stadium worden voor het eerst oorzakelijke verbanden gezocht. Bovendien worden waarnemingen en ervaringen op een primitieve manier op grond van (meestal enkelvoudige) eigenschappenin groepen ingedeeld. Hierbij komt generalisatie vaak voor en worden relaties tussen samenvallende gebeurtenissen gelegd, die geen enkel oorzakelijk verband met elkaar hoeven te hebben.

Toeval en alternatieven bestaan niet in de preoperationele fase. Logische regels, die afgeleide verbanden kunnen tegenspreken, zijn nog onbekend. Bovendien is het kind zich nog niet bewust dat begrippen, objecten en organismen kunnen transformeren. Een vlinder heeft in deze ontwikkelingsfase niets te maken met een rups.

In deze fase is het kind erg op zichzelf gericht. Aan objecten, personen en begrippen worden eigenschappentoegekend die het kind zelf heeft. Men spreekt dan van magisch denken. Opmerkingen van het kind over deomgeving zijn dan ook bijna altijd te herleiden tot gedachten en emoties van het kind zelf. Voorbeelden hiervan zijn de angst voor monsters onder het bed (omdat het kind bang is voor nachtmerries) en het geloof in Sinterklaas. In deze periode ontwikkelt het kind voor het eerst een religieuze beleving.

De concreet operationele fase (± 5 - ± 11 jaar)

In de concreet operationele fase maakt het egocentrische, magische denken plaats voor een verkenning van het logisch redeneren. Het wordt geaccepteerd als een ander een andere mening heeft. Het kind is in staat logische verbanden, tegenstellingen en transformatie te herkennen, maar alleen als het zintuiglijk waarneembare bewijs hiervan geleverd wordt. Waarneembaar bewijs (geldig of niet) is belangrijk dan de werkelijke oorzakelijke verbanden. Het kind twijfelt ook nog niet aan datgene wat het waarneemt. De illusies van een goochelaar worden voor waar aangenomen omdat het resultaat zichtbaar is.Het is dan ook waarschijnlijk correct om te veronderstellen dat de abstracte betekenis van begrippen en processen sterk onderontwikkeld zijn.

De formeel operationele fase (± 11 jaar en ouder)

In de formeel operationele fase worden de logische concepten verdiept met abstracte representatie. Oorzakelijke verbanden kunnen worden afgeleid via modelering van de werkelijkheid. Het kind gaat twijfelen aan schijnbare waarheden, aan zichzelf en aan anderen.

176

Dit resulteert in de puberteit, waarin alle aangeleerde concepten ter discussie komen te staan. Het kind gaat de eigen identiteit los van de omgeving onderzoeken. Dit levert een crisis in het bewustzijn op waarbij de belangrijkste cognitieve schema’s worden heroverwogen. Voor het eerst worden motieven en beslissingen kritisch bekeken. In de puberteit zal vooral aan de visie van anderen worden getwijfeld. Pas op latere leeftijd komen ook de eigen motieven en keuzes ter sprake.

Begrijpen

Een individu is voortdurend bezig de omgeving en zichzelf te doorgronden door logische redenering en experimenteel bewijsmateriaal te verzamelen. Op die manier worden de cognitieve schema’s in het bewustzijn afgestemd op de beleving van de realiteit. Het volledig begrijpen van objecten, personen, begrippen en processen is onmogelijk.

Onze visie wordt afgestemd op patronen en relaties uit onze waarneming en ervaring en de algemene principes die we hieruit kunnen afleiden. Wij kunnen nooit definitieve uitspraken doen over onderdelen vande werkelijkheid die buiten onze waarneming plaatsvinden. Wij vormen slechts modellen van de realiteit die een vage afspiegeling van het totaalbeeld zijn. Bovendien is onze waarneming zeer beperkt, zoals de preoperationele fase van de cognitieve ontwikkeling al laat zien. Een waarneming is alleen geldig in een bepaalde context en kan niet altijd worden gegeneraliseerd voor andere situaties. Logische gevolgtrekkingen zijn aan ontwikkeling onderhevig. Het is maar vanuit welk ‘gezichtspunt’, welk ‘paradigma’ men de wereld bekijkt en op welke zaken men de nadruk legt.

Onze redenering gaat uit van stellingen, van ‘theses’ die gelden totdat feitenmateriaal onze conclusies tegenspreekt. Er ontstaat dan een ‘antithese’ die andere standpunten uitdrukt dan de oorspronkelijke stellingen. Men kan proberen de twee stellingen via een compromis met elkaar te verenigen tot een zogenaamde ‘synthese’. Dit zal niet altijd mogelijk blijken te zijn. Er is dan sprake van een conflict in het eigen bewustzijn of met anderen, die moeilijk kan worden overbrugd. Dit is in strijd met de honger naar ‘waarheid’, of eigenlijk zelfbevestiging, van het individu. Zo ontstaat woede en frustratie rond het thema. Een van de stellingen zal worden aangenomen ten koste van de andere hypothese. Bij de beslissing tussen twee meningen blijken andere factoren zoals behoeftes, zelfbevestiging en machtsverhoudingen uiteindelijkbelangrijker te zijn dan het achterhalen van de ‘juiste’ weergave van de werkelijkheid.

Doelen Kiezen

De cognitieve schema’s bevatten oorzakelijke verbanden tussen begrippen, die het organisme door waarneming en ervaring heeft geleerd. Naarmate meer positief gewaardeerde situaties afhankelijk zijn van een bepaalde oorzaak, wordt deze oorzaak belangrijker geacht. Deze kernbegrippen hebben een hogere prioriteit dan andere zaken. Wat deze oorzaken ook mogen zijn, wij kiezen onze doelen om te kunnen voldoen aan een groot aantal essentiële behoeftes.

Naarmate begrippen meer geïntegreerd zijn in ons wereldbeeld, krijgen wij een sterkere emotionele bindingmet deze begrippen en worden deze belangrijker voor de beslissingen die wij nemen. Deze emotionele binding kan door conditionering sterker worden. Bij de bespreking van de psychoanalytische theorie komt de behoeftebevrediging en de samenhang met het mechanisme van ‘driftreductie’, waardoor tijdelijk aan dedrift voldaan wordt maar de behoefte ook in stand blijft, uitgebreid ter sprake.

Wanneer de aandacht door sublimatie wordt verplaatst naar andere begrippen, neemt de betekenis van deze kerncomplexen langzaam af. Om doelen te bereiken moet het individu op voorstellingsniveau of door ervaring mogelijkheden en onmogelijkheden van de werkelijkheid onderzoeken. Vervolgens wordt het pad naar het doel gekozen, dat het meest effectief lijkt. Hiervoor kunnen verschillende alternatieven tegen elkaar af worden gewogen.

177

Problemen Oplossen

Volgens het behaviorisme kunnen dieren en mensen door middel van bekrachtiging patronen en oorzakelijke verbanden tussen stimuli en reacties achterhalen. Hierdoor kan het gedrag in bepaalde situatiesmet een eenvoudige stimulus – reactie koppeling verklaard worden. Wanneer deze theorie als uitgangspunt wordt genomen voor de verduidelijking van de complexe taken die vooral de hogere diersoorten uit kunnenvoeren, stuiten we echter op een probleem. Als een taak is samengesteld uit meerdere enkelvoudige handelingen, waarbij bekrachtiging pas plaats vindt bij een correcte combinatie van acties, welk mechanisme bestuurt dan het uitvoeren van de deeltaken?

Voornamelijk de gestaltpsychologen onder leiding van Wolfgang Köhler en later ook de Cognitieve Psychologie verdiepten zich in dit vraagstuk. Bekend zijn de onderzoeken van Köhler met betrekking tot het gedrag van apen. Een aap is opgesloten achter tralies en ziet buiten de kooi op enige hoogte een banaan hangen. In de kooi bevinden zich twee buisvormige stokken, de een smaller dan de ander. Köhler bestudeerde welk gedrag de apen ontwikkelde om de banaan te bereiken. Eerst graait de aap tevergeefs door de tralies naar de banaan. Vervolgens probeert het dier de banaan te bereiken met een stok, maar het voedsel hangt te hoog om met één stok te bereiken. Dan volgt een periode die voor de toeschouwer inactief lijkt. De aap zit stil en bestudeert de situatie. Plotseling grijpt de aap de twee stokken, schuift deze met enige moeite in elkaar en ‘vist’ naar de banaan.

Hoe de aap de technieken heeft geleerd, die hij gebruikt om de banaan te bereiken, is niet interessant. De belangrijke vraag is hoe en waarom het dier de handelingen combineert om het doel te bereiken. Bij het experiment moeten een groot aantal cognitieve schema’s betrokken zijn, die worden vergeleken en gecombineerd, zoals ‘banaan’, ‘hoog’, ‘stok’ en ‘arm’. Daarnaast moet er een zekere ‘logica’ zijn, afgeleid uit eerdere ervaringen en waarnemingen, die toegepast wordt op de nieuwe situatie en waarin de verschillende cognitieve schema’s een rol spelen.

Het leerproces bij het oplossen van problemen kunnen op de volgende manier worden samengevat.

Assimilatie van de waarnemingen en ervaringen in bestaande cognitieve schema’s. Accommodatie van de ontvangen informatie tot nieuwe schema’s met afwijkende kenmerken. Deductie en inductie van patronen en oorzakelijke verbanden. Toepassen van eigen logica op de patronen en relaties van de huidige situatie in het bewustzijn. Uitvoeren van de afgeleide handelingen. Indien de acties niet blijken te werken moet de logica

aangepast worden.

Als wij de bewustzijnsprocessen van de aap in het bovenstaande experiment van Köhler willen benaderen, zou dit kunnen voldoen aan het model, dat in de volgende figuur wordt weergegeven.

178

In dit model worden verschillende cognitieve schema’s gecombineerd, om de uiteindelijke beloning (de banaan) te bereiken. Iedere combinatie van begrippen wordt gecontroleerd door het geheugen, de waarneming of de ervaring. Het leerproces wordt gestuurd door de mislukking, een bestraffing van het bewustzijn zelf, en succes, een interne bekrachtiger. Voordat de actie slaagt, hebben er twee mislukkingen plaatsgevonden. De waarderingen ‘succes’ en ‘mislukking’ worden bepaald door de doelen die vooraf gesteld zijn, en de controle die bij de combinatie van begrippen plaatsvindt. Tijdens een gebeurtenis kunnendoor accommodatie nieuwe schema’s worden samengesteld. In de laatste combinatie van cognitieve schema’s (de twee stokken, die aan elkaar gekoppeld worden) ontstaat het schema ‘lange stok’.

Door het samenbrengen van cognitieve schema’s leert het individu meer dan alleen de oplossing van het probleem. Het leert eigenschappen van hoogte, de arm en stokken. Bij de volgende confrontatie met voedsel op een hoge plaats of bij de vondst van twee holle stokken, kan de aap de geleerde technieken opnieuw toepassen. Indien deze eigenschappen een aantal malen door succes bekrachtigd worden, kunnen deze door conditionering worden geïntegreerd in de interpretatie van het begrip. Wanneer een conclusie over een kenmerk van een cognitief schema bij voortduring tot mislukking leidt, zal de eigenschap opnieuwaan de realiteit getoetst worden.

De ervaringen, waarnemingen en communicatie leren een mens of dier iets over de combinatie van begrippen in een situatie. Dit vormt uiteindelijk de persoonlijke kennis of logica. Een cognitief schema in het geheugen is in principe onafhankelijk van tijd, plaats en omstandigheden. Hierdoor kan één gebeurtenis veel leerprocessen en inzichtveranderingen activeren. Dit model van het bewustzijn verklaart hoe dieren in korte tijd een zo gedetailleerd beeld van de omgeving hebben.

179

Cognitief Schema

Cognitief Schema

SuccesSucces

MislukkingMislukking

CombinatieCombinatie

Voorstellingsvermogen

Een individu hoeft niet alleen op waarneming en ervaring af te gaan, om iets over de eigenschappen van cognitieve schema’s te leren. Integendeel, het grootste gedeelte van het leven zal een dier besteden aan slapen, rusten, nadenken, etc. Eigenschappen van begrippen worden dan gecombineerd op basis van succesvolle waarnemingen en ervaringen uit het geheugen. Er wordt dan geredeneerd op voorstellingsniveau. Het is vooral deze fase in de vorming van het bewustzijn, waarin de persoonlijke regels en wetten over objecten, personen en begrippen, de eigen ‘logica’, gevormd wordt. De patronen en relaties met betrekking tot een cognitief schema uit verschillende interpretaties van gebeurtenissen uit het verleden worden onderling vergeleken. Indien dit tegengestelde resultaten oplevert, zal dit een beslissing of nieuwe waarneming uitlokken. Het is ook mogelijk dat een eerdere waarneming als irrelevant terzijde wordt geschoven.

De persoonlijke beeldvorming van de werkelijkheid maakt het mogelijk voor een individu om conclusies over de realiteit te trekken, die losstaan van gebeurtenissen in de omringende omgeving. Het individu reageert niet op basis van de directe informatie over objecten, personen en situaties maar op grond van interne cognitieve representaties die, zonder externe controle, bijna altijd door zelfbevestiging in stand kunnen worden gehouden.

Intelligentie

De filosofie van dit model geeft een definitie van intelligentie die gekoppeld wordt aan de mogelijkheden om te reageren op afwijkende situaties. In 1904 ontwikkelde de Franse psycholoog Binet een test voor het selecteren van minder begaafde kinderen, de intelligentietest. Er werden een aantal algemene vaardigheden in getoetst, zoals: taalbegrip, geheugen, concluderend denken en ruimtelijk inzicht. Deze test wordt al een eeuw in gewijzigde vormen toegepast. Hoewel Binet en andere psychologen voorstonden, dat de test een relatieve maatstaf zou worden binnen groepen, worden er toch nog vrij algemene conclusies aan verbonden.De intelligentietest is cultuurgebonden (denk maar aan het taalbegrip) en afhankelijk van algemeen gangbare normen van logica (bijvoorbeeld het rekengedeelte en het zoeken van overeenkomsten van begrippen).

Wanneer een buitenaards wezen met een technisch superieur ruimteschip op deze planeet zou landen en men zou hem een intelligentietest voorleggen, dan zou hij waarschijnlijk bij de laagst begaafde klasse worden ingedeeld. Toch is het niet zo ingewikkeld om een test onafhankelijk van de achtergrond te maken. Er speelt blijkbaar nog een ander criterium mee: men wil graag mensen selecteren, die voldoen aan de normen en waarden van de bedenkers van de test. Men kan dan ook beter spreken van een ‘normentest’ danvan een ‘intelligentietest’.

Een meer ‘objectieve’ intelligentietest zou bijvoorbeeld een niet bestaande taal kunnen introduceren, waarinde proefpersonen zelf structuur en betekenis moeten zien, door bij een ‘zin’ de betekenis audiovisueel duidelijk te maken. Op dezelfde manier zou men een onbekend logisch rekenstelsel kunnen maken, waarvan de regels bepaald moeten worden. Hieronder wordt een voorbeeld gegeven van een onbekende taalstructuur.

180

Symbool Taal

Bi

Ba

Bu

Bi Bu

Deze test vereist het maximale van de creatieve eigenschappen van proefpersonen en is niet afhankelijk vancultuur- en opvoedingsverschillen. De vraag is echter wat in de maatschappij belangrijker wordt geacht: zelfstandig kritisch nadenken of het aanpassen aan de geldende dogma’s. Gezien de structuur en doelstellingen van het onderwijs en de maatschappij als geheel heb ik een angstig vermoeden van het antwoord.

Persoonlijkheid

De persoonlijkheid is het geheel van eigenschappen en gedrag die kenmerkend zijn voor het individu. Het betreft hier regelmatig terugkerende gemoedstoestanden en reacties, die in verschillende situaties getoond worden. De persoonlijkheid wordt niet zozeer gevormd door de inhoud van een geheugenschema (hoewel dit natuurlijk wel een belangrijke invloed uitoefent) maar door de prioriteit die het individu aan bepaalde begrippen toekent.

Bij het zoeken naar oorzaken van gebeurtenissen zal de persoon bijna altijd als eerste naar de betrokkenheidvan kerncomplexen kijken en pas als is aangetoond dat deze er niets mee te maken hebben, naar andere mogelijkheden. Het is dus vooral de volgorde van zoeken in de cognitieve schema’s die de persoonlijkheid bepaalt. Welke begrippen centraal staan wordt in belangrijke mate gestuurd door de cognitieve ontwikkeling. Veel mensen blijven in een cognitieve ontwikkelingsfase steken, omdat niets of niemand hen van het tegendeel overtuigt of kan overtuigen. Zij maken een selectie uit hun waarneming die met succes bevestigd wordt door het beeld dat zij van de werkelijkheid hebben.

De unieke persoonlijkheid wordt dus in hoofdzaak gevormd door de individuele waarnemingen, ervaringen en leerprocessen, die de persoon heeft meegemaakt, en de opvoeding en scholing die iemand heeft gekregen. Hoewel bepaalde stimulus – reflex koppelingen al bij de geboorte aanwezig zijn, kunnen wij aannemen dat de persoonlijkheid slechts in beperkte mate genetisch bepaald is. Wij moeten alle leerprocessen die onze ouders hebben doorgemaakt, opnieuw doorlopen. Het is nog niet voorgekomen dat een kind zelfstandig uit de wieg kruipt, aan tafel gaat zitten en zijn bordje leegeet.

Cognitieve schema’s worden dus niet van generatie op generatie via DNA doorgegeven. Het DNA is wel een van de belangrijkste factoren die de verhoudingen tussen biologische stoffen in de hersenen bepaald (zie Biologische Psychologie). Deze biologische factoren werken als een katalysator voor de versnelling of remming van bewustzijnsprocessen. Het DNA beïnvloedt dus indirect de verwerkingsnelheid van het bewustzijn, maar niet de inhoud of de verbanden tussen begrippen. De inhoud en verbanden tussen geheugenschema’s worden wel gestuurd door de opvoeding van de ouders.

181

In de psychoanalyse wordt onderzoek gedaan naar persoonlijkheidstypen. In de Cognitieve Psychologie wordt niet zozeer direct de persoon centraal gesteld, als wel op de cognitieve stijl waarop in de eerste plaatsde nadruk wordt gelegd bij het zoeken naar oorzakelijke verbanden. Belangrijke begrippen bij het bestuderen van cognitieve schema’s zijn natuurlijk: ‘Ik’, ‘De Ander’, ‘Altijd’, ‘Overal’ en ‘Iedereen’. Deze begrippen zijn direct of indirect bij bijna alle situaties betrokken.

Op grond van uitspraken van mensen kan men nagaan aan welke oorzaken gebeurtenissen in eerste instantie worden toegeschreven. Wij kunnen de nadruk op oorzaken indelen in groepen, die aangeven, wat belangrijke thema’s voor de persoon zijn. Deze zijn voornamelijk gebaseerd op een combinatie van drie criteria.

1. ‘Ik’ of ‘De Ander’: de oorzaak wordt bij de persoon zelf of bij de ander gezocht.2. Stabiel of Variabel: een conclusie wordt op alles, iedereen en altijd toegepast of wordt in de juiste

context geplaatst.3. Generalisatie of Specificatie: een gevonden oorzaak in een bepaalde situatie wordt algemeen

toegepast op verwante begrippen of blijft beperkt tot de gebeurtenis zelf.

Zo kan een gevoel dat ‘iedereen je haat’ ontstaan uit een gebeurtenis waarin iemand je heeft uitgelachen door stabilisatie en generalisatie. ‘Het is allemaal mijn schuld’ is een uitspraak die duidt op een centraal stellen van de ‘Ik’-beleving. Deze classificatie van oorzaken wordt de attributiestijl (attributie = toewijzen) genoemd en het geeft aan bij welke begrippen het individu de prioriteiten legt.

182

Model

De cognitieve theorieën bieden gedetailleerde modellen van de vorming van structuren in het bewustzijn die we geheugenschema’s noemen. Deze modellen geven inzicht in de begripsvorming uit de verschillende patronen en begripsrelaties, die wij door conditionering leren. Waarnemingen en ervaringen worden geanalyseerd en geïntegreerd op basis van kenmerken. Hieruit ontstaan de cognitieve schema’s die onderling gecombineerd kunnen worden tot wat wij de interpretatie van de werkelijkheid noemen.

Deze visie is voor iedere persoon individueel bepaald, hoewel het mogelijk is de persoonlijkheid te typeren.Het geheugen en de logica zijn de belangrijkste bouwstenen bij de ontwikkeling van de persoonlijkheid. In dit hoofdstuk wordt een poging ondernomen om de cognitieve principes om te vormen tot een logisch model dat bruikbaar is voor de computer.

Evolutie van het Bewustzijn

Wordt een mens geboren met een persoonlijkheid? Bestaat er zoiets als een aangeboren instinct? Deze vragen worden van tijd tot tijd in zowel de filosofie als de psychologie gesteld. Het bestaan van natuurlijke gedragsregels is helemaal niet zo vanzelfsprekend als het op het eerste gezicht lijkt.

Organismen hebben een intensieve training of een langdurige periode van voorbeelden nodig om zelfs maarde meest basale handelingen aan te leren als het gaat om doelgericht gedrag. Sex, lopen, jagen, eten lijken automatische reacties, maar deze basisfuncties zijn het product van sociale en culturele ontwikkeling en zij worden van generatie op generatie overgedragen door conditionering. Bovendien ontwikkelen kinderen vandezelfde ouders totaal verschillende gedragspatronen als zij in een andere omgeving opgroeien.

Biochemische factoren kunnen gedrag wel waarschijnlijk maken maar nooit noodzakelijk. Zij kunnen processen versnellen of remmen, maar zij beïnvloeden het bewustzijn slechts indirect. Een persoonlijkheid ontwikkelt zich op grond van een combinatie van opvoeding, omgeving, sociale en culturele regels, onderwijs en daarnaast biologische invloeden.

Als gedrag eenmaal is aangeleerd is dit moeilijk met conditionering te veranderen. Toch is de persoonlijkheid uiteindelijk geen statisch gegeven. Het gedrag en de beleving van de werkelijkheid evolueren via een bepaalde fasering naar een stabiele of instabiele structuur. De fases die het bewustzijn doorloopt worden voornamelijk gestuurd door sociale en culturele omstandigheden. Zo is de fase, waarin het individu het ‘Ik’ leert kennen, in het Westen heel belangrijk, maar in Azië en Afrika heeft dit geen doorslaggevende betekenis.

Het mechanisme dat ten grondslag ligt aan de vorming van het bewustzijn, voldoet wel aan algemene regels. In de eerste levensfase zal de omgeving overkomen als een chaotisch geheel. Het organisme leert langzaam patronen herkennen. Al gauw komt het er achter dat bepaalde patronen dezelfde kenmerken bezitten. Hierdoor kunnen vergelijkbare patronen gegroepeerd worden tot begrippen. Het organisme vormt zich een beeld van geheugenschema’s, die aan verschillende eigenschappen te herkennen zijn.

Het leerproces bestaat voornamelijk uit de combinatie van deze begrippen, waaruit een persoonlijke logica met betrekking tot oorzakelijke en inhoudelijke verbanden zal ontstaan. Dit proces levert nieuwe geheugenschema’s op, die kunnen worden geïntegreerd tot een totaalbeleving van de werkelijkheid. Deze bestaat uit een onderling gerelateerd netwerk van cognitieve schema’s.

De volgorde, waarin het organisme begrippen heeft leren kennen, is het belangrijkste criterium bij het zoeken naar oorzakelijke en inhoudelijke verbanden. Op deze manier treedt complexvorming op. Tijdens decomplexvorming krijgen sommige begrippen door zeer veel associaties een centrale betekenis. Hierdoor kunnen complexen een sterk stimulerende of stagnerende rol spelen. Deze kernbegrippen vormen het uitgangspunt bij de driftvorming.

183

Structuur van Cognitieve Schema’s

In de bespreking van het modelontwerp op grond van de conditioneringtheorieën is uitgebreid aandacht besteed hoe individuele begrippen ontstaan. Deze begrippen vormen de verschillende kenmerken van begripstructuren. Naar de begripstructuren wordt in de cognitieve psychologie verwezen met de term ‘cognitief schema’. Een cognitief schema is een begripstructuur, dat door de toeschouwer wordt ervaren als een eenheid, op grond van verschillende kenmerken of eigenschappen. Op welke eigenschappen wordt gelet is een kwestie van oriëntatie.

In de meest elementaire vorm zou het cognitief schema dus te beschrijven zijn als een samenhangend geheel van verschillende zintuiglijk waarneembare patronen. Alleen worden met deze definitie de mogelijkheden van de begripsvorming in het bewustzijn tekort gedaan. ‘Snelheid’, ‘Democratie’ en ‘Wijsheid’ zijn voorbeelden van begrippen die niet ontstaan zijn op basis van directe zintuiglijke waarneming, maar door een onderlinge vergelijking van verschillende ervaringen. Een cognitief schema kan dus naast de waarneembare patronen ook bestaan uit verwijzingen naar andere cognitieve schema’s. Hierdoor is het bewustzijn in staat tot uiterst complexe vergelijkingen op zowel waarneembaar als abstract niveau.

Cognitieve schema’s ontstaan door vergelijking van kenmerken van begripspatronen. Zij zijn echter niet blijvend aan de ervaringen gerelateerd en kunnen zich in de loop van de tijd ontwikkelen tot zelfstandige betekenissen in het bewustzijn. Het proces waarin cognitieve schema’s worden afgeleid uit waarnemingspatronen kan men in een aantal stappen opsplitsen.

1. Patroonherkenning

In de eerste plaats worden zintuiglijke prikkels door conditionering verwerkt tot patronen en begripsrelaties. Er wordt ritme en onderlinge afhankelijkheid gezocht zonder dat een onderscheid wordt gemaakt in verschillende herhalende reeksen. Hieronder wordt een mogelijke waarnemingsreeksgetoond.

2. Waarnemingsreeks opsplitsen

In de volgende fase wordt een ruw verdeling gemaakt tussen bij elkaar horende patronen en relaties. Het belangrijkste criterium voor deze opsplitsing vormt herhaling van kenmerkende prikkels. In het voorbeelddiagram dat hierboven is weergegeven ontstaan zo drie aparte ‘ervaringen’.

184

Waarneming I

Waarneming I

AA

Waarneming II

Waarneming II

BB

Waarneming III

Waarneming III

AA BB

Waarneming I

Waarneming I

AA

Waarneming II

Waarneming II

BB

Waarneming III

Waarneming III

AA BB

3. Overeenkomende eigenschappen zoeken

Tijdens het volgende niveau van onderscheiding wordt gezocht naar kenmerkende overeenkomsten tussen de deelpatronen. Deze eigenschappen krijgen een eigen, onafhankelijke betekenis in het bewustzijn. Zo heeft ‘geel’ een betekenis los van de objecten en personen waarop de eigenschap van toepassing is. Daarnaast worden de verschillende deelpatronen herkend aan de combinatie van kenmerken, die er voor gelden. De deelpatronen worden een begrip door het totaal van identificerende eigenschappen.

Er ontstaan twee vormen van identificatie: de kenmerken worden beschreven door de waarnemingen, waarop zij betrekking hebben, en de onderverdelingen in begrippen door een geheel van kenmerken. Op welke eigenschappen bij de identificatie gelet wordt, is afhankelijk van de geconditioneerde aandachtsprikkel. Doordat de aandacht kan verschuiven, worden nieuwe begrippen gecreëerd en gaat men op andere eigenschappen en relaties letten. Welke begrippen, eigenschappen en logica iemand vormt, is dus afhankelijk van een bewuste of onbewuste keuze. De begripsvorming en de gekozen eigenschappen beïnvloeden elkaar en houden elkaar in stand in de persoonlijke visie.

185

4. Groeperen tot geheugenschema’s

Door observatie van de overeenkomsten en verschillen tussen individuele waarnemingen ontstaat er een beeld van de eigenschappen waaraan men een begrip kan herkennen. Deze kenmerken stellen de waarnemer in staat om individuele eenheden te identificeren. Een individu krijgt echter zeer veel

informatie binnen over de eigenschappen van objecten en personen. Hierdoor is het noodzakelijk is omeen selectie te maken uit de grote hoeveelheid zintuiglijk materiaal.

De begrippen, patronen en begripsrelaties ontstaan op deze manier slechts in de ‘verbeelding’ van het individu. Het individu kan slechts een onderscheid maken tussen de abstracte begrippen die benoemd worden op basis van de geselecteerde eigenschappen.

Naast de geconditioneerde interpretatie van de werkelijkheid, die aan tijd en plaats gebonden is, vormt het individu aan de hand van ervaringen ook een beeld van de eigenschappen zelf. Bij deze beleving wordt gebruik gemaakt van het leerproces uit de individuele ervaringen.

Er is dus sprake van een ‘tweebaansweg’ wanneer de conditionering uit de ervaring en de waarneming beschouwd wordt. Uit de vergelijking van patronen en relaties met betrekking tot aparte waarnemingenkan men de betekenis van kenmerken afleiden. Deze kenmerken worden weer gebruikt om de realiteit in delen op te splitsen. Begrippen en eigenschappen worden dus gevormd door een onderling afhankelijk leerproces en zijn dus geen vaststaande definities. Zij bestaan slechts in het oog van de toeschouwer. Dat wij ze als onveranderlijk ervaren hangt samen met diep verankerde sociale en culturele normen en waarden. De representaties van geheugenschema’s in ons bewustzijn betreffen dus

186

Waarneming I

Waarneming I

AA

Waarneming II

Waarneming II

BB

Waarneming III

Waarneming III

AA BB

BBAA

Waarneming I

Waarneming I

AA

Waarneming II

Waarneming II

BB

Waarneming III

Waarneming III

AA BB

BBAA

Waarneming II

Waarneming II

Waarneming III

Waarneming III

Waarneming III

Waarneming III

Waarneming I

Waarneming I

zowel de bedachte begrippen als de eigenschappen. Abstracte begrippen als kleur, vorm en gewicht zijn voor ons net zo reëel als mensen die we dagelijks tegen komen of voorwerpen die we gebruiken.

5. Geheugenschema’s onderling vergelijken

Begrippen en eigenschappen kunnen op basis van overeenkomstige eigenschappen worden gegroepeerd tot nieuwe begrippen. De mogelijkheden van onderverdeling zijn in principe onbeperkt. Bovendien kunnen begrippen beschreven worden aan de hand van verschillende soorten eigenschappen. Hierdoor ontstaat een meerdimensionale verdeling van de mogelijkheden. Een voorbeeld hiervan wordt gegeven in de volgende figuur, waarin kaarten tegelijkertijd worden onderverdeeld op kleur (klaver, schoppen, harten, ruiten) en waarde (aas, heer, vrouw, boer, etc.). Hierdoor worden kaarten geïdentificeerd door twee eigenschappen in een tabel. Natuurlijk kunnen veel meer eigenschappen bij de identificatie betrokken worden. Uit de combinatie van begrippen bij het oplossen van problemen komen nieuwe eigenschappen voort, die weer bij de typering van de werkelijkheid kunnen worden gebruikt.

Zowel op de elementen als op de groepsbegrippen kan specifieke logica en functionaliteit van toepassing zijn. Deze logica en functionaliteit zijn af te leiden uit de patronen en begripsrelaties, die via conditionering worden geleerd. Door de classificatie van patronen op grond van eigenschappen ontstaan zo verwachtingen met betrekking tot personen en objecten, die aan een bepaalde typering voldoen. Deze verwachtingen voldoen aan de controleregels, zoals die in de theorie over waarnemingcycli is besproken.

Door de herkenning van begrippen en eigenschappen op basis van kenmerken, kan informatie in het geheugen op talloze manieren worden gecombineerd en geselecteerd tot geheugenschema’s, die een eigen, onafhankelijke betekenis in het bewustzijn gaan vormen. Er ontstaat een netwerk van aan elkaar gerelateerde begrippen en eigenschappen.

187

Waarnemingcyclus

Om te doorgronden hoe de individuele logica tot stand komt, is het essentieel dat wij het proces, waarin verwachtingen worden gevormd en getoetst tijdens de waarneming en communicatie, volledig begrijpen. Daarnaast moet het duidelijk zijn hoe functionaliteit, regels en wetten aan elementen, eigenschappen en groepsbegrippen gekoppeld wordt.

Zoals in de paragraaf ‘Cognitie’ bij het hoofdstuk over het model gebaseerd op de Conditionering is toegelicht, kunnen waarnemingspatronen worden geanalyseerd op gelijke patronen. Deze overeenkomstige patronen kunnen worden afgesplitst tot nieuwe begrippen. Hierdoor kan in het vervolg, door verwijzing naar het nieuwe begrip, een associatie worden gemaakt naar het herhalende patroon.

De volgende logische stap is dat de oorzaken voor het optreden van deze patronen worden achterhaald. Dit is een van de belangrijkste taken van de deductie. Uiteindelijk wordt gezocht naar de eigenschap, die de oorsprong vormt voor het verschijnen van dit patroon. Hierbij moet ook gecontroleerd worden of het vaste patroon verandert, als de eigenschap een andere waarde krijgt. Op grond van deze oorzaak – gevolg relatiesontstaan verwachtingen. Als een vast patroon wijzigt, kan een organisme drie houdingen aannemen. Deze houdingen leiden tot verschillende visies.

1. Het oorzakelijk verband kan zo grondig zijn geïntegreerd in het huidige wereldbeeld dat de ervaring wordt beschouwd als een fout of vergissing in de waarneming. Hierdoor worden de zintuiglijke prikkels genegeerd, omdat het organisme bang is de controle te verliezen. De persoonlijke beleving wordt dan belangrijker gevonden dan de zintuiglijke informatie. Het individu is dan, voornamelijk uit angst, sterk egocentrisch ingesteld.

188

KleurKleur

ZwartZwart RoodRood

KlaverKlaver SchoppenSchoppen HartenHarten RuitenRuiten

AasAas

HeerHeer

VrouwVrouw

BoerBoer

1010

99

88

AfbeeldingAfbeelding

GetalGetal

2. Het organisme kan op zoek gaan naar de oorzaak van deze verandering in de waarneming. De toetsing van de nieuwe informatie aan de persoonlijke visie valt negatief uit. De hypothesen met betrekking tot de verantwoordelijke eigenschappen moeten dan aangepast worden. Dit komt overeen met het principe, dat in de waarnemingscyclus van Bruner is beschreven. Het mechanisme achter de verandering van stellingen op grond van nieuwe waarnemingen wordt hieronder uitgebreid behandeld.

3. De eigenschap, die op een gegeven moment uit het waarnemingsmateriaal is afgeleid, blijkt na onderzoek toch niet de oorzaak te zijn van het vastgestelde patroon. Hierdoor moet men het oorzakelijkverband tussen de eigenschap en het patroon loslaten. Als de hypothese veelvuldig als uitgangspunt is genomen, wordt het steeds moeilijker de traditie te doorbreken. Er ontstaat dan een verandering in het leerparadigma (de ‘bril’, waardoor men de werkelijkheid bekijkt).

Zoals besproken bestaat de waarnemingcyclus volgens Bruner uit de volgende stappen: hypothesefase, informatiefase en bevestigingsfase. Het zijn vooral de beslissingen die tijdens de toetsing van de bevestigingsfase worden genomen, die het beeld van de werkelijkheid beïnvloeden. Het mechanisme, dat de verwerking van waarnemingen tot hypothesen in het bewustzijn bestuurt, is te verklaren, wanneer uitgegaan wordt van de volgende processen.

1. Verwerken waarnemingsreeks.Via onze zintuigen krijgen wij, zowel parallel als volgtijdelijk, aparte, ongestructureerde prikkels binnen. Zij krijgen pas betekenis en samenhang in het bewustzijn.

2. Patroonherkenning.Door stimuli in te passen in patronen en onderling afhankelijke begripsrelaties worden structuren en afhankelijkheid tussen prikkels duidelijk. Wanneer nieuwe waarnemingen de geheugenpatronen tegenspreken, is het mogelijk dat het wereldbeeld wordt veranderd. De deductie en identificatie van patronen wordt gestuurd door de interne of externe bevestiging en ontkrachting van geheugenbeelden. De patronen kunnen worden onderverdeeld in aparte begrippen en eigenschappen. Geheugenpatronen geven de verwachtingen van het organisme met betrekking tot de omgeving weer. Zij vormen de hypothesen, die de basis vormen voor het wereldbeeld in het bewustzijn.

3. Vorming cognitieve schema’s.De herkende begrippen en eigenschappen kunnen in het bewustzijn op talloze manieren worden gegroepeerd tot cognitieve schema’s. Cognitieve schema’s zijn in feite abstracte begrippen, gebaseerd op waarnemingspatronen, die begrippen en eigenschappen gemeen hebben. Deze verzamelde elementen hebben in bepaalde situaties gelijke functionaliteit en logica. Cognitieve schema’s kunnen tijdens het oplossen van problemen worden gecombineerd, waarbij nieuwe geheugenschema’s ontstaan. Deze geheugenschema’s gaan uit van een grote stabiliteit van geconstateerde patronen.

Tijdens de toetsing in de waarnemingscyclus van Bruner worden de nieuwe prikkels vergeleken met de verwachtingspatronen. Als deze aangepast dienen te worden, dan is het mogelijk, dat men de gerelateerde begrippen en eigenschappen in de cognitieve schema’s en daarmee ook de schema’s zelf moet hergroeperen. Het kan zijn dat begrippen en eigenschappen een centraal uitgangspunt voor de persoonlijke visie vormen, waardoor de nieuwe waarneming bewust of onbewust wordt genegeerd als een zintuiglijke fout of vergissing. Blijkt de waargenomen verandering systematisch terug te keren, dan zullen vroegere leerprocessen moeten worden heroverwogen. In deze paragraaf wordt getracht het proces van de cognitievebegripsvorming in te passen in het model van patroonherkenning en het afleiden van begripsrelaties, dat eerder in dit ontwerp beschreven is.

Het volgende voorbeeld demonstreert het effect van een wijziging in bestaande patronen op de drie niveau’svan de begripsvorming in het geheugen. Stel je voor dat je een onbekende cultuur opspoort en op een gegeven moment wordt je geconfronteerd met het schrift van dat volk. De tekens bestaan uit pijlen. Er zijn geen tolken of vertalingen. Je bestudeert drie ‘teksten’ (die hieronder zijn afgebeeld) en probeert er patronen en relaties in te herkennen. Deze patronen en relaties gebruik je als uitgangspunt om begrippen van dat volk te leren.

189

Uit de drie ‘teksten’ zijn drie waarnemingspatronen af te leiden, die hieronder, in structuren, staan afgebeeld.

De drie patronen hebben een gemeenschappelijk onderdeel. Dit onderdeel is in de afbeelding omrand. Van deze structuur kan een cognitief schema gemaakt worden, een begrip, dat onafhankelijk van de waarnemingwordt gebruikt. Het heeft een eigenschap en een bijpassend patroon. Het cognitief schema vormt een verwijzing, waardoor het veel eenvoudiger wordt patronen uit de werkelijkheid weer te geven.

Nadat er een beeld is gevormd van de structuur van de taal, worden er drie nieuwe, korte fragmenten toegevoegd. Zij kunnen de laatste, ontbrekende tekens zijn van de eerste tekst. De vraag is nu, welke invloed hebben elk van de fragmenten op de afgeleide structuur van de tekst?

190

Het eerste fragment komt overeen met eerdere hypothesen. Het voldoet volledig aan de verwachtingen en kan dus ongehinderd worden geïdentificeerd als een nieuwe waarneming van het geheugenschema A. Het tweede fragment vereist een aanpassing van de vastgestelde patronen van de waarneming, omdat de drie pijlen omhoog niet worden voorafgegaan door een pijl naar rechts. Het begrip A kan echter gehandhaafd blijven, mits wordt vastgesteld, dat de pijlen omhoog ook onafhankelijk voor mogen komen. Dit leidt tot devolgende structuur voor de patronen in de eerste waarneming.

Het derde fragment veroorzaakt wel een conflict met de definitie van het begrip A. In plaats van pijlen omhoog worden hier pijlen omlaag getoond. Men kan dit negeren door te zeggen dat het fragment geen onderdeel van de taal uitmaakt, er kan geprobeerd worden om de oorzaken van deze verandering van het begrip te achterhalen of men moet concluderen dat het begrip A geen vast taalelement is. Hierdoor ontstaat een verandering in de aangeleerde principes.

Dit voorbeeld illustreert hoe gevormde begrippen beïnvloed kunnen worden door nieuwe informatie. Als deze cognitieve beeldvorming geïntegreerd moet worden in het model voor het verwerken van stimuli in het bewustzijn, kan geconcludeerd worden, dat het model, zoals dat ontwikkeld is bij het hoofdstuk over de conditionering, nauwelijks aangepast hoeft te worden. Wel kan het deductieproces verder verfijnd worden, door dit onder te verdelen in structuurherkenning en cognitieve begripsvorming, die onafhankelijk van elkaar plaats kunnen vinden. De toetsing van verwachtingen tijdens de deductie heeft de volgende structuur.

Nu het mechanisme achter de waarneming gedetailleerd beschreven is, wordt ook duidelijk waaruit de hypothesen, die in de waarnemingcyclus getoetst worden, bestaan. Dit zijn de geconstateerde waarnemingsstructuren en de geheugenschema’s, die hieruit gevormd zijn. Deze structuren en begrippen stellen het organisme in staat om nieuwe zintuigelijke prikkels snel te identificeren. Het maakt hierbij gebruik van het ingenieuze netwerk van verwijzingen tussen geheugenschema’s.

191

DeductieDeductie

Structuur HerkenningStructuur

HerkenningBegrip

VormingBegrip

Vorming

Verandering Structuur

Verandering Structuur

Stabilisatie Structuur

Stabilisatie Structuur

Verandering Begrip

Verandering Begrip

Stabilisatie Begrip

Stabilisatie Begrip

Als OntkenningAls Bevestiging

Combinatie van Cognitieve Schema’s

Het voorbeeld in de vorige paragraaf laat zien hoe de definitie van een begrip wordt aangepast bij nieuwe informatie. Bij de vorming van het begrip speelt nieuwe informatie inderdaad een belangrijke rol om de betekenis vast te stellen. Na verloop van tijd raakt men echter door conditionering gewend aan het begrip en wordt het ingepast in de associaties, wetten en regels, waardoor geheugenschema’s verbonden worden.

Het begrip krijgt een inhoud los van de ervaring. Op den duur zal het nieuwe verschijnsel eerder worden geherinterpreteerd, zodat het aan de bestaande begripsrelaties voldoet, dan dat de begrippen worden veranderd vanwege de nieuwe informatie. De sociale en maatschappelijke waarde van begrippen in de communicatie heeft hierbij een groot belang. Als iets wordt geconstateerd, dat anderen niet begrijpen, kan de ervaring alleen maar uitgelegd worden, wanneer men het fenomeen vergelijkt met herkenbare begrippen.Men is bij de begripsvorming afhankelijk van de beleving van andere personen.

De cognitieve schema’s worden gecombineerd tot een abstracte voorstelling op grond van verwachtingen en associaties onder bepaalde omstandigheden. Dit vindt plaats door middel van logica, fantasie en dromen.Er ontstaat een projectie van het begrip, die refereert aan meerdere ervaringen. Het begrip krijgt een plaats in de abstracte wereld van de voorstelling. In deze geprojecteerde wereld zijn duidelijke regels, wetten en verbanden aanwezig, die zijn afgeleid uit een aantal interactiepatronen. Nadat het begrip tot stand is gekomen, worden regels, wetten en verbanden toegepast op systematisch gegroepeerde ervaringen. De begrippen krijgen eigenschappen, functies en relaties en de samenhang wordt door zelfbekrachtiging (succes), zelfbestraffing (mislukking) en selectieve waarneming in stand gehouden.

Door de combinatie van begrippen ontstaat een relatie, verband of associatie. Als twee begrippen aan elkaarverbonden worden, wordt in ieder geval verwezen naar een derde begrip, dat een gemeenschappelijke of tegengestelde eigenschap van de objecten representeert. Zo hebben een flat en een eengezinswoning gemeen, dat men er in kan wonen. ‘Wonen’ is het nieuwe begrip dat ontstaat door de combinatie van de objecten ‘flat’ en ‘eengezinswoning’. De gemeenschappelijke eigenschappen en functies, die bij het begrip ‘wonen’ horen, zijn van toepassing op de flat en de eengezinswoning.

Begrippen of systemen voldoen aan dezelfde conditioneringsregels als objecten. Men kan een abstract begrip of systeem volledig vergelijken met reële objecten. Doordat zij echter verzamelingen van ervaringenvormen, wordt de individuele ervaring gegeneraliseerd, wat de beschouwing en communicatie vereenvoudigd, maar ook voor veel misverstanden zorgt. Het is per definitie onmogelijk om van tevoren te bepalen, of een specifiek element uit een verzameling over eigenschappen of functies beschikt, die verschillen met de eigenschappen en functies van de groep. Het is het omgekeerde van het rechtbanksysteem: het object krijgt een etiket opgeplakt, tenzij bewezen kan worden, dat het etiket niet houdt.

Als van ieder element nagegaan zou moeten worden, of het aan de voorwaarden van de begripsdefinitie voldaan wordt, dan is de begripsindeling niet langer zinvol meer. De begripsvorming is slechts een instrument van ons bewustzijn, dat een herhaling van patronen verwacht. Aan de regels en wetten, die uit definities worden afgeleid, kunnen nooit absolute waarheden worden toegekend, al wil het mechanisme vanonze geest dit graag laten geloven.

Combinatie van cognitieve schema’s leidt tot verwachtingspatronen in de geprojecteerde, abstracte wereld van onze voorstelling. Deze zijn nog moeilijker te doorbreken door nieuwe informatie dan de patronen, die direct zijn afgeleid uit de waarneming, ervaring en communicatie, omdat de toetsing van de samenhang zich volledig in de individuele persoonlijkheid afspeelt. De logische of associatieve verbanden tussen begrippen zijn op enig moment tijdens de ontwikkeling door een leerproces ontstaan. Het directe verband met de huidige situatie is slechts een geloof in de herhaling van verschijnselen. Het is moeilijk een mens te overtuigen van het feit, dat als zich iets regelmatig heeft voorgedaan, dit nog niet wil zeggen, dat het altijd zal optreden. Toch vormt de patroonherkenning zowel de basis van ons bewustzijn als onze voorstelling.

192

Vorming van Logica

Vanuit de omgeving ontvangt een individu indrukken, die verwerkt worden tot verwachtingspatronen, zodathet individu in vergelijkbare situaties kan refereren aan eerder ervaringen. Al snel groeien de verwachtingspatronen uit tot complexe netwerken, waardoor het noodzakelijk wordt om gelijkende, samenhangende patroonreeksen in het geheugen te herkennen en samen te vatten tot begrippen.

Als begrippen eenmaal gevormd zijn, wordt het steeds moeilijker om de definitie bij nieuwe ervaringen aante passen. Het individu raakt gewend aan het begrip en gebruikt het in associaties en functiebeschrijvingen, alsof het een reëel object is. Al snel blijkt de classificatie van begrippen onvoldoende om snel en efficiënt de betekenis van een begrip in verschillende omstandigheden te doorgronden. Er worden logische uitspraken gedaan, die de samenhang van begrippen in een zekere context verklaren. Als de informatie nog meer toeneemt, dan wordt het noodzakelijk om de logische samenhang buiten het historische verband toe tepassen. Op dat moment kunnen grote logische syntheses ontstaan, maar tegelijkertijd ook waandenkbeelden.

Strikte logica is in staat grote, complexe systemen samen te vatten tot korte formules. Het is echter alleen zinvol, als nieuwe informatie, verwachtingspatronen en begrippen de voorwaarden van toepassing duidelijkbegrenzen. De logica is uiteindelijk nooit meer dan een samenvatting van de werkelijkheid. De scheidslijn tussen inzicht in complexe processen en hallucinaties is smal.

Het probleem zit niet zozeer in de tekortkomingen als men algemene regels, wetten en begrippen toepast opelementen in een systeem, die allemaal individuele verschillen hebben. Het grootste risico vormt de neigingvan ons bewustzijn om geconditioneerd te raken op de geprojecteerde verwachtingspatronen en de begrippen, logica en associaties zelf. Eigenlijk is het primitieve proces van gedachtevorming in onze hersenen ontoereikend om grote logische syntheses tot stand te brengen, zonder het contact met de realiteit te verliezen. Bij iedere stap wordt meer informatie genegeerd, totdat wij uiteindelijk onze eigen hypotheses bekrachtigen.

193

Cognitieve Netwerken

Door het consequent samenvoegen van verwachtingspatronen tot een voorstelling ontstaan verschillende logische systemen. Ieder logisch systeem heeft een eigen toepassingsgebied, waarbinnen het betekenis heeft. Bovendien is er sprake van een zekere gelaagdheid tussen de logische systemen: er worden systemen bedacht die de begripsrelaties van andere modellen als uitgangspunt nemen en daarop voortborduren. Deze modellen proberen de samenhang tussen detailanalyses te verklaren.

Zo neemt de chemie de theorie van het atoommodel als uitgangspunt, en verklaart de reacties van atomen en moleculen tot nieuwe stoffen, waarbij andere modelvormen gebruikt worden dan in het atoommodel. De Algemene Systeemtheorie in de psychologie neemt de persoonlijkheid van het individu, zoals beschreven in het Behaviorisme en de Psychoanalyse, als basis, maar gaat vooral in op de interactie van het individu met de omgeving. De filosofie beschrijft de uitgangspunten van het menselijk denken, waarvoor in de wiskunde systematische modellen worden bedacht.

194

De modellen op verschillende begripniveau’s raken aan elkaar zonder dezelfde werkwijze te gebruiken. Hetgrote dilemma van cognitieve netwerken en de basis voor wetenschappelijke ontwikkeling, is de eis van consistentie tussen de logische systemen. Verklaringen in één model mogen de aansluiting met andere gebieden in de wetenschap en kennis niet missen. Het onderzoeken van de aansluiting tussen deelwetenschappen is het terrein van de metafysica, een logische stroming in de filosofie die door Aristoteles in gang is gezet.

Aan welke voorwaarden moet een systeem voldoen om processen in de werkelijkheid te verklaren en daarnaast logisch consistent te zijn met de modellen of theorieën, die het uitgangspunt vormen? De belangrijkste regel bij metafysica is dat het hoofdsysteem in eigen terminologie een verklaring moet hebbenvoor de effecten van het subsysteem op zijn omgeving. De resultaten van begrippen en processen in het subsysteem moeten ‘vertaald’ kunnen worden naar de omschrijving van het hoofdmodel.

Vaak zal het in eerste instantie aan kennis ontbreken om dit te realiseren. Toch vormt dit ‘schemergebied’ tussen twee aparte interpretaties van de werkelijkheid de belangrijkste inspiratiebron om werkelijk grootse, logische syntheses tot stand te brengen. Vergelijkingen tussen modellen kunnen, gesteund door empirische informatie, storende onvolkomenheden inzichtelijk maken. Vaak gebeurt dit in de vorm van een paradox. Aangezien ook de logica zelf een model is, wordt deze bij iedere toepassing op systemen getoetst.

Zoeken in het Persoonlijke Netwerk

Onze logica bestaat uit modellen, die een verzameling van methodes bevatten, die met succes zijn toegepast. Wij hebben deze methodes aangeleerd door conditionering en het doelgericht najagen van driften. Vooral het stellen van onhaalbare doelen, die tot mislukken zijn gedoemd, zijn heel effectief om de mogelijkheden en onmogelijkheden van bepaalde situaties te leren kennen.

195

DoelDoel

TaakTaakDoel StellenDoel Stellen Opsplitsen Taken

Opsplitsen Taken

SuccesSucces

MethodeMethode SuccesSucces

UitvoerenUitvoerenBedenkenBedenken

Methode Heroverwegen

Methode Heroverwegen

MislukkingMislukking

Doel Heroverwegen

Doel Heroverwegen

Taak Heroverwegen

Taak Heroverwegen

De abstracte driften worden geprojecteerd op driftdoelen. Vervolgens wordt het behalen van deze driftdoelen opgesplitst in taken. Voor iedere taak wordt een methode bedacht of aangeleerd, die daarna wordt uitgevoerd. Als de methode lukt en de taak wordt volbracht, dan zal de methode in onze verwachtingspatronen verwerkt worden en ook worden toegepast in andere omstandigheden. Mislukt onze manier van werken, dan is er sprake van frustratie. De methode wordt heroverwogen, misschien of de taakindeling wel correct was om het driftobject te bereiken en uiteindelijk, als niets lijkt te lukken, wordt zelfs het doel heroverwogen. Dan gaat men op zoek naar andere driftobjecten om de geconditioneerde drift te bevredigen.

De doelen zijn slechts representaties in de omgeving, die door conditionering geassocieerd zijn met primaire driften. De taakindeling is een min of meer willekeurige indeling van een gekozen strategie, die in het verleden resultaat heeft opgeleverd of die door emotionele transformatie wordt ingegeven. De doelen oftaken hebben voor de persoonlijkheidsontwikkeling op de lange termijn geen enkele betekenis. Het is de methode, het wanhopig zoeken naar mogelijkheden die voortdurend tot mislukking leiden, die een leerproces oplevert dat op een later moment in de ontwikkeling kan worden toegepast.

Heroverweging van doelen, taken en methodes voorkomt, dat men als een domme robot steeds maar op dezelfde muur blijft botsen. Op deze manier vormen wij allemaal onze eigen manager, waarbij wij van tijd tot tijd ons eigen handelen onder de loep nemen. Bij een succeservaring van een afgeronde taak of een behaald doel worden doelen, taken en de laatst gebruikte methode sterk bekrachtigd en aan elkaar geassocieerd. De methode wordt dan bij vergelijkbare doelen of taken toegepast, ook al is dit absoluut niet relevant. Dan ontstaat opnieuw frustratie, waardoor het individu weer een leerproces doormaakt.

Communicatie

Communicatie is helemaal niet zo eenvoudig als het op het eerste gezicht lijkt. Om een bericht over te brengen moet ik weten welk begrippenkader (taalelementen) iemand gebruikt, waarmee deze begrippen geassocieerd worden, wat de logische bevindingen van die persoon zijn en welke emotionele lading bepaalde begrippen of situaties voor iemand hebben. Maar dan conformeer ik mij aan de belevingswereld van die ander en dan bestaat de informatieve waarde van mijn boodschap slechts uit het opnieuw rangschikken en relateren van voor de ontvanger bekende begrippen. Nieuwe begrippen komen alleen over als zij gekoppeld worden aan voor de ontvanger herkenbare situaties, emoties en begrippen.

Communicatie is dus slechts mogelijk op het raakvlak van de belevingswerelden van zender en ontvanger. Alle overige informatie gaat verloren. Er worden voortdurend dingen gezegd, die niet begrepen worden, en dingen begrepen, die niet gezegd worden. Een bericht activeert bij de ontvanger een bepaalde associatie of voorstelling, die slechts zelden overeenstemt met de associatie of voorstelling van de zender. Het maakt niet uit of u dezelfde taal spreekt, op grond van het verschil van begripsvorming is de communicatieve afstand tussen mensen bijna even groot als de zender Engels zou spreken en de ontvanger Chinees.

Communicatie gaat veel verder dan taalontwikkeling. De bedoeling van communicatie is een volledig begripskader op de ander over te brengen. Maar deze nieuwe begrippen moeten in de belevingswereld van de ander ‘ergens aan opgehangen worden’. De ontvanger moet op een of andere manier bekrachtigd wordenin zijn eigen verwachtingspatronen en voorstelling. Anders mislukt de communicatie volledig zijn doel. Alsbeide partijen gelijkwaardig zijn, dan zal de communicatie in veel gevallen de vorm hebben van een conflict, tenzij er onderhandeld wordt over de uitgangspunten. Is er sprake van een duidelijk machtsverschil, dan wordt de ontvanger geconditioneerd terwijl de zender de conditionering leidt. Communicatie is dan hetzelfde als beloning en bestraffing.

196

Psychoanalyse

De Psychoanalyse is als theorie voortgekomen vanuit de therapiepraktijk van Freud. En dat betekent, dat dePsychoanalyse een model van het bewustzijn presenteert, dat is samengesteld op grond van subjectieve interpretaties van mensen. Er wordt niet uitgegaan van elementaire gedragskenmerken, zoals bij het Behaviorisme. Er wordt vaak beweerd, dat de Psychoanalyse weliswaar historisch een belangrijke betekenis heeft, maar losstaat van de hoofdstroom van modelontwikkeling in de psychologie, zoals Conditionering en Cognitieve Psychologie.

Als we uitgaan van de structuur van het bewustzijn, zoals dat is weergegeven in de filosofie van dit model, is er echter wel degelijk sprake van een geïntegreerde samenhang tussen de verschillende theorieën binnen de psychologie. De Psychoanalyse richt zich, als theorie, echter op andere lagen van ons bewustzijn, namelijk de voorstelling, de driften, de wil en de persoonlijke keuzes, dan de Conditionering en de Cognitieve theorieën, die meer uitgaan van de koppeling tussen stimuli vanuit de omgeving en de gedragsvorming in het bewustzijn. Op essentiële punten sluit het model van de Psychoanalyse nauw aan op de mechanismen, die beschreven worden in de andere gedragswetenschappen. En dat is logisch, als we beseffen, dat de Psychoanalyse als theorie weliswaar een andere invalshoek heeft, maar dezelfde empirische verificatie gebruikt: het gedrag van levende organismen in het algemeen en de mens in het bijzonder.

In dit model zal een poging ondernomen worden om de symbolische weergave van de Psychoanalyse te vertalen naar de interactiemodellen en patroonherkenning, zoals deze in de Conditionering en de Cognitieve Psychologie worden gebruikt. Hierdoor ontstaat een totaalvisie op de processen in het bewustzijn, dat in overeenstemming is met de elementaire principes, die gebruikt worden in andere gedragswetenschappen. Hoewel de Psychoanalyse tegenwoordig een breed terrein vormt, wordt in hoofdzaak uitgegaan van de principes, die zijn beschreven door de belangrijkste voorlopers van deze wetenschap en therapie: Freud en Jung.

Aangezien wij de theorie willen gebruiken als een modelvorm voor bewustzijnsprocessen, zullen de therapeutische implicaties onderbelicht blijven. Als de theorie van de Psychoanalyse correct is, moet de juiste therapeutische weg, onder de concrete omstandigheden, uit de computersimulatie blijken. Hoogst waarschijnlijk is dit een veel te optimistische veronderstelling wanneer wij de uiterst complexe structuur van ons eigen bewustzijn bestuderen.

Theorie

Hoewel de Conditionering en de Cognitieve theorieën ons een goed inzicht geven hoe de interactie tussen de omgeving en het individu verloopt, wordt onvoldoende duidelijk welke processen onder de oppervlakte van het bewustzijn plaatsvinden. Want hoe wordt de interpretatie van zintuiglijke prikkels verwerkt in de totale persoonlijkheid? Dat is de reële vraag die de centrale rol speelt in de Psychoanalyse.

De Psychoanalyse ziet de persoonlijkheid als een dynamisch proces. Het bewustzijn wordt gezien als een mechanisme, waardoor aparte projecties binnen de persoonlijkheid voor zover mogelijk worden geïntegreerd tot een geheel. Hierbij vormen de driften, doelen en de invloed van de omgeving in de ontwikkeling van de persoon doorslaggevende thema’s. Hoewel de voorstelling en doelen in aanvang uit primaire ervaringen worden gevormd, gaat het bewustzijn al vroeg tijdens de ontwikkeling een ‘eigen’ leven leiden, onafhankelijk van de invloed van buitenaf.

Door de tegengestelde en simultane behoeftes en angsten ontstaat een innerlijk conflict tussen mogelijke handelingen en gedachten. Dit wordt het ‘conflictmodel’ van het bewustzijn genoemd en het houdt in dat driften zich uiten als een confrontatie van tegengestelde belangen, die zich onafhankelijk en gelijktijdig voordoen. Het conflict kan alleen opgelost worden door synthese van de doelen en anders ontstaat er een innerlijke spanning in de persoonlijkheid.

197

Structuur van de Psyche

In de dynamische persoonlijkheid vindt de gedachtevorming plaats door middel van psychische energie, zoals elektronica wordt verklaard met elektrische energie en het botsingsmodel met mechanische energie. In de theorie van Freud wordt de persoonlijkheid onderverdeeld in drie subsystemen: Het ‘Id’, het ‘Ego’ en het ‘Super Ego’. Volgens Freud is er sprake van een gezonde persoonlijkheid als de drie onderdelen in goedonderling verband met elkaar samenwerken.

Door externe of interne prikkeling van het bewustzijn wordt de persoonlijkheid in een toestand gebracht diede bestaande orde verstoort. Het verschil tussen een rusttoestand en mentale verandering kan men uitdrukken als een spanning. Het is de taak van het ‘Id’ om deze spanningstoestand te ontladen door middel van min of meer automatische reactiemechanismen, die we in primitieve vorm kennen als reflexen. Voorbeelden van reflexen zijn het sluiten van het ooglid bij een grote hoeveelheid licht, ontlasting, plassen, niezen, hoesten. De directe afvoer van psychische spanningen wordt in de Psychoanalyse het lustprincipe genoemd.

Als alle spanningen via eenvoudige automatische reacties zouden kunnen worden afgevoerd, dan zou een uiterst eenvoudig stelsel van reflexhandelingen volstaan om ons te handhaven in de omgeving. Er wordt dan gesproken over een ‘gecontroleerde omgeving’ (Controlled Environment), omdat alle reacties van de omgeving aan de verwachting van het individu voldoen. De verdere ontwikkeling van de persoonlijkheid is dan overbodig. We kunnen echter gerust stellen, dat de volwassen persoonlijkheidstructuur ontstaat door voortdurende frustratie van de primaire reacties. Niet het succes, maar de mislukking om in onze behoeften te voorzien vormt de motor achter de geestelijke ontwikkeling. Hierdoor moeten eenvoudige reflexen omgezet worden in complexe reactiestructuren.

Een hongerige baby mist de reflexen om zelfstandig aan voedsel te komen. De zuig-, slik- en verteringsreflexen volstaan niet om het doel, het voedsel, te bereiken. De spanningen die in het lichaam ontstaan, in de vorm van maagkrampen, zoeken naar een ontlading. Als het kind merkt, dat het door te huilen de aandacht van de moeder kan trekken, en zo indirect het voedsel kan krijgen, dan is een nieuwe reactie op een psychische spanning ontstaan.

De persoonlijkheid zoekt dus voortdurend naar regelmatige, oorzakelijke verbanden tussen spanningsprikkels en de mogelijke ontlading daarvan. Het is belangrijk om te beseffen dat deze vaste verbanden er in de realiteit nauwelijks zijn en de opheffing van de spanning over het algemeen iets kost, in de vorm van nieuwe spanningen. Als de moeder op een gegeven moment kwaad wordt, omdat het kind zo vaak huilt, of besluit een keer niet te reageren, dan moeten er alternatieve wegen worden gezocht om de spanning op te heffen. Deze alternatieve reacties bevorderen de ontwikkeling van het ‘Id’.

De reactievorming op basis van de frustratie van psychische spanningsontlading heten de primaire driften. Zoals eerder is beschreven ontstaan door conditionering associaties tussen de driften (zoals honger) en elementaire geheugenbeelden, die in vorige situaties voor het opheffen van de psychische spanning hebben gezorgd (zoals voedsel).

De koppeling van de spanning, veroorzaakt door bepaalde stimuli, aan een driftobject, dat de spanning verlicht, heet in de Psychoanalyse het primaire proces. Door de waarnemingsidentificatie wordt de subjectieve projectie van het driftdoel gelijk gesteld aan het object zelf. Dit proces stelt het individu in staatdoelgericht behoeften te bevredigen.

Hoewel de geheugenbeelden in het ‘Id’ met enige moeite kunnen veranderen, zijn zij op zich tijdloos en statisch. Het is wel mogelijk om de psychische energie tussen verschillende driftdoelen te verplaatsen, als een bepaald doel langdurig gefrustreerd wordt. Het ‘Id’ kan de driftwerking tijdelijk in dienst stellen van demeer complexe persoonlijkheidsstructuren, het ‘Ego’ en het ‘Super Ego’. Toch eist het na verloop van tijd aandacht voor de primaire opheffing van de psychische spanning.

198

Het ‘Id’ houdt zich uitsluitend bezig met de eigen beleving en de persoonlijke belangen van het individu. Het individu is voor het vervullen van de behoeften echter aangewezen op de realiteit, waardoor het noodzakelijk is de handelingen en voorstelling aan te passen aan de omgeving. Het centrale mechanisme, waardoor reflexen en geheugenbeelden getoetst worden aan de omgeving, wordt in de Psychoanalyse aangeduid als het ‘Ego’.

Het ‘Id’ stelt de algemene doelen, waarnaar gestreefd wordt. Het ‘Ego’ geeft de drift vorm door te zoeken naar concrete driftobjecten, die het door middel van actieplannen tracht te verwezenlijken. Een actieplan wordt voortdurend bijgesteld bij nieuwe informatie uit de omgeving. Het uitvoeren van een actieplan is een reële test of de beeldvorming in het bewustzijn overeenstemt met de werkelijkheid. Het ‘Ego’ selecteert alleen die informatie uit de omgeving, die mogelijk kan bijdragen aan het behalen van de driftdoelen. Hierdoor wordt de waarneming gestuurd en gefilterd, zodat veel prikkels worden genegeerd, die op dit moment niet relevant zijn, maar in een later stadium mogelijk wel. Het ‘Ego’ vormt op deze manier een centraal regelcentrum, waarin alle processen uit het bewustzijn, het gedrag en de omgeving aan elkaar worden gerelateerd en gecontroleerd.

De ‘realiteit’ van een mens vormt op deze manier alleen die samenhang in de omgeving, die voldoet of niet voldoet aan de bestaande ontwikkeling van verwachtingspatronen. Nieuwe informatie moet dus worden gekoppeld aan het huidige gedrag of visie van het individu om betekenis te krijgen. Alleen dan kunnen verbale of non-verbale berichten naar de eigen beleving vertaald worden. Alle andere gegevens worden door het bewustzijn als irrelevant beschouwd.

De driften en de interpretatie van de realiteit zijn niet voldoende om een keuze te maken uit driftdoelen, mogelijke handelingen en methoden. Volgens de Psychoanalyse worden de keuzes gemaakt via een derde persoonlijkheidsstructuur: het ‘Super Ego’. Het ‘Super Ego’ bestaat in feite uit twee projecties van het bewustzijn, waaraan het ‘Ego’ actieplannen kan toetsen, voordat deze op de realiteit worden toegepast. Op deze manier krijgt het individu een idee van de mogelijke consequenties van persoonlijke beslissingen.

De twee projecties, die Freud noemt, zijn het Geweten, dat een persoonlijke afspiegeling is van de normen en waarden van de geaccepteerde autoriteiten in de maatschappij (zoals ouders, bazen, onderwijzers, etc.), en het ‘Ideale Ego’, dat een beeld vormt hoe het individu in samenhang met de omgeving zou willen zijn. Door middel van deze projecties is het individu in staat zichzelf, via belonende en bestraffende geheugenbeelden, te conditioneren bij afwezigheid van een coördinerende, externe autoriteit. We kunnen deze afspiegelingen het best interpreteren als ‘interne leermeesters’, waaraan het ‘Ego’ als uitvoerende eenheid refereert, om de betekenis van handelingen inhoud te geven.

Het is belangrijk om te beseffen, dat het individu in het Geweten slechts een afspiegeling van andere mensen vormt, gerelateerd aan de eigen belevingswereld. Aangezien het bewustzijn ook in staat is tot groepsvorming, is het ook mogelijk, dat een groepsidentiteit aan een verzameling mensen wordt toegekend.Ook al hebben de projecties van anderen in het geweten weinig met de werkelijkheid te maken, toch hebben zij zelf weer een kunstmatig, virtueel ‘Id’, ‘Ego’ en ‘Super Ego’. Wat in de Psychoanalyse onder Geweten wordt verstaan is de projectie van de driften, handelingen, normen en waarden van anderen. Het isniet noodzakelijk, dat de afbeelding in het Geweten reële mensen betreft. Ook abstracte identiteiten zoals God, de Duivel of Vrouwe Justitia kunnen een inhoudelijke betekenis krijgen. De mens is op deze manier een maatschappij op zich en is daardoor in staat zeer gedetailleerde plannen in de voorstelling uit te werkenen te toetsen, zonder tussenkomst van de omgeving.

Om de projectie van andere mensen in het bewustzijn te doorgronden, wordt het principe hier gedemonstreerd aan de hand van een voorbeeld. Een jongen vindt een meisje leuk. Nadat hij zijn moed heeft verzameld loopt hij op een gegeven moment op haar af en vraagt haar uit. Het meisje heeft echter een afspraak met haar moeder in de stad en hoewel ze het aanbod zeer waardeert, moet ze helaas zeggen dat ze er geen tijd voor heeft. Dit voorbeeld is zo alledaags, dat waarschijnlijk iedereen het herkent. In plaats van de reële boodschap van het meisje in het bewustzijn te verwerken, vertaald de jongen dit naar de eigen belevingswereld en interpreteert de reactie als een afwijzing. Hierdoor ontstaat er een projectie van het meisje in het bewustzijn van de jongen alsof zij het niet leuk vindt om met hem uit te gaan.

199

Als de jongen zijn projectie niet aan de werkelijkheid toetst, door het meisje opnieuw uit te vragen, zal het beeld van het afwijzende meisje in het ‘Super Ego’ blijven bestaan. Wordt de jongen geconfronteerd met een ander meisje, dan zal dit geheugenbeeld het bewustzijn in eerste instantie bestraffen, zodat er terughoudend wordt omgesprongen met een nieuwe toenadering. Door beloning en bestraffing vanuit het ‘Super Ego’ wordt een bepaald consistent wereldbeeld in stand gehouden. Het stelt het individu in staat om onafhankelijk van de autoriteit in de maatschappij of in sociale relaties te functioneren. Aan de ander kant houdt het vreemd, onaangepast gedrag, zoals seksuele intimidatie en machtsmisbruik, in stand. Het ‘Super Ego’ zorgt voor de persoonlijke legitimatie van het gedrag met betrekking tot de maatschappij of sociale relaties, zodat handelingen gemotiveerd worden.

In het diagram dat hieronder wordt afgebeeld worden de functies van de verschillende eenheden binnen de persoonlijkheid aan de hand van een stroomschema toegelicht. Hierin wordt het ontwikkelen en bijstellen van het actieplan en de toetsing aan het ‘Super Ego’, het ‘Ego’ en het ‘Id’ visueel vormgegeven.

200

StimuliStimuli

DriftDrift

DriftobjectDriftobject

Voorstel ActieplanVoorstel

Actieplan

ToetsingNormen en Waarden

ToetsingNormen en Waarden

ToetsingRealiteitToetsingRealiteit

ToetsingBevrediging

ToetsingBevrediging

Bijstellen ActieplanBijstellen Actieplan

Driftdoel Bereikt

Driftdoel Bereikt

Afkomstig uit Omgeving

Afkomstig uit Omgeving

Onder Invloed ‘Id’

Onder Invloed ‘Id’

Onder Invloed ‘Ego’

Onder Invloed ‘Ego’

Onder Invloed

‘Super Ego’

Onder Invloed

‘Super Ego’

Conditionering en Psychoanalyse

Volgens de theorie van de Conditionering ontstaan verwachtingspatronen in het bewustzijn door het herhaald aanbieden van een prikkel en de daaropvolgende reactie. Is het mogelijk de bevindingen van de Conditionering in overeenstemming te brengen met het model van de Psychoanalyse? Het is mogelijk de beide theorieen op elkaar aan te sluiten, als we beseffen, dat de Psychoanalyse beschrijft wat er gebeurt, als de aangeleerde prikkelreactie in een nieuwe omgeving geen effect heeft. De drift ontstaat doordat stimuli, die doorgaans een bepaald effect uitlokken, onder de huidige omstandigheden geen resultaat hebben. Dan ontstaat de spanning, omdat het ‘normale’ wereldbeeld niet voldoet.

Dit is ook precies de grens, die in het verleden altijd werd gezien als het absolute verschil tussen een mens en een machine. De machine kan zonder gedragsaanpassing vanuit een persoonlijkheidstructuur, hoe complex de programmering ook is, nooit beslissingen nemen, die de randvoorwaarden en de eigen programmering veranderen.

Het uitblijven van een verwacht resultaat kan zowel betrekking hebben op de interactie met de omgeving als op de logische verwerping van de eigen verwachtingen op grond van het toetsen van hypothesen. Als deconditionering vergeleken wordt met een computerprogramma, dan wordt de drift en wil gevormd door situaties, waarin het programma zichzelf moet aanpassen, omdat het onmogelijk is om met de huidige programmastructuur aan het gewenste resultaat te voldoen. Dit is de psychische spanning, die Freud en Jung veronderstelden.

De zelfstandige, onafhankelijke persoonlijkheid wordt dus niet gevormd door bekrachtiging van bestaande concepten, maar door voortdurende frustratie bij de confrontatie met de realiteit. Mensen die onvoldoende worden gefrustreerd in hun handelen kunnen moeilijk reageren, als de omstandigheden niet langer overeenkomt met de conditionering. Evolutie zal altijd plaats vinden langs de weg van de meeste weerstanden niet die van de minste. Hoe meer frustratie, hoe meer de evaluatie van mogelijke gebeurtenissen zal plaatsvinden in de voorstelling voordat deze in praktijk worden gebracht.

Naarmate de persoonlijkheid zich sterker ontwikkelt naar de interne beleving, zullen de confrontaties verplaatst worden van de omgeving naar de persoonlijkheid. Uiteindelijk vormt de eigen persoonlijkheid zelf dan de grootste bedreiging van het individu en vervangt daarmee de onveilige omgeving. Het onderscheid van projectie en omgeving wordt steeds moeilijker. En dus ontstaan er met meer complexe persoonlijkheidstructuren ook steeds meer psychische problemen. Dit uit zich onder andere in depressies, psychoses, psychopathie en sociopathie. De hoogte van de driftspanning, waarvan de Psychoanalyse uitgaat, is afhankelijk van de intensiteit van de oorspronkelijke conditionering op de prikkelreactie en de tijdsduur dat de reactie uitblijft. Hoe groter de drift, hoe meer het individu geobsedeerd raakt om via de voorstelling een alternatieve weg te zoeken om het beoogde driftobject te bereiken, in de hoop de drift

201

daarmee te bevredigen. Als het driftobject echter wordt verkregen, wordt daarmee niet alleen de drift, maar ook het zoeken naar het object bekrachtigd, waardoor het organisme tot herhalingsdwang vervalt.Iedere voorstelling is gekoppeld aan conditionering. Het organisme toetst voortdurend of de stimulus, die volgens het geheugen bij een gewenste reactie hoort, het gewenste resultaat oplevert. Als het driftdoel (de gewenste reactie van de conditionering) wordt bevestigd, dan is daarmee ook de voorstelling, die aan de conditionering is gerelateerd, bekrachtigd. Zo ontstaat er een associatie tussen geheugenbeelden en de driftdoelen (de waarnemingsidentiteit).

Het ‘Ideale Ego’ komt tot stand door de identificatie van het individu met de associatiepatronen, die gekoppeld zijn aan bevredigende resultaten. Het ‘Ideale Ego’ wordt geconstrueerd uit meermalen bekrachtigde driften. Alle associatiepatronen in de voorstelling, die in het verleden tot mislukking hebben geleid, worden gezien als de onbekende, bedreigende omgeving. De voorstellingen, die aan deze mislukkingen zijn gerelateerd, kunnen bij voldoende impact tijdens de ervaring onderdeel uit gaan maken van het Geweten. Deze opsplitsing in twee nieuwe, onafhankelijke persoonlijkheidstructuren is noodzakelijk, omdat het ‘Ego’ zich niet wil identificeren met mislukking.

Persoonlijkheidsprocessen volgens Mind

202

In de theorie van Mind worden de processen binnen de persoonlijkheid gecoordineerd volgens drie cyclische transformaties. In de cognitieve psychologie wordt alleen de bewuste ‘waarnemingscyclus’ onderscheiden. In de persoonlijkheid vinden echter ook onbewuste en ethische processen plaats. Ook op hetonbewuste en ethische nivo vindt een toetsingscyclus plaats. De waarnemingcyclus volgens Bruner vormt hierbij slechts een primair proces op het bewuste nivo.

In het bewuste, primaire proces (1) wordt de waarneming getoetst aan hypothesen in de voorstelling maar het omgekeerde proces vindt natuurlijk ook plaats. Er wordt waarnemingsmateriaal gezocht om hypothesenin de voorstelling te toetsen. In de secundaire, onbewuste cyclus (2) worden taken gekozen die dienen om via een bepaalde methode doelen te verwezenlijken. Ook hier kunnen de taken worden aangepast om de gestelde doelen te dienen. Het tertiaire, ethische proces (3) verzorgt de koppeling tussen het individu en de omgeving. De conditionering van de omgeving (de systemen waartoe men behoort) zorgen voor succes of mislukking van de acceptatie van en door de omgeving, die weer resulteren in individuele gedragsregels. Daarnaast wil het individu alleen maar geconditioneerd worden overeenkomstig de eigen gedragsregels. Deterugkoppeling via feedback van de evaluatiecycli in het Ego, Id en Super Ego zorgt voor een totale integratie van de persoonlijkheid van een mens of ander organisme.

Als deze processen, die elkaar besturen, worden beschreven in een systeempsychologisch stelsel, dan kan de overheveling van individuele gedragsregels van systeem op systeem in een allesomvattende theorie van de menselijke persoonlijkheid worden samengevat.

Psychische Energie

Een van de belangrijkste uitgangspunten bij het dynamisch model van de persoonlijkheid volgens de Psychoanalyse is, dat de persoonlijkheid zich ontwikkelt door de verplaatsing van psychische energie. Er is niets bovennatuurlijks of mystieks aan het bestaan van psychische energie. Zoals de hele kosmos is opgebouwd uit systemen, die voortdurend energie naar verschillende vormen transformeren, zo wordt bij levende organismen psychische energie omgezet in motorische energie en andersom. De term psychische energie is afkomstig uit de 19e eeuw en deze werd gebruikt om een analogie tussen de energetische processen, die de materiele wereld beheersen en de menselijke geest tot stand te brengen.

Het grote probleem van de Psychoanalyse is de ruime definitie van het begrip psychische energie. Want welk mechanisme vindt er nu eigenlijk plaats bij het omzetten van verschillende vormen van energie met betrekking tot het individu? Wat is de potentie van een psychisch proces en welk model kan hier zo gedetailleerd mogelijk inzicht in verschaffen? Wordt er werkelijk arbeid verricht door na te denken?

Natuurlijk is dit een moeilijk te doorgronden wetenschappelijk terrein, omdat het niet eenvoudig is hier empirische informatie over te verzamelen. Toch is het noodzakelijk de betekenis van dit begrip te specificeren, omdat het anders geen zin heeft om over driftwerking en de dynamische ontwikkeling van de persoonlijkheid te praten. Het is met name deze onduidelijkheid in de definitie van energetische processen van de menselijke geest, die er voor gezorgd heeft dat de Psychoanalyse terrein heeft verloren aan bijvoorbeeld de Cognitieve Psychologie.

Als wij andere modellen in de wetenschap bestuderen, die zijn gebaseerd op energiesystemen, zoals de kosmologie, de kwantumfysica, het botsingmodel en de chemie, dan gaat de beschrijving van de energetische transformatie altijd gepaard met een reactiemodel. Dit reactiemechanisme beschrijft in detail, hoe de energie tussen elementaire eenheden wordt doorgegeven en welke producten bij het proces ontstaan.

Het is de combinatie van een energiemodel en een reactiemechanisme, dat in de fysica en de chemie meetbare en belangwekkende resultaten heeft opgeleverd en niet alleen het model voor de transformatie van energie op zich. De vraag is nu, of het mogelijk is, om met de gecombineerde kennis van de menselijkegeest uit de Conditionering, de Cognitieve Psychologie en de Psychoanalyse, een reactiemechanisme te ontwerpen, dat de ‘energetische’ processen in de psyche zo veel mogelijk benaderd.

203

Aan de hand daarvan zou de driftwerking en de ontwikkeling van de persoonlijkheidstructuur meer gedetailleerd beschreven kunnen worden. In de paragraven over het model bij dit hoofdstuk, wordt een poging ondernomen om een model te ontwikkelen, waarmee de cognitieve en energetische transformatie binnen de persoonlijkheid en in interactie met de omgeving of de maatschappij kunnen worden gesymboliseerd. Het is moeilijk om de methode weer te geven in een boek, omdat de vergelijking tussen waarnemingspatronen en verwachtingstructuren tijdafhankelijk is.

Daarom kan het in een computersysteem veel beter worden gedemonstreerd. De weergave van de transformatie van structuren is een vrije interpretatie naar de manier waarop chemische reacties worden beschreven, omdat dit een compacte methode is om grondstructuren, producten en energetische overgang inéén symbolische notatie op te nemen.

Materie en Informatie

Voordat dieper wordt ingegaan op het mechanisme achter de dynamische persoonlijkheid, moet eerst duidelijk vastgesteld worden, welke vorm de psychische energie heeft. Daarvoor is het noodzakelijk, dat detransformatie van verschillende vormen van energie in de fysica, en dan met name in de relativiteitstheorie, wordt uitgebreid. Volgens de relativiteitstheorie zijn massa en energie equivalent. Wat is dan het verschil tussen een materiedeeltje, zoals een proton, elektron of neutron, en een vertegenwoordiger van een energiegolf, zoals het foton?

Als wij de verschillende vormen van materie nader bestuderen, is er eigenlijk maar één antwoord mogelijk: een deeltje heeft meer structuur, informatie, en heeft een duidelijke betekenis in de omgeving, terwijl het foton onafhankelijk van de omgeving voortbeweegt en maar één mogelijke functie heeft. Als massa wordt omgezet in energie, dan verliest het daarmee alternatieve mogelijkheden. Het aantal statistische configuraties verminderd. Het verval van deeltjes vernietigt informatie in een totale samenhang.

De maat voor informatie kan weergegeven worden als het aantal mogelijke configuraties van een structuur als eindproduct of tussenproduct van een proces. Naast lading en energie heeft een deeltje informatie als de belangrijkste eigenschap, die de betekenis van het deeltje bepaald. Hoe complexer de structuur, hoe meer mogelijkheden tot deeltjesverval en hoe meer configuraties mogelijk zijn. Dit wordt in de klassieke energetische theorie weergegeven als de entropische waarde van een systeem.

De herverdeling van geheugenstructuren in de menselijke geest als gevolg van stimuli – reactiepatronen is van invloed op het aantal mogelijke gedachtevorming en dat is te vertalen naar een vorm van energie. Denkvoor een vergelijking met de natuurwetenschappen bijvoorbeeld aan linksdraaiend en rechtsdraaiend melkzuur, of de verschillende vormen die een benzeenring in kan nemen. Terwijl deze configuraties steeds dezelfde fysische samenstelling hebben, is de andere structuur voldoende om energieverschillen en afwijkende eigenschappen te verklaren. De energieprocessen van de menselijke geest zijn zeer subtiel. Het enige dat gebeurt, is een verschuiving van cognitieve structuren, waardoor informatie wordt toegevoegd of vernietigd.

Een selectie schept alternatieve vormen van een structuur. Een sequentie heeft verschillende tussenproducten. De herhaling is een stabiele voortzetting van een vorm, die zich al eerder heeft voorgedaan. Een herhalend patroon behoudt dus zijn oorspronkelijke informatiewaarde. Hieronder worden een aantal voorbeelden gegeven van structuren en het aantal mogelijke configuraties, waarin de structuur zich kan bevinden (I).

204

Wetten van de Menselijke Geest

De dynamische processen in de menselijke persoonlijkheid kunnen alleen in modelvorm beschreven worden, als we er in slagen een stelsel van samenhangende regels te vinden, die hieraan ten grondslag liggen. Natuurlijk ontbreekt nog belangrijke empirische informatie over subprocessen in het bewustzijn om tot een definitief model te komen. De psychologische theorieen reiken echter voldoende randvoorwaarden aan, om na te gaan aan welke wetten deze processen moeten voldoen. Kunnen de belangrijkste bevindingenuit deze deeltheorieën worden verklaard vanuit dit mechanisme, dan is dit een werkbaar concept om de denkprocessen te interpreteren. Verschillende theorieën over het bewustzijn kunnen op die manier naast elkaar gelegd worden en geïntegreerd worden tot een mensbeeld, waarmee een belangrijke stap in het onderzoek van het bewustzijn wordt genomen.

Er is bij de opzet van het model in deze paragraaf met opzet gekozen voor de meest eenvoudige weergave. Dit kan ten koste gaan van de volledigheid. Ik zie het dan ook niet als mijn taak om het ultieme model voor de vorming van de persoonlijkheid te presenteren. Ik wil in deze fase slechts een symbolisch mechanisme beschrijven, dat het denken en de discussie over het bewustzijn in relatie tot de omgeving eenvoudiger maakt. Dat is het doel van deze wetmatigheden.

1. De menselijke geest verwerkt stimuli en reacties uit de omgeving of vanuit de eigen persoonlijkheid tot verwachtingspatronen. Deze verwachtingspatronen ontstaan door conditionering.

Op grond van regelmaat in de ervaringen worden terugkerende patronen in het bewustzijn omgezet tot een bepaalde verwachting. Hoe de conditionering in detail plaatsvindt wordt uitgebreid beschreven in de voorgaande hoofdstukken. Het individu herkent repetitie, opeenvolging en oorzakelijke verbanden in de ervaringen. Als wij een gebeurtenis herinneren, dan geven wij aan hoe wij verwachten dat de ervaring geweest is en niet de objectieve opeenvolging van prikkels en reacties.

2. Verwachtingspatronen worden door systematische (logica) of willekeurige (dromen en fantasie) processen aan elkaar gekoppeld door vergelijking en onderscheid.

205

Logica, fantasie en dromen stellen het individu in staat om geheugenschema’s onderling te vergelijken op overeenkomsten en verschillen. Begripsvorming, regels en wetten vereenvoudigen de gewaarwording.

3. Op deze manier ontstaan er verschillende boomstructuren van aan elkaar gekoppelde verwachtingspatronen binnen dezelfde persoonlijkheid. De hoofdtakken van de structuren zijn niet noodzakelijkerwijs aan elkaar gekoppeld en kunnen verschillende hoofdpatronen binnen de persoonlijkheid vormen. Het is echter wel een belangrijke drift van de mens om alle patronen binnen de persoonlijkheid tot een eenheid te integreren.

De geheugenschema’s worden voortdurend met elkaar geassocieerd en geïntegreerd. Toch kunnen binnen één persoonlijkheid op grond van functionaliteit een aantal aparte hoofdstructuren ontstaan, die verschillende eigenschappen en betekenis hebben.

4. Zolang de hersens intact zijn worden alle ervaringen in de historie van een individu in de verwachtingspatronen verwerkt. De ervaring wordt in de vorm van verwachtingspatronen en associaties in de hersens opgeslagen. Als er geen relatie bestaat tussen nieuwe patronen en de hoofdstructuren binnen de persoonlijkheid, is het moeilijk de patronen via referentie uit het geheugen terug te halen en zullen deze zich onafhankelijk van de hoofdpatronen ontwikkelen.

Ervaringen worden in verwachtingspatronen verwerkt. Deze blijven bij functioneel goede hersens altijd aanwezig. Het probleem van het geheugen is echter de referentie op basis van associatie, die het voor bepaalde patronen, die onafhankelijk zijn van de hoofdstructuren, moeilijk maakt om teruggehaald te worden.

5. Het individu kent aan sommige prikkels of reacties de waarde ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ toe. Door het toedienen, wegnemen of uitblijven van stimuli of reacties, die op deze manier gewaardeerd zijn, ontstaan emoties. De emoties worden getransformeerd, zoals eerder is beschreven, waardoor driften ontstaan.

Doordat het individu vanuit het emotionele onderscheid reageert op de omgeving en op zichzelf, wordtop die manier een poging ondernomen om de spanning tussen de werkelijke omstandigheden en de gewenste omstandigheden op te heffen.

6. Het bekrachtigen van aangename en het ontvluchten van onaangename prikkels, reacties of conditioneringstructuren vormen de driftdoelen. In eerste instantie wordt geprobeerd om deze driftdoelen door aangeleerde, automatische reflexen te bereiken.

Tijdens de persoonlijke historie leert het individu door waarneming, ervaring en communicatie allerlei mogelijke reacties aan voor bepaalde vergelijkbare omstandigheden. Dit mechanisme zorgt er voor, datin korte tijd in een onveranderde omgeving een mogelijk succesvolle situatie wordt bereikt.

7. Worden de reflexen langdurig gefrustreerd, dan ontwikkelt het organisme een plan van aanpak, dat gebaseerd is op zijn verwachting en niet op de realiteit. Pas als het niet lukt om de gewenste situatie door het volgen van de verwachtingspatronen tot stand te brengen, wordt overgegaan tot willekeurige handelingen (paniekreacties).

Als de gebruikelijke leerervaringen niet van toepassing zijn op de nieuwe situatie, worden verschillende mogelijke verwachtingspatronen door voorstelling verwerkt in een plan om de driftdoelen te realiseren. Pas als ook de planmatige aanpak langdurig faalt, wordt een moeizaam en langdurig proces van objectieve gewaarwording via willekeurige reflexen in gang gezet.

Deze regels geven aan hoe een voorstelling van de wereld onder verschillende omstandigheden door conditionering ontstaat. Door langdurige conditionering en de waardering van bepaalde prikkels en reacties ontstaan driftdoelen.

206

De driftdoelen worden eerst nagestreefd door automatische reflexen, vervolgens door planning en uiteindelijk door het toepassen van willekeurige paniekreacties. Ter verduidelijking wordt dit kernproces van het bewustzijn in de onderstaande diagramstructuur gedemonstreerd.

De wetten van de menselijke geest maken het mogelijk de transformatie van verwachtingspatronen uit de conditionering naar driften en de cognitieve verwezenlijking daarvan in één model te beschrijven. De psychische energie en de driften, die een uitgangspunt voor de Psychoanalyse vormen, ontstaan door de subjectieve waardering van stimuli, reacties en geheugenstructuren, waardoor emotionele verwerkingsprocessen in gang worden gezet.

207

ToiletEten

Driften

In de Psychoanalyse worden alle handelingen en gedachten van een individu verklaard vanuit de driftwerking. Een drift wordt omschreven als een ontlading van psychische energie, die richting geven aan acties en denkprocessen. De bronnen van de driften vormen behoeften en lichamelijke impulsen, die een spanning veroorzaken. Het doel van de drift bestaat uit het opheffen van de spanning, de primaire behoeftebevrediging. Deze behoeftebevrediging wordt bereikt via driftobjecten of begrippen, die de secundaire driftdoelen worden genoemd.

Door het bevredigen van de behoefte wordt de situatie hersteld voordat het organisme geprikkeld werd tot reactie, waardoor de verstoring door de stimuli ongedaan wordt gemaakt. Dit is de reden dat een drift conservatief wordt genoemd. Er wordt steeds regressief teruggekeerd naar een eerdere toestand. Uit de constatering, dat de cyclus van behoefte en bevrediging in stand wordt gehouden, maakte Freud op dat het bewustzijn onderhevig is aan herhalingsdwang.

Een voorbeeld van de driftwerking is bijvoorbeeld de hongerprikkel en de reactie daarop door het zoeken en eten van voedsel. De honger veroorzaakt lichamelijke impulsen, die als onaangenaam worden ervaren endie een psychische spanning betekenen. Het organisme reageert hierop op grond van eerdere leerprocessen, waaruit het heeft opgemaakt, dat het eten van voedsel de honger stopt, waardoor de lichamelijke rust wordt hersteld. Het opheffen van de honger is het primaire driftdoel, het eten van voedsel is een secundair doel. Na verloop van tijd wordt er regelmatig gegeten, om de honger te voorkomen. Andere voorbeelden van driften zijn seks, agressie, slapen en werken. Steeds worden primaire spanningen opgeheven door terugkerende acties in stand te houden.

De drifttheorie van Freud is een beschrijvend model, dat afgeleid is uit analyses die hij in zijn therapeutische praktijk heeft gemaakt en dat gebaseerd is op energiesystemen, die in de 19e eeuw ontstonden. Het veronderstelt een aantal grootheden om verschijnselen in het gedrag van mensen toe te lichten. Het is echter geen verklarend model, want het maakt niet duidelijk hoe de omzetting van lichamelijke spanning in driftspanning plaatsvindt of hoe de herhalingsdwang bij organismen ontstaat. Hiervoor moet een relatie gelegd worden tussen de lichamelijke en psychische spanningen en de verwerking daarvan via het leerproces. Slechts de combinatie van Psychoanalyse, Conditionering en Cognitieve Theorieën kan een gedetailleerd mechanisme opleveren, dat de driften zelf verklaard.

Zoals de elektrodynamica wel in staat is de belangrijkste consequenties van de elektronenverplaatsing in media toe te lichten en te voorspellen, zonder uit te leggen, wat er op subatomair niveau gebeurt, zo gebruikt de Psychoanalyse de driften als een uitgangspunt voor het verklaren van de processen in de dynamische persoonlijkheid, zonder te beschrijven hoe zij ontstaan en wat zij eigenlijk zijn. Voor de verklaring van de driften zelf is een breder model van bewustzijnsprocessen noodzakelijk.

Hoe kan de samenhang tussen deze verschillende modellen tot stand gebracht worden? Door het herhaald aanbieden van stimuli en reacties via waarneming, communicatie en ervaring ontstaan geconditioneerde verwachtingspatronen in het bewustzijn, die door associatie geïntegreerd worden tot complexe geheugenschema’s. Er ontstaan hiërarchische boomstructuren van aan elkaar gerelateerde begrippen met eigenschappen, regels en wetten. Op zich is dit een proces, dat in alle moderne computersystemen plaatsvindt.

Het kernprincipe achter het ontstaan van driften is niet te vinden in het methodisch vergelijken en onderscheiden van begrippen. De driften ontstaan, doordat het individu stimuli en reacties na verloop van tijd gaat waarderen als ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’. Hierdoor krijgen de begrippen een emotionele betekenis en door transformatie (zie: Conditionering) wordt deze emotie overgedragen op gerelateerde begrippen. Emotie gedraagt zich als een computervirus, dat alle geassocieerde begrippen ‘kleurt’. Het houdtbegripsrelaties in stand of blokkeert deze bewust of onbewust. Om de analogie met de elektrodynamica aan

208

te halen: ‘aangenaam’ en ‘onaangenaam’ vormen de elementaire ‘ladingen’, waaruit de persoonlijke interpretatie en de driftwerking ontstaan.

Het individu kent gevoelsmatige waarderingen toe aan de prikkels en reacties in de verwachtingspatronen, die het creëert. Het toedienen, wegnemen of uitblijven van prikkels heeft een positieve of negatieve betekenis voor het organisme, zoals bij het hoofdstuk over de Conditionering is getoond. Deze veranderingen in het toedienen van prikkels met de bijbehorende emotie worden in de onderstaande tabel nog even kort samengevat.

Soort Interpretatie Emotie Symbool+S+ Positieve

BekrachtigingHoop

-S+ Negatieve Straf

Verdriet

*S+ Uitdoving Woede

+S- Positieve Straf

Angst

-S- Negatieve Bekrachtiging

Opluchting

*S- Negatieve Bekrachtiging

Veiligheid

De driftwerking, die Freud in zijn Psychoanalyse beschreef is, volgens de terminologie van de Conditionering, het nastreven van de positief ervaren emoties. Door de drift op die manier te definiëren, wordt de betekenis van dit begrip uitgebreid. Freud heeft het alleen over het opheffen van onaangename prikkels, waardoor de psychische spanning wordt weggenomen en opluchting ontstaat. Maar ook het doelgericht uitschakelen van onaangename begrippen, wat een gevoel van veiligheid veroorzaakt, zoals bij moord of het beëindigen van een hopeloze relatie, en het in stand houden van hoopgevende situaties, zoals werken, winkelen of bidden, is te typeren als een drift.

De driftbron vormt altijd de negatieve emotie. Het driftdoel is het wegnemen van deze negatieve emotie door deze om te zetten in een positieve emotie. Omdat dit maar op een aantal manieren mogelijk is kan een schema opgesteld worden van de transformatie van emoties tijdens een driftontlading. Hieronder wordt de drifttransformatie in tabelvorm weergegeven.

Negatieve Emotie Wordt omgezet in TyperingVerdriet Hoop PositiefWoede Hoop PositiefAngst Opluchting NegatiefAngst Veiligheid Negatief

Hoewel het individu er vanuit gaat, dat de negatieve emoties worden veroorzaakt door de omgeving en de positieve emoties door zijn persoonlijke handelingen tot stand komen, is deze zelf de oorsprong van alle emoties, positief of negatief, omdat het individu persoonlijk bepaald wat en wie aangenaam of onaangenaam is. De persoonlijkheid maakt zelf de emotionele indeling van de wereld. Goed en kwaad zijn nooit objectief in de wereld aanwezig. Door nieuwe begrippen, die oorspronkelijk geen emotionele waarde hebben, te relateren aan het verkrijgen of verdwijnen van aangename en onaangename prikkels, wordt de waardering overgedragen op deze begrippen.

209

Positief ervaren verandering

Negatief ervaren verandering

De drift is conservatief en regressief, omdat hoop de huidige verwachtingspatronen onveranderd bekrachtigd en de belangrijkste angst, die ontvlucht wordt, de angst voor verandering is. De herhalingsdwang ontstaat vanzelf, omdat bij behoud van dezelfde verwachtingspatronen, het gedrag van het individu in gelijke situaties nooit veranderd.

210

De drift is een reactie, die als doel heeft de oorzaak of driftbron in stand te houden, als deze als aangenaam wordt ervaren, of tegen te werken, als de driftbron als onaangenaam wordt gewaardeerd. Bij een positieve drift ontstaat door het bereiken van het driftdoel hoop. Bij een negatieve drift is de drijfveer angst.

Niet alleen brengt een driftbron een associatie met het driftdoel op gang, het mechanisme werkt twee kanten op: door een confrontatie met het driftdoel wordt de voorstelling van de bron van de drift opnieuw opgeroepen en daarmee in stand gehouden. Het eten van voedsel voorkomt dat men honger heeft, maar het zien van voedsel zorgt voor een prikkeling van het hongergevoel. Oorzaak en gevolg bekrachtigen elkaar wederzijds. Naast een betekenis van een reactie in relatie tot bepaalde aangename of onaangename stimuli wordt door de bevestiging van verwachtingspatronen ook een emotionele waarde aan de reactie in een bepaalde context gerelateerd.

Aangenaam en Onaangenaam

Als de emotionele waarden ‘Aangenaam’ en ‘Onaangenaam’ zo belangrijk zijn voor de manier, waarop wij de wereld interpreteren, hoe en waarom kennen wij deze subjectieve eigenschap dan aan begrippen toe? Het antwoord is op het eerste gezicht eenvoudig: de subjectieve waardering van onze omgeving en onszelf is op zich weer een conditioneringsproces. Er zijn geen objectieve waardeoordelen voor de wereld. Deze bestaan slechts in de verwachtingspatronen, die de basis vormen voor ons bewustzijn.

211

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

HoopHoop

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

OpluchtingOpluchting

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

OorzaakOorzaak

ReactieReactie

VeiligheidVeiligheid

Een begrip wordt gekenmerkt als aangenaam als het bij herhaling betrokken is bij het opheffen van negatieve emoties: angst, woede, frustratie en verdriet. Er ontstaat een succesbeleving en het begrip wordt aangewezen als één van de driftobjecten, die de onaangename situatie ongedaan hebben gemaakt. Ook worden begrippen, die geassocieerd kunnen worden met aangename driftobjecten positief gewaardeerd.

Een individu beoordeelt een begrip als onaangenaam, indien het bij herhaling geassocieerd kan worden methet ontstaan van negatieve emoties. Het object faalt voortdurend om de onaangename situatie op te heffen of bewerkstelligt de situatie actief. Natuurlijk krijgen ook de begrippen die, via de context, gerelateerd zijn aan het object op den duur een onaangename betekenis.

Wanneer dit mechanisme consequent wordt toegepast op de constructie van de geheugenschema’s, komen wij tot de ontdekking, dat er oorspronkelijk maar een beperkt aantal begrippen als aangenaam moeten worden gewaardeerd, om alle andere begrippen een emotionele waarde te geven. Het is zelfs mogelijk alle oordelen te herleiden tot één aangenaam gevoel: de rust in de baarmoeder, die verstoord wordt door de geboorte. Hieruit komen de andere begrippen voort met hun emotionele betekenis. In de onderstaande figuur worden de kernbegrippen van een individu met hun waardering weergegeven in een emotionele begripstructuur.

De schrik van de geboorte wordt gecompenseerd door de geborgenheid van de moeder. Door het toedienen van voedsel ontstaat een hoopvolle band met de moeder. De honger ontstaat, doordat het voedsel uitblijft ende lichamelijke reactie daarop. De slaap doet herinneren aan de rust in de baarmoeder. Het wakker worden aan de schok van de geboorte.

Hoewel de methode van het toekennen van waardeoordelen uiterst eenvoudig lijkt, is de toepassing ervan een ingewikkeld proces, omdat de waardering van begrippen de aangeleerde betekenis van situaties voor het individu bepaald, maar deze waardering zelf ook weer het product van conditionering is. ‘Aangenaam’ en ‘onaangenaam’ zijn het uitgangspunt, maar tevens het resultaat van het conditioneringsproces. Door de emotionele herwaardering van een begrip kan een wereldvisie volledig veranderen, omdat veel andere begripsrelaties hieraan gekoppeld zijn. Hoe sterker een begrip geïntegreerd is in de verwachtingspatronen van het bewustzijn, hoe dieper de impact, als de emotionele betekenis van het begrip verandert.

Dit principe kan het best gedemonstreerd worden aan de hand van een situatieschets. Stel, je hebt een nieuwe baan en je komt op je werk. Direct bij binnenkomst komt een goed verzorgde man op je af, die vriendelijk kijkt en je spontaan een hand geeft en een geanimeerd gesprek met je begint. Het klikt meteen en je kenmerkt deze man als aangenaam. In de hoek van het kantoor zit een morsige man met een moeilijk gezicht achter zijn computer, die niet omkijkt maar heel kort zijn hand opsteekt en iets onverstaanbaars mompelt.

De kans is groot, dat deze man door de eerste indruk wordt bestempeld als onaangenaam. Je onderhoud eengoed contact met de verzorgde man en na verloop van tijd heb je het idee, dat jullie goede vrienden zijn geworden.

212

Baarmoeder Geboorte Moeder Voedsel

HongerMoeder WegWakkerSlaap

Op een gegeven moment laat de vriendelijke man een voorstel van hem zien voor de volgende vergadering.Hij stelt een reorganisatie voor, die het bedrijf efficiënter moet maken. Je leest het geïnteresseerd omdat je de man als een vriend ziet. Het valt je op dat sommige, niet nader benoemde, mensen het bedrijf moeten verlaten, maar dit wordt goed toegelicht. De man vertelt je dat de andere man, die je kort gezien hebt ook een plan heeft, maar dat dit niets voorstelt. Je gelooft hem onmiddellijk.

De vergadering begint en de onbekende man neemt moeizaam het woord en omdat je hem niet mag, luister je nauwelijks naar zijn verhaal en alles wat hij zegt komt onwerkelijk over. Na enige tijd wordt het verhaal onderbroken door het gelach van de vriendelijke man, die zegt dat dit nergens op slaat. Je bent het helemaalmet hem eens. Dan presenteert de vriendelijke man enthousiast zijn voorstel en omdat je het herkent, klopt het. Natuurlijk stem je voor het voorstel van de vriendelijke man.

Na afloop van de vergadering vraag je de verzorgde man hoe hij dit plan nu gaat uitvoeren. ‘Het spijt me’, zegt de man, ‘maar volgens mijn richtlijnen zie ik nog maar een beperkte toekomst voor de afdeling waar jij werkt’. Door deze ene zin verandert je beeld van de situatie volledig. Wat eerst een vriendelijke man leek, is een harde manipulator. Zijn plan gaat veel mensen hun baan kosten, inclusief jou baan. De morsige man lijkt je opeens heel aardig. Waarschijnlijk was hij zo stil, omdat hij jou ‘vriend’ haatte. Je concludeert dat zijn ‘waardeloze’ plan waarschijnlijk bedoeld was om het bedrijf in stand te houden. Je voelt je ook negatief met betrekking tot jezelf, omdat je de vriendelijke man niet doorhad.

Dit verhaal laat zien, hoe onze logische redenering voortdurend beïnvloed wordt door emotionele waardeoordelen. Zonder waardeoordelen kun je geen keuzes maken, maar zij sturen je handelingen en gedachten in een bepaalde, onvolledige richting. Objectiviteit betekent dat je niet zelfstandig zou kunnen handelen of beslissen. Maar dan ben je geen mens meer, maar een bio-robot, die slechts de subjectieve keuzes van anderen uitvoert. Of je nu keuzes maakt of niet, je wordt door jezelf (lees: je eigen persoonlijke historie) of door anderen gemanipuleerd.

De keuzes die gemaakt worden zijn altijd van invloed op de persoonlijke samenhang tussen begrippen in jouw wereldbeeld. Zij zijn doorslaggevend en onontkoombaar. Het enige dat een mens kan doen om weloverwogen beslissingen te nemen, is verschillende mogelijke scenario’s van de logische samenhang in een situatie en de individuele, emotionele keuzes daarin naast elkaar te leggen. Hierna moet besloten worden, welke visie het meest overeenkomt met de verschillende invalshoeken, waaruit men de realiteit kan zien. Dat is wat gebeurt bij de projectie van situaties in de voorstelling. De beslissing die dan valt, is nog steeds subjectief, maar er wordt veel meer empirisch materiaal bij betrokken.

Dynamische Persoonlijkheid

Een individu maakt verwachtingspatronen door herhaalde conditionering, mislukking en succes in overeenkomende situaties. Bij voldoende succeservaringen of door middel van associatie worden bepaalde begrippen als aangenaam herkent. Begrippen, die betrokken bij falen, krijgen een onaangename betekenis. De driftwerking bestaat slechts uit het opheffen van de onaangename prikkels.

Het stellen van driftdoelen is een leerproces. De emotionele betekenis van een driftdoel kan door een wijziging van de conditionering van waarde veranderen. De lichamelijke behoeften en reflexen hebben een invloed op het menselijk gedrag, maar zijn niet sturend. De lichamelijke afhankelijkheid wordt door herhaalde ervaring aangeleerd, zoals alle andere begripsrelaties worden aangeleerd. Iemand in een vastenperiode kan zijn voedselbehoefte geruime tijd uitstellen. Door water te laten stromen krijgen veel mensen plotseling behoefte om naar het toilet te gaan.

Het ‘Id’ uit de Psychoanalyse is een actief en veranderlijk proces, ook al kost het meer moeite aangeleerde primaire behoeftes te doorbreken. De behoeftes liggen dus niet lichamelijk of genetisch vast. Wel kunnen aangeboren eigenschappen bepaalde verbanden zeer sterk stimuleren, als een soort katalysator, maar de driftdoelen kunnen door voldoende informatie veranderd worden.

213

Als de driftdoelen bij voorbaat waren gesteld, zou er geen enkele vorm van vooruitgang in het handelen en denken mogelijk zijn. Een van de belangrijkste eigenschappen van levende organismen is nu juist, dat zij bij langdurige frustratie van gefixeerde driften in staat zijn de doelen aan te passen.

Ook is het de vraag of persoonlijkheidstructuren als het ‘Super Ego’ en het ‘Ideale Ego’ wel een reële identiteit hebben in het bewustzijn. Wat zijn de regels, wetten en het ideaalbeeld van het Zelf meer dan projecties van zeer vaak bekrachtigde of bestrafte gewoontes? Kritisch beschouwd worden hier slechts bestaande verwachtingspatronen naar de toekomst doorgetrokken door het creëren van abstracte entiteiten. Aangezien alle onderdelen van de persoonlijkheid, zoals deze in de Psychoanalyse worden benoemd, uiteindelijk toch aanpasbaar zijn en slechts moeizaam van elkaar zijn te onderscheiden tijdens de conditionering, is het de vraag of dit wel een realistische indeling is.

De constructie van de persoonlijkheid is beter te vergelijken met een groeiproces. Sommige begrippen zijn sterk verankerd in verschillende verwachtingspatronen. Andere begrippen hebben een vrij neutrale invulling. De emotionele waardering kan altijd veranderen. Het is slechts een afweging tussen wat dit kan opleveren en wat dit voor nadelige gevolgen kan hebben.

De dynamiek van de persoonlijkheid gaat veel verder dan de Psychoanalyse aangeeft. De omstandigheden voor de driftwerking zijn slechts indirect afhankelijk van lichamelijke behoeften. Omdat de eerste conditioneringstappen van ieder mens bij de geboorte op vergelijkbare wijze verloopt en deze kernbegrippen door langdurige conditionering en associatie in bijna alle nieuwe verwijzingen worden gebruikt, lijken zij vast te liggen. De persoonlijkheidstructuur is uiteindelijk toch aanpasbaar. Slechts een beperkt aantal conditioneringregels hebben blijvende geldigheid. De enige energieverandering, die in de persoonlijkheid plaatsvindt, wordt gebruikt om bestaande verwachtingspatronen door conditionering te wijzigen.

In de dynamische theorie van de persoonlijkheid, zoals in dit model wordt ondersteund, wordt in een vroeg stadium van de ontwikkeling, op grond van beperkte informatie in een gecontroleerde omgeving, vastgesteld welke doelen belangrijk zijn. Omdat deze doelen zo vroeg in de ontwikkeling worden gesteld, vormen zij een basis voor alle belangrijke begripsrelaties in de rest van het leven. Zij zijn niet onveranderlijk, maar op latere leeftijd betekent een aanpassing van deze kernbegrippen een volledig andere interpretatie van veel gebeurtenissen, die in het leven hebben plaatsgevonden.

Over het algemeen is het dan veel eenvoudiger, om nieuwe informatie te negeren en voortdurend de methode en de middelen om die doelen te bereiken aan te passen, dan toe te geven dat men al een heel leven lang achter ‘windmolens’ aanjaagt. Dit leidt immers tot een negatief zelfbeeld. Op een gegeven moment worden mensen zo vastberaden in hun streven, dat de aanhoudende mislukkingen in de realiteit volledig aan hun voorbijgaan. Wij blijven maar op alle mogelijke manieren proberen, ook al haalt het niets uit. Onze oude verwachtingspatronen zitten volledig verwerkt in onze persoonlijkheid en het opgeven van het doel betekent voor ons: onszelf opgeven. En dat is voor de meeste mensen een ondenkbare opgave, zonder dat zij persoonlijk in diepe depressiviteit raken. Dan verdwijnt de ‘grond’ onder ons bestaan en beseffen we, dat er geen zekerheden zijn in dit leven. Wij moeten onze inzichten en doelen altijd aanpassen aan nieuwe omstandigheden, omdat we anders inderdaad gaan lijken op een robot, die maar tegen een muurblijft aanlopen, omdat hij nu eenmaal zo geprogrammeerd is.

Wij zijn blijkbaar wat wij leren, ook al hebben wij daar als individu weinig invloed op. Niet de wegen, niet de doelen of de middelen zijn essentieel voor het leven, maar de mogelijkheid ontwikkelen om onder verschillende omstandigheden te functioneren en voortdurend te leren, zonder dat op te geven, wat je werkelijk belangrijk vindt, oftewel je persoonlijke keuze hierin.

Los van de theorie van Freud is het mogelijk een aantal aparte processen in plaats van substructuren in de persoonlijkheid te onderscheiden bij de toetsing van de verwachtingspatronen aan de werkelijkheid. Deze processen kunnen dezelfde benaming blijven behouden zoals Freud deze voorstond, mits hieraan de volgende functies wordt toegekend.

214

Id: Vaststelling en evaluatie van primaire en secundaire doelen.Ego: Het uitvoeren en toetsen van doelstellingen en methodes in de praktijk.Super Ego: Het toepassen en toetsen van regels en wetten, die in de vorm van verwachtingspatronen in het bewustzijn aanwezig zijn.Geweten: De verzameling van verwachtingregels, die vaak op bestraffing of mislukking zijn uitgelopen.Ideale Ego: De verzameling van verwachtingregels, die vaak bekrachtiging en succes hebben opgeleverd.

Conflictmodel

In de dynamische terminologie van de Psychoanalyse volgens Freud vindt de interactie tussen de verschillende structuren binnen de persoonlijkheid plaats door remmende en stuwende krachtwerking. Aangezien in dit model uitgegaan wordt van een procesmatige benadering van het bewustzijn, wordt dit principe in deze theorie anders geformuleerd.

Het ‘Ego’ bestudeert en herkent patronen door actief handelen, communiceren en waarnemen. Van deze patronen wordt in het bewustzijn een statische projectie gemaakt, waarin de samenhang en de oorzakelijke verbanden zijn verwerkt. Dit bestaat uit emotioneel gewaardeerde structuren, die de regels en wetten beschrijven, waaraan de persoonlijke interpretatie van de realiteit in het verleden heeft voldaan. Het geeft aan wat mag en wat niet mag, wat kan en wat niet kan. De toetsing van de verwachtingregels zou men het ‘Super Ego’ kunnen noemen.

In het begin van de persoonlijkheidsontwikkeling functioneert men uitsluitend op basis van het onderscheidtussen aangename en onaangename prikkels en reacties. Nadat veel verwachtingspatronen via associatie aan elkaar verbonden zijn tot complexe structuren, worden persoonlijke keuzes gemaakt met betrekking tot de doelen, op grond van langdurig bekrachtigde of bestrafte verbanden. Deze doelen en alles wat dit bewerkstelligt, krijgen een aangename of onaangename gevoelswaarde. Dit beïnvloedt op zich weer de regels en wetten, die men in de verwachtingspatronen verwerkt heeft. Het stellen van de doelen kan men het ‘Id’ noemen, maar de belangrijkste functie is het waarderen van patronen en de hieraan gerelateerde begrippen. Er ontstaan regels en wetten met een emotionele lading, die niet afkomstig zijn uit de realiteit, maar uit de processen die plaatsvinden in de voorstelling.

Er ontstaan tegenstrijdigheden tussen de stroom van indrukken in de werkelijkheid, de projectie hiervan in de geconstrueerde verwachtingspatronen in het bewustzijn en wat er door de voorstelling, als integrerend, regelend en beoordelend mechanisme, van gemaakt wordt.

De onontkoombare tegenstrijdigheden, die ontstaan door voortdurende herwaardering van de herkende samenhang in de realiteit door de verschillende processen van de persoonlijkheid, vormen het conflictmodel zoals de Psychoanalyse deze heeft weergegeven. Op deze manier worden algemene angsten van mensen, zoals de realiteitsangst, de neurotische angst en de morele angst ook veel inzichtelijker.

215

Ontwikkeling van de Persoonlijkheid

Hoe leert het individu met de conflicten omgaan, die door de structuur van de persoonlijkheid en de verschillende betekenis van projecties tijdens de processen van beeldvorming plaatsvinden? Hoe kunnen deconflicten tussen realiteit, verwachting en voorstelling opgelost worden? De hulpmiddelen, die het bewustzijn ons na verloop van jaren bieden om angsten en frustraties te overwinnen, zijn het resultaat van de ontwikkeling van de persoonlijkheid. De Psychoanalyse beschrijft vijf louteringsprocessen, die het lichaam en het bewustzijn doormaken, om beter met verandering, angsten en emoties om te gaan. Het oplossen van problemen schept onze persoonlijkheid.

Rijping

Met de rijping wordt de lichamelijke en motorische groei bedoeld, die het aantal mogelijke reacties vergroot. Of en hoe een kind de uitbreiding van zijn lichamelijke en motorische capaciteiten gebruikt, hangtsamen met de manier waarmee het er mee om leert gaan. De beheersing van de lichamelijke functies is op zich weer gebaseerd op een persoonlijk conditioneringsproces, waarbij het individu de reactiemogelijkheden op de omgeving leert benutten. Doordat er meer reacties mogelijk zijn, groeit de complexiteit van de persoonlijkheid en leert het kind steeds zelfstandiger functioneren.

Ontbering en onthouding

Vroeger of later worden alle aangeleerde verwachtingspatronen doorbroken. Als objecten, begrippen en hunassociaties, die via bepaalde gewoontes worden verkregen, niet meer aan de normale patronen voldoen, worden de handelingen van het individu gefrustreerd. Ontbering en onthouding van driftobjecten leert een mens te zoeken via alternatieve methodes en andere tussendoelen. Dan leert het individu zich aanpassen aan veranderende omstandigheden. Er ontstaat een conflict tussen de persoonlijke geheugenschema’s en voorstelling aan de ene kant en de realiteit aan de andere kant. Het is een moeizaam proces voor een mens om te beseffen, dat verbanden aan randvoorwaarden voldoen, die we pas leren kennen, als de situatie verandert. Niets is zeker in het leven. Door verwachtingen en voorstellingen proberen we de schijn van veiligheid voor onszelf te creëren.

Interne conflicten

Een conflict hoeft niet altijd zijn oorzaken in de omgeving te hebben. Het kan ook een innerlijk probleem van het bewustzijn zijn. Zo kan de behoefte om een driftdoel te bevredigen groot zijn, maar de regels van onze verwachtingspatronen en voorstelling overtuigen ons van de onhaalbaarheid of onuitvoerbaarheid van dit streven. Er is dan sprake van een intern conflict van de persoonlijkheid. In deze situatie zijn er drie acties mogelijk. Er worden andere driftdoelen gekozen, de regels worden overschreden of wij interpreteren de regels op een manier, dat het driftdoel tot de mogelijkheden behoort. Bij de laatste methode is er sprake van een vorm van verdringing. Hoe het individu innerlijke conflicten oplost, komt later aan de orde.

216

Persoonlijke insufficiëntie

Dat het ieder mens aan voldoende kennis ontbreekt, om onder alle omstandigheden te functioneren, is volledig verklaarbaar. Ieder mens heeft beperkingen in ervaringen, de mensen waarmee gecommuniceerd is, de waarneming en het leerproces. Vandaar dat ieder mens last heeft van persoonlijke insufficiëntie, wat op zich geen probleem is, mits men zijn beperkingen kent.

De vraag is echter wel, waar een mens zijn grenzen legt en waarom deze van bepaalde omstandigheden niets wil leren. Het kan zijn dat de presentatie van het leerproces niet aansluit bij de voorstelling en associaties van het individu. Dit roept angst voor het onbekende op, waardoor het individu onmiddellijk wilverdringen. Het kan ook zijn dat het leerproces stopt, omdat de omstandigheden refereren aan een pijnlijke ervaring in het verleden. Deze moet dan eerst geanalyseerd en behandeld worden, voordat het leerproces verder gaat. Goed onderwijs heeft dan ook meer met psychologie en projectie te maken dan met het overdragen van de eigen belevingswereld, waarin ook bewust of onbewust bepaalde verbanden ontbreken. De persoonlijke insufficiëntie om een leerproces te ondergaan kan opgelost worden, door de gesproken taal of beeldtaal, die gebruikt wordt, aan te passen.

Angst

Tenslotte kan er nog een groot, bijna onoplosbaar probleem ontstaan, als het individu angst voor bestraffingis aangeleerd voor het nastreven van bepaalde driftdoelen. Omdat de persoon voortdurend nieuwe associaties verzint om de gedachten van dit driftdoel af te houden, leiden alle begripsverbanden uiteindelijknaar het verboden lustobject. De nieuwsgierigheid en de drift wordt eerder groter dan kleiner door onderdrukking. Bovendien is de kans op neurotisch gedrag op latere leeftijd hierdoor vele malen groter.

Identificatie

Een van de belangrijkste methoden om de wereld en de mensen om ons heen te leren begrijpen is identificatie. Hierbij verplaatst het individu zich in de interpretatie van de belevingswereld van een ander persoon of begrip, om zo na te gaan hoe de persoonlijkheid is ontwikkeld. Identificatie is een vorm van projectie in de voorstelling, waarbij de waarneming en communicatie centraal staan. Doordat het projectie is, bestuderen we niet de persoon of het begrip zelf (er vindt geen interactie plaats) maar we passen slechts onze eigen verwachtingspatronen met betrekking tot het driftobject toe.

Er ontstaat dan ook meer een karikatuur van de persoonlijkheid dan een realistische weergave. Er wordt de nadruk gelegd op de unieke eigenschappen van het studieobject ten opzichte van onszelf of andere personen. Gangbare eigenschappen, die nu eenmaal in ieder leven een rol spelen, zullen worden genegeerd of zelfs ontkend. Daarnaast is belangrijk, welke karaktertrekken of lichamelijke functies de waarnemer zelf mist en als een tekortkoming ervaart. De achterliggende drift van de identificatie is de ontbrekende eigenschappen in de eigen persoonlijkheid op te nemen.

Identificatie ligt aan de wortel van opvoeding, agressie, mythevorming, religie, wetenschap en media. Het is in de moderne samenleving, waarin alle mogelijkheden tot directe ervaring zijn gekanaliseerd, eigenlijk de enige manier om het leven vorm en betekenis te geven. Onze beleving is verplaatst van de omgeving naar de voorstelling. De regels van de voorstelling worden door massacommunicatie, onderwijs en religie verspreid, zodat er een taal is ontwikkeld voor de manier, waarop de voorstelling plaatsvindt. De identificatie speelt een belangrijke rol in de culturele antropologie, omdat zij zelfs in de meest primitieve beschavingen voorkomen, vooral in het maatschappelijk en sociaal verkeer tussen mensen.

In de Psychoanalyse worden meestal vier en soms vijf vormen van identificatie onderscheiden. Iedere vormvan identificatie heeft een direct verband met één van de basisangsten van een mens.

217

Identificatie BasisangstNarcistisch Angst voor verlaging in sociale rangDoelgericht Angst voor het onbekendeObjectverlies Angst om in de steek gelaten te wordenAgressor Angst voor geestelijke of lichamelijke pijnZelf Angst voor de eigen persoonlijkheid

Narcistische identificatie

Mensen, die deel uitmaken van een land, een stam, een politieke partij, een religie, een sociale klasse, een etnische bevolkingsgroep of een sportploeg profileren zich door gezamenlijke eigenschappen en gedrag te vertonen, dat verder gaat dan de enkele eigenschap, die hen van anderen onderscheid. Een mens kan de identiteit ontlenen aan de groeperingen, waar hij of zij deel van uitmaakt. Iedere groep heeft eigen regels, wetten, gedragscodes, gebruiken en tradities.

Dit zijn allemaal uitingen van narcistische identificatie. Narcissus was, volgens de mythologie, een man dieverliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. Anders dan in de mythe ontbreekt het individu bij narcistische identificatie een duidelijke, eigen identiteit en spiegelt daarom zijn gedrag en uiterlijk vertoon aan de maatschappelijke en sociale verbanden, waartoe deze zichzelf rekent. Vanuit de identificatie met de groep kan het individu zichzelf verklaren en verantwoorden.

Narcistische identificatie vormt in feite een communicatiemiddel binnen de groep en naar mensen die niet tot de groep behoren toe. Het drukt uit aan welke persoonlijkheidstructuur leden van de groep moeten voldoen. Rivaliteit, vriendschap, gedrag en positie binnen de groep voldoen aan complexe richtlijnen, die slechts voor een klein deel worden vastgelegd.

Doelgerichte identificatie

Mensen hebben vaak gemeenschappelijke doelstellingen. Het is natuurlijk mogelijk om via de moeizame methode van ‘Trial and Error’ met veel mislukkingen en frustraties de weg naar succes te vinden. Maar waarom zou je zelf opnieuw het wiel gaan uitvinden als anderen vóór jou dit al gedaan hebben?

Daarom is de methode van doelgerichte identificatie heel praktisch bij het bereiken van een doel: men neemt het gedrag over van iemand die hetzelfde doel nastreeft. Welke doelen men stelt heeft meer te makenmet de narcistische identificatie. Het probleem is dat wij vaak niet weten welke eigenschappen tot het succes hebben geleid, waardoor wij verkeerde verbanden leggen. Vaak zal niet alleen het gedrag dat het succes heeft veroorzaakt, maar ook andere en verkeerde gedragingen van de bewonderde persoon worden overgenomen. Er is dan sprake van generalisatie en het individu gaat dan ook uiterlijk lijken op het ideaalbeeld, zoals deze geïnterpreteerd wordt.

Objectverlies identificatie

Objectverlies identificatie treedt op als een belangrijk persoon in het leven van een individu door scheiding,vertrek of dood niet langer meer aanwezig is. Men ziet het vaak bij kinderen van gescheiden of overleden ouders. Het individu vraagt zich af wat hij of zij gedaan heeft, dat de persoon is weggegaan, ook al heeft deze er totaal geen invloed op gehad. Men conformeert zich aan de gedragsregels en uitgangspunten van deverloren persoon, in de hoop dat deze terugkomt. Dit zal natuurlijk in de meeste gevallen onmogelijk blijken te zijn, waardoor een bekrachtiging van het gedrag uitblijft. Het individu zal daarom het gedrag blijven vertonen, ook al kent hij of zij de oorzaak niet meer. Op die manier leven delen van de persoonlijkheid van mensen in anderen verder.

218

Identificatie met agressor

Wij hebben allemaal wel eens verhalen gehoord van trauma’s, waarbij gevangenen in een concentratiekampzich identificeren met kampbeulen of verwaarloosde, mishandelde en seksueel misbruikte vrouwen en kinderen, die na verloop van tijd sympathie lijken te ontwikkelen met de man, die hun dit allemaal heeft aangedaan. Identificatie met de agressor dient voornamelijk om pijnlijke en traumatische ervaringen te voorkomen, door de normen en waarden van de onderdrukker over te nemen. Goed beschouwd is dit het principe, waaruit de opeenvolging van beschavingen is opgebouwd. Een volk pleegt genocide op een ander volk, maakt het vervolgens tot slaaf, waarna de slaven de idealen van de overheersende klasse overnemen en op basis hiervan uiteindelijk zelf de macht krijgen.

Het geweten is gevormd uit de grillige, ontspoorde motivatie van agressieve mensen en groepen. Wat eerst een daad van agressie is wordt vervolgens gekanaliseerd in gedragsregels en krijgt op die manier een vorm van autoriteit. Wie agressie gebruikt en verliest is de vijand. Wie agressie gebruikt en wint, heeft gelijk. Hetis een pijnlijke conclusie, maar zo zit onze volledige maatschappij in elkaar.

Zelf Identificatie

Wij identificeren ons met groeperingen, waaraan wij ons verwant voelen, en wij nemen gedrag over van mensen, die wij bewonderen of die agressie tegen ons plegen. Maar de kernvraag blijft: wie zijn wij zelf? Isonze persoonlijkheid niet meer dan een optelling van de conditionering, die wij hebben ontvangen door onze maatschappelijke en sociale positie ten opzichte van anderen? Strikt genomen vertoont u geen gedragingen, die u niet in de loop van een leven heeft waargenomen of ervaren. Zelfs als we de controle verliezen zijn er nog veel algemene kenmerken in het gedrag van mensen te herkennen. Als wij het op deze manier beschouwen is de geschiedenis van de mensheid niet meer dan een eindeloze reeks herhalingen.

Wat maakt ons dan tot unieke wezens ten opzichte van andere mensen? Het antwoord is: de keuze in de volgorde en de samenhang, waarin we het aangeleerde gedrag toepassen. Dit lijkt altijd een marginale verschuiving van voorgedefinieerde patronen, maar voor het verdere verloop van onze persoonlijke geschiedenis en die van andere mensen is dit de wezenlijke invloed die mensen op hun omgeving uitoefenen.

Of wij besluiten iemand vandaag of morgen te helpen, kan het verschil uitmaken tussen het voortbestaan of beëindigen van processen. Wanneer wij in de huidige situatie of op een ander moment en ten opzichte van een andere persoon kwaad worden heeft invloed op hoe wijzelf en anderen de verbanden tussen handelingen en gedrag zien. Zelfonderzoek is daar heel belangrijk in. Hierbij evalueren wij de consequenties en de betekenis van ons eigen gedrag, zodat wij ervan kunnen leren. Deze laatste vorm van identificatie werd niet door Freud genoemd en is ook niet ieder mens gegeven, omdat wij het liefst de nadelen van ons eigen gedrag ontkennen. In sommige situaties is dat echter niet mogelijk en moeten wij onze handelswijze en leefgewoonten herzien. Dit betekent een ommekeer in de manier waarop wij ons leven leiden. Er kan zelfs een veranderde, verbeterde persoonlijkheid ontstaan, hoe moeilijk dit ook zal blijken te zijn.

Verplaatsing van Driftobjecten

In een vroeg stadium van de ontwikkeling leert een individu driftdoelen te stellen. Omdat driftdoelen nauw verweven worden met onze persoonlijkheidstructuur, zijn ze bijna niet af te leren. Wel kunnen de objecten of begrippen, die het individu gebruikt om de doelen te bereiken, vervangen worden door verwante maar andere objecten. Zo kan een kind, dat veel op de duim zuigt (als vervanging van de tepel) leren in plaats daarvan op een lolly te zuigen. De verplaatsing van driftobjecten vindt plaats om de redenen, die de ontwikkeling van de persoonlijkheid beïnvloeden: frustratie, interne conflicten, persoonlijke insufficiëntie en angst.

219

De maatschappelijke en sociale context, waarin het kind zich ontwikkelt, bepaalt welke uitingen van driftenbij fasen van de ontwikkeling horen. Zo wordt het vreemd gevonden als een volwassene op de duim zuigt, maar het wordt normaal gevonden als deze met iemand zoent, terwijl het toch een uiting is van dezelfde drift.

Naarmate de persoon ontwikkelt, bevredigen de gekozen driftuitingen meerdere driften tegelijkertijd. Zo is het kussen niet alleen een orale bevrediging, die herinnert aan de moeder, maar ook een seksuele activiteit. Bij de ontwikkelde persoonlijkheid vindt dus samenbundeling van driften plaats. Soms is het heel moeilijk te achterhalen welke driften oorspronkelijk door bepaald gedrag bevredigd worden. Dit heeft te maken met de persoonlijke historie van de verplaatsing van driftobjecten. Aan één objectkeuze zijn meerdere associaties gekoppeld, die volledig buiten hun context worden geplaatst.

Wanneer de driften verplaatst zijn naar sociaal geaccepteerde activiteiten, is sprake van sublimatie. Zo kan men agressieve driften transformeren in sport maar ook intellectuele bezigheden. Toch zal de nieuwe invulling van de drift altijd sporen blijven dragen van het gedrag, dat oorspronkelijk niet geaccepteerd werd, al kan dit heel moeilijk te herkennen zijn. Denk bijvoorbeeld aan de overeenkomsten tussen voetbal en oorlog, dans en seks, computerspel en macht uitoefenen.

Er wordt vaak krampachtig geprobeerd het tegenovergestelde van het bestrafte gedrag te doen. De driften van een persoon worden meestal beter weergegeven door wat hij verafschuwd dan door wat hij goedkeurt. De beschaving is een afspiegeling van primaire driftuitingen, die uiteindelijk gesublimeerd werden. De verboden, maar ook de vormgeving van gangbare activiteiten in een beschaving, weerspiegelen welk gedrag in het verleden ooit heeft plaatsgevonden en wat op een gegeven moment door het merendeel van debevolking niet meer geaccepteerd werd. Hoe sterker het verbod, hoe groter de oorspronkelijke driftprikkel om dat te doen wat niet mag.

Afweermechanismen

Hoe verdedigt de persoonlijkheid zich tegen indrukken, die een blijvende traumatische betekenis kunnen hebben? Dit kan door de verschillende mogelijke situaties van te voren via de voorstelling af te tasten en te evalueren. Maar meestal zal dit niet mogelijk blijken te zijn: we worden onverwacht voor de pijnlijke situatie geplaatst. Om ernstige psychische schade te voorkomen blokkeert of vervormt ons bewustzijn de gebeurtenissen met opzet, zodat wij deze op een manier kunnen interpreteren, dat een minder confronterendkarakter draagt. Er ontstaat een schokeffect, dat de directe associaties bemoeilijkt.

Het is de taak van het ‘Ego’ als regelproces om bedreigende gebeurtenissen uit het bewustzijn af te weren. Het ‘Ego’ heeft dan een andere functie dan in normale omstandigheden: het toetst niet of de voorstelling overeenkomt met de werkelijkheid, maar of de werkelijkheid geaccepteerd kan worden door het bewustzijn. Acceptatie is een belangrijk verdedigingsmechanisme van het ‘Ego’: het toetst of de werkelijkheid in ons voorstellingsvermogen past. Hieruit kan afgeleid worden dat wij allemaal door onze eigen persoonlijkheid worden bedrogen, omdat we alleen die ‘werkelijkheid’ accepteren, die aan de regels van onze voorstelling voldoet. Het bewustzijn kent vijf mogelijke afweermechanismen, waarvan een aantal preventief en andere reactief functioneren.

Verdringing

Als het bewustzijn een ervaring niet kan accepteren vindt het mechanisme van verdringing plaats. De omstandigheden, de associaties of de projectie van de situatie, die verdrongen wordt, hebben een hoogst onaangename gevoelswaarde gekregen. Hierdoor wordt een reële of imaginaire vluchtreactie in werking gezet. Alle begripsrelaties, die op een of ander manier met de verdrongen herinnering in verbinding staan, krijgen dezelfde onaangename betekenis. Omdat er in de Psychoanalyse vanuit wordt gegaan, dat gedragsregels genetisch kunnen worden doorgegeven, maakt men hier een onderscheid tussen oerverdringing en nadringing. In dit model nemen wij dat niet zonder meer aan.

220

Onder oerverdringing worden handelingen verstaan, die in de ontwikkeling van het menselijk ras nadelige gevolgen hebben gehad, zodat zij via het genetisch materiaal bij het belangrijkste deel van de mensheid zijnuitgesloten. Men denkt dan bijvoorbeeld aan incest of pedofilie. In het laatste deel van de twintigste eeuw komt er steeds meer bewijsmateriaal naar voren, dat zo’n verband inderdaad bestaat. Het is echter de vraag,of er sprake is van een direct of een indirect verband. Oftewel: is het mogelijk, dat in bepaalde familietakken (die een gelijke genetische structuur hebben) gedrag niet wordt bestraft of zelfs wordt bevorderd, of ligt het hard in de genetische codering vast? Als dat laatste het geval is, dan moet het onmogelijk zijn voor iemand met een bepaalde genetische structuur gedrag af te leren. Een kind, dat in een andere omgeving en met pleegouders opgroeit, moet in een bepaalde fase van de ontwikkeling hetzelfde gedrag gaan vertonen.

Hoewel verdringing op de korte termijn het bewustzijn ontlast van pijnlijke confrontatie, heeft het op de lange termijn zowel geestelijk als lichamelijk uitsluitend negatieve gevolgen. Een groot deel van het normale gedrag wordt aangetast door onaangename betekenissen, waarvan men de herkomst niet meer kent. Dit kan motorische stoornissen, psychosomatische klachten en dissociatieve geheugenproblemen veroorzaken. Omdat verdringen een tijdelijk uitstellen van de ervaring inhoudt, die bij voldoende associaties uiteindelijk toch boven komt, is het belangrijk dat het individu in een vroeg stadium de pijnlijke situatie verwerkt, zodat zo min mogelijk schade aan de persoonlijkheid wordt aangebracht. Vaak zal dit, vanwege het voortduren van de omstandigheden, niet mogelijk blijken te zijn. De persoon leeft dan enige tijd in de schijn van veiligheid verder, terwijl het ‘lijk’ in de kast van zijn bewustzijn verborgen blijft, om op een nadelig moment weer te voorschijn te komen. Toch is verdringing een van de belangrijkste principes, die de sprongsgewijze ontwikkeling van de menselijke beschaving en het individu op zich mogelijk maakt, omdat de verwerking van de vorige fase anders geruime tijd zou duren.

Het is onzin om te veronderstellen, dat de verdringing ophoudt op het moment dat de omstandigheden verdwijnen. Doet de situatie zich opnieuw op een onverwacht moment voor, dan zal de ervaring met een enorme kracht weer naar voren komen. De enige methode om goed met verdringing om te gaan is in een gecontroleerde omgeving stapsgewijs de herinnering terug te halen en te bestuderen, welke factoren de ervaring hebben doen escaleren. Daardoor treedt werkelijke acceptatie en verwerking op. Anders wordt uiteindelijk de situatie geïdentificeerd als de eigen persoonlijkheid of juist een ander specifiek persoon. Is de situatie inderdaad door één persoon veroorzaakt, dan kunnen wij hem of haar daar na verloop van tijd niet eens meer op afrekenen. Daardoor zullen de verkeerde mensen met onverwerkte ervaringen geconfronteerd worden, wat een keten van onbegrepen, afwijkend gedrag oplevert.

Projectie

Zoals de term projectie in de Psychoanalyse gebruikt wordt, betreft het een mechanisme, dat afkomstig is uit een vroege fase van de persoonlijkheidsontwikkeling en dat bekent is onder de naam ‘magisch denken’. Door een ernstig, emotioneel conflict binnen het eigen bewustzijn toe te schrijven aan een persoon, tracht het individu eigen angsten en problemen te identificeren buiten het eigen bewustzijn. Als de oorzaken van interne conflicten kunnen worden toegeschreven aan de omgeving, dan is men slechts slachtoffer. Zou het individu toegeven, dat de problemen uit de eigen persoonlijkheid voortkomen, dan is het individu tegelijkertijd veroorzaker van de onaangename emoties. Dit is moeilijk te accepteren, want hoe verdedigt men zich tegen zichzelf?

Bij projectie wordt met een zin als: ‘hij haat mij’ eigenlijk: ‘ik haat hem’ bedoeld. ‘Ik heb last van dat kind’ betekent dan, vrij vertaald: ‘Ik heb last van mijn eigen problematische gedachten’. God, de Duivel, de wet en de maatschappij krijgen eigenschappen toegeschreven, die bij nadere analyse bij de persoon zelf horen. Door het toewijzen van de angst of de frustratie aan een externe identiteit, kan het individu het conflict reactief behandelen, alsof het een objectief probleem is.

Over het algemeen kunnen mensen beter omgaan met objectieve angst dan met de eigen neurotische of morele angst, omdat de oorzaken hiervan over het algemeen veel moeilijker zijn te omschrijven. Projectie is een vorm van rationalisering, waardoor het mogelijk wordt de eigen verantwoordelijkheid te ontvluchten.In het ernstigste geval leidt projectie tot achtervolgingswaanzin.

221

Projectie schept ook de mogelijkheid om interne conflicten te uiten. Zo zal iemand die een negatief zelfbeeld heeft, sneller roepen dat de wereld slecht en verwrongen is, dan iemand die de zaken in perspectief kan zien. Het is dus zaak om goed te luisteren naar iemand, ook al geven de verbanden die de persoon weergeeft, na een vertaling van de projectie meer weer hoe de eigen persoonlijkheid in elkaar zit dan de omgeving. Door projectie is het mogelijk om driften te bevredigen, die in de werkelijke maatschappelijke en sociale verhoudingen niet zijn toegestaan. Door te vechten tegen denkbeeldige vijanden kan men agressieve spanning ontladen. Theater, films, boeken, filosofie, politiek, oorlog en religiezijn allemaal maatschappelijk geaccepteerde vormen, waarbij mensen de mogelijkheid wordt gegeven om projectie te kanaliseren.

Reactievorming

Sublimatie is het verplaatsen van driften via een sociaal geaccepteerde methode. Als een oorspronkelijke drift ernstig bestraft is of ingrijpende gevolgen kan hebben, is het mogelijk dat het individu deze gevoelens onderdrukt door precies het tegenovergestelde gedrag te vertonen. Het uiterlijk gedrag maskeert dan de werkelijke motivatie. Het gedrag komt kunstmatig, overdreven en onwerkelijk over. Op bepaalde momenten ontstaan heftige emotionele uitbarstingen, als de omstandigheden het tonen van de oorspronkelijke driftuiting erg verleidelijk maken. Vijandige gevoelens kunnen worden verborgen achter overdreven liefdevolle handelingen. Machtwellust door vriendelijkheid, vernielzucht achter scheppingsdrang.

Ook het omgekeerde kan het geval zijn: als iemand bij herhaling geconfronteerd is geweest met mislukking, bestraffing en onaangepaste reacties bij constructieve bezigheden, kan dat veranderen in destructief gedrag. Ook dan wordt er overdreven en is het slechts het doel de oorspronkelijke rust te herstellen, terwijl dat via de gekozen weg nooit mogelijk is.

Er zijn weinig criteria om ‘werkelijk’ gedrag van reactievorming te onderscheiden. Het ligt daarom voor de hand om te stellen, dat wie een bepaalde driftuiting kiest het tegenovergestelde gedrag in het verleden heeft vertoond of in de toekomst gaat vertonen. Gedrag dat natuurlijk overkomt, is langdurig bekrachtigd of aangeleerd in de gecontroleerde omgeving waar het individu zich bevindt, om de tegenovergestelde gevoelens te onderdrukken. Bij een verandering van de omstandigheden kan het gedrag altijd omslaan.

Het belangrijkste is dat er geen fixatie bestaat op bepaalde gedragsregels. Strenge gedragsregels zullen altijd door een sterke reactievorming worden overtreden of huichelarij en kunstmatig gedrag laten ontstaan.Het individu moet in staat worden gesteld in gepaste omstandigheden beide kanten van hetzelfde karakter toe te passen. Er kan wel door de maatschappij worden aangegeven wanneer en op welke wijze het gepast is zeker gedrag te vertonen en wanneer beslist niet. Daarbij moeten de consequenties voor de directe omgeving centraal staan.

Fixatie

De eerste twintig jaar van de ontwikkeling van een mens worden gekenmerkt door een opeenvolging van stadia, die lichamelijke en psychologische veranderingen met zich meebrengen. We onderscheiden de babytijd, de jeugd, de pubertijd en de volwassenheid.

Normaal veroorzaakt iedere overgang naar een nieuwe fase problemen, maar over het algemeen kunnen deze overwonnen worden. Het kan echter zijn, dat de ontwikkeling zo’n angst met zich meebrengt, dat iemand in sommige opzichten in een fase blijft steken. Dit afweermechanisme wordt fixatie genoemd.

Iedere fase geeft, naast nieuwe mogelijkheden ook angst voor het onbekende. Voorbeelden hiervan zijn de eerste dag dat een kind naar school gaat, de eerste afspraak en het eerste examen of de eerste baan. De persoon vreest de scheiding met voor hem of haar bekende omstandigheden. Hierdoor is de kans op mislukking, straf en onzekerheid groot. Het gevoel van eigenwaarde staat bloot aan gevaar. Als de overgangvan buitenaf (ouders, school, vrienden) niet voldoende gestimuleerd of zelfs bestraft wordt, dan zal de ontwikkeling slechts zeer moeizaam en op veel latere leeftijd verlopen.

222

De groei naar onafhankelijkheid betekent dat het kind genegenheid, normen en waarden gaat onderzoeken, die niet afkomstig zijn van de ouders. Het kind is daarom bang voor het verlies van de ondersteuning van de ouders en het is niet zeker of de nieuwe ervaringen dit wel kunnen compenseren. De ontwikkeling zal over het algemeen moeilijker zijn als het kind al eens is geconfronteerd met verwerping door één of beide ouders.

Totale fixatie van een persoonlijkheid in een bepaalde ontwikkelingsfase komt zelden voor. We maken allemaal lichamelijke veranderingen door en door onze leeftijd worden we voor keuzes geplaatst, waar een reactie op gevormd dient te worden. Fixatie in bepaalde situaties komt echter zeer vaak voor en het is vooral de manier, waarop gereageerd wordt, waaraan men dit kan toetsen.

Sommige mensen blijven in wensen en dromen steken zonder iets wat zij willen te realiseren. Anderen leren nooit onderscheid te maken tussen de persoonlijke beleving en de realiteit. Weer anderen passen hun normen en waarden aan naar de wensen van de medemens, organisaties of de maatschappij, zonder zelfstandig ‘verboden’ terrein te onderzoeken. Ook komt het veel voor dat het leven van mensen blijft draaien om pure lustverwerving en driftuiting. De stap naar een volgende fase in de ontwikkeling zal op latere leeftijd vele malen complexer en pijnlijker zijn, vanwege de verwrongen associaties die door de fixatie zijn ontstaan.

Regressie

Door angst of frustratie kan een persoon teruggedreven worden naar een eerder ontwikkelingstadium. Dit proces heet regressie. Bij kinderen kan men dit bijvoorbeeld waarnemen als het weer begint met broekpoepen of duimzuigen, als er een broertje of zusje is geboren. Het dagelijks leven van volwassenen kent talloze voorbeelden van regressies en het is zelfs moeilijk deze te scheiden van volwassen gedrag. Zo schreeuwen, misdragen, masturberen, drinken, roken, vernielen volwassenen iedere dag, zonder te beseffen dat dit een vorm van regressie is. Let bijvoorbeeld eens op het taalgebruik van een tante als ze alleen gelaten wordt met een pasgeboren baby. Uit bepaalde vormen van regressie keren volwassenen slechts moeizaam terug, omdat het bescherming biedt tegen de onveilige werkelijkheid. Ook dromen is een regressievorm, omdat hier lustverwerving mogelijk is door wensvervulling.

Structuur van de Persoonlijkheid volgens Jung

Wij mogen Carl Gustav Jung beschouwen als een leerling van Freud, ook al heeft hij zich in een afwijkenderichting ontwikkeld dan zijn leermeester. Freud legt de nadruk op de dynamische processen van het bewustzijn, waarbij de drift een ontlading van psychische spanning vormt om doelen te bereiken. In grote lijnen onderschrijft Jung deze dynamiek, ook al kiest hij een andere vorm voor dit principe. Maar waar Freud de ontwikkeling en conflicten in de persoonlijkheid verklaart vanuit de driftwerking, kiest Jung voor de studie van het resultaat van deze driften: de structuren, die ontstaan in het bewustzijn.

Wat is de samenhang tussen de verschillende begripstructuren en projecties binnen de persoonlijkheid en hoe worden deze structuren of complexen geïntegreerd tot een ongedeelde identiteit? Hoe worden de verschillende onderdelen van de persoonlijkheid geactiveerd?Zijn er relaties tussen de begripstructuren van groepen mensen en hoe worden deze gevormd? Dat zijn de kernvragen waar het werk van Jung in hoofdzaak over gaat. Jung kiest voor een indeling van de persoonlijkheid die lijkt op de structuur van Freud, maar hij hecht een andere betekenis aan de verschillende begrippen. Dit schept over het algemeen veel verwarring met betrekking tot de Psychoanalyse.

Jung deelt de persoonlijkheid in als bestaand uit een bewustzijn, waarin zich alle structuren bevinden met betrekking tot de interactie met de wereld, het persoonlijk onbewuste, dat ook relaties bevat naar begrippen die onbruikbaar zijn voor de dagelijkse interactie, en het collectief onbewuste, dat erfelijk bepaalde oerafbeeldingen of ‘archetypen’ bevat, die afhankelijk zijn van de cultuur en evolutie.

223

Bewustzijn

De mens kent alleen zijn bewustzijn en identificeert zich hier ook mee. Het verschijnt als persoonlijkheidstructuur vlak voor de geboorte, met de eerste gewaarwordingen in de baarmoeder. Jung noemt vier mentale functies, waardoor het bewustzijn zich ontwikkelt. Deze functies zijn denken, voelen, gewaarworden en intuïtie (verwachting). In dit model worden veel meer functies benoemd en uitgewerkt. Jung meent, dat voor een persoonlijkheid een bepaalde verdeling van de activering over de vier functies geldt. Hierbij kan één mentale functie overgeactiveerd zijn, wat het karakter van het individu overheerst. De nadruk wordt dan op één proces binnen de dynamische persoonlijkheid gelegd. Een denktype reageert heel anders op de omgeving dan een gevoelstype.

Daarnaast maakt Jung een onderscheid tussen de introverte en de extraverte houding. De introverte houding richt zich op de toetsing van de voorstelling, de extraverte houding op interactie met de wereld. Combinatie van de psychische functies en de houdingen leveren acht persoonlijkheidstypen, waarop verderop in dit hoofdstuk wordt ingegaan.

Tijdens de ontwikkeling van de persoonlijkheid wordt het bewustzijn geïndividualiseerd, doordat de persoon zich bewust wordt van zijn positie in de wereld en onafhankelijk van diezelfde wereld. Hieruit ontstaat een persoonlijkheidstructuur die Jung het ‘Ik’ noemt. Jung neemt aan dat het ‘Ik’ functioneert als een kritisch filter, dat aangeeft welke indrukken tot de bewuste persoonlijkheid worden toegelaten en welkeniet. Op die manier houdt het ‘Ik’ continuïteit, identiteit en samenhang van de persoonlijkheid in stand.

De criteria voor het toelaten van ervaringen tot het bewustzijn wordt volgens Jung bepaald door de overheersende psychische functie van de persoonlijkheid. Een gevoelstype interpreteert in zijn theorie een situatie anders dan een denktype. Angst voor het onbekende is het belangrijkste sturende mechanisme achter de selectieve, bewuste gewaarwordingen van het individu. Naarmate de persoonlijkheid vollediger ofmeer geïndividualiseerd is geworden, zullen meer indrukken, ook pijnlijke ervaringen, tot het bewustzijn worden toegelaten.

De structuur van het bewustzijn volgens Jung vervult in de moderne Psychoanalyse een belangrijke rol. Toch wil ik enige kanttekeningen bij zijn visie plaatsen. Of een gewaarwording bewust wordt hangt over het algemeen niet samen met de hoeveelheid angst, die hij veroorzaakt. Sterker nog een ervaring, die angst heeft veroorzaakt, is reeds bewust geworden, zelfs zeer bewust. Het zijn juiste die indrukken, die géén emotionele of ingrijpend veranderende betekenis hebben, die niet tot het bewustzijn doordringen. Hoe verder de individualisatie van een persoon gevorderd is, hoe minder impact nieuwe ervaringen zullen hebben en hoe onwaarschijnlijker het wordt, dat deze een actieve rol in het bewustzijn gaan spelen. Er is dan sprake van verzadiging.

Een angstige ervaring kan wel met zeer veel moeite uit het bewustzijn verdrongen worden, maar dan moet deze verwerkt worden met behulp van een afweermechanisme. Als de angstbron naar het onbewuste wordt verdreven, heeft deze niet meer dezelfde associaties als toen deze zich voortdeed. Op een of andere manier is de ervaring ingepast in de samenhang van de persoonlijkheid, hoe onwerkelijk en verwrongen deze samenhang ook mag zijn. Het ‘Ik’ als persoonlijkheidstructuur in de frontlinie van de interactie met de omgeving, heeft weinig keuzes in wat het ervaart.

Daarnaast kan wel een indeling gemaakt worden van personen, naar de mentale processen die bij hun centraal staan, maar dit is niet zozeer een kwestie van selectieve perceptie als wel een keuze voor de methode, die gebruikt wordt om de indrukken in een bepaald verband te interpreteren. Dit heeft te maken met de bestaande structuur en de emotionele inhoud van de verwachtingspatronen in het bewustzijn. Door conditionering in een vroeg stadium van de persoonlijkheidsontwikkeling is het individu ontvankelijk voor bepaalde typen indrukken. Deze ontvankelijkheid is de voornaamste drijfveer achter de vorming van het karaktertype, waarvan Jung een aantal soorten heeft beschreven.

224

Persoonlijk Onbewuste

Jung ziet het onbewuste van een mens als een bewaarplaats (of afvalbak, afhankelijk van de manier waarop je het proces beschouwd) van ervaringen, die nooit bewust zijn geworden, die verdrongen zijn of die hun directe functionaliteit in de interactie met de omgeving hebben verloren. Deze gewaarwordingen kunnen volgens hem op een later moment, als deze relevant zijn voor de omstandigheden, via associaties weer worden teruggehaald. Onbewuste ervaringen kunnen zich, op grond van overeenkomsten in eigenschappen,samenvoegen tot complexen, die zich gedragen als persoonlijkheden binnen de persoonlijkheid.

In dit model wordt het persoonlijk onbewuste, zoals Jung dit heeft beschreven, slechts ten dele ondersteund.De psyche is nu eenmaal niet te vergelijken met een videoband, waarop films worden opgenomen, die op een geschikt tijdstip kan worden bekeken. Ons geheugen ontvangt geen registratie van alles wat er zich in onze nabijheid afspeelt. Het geheugen bevat verwachtingspatronen, die worden aangepast bij verassingseffecten of schrikeffecten, zoals de conditionering leert. Veel informatie, waarmee we geconfronteerd worden, wordt gewoon niet vastgelegd, omdat het overeenkomt met bestaande verwachtingen. De ervaringen worden genegeerd en kunnen op geen enkele wijze uit het geheugen worden teruggehaald, omdat het eenvoudigweg niet is opgenomen (er leek niets bijzonders te gebeuren).

Er bestaat echter wel een onbewuste volgens deze theorie, en deze ontstaat via een heel praktisch mechanisme in onze persoonlijkheid. Door de grote hoeveelheid indrukken, die ons via de interactie met deomgeving bereiken, die voor een groot deel ook nog in relatie met elkaar staan, zou het bewustzijn grote begripstructuren moeten bevatten. Grote begripstructuren zijn echter onwerkbaar en hebben een vertragend effect op de belangrijkste taak van het bewustzijn: reageren en anticiperen op de gebeurtenissen, waar we op dit moment bij betrokken zijn. Wij zouden teveel verbanden tussen prikkels en reacties moeten toetsen, indien ons bewustzijn zou bestaan uit grote, ononderbroken verwachtingspatronen.

Om continuïteit van ons bewustzijn te waarborgen, splitst het individu patronen af, die niet langer een directe relatie lijken te hebben tot de huidige omstandigheden. Er ontstaan deelpatronen, met geassocieerde begrippen, zoals eigenschappen en functie, die niet langer onderdeel uitmaken van het actieve bewustzijn. Men zou kunnen zeggen, dat deze deelpatronen worden verplaatst naar het onbewuste binnen de persoonlijkheid. Deze deelpatronen verdwijnen echter niet voorgoed uit het bewustzijn. De bruikbare verwachtingspatronen in het bewustzijn onderhouden aanvankelijk contact met de onbewuste begrippen door middel van een verwijzingindex, die ook wel associatie genoemd wordt.

Als de samenhangende patronen van het onbewuste, die op een zeker moment in het verleden zijn afgeleid, lange tijd niet meer toepasbaar blijken te zijn, worden de associaties zelf ook buiten de hoofdstructuur van het bewustzijn geplaatst en alleen via historische doorverwijzing kan er nog een relatie gelegd worden met de verouderde aannames. Wat oorspronkelijk een verwachtingspatroon was, blijkt achteraf meer toeval geweest te zijn dan een regelmatig terugkerende gebeurtenis. Het bewustzijn ontdoet zich op deze manier van overbodige verwachtingen. Het patroon is in het geheugen opgeslagen en verdwijnt bij onbeschadigde hersenen niet zomaar. De vraag is nu wat er gebeurt met deze onbewuste deelpatronen binnen de persoonlijkheid.

Aangezien de onbewuste begrippen niet langer door interactie getoetst worden aan de omgeving, hebben zijgeen actuele of objectieve betekenis. Zij worden uitsluitend gebruikt in de voorstelling en hebben een functie in de logica, dromen en fantasie van het individu, waardoor zij verwerkt worden in regels, wetten enalgemene concepten, die op voorstellingsniveau worden samengesteld.

Hierdoor worden zij gerelateerd aan andere begrippen tot complexen, zonder dat de realiteit daar nog enige invloed op uit kan oefenen. Zij krijgen een onafhankelijke functie binnen het geheel van de persoonlijkheid en groeien, zonder dat het bewustzijn hierbij betrokken is, uit tot ingewikkelde netwerken.

De persoonlijkheid wordt in dit model dus opgevat als een geheel van bewuste verwachtingspatronen, verwijzingen of associaties en complexe begripsnetwerken die door rangschikking van de voorstelling in het onbewuste zijn verwerkt.

225

Collectief Onbewuste

Jung’s interesses lagen niet uitsluitend op het gebied van de psychologie. Hij was geboeid door de culturele antropologie (volkerenkunde), godsdienst, mythologie en het paranormale. Deze veelzijdigheid maakte hem tot een wetenschapper met een brede oriëntatie. Dit hing ook samen met zijn open en vriendelijke persoonlijkheid. Hij behoorde tot die zeldzame mensen, die werkelijk geïnteresseerd zijn in andere mensen,zowel beroepsmatig als privé, zonder pose of vooringenomen gedrag. Daarin lag ook zijn sterkte en zijn zwakte: hij nam het gedrag van zijn patiënten serieus en hij zocht hier ook voortdurend verklaringen voor in de brede kennis die hij tot zijn beschikking had.

Hoewel zijn onderzoek van het onbewuste en de complexvorming in wetenschappelijke kringen hoog werd geacht, maakte zijn stellingen met betrekking tot het collectief onbewuste van de mensheid hem tegelijkertijd wereldberoemd en omstreden. De toepassing van de evolutietheorie van Darwin op de ontwikkeling van de persoonlijkheid door de historie heen, vormde een nieuwe visie op het bewustzijn van het menselijke ras.

Jung merkte op dat er verbanden waren tussen de beleving van totaal verschillende psychiatrische patiënten. Toen hij deze complexen vergeleek met rituelen en gebruiken, bleken deze zich onafhankelijk van maatschappijstructuur, cultuur, religie of klasse voor te doen. Jung concludeerde hieruit, dat er bepaalde elementaire belevingen moesten zijn, die hij archetypen noemde, die worden overgedragen van generatie op generatie. Zij zijn dus volgens hem erfelijk bepaald. Jung noemde als bekende archetypen onder andere de Geboorte, de Dood, God, de Duivel, de wijze man, de Aarde, de Reus, enzovoort. Doordat zij in iedere primitieve beschaving aanwezig waren, zijn deze kerncomplexen door veelvuldige herhaling onderdeel uit gaan maken van de geestelijke basis van ieder mens. Jung ziet deze oerafbeeldingen niet als bewuste herinneringen of doorgegeven voorstellingen, maar meer als veronderstellingen.

De vraag is nu of het collectief onbewuste een realistisch model is om de overeenkomsten in de voorstelling van mensen te verklaren. De overeenkomsten in begripsvorming, rituelen en gebruiken tussen mensen overal ter wereld kunnen wij inmiddels een bewezen feit noemen. Het is belangrijk dat wij inzien dat er een alternatieve visie mogelijk is. Als wij niet uitgaan van genetisch geërfde oerprincipes, dan worden deze abstracte begrippen door de menselijke organisatie door de eeuwen heen, de maatschappij en het sociale verkeer, op een of andere manier via communicatie aangeleerd.

De tegenhanger van het collectief onbewuste van Jung is dus het collectief bewuste, die bestaat uit standaardbegrippen, die onderdeel uitmaken van iedere menselijke interactie. De oplossing van het vraagstuk, waarin een keuze gemaakt moet worden tussen het collectief onbewuste en het collectief bewuste, ligt niet in de ervaring van volwassenen. Deze is teveel door communicatie, begripsvorming en conditionering gevormd, zodat er geen beslissing gemaakt kan worden tussen de systemen. Wij moeten hiervoor het leerproces van jonge kinderen met betrekking tot de archetypen bestuderen, omdat voor hen communicatie en begripsvorming nog een minder indringende rol spelen.

226

Wij hoeven ons hierover geen illusies te maken. Een kind dat nog nooit met de dood geconfronteerd is geweest, zegt de Dood niets. Een kind van niet godsdienstige ouders heeft geen besef van God of de Duivel. Een collectief onbewuste, waarbij mensen elkaar aanvoelen op grond van gemeenschappelijke oerbeelden, staat lijnrecht op de spraakverwarring en het onderlinge onbegrip, waarvan onze historie als rasde voornaamste demonstratie is. De begrippen en voorstellingen, die mensen binnen een cultuur of daarbuiten hebben, zijn ontstaan door acceptatie van een leerproces, dat het kind gedurende zijn ontwikkeling doormaakt.

Toch hebben mensen een gemeenschappelijke persoonlijkheidstructuur en eerste begripsontwikkeling, die ieder individu of maatschappelijke groepering ontvankelijk maakt voor de door Jung beschreven tijdloze, abstracte begrippen. Zij kunnen allemaal herleid worden tot onze leermethode in combinatie met de begrippen, die ontstaan, vlak na de geboorte. Het belangrijkste uitgangspunt is, dat een mens voortdurend naar oorzaken zoekt voor de gebeurtenissen die ervaren worden of deze nu zinvol zijn of niet. Hieruit worden de eerste verwachtingspatronen afgeleid.

Alles wat aangenaam gevonden wordt, moet volgens het kind een oorzaak hebben. In eerste instantie is dit de moeder. Maar op een gegeven moment ontstaan er ook negatieve ervaringen met betrekking tot de moeder. Hierdoor vervalt de eerste aanname. Het kind zoekt naar de oorsprong van het ‘goede’. God is hiervoor een heel acceptabele verklaring, juist omdat deze niet gerelateerd is aan de grilligheid van een mens of een bepaalde omgeving. Hetzelfde geldt voor onaangename ervaringen en het archetype van de Duivel. Een metafoor voor ‘niet meer wakker worden’ is de Dood, de proporties tussen het kind en de volwassene verklaart het archetype van de Reus, enzovoort. Alle archetypen die Jung beschrijft, zijn oerverklaringen van het kind voor zijn primaire ervaringen. Deze primaire ervaringen zijn voor alle mensenbijna gelijk en de kinderlijke beschrijving van de wereld wordt verfijnd maar blijft aanwezig tijdens de ontwikkeling van de persoon tot aan de volwassenheid toe.

In onze cultuur, maatschappij, rituelen en gebruiken hebben wij dus volgens mij een magisch besef toegekend aan de eerste ervaringen, die wij rond de geboorte hebben gehad. Tijdens het leven refereren wij voortdurend aan deze eerste onbegrijpelijke en angstige momenten, die wij bij de geboorte hebben doorgemaakt. Dat de evolutie daar iets mee te maken heeft gehad is mogelijk, maar deze theorie is niet onvermijdelijk om de archetypen die Jung heeft herkend te doorgronden. Vanwege het principe van het ‘Scheermes van Ockham’, dat stelt, dat de verklaring met de minste veronderstellingen de voorkeur moet krijgen, sluit ik Jung’s theorie niet uit, maar kies ik voor de hierboven beschreven eenvoudige Geboorte theorie, die past binnen de traditie van Freud.

Complexen

Om de ideeën en begrippen in het actieve bewustzijn zo eenvoudig mogelijk te houden, worden er complexen in het persoonlijk onbewuste gevormd, die zich daar onafhankelijk van het ‘Ik’ ontwikkelen. Een complex is een samenhangende structuur met eigenschappen, gerelateerde begrippen en verwachtingspatronen, die op deze manier een projectie vormt van gebeurtenissen, personen of concepten in de werkelijkheid. Toch is het complex onafhankelijk van de ervaringen, die hebben bijgedragen tot zijn ontstaan. Een complex vormt zich uitsluitend op basis van onze eigen verwachtingen en voorstelling. Het isonze persoonlijke interpretatie van een fenomeen. Complexen kunnen elkaar bestrijden of compenseren, maar zij kunnen zich ook verenigen tot een nieuw complex.

U kan zich afvragen hoe het mogelijk is, dat een complex, dat een afgescheiden eenheid binnen de persoonlijkheid is, zich toch in de loop van de tijd verder ontwikkelt en een reële invloed op het bewustzijn uit gaat oefenen. U moet beseffen dat het complex geen statische structuur vormt. Dat het een plaats en een betekenis in ons leven krijgt en dat het zich gedraagt als een afspiegeling van een persoonlijkheid binnen detotale persoonlijkheid, zoals Jung stelt. Dit principe wordt toegelicht aan de hand van het volgende voorbeeld.

227

Tijdens de jeugd hebt u de inzichten, eigenschappen en verwachtingen van uw moeder of pleegmoeder leren kennen. U vormt zich een beeld van haar en u kunt zich zelfs voor de geest halen, hoe zij reageert op bepaalde omstandigheden, ook als zij er niet is of als zij niet met de situatie bekend is. Dit komt omdat aan haar projectie in uw voorstelling verwachtingspatronen, karakterkenmerken en emoties zijn gekoppeld. Hieruit leidt u af hoe haar reacties volgens uw persoonlijke verwachtingen zullen zijn. U leert niet alleen uw eigen conditionering, maar uw bent ook in staat uw persoonlijkheid met anderen te vergelijken. U hebt de mogelijkheid om omstandigheden te toetsen aan de verwachtingen, driften, logica, emotie en voorstelling, die u aan de virtuele projectie van het individu, het complex, heeft verbonden.

Op die manier ontstaat een persoonlijkheidstructuur in uw beleving, die verbonden is aan een persoon in de omgeving. Wat de moeder in werkelijkheid doet, hoeft niet overeen te komen met haar projectie, omdat uw eigen inzichten het gedrag van het complex sturen. U gaat wel uit van deze projectie als u het over uw moeder heeft of als uw met haar praat. Het grote verschil tussen uw voorstelling en haar eigen realiteit vormt een groot risico voor misverstanden en conflicten.

Een complex hoeft niet altijd naar een werkelijk individu te verwijzen. Het kan ook een projectie zijn van een product van uw fantasie, zoals een kabouter, een abstract begrip, zoals God of de Duivel, of zelfs een materieel voorwerp. U kunt er altijd verwachtingen en eigenschappen aan verbinden, waardoor het beeld gaat ‘leven’. Als de relatie met de werkelijkheid vervalt, ontwikkelt het complex zich verder in de voorstelling via logica, fantasie en dromen. Hierin is het mogelijk om het beeld te confronteren met willekeurige omstandigheden. Het complex voldoet aan dezelfde regels met betrekking tot de conditionering, de voorstelling, de driften en keuzes als uzelf. Iedere projectie, die we van personen of objecten in de omgeving maken, is op die manier ook weer een afbeelding van onszelf.

Misschien heeft u het idee dat u geen complexen heeft. Als ik u echter vraag iets over uzelf te vertellen, dangeeft u hoogstwaarschijnlijk de verwachtingen en eigenschappen weer, die u van uzelf heeft. U geeft daarmee in ieder geval blijk van één complex: het Zelf. Het ontstaan en de ontwikkeling van complexen is inherent met de werking van de geest. Het doel dat Jung voor de psychotherapie voorstelde, het bevrijden van de mens van zijn complexen, is tegelijkertijd onmogelijk en onzinnig. Het enige doel dat haalbaar is binnen de mogelijkheden van het individu, is om de complexen op een correcte wijze op elkaar af te stemmen, zodat de persoonlijkheid als integrale eenheid in stand blijft. Men moet er voor waken, dat één van de complexen dominant wordt.

Het bewustzijn als entiteit bestaat slechts door de synthese van alle complexen, waarvan het ‘Ik’ en het ‘Zelf’, die de continuïteit van de totale persoonlijkheid bewaken, slechts enkelen zijn. Omdat complexen zich gedragen als zelfstandige eenheden en zij over alle kennis kunnen beschikken, die in ons aanwezig is, kunnen zij de ‘beste vrienden’ of de ‘ergste vijanden’ van het ‘Ik’ of het ‘Zelf’ worden. De mens is een maatschappij op zich, die voortbestaat of uiteenvalt als alle onderdelen goed samenwerken en in hun waarde worden geaccepteerd. De menselijke geest is het best te vergelijken met een fractal, waarbij ieder onderdeel dezelfde structuur maar een andere inhoud heeft als de totale persoonlijkheid heeft.

Archetypen

Jung gebruikte bij de verklaring van elementaire overeenkomsten in de complexvorming tussen mensen hetprincipe van de erfelijke overdraagbaarheid via oerbeelden of archetypen. De archetypen kunnen niet worden doorgegeven in de vorm van herinneringen, omdat herinneringen alleen gevormd worden door associatieve verbinding van persoonlijke leerprocessen.

Het is ook onmogelijk dat de genetische informatie zorgt voor bepaalde projecties in de voorstelling, omdatde voorstelling afhankelijk is van de begripsvorming. Het is pas mogelijk ergens een voorstelling van te vormen, als het mogelijk is om verschillende omstandigheden met behulp van logica, dromen of fantasie te combineren. Een voorstelling is altijd gerelateerd aan ervaringen, anders heeft deze geen zin of betekenis. Jung was hiervan op de hoogte en hij koos daarom voor de veronderstelling als structuur die door genetischmateriaal werd aangeleverd.

228

Maar wat is een veronderstelling? Men kan pas veronderstellingen begrijpen als men op de hoogte is van deabstracte begrippen en associaties, die er bij betrokken zijn, in een zekere samenhang. Zo is de stelling dat God bestaat pas zinvol als men begrijpt wat men onder God verstaat en hoe dit begrip in relatie tot bepaaldeomstandigheden toegepast kan worden. Een veronderstelling of drift is nog sterker met de leerprocessen verweven, die we in dit leven doormaken, dan de herinnering of de projectie alleen. Het archetype zoals Jung deze interpreteerde, kan daarom niet los van een context bestaan.

De abstracties moeten daarom door conditionering en communicatie via het reële maatschappelijk en sociaal verkeer tussen mensen (opvoeding, onderwijs, regels, wetten) door de gehele mensheid van generatie op generatie in stand gehouden zijn. De algemene begrippen als God, Duivel, Magie, Aarde, Man,Vrouw, het Onbekende en Zelf hebben onafhankelijk van culturele, religieuze of maatschappelijke achtergrond op een of andere manier voor ieder individu betekenis. Dit laat zien dat wij als soort een gemeenschappelijke oorsprong hebben en dat begripsvorming, voorstelling, tradities, gebruiken en communicatie altijd onderdeel uit hebben gemaakt van onze gezamenlijke cultuur. Omdat deze grondcomplexen gedurende de hele historie van de mensheid op wereldschaal worden toegepast, laat ons vermoeden dat zij verwijzen naar algemene gewaarwordingen tijdens de geboorte. Door opvoeding en onderwijs hebben deze elementaire ervaringen een plaats gekregen als basisbegrippen van de menselijke soort als geheel.

Over de relatie tussen de archetypen, de primaire ervaringen van een mens en de historische ontwikkeling van de voorstelling kan men interessante speculaties maken. Het behoort echter niet tot de doelstellingen van dit model om hier een diepgaande verklaring van te geven of om bij deze discussies betrokken te raken.Dit is meer het werkgebied van klinisch psychologen en cultureel antropologen. Wel wil ik vaststellen, dat het bewustzijn in staat is om uit zeer simpele ervaringen de meest complexe en vergaande begrippen te construeren door middel van gevolgtrekking, verwachting en voorstelling, die volledig uit het verband worden getrokken en nauwelijks nog enige samenhang met de oorspronkelijke ervaring vertonen. Er is geen onderscheid te maken tussen archetypen en andere complexen, die in het bewustzijn ontstaan, dan dat de archetypen direct gerelateerd zijn aan ervaringen bij de geboorte. De magische of religieuze interpretatievan deze ervaringen wordt algemeen geaccepteerd en zelfs bekrachtigd.

Persoonlijkheidstypen

Aansluitend op zijn visie betreffende het collectief onbewuste en de erfelijke overdraagbaarheid van archetypen heeft Jung een belangrijk deel van zijn leven gewijd aan de indeling van mensen in psychologische klassen. Het resultaat daarvan is een persoonlijkheidstheorie die zich typeert door vage definities en innerlijke tegenspraak.

Jung maakte een onderscheid tussen twee houdingen van mensen met betrekking tot de wereld: introvert en extravert. Bij extraversie worden bewustzijnsprocessen gericht op ervaringen, gedachten, en gevoelens op begrippen uit de omgeving. Bij introversie wordt de psychische energie (libido) aangewend om bespiegelingen te maken over de samenhang in processen en patronen. Dit zou een geweldige theorie zijn als Jung deze niet onmiddellijk (terecht) had herroepen. Hij zegt namelijk dat deze twee houdingen elkaar afwisselen binnen de persoonlijkheid. Bovendien leidt hij af dat bewust introverte personen dit gedrag compenseren door onbewuste extraversie en bewust extraverte personen onbewust introvert zijn.

Ik kan hieruit opmaken dat Jung het principe van de wisselwerking tussen de bewuste indrukken en de voorstelling nooit voldoende heeft begrepen. Op grond van de omstandigheden waarmee wij gedurende de ontwikkeling geconfronteerd worden, ontstaan verwachtingspatronen met betrekking tot de wereld. Deze verwachtingen bevatten informatie over eerdere ervaringen in een vergelijkbare omgeving.

Op zich hoeven geheugenschema’s geen logische of imaginaire samenhang te vertonen, indien dat niet op enig moment in de ontwikkeling van de persoonlijkheid met succes bekrachtigd is. Een individu reageert overeenkomstig zijn verwachtingen zonder de samenhang te analyseren zolang dat in de ontwikkeling niet noodzakelijk wordt gevonden.

229

Aan de andere kant zal iedere ervaring als een aparte situatie worden opgevat, indien er geen associaties ontstaan met andere gebeurtenissen. De verwachte acties op de wereld hangen voor ieder mens zeer nauw samen met de begripsvorming en de hypothesen die in de voorstelling worden afgeleid. Als de verwachtingspatronen door intensieve ervaring in welke vorm dan ook complexer worden, is het noodzakelijk voor het bewustzijn om begrippen, ideeën en modellen van de wereld te bedenken. Hierdoor kan het individu snel en effectief blijven reageren op de situaties waarin deze zich bevindt.

Introvert gedrag is dus onnodig als het individu onvoldoende ontvankelijk zou zijn voor de omgeving. Introversie is een vorm van opruimen van het bewustzijn die meer extraverte beleving mogelijk maakt. Het onderscheid tussen introverte en extraverte mensen is dus niet relevant. Er bestaan slechts mensen met een beperkte gewaarwording en dus een beperking van zowel de voorstelling als het reactievermogen en mensen die wel over deze capaciteiten beschikken.

Mensen die niet is aangeleerd hoe zij flexibel en zelfstandig modellen moeten bedenken om het bewustzijn te ontlasten zullen worden geconfronteerd met een capaciteitsprobleem van het bevattingsvermogen. Zij zullen maar op een gelimiteerd aantal manieren op de omgeving kunnen reageren en bij de meeste handelingen moeten worden geïnstrueerd. Frustratie leidt meestal tot agressie. Mensen die wel zelfstandig kunnen nadenken hebben een uitgebreid scala van mogelijke reacties. Een reactie kan door langdurig falen echter niet altijd uiterlijk waarneembaar zijn. Dit type mensen zal zich over het algemeen moeilijk laten leiden door anderen en zeker niet zomaar ideeën voor waar aannemen.

Naast de houdingen neemt het onderscheid tussen de functies van het bewustzijn een belangrijke plaats in de persoonlijkheidtypering van Jung. De functies die hij classificeert zijn: denken, voelen, gewaarworden en intuïtie. Als wij een verband zien tussen denken en voorstelling, voelen en emoties, gewaarworden en interactie en tussen intuïtie en verwachting, dan kan een vergelijking gemaakt worden met de persoonlijkheidstructuur van dit model. Het is echter de vraag hoe iemand zich iets kan voorstellen zonder verwachtingspatronen, hoe reacties ontstaan zonder emoties en hoe verwachting ontstaat zonder interactie. Deze functies zijn niet los te koppelen van elkaar en het is zeker onzinnig om mensen in te delen op grond van dit onderscheid.

Het enige dat men kan vaststellen met betrekking tot het functioneren van mensen in relatie tot de wereld, is dat bepaalde ervaringen diepe indruk op een persoon hebben gemaakt, door trauma of bekrachtiging. Later in de ontwikkeling willen zij daarom alleen moeizaam hun bestaande verwachtingen, emoties of projecties aanpassen als nieuwe informatie over het betrokken thema wordt aangereikt. Dit is wat in de psychoanalyse verdringing genoemd wordt. In feite is de reactie dan: ‘Het is zo, omdat ik wil dat het zo is. Het doet mij teveel pijn om mijn gedachten aan te passen. Daarom klopt de nieuwe informatie niet.’ Via dit mechanisme ontstaat, wat iedereen ‘waarheid’ noemt.

Door de systematische combinatie van de houdingen met de bewustzijnsfuncties ontstaan in Jung’s visie acht persoonlijkheidstypen. Hoewel er geen objectief bewijsmateriaal voor deze indeling bestaat, spelen de persoonlijkheidstypen bij het moderne psychologisch onderzoek nog steeds een belangrijke rol. Ik wil slechts een onderscheid maken in het gedrag van mensen, maar dit is altijd afhankelijk van de betreffende situatie en de persoonlijke historie: acceptatie of verdringing.

En verdringing kan op verschillende manieren plaatsvinden: door het aanhangen van een idee, door sublimering, door selectieve waarneming, door het ontwikkelen van agressief gedrag en via talloze andere ontsnappingsroutes, die de persoonlijkheid te bieden heeft. Ik zie de mens als een wezen dat voortdurend opde vlucht is voor de wereld en uiteindelijk voor zichzelf.

230

Psychosynthese

Om de Psychosynthese van Roberto Assagioli een plaats te geven binnen de psychologische traditie moetenwe eigenlijk naar de toekomst of het verre verleden kijken. Assagioli heeft zijn theoretische wortels in de Psychoanalyse van Freud en Jung gestoken, maar hij verwijst ook naar het spirituele gedachtegoed van de Vedische, boeddhistische en christelijke religie. De Psychosynthese maakt niet alleen onderscheid tussen het bewustzijn en het persoonlijk en collectief onderbewuste, er wordt ook aandacht besteed aan veronderstelde mogelijkheden van een mens om boven de bestaande situatie uit te groeien. Door zich doelgericht bewust te worden van zichzelf en een persoonlijke levensvervulling te kiezen kan een individu zich historisch ontwikkelen en een transpersoonlijk zelf realiseren. De Psychosynthese is meer een levensvisie dan een theorie. Toch is deze stroming een belangrijke voorloper van de humanistische en transpersoonlijke psychologie, die in de therapeutische praktijk hun nut bewezen hebben.

De structuur van het bewustzijn volgens de Psychosynthese wordt het best gedemonstreerd door het ‘Ei vanAssagioli’, dat verschillende lagen van de persoonlijkheid laat zien. Het ‘ei’ bevat het ‘Ik’, het bewustzijn, het onbewuste en het persoonlijk zelf, zoals dat in de Psychoanalyse is beschreven. Daarnaast toont het diagram een ‘bovenbewuste’, waardoor een mens een beeld van zichzelf in de wereld ontwikkelt en van zichzelf en de omstandigheden leert.

Door de manier van leven bewust te kiezen krijgt het ‘Transpersoonlijk Zelf’ een vorm, dat het dagelijks actieve zelf overstijgt. Dit is te vergelijken met de zelfverwezenlijking, die in verschillende religieuze en levensbeschouwelijke tradities centraal staat. Het is volgens Assagioli mogelijk voor een mens bewust over het transpersoonlijk zelf na te denken en zo invloed uit te oefenen op de eigen ontwikkeling. Daarvoor zijn vragen noodzakelijk als: ‘Waarvoor doe ik zoals ik doe?’, ‘Waarom keer ik altijd terug in bepaalde situaties?’, ‘Wat is mijn doel’, enzovoort. Het bewustworden van het Transpersoonlijk Zelf wordt in het diagram weergegeven door de stippellijn tussen het bewustzijn en dit Transpersoonlijk Zelf.

Het hogere bewustzijn ontstijgt het persoonlijk zelf en is in conflict met de leerprocessen die men in het verleden heeft doorgemaakt. Deze conditionering vanuit de historie wordt vormgegeven in complexen in het onbewuste. Door zich los te maken van de verwachtingen kan de mens, volgens de Psychosynthese, het Zelf herscheppen tot wat men eigenlijk wil zijn. De Wil wordt door Assagioli gezien als het sturend mechanisme, waardoor het individu kan bepalen hoe de persoonlijke ontwikkeling zal plaatsvinden.

Ik moet eerlijk zeggen dat toen ik op veertienjarige leeftijd de theorie van Assagioli in een verzameld werk aantrof, ik hier direct diep door getroffen werd, vooral door de actieve rol die de mens in deze visie op zijn eigen lot kan uitoefenen. Voor mij leek dat toen mogelijk en vandaar de intensieve studie die ik van de Psychosynthese gemaakt heb. Nu, meer dan twintig jaar later, nadat ik het een en ander heb doorgemaakt en

231

Lagere onbewuste of onderbewusteMiddelste onbewuste of persoonlijke zelfHogere onbewuste of bovenbewusteBewusteIkTranspersoonlijke zelf

Lagere onbewuste of onderbewusteMiddelste onbewuste of persoonlijke zelfHogere onbewuste of bovenbewusteBewusteIkTranspersoonlijke zelf

bestudeerd, heb ik ernstige twijfels gekregen over de persoonlijkheidstructuur, zoals Assagioli deze voorstelt.De mens is en blijft een geconditioneerd wezen, dat zijn ideeën, zelfbeeld en wereldvisie uiteindelijk toch altijd afleidt uit de verwachtingspatronen, die hij in het verleden of op dit moment heeft geconstrueerd. Om nieuwe situaties te begrijpen, moet hij vergelijkingen maken met ervaringen uit het verleden, omdat zijn begripsvorming hieruit afkomstig is. Nieuwe ervaringen, die niet aan bekende structuren gerelateerd kunnen worden, zorgen voor grote angst en een mentale of fysieke vluchtreactie. De mens loopt, met het hoofd naar het verleden, achteruit in de richting van de toekomst.

Neem als voorbeeld de science fiction films. Het blijkt niet mogelijk te zijn voor filmmakers een buitenaards wezen te bedenken, dat niet op een of andere manier gebaseerd is op levende wezens die op aarde voorkomt. Het kunnen hagedissen, uitvergrote insecten, pratende planten of kwallen zijn, maar het moet op een of andere manier verbonden zijn met veilige, bekende beelden. Een mens kan in de loop van de tijd de achterliggende werkelijkheid vervormen, maar deze ontstijgt bij nadere analyse nooit tot dan toe ervaren omstandigheden.

Als een persoon op enig moment een doel en een ontwikkelingstraject voor zichzelf bedenkt, dan gebeurt dit op grond van verwachtingen en voorstellingen, die ontstaan zijn door ervaringen, die tot het moment van heroverwegen hebben plaatsgevonden. Aangezien de mens onbekend is met zijn toekomst, tenzij er geen enkele verandering wordt aangebracht in het geconditioneerde gedrag, zal de gekozen ‘nieuwe’ persoonlijkheidsontwikkeling nooit relevant zijn in gewijzigde omstandigheden. Alleen als het individu volhardt in zijn wellicht tot mislukken gekozen gedrag, hebben zijn voorspellingen met betrekking tot de toekomst enige zin.

Men kan dus kiezen voor gedragsverandering en een nieuwe weg, maar dan hebben de verwachtingen geen betekenis meer, of men kan het huidige gedrag en de gekozen omstandigheden blijven herhalen, waardoor de verwachtingen via zelfbekrachtiging blijven kloppen, maar van zelfverwezenlijking geen sprake is. Dit is het grote dilemma en de paradox van iedere mens, omdat zijn persoonlijkheid nu eenmaal op een zekere manier in elkaar zit. Verwachtingen koesteren over veranderingen in het eigen gedrag is daarbij niet mogelijk. Het is of de tredmolen of de grote stap in het duistere onbekende. Doelen stellen voor de transpersoonlijke ontwikkeling is wenselijk maar absoluut onhaalbaar.

Is er dan iets dat vergelijkbaar is met de transpersoonlijkheid en het bovenbewuste? Aangezien nieuwe ideeën en gedachtenvormen de persoonlijkheid bereiken via interactie, zou men kunnen zeggen dat de transpersoonlijkheid en het bovenbewuste bestaat uit de verwachtingspatronen en de complexen in de onbekende omgeving. Het is in feite dat wat anderen weten of ooit hebben geweten, maar waar wij nog nietvan op de hoogte zijn. Goede communicatie en ervaring zijn dus de enige wegen, om van gedrag en wijzigingen in omstandigheden, waar wij mee te maken kunnen krijgen, te leren. Deze leerprocessen van anderen moeten we vervolgens toepassen op de eigen situatie. Er moet dan een projectie plaatsvinden van de omgeving in het zelf, die vervolgens experimenteel getoetst dient te worden.

Maar dan moeten wij openstaan voor die omgeving en niet de oplossing zoeken in een gesloten zelf. Dat betekent dat wij anderen moeten leren vertrouwen zonder onze kritische houding te verliezen. De verantwoordelijkheid voor een bepaalde gekozen richting of mening ligt altijd bij jezelf. Het gaat niet om de doelen of de gekozen weg, die op een bepaald moment toch zinloos zullen blijken te zijn, omdat de werkelijkheid zich altijd net even iets anders voordoet dan je verwacht. Het gaat er om dat je met succes en mislukking op weg naar die doelen leert omgaan en de methode aan de omstandigheden gaat aanpassen.

Stress en Spanningsontlading

De drifttheorie die de basis vormt van het werk van Freud gaat uit van gefaseerde spanningsontlading tussen indrukken en reacties, die als onaangenaam worden ervaren naar indrukken en reacties, die als positief of aangenaam worden gekenmerkt. Wat als aangenaam of onaangenaam wordt ervaren hangt samen

232

met de terugkoppeling door middel van feedback tussen de waarneming, communicatie en reactievorming naar een persoonlijke voorstelling van de wereld.

Hoe deze spanningsontlading plaatsvindt hangt samen met de vorm van sublimatie van primaire driften om de zelfbekrachtiging of bestraffing te activeren. Het werkelijkheidsbesef en de voorstelling worden door interactie aan elkaar getoetst. In de voorstelling wordt een imaginair wereldbeeld gevormd op grond van leerprocessen en conditionering (of gewenning) uit het verleden. Wanneer de spanning tussen de voorstelling en het bewustzijn, dat door reële of kunstmatige indrukken wordt gevoed een zekere drempelwaarde heeft bereikt, dan moet het individu de persoonlijke omstandigheden of het eigen wereldbeeld aanpassen aan de omgeving.

Aanpassing van de omstandigheden betekent een harde confrontatie en realisatie van het beeld, dat men vande werkelijkheid heeft gevormd. Hiervoor moet men lichamelijke of geestelijke arbeid verrichten. Verandering van de voorstelling gebeurt pas als men inziet, dat de projectie die men in het verleden op grond van een bepaalde levenswandel en informatieverwerving heeft gevormd, te weinig flexibel is om frustratie te voorkomen. Een verandering van de voorstelling of de omstandigheden gebeurt in een periode van heftige instabiliteit, waarbij de voorstelling te hoge verwachtingen schept of te weinig mogelijkheden biedt. Het eigen verwachtingspatroon moet dan doorbroken worden om verdere psychische spanning te voorkomen. Dit kan door middel van geweld, creativiteit of lichamelijke en psychische realisatie van de eigen dromen, fantasie of logische interpretatie.

Men kan de voorstelling pas aanpassen als er uit de omgeving, communicatie of evaluatie van het persoonlijke verleden nieuwe ideeën naar voren komen. Hierdoor kan een nieuwe stijl van denken, werken en motiveren ontstaan. Door de willekeurige combinatie van associatieve verbanden die tijdens de slaap, kennisverwerving of begripsvorming plaatsvindt loopt de realiteit in principe altijd achter bij onbewuste processen. Op een gegeven moment ontstaat er een psychische spanningsontlading, die moeilijk te onderdrukken of te sublimeren is, tenzij dit wordt opgevangen door de omgeving.

De Muziek van Leven

Muziek ontstaat door een opeenvolging van levensstijl, compositie, arrangement en uitvoering. Binnen een bepaalde stijl maken verschillende componisten bladmuziek (gedragsvoorschriften) voor bepaalde sociale rollen, waarbij de muziek door vrije interpretatie van de uitvoerenden en het publiek ook nog eens andere betekenis kan krijgen. Verwachtingspatronen, stimuli, reacties en emoties zijn te vergelijken met het uitvoeren van muziek in een zeker sociaal en maatschappelijk gedragskader. Door het overstijgen van persoonlijke of gemeenschappelijke angst of hoop kunnen verschillende stijlen gemixed worden, waardoor de ‘klankkleur’ van de muziek meer diepgang en variatie krijgt.

Op een notenbalk komen verschillende lijnen en noten voor. De lijnen zijn te vergelijken met een bepaalde emotionele, fysieke en logische fasering, die samenhangt met het ‘bioritme’ van het individu en de maatschappij. Bij muziek kunnen we een onderscheid maken tussen achtergrondmuziek (het muzikale decor) en de solisten (de individuele invulling, die het verwachtingspatroon doorbreekt). Iedere ‘muzikant’ heeft een eigen interpretatie van dezelfde compositie. De samenwerking en variatie van verwachtingspatronen bepaalt of het publiek de muziek mooi vindt. Een ‘slechte’ uitvoering kan een compositie verpesten. Een goede uitvoering (waarbij onderlinge communicatie en een ‘dirigent’ of leider essentieel zijn) zorgt voor inspiratie van het publiek om de ‘stijl’ of ‘trend’ in hun eigen leven en voorstelling in te passen.

De voortzetting en acceptatie of verwerping van een bepaalde stijl wordt bepaald door een herhaling van vergelijkbare gedragspatronen, handelingen en vormen van communicatie, die elkaar logisch opvolgen in de tijd. Door gewenning leren mensen ‘instrumenten’ (of machines) en de eigen capaciteiten (of talenten) verkennen. Doorbreking van de herhaling van verwachtingspatronen betekent een nieuwe creatieve of destructieve periode in het bestaan van de mensheid als geheel. Vervolmaking van het leven ontstaat door de opeenvolging van opbouw en afbraak van bepaalde structuren, die in het verleden tot stand zijn

233

gekomen. Een nieuwe stijl ontstaat door de expliciete verwerping van vorige episodes. Tegelijkertijd wordt er ook gebouwd op de historische ruines van dit verleden.

234

Model

De processen die plaats vinden in de verschillende onderdelen van de dynamische persoonlijkheid kunnen alleen in een model worden weergegeven als wordt ingegaan op de emotionele veranderingen, die men ondervindt, als er verschillen ontstaan tussen de verwachtingen en de realiteit. Hiervoor moeten de geheugenschema’s in het bewustzijn en de indrukken uit de interactie met de omgeving symbolisch met elkaar worden vergeleken. De gevolgen die nieuwe informatie heeft op de verwachtingspatronen kunnen worden begrepen als de processen worden geformuleerd in de vorm van een soort reactiemechanisme. De stuwende krachten achter dit principe zijn de emotionele transformaties, die optreden als prikkels en reacties worden toegediend of weggelaten.

Symbolische Weergave

Om de interactie tussen een individu en zijn omgeving in een modelvorm weer te geven, is het belangrijk dat we realiseren, dat de bewustzijnsprocessen op verschillende nivo’s en simultaan zowel plaatsvinden in de persoonlijkheid als in de werkelijke wereld. Het model moet dus de interactie tussen de realiteit in het bewustzijn en in de omgeving naast elkaar laten zien. De waarnemingspatronen en de verwachtingspatronen worden voortdurend onderling vergeleken door herkenning en toetsing. Omdat de elementen in de verwachtingspatronen als ‘aangenaam’ of ‘onaangenaam’ gewaardeerd zijn, ontstaan er uit de patronen van de omgeving of het bewustzijn emotionele transformaties, die de driftwerking in stand houden.

Stimuli – Reactie patronen worden zelden onafhankelijk van de situatie aangeboden. Zij vertonen een samenhang met de context. Deze context zorgt voor associaties met relevante geheugenschema’s, zodat de verwachtingspatronen in een bepaald kader worden geplaatst. De patroonwijzers wijzen op een moment naar de actieve stimuli of reacties in de waarnemingspatronen. De verwachtingwijzers wijzen naar de meestvoor de hand liggende volgende stimuli of reacties in de verwachtingspatronen van het individu.

235

Patroonwijzers Verwachting

wijzers

Er wordt in dit model gebruik gemaakt van een interactieschema, dat twee lagen bevat. Als de werkelijke interactie tussen de omgeving en de totale persoonlijkheid in een model beschreven zou moeten worden, zou het interactiemodel de processen in alle lagen van de persoonlijkheid moeten bevatten. Dit is alleen mogelijk in een model. Voorlopig beperkt de theorie zich tot de interactie tussen de omgeving en het bewustzijn. Later worden ook andere processen in het model betrokken.

De linkerkant van het interactiemodel geeft de stimuli en reacties met de omgeving of de maatschappij weer. Deze kan op twee manieren gepresenteerd worden. Als er zich een min of meer willekeurige reeks voordoet, vormt de linkerkant van het schema een sequentiële reeks van prikkels en reacties. Deze kunnen symbolisch worden weergegeven door symbolen. De legenda bij het model verklaart wat de symbolen betekenen. Hierdoor wordt een interactieschema op talloze situaties toepasbaar.

Als de prikkels en reacties een duidelijke structuur vertonen, zoals bij duidelijke oorzaak-gevolg relaties, natuurwetten, communicatie of feedback, dan kunnen de stimuli en reacties weergegeven worden in de vorm van een programmaschema. Bij de communicatie tussen mensen of dieren worden interactiestructuren uitgewisseld. Hierdoor drukt de communicatie zekere conditioneringboodschappen uit. De patroonwijzers geven aan welke prikkels op een zeker moment geconstateerd worden door het individu.

Aan de rechterkant van het schema worden de aangeleerde verwachtingspatronen in de vorm van een structuurschema getoond. Door associatiepijlen wordt een relatie gelegd tussen verschillende verwachtingstructuren. De verwachtingwijzers geven aan welke stimuli of reacties het individu uit de omgeving verwacht.

De nieuwe prikkel of reactie bevestigt of ontkent de huidige verwachting van het individu. Als de verwachte waarneming of ervaring overeenkomt met het geheugenbeeld in de persoonlijkheid, dan zal de huidige verwachtingstructuur sterk bekrachtigd worden. Is de prikkel of reactie onverwacht, dan zijn de verwachtingspatronen onvolledig en moet deze op een of andere manier in de verwachting worden gepast.

Hierdoor verandert de informatiewaarde van de verwachting, waardoor een andere configuratie van de verwachtingstructuur ontstaat. De afwijking van de reële prikkel of reactie zorgt voor een verrassingseffect.Dit heeft een emotionele transformatie cyclus tot gevolg, zoals bij de Conditionering is aangegeven. Indien er sprake is van een keuzemogelijkheid in de structuur en een ‘tak’ van de selectie wordt overwegend positief gewaardeerd en de andere negatief, dan zal het individu de meest aangename mogelijkheid kiezen, overeenkomstig de drifttheorie en de emotionele stadia uit de Conditionering.

236

= …

= …

= …

De uitgangssituatie wordt vóór de pijl weergegeven, het resultaat achter de pijl. Boven de pijl staat het symbool voor de huidige prikkel of reactie. Onder de pijl wordt de emotie die de verandering teweeg brengtaangegeven. Bij het nieuwe symbool kan de emotionele betekenis worden getoond. Prikkels en reacties in de verwachtingstructuren, die als aangenaam of onaangenaam worden gekenmerkt, worden in verschillendekleuren (rood en groen) getoond. Een driftontlading bij een keuzemogelijkheid gaat van onaangenaam naar aangenaam. De drift wordt weergegeven door een bliksemschicht.

Combinatie van meerdere geheugenschema’s wordt genoteerd als een optelling van structuren, waarbij overeenkomstige delen (‘matches’) via een kromme pijl aan elkaar worden verbonden. Een complexe structuur met herhalende onderdelen kan worden opgesplitst in deelbegrippen, zoals bij de Cognitieve Theorie is gedemonstreerd. Structuren kunnen dus worden samengesteld of ontbonden, waarbij de emotionele waardering van prikkels en reacties (aangenaam of onaangenaam) voortdurend veranderd.

237

Door emotionele transformatie bij nieuwe informatie en de overerving van de waardering ontstaan Stimuli – Reactie patronen die overwegend positief of overwegend negatief worden ervaren. Het in stand houden van aangename conditioneringreeksen en het ontvluchten van de onaangename omstandigheden zijn de belangrijkste drijfveren voor de vorming van de driften van een individu.

Een verwachtingstructuur raakt ‘geïnfecteerd’ met een overwegend positieve of negatieve waardering en naverloop van tijd krijgt het volledige geheugenschema dezelfde waardering als het beperkte aantal stimuli enreacties, dat oorspronkelijk als aangenaam of onaangenaam werd ervaren. De waardering verplaatst zich dan door associatie, deductie en inductie van de elementen naar de systemen, waarvan de prikkels of reacties onderdeel van uit maken.

De systemen of begrippen, die op een gegeven moment positief of negatief gewaardeerd worden, vormen op zich weer subsystemen in grotere syntheses (zie Systeemtheorie). Op dit hogere abstracte nivo herhaalt het waarderingsproces zich, tot een aantal hoofdstructuren met gerelateerde begrippen ontstaat, dat als hoofdzakelijk aangenaam (goed) of onaangenaam (slecht) wordt gekenmerkt. Er is dan een volledig geïntegreerde en eenzijdig geconditioneerde persoonlijkheid gevormd.

Zowel het ethische besef (het Super Ego) als de lagere driften (het Id) worden door dit mechanisme geconstrueerd. De Psychoanalyse is op deze manier terug te brengen tot het bestuderen van de gevolgen van eenvoudige conditionering, cognitieve training en begripsynthese (waarover meer vermeld wordt in hethoofdstuk over de Systeemtheorie). Psychoanalyse vormt het sluitstuk bij de integratie van de psychologische theorieën tot één proces.

Reactiemechanisme voor Bewustzijnsprocessen

Met behulp van de notatietechniek, die beschreven is in de vorige paragraaf, kunnen de transformaties in het bewustzijn symbolisch worden gerepresenteerd. Dit vormt de basis om dynamische bewustzijnsprocessen inzichtelijk te maken. De techniek kan gebruikt worden om de gevolgen van indrukken voor de configuratie van geheugenschema’s te bestuderen. Hierdoor wordt het mogelijk om algemene principes met betrekking tot de wording van de menselijke geest af te leiden. De interactie tussen mens en omgeving krijgt door dit model de vorm van reactiemechanismen, die aan zekere wetten voldoen.

In deze paragraaf worden een aantal elementaire reacties tussen verwachtingstructuren en nieuwe informatie uit de omgeving uitgewerkt. Hierbij is de emotionele waardering van indrukken een invloedrijkefactor. Hoewel de belangrijkste interacties worden besproken, is de reeks elementaire reacties niet volledig. Dit onderzoek vormt een nieuw terrein binnen de psychologie, de filosofie en de logica, die ik de Psychische Dynamica zou willen noemen. Ik moedig lezers aan onderzoek op dit gebied te verrichten.

Nieuwe prikkels bij herhalingsgedrag

Een neutrale indruk die een herhalingspatroon van aangename prikkels en reacties doorbreekt krijgt automatisch een onaangename (verstorende) betekenis. Dit wordt dus ervaren als het toedienen van een onaangename prikkel (+S-) en het veroorzaakt angstgevoelens. Er wordt een mechanisme in gang gezet om de onaangename prikkel te ontsnappen, zodat de aangename herhaling weer verder kan worden gezet. Als de neutrale prikkel eenmaal een negatieve betekenis heeft gekregen, zal deze indruk onder andere omstandigheden, oorspronkelijk als onaangenaam worden ervaren.

Een neutrale indruk die een herhalingspatroon van onaangename prikkels en reacties doorbreekt krijgt een aangename betekenis. Hier is sprake van het toedienen van een hoopversterkende, aangename prikkel (+S+), die het individu van de onaangename omstandigheden afleidt. Het schept de mogelijkheid van een vlucht. Als de neutrale prikkel als positief wordt gekenmerkt, dan zal deze betekenis ook in andere situaties worden toegepast.

238

Toedienen van gewaardeerde stimuli

Over het algemeen verandert een indruk die al een aangename of onaangename betekenis heeft gekregen, niets aan de waardering van het patroon, waaraan het wordt toegevoegd. Zo blijft een aangename prikkel zijn aangename betekenis behouden, onafhankelijk van de waardering van de herhaling. De toevoeging vaneen onaangename indruk blijft men als onaangenaam ervaren. Doordat er nieuwe indrukken worden opgedaan, moet de huidige verwachting voor de herhalingstructuur wel worden aangepast of er moet een nieuw geheugenschema worden gevormd.

239

Uitblijven van stimuli en reacties

Als een positief gewaardeerde stimulus of reactie niet terugkeert in een conditioneringreeks met neutraal gewaardeerde indrukken, dan krijgen deze indrukken uit frustratie meestal een onaangename betekenis. Eenonaangename indruk die ontbreekt in een reeks zorgt voor een gevoel van opluchting, waardoor de neutrale stimuli positief gewaardeerd worden. Door het ontbreken van de indruk wordt een conditioneringpatroon afgesloten. De omstandigheden worden ervaren als een nieuwe situatie, waarvoor andere regels gelden.

Zoals vermeld is de frustratie van verwachte reacties uit de omgeving de voornaamste drijfveer achter het vormen van driften. Door het uitblijven van de reacties wordt men gedwongen de verwachtingspatronen met betrekking tot herhalingen en oorzakelijke verbanden aan te passen. Het individu blijft streven naar de ‘verloren’ bekrachtiging en moet daarvoor de omgeving en alternatieve strategieën onderzoeken.

240

Alternatieven

Als een selectie twee mogelijke alternatieven heeft en de eerste mogelijkheid wordt positief gewaardeerd ende andere negatief, dan probeert het organisme de negatieve prikkel te ontsnappen. De aangename prikkel wordt voortdurend herhaald, totdat het onaangename alternatief volledig vergeten is. Dit is het gevolg van de driftwerking.

Oorzakelijke verbanden

De neutraal gewaardeerde oorzaak van een gevolg, dat onaangenaam wordt gevonden, krijgt na verloop vantijd ook een onaangename betekenis. De neutrale oorzaak van een aangenaam gevolg wordt uiteindelijk ook aangenaam gevonden.

241

Negatief gewaardeerde oorzaken kunnen op zich wel aangename gevolgen hebben. Zo kunnen aangename bezigheden ook onaangename gevolgen hebben. Dit wordt echter niet direct ingezien. Het individu kijkt in eerste instantie voornamelijk naar de effecten op de korte termijn. Pas na intensieve conditionering en bij confrontatie met de realiteit van de gevolgen wordt het oorzakelijke verband tussen de tegengestelde factoren ingezien. De oorzaak krijgt dan dezelfde waardering als het gevolg.

Toch komen het merendeel van de oorzakelijke verbanden in de omgeving en de maatschappij in deze vormvoor. Wat op het eerste gezicht mooi en aangenaam lijkt heeft bij nader inzien vaak negatieve bijeffecten. De aangename ervaring heeft een prijs. De moeilijkste wegen leiden vaak naar blijvende aangename gevolgen. Er wordt dan gesproken van ‘compensatie’ (onaangename oorzaak met aangename gevolgen) en ‘valkuilen’ (positief gewaardeerde handelingen met onaangename gevolgen).

Waardering is relatief

De psychische processen in het bewustzijn zijn gebaseerd op de emotionele waardering van de wereld. Deze waardering van indrukken kan door conditionering echter veranderen. Er kan bijvoorbeeld verveling optreden of schijnbaar onbelangrijke situaties worden door bepaalde gebeurtenissen in een volledig ander licht geplaatst. Over het algemeen heeft een verandering van de waardering van indrukken ook een wijziging van de structuur van de verwachtingspatronen en de associaties tot gevolg.

De waardering zelf is niet alleen uitgangspunt van de vorming van psychische structuren. Het is tegelijkertijd een uitkomst van de evaluatie van verwachtingspatronen. Men kan de psyche dan ook beschouwen als een voortdurende interactie tussen de waardering van geheugenschema’s en de vorming van deze structuren. Hierdoor verandert de betekenis en de inhoud van begrippen en situaties voortdurend in het bewustzijn. Hetzelfde begrip kan onder verschillende omstandigheden anders gewaardeerd worden. Dit maakt het samenstellen van algemene gedragsregels complex.

Doelstelling en Driftwerking

Het streven van ieder individu is vrij eenvoudig als een algemeen principe te beschrijven. Dit principe heefteen aantal consequenties voor de structuur van de persoonlijkheid en de mogelijke gedragspatronen. Het individu probeert omstandigheden, die als onaangenaam worden ervaren te ontvluchten en aangename situaties in stand te houden.

Om de negatief gewaardeerde situaties te ontvluchten moet het gedrag zich conformeren aan bepaalde regels en wetten. In Freud’s theorie wordt dit stelsel van regels en wetten omschreven als het ‘Super Ego’. Dit is de verzameling van verwachtingspatronen en voorstellingen die individueel bepalen wat niet kan en niet mag. Door conditionering wordt duidelijk welke prikkels en reacties als aangenaam worden ervaren. Deze positieve indrukken vormen de driftdoelen, die in de Psychoanalyse worden nagestreefd door het ‘Id’ Het ‘Ego’ vormt de koppeling naar de realiteit, die de driften, regels en wetten door middel van handelingen, waarneming en communicatie toetst.

242

Humanistische Psychologie

Hoewel de persoonlijkheidstructuur van een mens een interessant gespreksthema is voor de wetenschap, wordt de praktische toepassing van de theorie vanaf de eerste psychologische verkenningen getoetst in de hulpverlening. Hierbij spelen een aantal zaken een belangrijke rol. Hoewel de psychiatrische patiënt in de negentiende eeuw nog werd behandeld als een beest, is het onmogelijk iets over het gedrag van mensen te leren, indien er geen vertrouwensbasis en een goede communicatie bestaat tussen therapeut en patiënt.

Wat heeft de psychologische praktijk een mens te bieden, dat aan het dagelijks leven ontbreekt? Op welke manier kunnen mensen effectief geholpen worden met hun problemen? Is gedragsverandering mogelijk? Dit zijn de centrale vragen waar iedere hulpverlener op een gegeven moment tijdens de uitoefening van zijnvak mee geconfronteerd wordt. De beschaving van een maatschappij is te meten aan de manier waarop mensen aan de ‘onderkant’ van de sociale ladder behandeld worden. Wij kunnen zonder meer stellen, dat in de moderne massacultuur iedere schaal van hulpverlening ontoereikend is. Psychische problemen zijn niet meer te isoleren in een maatschappij waarin communicatie en veranderingen een wereldomvattende betekenis hebben. Het oplossen van de persoonlijke problemen van het individu, die zich verloren voelt in de stroom van veranderingen, heeft een maatschappelijke omvang aangenomen.

De humanistische psychologie die vooral gericht is op de therapeutische praktijk, keert terug naar de individuele behandeling, waarin een persoonlijke band tussen de psycholoog en de patiënt een belangrijke positie inneemt. De therapie is vooral verbonden aan de ideeën van Carl Rogers, die zijn theorie en praktijk in de jaren zestig ontwikkelde. Het is een intensieve en tijdrovende therapievorm die in een aantal situaties zeker succes kan hebben. Beperkte budgetten, drukke tijdschema’s van artsen en de lange responsetijd, voordat een humanistische therapiesessie aanslaat, hebben ervoor gezorgd, dat deze stroming in de psychologie slechts op beperkte schaal wordt toegepast.

Theorie

In de humanistische psychologie staat de subjectieve beleving en de persoonlijke ontwikkeling van het individu centraal. Er wordt verondersteld, dat de oplossing van problemen al in de persoon zelf besloten liggen. De hulpverlener begeleidt het groeiproces van de klant (niet patiënt!), maar stuurt deze niet, omdat de nadruk wordt gelegd op de eigen verantwoordelijkheid. Het is daarom belangrijk dat de patiënt zijn eigen therapie helpt vorm te geven. De mens wordt in deze theorie in zijn volledige context bestudeert, waaruit de invloed van de gestalttherapie en de systeemtheorie blijkt.

De theorie van Rogers is niet zozeer gericht op de bestudering van de processen in de persoonlijkheid, maarbeschrijft een aantal belangrijke therapeutische richtlijnen. Deze richtlijnen helpen het individu de eigen situatie in te zien en doelen te stellen om herstel te bevorderen. De humanistische psychologie gaat dus uit van een optimistisch mensbeeld. Deze psychologie ging er van uit dat mensen in staat zijn hun eigen gedragop een positieve manier te verbeteren.

Ontwikkeling van de Persoonlijkheid

Het model dat Rogers hanteert om de dynamische ontwikkeling van de persoonlijkheid te verklaren is zeer eenvoudig en gebaseerd op drie processen: denken, voelen en handelen. Als de interactie tussen denken, voelen en handelen op een of andere manier geremd wordt, ontstaan psychische conflicten. De uitwisseling tussen denken en voelen binnen de persoonlijkheid wordt de interne dialoog genoemd. De communicatie met de omgeving is de externe dialoog. Als de interne en externe dialoog elkaar aanvullen, is er sprake van een geïntegreerde persoonlijkheid. Indien de persoon niet goed in staat is zich te uiten over zijn gevoelens en gedachten of als deze niet open staat voor wat hem via communicatie wordt aangereikt dan ontstaat een verstoring tussen de innerlijke beleving en de uiterlijke presentatie. Met name dit principe veroorzaakt volgens Rogers het merendeel van de psychische problemen.

243

In de humanistische psychologie worden verschillende technieken gebruikt om de interne en externe dialoog op elkaar af te stemmen. Hierbij wordt een bijzondere betekenis gehecht aan de lichamelijke gevoelswaarde van een situatie. Voelen wordt veronderstelt de persoonlijke interpretatie directer weer te geven dan denken. Als het voelen wordt onderdrukt, wat in onze efficiënte maatschappij al in de opvoeding en het onderwijs besloten ligt, raakt de interne dialoog gefrustreerd. Door tijdens de therapie extra aandachtte schenken aan de gevoelsbetekenis van uitspraken, wordt geprobeerd de cliënt dichter bij zijn emoties te brengen.

Een belangrijke methode voor de Rogeriaanse therapie is het ‘spiegelen’ van de uitgedrukte betekenis. Hierbij geeft de hulpverlener de ‘onderliggende boodschap’ van gedachten of gevoelens verkort weer. Doorde reactie van de cliënt leert de therapeut of het gesprek goed geïnterpreteerd is. Er wordt onder andere op deze wijze gezocht naar een oorzaak van de problemen in de symptomen. De symptomen zelf worden gezien als een uitingsvorm van de verstoorde dialoog.

Integriteit

Je kunt mensen niet iets aanleren als je het zelf niet uitdraagt. Vandaar dat in de humanistische psychologie een grote waarde wordt toegekend aan de integriteit of ‘echtheid’ van de therapeut. Integriteit binnen de hulpverlening niets te maken met doen wat je zegt. Integriteit in deze context wil zeggen dat de hulpverlener niet bang is om de eigen gevoelens, die relevant zijn voor de therapie, te tonen en dat de uiterlijke communicatie overeenkomt met de interne dialoog. Dat is namelijk precies wat de humanistische therapie bij de cliënt wil overbrengen. Het is beslist niet nodig dat de therapeut al zijn gevoelens in gesprekken laat blijken. In sommige gevallen kan dit zelfs nadelig zijn voor de therapie. Het is wel noodzakelijk dat de hulpverlener zijn eigen beperkingen en zwakheden onder ogen ziet en deze accepteert, maar niet doorgeeft aan de cliënt. Een van de grote valkuilen in de relatie tussen cliënt en therapeut is dat de integriteit wordt gespeeld.

Het is de vraag in hoeverre integriteit in menselijke relaties mogelijk is. Het is moeilijk een selectie te maken, die zinvol is voor de therapie, uit alle emoties, waar je als toehoorder mee wordt geconfronteerd. Hiervoor moet het doel van de therapie de hulpverlener duidelijk voor ogen staan, waardoor de interactie met de cliënt aan integriteit verliest, omdat de uitgangspunten van gedragsverandering van de cliënt vóór het gesprek al vast staan. De interne dialoog heeft dan al plaats gevonden bij de therapeut, de externe dialoog is slechts een presentatie en sturend mechanisme. Volledige integriteit is alleen mogelijk als de doelen tijdens de therapie op basis van de gesprekken kunnen worden aangepast. Over het algemeen zal dit praktisch niet toepasbaar blijken te zijn, tenzij de hulpverlener bereid is zijn eigen gedrag ook ter discussie te stellen. Alleen als communicatie leidt tot handeling aan beide kanten, voldoet het gesprek aan de regels voor integriteit van de humanistische psychologie.

244

Empathie

Naast integriteit is empathie een belangrijke eigenschap van de hulpverlener tijdens de Rogeriaanse therapie. Onder empathie wordt het vermogen verstaan om zich logisch en emotioneel te verplaatsen in de belevingswereld van de ander. Als de cliënt zich tijdens de sessie niet voortdurend hoeft te verklaren kan deze zich makkelijker uiten. De hulpverlener mag hierbij zijn eigen visie op de situatie niet centraal zetten. Dit betekent dat de interpretatie van de hulpverlener regelmatig tijdens het gesprek getoetst moet worden.

Empathie is uiteindelijk toch altijd een pose, omdat de therapeut niet alleen interpreteert vanuit zijn eigen projectie van de cliënt, maar de persoon, die behandeld wordt, slechts gedeeltelijk in staat zal blijken te zijnhet gevoelsleven en gedachtewereld over te brengen. De interpretatie van de therapeut stuurt het gesprek in een bepaalde richting, waar de cliënt op reageert. Toetsing plaatst de beleving in de context van de therapeut, waardoor de onafhankelijke betekenis van de communicatie verloren gaat. Dit is ook de belangrijkste reden waarom de theorie moeilijk toepasbaar is gebleken op de behandeling van bijvoorbeeld schizofrenen.

Onvoorwaardelijke Acceptatie

Veel problemen ontstaan doordat mensen willen voldoen aan de voorwaarden om de liefde of het respect van anderen te winnen. Voorwaardelijke liefde is een van de belangrijkste bouwstenen van onze sociale structuur. Om dit recht te trekken is het essentieel dat de hulpverlener de gevoelens en gedachten van de cliënt onvoorwaardelijk accepteert. Dit betekent overigens beslist niet dat men het gedrag van de cliënt onvoorwaardelijk goedkeurt of ondersteunt. Hierdoor zou de therapie aan integriteit verliezen. Onvoorwaardelijke acceptatie van gevoelens en gedachten stimuleert de zelfaanvaarding van de cliënt en dat is het uiteindelijke doel van de Rogeriaanse therapie. Ook het geloof en vertrouwen in de mogelijkheden van de cliënt is een belangrijk thema om de zelfaanvaarding te bevorderen.

Focus

Een van de mogelijke therapievormen die ontwikkeld is op basis van de theorie van Rogers, is de experiëntiële therapie. Hierin worden lichamelijke gevoelsgewaarwordingen door middel van woorden en symbolen expliciet gemaakt. Het gaat erom dat de woorden of symbolen in een context binnen de persoonlijke beleving wordt geplaatst, zodat het gevoelsaspect van een situatie kan worden verwerkt. Deze techniek wordt ‘focussing’ genoemd en is bedacht door Gendlin, een leerling van Rogers. De non-verbale communicatie van een cliënt staat, volgens Gendlin, dichter bij de directe ervaring dan de verbale uitdrukking en moet daarom zichtbaar worden gemaakt.

Hoewel de techniek van ‘focussing’ ver weg lijkt te staan van onze dagelijkse beleving, is het symbolisch kenbaar maken van onze emoties de kern van alle tradities en gebruiken, de kunst en de muziek. De logische beschrijving van gebeurtenissen geeft slechts weer wat er volgens een individu heeft plaatsgevonden. Het gevoelsaspect geeft aan wat het effect is geweest op de persoon en wat dit voor zijn of haar leven heeft betekent. Bovendien levert de associatie met herinneringen via de gevoelsbeleving over hetalgemeen een directere confrontatie met de persoonlijke betekenis van een gebeurtenis op, dan men via taalkan bereiken.

De aandacht voor de non-verbale communicatie tijdens therapie neemt toe. En dit is terecht, want het merendeel van de expressie van de cliënt vindt niet plaats via taal, omdat deze bepaalde zaken niet kan of wil vertellen. Omdat taal voldoet aan de sociale en maatschappelijke regels, laat men bepaalde sociaal ongepaste details uit de context weg of voegt men verklaringen toe, om de toehoorder te overtuigen.De non-verbale uitdrukking geeft veel meer weer wat een situatie voor iemand betekent. Als iemand zegt dat hij het overlijden van een geliefde begrijpt, zegt dat in feite niets. De diepe zucht of de neerhangende schouders drukken veel meer uit.

245

Spiegelen

Het spiegelen van gedachten en gevoelens van de cliënt tijdens de therapie, om te achterhalen of de interpretatie correct is en om de situatie samen te vatten, vormt een uiterst belangrijk toetsingsmoment. De therapeut moet zich er daarom bewust van zijn dat iedere vorm van communicatieve interpretatie de betekenis uit de persoonlijke, sociale en maatschappelijke context van de cliënt haalt en verplaatst naar het begripsraakvlak tussen cliënt en therapeut. Als er geen raakvlak is, kan de therapeut letten op de non-verbale communicatie van de cliënt, maar er is dan een groot risico dat bepaalde fysieke kenmerken in verband worden gebracht met het gesprek.

Spiegelen verduidelijkt de communicatie niet alleen, het stuurt het gesprek ook in een bepaalde richting, waardoor de beleving van de hulpverlener centraal dreigt te komen staan. Het is daarom beter en eerlijker om op bepaalde momenten aan te geven dat men het als hulpverlener niet begrijpt. Hierdoor kan de cliënt het gesprek proberen toe te lichten vanuit de eigen beleving. Het is onzin om te beweren dat dit ingaat tegende regel van empathie volgens de Rogeriaanse theorie. Alleen als het gesprek dreigt vast te lopen of de cliënt voortdurend in herhaling vervalt, kan men deze prikkelen of zelfs confronteren om vooruitgang te maken.

Een van de meest doeltreffende therapievormen die men kan bereiken is om de cliënt zelfbespiegeling aan te leren. Hierbij gaat de cliënt gevoelsmatig en logisch na wat hij of zij van de ervaring heeft geleerd, in plaats van deze te ontkennen of verklaringen te verzinnen om de herinnering te ontvluchten. De gebeurteniskrijgt hierdoor een plaats in de totale persoonlijkheid. Zelfbespiegeling is effectief omdat deze ook buiten de therapie betekenis blijft houden.

246

Model

De humanistische psychologie biedt voornamelijk een communicatiemodel aan, dat bruikbaar is om de structuur van geheugenschema’s van een cliënt te achterhalen. Dit communicatieve aspect wordt in het model verwerkt, zodat het eenvoudiger wordt om de cliënt te leren kennen en de emotionele en rationele overwegingen te achterhalen. De cliënt krijgt op deze manier het gevoel dat er via een specifieke, individuele methode op zijn omstandigheden wordt ingegaan. Dit schept een vertrouwensband waardoor verdere communicatie in een persoonlijke atmosfeer plaats kan vinden.

Interne Dialoog en Externe Dialoog

Een van de belangrijkste kenmerken van met name de westerse beschaving is het grote onderscheid tussen de rationele analyse van de wereld en de emotionele interpretatie. In de moderne sociale context vindt men het bijvoorbeeld vreemd als een zakenman plotseling in huilen uitbarst of als een vrouw tijdens sex plotseling de existentiële filosofie gaat bespreken. Zoals in dit model van het bewustzijn duidelijk is gedemonstreerd is er een directe koppeling tussen de rationele analyse van patronen en de emotionele waardering daarvan. Het is praktisch onmogelijk om deze twee processen van elkaar te onderscheiden. De emotionele waardering zorgt er voor dat wij bepaalde situaties bewust of onbewust negeren, afweren of overdrijven.

Deze scheiding van denken en voelen zorgt dan ook voor veel psychische problemen in onze maatschappij. De humanistische psychologie wil de interactie tussen denken en voelen, die in onze sociale structuur onderdrukt wordt, weer op gang brengen. Voelen is echter niet belangrijker dan denken, net zo min als de tegenstelling van deze uitspraak geldig is. Het is niet verstandig om al onze emotionele impulsen uit te voeren of om iedere situatie een rationele betekenis toe te kennen.

Met behulp van de emoties is het mogelijk om de verstandelijke interpretatie van een individu te ontraadselen. Door middel van rationalisatie is het daarnaast mogelijk om ongegronde gevoelens weg te nemen. Dit behoort het uitgangspunt van therapie te zijn. Om de twee processen met elkaar te integreren is het daarom noodzakelijk dat men zowel op de verbale als de non-verbale communicatie van de cliënt let. Als er een spanning tussen denken en voelen aanwezig is, dient de therapeut dit kenbaar te maken.

Het reactiemechanisme van het bewustzijn, dat in het vorige hoofdstuk beschreven is, kan hierbij een belangrijk hulpmiddel zijn. Aan iedere emotie is een rationeel proces voorafgegaan en de interpretatie van de werkelijkheid vindt altijd plaats op basis van emotionele veranderingen. Het kan moeilijk zijn om het verband tussen de twee processen te achterhalen, maar de interactie heeft altijd plaatsgevonden. Hierdoor worden denken en voelen onderdeel van een geïntegreerde persoonlijkheid.

Door zowel in te gaan op de gedachten als de emoties van de cliënt kunnen de verwachtingspatronen met de aangename en onaangename indrukken onderzocht worden. Emotioneel gewaardeerde verwachtingen zijn de bouwstenen van de dynamische persoonlijkheid. Door de vergelijking van de emotionele uitspraken met de rationele verklaringen wordt het mogelijk de werkelijke motieven en doelen van de cliënt te achterhalen. Het ‘alibi’ voor handelingen en gedachten wordt ‘ontmaskert’. Door vragen en spiegelen kunnen steeds meer stukjes van de puzzel van de persoonlijkheid gevonden worden en op hun juiste plaats worden ingepast. Tegenstrijdigheden tussen de rationele en de emotionele interpretatie duidt op een innerlijk conflict, veroorzaakt door frustratie of angst.

De gedachtewereld van een persoon kan aan de hand van verbale en non-verbale communicatie geanalyseerd worden. Hieruit kunnen de oorzakelijke verbanden en regelmatige patronen worden afgeleid. Dit geeft inzicht in de verbanden, zoals deze voor het individu zelf een rol spelen. Er kunnen ook indirecte verbanden uit worden opgemaakt, zoals in het volgende voorbeeld van verbale communicatie met een meisje.

247

‘Mijn vriend en ik gaan wel eens naar de kermis. Hij vraagt altijd of ik met hem in het reuzenrad wil. Ik zoubest willen, maar ik durf niet’.

Uit dit korte verhaal kunnen een aantal zaken worden opgemaakt. De centrale thema’s zijn het reuzenrad ende vriend. Vervolgens kunnen wij ons afvragen welke aangename stimulans zorgt voor de wens om in het reuzenrad te willen. Waarschijnlijk is dit de bewondering van de vriend. Het meisje durft misschien niet in het reuzenrad omdat ze hoogtevrees heeft. Deze conclusies kan de therapeut aan het meisje spiegelen door ze expliciet na te vragen. Als deze oorzakelijke verbanden worden bevestigd, dan kan hieruit het volgende verwachtingspatroon worden opgemaakt.

Uit deze betrekkelijk eenvoudige communicatie kunnen een aantal zaken worden geconcludeerd. De hoogtevrees houdt de angst voor het reuzenrad in stand terwijl de bewondering van de vriend een middel is om de angst te overwinnen. Er moet een afweging plaatsvinden tussen de aangename en de onaangename conditionering. Het leggen van een relatie tussen het opheffen van de remmende indruk (de hoogtevrees) enhet te bereiken driftdoel (de bewondering van de vriend) kan het overwinnen van de angst eenvoudiger maken. Zo kan men stellen, dat als het meisje de hoogtevrees te boven komt, dit waarschijnlijk leidt tot de bewondering van de vriend. Het is ook mogelijk dat onvoorwaardelijke bewondering van de vriend tot het overwinnen van de angst leidt. Hieruit blijkt dat het driftobject (het reuzenrad) slechts een projectie van de angst in een bepaalde afweging vormt, namelijk tussen de hoogtevrees en de bewondering.

Het bovenstaande voorbeeld is slechts een casus, waarin het belang van de methodiek van het reactiemechanisme in het bewustzijn aanschouwelijk wordt gemaakt. Iedere situatie heeft zijn eigen geheugenschema, waarin de emotionele beoordeling een beslissende factor is. Aan de hand van een conditioneringpatroon kunnen motieven en verwachtingen tot de kern worden teruggebracht en geanalyseerd. Het is een zeer compacte samenvatting van de relatie tussen begrippen en objecten in een bepaalde context.

Deze schema’s kunnen als uitgangspunt genomen worden om situaties tijdens de therapie kort samen te vatten tijdens het spiegelen. Door de reactie van de cliënt op de interpretatie wordt het mogelijk om ‘blinde vlekken’ in de schema’s in te vullen en een beter beeld van de concrete omstandigheden te krijgen.

Communicatie tussen Verstand en Gevoel

De vorming van een goed geïntegreerde persoonlijkheid draait uiteindelijk om de interactie tussen de structuren in het bewustzijn en de communicatie van het individu met de omgeving. Communicatie wordt altijd op twee nivo’s tegelijkertijd gevoerd: vanuit de rationele verklaring van de wereld en de emotionele betekenis, die hieraan wordt toegekend. Alleen als de logische en emotionele beschrijving in één model kunnen worden samengevat, worden de werkelijke processen in het bewustzijn benaderd. Het is afhankelijkvan de omstandigheden welke aspecten de boventoon voeren. Soms is het raadzaam om eerst een samenhangende beschrijving van de gebeurtenissen te zoeken. In andere gevallen moet men eerst de

248

OverwinnenHoogtevreesOverwinnenHoogtevrees

Bewondering Vriend

Bewondering Vriend

ReuzenradReuzenrad

HoogtevreesHoogtevrees Bewondering Vriend

Bewondering Vriend

Bewondering Vriend

Bewondering Vriend

OverwinnenHoogtevreesOverwinnenHoogtevrees

emotionele blokkades wegnemen, voordat het mogelijk is om logische tegenstellingen bespreekbaar te maken.

Uit een logische structuur van gebeurtenissen kunnen de bijbehorende emotionele transformaties worden opgemaakt, als bekend is wat het individu als aangenaam en onaangenaam ervaart. Het is ook mogelijk om aan de hand van de emotionele reacties op de omgeving na te gaan, hoe het individu de realiteit rangschikt, welke zaken waarschijnlijk worden weggelaten en hoe de persoon is geconditioneerd.

Als de emoties bij de benadering van thema’s niet passen bij de feitelijke beschrijving van de samenhang, dan is er sprake van een verstoring van de interne of externe dialoog. De persoon kan, wil of durft zich niet te uiten over concrete emoties of gedachteprocessen, die zich in zijn persoonlijkheid afspelen. De emotionele vertaling van zijn of haar verwachtingen en voorstelling klopt niet. Het individu moet leren het wereldbeeld aan te passen op een manier, die overeenkomt met de reële gevoelens. Zo moeten ook de gevoelens kloppen met de empirische informatie, die uit de toetsing van het wereldbeeld aan de realiteit naar voren komt.

Dit is een iteratief proces, waarbij een balans moet worden gevonden tussen de emotionele interactie en het wereldbeeld. Hierbij zijn integriteit van de interne en externe dialoog en zelfacceptatie door de cliënt noodzakelijke stappen. Om een balans te vinden tussen de interpretatie van de wereld en de persoonlijke gevoelens moet zelfonderzoek bevorderd worden. Dit zelfonderzoek kan worden vormgegeven door verschillende, alternatieve interpretaties van de realiteit (scenario’s) in de voorstelling naast elkaar te leggenen vervolgens te bestuderen of de omstandigheden en gevoelens hiermee overeenstemmen. Om de integriteit van het persoonlijke wereldbeeld te toetsen moet door de therapeut of door middel van zelfonderzoek de volgende vragen worden geanalyseerd en uitgewerkt.

1. Welke omstandigheden leveren conflicten op?2. Van welke logische samenhang wordt uitgegaan?3. Hoe worden de verschillende indrukken in deze samenhang gewaardeerd?4. Welke gevoelens roept de situatie op?

Op grond van deze informatie kunnen de reactiemechanismen in de betreffende situatie worden opgesteld. Als de gevoelens niet overeenkomen met de regels voor de emotionele transformatie, dan is er waarschijnlijk een probleem in de interne of externe dialoog. Uiteindelijk is dit altijd te herleiden tot een communicatieprobleem. Dit probleem dient te worden behandeld tot er een geïntegreerde samenhang ontstaat tussen logica en emoties.

Communicatie is een moeizame interactie, omdat iedereen de werkelijkheid op een andere manier indeelt. Er zijn grote individuele verschillen in begripsrelaties, waardering en historische leerprocessen. Het is daarom belangrijk dat de therapeut open staat voor de rangschikking van de wereld door de cliënt en zo minmogelijk begripsrelaties en waardering invult met eigen normen en waarden. Alleen dan is het mogelijk verstoringen in de communicatie op te lossen.

Voorbeeld van een Diagnose

De behandeling tijdens therapie staat of valt met een goede diagnose. Het analyseren van een probleem is een proces van deductie en inductie, waarbij de terugkoppeling van hypothesen via communicatie naar de cliënt centraal staat. Hierbij dienen zowel de logische als de emotionele aspecten van de interpretatie betrokken te worden. Alleen als de communicatie voor de persoon in kwestie, de therapeut en de omgeving een psychologisch compleet en samenhangend werkelijkheidsbesef oplevert kunnen de puzzelstukjes worden samengebracht tot zinvolle uitspraken. Pas daarna kan men een strategie bedenken om de persoonlijke logica, de historie en de emotionele reacties samen te voegen tot een geïntegreerde beleving van het individu in het geheel van gebeurtenissen.

249

De volgende dialoog met een cliënt demonstreert een tegenstelling tussen de werkelijkheidsbeleving en de gevoelsgewaarwording. Het reactiemechanisme geeft inzicht in de emotionele gevolgen die bij de beschreven situatie een rol zouden moeten spelen. Aangezien de cliënt dit niet onderkent, wordt de realiteit onvolledig of onjuist weergegeven of worden de bijbehorende emoties onderdrukt.Cliënt: ‘Ik weet niet wat het is. Ik heb een vrouw, twee kinderen, een huis en een goede baan. Maar toch voel ik me verloren, eenzaam’.Therapeut: ‘Heeft u een goede relatie met uw vrouw en kinderen?’Cliënt: ‘Ik ben heel blij dat ik mijn gezin heb’.Therapeut: ‘Voelt u zich op uw plaats in uw werk?’Cliënt: ‘Ik heb een leidinggevende positie’.Therapeut: ‘Maar voelt u zich daarin thuis?’Cliënt: ‘Iedereen is tevreden met hoe ik mijn werk doe’.

Uit de dialoog kunnen we opmaken dat de omstandigheden tot de hieronder afgebeelde begripsrelaties hebben geleid. De therapeut kan zich nu afvragen welke emotionele transformatie deze begripstructuur tot resultaat kan hebben. Natuurlijk is het mogelijk dat een aangename oorzaak onprettige gevolgen heeft. Drugs en alcohol zijn voorbeelden van dit type oorzaken. Als het doel van de therapie is om de onaangename gevolgen (het ongelukkige gevoel) weg te nemen, dan is de vraag hoe dit geval behandeld moet worden.

Men kan hierbij puur rationeel te werk gaan en alle mogelijke reactiemechanismen afleiden, die dit resulterende bewustzijnsproces hebben voortgebracht. Vervolgens wordt een therapie bedacht, waardoor de symptomen en de oorzaak in een realistische samenhang op elkaar worden afgestemd. De therapeut of een computerprogramma kan dus zuivere deductie toepassen op het bewustzijn, de conditionering en het gevoelsleven van een cliënt.

Laten we in eerste instantie aannemen dat de situatie correct is weergegeven. Het is dan belangrijk om te onderkennen, dat het verband tussen een aangename oorzaak en een onaangenaam gevolg alleen leidt tot stabiel herhalingsgedrag, als de oorzaak en het gevolg elkaar in stand houden. De onthouding van de aangename omstandigheden zorgen voor een ongelukkig gevoel. Om dit gevoel te compenseren, moet de frequentie van de aangename omstandigheden toenemen, waardoor het ongelukkige gevoel bij de volgende onthouding sterker wordt, enzovoort. Als de aangename omstandigheden het ongelukkige gevoel niet compenseren, dan zou de cliënt de omstandigheden, die tot de gevolgen leiden, ontvluchten.

Dit gedrag komt voor bij verslavingsgedrag, zoals bij drank-, drugs-, sex- en gokverslaving. Niet het drinken van alcohol veroorzaakt trillen en beven, maar de onthouding van drank. In dit specifieke geval zoumen dan kunnen spreken van een geluksverslaving. De man in de hierboven gepresenteerde dialoog is door conditionering gewend geraakt aan het geluk van zijn gezin en zijn prestige op het werk. Iedere vermindering van dit geluksgevoel leidt tot een eenzaam, ongelukkig gevoel. De man voelt zich dan aangetast in zijn sociale positie.

Als de aangename omstandigheden van gezin en werk onderbroken is, dan ligt het voor de hand om te vragen of er zich de laatste tijd veranderingen hebben voorgedaan in zijn sociale leven. Als de man dit ontkent, dan is er blijkbaar geen verband tussen zijn gezin, het werk en het ongelukkige gevoel of de

250

Aangename Omstandigheden

Aangename Omstandigheden

Ongelukkig Gevoel

Ongelukkig Gevoel

situatie is onjuist of onvolledig weergegeven. Als er geen verband is tussen sociale relaties en het onaangename gevoel, dan komen de emoties voort uit andere omstandigheden of uit min of meer toevalligebiologische aspecten. Als bij doorvragen blijkt, dat de situatie niet volledig of niet juist wordt beschreven, dan is er sprake van een emotionele blokkade, die bepaalde ervaringen van het bewustzijn uitsluit.De analyse van het geval en de emotionele interactie kan worden verwerkt in een stroomdiagram of programmastructuur. Voor iedere vraag of keuze moet er toetsing door communicatie plaatsvinden. Dit is het analyseproces, dat de cliënt doormaakt. Dit proces wordt nader uitgewerkt in het hoofdstuk over Gedragstherapie. Het opstellen van hypothesen en het analyseren en toetsen van de communicatie levert uiteindelijk een duidelijke diagnose van het probleem op. Door de therapie wordt een steeds scherper beeld van de situatie verkregen.

251

Goede Omstandigheden?

Schema

Verandering?

Ander Verband?

Geen Verband?

Ja

Nee

Nee

Nee

Onjuist of Onvolledig

Toevalligheid of Biologisch bepaald

Ja

Andere OorzaakJa

Onderbroken Geluksgevoel

Ja

Systeemtheorie

De systeemtheorie is een wiskundig, logische theorie van de psychologie, waarbij de wording en het gedragvan het individu in zijn volledige, hiërarchische context benaderd wordt. De systeemtheorie is niet zozeer geïnteresseerd in de ontwikkeling van de psyche van één persoon, maar in de plaats van het individu in de sociale en maatschappelijke omstandigheden. De persoonlijkheid kan volgens deze theorie niet onafhankelijk van de omgeving worden bestudeerd. De persoonlijkheid wordt niet beschouwd als een gesloten eenheid, maar door de voortdurende interactie met de omgeving vormt het individu een open systeem. De omgeving beïnvloedt het individu en het individu heeft invloed op de omgeving.

In de systeemtheorie komen wetenschappen uit verschillende disciplines samen, waaronder bijvoorbeeld degedragswetenschappen, de informatica, de cybernetica en de logica. Dit model kan ook in het verlengde van deze theorie beschouwd worden. Er wordt niet zozeer over eigenschappen gedacht als kenmerken van een persoon. De persoon vertoont bepaalde eigenschappen in een zekere context. Een mens wordt niet beschouwd als agressief, maar agressief onder bepaalde omstandigheden. Als de omstandigheden onderbelicht blijven, kan het probleem nooit binnen de juiste context worden opgelost. De oplossing die ontstaat binnen een therapie, vormt dan alleen een klinisch experiment.

Het is jammer dat tot nu toe weinig aandacht is besteed binnen de systeemtheorie aan de historische ontwikkeling van het individu in een veranderende maatschappelijke en sociale context. Op die manier kan een verband gelegd worden met de psychoanalyse en de evolutie van de mens. In dit boek zal getracht worden dit historische aspect naar voren te halen, omdat het een van de belangrijkste factoren is bij de verandering van gedrag in de totale geschiedenis van de mensheid. In de laatste paragraaf van dit hoofdstukwordt aan dit thema extra aandacht besteed.

Theorie

In de systeemtheorie worden verschillende deeltheorieën uit de psychologie gecombineerd met modellen, die onder andere afkomstig zijn uit de cybernetica, de informatica, de wiskunde en de communicatiewetenschappen. De mens wordt bestudeert als een fenomeen dat een rol en functie vervult in bepaalde omstandigheden. Er wordt onderzocht welke eigenschappen afhankelijk zijn van de persoon zelf en welke eigenschappen groepskenmerken zijn van het systeem waarin het individu functioneert. De organisatie en rolverdeling van groepen mensen wordt dus betrokken bij de systeemtheorie. De psyche wordt niet zozeer gezien als het resultaat van een mechanisme in een persoon maar als een proces, dat veroorzaakt wordt door de positie van een individu in de interactie van mensen.

Door psychologie, communicatie en de rol van de mens in de historisch maatschappelijke en sociale context te combineren, is het uiteindelijke doel van de systeemtheorie tot een model van de mens in de maatschappij te komen. De centrale vraag in de systeemtheorie is dan ook: in hoeverre is de mens wat hij ofzij kiest en in hoeverre kiest de mens wat hij of zij is geworden? Deze thema’s en de betrokken modellen worden in de onderstaande tekst uitgewerkt.

De Cybernetica en de Mens

Hoe bepaalt een individu zijn reactie en zijn doelen met betrekking tot de omgeving? Het is belangrijk in te zien dat een mens niet uitsluitend vooraf zijn doel stelt en vervolgens onafhankelijk van de omstandighedendit doel probeert te realiseren. De interactie heeft invloed op het handelen, waarnemen en ervaren van een mens. Er vindt een voortdurende bijstelling van motieven en driftobjecten plaats, op grond van de toetsing van het eigen gedrag aan de omgeving. Iedere reactie die het individu uit de omgeving ontvangt kan gevolgen hebben voor het aanpassen van de begrippen en associaties, die in het bewustzijn aanwezig zijn. Er is een terugkoppeling van de invoer (stimuli) aan de hand van de uitvoer (reactie).

252

De menselijke manier van handelen en waarneming is dus niet te vergelijken met een traditioneel, sequentieel computerprogramma, waarin van te voren een uitvoerbeschrijving vaststaat. Een mens bepaalt op grond van de historische opeenvolging van stimuli wat de nieuwe reactie zal zijn. Het is best mogelijk dat een mens aan de hand van de ontwikkelingen, waarin deze geplaatst wordt uiteindelijk het tegenovergestelde bereikt van wat hij of zij oorspronkelijk voor ogen had. Dit is noodzakelijk, omdat het overleven van het individu van deze flexibiliteit af kan hangen.

Von Bertalanffy beschreef dit principe aan de hand van een model dat gebaseerd was op de cybernetica van bijvoorbeeld geleide projectielen. Als een moderne luchtafweerraket wordt geschoten op een bepaald doel, dan blijft deze niet mechanisch rechtdoor gaan in de richting, waarin het projectiel is afgevuurd. Het projectiel meet aan de hand van straling hoe de positie van het doel verandert en past op basis van die informatie de koers aan. Dit is ook het fundament van de automatische piloot in vliegtuigen. De koers wordt gecorrigeerd aan de hand van de informatie, die de automatische piloot binnenkrijgt over de omstandigheden.

Het is belangrijk om te beseffen dat het cybernetische model van Von Bertalanffy een sterk vereenvoudigdeweergave is en dat de vergelijking met de menselijke interactie niet volledig is. Als een vliegtuig onder besturing van een automatische piloot te veel daalt, dan past het programma standaardregels toe om het vliegtuig te laten stijgen. Bij een mens is de programmacode, de uitgevoerde procedure, ook aanpasbaar. Welke actie ondernomen moet worden in een bepaalde situatie maakt het individu op uit de conditionering en de cognitieve verbanden (het leerproces) dat in het verleden onder vergelijkbare omstandigheden heeft plaatsgevonden. Een mens is het best te vergelijken met een automatische piloot met een leermodule.

Doordat bepaalde begrippen en associaties de betekenis aangenaam of onaangenaam krijgen, ontstaat er eenemotionele waardering van stimuli en reacties. Hieruit bepaalt het individu welke situaties wenselijk of gevaarlijk zijn. Kortom, zowel de doelen als de acties zijn afhankelijk van de omstandigheden en het historische leerproces van een mens.

In de theorie van Von Bertalanffy worden biologische, sociale en maatschappelijke processen gezien als open systemen, die door middel van informatiefeedback in evenwicht gehouden worden. Het begrip evenwicht is in dit verband de kern waar het bij de ontwikkeling van de persoonlijkheid om gaat. Een man gaat zich bijvoorbeeld agressief gedragen omdat hij meent dat er zich veranderingen in zijn omgeving voordoen, die een mogelijke bedreiging voor hem vormen. Het evenwichtprincipe is niet alleen toepasbaar op het individu, maar ook op maatschappelijke en sociale verhoudingen. Omdat de man zich agressief gedraagt, raakt het sociale verband uit evenwicht en de sociale context reageert op het individu, dat het evenwicht verstoord.

253

Men kan de maatschappij voorstellen als onderling georganiseerde, open subsystemen, waarin op elk nivo evenwicht in stand gehouden wordt, van wereld, via land, organisatie en gezin naar de persoonlijke beleving van het individu. Indien een van de evenwichten op de onderliggende nivo’s verstoord raakt, bedreigt dit ook het evenwicht in de hogere structuren en andersom. De vergelijking met ecosystemen, waarin organismen in een bepaald milieu en in een onderlinge samenhang functioneren ligt hier voor de hand. Men kan de problemen van het individu niet isoleren van de historische ontwikkeling van de persoonlijke identificatie in georganiseerd verband. Het individu moet daarom in zijn sociale en maatschappelijke rol bestudeerd worden en niet onafhankelijk hiervan.

De manier waarop de feedback via communicatie, ervaring of waarneming plaatsvindt, heeft invloed op hetevenwicht en de ontwikkeling van het gestructureerde samenlevingsverband. Met name interactie via communicatie in de brede betekenis heeft op de lange termijn veel invloed op de onderlinge samenhang vanpersonen.

Sociale en Maatschappelijke Context

Wie de opvatting van gedrag van een individu binnen de strategische stroming van de systeemtheorie wil begrijpen, moet zich richten op het samenspel van personen binnen een georganiseerd verband. Het individuele gedrag is uitsluitend een rol die iemand speelt (hoe realistisch dit ook voor de persoon in kwestie mag zijn) in een sociale en maatschappelijke structuur. Probleemgedrag van personen wordt dan ook niet opgevat als een eigenschap van het individu, maar van de rol van het individu binnen de groep, of van een subgroep binnen een hoofdgroep.

254

Rol ElementEigenschappenEigenschappen

Een open systeem bestaat uit een dynamische verzameling van elementen, waarin zowel het systeem op zich als de elementen eigenschappen hebben. Tussen de elementen onderling en het individuele element en het systeem zijn relaties aanwezig. In het systeem vervult een element een bepaalde taak, functie of rol. Eenbelangrijke bron van psychische problemen is de vraag of de eigenschappen en relaties van het element bij de eigenschappen en relaties van zijn rol in het systeem past. Een element kan in deze theorie zelf weer een subsysteem of organisatie zijn. Wat men als systeem, subsysteem of element definieert, is uitsluitend afhankelijk van het nivo van detaillering in de intermenselijke relaties, dat men kiest. Zo kan een systeem de overheid en bedrijven zijn, maar een gezin met ouder-kind relaties is ook een systeem.

Spelregels

Ieder systeem heeft spelregels met betrekking tot de doelen die gesteld worden, de functies, taken of rollen die verdeeld moeten worden en de tradities, gebruiken en wetten waaraan men zich dient te houden om in een functie, taak of rol gerespecteerd te worden. Dat geldt voor voetbal, politiek, religie, werk, onderwijs engezin. De betekenis van individuele ‘spelers’ kan alleen maar begrepen worden vanuit hun positie in relatie tot de regels en de functie van het totale (sub)systeem. Het gedrag van een persoon wordt pas duidelijk als zijn rol binnen het systeem, waarin deze functioneert, wordt begrepen. Zo kan het agressieve gedrag van een zoon ten opzichte van de nieuwe vriend van zijn moeder, los van de context, niet direct worden geplaatst. Als duidelijk wordt dat de vader jaren geleden is overleden en de zoon een groot deel van de taken heeft overgenomen, krijgt zijn gedrag betekenis.

Een belangrijke vraag voor de maatschappelijke en sociale ontwikkeling is wie of welk subsysteem de spelregels bepaalt. Het lijkt voor de hand te liggen, dat degene die de leiderschapstaak binnen een systeem uitoefent of een persoon van een hiërarchisch hoger nivo de regels vaststelt. Maar over het algemeen is dat niet zo. Het is namelijk niet alleen de vraag, wie de regels oplegt, maar ook of deze door de andere individuen in de groep worden geaccepteerd en hoe deze worden uitgelegd. En hierbij zijn veel subtielere sociale relaties van kracht dan men uit de rolverdeling kan opmaken. Een verkoper heeft eens tegen mij gezegd: ‘onderschat nooit de macht van de koffiejuffrouw in een bedrijf’. Over het algemeen wordt een rolverdeling binnen een bepaalde groep mensen oorspronkelijk overgenomen uit groepen met gelijkende eigenschappen, waarvan de structuur succesvol wordt genoemd, vanwege de behaalde resultaten. Traditie isbelangrijker dan leiderschap.

Men moet erkennen dat wij allemaal individuele personen zijn, die op grond van de verwachtingen van andere mensen of groepen, min of meer bepaalde taken en doelen via conditionering krijgen opgedrongen, totdat wij zelf gaan geloven dat die taak of dat doel ons identificeert. Over het algemeen passen de eigenschappen van onze betekenis in de maatschappelijke en sociale context slechts ten dele of helemaal niet bij wie wij werkelijk zijn. Wij spelen dus allemaal de rol, die van ons verwacht wordt. Over het algemeen is onze invloed op de rol die wij vervullen slechts marginaal.

In eerste instantie is het systeem gecreëerd om de spelers betekenis, een identificatie, te geven. Maar als deze identificatie eenmaal is komen vast te staan, wordt de rol belangrijker dan de spelers. De vraag verplaatst van: ‘Welke rol moet dit individu vervullen?’ naar: ‘Past deze persoon wel in de rol die hij of zij vervult?’. Wie zich niet aan het systeem aanpast, heeft geen identificatie. Wie zich wel met een systeem of subsysteem identificeert, zal snel merken dat andere zaken verwacht worden door de andere spelers, dan totzijn of haar eigenlijke eigenschappen behoort. Daarom moeten wij een zeker rolpatroon aanleren, en het is de vraag hoe lang het masker blijft plakken en hoe lang het duurt, voordat de andere personen doorkrijgen, dat het maar een masker is. Het spel dat uiteindelijk gespeeld wordt is poker, en wie er in slaagt de anderen ervan te overtuigen, dat hij of zij een goede kaart heeft (het individu is, wie hij of zij beweert of is geleerd te zijn) wint. Men wordt dan in de rol geaccepteerd in het sociale en maatschappelijke verband. Het is logisch dat maar weinig mensen hierin slagen en dat daardoor psychische problemen optreden.

255

De Functies van Systemen

Om de functies van systemen ten opzichte van de persoonlijke functie te demonstreren haal ik een bekend verhaal aan uit de voetbalwereld. Twee teams moeten tegen elkaar voetballen. Aangezien het ene team veel meer geld heeft dan het andere, kan het eerste team buitenlandse sterspelers aanschaffen. Omdat deze sterspelers overtuigd zijn van hun eigen geweldige capaciteiten, zijn het tevens allemaal individualisten, diegraag persoonlijk scoren om de bewondering van het publiek te behouden. Het tweede team bestaat uit wat oudere, tragere routinees, die echter goed op elkaar ingespeeld zijn. Wanneer de teamprestatie een eenvoudige optelsom was van de persoonlijke eigenschappen, die in een team aanwezig zijn, zou het eerste team makkelijk winnen. Omdat het oudere team als groep wil presteren en niet als individu, verliest het team van de sterspelers, omdat zij de mogelijkheden van de andere spelers in het team en hun persoonlijke rol daarin niet onderkennen.

Dit principe, waaruit blijkt dat de eigenschappen en de functie van het systeem meer of minder kan zijn danhet geheel van de eigenschappen van de elementen, is onder andere uitgewerkt in de systeemtheorie. De strategie om tot een groepsprestatie te komen, het coachen, is daarom uiterst belangrijk. Veel zaken hebben betekenis voor het functioneren van de groep als geheel. In de eerste plaats is het belangrijk dat de groepsleden zich met elkaar en met de groep kunnen identificeren. Daarnaast moet men letten op de verenigbaarheid van karakters. Een bekend gezegde is: ‘Het team is zo sterk als zijn zwakste schakel’. Maar het omgekeerde geldt ook: ‘Het team is zo zwak als zijn sterkste schakel’. Er moet niet teveel nadruk gelegd worden op enkele zwakke eigenschappen van mensen en er moet niet teveel verwacht en gehoopt worden van de leiders van de groep. Het team moet sterk genoeg zijn om zwakke momenten als groep te dragen en niet te hoog inzetten op onhaalbare doelen.

Aan de andere kant moeten ernstig disfunctionerende groepsleden tijdig worden verplaatst naar omstandigheden waarin zij zich beter thuisvoelen, omdat er anders op den duur voor henzelf en het systeemeen onhoudbare situatie ontstaat. De conflicten die dan optreden zijn harder en schadelijker dan als er tijdig op signalen wordt gereageerd en ingegrepen. Conflicten tussen mensen zijn nooit het resultaat van een individu maar van het samenspel beide partijen met betrekking tot de rol in het gehele systeem. Noch één van de partijen noch het systeem op zich is schuldig aan de problemen. Het is slechts een waarschuwing dater in de interactie tussen de elementen en het systeem gedurende het volledige proces een situatie is ontstaan dat het gehele proces bedreigd. Conflicten moeten dus opgelost worden in de context waarin zij plaatsvinden, tenzij er een historische voorgeschiedenis is, die niets met de huidige omstandigheden te maken heeft.

Men kan het systeem volledig benaderen als een organisme met een eigen persoonlijkheid, waarin de leden gezien kunnen worden als complexen en de taak of functie van die leden als de projectie hiervan in het bewustzijn van het systeem. De mens projecteert zijn eigen persoonlijkheid in het grote geheel van het systeem. Op deze manier creëert hij een werkelijkheid die in het verlengde ligt van zijn voorstelling. Het individuele groepslid probeert het systeem te conditioneren naar zijn eigen voorstelling en het virtuele systeem conditioneert de mensen, die er deel van uit maken.

Evenwichten

Een systeem kan iedere vorm van menselijke interactie aannemen. Zo zijn een groep gangsters, die elkaar naar het leven staan, een systeem, maar ook twee geliefden of een vergadering van de Verenigde Naties. Wat remt of bevordert de ontwikkeling van een systeem? Volgens de systeemtheorie is de regulerende kracht achter verandering of stabilisatie van systemen de vorming van evenwichten in systemen op ieder hiërarchisch nivo. Een verandering in het evenwicht op groepsnivo kan de individuele evenwichten van de elementen verstoren. Systemen zijn zelfregulerend bij het in stand houden van een evenwicht. Er moet dus een compromis gevonden worden tussen verstoring en handhaving van evenwicht in de totale samenhang van systemen.

256

Het middel om systemen in stand te houden is de communicatie: de uitwisseling van informatie in iedere betekenis. Communicatie tussen systemen en elementen vindt plaats in de vorm van feedback. Feedback is een circulair interactieproces waarbij iedere actie een reactie uitlokt, waarop weer gereageerd wordt, enzovoort. Een voorbeeld van feedback in de intermenselijke relatie wordt bijvoorbeeld gedemonstreerd door het volgende systeem tussen twee mensen. Twee cowboys staan midden in de stad tegenover elkaar, waarbij de ene man begint te imponeren, de andere gaat vervolgens lachen, de ene man trekt een pistool, waarop de andere man ook een pistool trekt. Hier is sprake van een voortdurende feedback-cirkel met communicatie, waarin geen woord gewisseld wordt.

Er zijn twee vormen van feedback: positieve feedback en negatieve feedback. Positieve feedback versnelt het veranderingsproces naar een nieuw evenwicht. Negatieve feedback remt de verandering, zodat het bestaande evenwicht in stand gehouden blijft. Het ligt voor de hand dat emotionele transformatieschema’s, zoals deze in het hoofdstuk over conditionering zijn afgeleid, hierbij een doorslaggevende rol spelen. Angst, woede, vluchtreacties hebben een belangrijke invloed op de elementen binnen het systeem en dus ook op het systeem als geheel.

Welk systeem prioriteit heeft boven andere wordt vastgelegd in de sociale verhoudingen, regels en gebruiken. Als een van de cowboys in het voorbeeld op een gegeven moment wegloopt, omdat hij liever een bier gaat drinken, overschrijdt hij daarmee ongeschreven sociale wetten die het overlevingssysteem in stand houden. De kans dat hij voor lafaard wordt uitgemaakt en weggejaagd wordt of alsnog een kogel doorzijn hoofd krijgt, is groot. Omdat hij zich niet conformeert aan de regels van het systeem mag hij er geen deel meer van uitmaken. Elementen die niet meer tot een systeem behoren, worden verplaatst naar een ander systeem. Elementen die in het systeem blijven, worden met de eigenschappen van het systeem geïdentificeerd. Alleen als het systeem zelf veranderd moet worden, vanwege verstoring van belangrijker processen, heeft positieve feedback gevolg voor alle elementen.

Hoe een systeem op een verstoring van een evenwicht reageert is afhankelijk van de methoden, taken en doelen van dat systeem ten opzichte van andere systemen. Voorop staat altijd instandhouding van het systeem op zich. Als een systeem een stabiel evenwicht heeft gevonden, waarin de doelstellingen en de functie van het systeem in het geheel worden vervuld, zal geprobeerd worden het evenwicht te handhaven.

Dit handhaven van een evenwicht gebeurt door middel van een mechanisme dat in de systeemtheorie kalibrering wordt genoemd. Elementen of systemen, die het evenwicht bedreigen, zullen via negatieve feedback worden afgeweerd. Voldoet het systeem niet langer aan de eisen van de omgeving, dan zal overgeschakeld moeten worden op een nieuw evenwicht. Dit overschakelen heet een trapfunctie in de systeemtheorie. Omdat de doelen in de veranderde omstandigheden ten opzichte van de andere systemen niet langer bereikt kan worden, zal het systeem nieuwe methoden, nieuwe taakverdelingen en vreemde elementen toelaten. Verandering zelf is echter ook een systeem. Als het niet meer werkt, wordt automatisch gestreefd naar een evenwicht.

257

SubsysteemHoofdsysteem

Gezamenlijke Doelen

De functie van een systeem binnen het gestructureerde geheel wordt gevormd door de doelen, die voor de elementen van het systeem zijn vastgesteld. Zo vormt het doel van medewerkers in een fabriek het maken van schroefjes en dit is tevens de functie van de fabriek naar buiten toe. Men kan de functie van een systeem dus afleiden uit de gestelde doelen. Wat de beginsituatie van de individuen in een systeem oorspronkelijk was, is nauwelijks interessant voor het systeem, tenzij dit het proces stagneert of de verwezenlijking van de doelen een extra impuls kan geven. Het systeem wordt dus gekenmerkt door de gezamenlijke doelen van de elementen. Het geldt voor een gezin, een bedrijf of een land.

Bij het vaststellen van de doelen moet dus door de bestuurders nagegaan worden welke functie het systeem naar buiten wil uitdragen. Als de doelen van het systeem overeenkomen met de functie, is er sprake van eenefficiënt systeem. Voor de functie van het systeem in het geheel is het verstandig de doelen zo flexibel mogelijk te laten. Voor de identificatie van de elementen met het systeem en de onderlinge communicatie ishet echter meestal noodzakelijk helderheid met betrekking tot de doelen te verschaffen. Een goed systeem heeft intern evenwicht bereikt en is naar buiten flexibel.

Communicatietheorie

Communicatie is feedback interactie tussen twee mensen, die een bepaalde relatie binnen het systeem bevestigt of uitsluit. Communicatie hoeft niet alleen in de vorm van taal plaats te vinden, maar het is ook een vorm van gedrag. Het is onmogelijk om niet te communiceren. Elk gedrag, iedere situatie zendt een bepaalde boodschap uit. Een meisje dat niet meer met haar ouders wenst te praten tijdens het ontbijt laat daarmee duidelijk iets zien over haar relatie met de ouders. Iemand die tijdens de oorlog de wapens niet meer oppakt, geeft daarmee een boodschap af over zijn standpunt ten opzichte van het systeem, waarvoor hij heeft gevochten.

Communicatie vindt plaats in de vorm van berichten, die zijn onder te verdelen in acties en reacties. Een reeks samenhangende berichten wordt een interactie genoemd. De geconditioneerde herhaling in de interacties tussen dezelfde mensen of onder gelijkende omstandigheden vormt op den duur een interactiepatroon. Een interactiepatroon vormt een regel, wet, gebruik of traditie, dat een relatie tussen mensen in het systeem identificeert. De manier waarop een individu met een ander communiceert definieertde relatie in een bepaalde context.

De context is belangrijk voor de manier waarop de boodschap moet worden opgevat. De zin: ‘Ik zou wel een ijsje lusten’ heeft een heel andere betekenis als hij midden in de stad wordt uitgesproken dan wanneer iemand dit midden in de woestijn zegt. Een bericht heeft een inhoudelijke betekenis en een betekenis met betrekking op de situatie, waarin deze wordt geuit. Iedere boodschap heeft een inhoudsnivo en een betrekkingsnivo. In normale relaties is het verschil tussen de inhoudelijke betekenis en de contextafhankelijke betekenis van een boodschap onbelangrijk. Bij een verstoring van de relatie wordt de inhoud van de boodschap gebruikt om uitspraken te doen over de situatie, het systeem en de relatie. Dit kanleiden tot paranoia of het vermijden van communicatie.

In de systeemtheorie is geen sprake van eenduidige oorzaak-gevolg relaties. Door de feedback wordt het systeem in een cirkelgang in stand gehouden. De oorzaak heeft een gevolg maar door de tegenreactie is het gevolg op zich ook weer oorzaak in het interactiepatroon. Het is slechts de vraag waar men begint om de opeenvolgende acties en reacties te beschrijven. Dit wordt de interpunctie genoemd. Het mag duidelijk zijn dat het slechts een kwestie is vanaf welk punt men de interactie verklaard en waar men eindigt om tot volledig tegenstrijdige oorzakelijke verbanden in de ‘realiteit’ te komen. Net als de punten en komma’s in een tekst bepalen de begin- en eindsituatie van een feedbackcyclus wat een bericht betekent. Iedere persoonin een systeem kiest de begin- en eindconditie van de interactie zo dat het eigen gedrag wordt verklaard. In alle gevallen houdt het gedrag van verschillende individuen binnen een systeem elkaar in stand.

258

Interactie is te vergelijken met tennis. Wat heeft het beslissende punt veroorzaakt: het goede spel van de winnaar of het slechte spel van de verliezer? Was de slechte conditie van de baan van invloed op het spel ofwas de goede training van de winnaar (of het drankje, dat hij gebruikte) de doorslaggevende factor? Bij iedere interactie zijn veel omstandigheden betrokken en zij kunnen allemaal gebruikt worden om de eindsituatie te verklaren. Uiteindelijk is het de toevallige samenloop van alle factoren dat het resultaat heeftveroorzaakt, maar de directe associatie in het bewustzijn vertroebelt dit inzicht in de meeste relaties tussen mensen.

Er is al eerder een verschil aangegeven tussen de inhoudelijke betekenis van een boodschap en de betekenis, die afhankelijk is van de context, waarin de boodschap plaats vond. De inhoudelijke betekenis wordt in de psychologie aangeduid met de term digitale informatie en de betekenis in de context wordt analoge informatie genoemd. De vertaling van analoge informatie in digitale informatie, is afhankelijk vande opvoeding, de cultuur en het onderwijsnivo van de betrokkenen. Hierdoor kunnen veel vertaalproblemenen conflicten in relaties ontstaan, vooral als er interactie plaatsvindt tussen twee personen, die afkomstig zijn uit totaal verschillende systemen.

Een voorbeeld van deze vertaalproblemen wordt gedemonstreerd aan de hand van de volgende dialoog tussen een manager en een werknemer:

Manager: ‘Hoe is de status van de order voor Jansen?’Werknemer: ‘Ik heb er nog geen tijd voor gehad!’Manager: ‘Ik vraag niet of je er tijd voor hebt gehad, maar wat de status is!’Werknemer: ‘Die is nog niet afgehandeld!’Manager: ‘Wanneer wordt daar iets aan gedaan?’Werknemer: ‘Ik heb daar geen tijd voor!’Manager: ‘Ik vraag niet wanneer je er tijd voor hebt, maar wanneer die order wordt afgehandeld!’

De soort relatie bepaalt wat voor interactie er tussen twee personen plaatsvindt. Indien er sprake is van sociale en maatschappelijke gelijkwaardigheid spreekt men van symmetrische interactie. Is er sprake van een zekere afhankelijkheid tussen de personen dan wordt dit een complementaire interactie genoemd. De een stemt toe bij wat de ander zegt. In normale verhoudingen wisselen de twee vormen van interactie elkaaraf. Informatievoorsprong of –achterstand, machtsverhoudingen en onderlinge afhankelijkheid zijn bij de vorm van interactie erg belangrijk.

Historische Ontwikkeling

De systeemtheorie is een psychologisch model met een brede toepasbaarheid. Zowel voor organisaties, de maatschappij maar ook voor het gezin heeft het betekenis. Toch worden twee ontbrekende thema’s als een gemis ervaren, met name door het constructivisme in de gezinstherapie: de rol van het individu in het systeem en de historische ontwikkeling van het systeem. Beide onderwerpen kunnen door middel van een uitbreiding van de begrippen in het model worden gepast.

Als wij het individu zelf als een zelfregulerend systeem opvatten, die voortdurend zijn eigen waarneming, ervaring en begripsrelaties test door middel van feedback op zichzelf, kan men het individu als subsysteem binnen hoofdsystemen beschouwen. Alle complexen en projecties zijn als elementen in het systeem van het individu te behandelen.

In de systeemtheorie is onderscheid te maken tussen twee soorten systemen: open systemen, die relaties hebben buiten het systeem en gesloten systemen, waarbij de feedback alleen tussen de elementen in het systeem plaatsvindt. Bij open systemen worden de eigenschappen, regels en gebruiken aangepast met informatie van buitenaf. Open systemen zijn dus permanent instabiel en er is moeilijk een evenwicht in te creëren. Een gesloten systeem heeft geen of weinig contacten met de omgeving en er vinden daarom steeds dezelfde interactiepatronen plaats.

259

Bij gezonde systemen wisselen de openheid en geslotenheid elkaar af, zodat veranderingen de kans krijgen te stabiliseren en bij voldoende evenwicht door te groeien naar nieuwe mogelijkheden. Als een van de aspecten domineert is de kans op problemen groot. Een systeem in evenwicht zal zich verzetten tegen verandering, tenzij de noodzaak van een wijziging van de regels duidelijk is. Andere systemen, waaruit regels over worden genomen, moeten daarvoor over eigenschappen en relaties beschikken, die als een gebrek in het eigen systeem worden ervaren. Toch is er sprake van een zeker evenwicht met de oude maniervan doen en in sommige situaties zal men hierbij terug keren. In het onderstaande diagram wordt dit evenwicht gedemonstreerd voor een systeem tussen drie personen, waarin de relaties veranderen.

Een systeem heeft eigenschappen, functies en relaties, die in de loop van de tijd kunnen wijzigen. Dit noemen wij de configuratie van het systeem. Door de invloed van andere systemen ontwikkelt het systeem naar een nieuwe vorm. De conditionering zorgt ervoor dat de verandering relatief geleidelijk gaat en dat er af en toe wordt teruggekeerd naar de oude situatie. Er is een evenwicht met vorige configuraties van het systeem. Welke configuratie door de individuen in het systeem als aangenaam of onaangenaam wordt herkent, bepaalt of de elementen bereid zijn om een evenwicht in stand te houden. Hoe langer een evenwicht in een systeem duurt, hoe veiliger dit overkomt op de leden. Er is dus intensieve input van de omgeving nodig om een verandering op gang te brengen. Dit noemen wij, naar analogie van de kwantummechanische sprong van een elektron in een atoom naar een nieuwe baan: een energiesprong naar een andere configuratie van het systeem.

In de moderne communicatiemaatschappij zijn gesloten systemen praktisch onmogelijk. De evenwichtsituaties duren steeds korter en het is dan ook logisch dat in het systeem op het laagste nivo, het individu, steeds moeilijker een stabiele toestand is te handhaven. Ieder systeem kent naast positieve aspecten ook negatieve kenmerken ten opzichte van andere systemen. Het meest stabiele systeem in deze tijd is dan ook het verbreken van relaties met ieder systeem. Het is belangrijk om te erkennen, dat dit ook een systeem is en het is tevens de grote paradox, waarmee wij moeten leven. Psychische problemen hangendirect samen met het voortdurend doorbreken van rolpatronen, omdat de persoonlijkheid, die gebouwd is rond verwachtingen, onvoldoende houvast heeft omtrent de systemen, waarin hij of zij zich bevindt.

Als wij dit alles moeten samenvatten, dan kunnen wij hieruit opmaken, dat een evenwicht in een systeem afhankelijk is van de geslotenheid en dus van de communicatiemogelijkheden (feedback) met andere systemen. Het evenwicht in een systeem is altijd relatief ten opzichte van de capaciteiten en begrenzingen van andere systemen. Er vindt vergelijking plaats tussen het eigen systeem en systemen in de omgeving, indien dit mogelijk is. Als alle systemen hebben afgedaan, kan ook het systeem van het doorbreken van de identificatie nooit lang stand houden. Uiteindelijk creëert men dan nieuwe systemen, die aan de veranderde eisen en wensen voldoen.

260

Model

De Systeemtheorie vormt de schakel tussen de processen in het persoonlijke bewustzijn en de positie van het individu in grotere gehelen, zoals de sociale en maatschappelijke context. De ideeën van feedback, communicatietheorieën en de functies van subsystemen in hoofdsystemen kunnen worden toegepast op conditioneringschema’s, cognitieve vaardigheden en de dynamische ontwikkeling van de persoonlijkheid volgens de Psychoanalyse. Hierdoor ontstaat een model, dat de interactie tussen het individu en de omgeving beschrijft. De persoonlijkheid wordt voor een belangrijk deel gevormd door de regels en de maatschappelijke en sociale structuren, waarin het individu functioneert. Aan de andere kant beïnvloedt de logica, driftwerking en voorstelling van het individu door communicatie diezelfde systemen, of dit nu het gezin, het werk of de maatschappij als geheel is.

Door de reactiemechanismen van de persoonlijkheid aan te passen op grond van de principes van de Systeemtheorie, kan het functioneren van het individu binnen groepen bestudeerd worden. Als hierbij de historische ontwikkeling van het systeem betrokken wordt en gaan we ervan uit, dat een subsysteem in een hoofdsysteem functioneert alsof het een eigen persoonlijkheid heeft, dan ontstaat een dynamisch model vande maatschappij. Dit basismodel, dat het raakvlak vormt tussen psychologie en filosofie, is het kernproces, waar Mind op gebaseerd is. Het wordt hierdoor mogelijk de historische ontwikkeling van een individu in systemen te simuleren.

Interactie Feedback

Ieder individu leert door de persoonlijke historie eigen conditioneringschema’s aan. Door de interactie met anderen of met de systemen, waarvan het individu deel uit maakt, worden verwachtingen aangepast, waardoor er in de toekomst anders gereageerd wordt op prikkels en reacties uit de omgeving. Door de interactie ontstaan taalelementen, die de communicatie tussen zender en ontvanger, van welke vorm ook, mogelijk maken. De verwachting van zender en ontvanger wordt, afhankelijk van de onderlinge sociale en maatschappelijke positie, gewijzigd op grond van de uitgewisselde informatie. De vertaling maakt niet alleen deel uit van de belevingswereld van de zender, noch van de interpretatie van de ontvanger, maar is een feedback-lus tussen de personen. Op die manier maakt de wederzijdse interpretatie deel uit van het systeem, waarvan de communicerende individuen onderdelen zijn.

Door de communicatie tussen de elementen van een systeem wordt de groep via regels, gebruiken en tradities geïdentificeerd. Een systeem wordt uiteindelijk gekenmerkt door de historische ontwikkeling van herhalende feedback interactie tussen de elementen van het systeem. De waardering van de mogelijke interactie binnen een systeem wordt wel door ieder persoon uniek bepaald. Hierdoor zijn er elementair verschillende inzichten, driften, doelen en voorstelling op basis van dezelfde uitgangspunten. Dat de vorm van communicatie in een groep is gedefinieerd wil nog niet zeggen dat men hetzelfde nastreeft. Er kunnen heftige conflicten tussen de elementen van een systeem ontstaan, juist omdat men elkaar begrijpt.

De volgende voorbeelden demonstreren de vorming van communicatiestructuren binnen een systeem op grond van de feedback interactie tussen de elementen.

In het eerste voorbeeld wordt uitgegaan van hetzelfde eenvoudige, maar omgekeerde oorzakelijk verband. De indrukken worden individueel verschillend gewaardeerd, waardoor sprake is van compensatie tussen de indrukken. Dit is te vergelijken met de interactie tussen een verkoper en een koper, waarbij de handelingen, waarop het systeem is gebaseerd (het geven van geld en het geven van goederen) door de partijen fundamenteel verschillend wordt ervaren. Hoewel het systeem zich wederzijds bekrachtigt door de aangename prikkels, moet dit opwegen tegen de negatieve gevolgen.

Het tweede voorbeeld toont de beïnvloeding door communicatie en de vorming van taalelementen binnen het systeem. De zender en ontvanger nemen verwachtingen van elkaar over en bekrachtigen elkaar door herhaling van boodschappen. Op deze manier ontstaat taal.

261

Communicatie is een belangrijke schakel bij het ontstaan van gewoonten en regels binnen een systeem. Sommige verwachtingen en voorstellingen worden niet uitgewisseld, omdat er door de zender geen referentiekader bij de ontvangers wordt verwacht. De regels voor feedback ontstaan in een vroeg stadium van de ontwikkeling van het systeem. Communicatie in een latere fase moet over het algemeen aan de eerdere afspraken voor informatie-uitwisseling voldoen.

Personen binnen een systeem vormen sympathie en antipathie voor indrukken uit de omgeving. Als begrippen, objecten of andere systemen sterk bekrachtigd of vermeden worden door de overheersende elementen van de groep, dan wordt de waardering voor begripsrelaties toegepast op het gehele systeem. Hieruit worden de gemeenschappelijke doelen en verboden voor de elementen vastgesteld.

262

Systeemregels bevorderen de feedback binnen de groep, maar tegelijkertijd zijn zij ook een beperking voor de communicatie. Zekere vormen van interactie worden bijzonder aangemoedigd (via positieve feedback) of ontraden (via negatieve feedback) door de elementen van de groep. Communicatie in een onacceptabele richting kan er voor zorgen dat een individu buiten de sociale en maatschappelijke context van het systeem wordt geplaatst.

De regels voor de onderlinge omgang worden op beslissingsmomenten door de leden van het systeem geaccepteerd. De individuen communiceren vanaf dat moment via de verwachtingstructuren van het systeem. Ook in conflictsituaties is er sprake van een stelsel van regels, waaraan het conflict voldoet. Alle feedback verwijst uiteindelijk naar de conditionering van het systeem op grond van overeenkomstige confrontaties tussen leden in de ontwikkelingshistorie. Het systeem reageert alsof het een persoonlijkheid heeft op de mensen die er onderdeel van uit maken en op andere systemen.

Gemeenschappelijke Structuren

De vorming van een systeem tussen mensen zorgt voor een referentiekader van begripstructuren tussen mensen. Dit referentiekader wordt door afspraken, gebruiken en regels gedurende de historie ontwikkeld. Dit zorgt er voor dat een groot deel van de communicatie tussen mensen niet direct via logische en emotionele confrontatie plaatsvindt, maar indirect, via de structuren van het systeem. Communicatie moet dus worden ingepast in de bestaande, gebruikelijke concepten. Dit principe is vergelijkbaar met een doos met gaten in verschillende vormen (rond, vierkant, driehoek). Nieuwe indrukken kunnen als ronde, vierkante of driehoekige blokjes niet in ieder bestaand patroon of gat worden gepast. De indrukken moeten worden aangeboden in een passende vorm voor de bestaande structuren binnen het systeem. Alleen dan komt de boodschap over: het blokje valt in de doos. Dit is afhankelijk van het aanpassingsvermogen en de intelligentie van het individu. Past de boodschap niet bij de taalelementen van het systeem, dan wordt het bericht eenvoudigweg niet geaccepteerd. Welke informatie geldig wordt gevonden binnen een systeem hangt dus niet zozeer af van de toetsbaarheid aan de omgeving, maar van de gebruikelijke communicatieregels.

Communicatie is dus alleen mogelijk als de bestaande verwachtingspatronen en de voorstelling van zender, ontvanger en het systeem, waarin zij zich bevinden, op elkaar kunnen worden afgestemd. Dit is eerder een toevallige samenloop van omstandigheden, begeleid door wederzijdse bekrachtiging en bestraffing, dan eenproces van logische deductie. De historie van het systeem heeft een wezenlijke invloed op de mogelijke modellen in de verdere ontwikkeling van de communicatie. De ruis in de vertaling tussen zender en ontvanger wordt dan ook voornamelijk veroorzaakt door de historie van de regels van het systeem, waarin zij zich bevinden.

263

Definitie van de Context

De context bestaat uit de relatieve, onderlinge verhoudingen in historisch gegroeide relaties tussen personen, hun omgeving en systemen. De relatie tussen elementen en systemen is contextafhankelijk. Net als een persoonlijkheid ontwikkelt een systeem driften en een voorstelling van de wereld op grond van algemene verwachtingregels. Deze driften, regels en voorstelling zijn het uitgangspunt voor gebruiken, tradities en doelen binnen het systeem. Er wordt geprobeerd om de verwachtingsdoelen te bereiken via de verdeling van taken, functies of rollen over de elementen van de groep. Deze taakverdeling vindt altijd plaats door assimilatie van hiërarchische structuren uit vergelijkbare systemen in de omgeving.

De functionele beschrijving van een systeem vormt een virtuele (denkbeeldige) structuur, die de onderlinge relaties, eigenschappen, functies en methoden bevat, waaraan de elementen en andere systemen zouden moeten voldoen om aan de verwachtingen van het systeem tegemoet te komen. Deze structuur heeft dus niets met de werkelijke, individuele relaties, eigenschappen, functies en methoden van de elementen in het systeem te maken of met de positie ten opzichte van andere systemen.

Een andere complicerende factor is dat ieder element een persoonlijke projectie of opvatting van het systeem vormt, op grond van het eigen historische leerproces. Iedereen bedenkt dus een persoonlijke functionele structuur van het systeem, omdat de onderlinge verhoudingen altijd slechts een rollenspel zijn. Van autoriteit of ondergeschiktheid is alleen sprake als dit door de individuele elementen wordt geaccepteerd. In de praktijk betekent dit altijd ruilhandel: in ruil voor de vervulling van een aantal persoonlijke illusies, driften en verwachtingen voldoet een individu aan de illusies, driften en verwachtingen van andere elementen en het systeem. Hieruit wordt de sociale en maatschappelijke context gevormd.

Wie of wat uiteindelijk bepaalt, hoe de formele, onderlinge relaties in de virtuele structuur van een systeem vastligt, is afhankelijk van de strategische onderhandeling van één of enkele dominante elementen tijdens beslissingsmomenten van de vorming van de structuur. Deze formele taakverdeling schept voorwaarden, waaraan de leden van een systeem moeten voldoen, om tot de groep te blijven horen. Acceptatie van beloning en bestraffing is dus ook het sturende mechanisme voor het in stand houden van de formele structuur van het systeem.

De vorming van een systeem is primair een rollenspel, waarbij de overheersende elementen tijdens enig moment van de ontwikkeling de regels bepalen. Wie door strategisch onderhandelen op zeker moment de leiding overneemt, mag de regels van het systeem veranderen, maar doet dit over het algemeen niet, omdat de traditionele structuur van het systeem hem of haar in een leidende positie heeft gebracht. Verandering van de regels betekent dan eigenlijk het ondergraven van de eigen positie. De spelleider is er dus mee gediend, dat bestaande relaties en interactie tussen leden van het systeem in stand wordt gehouden. Ondergeschikten in het systeem zijn wel gebaat bij verandering van de regels, maar zij missen de positie om hier zelfstandig een wijziging in aan te brengen. Dit regulerende mechanisme bestuurt ieder systeem of het nu een gezin, een bedrijf, de politiek, de militaire macht of religie is.

Systeemlogica

De structuur van een systeem vormt eigenlijk een communicatiemodel voor de deelnemers. Door de conditionering via feedback ontstaan functies, taken, doelen en regels. De functie- en taakverdeling verwijstaltijd naar verwachtingspatronen uit het verleden of naar de structuur van andere systemen. Hierop is de communicatie tussen leden van een systeem en systemen onderling gebaseerd. Dit betekent dat het individuandere verwachtingspatronen, voorstelling, waarderingen en driften heeft dan men in zijn functie, als onderdeel van het ontwerp van het systeem, projecteert. In de moderne maatschappij vervult de mens niet een rol in één systeem, maar in talloze. Het individu krijgt het etiket van kind, ouder, man, vrouw, werknemer, werkgever, katholiek, moslim, socialist, liberaal, echtgenoot, alleenstaande en in ieder systeem heeft men een andere taak en functie.

264

Wij conformeren ons dan ook niet aan het systeem, maar wij passen onze persoonlijkheid in steeds sneller tempo aan om aan de verwachtingen, voorstelling en structuren van de systemen, waarmee we geconfronteerd worden, te voldoen. Wat onder bepaalde omstandigheden gebruikelijk is, is in andere systemen absoluut niet toepasbaar. Onze eigen persoonlijkheid wordt gevormd door de voortdurende integratie van de regels tot één ondeelbaar logisch en emotioneel model van de wereld.

De persoonlijke interpretatie van verschillende logische en emotionele regels tot een geheel, leidt uiteindelijk tot een leven vol onverenigbare paradoxen. En de paradox is de vorm waarin ieder mens voor zich keuzes leert maken tussen schijnbaar onverenigbare principes. Het oplossen van paradoxen is de basisfunctie die er voor zorgt dat de mens onder totaal verschillende omstandigheden leert handelen. Deze functie kan zelfs het wezenskenmerk van de mens genoemd worden. Als wij dit niet willen, dan moeten we ons sociaal en maatschappelijk afzonderen van de rest van de wereld.

Dat de tegenstrijdigheid tussen onze eigen persoonlijkheid en de betekenis, die we hebben in diverse systemen, leidt tot grote logische en emotionele spanningen is duidelijk. Wij handelen niet overeenkomstig ons eigen inzicht, maar naar de projectie die wij hebben van onze functie in systemen. Aan de andere kant reageren mensen niet op onze totale persoonlijkheid, maar op de afspiegeling van die persoonlijkheid in hetimago van onze functie binnen sociale systemen.

Het is onvoldoende om de ontwikkeling van de persoonlijkheid op zich of in interactie met andere personente bestuderen. Om een goed beeld te krijgen van de dynamische bewustzijnsprocessen van een mens, moet uitgegaan worden van een model, dat de wisselwerking tussen het individu en zijn of haar functie of rol in verschillende systemen beschrijft. Hierdoor wordt het mogelijk om de betekenis van de mens in de sociale en maatschappelijke context te formuleren. Dit model moet zowel het mechanisme van de individuele persoonlijkheid bevatten als de communicatiestructuren binnen systemen.

Begrippen als driftwerking, voorstelling en het bepalen van doelen en taken, die voorheen alleen werden toegepast op het individu, moeten hierbij worden toegepast op de functionaliteit van het systeem. Transitie (overdracht) van eigenschappen, begrippen, doelen en taken tussen systemen en de elementen van systemenvia relaties is een belangrijke schakel in dit proces. Wij moeten er daarvoor van uit gaan, dat het systeem een geprojecteerde persoonlijkheid bezit. De interactie tussen individu en systemen wordt in dit model de systeemlogica genoemd.

Interactiemodel voor Individu en Systeem

Door interactie feedback tussen elementen van een systeem ontstaan gemeenschappelijke verwachtingstructuren en begrippen, die de basis vormen voor de communicatie. De ontwikkeling van de begripschema’s van een systeem voldoet aan dezelfde conditioneringregels en cognitieve vaardigheden als het bewustzijn van het individu. Het belangrijkste verschil tussen de begripsrelaties in het bewustzijn en de relaties binnen het systeem is, dat het begripschema in het bewustzijn onderdeel uitmaakt van de interactie met de omgeving en de begripstructuur van het systeem uitsluitend een verwijzingstructuur is.

De elementen van het systeem bepalen zelf op welke historisch afgeleide verbanden de nadruk wordt gelegd. Dit is een individuele keuze, waarmee naar begripsrelaties van het systeem wordt verwezen, die overeenkomen met de persoonlijke belangen en driften. Men kan door selectieve waarneming juist die fragmenten van de totale interactie binnen het systeem kiezen, die de persoonlijke visie bekrachtigt. Het is beslist onvoldoende om te veronderstellen, dat ieder individu alleen de persoonlijke begripstructuren kent, en dat het communicatiemodel van een systeem ontstaat uit de wederzijdse aanpassing van begripsrelaties.

Het individu integreert door interactie, voorstelling en projectie ook voortdurend systeemregels in de eigen persoonlijkheid. Een individuele persoonlijkheid ontstaat dus, net als de ontwikkeling van een systeem, uit de vergelijking van persoonlijke belangen en groepsbelangen.

265

Hoe ontstaat de hiërarchische, functionele opsplitsing van een systeem en welke factoren oefenen hier invloed op uit? Om dit na te gaan moet de ontstaansgeschiedenis van een systeem uit de communicatie tussen individuen of subsystemen worden bestudeerd.

In het bovenstaande diagram worden de beginfasen van elk systeem getoond. Het toont de wisselwerking tussen twee elementen (het kunnen er ook meer zijn) en het systeem dat een interactiemodel tussen hen vormt.

266

Elementen Vacant Eigenschappen

In de eerste figuur vindt een ontmoeting plaats tussen twee personen, die in het begin vanuit de individuele beleving direct met elkaar proberen te communiceren. De personen hebben verschillende kenmerkende eigenschappen, die worden weergegeven door de symbolen * en +. Aangezien het persoonlijke leerproces en de eigenschappen van de individuen uiteenlopen, is er geen referentiekader voor communicatie. Dit leidttot onbegrip en mogelijk conflicten.

Om informatie uit te wisselen wordt een systeem geschapen, dat in eerste instantie dient om als ‘vertaalinstrument’ tussen de onbekenden te functioneren. Dit wordt getoond in de tweede afbeelding van het diagram. Het systeem vormt een stelsel van afspraken en regels, dat door wederzijdse conditionering wordt geleerd. Het systeem is dus in aanvang een middel om communicatie tussen fundamenteel verschillende belevingswerelden mogelijk te maken. Pas later wordt het systeem op zich een doel.

Het communicatiemodel van het systeem is dus voor korte tijd gebaseerd op gelijkwaardigheid. Maar daar komt snel verandering in, zoals men kan zien in de relatieve positie van de elementen in de derde figuur. Een van de elementen wordt op grond van zijn of haar eigenschappen dominant over het systeem. En daarmee over de personen, die aan de interactie deelnemen. Het dominante element dicteert de regels, afspraken en betekenis van het systeem op grond van de eigen verwachtingen, driften en voorstelling. De persoonlijke belangen worden dan boven het groepsbelang gesteld. Hiermee eindigt de fase waarin het systeem een communicatie-instrument is en wordt het systeem een stelsel van gedragsvoorschriften. Deze voorschriften worden gebruikt om de persoonlijke doelen van één of enkele personen te bereiken door primaire conditionering.

Na verloop van tijd moet ook het dominante element zich aan de eigen gedragsvoorschriften conformeren om de geloofwaardigheid van het systeem, dat hij of zij zelf heeft bedacht, in stand te houden. Ook als de verwachtingen en inzichten in de loop van de tijd veranderen, kan het dominante element alleen de positie behouden als de historisch gegroeide regels blijven gehandhaafd. Zowel de leider als de volgeling worden nu ondergeschikt aan het systeem en moeten zich, tegenover elkaar en ten opzichte van andere systemen, aan het groepsimago te houden. De leider is dan het slachtoffer geworden van de eigen, voormalige verwachting en voorstelling. Dit is te zien in de vierde afbeelding van het diagram.

Als het dominante element vertrekt of overlijdt ontstaat er een vacante positie in de systeemstructuur. Er ontstaat een ‘machtsvacuüm’, waardoor de ondergeschikte zijn sturing als onderdeel van een systeem kwijt raakt. Door de conditionering binnen de groep is het individu zijn capaciteiten om zelfstandig te functioneren afgeleerd en er wordt nu gezocht naar een nieuwe leider (zie afbeelding 5 van het diagram).

Deze leider dient enkele overeenkomstige eigenschappen met de vorige leider te bezitten, zodat de ondergeschikten via associatieve identificatie het leiderschap kunnen erkennen. De nieuwe leider wordt op grond van zijn vermogen om het gedrag van de vorige leider na te bootsen of voor te wenden geaccepteerd. Dit is dus een zuiver rollenspel (Afbeelding 6).

Niet alleen de ondergeschikten maar ook de leiders worden door de interactie van het systeem tot afhankelijkheid geconditioneerd. Als een ondergeschikte vertrekt of overlijdt (Afbeelding 7) wordt op dezelfde manier gezocht naar een nieuw individu met overeenkomstige eigenschappen, zodat deze als uitvoerende in de hiërarchische structuur kan dienen (Afbeelding 8).

Via dit mechanisme worden volledig nieuwe systemen gecreëerd. Maar dit is niet de enige manier, want hetkost veel tijd en geduld om zo een systeem tot stand te brengen. Over het algemeen wordt getracht de hiërarchische structuur van een systeem over te nemen uit succesvolle, vergelijkbare modelsystemen. Hierbij worden vaak randvoorwaardenvoor het in stand houden van het model genegeerd.

Ook is het mogelijk dat een nieuw systeem een bepaalde taak vervuld als subsysteem in een overkoepelende organisatie. De betekenis van het subsysteem in relatie tot andere subsystemen staat dan centraal, waarbij de individuele belangen van de elementen van het subsysteem niet meetellen.

267

Het is in deze situatie mogelijk om de subsystemen primair als elementen in de hoofdsystemen te beschouwen en pas daarna naar het meer gedetailleerde nivo van het subsysteem te kijken. Over het algemeen worden deze drie methoden om een functioneel ontwerp van een systeem tot stand te brengen gecombineerd. In alle gevallen is het belangrijk om de historische wortels van systemen na te gaan, zodat de overlevingskansen van het systeem kunnen worden ingeschat.

Communicatie via Feedback

Communicatie via interactie feedback is de sleutel tot de stabilisatie en wijziging van georganiseerde systemen. Zoals is gedemonstreerd in de paragraaf over interactie feedback bestaan de begripsrelaties in een systeem uit indrukken die elkaar impliceren. Door de onderlinge conditionering van en door de personen, die aan de communicatiecyclus deelnemen, ontstaat een interactiemodel. Dit interactiemodel maakt onderdeel uit van het mechanisme dat het systeem bestuurt. In feite vormen deze dynamische structuren de systeemregels, waaraan door de elementen voldaan moet worden.

Doordat de begripsrelaties van het systeem een voortdurende terugkoppeling bevatten, kan ieder element voor zich bepalen wat de ‘logische volgende stap’ is. Dit betekent dat de begripstructuren, die verbonden zijn aan het systeem, op zich ook actieve patroonwijzers bezitten (zie: Model van de Psychoanalyse, Symbolische Weergave). Deze verwijzen naar de verwachte actie of reactie van de juiste personen volgens de systeemregels.

In het bovenstaande diagram worden een aantal symbolische begripstructuren van twee personen getoond, waarbij aangegeven is, welke reactie volgens beiden verwacht wordt. Er vormt zich een communicatiemodel tussen de twee individuen, waarvan de begripsrelaties in het midden worden weergegeven. Dit is de structuur van de communicatieregels van het systeem. Ook voor de verwachtingspatronen, die aan het systeem verbonden zijn, is een logisch volgende reactie actief (de pijl omhoog bij het systeem). Deze wordt verwacht van persoon I, omdat dit begrip in zijn of haar bewustzijn een logisch gevolg is.

268

Als beide personen reageren overeenkomstig de spelregels van het systeem dat tussen hun bestaat, dan is het systeem in evenwicht en wordt het door kalibratie bekrachtigd. Als een van de personen van inzicht verandert, bijvoorbeeld door contacten met externe systemen, en vervolgens gedrag vertoont, dat afwijkt van de begripsrelaties van het systeem, dan raakt het systeem uit evenwicht.

Het systeem kan door negatieve feedback van de tegenpartij in het communicatiemodel terugkeren naar het evenwicht, of door positieve feedback, via de zogenaamde trapfunctie, naar een ander evenwicht toegroeien. Is het systeem blijvend instabiel, dan leidt dit waarschijnlijk tot het uiteenvallen van het systeem. Het evenwicht wordt dan verbroken en dit leidt meestal tot het vertrek van één of meerdere elementen van het systeem. Bij een verstoring van het evenwicht in een systeem is de driftwerking van de elementen essentieel, omdat verwachte stimuli of reacties uitblijven. In de figuur hieronder wordt de verstoring van een systeemevenwicht door persoon II weergegeven.

269

Transactionele Analyse

Is de persoonlijkheid een ondeelbare eenheid of wordt deze door voortdurende integratie gevormd tijdens de ontwikkelingsfasen die we doormaken? Welk effect heeft het sociale rollenspel op de persoonlijke ontwikkeling? Deze vragen worden behandeld in de theorie van complexen volgens Jung. De integratie vancomplexen binnen de persoonlijkheid door middel van een intern feedbackmechanisme wordt echter veel beter weergegeven door de Transactionele Analyse (TA). In de Transactionele Analyse worden de complexen als zelfstandige eenheden of systemen bestudeerd en de interactie tussen deze eenheden heeft gevolgen voor de balans binnen de persoonlijkheid.

Transacties die bestudeerd worden zijn bijvoorbeeld de verschillende groeifasen van een mens, maar ook deMan-Vrouw identificatie en de sociale rollen, die we gedurende een leven spelen. Hierbij wordt aangenomen, dat de regels, doelen en taken, die we in een bepaalde sociale rol vervullen onderling in conflict kunnen zijn. Door de acceptatie van de verschillen tussen de fasen, rollen en situaties, waarin we ons kunnen bevinden, ontstaat een gedragspatroon, die afhankelijk van de situatie en sociale positie toegepast kan worden.

Theorie

Een mens wordt tijdens het leven geconfronteerd met verschillende relaties, systemen en sociale posities. Het referentiekader, de omgeving en de sociale rollen bepalen de regels, wetten en taken, die worden vervuld. Er is sprake van continuïteit, zolang de verwachtingspatronen en regels in verschillende omstandigheden op elkaar aansluiten. Maar vaak is er sprake van tegenstrijdige belangen, doelen en prikkel-reaktie patronen. Er moet dan onderscheid gemaakt worden tussen context. Dit verstoort het continuïteitsbesef van het individu. Omdat continuïteit de motor is achter de interpretatie van de werkelijkheid, is de dynamiek van de omstandigheden een centraal probleem bij de vorming van de persoonlijkheid als geheel. Vooral de groeifasen kind-volwassene-ouder, de man-vrouw identificatie en de sociaal-maatschappelijke identificatie vormen aparte feedbacksystemen binnen de interactie van het individu met zichzelf.

Eenvoudig Ontwikkelingsmodel

270

Ouder

Volwassene

Kind

Ouder

Volwassene

Kind

Een fundamenteel onderscheid in de Transactionele Analyse is de onderverdeling in Ouder, Volwassene en Kind. Dit kan het eenvoudige ontwikkelingsmodel genoemd worden, waarbij het conflict tussen de logischeen emotionele regels, die we als kind, volwassene of ouder gebruiken. Het Kind denkt dat de wereld om zijn of haar beleving draait. De Volwassene beseft de eigen verantwoordelijkheid en probeert primair voor zichzelf te zorgen. Van de Ouder wordt verwacht dat deze ook de verantwoordelijkheid voor andere mensenop zich kan nemen.

Het probleem van een goed functionerend geheugen is, dat een mens wel iets kan aanleren, maar nooit iets kan afleren. Een mens kan alleen maar aangeleerde reactiepatronen actief blokkeren, door nieuwe regels toete passen op dezelfde situaties. Hierdoor wordt de interactie tussen de regels van de complexen Kind, Volwassene en Ouder heel belangrijk binnen de persoonlijkheid, waarbij iedere entiteit afwisselend de rol van leraar en leerling aanneemt. Dit kunnen we beschrijven als een open feedbacksysteem, die in de meestegevallen leidt tot integratie van de regels onder wisselende omstandigheden. Traumatische ervaringen kunnen er voor zorgen dat de regels in de verschillende fasen onafhankelijk van elkaar blijven bestaan. De regels als Kind worden dan niet getransformeerd naar meer volwassen regels, maar worden naast de nieuweregels gehandhaafd. In een gezonde situatie worden de regels met elkaar vergeleken en aan de realiteit getoetst door waarneming, ervaring en communicatie.

Man-Vrouw Identificatie

Vergelijkbaar met de verschillende systeemregels tijdens de ontwikkeling is de sociale identificatie als Manof Vrouw. Het is de vraag in welk opzicht een jongetje of meisje zich door hormonale invloeden ontwikkelt tot een volwassen man of vrouw en welke invloed de sociale omgeving de geaardheid van een individu bepaalt. In de eerste ontwikkeling van een baby lijken de geslachtsdelen nog heel veel op elkaar. Pas in de laatste maanden van de zwangerschap wordt het onderscheid tussen geslachten duidelijker. Is de identificatie als man of vrouw belangrijker dan het hormonale verschil? Ook hier is de interactie tussen de mannelijke en vrouwelijke identificatie essentieel. Heteroseksualiteit, homoseksualiteit en transseksualiteit worden voornamelijk bepaalt door de sociale context, waarin men zich ontwikkelt. Welke eigenschappen het individu relateert aan de sekse, zoals overdreven agressief gedrag, uiterlijke verzorging, beroepskeuze en partnerkeuze wordt in belangrijke mate bepaalt door de opvoeding en de sociale benadering door de omgeving.

Sociale Identificatie

Van de systeemtheorie kunnen wij leren dat het individu in de loop van het leven verschillende rollen in georganiseerde systemen vervult. Ieder systeem en rol vereist aanpassing van de gedragscode, waardoor andere reacties, doelen en taken noodzakelijk zijn. Wie welke rol in het sociaal-maatschappelijk verkeer mag vervullen is afhankelijk van het leerproces, dat het individu tot nu toe heeft doorgemaakt, de aanwezigheid onder optimale sociale omstandigheden op het juiste moment ten opzichte van interactiesystemen en andere personen. Hierbij is de continuïteit voor alle personen, die bij het totale procesbetrokken zijn, een belangrijke factor. De rol moet zowel door het individu zelf als door de personen in de omgeving geaccepteerd worden.

Beslissingen worden genomen, doordat er mogelijkheden worden geschapen, om de sociale rol waar te maken. Doordat het individu verschillende rollen tegelijkertijd of achter elkaar op zich neemt, moeten de omgevingsafhankelijke doelen, taken en verwachtingen geïntegreerd worden in het totale handelen van de persoonlijkheid. De Transactionele Analyse beschrijft de reactie van het individu met betrekking tot de eigen interpretatie van systemen. En de reactie kan onder wisselende omstandigheden zeer uiteenlopen.

271

Het Spel en de Knikkers

Sociale verbanden verlopen in veel gevallen via vaste gedragspatronen, die we kunnen samenvatten als een verzameling van regels of wetten, die bij elkaar een storyboard van een game vormen. In de Transactionele Analyse wordt in principe een onderscheid gemaakt tussen werkelijk sociaal contact en de spelletjes, die mensen spelen. Maar eigenlijk zijn alle vormen van sociaal en maatschappelijk contact doordrongen van deze sociale spelletjes. Want wat zou anders de drijfveer zijn achter de onderlinge contacten tussen mensen?

Wij communiceren met andere mensen om iets te bereiken, om iets te winnen of verlies te voorkomen. De verwachtingspatronen en associaties bepalen of het individu het spel aangaat, of er voordeel te behalen is. Bij ieder feedbackmechanisme tussen mensen kan men persoonlijke waarderingspunten (strokes, dat zowel ‘aaien’ als ‘klappen’ kan betekenen) krijgen. Eigenlijk wordt de hele evolutie tussen soorten en individuen bepaald door dit soort spelletjes. Deze waarderingspunten kunnen aangenaam (positief) zijn of onaangenaam (negatief). In de hoofdstukken over Conditionering en Psychoanalyse is beschreven hoe de waardering van omstandigheden en situaties tot stand komt.

De verwachtingspatronen bepalen het verloop van het spel. Vaak wordt door een prikkel een gewaardeerde reactie uitgelokt of een onaangename reactie uitgesteld. Er zijn zeer veel van dit soort spelletjes in het sociale verkeer aanwezig. Sommige zijn verbaal, andere nonverbaal. De personen, die aan een sociaal spel deelnemen, verbinden zich daarmee aan de regels en hun rol in het spel. Als alle deelnemers aan het spel zich aan de regels houden, zal al bij de aanvang van het spel (dus bij de rolverdeling en het opstellen van deregels) vaststaan, wie op welk moment een aangenaam of onaangename reactie te verwerken krijgt. De regels worden afhankelijk van de context en de onderlinge relatie van objecten, personen en omgeving toegepast. Een aantal spellen met de daaraan verbonden scenes en indirecte signalen in de rol worden hieronder vermeldt. Iedere scene heeft als onderdeel van het spel eigen signalen. Deze signalen zijn op zichweer spelletjes, die uitgeprobeerd worden. Dit is dus een recursief systeem.

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘Gijzeling’ De Gegijzelde ‘Ik wordt gegijzeld’ ‘Help Me’‘Ik heb eten nodig’

De Gijzelaar ‘Ik hou mensen vast’ ‘Pas Op’‘Ik wil geld hebben’ ‘Help Me’‘Ik schiet ze dood’ ‘Chantage’‘Ik wil een vluchtwagen’ ‘De Vlucht‘Ik verzorg ze goed’ ‘Ik zal voor je zorgen’

Het Publiek ‘Wat verschrikkelijk’ ‘Nieuwsgierig’‘Wat gebeurt er?’‘Wat wil de Gijzelaar?’

Het Arrestatieteam ‘Die man moet gepakt worden’

‘De Oorlog’

‘Red de slachtoffers’ ‘De Reddende Engel’‘Het interesseert mijniet wat jij vindt’

De Baas ‘Ik weet het beter’ ‘Macht’‘Ik schaam me dood voor je’

‘Schamen’

De Ondergeschikte ‘Sorry’ ‘Schamen’‘Maar stel je nu eens voor’ ‘Voorstelling’

272

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘De Reddende Engel’

Het Slachtoffer ‘Red Me!’ ‘Help Me’‘Ik snap niet waarom hij datdoet’

Mijn Naam is Haas’

‘Ik laat hem maar gaan’ ‘De Martelaar’De Aanklager ‘Ik zal je leren!’ ‘De Bestraffing’ of ‘De

Wraak’‘Je krijgt nog één waarschuwing’

‘Pas Op’

De Redder ‘Ik ben Superman’ ‘Ik ben de Beste’‘Ik offer mijzelf op’ ‘De Martelaar’

‘Ik zal voor je zorgen’

De Ouder ‘Ik bescherm je’ ‘Ik hou van je’‘Ik offer me voor jou op’ ‘De Martelaar’‘Maar dan moet jij van mij houden’

‘Chantage’

Het Kind ‘Ik kan het niet alleen’ ‘Help Me’‘Bescherm me’ ‘Ik hou van je’

‘Ik hou van je’ De Geliefde ‘Ik hou van je, als jij iets voor mij doet’

‘Chantage’

‘Wie is die persoon die achter mij aan zit?’

‘De Vlucht’

‘Ik deel al mijn gevoelens met je’

‘De Martelaar’

‘Help me, alsjeblieft’ ‘Help me’De Liefhebber ‘Ik ben heel aardig’ ‘De Vriendelijke Man’

‘Kijk eens hoe bijzonder ik ben’

‘Ik ben de Beste’

‘Ik kom je redden’ ‘De Reddende Engel’‘De Martelaar’ Het Slachtoffer ‘Als de Beul niet ophoudt,

dan betekent dat het einde’ ‘Chantage’

‘Ik offer mij op voor de mensen’

‘Gijzeling’

‘Dat doe ik om anderen te redden’

‘De Reddende Engel’

‘Red Me’ ‘Help Me’De ‘Kudde’ ‘Wat gebeurt er?’ ‘Nieuwsgierig’

‘Ik heb er niks mee te maken’

‘Mijn Naam is Haas’

‘Ik kom u redden’ ‘De Reddende Engel’‘De kracht van het Slachtoffer gaat in ons over’

‘Religie’

De ‘Beul’ ‘Deze mensen zijn tegen hetSlachtoffer’

‘Het Complot’

‘Ik ben bang voor de mogelijkheden van het Slachtoffer’

‘Angst’

‘Ik bepaal de Wet en de Macht’

‘De aap met de grootste billen’‘Macht’

273

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘Nieuwsgierig’ De Opvallende Figuur

‘Kijk mij eens’ ‘Ik ben de Beste’‘Red Me’ ‘Help Me’

Het Publiek ‘Wat gebeurt er?’‘Onderhandelen’ De Bieder ‘Ik bied een laag bedrag’ ‘Zielig doen’

‘En als ik het product niet krijg, dan hoeft het niet’

‘Chantage’

De Ontvanger ‘Dat is veel te weinig’ ‘De Belediging’‘Want ik heb een mooi product’

‘Reclame’

‘Wij zijn heel aardige mensen’

‘De Vriendelijke Man’

‘Je hoeft niets te geven, maar dan krijg je ook niets’

‘Poker’

‘Als ik het niet krijg je niks’ ‘Chantage’‘De aap met de grootste billen’

De Leider ‘Niemand is sterker, slimmer of machtiger dan ik’

‘Ik ben de Beste’

‘Ik heb het voor het zeggen’ ‘Macht’‘Als jullie niet doen wat ik zeg dan gebeurt er iets onaangenaams’

‘Chantage’

De Volgelingen ‘Ik heb bescherming nodig’ ‘Help Me’‘Ik accepteer de Leider’ ‘De aap met de grootste

billen’‘Onder bepaalde voorwaarden’

‘Voorwaardelijke Vriendschap’

De Banneling ‘Ik ben tegen de Leider en even sterk als de Leider’

‘Macht’

‘Ik sta buiten het Systeem’ ‘Ik hoor er niet bij’‘Ik verklaar de oorlog aan de Leider’

‘Oorlog’

‘Ik ben de Beste’ De Deelnemer ‘Niemand is zo goed als ik’De Concurrent ‘Ik ben beter’Het Publiek ‘Wie is de beste’

‘De Vriendelijke Man’

The Good ‘Ik ben veel aardiger dan derest’

‘Ik ben de Beste’

The Bad ‘Ik ben slecht en ik haat de goede mensen’

‘Ik ben de Beste’‘Oorlog’

The Ugly ‘Ik accepteer dat ik soms goed en soms slecht ben’

‘Zelfacceptatie’

‘Help Me’ De Ouder ‘Ik zal voor het Kind zorgen’ ‘Ik zal voor je zorgen’

Het Kind ‘‘Ik kan het niet alleen’‘De Wraak’ De Wreker ‘Weet jij wat je me hebt

aangedaan?’‘De onaangename herinnering’

De Dader ‘Ik weet niet waar je het over hebt’

‘Mijn naam is Haas’

274

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘Chantage’ De Dader ‘Dat mag niet uitkomen’ ‘Het Tapijt’‘Wat wil je hebben voor dieinformatie?’

‘Onderhandelen’

De Chanteur ‘Ik weet alles van je’ ‘Poker’‘Ik wil een aanbod of het komt uit’

‘Onderhandelen’

‘Ik kom terug’ ‘Bedreiging’Het Publiek ‘Wat is er gebeurt’ ‘Nieuwsgierig’De Media ‘Ik wil graag weten wat er

gebeurt is’‘Het Nieuws’

‘Het Complot’ Het Slachtoffer ‘De mensen zijn tegen me’Het Systeem ‘Wij weten niet waar het

Slachtoffer het over heeft’De Daders ‘Wij ontkennen alles’

‘Hoe gaat het met je’

De Verleider ‘Hallo’‘Ik mag jou wel’ ‘Vriendschap’

De Voorbijganger ‘Wat gebeurt er’ ‘Nieuwsgierig’‘Mijn Naam is Haas’

De Onderzoeker ‘Maar wat is er gebeurt’De Ondervraagde ‘Ik weet van niks’

‘De Trouwdag’ De Bruid en de Bruidegom

‘Ik offer mij op’ ‘Ik hou van je’

De Familie van de Bruid

‘Wij oordelen over de Bruidegom’

‘De Rechtbank’

De Familie van de Bruidegom

‘Wij oordelen over de Bruid’

‘De Echtscheiding’ De Geliefden ‘Ik haat je’ ‘De Bestraffing’De Kinderen ‘Wij zijn het Slachtoffer’ ‘Verdriet’De Familie ‘Hoe kan dat nu’ ‘Mijn naam is Haas’

‘Sex’ De Geliefden ‘Ik wil met je vrijen’ ‘Blijf bij mij’Het Publiek ‘Dat mag niet’ ‘Wij vinden het niet goed’

‘De Feestneus’ De Grappenmaker ‘Ik doe alsof ik het Slachtoffer ben en dat is leuk’

‘Humor’

De Aangever ‘Ik geef het onderwerp en de omstandigheden aan’

‘Situatieschets’

Het Slachtoffer ‘Er worden grappen gemaakt ten koste van mij’

‘Verdriet’

Het Publiek ‘Lachen’‘Het Toneelstuk’ De Speler ‘Ik spiegel het publiek’

Het Publiek ‘Ik herken mezelf’‘Geweldig, Prachtig’ ‘Applaus’

‘Onderwijs’ De Meester ‘Ik weet alles beter’De Leerling ‘Ik snap niet waarover de

Meester het heeft’‘De Vergissing’ De ‘Loser’ of de

‘Wijze’‘Wat heb ik heb ik nu gedaan?’

De Omstander ‘Was dit een vergissing of was dit expres?’

‘Kwaad’

275

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘De Planning’ De Baas ‘Is het al klaar?’ ‘Nieuwsgierig’Hoe kan dat nou? ‘Onderhandelen’

De Werknemer ‘Nee, helaas, ik heb het nietgehaald’

‘Schuldig Voelen’

‘De Oorlog’ De Generaal ‘Ik win de oorlog’ ‘Strategie’Het Leger ‘Ik luister naar de

opdrachten van mijn meerdere’

‘Onderwerping’

‘Ik moet overleven’De Vijand ‘Ik probeer mij aan te

passen aan de gedragsregelsvan het Leger, zodat ik hun taktiek kan verkennen en verslaan’

‘Voorwaardelijke Vriendschap’

De Loser ‘Ik vertrouw er op dat jij de gedragregels nakomt’

‘Vertrouwen’

De Winnaar ‘Maar natuurlijk, maar dan moet jij eerst even iets voor mij doen’

‘Misbruik’

‘De Bestraffing’ De Ondergeschikte ‘Ik heb het verkeerd gedaan’

‘Het spijt me’

‘Ik weiger me aan te passenaan dit systeem’

‘De Martelaar’

De Meester ‘Ik leer jou dat gedrag af’ ‘Conditionering’‘De Beloning’ De Held ‘Ik heb de taak volbracht’ ‘Martelaar’

Het Publiek ‘Dan heeft u een beloning verdiend’

‘Conditionering’

‘Poker’ De Deler ‘Ik beheer de kas en de kaarten’

‘De Boekhouder’

De Spelers ‘Ik zet alles in’ ‘De Playboy’‘Јe bluft’ ‘De Calculator’‘Ik pas’ ‘De Boekhouder’‘Ik laat me in de kaart kijken’

‘De Onnozele Hals’

‘Het Marionettenspel’

De Speler ‘Ik heb de touwtjes in handen’

‘Controle’

‘Ik heb de verantwoordelijkheid’

‘De Werkgever’

De Pop ‘Ik ben slechts een instrument in de handen vanhogere machten’

‘Onderwerping’

Het Publiek ‘Dit weerspiegelt mijn leven’‘Geweldig, Prachtig’ ‘Applaus’

‘Schamen’ De Schaamteloze ‘Ik schaam me dood’Het Slachtoffer ‘Ach, dat hoeft niet hoor’

‘Ben je nou helemaal gek geworden’

276

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘De Stilte voor de Storm’

De Concurrenten ‘Er is niets aan de hand’‘Ik probeer u vriendelijk te benaderen’‘Maar als u mijn territoriumbelaagt, dan neem ik maatregelen’

‘De Belediging’ De Dader ‘Ik hou geen rekening met uw gevoelens, omdat u geen rekening houdt met mijn positie in een bepaalderol’

Het Slachtoffer ‘Ik ben nog nooit zo beledigd en ik verbreek de relatie met degene, die de opmerking heeft geplaatst.

Het Publiek ‘Ik kies geen partij, tenzij ikafhankelijk ben van het Slachtoffer of de Dader’

‘Onderhandelen’

‘De Boekhouder’ De Boekhouder ‘Dit is een zinloze verspilling van materiaal, geld of informatie’

De Verspiller ‘Ik heb een sterke behoefte aan een bepaald object, dus ik betaal er veel voor’

De Bezitter ‘Als de Verspiller dit object wil hebben, dan moet er voor betaald worden’

‘Onderhandelen’

‘Dwingen’ De Baas ‘Als je niet beter je best doet, dan krijg je geen salarisverhoging, ontslag of wordt je van je huidige positie verdrongen’

‘Het Ontslag’

De Ondergeschikte ‘Ik doe mijn uiterste best, maar mijn baas snapt mij niet’

‘Het Ontslag’ De Baas ‘Het spijt me, maar je functioneert niet in je huidige positie’

‘Schamen’

De Ondergeschikte ‘Ik heb mijn best gedaan en ik snap niet dat u mij ontslaat’

‘De Belediging’

‘Ik schaam mij er voor dat ik niet functioneer’

‘Schamen’

‘Diefstal’ De Dief ‘Ik heb het niet gedaan’ ‘De Vermoorde Onschuld’Het Slachtoffer ‘Hij heeft mij iets

ontnomen’De Rechter ‘Ik geloof niemand en ik zal

een onafhankelijke beslissing nemen’

‘De Rechtbank’

277

Spel Betrokken Personen

Scene Signalen

‘De Vlucht’ De Gevangene ‘Ik wil nooit meer terug naar de gevangenis’

De Bewaker ‘Ik zal de gevangene arresteren en vasthouden’

‘Applaus’ De Speler ‘Ik probeerde de werkelijkheid te benaderen maar het was maar spel’

Het Publiek ‘De werkelijkheid werd heel goed benaderd’

‘Religie’ ‘De Hogepriester’ ‘Ik handel in opdracht van hogere machten’

‘De Profeet’ ‘Ik zie de toekomst van de Volgelingen’

‘De Volgelingen’ ‘Red Me’ ‘Help Me’‘Ik volg de profeet blindelings’

‘Onderwerping’

‘Onderwerping’ De Knecht ‘Ik onderwerp mij aan uw genade’

De Meester ‘Als je je niet aanpast aan mijn behoeften en wensen, dan neem ik maatregelen’

‘Chantage’

‘Reclame’ De Verkoper ‘Koop mijn producten’ ‘Conditionering’De Producent ‘Ik wil dat mijn producten

verkocht worden tegen een redelijke prijs’

De Koper ‘Ik ben niet geinterreseerd’‘Oorlog’ ‘De Aanvaller’ ‘Ik wil meer land, mensen

of goederen veroveren’‘Onderwerping’

‘De Verdediger’ ‘Ik verdedig mijn territorium’

‘Territoriumgedrag’

‘Het Spel’ ‘De Bedenker’ ‘Ik wil een leuk spel maken,waardoor de spelers meer inzicht krijgen in de werkelijkheid, zoals ik die zie’

‘De Spelers’ ‘Ik ben het niet eens met mijn rol in het spel, maar ik vindt het wel leuk’

‘De Scheidsrechter’ ‘Ik handhaaf de regels van de Bedenker’

Het Rollenspel

Naast het ‘Script’ van de sociale rollenspelen, die wij dagelijks meemaken, vervullen wij ook een bepaalde ‘Rol’ of functie binnen het verhaal. Deze rol wordt bepaald door de behoeften en wensen binnen het systeem, waarin het spel plaatsvindt, en de persoonlijke belangen van de speler. De rol wordt dus voornamelijk bepaald door processen, die op abstract nivo in de persoonlijkheid plaatsvinden, zoals voorstelling, behoeften, doelen, taken en persoonlijke keuze. Door conditionering gaat de speler vaak het spel verwarren met de realiteit. De speler gaat op in zijn of haar rol en kan de werkelijkheid niet meer van de illusie onderscheiden.

278

Jung heeft een aantal van deze rollen beschreven als archetypen. In principe is het rollenspel afkomstig uit de magische beleving van de kinderjaren. Op latere leeftijd zijn wij zo bedreven geraakt in onze rol binnen de maatschappij, dat wij deze rol volledig hebben verweven met onze sociale en maatschappelijke positie. Het spel is serieus geworden. Een aantal rollen in sociale spelletjes wordt hieronder weergegeven.

Rol Beschrijving‘De Gek’ ‘Ik doe alsof ik niet goed bij mijn hoofd ben, maar ondertussen beschrijf ik de

werkelijkheid. Deze waarheid wordt niet geaccepteerd door de maatschappij. Ik ontmasker de rollen, maar de omgeving is het spel serieus gaan nemen.’

‘De Tovenaar’ ‘Ik bestuur processen in mijn omgeving, zonder dat iemand het merkt. Ik heb de leiding, maar ik blijf op de achtergrond. Ik zie de werkelijkheid, maar ik geef deze niet door aan anderen, omdat ik de bewondering van mijn omgeving waardeer.

‘De Hogepriester’ ‘Ik handel in opdracht van hogere machten die ik erken maar niet volledig begrijp. Ik draag mensen op om de voorschriften te respecteren, maar ik snap de voorschriften zelf niet volledig. Ik wil mijn sociale positie handhaven, dus ik doe niet alsof ik het begrijp.’

‘De Koning’ ‘Ik heb de macht. Ik bestudeer, neem waar en bedenk strategieën, maar ik laat anderen mijn opdrachten uitvoeren. Ik conditioneer de bevelhebbers in mijn omgeving en ik laat mij conditioneren om een voorbeeldfunctie te vervullen. Met het ‘volk’ heb ik weinig of geen contact, omdat ik bang ben om uit mijn huidige positie verstoten te worden. Ik richt mij op de presentatie van mijn onderdanen naarde omgeving. Ik ben een icoon voor een bepaald territorium in plaats of tijd.’

‘De Koningin’ ‘Ik bestuur het land in opdracht van de koning. Ik onderwerp mij aan de belangen van de koning, maar tegelijkertijd manipuleer ik de koning in een bepaalde richting.Het volk houdt van mij, maar mijn primaire doelstelling is de positie van de koning in stand te houden.’

‘De Geliefden’ ‘Wij houden onvoorwaardelijk van elkaar. Maar als de ander niet precies doet wat ik zeg, dan verbreek ik de relatie of eis ik bevrediging van bepaalde persoonlijke behoeften.’

‘De Kluizenaar’ ‘Ik trek mij terug in een zelfgecreëerde werkelijkheid, omdat ik het gedrag van mijnomgeving verafschuw en mensen mij niet begrijpen. Ik heb alles gezien en gedaan en ik kies nu voor een persoonlijke invulling van mijn leven. Stoor mij niet in mijn persoonlijke beleving van de wereld.’

‘De Gehangene’ ‘Ik ben bang dat mensen mij niet accepteren in mijn huidige sociale positie. Ik doe mijn best om geaccepteerd te worden, maar het lukt mij niet. Ik leef in voortdurendeangst voor de toekomst en het verleden en ben daardoor niet in staat in de huidige situatie beslissingen te nemen. Daardoor maak ik weer verkeerde keuzes en krijg ik nog meer problemen te verwerken. Dit heeft een cumulatief effect, dat wel moet leiden tot een escalatie.’

‘God’ ‘Ik manipuleer, ik bedenk de toekomst, maar ik wens niet betrokken te zijn bij de uitvoering. Ik ben de bedenker maar niet de speler in het spel. Ik regisseer, zonder op het ‘podium’ te staan. Ik luister naar het publiek en de spelers, maar ik kan er slechts zijdelings invloed op uitoefenen.’

‘De Duivel’ ‘Ik manipuleer ook, net als God, maar dat doe ik voor mijn eigen persoonlijke belangen. Ik conditioneer mijn omgeving zo, dat ze precies doen wat ik zeg, zonder dat ze het merken. Ik speel mensen tegen elkaar uit en schuif de ene pion naar voren, omdat hij of zij doet wat ik zeg. Ik luister naar mensen, ik verleid ze maar ik onderhandel voortdurend over het vervullen van hun behoeften. Ik verwerf materiele verwezenlijking en een sociale positie in de toekomst in ruil voor goederen en geld op dit moment. Daarmee zorg ik er voor dat mensen mij in de toekomst dienen.’

‘De Held’ ‘Ik offer mij op voor de toekomst. Ik ben onschuldig, maar anders worden andere mensen getroffen door onbegrip of geweld van de omstanders.’

279

Rol Beschrijving‘De Advocaat’ ‘Ik handel in opdracht van de dader en het slachtoffer. Voor mij is rechtspraak een

spel, maar ik besef dat de reële situatie voor de betrokkenen serieus is. Ik bestudeer de wet en probeer daar persoonlijke winst uit te halen.’

‘De Rechter’ ‘Ik luister naar de dader, het slachtoffer, de advocaat en de politiek en ik probeer een compromis te verzinnen voor de huidige situatie. De dader wil rechtspraak, het slachtoffer eist genoegdoening en de advocaat wil gelijk hebben maar uiteindelijk gaat het om het publiek. Wat vindt het publiek van mij? Alleen met de goedkeuring van het publiek kan ik mijn positie handhaven.’

‘De Bedrieger’ ‘Ik manipuleer maar tegelijkertijd speel ik een rol in het sociale spel. Ik moet dus oppassen dat iemand mij ontmaskert als manipulator. De wetgeving heeft het op mijgemunt, maar ik probeer daaraan te ontsnappen. Niemand kan mij pakken.’

‘De Schuldige’ ‘Iedereen vindt dat ik iets heb misdaan, maar ik begrijp dat niet. Waarom jaagt iedereen mij op?’

‘De Maffia’ ‘Als je niet doet wat ik zeg, dan zal ik je bestraffen.’‘De Leider’ ‘Ik ben de baas van mijn ondergeschikten, maar tegelijkertijd heb ik dezelfde

doelen en behoeften als mijn ondergeschikten. Ik coördineer, maar ik ben net zo kwetsbaar als de mensen, die onder mij gesteld zijn.’

‘De Volgeling’ ‘Ik doe wat mij wordt opgedragen. Ik ben ondergeschikt aan de wet, mijn leiders enandere volgelingen. Ik val niet op en daarom voel ik mij veilig. Ik ben afhankelijk van mijn leiders en de omgeving die zij in stand houden.’

‘De Held’ ‘Ik offer mij op voor een bepaalde groepering in de samenleving. Ik provoceer de leiders en voel mij en een banneling. Ik probeer het publiek aan te tonen, dat de huidige gedragsregels niet kloppen. Dat doe ik door een voorbeeld te stellen.’

‘De Dief’ ‘Ik steel goederen, geld en ideeën van mijn omgeving. Ik ben een soort parasiet en ik profiteer van de goede bedoelingen van omstanders. Ik ben afhankelijk van de status van mijn slachtoffers en de regels van de wet. Ik probeer daar door manipulatie aan te ontkomen.’

‘De Zwerver’ ‘Ik wil niets, ik kan niets en ik doe niets. Ik ben volkomen afhankelijk van mijn omgeving, maar tegelijkertijd wil ik mij niet aanpassen aan die omgeving. Ik gedraag mij als een kind, terwijl ik volwassen zou moeten zijn. Mijn gedrag is een protest, omdat ik de regels niet begrijp.’

‘De Miljonair’ ‘Ik heb genoeg geld, ik ben wat naïef en laat mij makkelijk manipuleren. Ik probeerde gunst van de omgeving te verwerven door mijn geld in projecten te investeren, die aanslaan bij het publiek. Hoe ik mijn kapitaal heb verworven, gaat niemand iets aan.’

‘Het Kind’ ‘Ik ben afhankelijk van mijn ouders maar begrijp ze niet helemaal. Waarom doen zijzoals zij zich gedragen? Waarom zeggen zij mij hoe ik me moet gedragen en passenze dat niet toe op hun eigen leven?’

‘De Volwassene’ ‘Ik bepaal zelf hoe ik me gedraag en ik maak zelfstandig keuzes. Ik ben niet afhankelijk van de goedkeuring van mijn omgeving en ga mijn eigen weg. Als iemand een opmerking plaatst over de manier waarop ik leef, dan ben ik geen verklaring schuldig, maar ik probeer het wel uit te leggen.’

‘De Ouder’ ‘Ik hou van mijn kinderen en ik hoop dat mijn kinderen van mij houden. Ik probeer de gunst van mijn kinderen te verwerven, maar ik weet niet of dat lukt. Soms schaam ik mij voor mijn kinderen of voor mijn eigen gedrag. Ik probeer het gedrag van mijn kinderen te begrijpen en aan te passen, maar uiteindelijk moeten zij zelfstandig de koers van hun eigen leven bepalen. Ik moet ze dus ook zelfstandigheid aanleren.’

‘De Onbekende’ ‘Niemand kent mij en ik probeer reclame voor mijzelf te maken, zodat ik geaccepteerd word. Ik weet dat mensen mij vreemd vinden en die angst probeer ik om te keren in een vriendschappelijke benadering.’

280

Rol Beschrijving‘De Dokter’ ‘De gezondheid van mensen is afhankelijk van mijn functioneren. Ik kan mij geen

fouten permitteren en daarom luister ik goed naar mijn patiënt, leraren en verpleegsters. Incompetentie kan ik niet verdragen en daarom let ik goed op de manier, waarop de patiënt wordt behandeld. Ik eis dat mijn patiënten goed naar mij luisteren.’

‘De Patiënt’ ‘Ik ben afhankelijk van de dokter, de verpleging en het bezoek. Ik moet mij dus afhankelijk opstellen, ook al voel ik mij daardoor machteloos. Ik ben blij met de hulp die ik krijg en ik vertrouw daar volledig op.’

‘De Verpleegster’ ‘Ik zorg ervoor dat mijn patiënten goed verzorgd worden, maar ze moeten niet teveel zeuren. Ik luister naar de richtlijnen van de dokter, maar ik verwacht ook, dathij of zij naar mij luistert. Ik waardeer mijn werk, omdat mensen afhankelijk van mij zijn.’

‘De Baas’ ‘Ik ben de baas en mijn ondergeschikten moeten naar mij luisteren. Ik heb de meeste ervaring en mijn werknemers moeten nog veel van mij leren. Ik accepteer zelden inspraak, tenzij het mijn persoonlijke belangen dient. Ik hou van mijn werk, omdat ik er zeer ervaren in ben.’

‘De Ondergeschikte’ ‘Mijn baas snapt mij nooit. Ik heb heel goede ideeën, maar die worden nooit uitgevoerd. Ik loop in de mallemolen mee, maar het draait nooit zoals ik het voor ogen heb. Dat vind ik jammer, maar ik kan er niets aan doen.’

Verdeling van de Knikkers

De doelen van de rollenspellen worden voornamelijk bepaald door de bekrachtiging en bestraffing die de spelers in het spel krijgen. In feite is dit het economische systeem dat de verschillende sociale spellen in stand houdt. Het gaat hier om de verdeling van de knikkers zoals rijkdom, aanzien, macht, geld, informatie en liefde. Dit zijn de middelen, waarmee een bepaalde conditionering tot stand wordt gebracht en voor enige tijd in stand wordt gehouden, totdat het individu het gedrag vanzelf gaat vertonen. Bij de conditionering wordt een onderscheid gemaakt tussen positieve en negatieve bekrachtigers. Positieve bekrachtigers zijn een beloning voor het vertonen van bepaald gedrag, negatieve bekrachtigers vormen een bestraffing, als het gedrag niet overeenkomt met de richtlijnen in het rollenspel.

Wat als positieve of negatieve bekrachtiging wordt ervaren, wordt door de individuele opeenvolging van stimuli en reacties bepaald. Een kind dat een snoepje kreeg als het iets goed had gedaan, zal dit snoepje na enige tijd aangenaam gaan waarderen. Als het kind verschillende keren een snoepje uit de trommel heeft gepakt, door de moeder wordt betrapt en vervolgens na een flinke ruzie naar boven wordt gestuurd om de tanden te poetsen, dan is het waarschijnlijk, dat het kind angstgevoelens voor de situatie en uiteindelijk voor het snoepje zelf gaat ontwikkelen. Er zijn dus geen stimuli die per definitie aangenaam of onaangenaam zijn. Dit wordt bepaald door individuele interpretatie, sociale context en maatschappelijke indoctrinatie.

Bekrachtigers kunnen personen, objecten, informatie, sociale positie of handelingen zijn. In feite zijn de bekrachtigers een soort fetisjisme, een vorm van magisch denken. Het object, de persoon, de positie of de handeling is een ideaalbeeld, dat wordt nagestreefd. Als de bekrachtiger in de sociale of maatschappelijke context door andere personen wordt begeerd, dan verwerft de persoon hierdoor ook een voordeel in relatie tot anderen. Bekrachtigers worden bepaald door sublimatie van aangename en onaangename emoties en zij zijn zeer gevoelig voor levensstijl, mode, trends en persoonlijke historie. Geld is voor een rijke man niet langer belangrijk maar voor een arme man wel. De rijke man lijkt een voordeel in relaties te hebben en dit wekt jaloeziegevoelens op bij de arme man. Dat dit voordeel allemaal maar toneelspel of illusie is, ontgaat de arme man.

281

Bekrachtigers verplaatsen zich van persoon naar persoon en van systeem naar systeem. Voor een korte periode wordt de bekrachtiger geaccepteerd als het te bereiken doel. Na enige tijd treedt echter de vervelingop en de aandacht verschuift naar andere objecten, personen of handelingen. Met name de Amerikaanse psycholoog en onderzoeker Maslow heeft zich in piekervaringen en het verschuiven van de aandacht naar andere bekrachtigers verdiept. Hij stelde dat een eenmalige piekervaring wordt gecompenseerd door herhaling en dat de waardering afneemt, naarmate de ervaring vaker wordt herhaald. Alleen als een bekrachtiger een breed sociaal maatschappelijk draagvlak heeft, zoals geld, zal de bekrachtiger door verschillende systemen worden overgenomen en in de maatschappijvisie worden geïntegreerd. De bekrachtiger vormt dan een randvoorwaarde of uitgangspunt voor de leerprocessen in de beschaving. Geen enkele bekrachtiger is vanzelfsprekend.

Intermenselijke Relaties

Natuurlijk is het onmogelijk om de sociale spelletjes, rollen en bekrachtiging en bestraffing alleen uit te spelen. Daarvoor zijn andere mensen nodig, die meespelen. Als een individu in een bepaalde omgeving een rol heeft leren spelen en zich vervolgens verplaatst naar een andere omgeving, dan is het mogelijk dat er onvoldoende mensen zijn die in het toneelstuk een rol willen vervullen. De persoon moet dan zijn rol, takenen doelen veranderen en bestuderen welke spelletjes hem of haar persoonlijk het meeste profijt opleveren. De speler wordt dan automatisch publiek. Als er nieuwe rollen (sociale posities) aanwezig zijn en de persoon is in staat de rol binnen bepaalde gedragsregels te vervullen, dan kan de persoon een nieuwe rol accepteren, waarin hij of zij wordt bekrachtigd. In feite zijn dit ‘betaalde’ taken, die worden uitgevoerd zolang voldoende bekrachtiging plaatsvindt. De relatie tussen personen wordt bepaald door de rol en het doel van de betrokken personen. Er vindt voortdurend uitwisseling van bekrachtigers plaats via positieve ofnegatieve feedback. Deze feedback heeft een sociale functie en geeft een signaal, dat de rol goed gespeeld wordt. Als de rol door één van de spelers niet correct wordt uitgevoerd, dan loopt de uitvoering van het volledige toneelstuk gevaar. Alle spelers dreigen dan de beloning mis te lopen. De relaties worden verbroken en de spelers kiezen onafhankelijk van elkaar een nieuwe richting. De relatie tussen de betrokkenpersonen krijgt dan een onaangenaam karakter.

282

Model

Sociale Identificatie

Het individu functioneert binnen verschillende sociale systemen tegelijkertijd of na elkaar. Iedere taak of rol binnen een systeem heeft eigen kenmerken en functies. Het individu moet de kenmerken en regels binnen de persoonlijkheid integreren tot een beslissingschema. Zo zal een politieman, die huisvader is, en in zijn vrije tijd voetbalt, in iedere rol andere eigenschappen en reacties vertonen, die tegenstrijdig kunnen zijn en afhankelijk zijn van de omstandigheden. Het onderscheid tussen handelingen en kenmerken in uiteenlopende situaties leidt tot een beslissingschema, dat bepaald wordt door de omgeving en de continuïteit. Het individu zal de verschillen en overeenkomsten in reacties in de verschillende sociale rollenvan tijd tot tijd met elkaar vergelijken, zodat de verwachtingspatronen, associaties en logica in diverse posities een consistent geheel vormen. Hierdoor worden keuzes en opeenvolgende verwachtingspatronen vereenvoudigd. Herkenbaarheid en associatie spelen hierbij een centrale rol.

Rolverandering in de tijd

Naast functies die parallel worden uitgevoerd kan er ook sprake zijn van een opeenvolging van sociale en maatschappelijke posities, die een verbetering of verslechtering in kunnen houden. Bovendien kunnen regels uit het verleden worden veranderd onder gelijke omstandigheden.

283

Onderzoeken Arresteren

VerzorgenNaar bed brengen

AfwassenTactiek

Aanvallen

Zo kan een productiemedewerker uitgroeien tot opzichter, waarbij de taken veranderen van uitvoerend naar sturend. Als productiemedewerker zal de nadruk liggen op kwantiteit en kwaliteit van de werkzaamheden. Als opzichter worden zaken als beschikbaarheid, inzetbaarheid en controle belangrijk. Dit houdt in dat de taken en doelstellingen onder vergelijkbare omstandigheden verschuiven.

Verwachtingspatronen, associaties en logische regels moeten daarom aangepast worden, terwijl de omgeving gelijk kan blijven. Dit is moeilijk in te passen in de statische relaties tussen begrippen en functies, die in de persoonlijkheid geprojecteerd worden. Integratie van de nieuwe regels in het persoonlijkewereldbeeld kan alleen plaatsvinden via een feedbacksysteem tussen de verschillende complexen die in het onderbewuste bestaan. Dit is ook een vorm van communicatie, maar informatie wordt uitgewisseld door de overdracht van systeemregels tussen min of meer onafhankelijke complexen. Reactiepatronen worden afhankelijk van condities met betrekking tot de omgeving toegepast.

Beslissingsmodellen

Als de politieman in het voorbeeld uit de vorige paragraaf tijdens zijn werk in plaats van criminelen te arresteren zijn arrestanten naar bed zou brengen, dan reageert de politieman als een robot met een vast programma. Een mens moet de reacties op omstandigheden aanpassen aan de situatie en daarom is een referentieel beslissingsmodel heel belangrijk. Bij een referentieel beslissingsmodel wordt een actie ondernomen afhankelijk van een combinatie van omgevingsprikkels, personen, objecten en systemen.

We moeten daarom wel aannemen, dat een geheel van functies, eigenschappen en methoden in de persoonlijkheid wordt gegroepeerd, waarbij de verzamelingen aan bepaalde selectiecriteria, aandachts- en herkenningspunten met betrekking tot de omgeving voldoen. Dit zijn de randvoorwaarden, waaraan voldaan moet worden om een volledig stelsel van regels en mogelijke reacties toe te passen. Als regels in verschillende systemen een paradoxale tegenstelling vertonen, dan moeten de randvoorwaarden worden aangepast.

Iedere beslissing van een individu heeft consequenties op de lange termijn, ook al beseffen wij dat niet altijd. Als een kind door zijn moeder naar bed wordt gestuurd, omdat het de volgende dag naar school moet,dan lijkt dit in eerste instantie een onbelangrijke gebeurtenis. Als het kind echter gaat dwingen en de moeder besluit om niet door te zetten, dan is het kind de volgende dag niet uitgeslapen, waardoor het niet kan functioneren op school. Daardoor kan een mogelijke voldoende voor een repetitie worden omgezet in een onvoldoende, waardoor het kind later moeilijker een baan kan vinden en er niet in slaagt een maatschappelijke carrière op te bouwen.

Iedere dag nemen wij honderden beslissingen die onderling afhankelijk zijn van elkaar. Voor een mens, die van dag tot dag leeft, is dit niet te overzien. Alleen als iemand verwachtingspatronen uit het verleden volledig verwerkt met betrekking tot de huidige situatie, kan een weloverwogen beslissing worden genomen. Dit vormt een volledige beslissingstructuur, die de vorm heeft van conditioneel afhankelijke mogelijkheden. Deze beslissingstructuur heeft de vorm van een boom, waarvan het oorspronkelijke vertrekpunt altijd de geboorte vormt.

De beslissingen van het individu hebben niet alleen effect op het eigen leven, maar ook op de ontwikkeling van de relaties met anderen en de maatschappij op zich. Als iemand er in de jaren voor 1939 in geslaagd was om Adolf Hitler neer te schieten, dan was de Tweede Wereldoorlog anders verlopen of zij had zelfs nooit plaatsgevonden. Door optimaal gebruik te maken van computertechniek wordt het mogelijk om dit soort complexe beslissingsbomen te evalueren. Wie, wat, waar, waarom, hoe en wanneer zijn daarbij belangrijke vragen. Een kleine verandering in de oorspronkelijke keuzes kan enorme consequenties hebben op de lange termijn. Iedere persoon is in staat op basis van eerdere ervaringen weloverwogen beslissingen te maken voor de rest van zijn persoonlijke toekomst. Dat heet eigen verantwoordelijkheid. Of de verwachtingen van die persoon ook uitkomen, blijft altijd de vraag. De oorspronkelijke keuzes moeten voortdurend geëvalueerd worden aan de realiteit.

284

Opbouw van het Spel

Sociale spellen hebben een bepaalde opbouw. Deze opbouw wordt bepaald door de omgeving waarin men opgroeit en de persoonlijke keuzes, die men maakt. Ieder stuk heeft een proloog (sociaal maatschappelijke context) en een epiloog. Het toneelstuk bevat scenes die weer worden bedacht als een reactie op een beginscene. Het individu bepaalt door de manier waarop de levensweg bewandeld wordt, in samenwerking met anderen, welke eindscene en welke epiloog wordt bereikt. Het onderstaande diagram geeft aan hoe een volledig toneelstuk (een leven, een maatschappijvorm of een organisatie) wordt vormgegeven binnen Mind.De slotscene is altijd een antithese of synthese van de beginsituatie. Binnen de maatschappijontwikkeling volgens Hegel worden dus verschillende stadia van persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling beschreven.

In iedere scene speelt het verwerven van bekrachtigers en het ontwijken van bestraffing, het bereiken van driftobjecten en het vervullen van taken een prominente rol. Uiteindelijk wordt het driftdoel en de gewenstesituatie bereikt, waarna wordt overgegaan naar de volgende persoonlijke groeifase. Het individu is in de oorspronkelijke omstandigheden nauwelijks in staat om het kennisnivo en het inzicht bij de epiloog te bepalen, omdat onbekend is welke sociaal maatschappelijke context tijdens het leven zal worden doorlopen.

Het Decor

Het decor van het spel wordt gevormd door de vorm van organisatie in de omgeving, mogelijke problemen die men tegenkomt, mogelijke bekrachtigingen en straffen en de relaties, die men met de andere spelers aangaat. In een sociaal spel kunnen meerdere decors worden verwerkt en in een decor kunnen meerdere sociale spelen plaatsvinden. Door de verdeling van bekrachtingen en bestraffingen over ruimte en tijd wordtbepaald aan welke conditionering de speler wordt blootgesteld. Het decor resulteert in een aantal associaties, die kunnen worden verwerkt in een nieuwe omgeving. Op die manier kan de speler gedragsregels vanuit de persoonlijke historie overnemen in een nieuw decor en nader bepalen welk decor het meest geschikt is voor het uitvoeren van bepaalde sociale spelletjes.

285

SpelSpel

ProloogProloog DelenDelen EpiloogEpiloog

Begin SceneBegin Scene SceneScene Eind SceneEind Scene

SpelSpel SpelSpel SpelSpel

Gedragregels

Gedragregels kunnen volledig worden vertaald naar programmataal. Zo vormt een mogelijke conditionering een ‘Als..dan..’ scenario en de herhaalde bekrachtiging wordt bereikt door programmalussen. In de processen tussen individuen en systemen worden objecten en begrippen via bewerkingen omgezet in producten. Door feedbackmechanismen worden gedragregels overgedragen van systemen op individuen en andersom. Gedrag kan verandert worden als de conditionering maar op een psychologisch verantwoorde wijze wordt toegepast. Het individu is in staat de conditionering van systemenen andere personen ongedaan te maken, door de terugkoppeling van waarnemingen en ervaringen aan de realiteit. Wat dus wordt overgedragen is dus de programmering van conditioneringregels. Deze kunnen individueel, maar ook relationeel of maatschappelijk bepaald zijn. Bij een goed functionerend geheugen worden oude conditioneringen nooit volledig ongedaan gemaakt. De oude gedragsregel wordt slechts gesublimeerd (geblokkeerd) door nieuwe gedragsregels.

Het Toneelstuk

Het ‘Toneelstuk’ waarmee het leven in dit hoofdstuk vergeleken wordt, bestaat uit een combinatie van spelers of ‘acteurs’ die sociale rollen in bepaalde decors vervullen. Aan de sociale rollen en aan het Toneelstuk op zich zijn gedragsregels verbonden, die de acteurs moeten handhaven binnen het script. Een acteur die deze gedragsregels niet handhaaft, valt uit zijn rol en dat wordt door de andere spelers en de regisseur niet geaccepteerd. Het is de taak van de regisseur en de andere spelers om te improviseren als een acteur uit zijn rol valt. Er is dan sprake van een noodscenario, dat in het script verwerkt moet worden.

286

Als Fluitsignaal dan EtenAls Fluitsignaal dan Eten Als Huilen dan

EtenAls Huilen dan Eten

Het Script

Wie schrijft het ‘Script’ voor de sociale spellen, die wij in het dagelijks leven met elkaar spelen? Natuurlijk zijn een groot aantal gedragsregels historisch of maatschappelijk bepaald. Daarnaast bedenken de spelers, wijzelf, voortdurend nieuwe gedragsregels door gedrag uit te proberen in nieuwe situaties. Via feedback door communicatiemiddelen worden deze gedragscodes van persoon op persoon doorgegeven. De controle wordt volledig uitgevoerd door de organisatiestructuur van de maatschappij en evolutionaire processen. Het‘script’ wordt bepaald door politieke processen, bedrijfsplannen, strategie en sociale omgangsregels. Het doel is dat het individu zich aanpast aan de omstandigheden en deze vervolgens doorgeeft aan andere personen. Iedere associatie roept een voorstelling op, waaraan bepaald gedrag is gekoppeld. Bij nieuwe indrukken wordt een selectiefilter toegepast op bestaande voorstellingen, waardoor het gedrag indirect wordt gekoppeld aan de nieuwe indrukken.

De Regisseur

De regisseur vervult een controlefunctie binnen het spel. Als situaties uit de hand lopen, dan zorgt hij er voor dat de noodscenario’s geactiveerd worden. Hij conditioneert de spelers om hun taak in het toneelstuk op een correcte manier uit te voeren. In feite heeft hij een ‘coaching’ functie en in noodgevallen moet hij despelers opnieuw instrueren. De regisseurrol kan vervult worden door een ouder, maar ook een kind, een collega of een baas. De regisseurrol wordt afhankelijk van de situatie van persoon op persoon doorgegeven.Er is helaas geen tijd om voor iedere nieuwe situatie een ‘script’ vol richtlijnen te beschrijven. Voor het merendeel van de omstandigheden wordt het script ter plekke bedacht en moet men zelfstandig een invulling bedenken. In het leven is de acteur meestal ook zijn eigen regisseur. In hiërarchische organisaties worden nog wel richtlijnen en gedragregels in stand gehouden. Maar in een open samenleving met zeer veel communicatiemogelijkheden zijn de richtlijnen over het algemeen al weer achterhaald, voordat zij zijnafgeleid.

De regisseurfunctie vereist een grote verantwoordelijkheid van het individu zelf of van betrokken organisaties, een goed sociaal vangnet of een computersysteem dat in staat is de mogelijke gevolgen van bepaalde handelingen na te gaan. Mind probeert op grond van individuele verwachtingspatronen en de sociaal maatschappelijke betekenis van het rollenspel deze regisseurrol over te nemen.

Waarschuwingsignalen

287

DecorDecor

ActeurActeur

RolvervullingRolvervulling Gedrag Regels

Gedrag Regels

Het ToneelstukHet Toneelstuk

Sociale RolSociale Rol

Het is niet altijd mogelijk dat de controle wordt uitgevoerd door personen of instanties. De richtlijnen worden vaak aangegeven door waarschuwingsignalen zoals verkeersborden, bedieningspanelen, reclame, marketing en sociale omgangsvormen. Deze signalen leiden mensen naar een bepaald doel en bestraffen indirect onaangepast gedrag. Wat onaangepast gedrag is wordt bepaald door de omgeving, waarin men zich bevindt. Waarschuwingsignalen zijn een soort verkapte gedragsregels, die een eigen symbolisch systeem hebben. Wie niet bekent is met de betekenis van de symbolen, kan de richtlijnen niet op de juiste manier interpreteren. Ook dieren hebben dit soort waarschuwingsignalen. Zo plast een hond tegen een boom, om aan te geven, dat deze boom een grens van zijn territorium is. In feite zijn alle waarschuwingsignalen afkomstig van mensen of dieren richtlijnen voor andere mensen of dieren hoe zij zich moeten gedragen. Of zij zich aan de signalen houden is afhankelijk van de beloning of bestraffing, die aan het signaal is gerelateerd. Als een negatief waarschuwingsignaal meerdere keren wordt overtreden, dan worden er strengere maatregelen genomen.

288

Gedragstherapie

‘Normaal is loodrecht op de raaklijn van een gebogen lijn in het raakpunt.’

Nu al deze filosofische en psychologische modellen beschreven zijn, is de logische volgende vraag waar ditallemaal voor dient. In de praktijk wordt de psychologie gebruikt in de therapie. Therapie vindt uiteindelijk plaats op grond van ethische overwegingen. Als iemand zelf of de omgeving bijvoorbeeld van mening is, dat er sprake is van gedrag dat ontoelaatbaar is, dan wordt dit gedrag behandeld in therapie. Of als het gedrag een bepaalde vorm van functioneren in de maatschappij belemmert, dan lijkt de stap naar de psycholoog dichterbij te komen.

Bij de therapie gaat het dus om het creëren van wenselijk gedrag voor de persoon in kwestie en de sociale omgeving waarin deze leeft. Voordat de begrensde mogelijkheden van gedragsaanpassing besproken worden, voordat er überhaupt wordt begonnen met probleembehandeling, is de vraag legitiem, wat het probleem nu eigenlijk is in zijn specifieke context. Waar begint probleemgedrag? Voor wie is dit een probleem? Wie heeft er een probleem? Wat is het wenselijke gedrag, waarnaar gestreefd wordt? Wat houdt goed of slecht functioneren eigenlijk in? Wie definieert dit? Waar leidt gedrag op de lange termijn naar toe?Wat is het doel van gedragsverandering?

Dit lijken misschien onzinnige vragen, maar ze raken de kern van het doel van de toepassing van onze kennis van het bewustzijn. Als monteur van een auto moet iemand weten, welke onderdelen vervangen of bijgesteld moeten worden, zodat de auto goed rijdt. Als computerprogrammeur moet ik weten wat de uitgangssituatie is en welk resultaat voor de gebruiker wenselijk is. Als gedrag aanpasbaar is moet een psycholoog weten, wat het probleem is, waarom dit een probleem is en hoe dit probleem verholpen kan worden. De identificatie, de motivatie en de methode zijn alle drie essentiële en onmisbare factoren voor probleembehandeling.

Over het algemeen houdt de psychologie zich alleen maar bezig met de identificatie en de behandelingsmethode van problemen. De motivatie laat men over aan de cultuur, de religie, de politiek, de media en de rechtelijke macht. Deze ethische, maatschappelijke instituten slagen er echter alleen in om, afhankelijk van de tijdgeest, vast te stellen welk gedrag niet wenselijk is. Er is geen regulerend systeem in de maatschappij dat de vingers durft te branden aan de kwestie welk gedrag nu uiteindelijk wel wenselijk is. Dit is hetzelfde als iemand om een boodschap te sturen met een lange lijst wat hij niet moet halen. De persoon in kwestie zal zonder twijfel met de verkeerde spullen thuiskomen.

Als wij willen nagaan, wat de motivatie is voor probleembehandeling, dan moet op de eerste plaats vast komen te staan hoe gedragsproblemen worden veroorzaakt. Ligt het probleem bij de maatschappij en de ouders, zoals de systeemtheorie ons wil laten geloven? Als de maatschappij of de ouders problemen hebben, dan heeft dit zonder meer een versterkend effect op het individu. Wie echter een studie maakt van mensen met gedragsproblemen in verschillende culturen, tijden en maatschappijvormen, komt echter tot de conclusie, dat dit gedrag op belangrijke punten overeenkomsten vertoond, onafhankelijk van de achtergrond. Alleen de uitingsvorm is verschillend. Dit zou niet het geval zijn, als de omgeving, waarin het individu zich ontwikkelt, de bepalende factor zou zijn.

Ligt het probleem dan helemaal bij de persoon zelf, bij zijn levenswijze, genetische opbouw of persoonlijkegeschiedenis? Dit zijn zonder meer belangrijke invloeden, maar het leren hanteren van gedrag is, met enige moeite, mogelijk. Ook komt het regelmatig voor dat mensen met een stabiele achtergrond en levenswijze onder bepaalde omstandigheden een persoonlijkheidsverandering ondergaan.

Gedragsproblemen ontstaan dus niet alleen door de persoonlijkheidsstructuur van het individu of de omgeving, maar door de interactie tussen de persoonlijkheid en de omgeving. Hierbij vormen de omstandigheden, genetische informatie en de historie katalysatoren om gedrag tot stand te brengen een rol.

289

Het belangrijkste kenmerk is echter het grote verschil in beleving van het individu ten opzichte van de omgeving, waardoor de communicatie wordt verhinderd. En met communicatie worden hier de interactieprocessen tussen de verschillende onderdelen van de persoonlijkheidstructuur zelf als tussen het individu en de systemen, waarin hij functioneert bedoeld. Deze interactieprocessen kunnen verbaal of non-verbaal zijn.

In deze benadering vormt gedrag dus een vorm van communicatie. Het doel van communicatie is uiteindelijk het sturen van processen. Als er gedragsproblemen ontstaan valt een deel van de communicatie weg. Het wordt moeilijker om processen binnen de persoonlijkheid zelf of tussen het individu en de omgeving te sturen. Hierdoor kunnen conflicten optreden. Het wordt onmogelijk om de betekenis van bepaald gedrag te vertalen.

Hoe de vertaling plaatsvindt hangt zowel af van de verwachtingen van de zender als van de ontvanger. Er isgeen sprake van een gedragsprobleem als het gedrag niet voldoet aan de verwachting van de ontvanger, maar als de zender bij herhaling niet in staat is zijn boodschap aan te passen bij veranderende informatie uitde omgeving of vanuit zichzelf. Ook de verschillende onderdelen van de persoonlijkheid of een systeem kunnen een verstoord interactiepatroon vertonen. De persoon of het systeem is niet meer in staat om te leren van zijn omgeving.

Zowel een individu als een systeem kunnen volgens deze definitie een gedragsprobleem vertonen. De eerste vraag, die men als therapeut zou moeten stellen is: op welke wijze is het interactiepatroon tussen het individu en de omgeving verstoord en wie of wat dient behandeld te worden? Een manager, politicus of ouder bedrijft op deze manier ook psychologie. Psychologie dient op het totale interactieproces gericht te zijn en niet op het individu alleen.

Diagnosemodellen

Voor de diagnose van problemen zijn diverse modellen beschikbaar. In de eerste plaats kent men de psychometrische modellen waarin de cliënt een aantal psychologische testen wordt voorgelegd. Deze testenkennen een belangrijkste controlereferentie, namelijk de individuele belevingswereld van de opsteller van de toets. Deze blijkt in de meeste gevallen onvoldoende objectief te zijn. In het beslissingsmodel maakt de diagnose onderdeel uit van de behandeling en wordt, in het ideale geval, aan de hand van de diagnose het verdere verloop van de sessie bepaald en bij het optreden van obstakels tijdens de behandeling een nieuwe diagnose gesteld. Hier dient dus sprake te zijn van wisselwerking tussen diagnose en behandeling. Dit model wordt veel toegepast bij crisisinterventie. Binnen het juridisch model gaat het er niet zozeer om of debehandelaar inzicht krijgt in de toestand van de cliënt, maar of de cliënt de eigen omstandigheden leert onderkennen. Spiegelen van gedrag in testsituaties is hier uiterst belangrijk.

Contract

Met een contract in de therapie wordt een overeenkomst tussen cliënt en behandelaar bedoeld, waarin de doelen van de behandeling en gewenst en ongewenst gedrag van de cliënt, met bijbehorende beloningen en straffen, vast komt te liggen. Contracten bevorderen de sociale en maatschappelijke interactie van de cliënt.Ook in de opvoeding of in een huwelijk is er sprake van contractvorming. Contracten brengen echter een inherent gevaar met zich mee. Aangezien de overeenkomst wordt opgesteld of afgesproken in een gecontroleerde omgeving bestaat het risico, dat het individu buiten het systeem ook dit soort afspraken verwacht en deze er over het algemeen niet zijn of niet betrouwbaar blijken. Contracten zorgen voor verminderde zelfstandigheid, flexibiliteit en verantwoordelijkheid voor het individu in kwestie. Het wordt moeilijk om zich aan te passen aan nieuwe en willekeurige gebeurtenissen.Dat onze maatschappij en sociale verhoudingen in feite samenhangen op basis van het vertrouwen in dit soort overeenkomsten, maakt de kans op conflicten bij overtreding van de regels groot. Er treedt dan escalatie door verbroken vertrouwen op, waardoor een kettingreactie van desoriëntatie en wederzijdse conflicten op, die zich uiten in geweld en ongewenst gedrag. Dit ongewenste gedrag is in feite een onbewuste bestraffing van de maatschappij door het individu voor het verloren vertrouwen.

290

Controlegroep

Tijdens de therapie is het de bedoeling dat de cliënt het ‘ongewenste’ gedrag afleert en ‘gewenst’ gedrag aanleert. Maar wat is dit ‘gewenste’ en ‘ongewenste’ gedrag eigenlijk? Wie bepaalt dit? Ten opzichte van welk ‘gezond’ gedrag worden de handelingen en de communicatie van de cliënt gemeten? Dit is een fundamentele vraag, die veel professionele hulpverleners uit de weg gaan. Zonder definitie van sociaal en maatschappelijk gedragsmodel is de behandeling geheel overbodig. Het ontbreekt aan een geaccepteerde standaard, die de therapie zinvol maakt. En dit is logisch, want de ‘controlegroep’ wordt aangegeven door de huidige stromingen in de maatschappij. Is er sprake van een zieke mens in een gezonde maatschappij of is het de maatschappij en de regulerende systemen, die daarin heersen, die de mens ziek maken? In de jaren‘60 van de twintigste eeuw is in het kader van de systeemtheorie veelvuldig onderzoek gedaan naar dit thema en met name het existentialisme en het marxisme funderen op dit principe hun theorie.

Een belangrijke interactie rond dit onderwerp vormt de hiërarchie tussen leiders en volgers in de maatschappij. Leiders veranderen de situatie en staan als zodanig buiten het systeem of verzetten zich tegende maatschappij. Volgers passen zich aan volgens de regels van systemen, die door anderen bedacht zijn. Zij zijn slechts beperkt in staat om zelfstandig, creatief te denken. Zolang het systeem voldoet aan de afspraken, ontstaan er weinig conflicten tussen de personen die er deel van uitmaken. En dus krijgen de leiderstypen weinig grond om het systeem te veranderen. Zij worden gezien als excentrieke figuren die zichniet conformeren aan een gewenst systeem. Als het systeem niet voldoet en de volgers zich in toenemende mate onaangenaam voelen binnen het systeem, zullen zij gaan luisteren naar de leiderstypen, die buiten de maatschappelijke normen staan. In het hoofdstuk over maatschappijvorming zullen wij op dit onderwerp terugkomen.

Gedragstherapie als proces

Er zijn veel verschillende methoden voor gedragstherapie. Veel van de methoden gaan uit van een probleemdefinitie, waarna wordt geprobeerd het probleem door therapie op te lossen. Daarmee komt de nadruk te liggen op een goede vaststelling van de problemen. De psycholoog is in dit proces te vergelijken met een onderhoudsmonteur in een fabriek. Zolang de productie wordt gehaald en alles vlekkeloos verlooptlijkt de onderhoudsmonteur een overbodige luxe. Ook al zijn onderdelen van de machine oud en roestig, zijn ze niet op een functioneel correcte wijze aangebracht of zitten ze in de machine op plaatsen, waar ze niet thuishoren, de machine draait en daar gaat het om.

Pas als er problemen optreden, wordt de monteur gevraagd in te grijpen (er moet een hogere productie worden gehaald, een aantal onderdelen begeven het en dit heeft een kettingreactie op de gehele machine). Er wordt hem dan gevraagd, waaraan het ligt dat de machine niet werkt. Hij kan dan tot een aantal mogelijke conclusies komen.

1. Een of enkele onderdelen hebben het begeven, als deze vervangen worden, kan de machine weer even verder.

2. Er had in de loop van de tijd beter onderhoud moeten plaatsvinden, zodat het productieproces niet was gestagneerd.

3. De machine is versleten en er moet een volledig nieuwe machine komen.4. Het ontwerp van de machine is verkeerd.5. De machine wordt op een verkeerde wijze gebruikt.6. De machine kan het productieproces niet aan, er moeten meer machines komen of het productieproces

moet veranderd worden.

Heel belangrijk voor de praktische uitvoering van de reparatie, is wat binnen de tijd en de mogelijkheden haalbaar en noodzakelijk is. Dit geldt ook voor de therapiepraktijk. Natuurlijk kan men tot de conclusie komen, dat er iets genetisch of lichamelijk mis is, of dat er zaken mis zijn in de omgeving waarin het individu functioneert. Dit lost het probleem echter niet op.

291

Men moet via therapie een haalbare en afdoende oplossing van de situatie zien te bereiken, gegeven de persoonlijkheid van het individu en de directe omgeving. Wat de oorzaken en de symptomen zijn heeft een lagere prioriteit dan de toekomst van de cliënt en de personen, waarmee deze in contact staat. Een veel gebruikt proces bij oplossingsgerichte gedragstherapie wordt weergegeven in het onderstaande stroomdiagram, waarin voortdurend wordt teruggekoppeld naar eerdere fasen.

Vooral de eerste fasen, de kennismaking, de probleemdefinitie en het toetsen van de omstandigheden, zijn de doorslaggevende factoren van de therapie om een efficiënte aanpak te realiseren. Goede therapie is gebaseerd op voorbereiding, op het aftasten van de situatie waarin de cliënt zich bevindt, zonder beïnvloedt te worden door de eigen vooroordelen of standaardprocedures. Therapie begint bij het besef dat ieder individu en zijn ervaring van de omstandigheden uniek is. Zonder voorbereiding op de mogelijke effecten van de therapie is een verdere uitvoering onzinnig en uitsluitend een verspilling van tijd en geld. Het richt waarschijnlijk zelfs meer schade aan het gedrag aan, omdat de cliënt naast de eigen problemen ook nog eens door een ‘deskundige’ de verkeerde richting wordt opgestuurd. Bij de therapie zijn altijd drie groepen aanwezig, die elk slechts een deel van de oorzaken en de betekenis van het gedrag begrijpen: cliënten, de omgeving en therapeuten.

292

KennismakingKennismaking

ProbleemdefinitieProbleemdefinitie

TestenTesten

Plan van AanpakPlan van Aanpak

ModificatieModificatie

EvaluatieEvaluatie

Effect

Stoppen

Wijzigen

FunctieanalyseFunctieanalyse

UitvoeringUitvoering

Doorgaan

Kennismaking

Kennismaking en voorbereiding van de therapie zijn belangrijker dan het op het eerste gezicht lijkt. In de voorbereiding wordt nagegaan welke historie de cliënt heeft, die tot de huidige problemen heeft geleid. Het is ook belangrijk om een indruk te krijgen in welke relatie de cliënt tot zijn omgeving en zijn sociaal, maatschappelijke positie staat. De voornaamste functie van de kennismaking is het creëren van een gemeenschappelijke taalcode, waardoor de belevingswereld van de cliënt vertaald kan worden in die van detherapeut en andersom. Alleen bij een inhoudelijk en overdrachtelijk goede vertaling tussen therapeut en cliënt is het mogelijk dat er een zinvolle communicatie zonder misverstanden ontstaat.

Een conflict met een cliënt staat een therapie op zich niet in de weg, deze brengt cliënt en therapeut over het algemeen dichter bij elkaar dan dat zij uit elkaar gedreven worden. Het is wel een signaal dat er een probleem is in de overdracht. Over het algemeen is het beter een conflict in een vroeg stadium vast te stellen en te formuleren, zonder dat een directe confrontatie noodzakelijk is. Er ontstaat dan metacommunicatie, een gesprek over de regels en betekenis van het gesprek, waarin afspraken over de manier van communiceren worden gemaakt, waarin beide geprekspartners zich kunnen vinden.

Het persoonlijke aspect van de therapie kan als zeer bedreigend worden ervaren door de cliënt. De therapeut kan daarom beter aangeven dat de therapie voor beide partijen een leerproces vormt en dat het mogelijk is om de therapie aan te passen bij meer informatie van de cliënt. Tijdens de sessies ondergaan twee mensen een therapie, de cliënt en de therapeut. De best mogelijke vorm van therapie ontstaat als de cliënt er toe wordt gebracht over de eigen positie en het gedrag na te denken en deze, in samenwerking met de therapeut zelf een therapievorm ontwikkelt, die op de individuele situatie is toegespitst.

De cliënt maakt dan een ontdekkingstocht door het eigen bewustzijn in plaats van dat de therapie passief te ondergaan. Bijna altijd komt een boodschap bij een ontvanger beter over als deze het idee heeft dat hij of zij het inzicht zelf bedacht heeft. Communicatie bestaat dan ook meer uit iemand door spiegeling op het spoor van een ‘zelfbedachte’ oplossing te brengen, dan dat de oplossing door de therapeut wordt gedicteerd.Op het moment dat een cliënt een inzicht verwerft is het zaak dat je als therapeut met betrekking tot het onderwerp in kwestie een stap terug doet. Blijkbaar is de boodschap overgekomen en de cliënt moet nu zelfstandig invulling geven aan het inzicht, tenzij tijdens het verdere verloop van het gesprek duidelijk blijkt dat de interpretatie van de boodschap schadelijk is voor de cliënt.

De mogelijkheden van communicatie tijdens de therapie hangen af van de voorbereiding en de kennismaking met de cliënt. Het is dus zaak hier extra aandacht aan te besteden. Zonder goede communicatie verliezen de gesprekken de betekenis en is het niet zinvol de therapie in de huidige vorm en met de huidige therapeut voort te zetten.

Probleemdefinitie

Een cliënt overschrijdt de drempel naar een therapeut pas als hij of zij de controle over de eigen situatie nietmeer zelfstandig kan coördineren. Over het algemeen zal de situatie al volledig geëscaleerd zijn, omdat de cliënt niet kan inschatten wanneer de problemen een ernstige crisis gaan vormen. Therapie is dan ook voornamelijk crisismanagement. Bij een eerste kennismaking loopt de therapeut dan ook het risico geconfronteerd te worden met een stortvloed van problemen bij de vraag wat er nu eigenlijk aan de hand is of geen enkele reactie te krijgen, omdat de problemen diepgeworteld zijn en de persoonlijkheid bedreigen.

Daarmee wil de cliënt eigenlijk een legitimatie afgeven dat hij of zij hulp heeft gezocht en niet meer in staatis de problemen zelfstandig op te lossen. Het is zaak deze legitimatie te erkennen en aan te geven dat het goed is dat de cliënt hulp heeft gezocht. De gevolgen van de problemen vormen belangrijke informatie voorde therapeut, omdat dit het uitgangspunt is van de therapie. De probleemdefinitie van de cliënt kan men bijna altijd naast zich neerleggen, hoewel de therapeut er wel uit kan leren, waarop de cliënt gefixeerd is. Als de cliënt de reële oorzaken van zijn of haar problemen al had gevonden, was deze ook in staat geweest hier zelfstandig een oplossing voor te verzinnen.

293

Blijkbaar kan de cliënt de huidige situatie niet meer overzien omdat de problemen te dichtbij en te persoonlijk zijn. Therapie begint met de erkenning van de hulpvraag en de vaststelling, dat de cliënt de oorzaken van de problemen niet kent. Het is de bedoeling van de therapie om hier in samenwerking met de therapeut achter te komen. Hierbij is de presentatie van de oorzaken door de therapeut essentieel. Het heeft geen zin een probleem te definiëren, als er geen oplossing voor te vinden is. Dat is de muur waartegen de cliënt al vaak genoeg is gebotst.

Goede therapie moet het overzicht van de cliënt over de eigen situatie herstellen. De problemen die worden aangedragen, moeten geen theoretische vragen van de therapeut zijn. De therapie moet een toetsing zijn vanverschillende mogelijkheden van gedragsverandering, totdat de aanpassing reëel resultaten voor de situatie gaat opleveren. Iemand met gedragsproblemen heeft voornamelijk een probleem met de zelfstandige controle over de persoonlijke omstandigheden. Die controle moet hersteld worden, door de cliënt opnieuw aan te leren hoe men problemen oplost en een situatie voor zichzelf creëert die hanteerbaar is, en dat gebeurt niet als iemand anders de gevolgen van gedrag (de problemen) oplost.

Het is zaak om als therapeut niet te veel verleidt te worden om de problemen op te lossen die worden aangedragen, al wordt dat als primaire taak gesteld. Achter problemen verschuilen weer andere problemen, die pas naar de oppervlakte komen als de acute situatie is opgelost. Over het algemeen is het voorleggen van een probleemgeval door de cliënt een signaal, dat wil zeggen: ‘Help me om mijzelf te leren helpen, ik kan de situatie niet aan’. Het oplossen van het probleem door de therapeut creëert afhankelijkheid, waardoor de cliënt steeds meer verantwoordelijkheid van zich afschuift en uiteindelijk hulpeloosheid en machteloosheid wordt aangeleerd.

De therapie is dan uitgelopen op een totale mislukking. De therapeut mag zich gelukkig prijzen met de kortstondige successen die hij of zij behaalt en de cliënt voelt zich opgelucht, omdat de werkelijke problemen weer ontvlucht zijn. In de toekomst betekent het echter, dat wanneer dezelfde situatie zich weer voordoet, de cliënt opnieuw hulp verwacht, die dan waarschijnlijk niet aanwezig is. Men heeft dan een lapmiddeltje toegediend, maar herstel van de zelfstandige functionaliteit is alleen maar moeilijker gemaakt. Het oplossen van problemen mag alleen maar een tijdelijk hulpmiddel zijn, met het doel om de cliënt tijd tegeven om de eigen situatie te overzien. Er moet daarna direct samen met de cliënt nagegaan worden wat er nu eigenlijk mis is gegaan in de coördinatie van het eigen leven, zodat herhaling in de toekomst zelfstandig kan worden voorkomen.

Hoe leert een cliënt de eigen mogelijkheden en beperkingen kennen? Dit is een vorm van zelfbespiegeling, een leerproces, en het is zeker niet makkelijk. Men wordt met het falen van de eigen persoonlijkheid geconfronteerd en dat kan vaak tot faalangst en apathie leiden, als de cliënt niet gecoacht wordt in het zelfstandig zoeken van oplossingen. De belangrijkste taak van een therapeut is coaching zonder invulling van de te bewandelen weg. Hoe de cliënt de weg naar herstel bewandelt, vormt een belangrijk onderdeel van zijn individualiteit. Fouten en dwalingen bij het hervinden van de eigen weg naar zelfstandige oplossingen, zijn inherent aan het leerproces, dat ieder mens moet doormaken. Aangezien we met mensen te maken hebben, is het belangrijk dat dit persoonlijke proces niet van buitenaf gestuurd of beoordeeld wordt.

Het leren van een vorm van strategie om tijdig te reageren als situaties problemen kunnen veroorzaken is heel belangrijk. Op die manier wordt voorkomen dat zaken escaleren en op een veilige afstand kunnen worden geanalyseerd. Hiervoor is erkenning en acceptatie van de eigen mogelijkheden en beperkingen vereist. Het is mogelijk dat driftbevrediging naar andere doelen moet worden verplaatst om de omstandigheden onder controle te krijgen. De voorstelling is het voornaamste instrument om strategiescenario’s uit te werken. Hiervoor is een sterke communicatieve band tussen therapeut en cliënt noodzakelijk.

De uiteindelijke taken en doelen van de gedragstherapie kunnen als volgt worden samengevat.

1. Het bepalen van de feedback van de cliënt op bepaalde omstandigheden.2. Het vinden van een communicatievorm op basis van deze feedback.

294

3. Het onderzoeken van de verwachtingen van de cliënt wat betreft zijn of haar eigen bewustzijn en de omgeving.

4. Het onderzoeken van de voorstelling (het begrippenkader) van de cliënt.5. Het onderzoeken van de mogelijkheden en beperkingen van het individuele bewustzijn.6. De cliënt deze mogelijkheden en beperkingen leren erkennen en accepteren.7. Het aanpassen van de verwachtingen zodat de mogelijkheden en onmogelijkheden van het bewustzijn

bij de doelstellingen worden onderkend.8. De cliënt aanleren om een regelmatig gedragspatroon te vertonen en een omgeving voor zichzelf te

creëren die de voortdurende herhaling van probleemsituaties voorkomt.9. De cliënt leren zijn vorm van communicatie (de presentatie van informatie) aan te passen

overeenkomstig de omgeving waarin deze zich bevindt.10. De cliënt leren om zijn verwachtingspatronen en voorstelling aan te passen als hem of haar nieuwe

informatie uit de omgeving bereikt.11. De cliënt stimuleren om probleemsituaties achteraf te evalueren zodat het individu in de toekomst op

dit soort situaties kan anticiperen of deze omstandigheden kan ontwijken (strategievorming).

Toetsen

Zoals gezegd moet men de probleembeschrijving, die bij de kennismaking door de cliënt gegeven wordt, in de eerste plaats zien als een signaal, dat zaken vastlopen en niet meer functioneren, zoals men verwacht had. Om de crisis goed te inventariseren moet de therapeut zelfstandig empirische metingen doen met betrekking tot de vermoedens van de cliënt en zijn of haar omgeving. Het probleem moet getoetst worden, zonder dat direct een uitgangspunt gedefinieerd wordt. Welke soorten toetsen zijn noodzakelijk om therapiemogelijk te maken?

In de eerste plaats moet een vorm van communicatie tot stand gebracht worden. Daarvoor moet de feedback van de cliënt onder bepaalde omstandigheden getoetst worden. Men kan dit doen door begrippen te noemen of hypothetische verhalen voor te leggen en vervolgens afwachten hoe de cliënt reageert. Om ditefficiënt te doen kan men gebruik maken van de kennis van de omstandigheden en daarop inspelen. Over het algemeen gaat het erom een aanknopingspunt voor herkenning door de cliënt tot stand te brengen. Als deze ‘communicatiepoort’ eenmaal open is wordt de overige interactie veel gemakkelijker.

Heftige reacties leveren meer informatie op dan voorzichtige uitspraken. Bij het betreden van ‘verboden terrein’, het gebied van de beladen onderwerpen, kan de cliënt zichzelf hierdoor bedreigt voelen en de therapeut niet meer vertrouwen, waardoor het risico ontstaat dat de cliënt volledig dichtklapt en verdere communicatie niet meer mogelijk is. In deze fase van het gesprek moet men tactisch manoeuvreren, het onderwerp kort aansnijden, kennis opdoen, vervolgens weer afstand nemen en de cliënt afleiden door andere, ‘veilige’ gespreksthema’s te gebruiken.

In een latere fase van de therapie kan men, na het ontwikkelen van een strategie, de pijnlijke onderwerpen opnieuw bespreekbaar maken. Het aftasten van de grenzen van het gevoelige gebied is wel belangrijk, omdat men dan een indruk heeft van de communicatie mogelijkheden en onmogelijkheden. Bovendien kan men dan voorkomen dat men ‘per ongeluk’ een opmerking maakt die verkeerd valt.

De volgende toets betreft de verwachtingen van de cliënt, die voortkomen uit de historische ontwikkeling van de persoonlijke conditionering. De therapeut moet hierdoor een indruk krijgen van de voorstelling, driften, ethiek en leerervaringen van de cliënt, voor zover ze invloed hebben op het huidige gedrag.

De invloed van omstandigheden op beslissingen en herhalingsdwang kan men op twee manieren meten. Men kan de cliënt vragen om enige tijd een soort dagboek of logboek bij te houden. Hierin worden de feitelijke, dagelijkse ervaringen genoteerd met daarachter de gedachten, emoties en keuzes, die bij deze ervaringen een rol speelden.

295

Dit is met name interessant omdat er vaak een groot verschil kan zijn tussen hoe iemand denkt dat hij of zij reageert en hoe iemand zich werkelijk gedraagt. Het inzicht in het eigen gedrag van praktisch iedereen is nominaal. Het eigen gedrag wordt voortdurend gerationaliseerd, waarbij belangrijke, irrationele reacties bewust of onbewust worden overgeslagen of genegeerd.

Voorbeeld LogboekDatum Tijd Gebeurtenis Gedachten Emoties1 Sept 16:00 Afspraak gemaakt met vriendin Wat gaan we op de

afspraak doen?Veilig; Gelukkig; Zelfverzekerd

2 Sept 9:00 Vriendin spreekt voice mail in dat ze niet komt. Ze zal later terug bellen

Wat krijgen we nou? Geeft ze niet meer om me?

Verlaten; Verdrietig; Kwaad

5 Sept 16:00 Vriendin spreekt voice mail in. Zwaar overstuur.

Wat is er met haar aan dehand?

Angstig; Nieuwsgierig

5 Sept 16:30 Vriendin opgebeld. Vertelt dat zenaar het ziekenhuis is geweest en een zware operatie heeft ondergaan.

Waarom heeft ze dat nietvertelt? Ik wil er voor haar zijn als ze me nodigheeft!

Verbaasd; Angstig; Bezorgd; Blij

Om een indruk te krijgen van de gedachtegang en driften, die een rol spelen binnen de persoonlijkheid zelf, kan de therapeut de cliënt een aantal omstandigheden (gedragscenario’s) voorspiegelen, waarin om een beslissing en een bepaalde handelswijze gevraagd wordt. De voorstelling, het gerationaliseerde deel van hetbewustzijn, is een uitstekend instrument om te bepalen welke gevolgen de conditionering op het bewustzijngehad heeft.

Problemen ontstaan voornamelijk als er grote verschillen zijn tussen het feitelijk gedrag, omstandigheden en de voorstelling. Op een of andere manier is de informatie over de persoonlijke omstandigheden, de genomen beslissingen en de betekenis van het gedrag in de sociale context niet doorgedrongen tot het bewustzijn. Er is een verstoring in de feedbackcommunicatie tussen omgeving en voorstelling. Dit is bijna altijd terug te voeren tot een cognitieve leerstoornis, waarvoor tijdens de therapie een oplossing moet worden gevonden.

In de therapeutische praktijk wordt er veel gebruik gemaakt van gerichte interviews en tests. Deze methoden proberen via algemene vragen een indruk te krijgen van het leven en de gedachtegang van de cliënt. Door de vorm van de vragen wordt de communicatie echter in een bepaalde, voorgedefinieerde richting gestuurd, waardoor problemen en verwachtingen van de therapeut aan de orde worden gesteld en niet die van de cliënt.

Bij goede therapie beschrijft de cliënt uiteindelijk zelf de probleemsituatie, hoe deze ontstaan is en wat de mogelijke oplossingen zijn. In eerste instantie moet de feedback van de cliënt met zichzelf weer op gang gebracht worden. Dan wordt het weer mogelijk om gedachten, emoties en de voorstelling zelfstandig te toetsen. Alleen dan is het mogelijk dat de cliënt open gaat staan voor informatie uit de omgeving.

Om op een later moment te bepalen of de therapie inderdaad resultaat heeft moet in de beginfase een globale schatting worden gemaakt van de regelmaat van probleemsituaties. Daarnaast zijn systematische keuzes in het stellen van gedrag (het ‘inzicht’) heel belangrijk. Deze twee factoren kunnen door gedragsverandering worden beïnvloed. Door deze metingen gedurende de therapie te herhalen kan men nagaan of een therapie aanslaat.

Functieanalyse

De functieanalyse is de systematische interpretatie van de historische opeenvolging van gebeurtenissen, die tot de problemen heeft geleid. Omdat de psychologische theorieën in de 20e eeuw nogal uiteen leken te lopen en een geïntegreerd model voorheen ontbrak, is de modelmatige aanpak van problemen in de

296

therapeutische praktijk vooral een kwestie van smaak en persoonlijke voorkeur van de therapeut geweest. Doordat dit model een start heeft gemaakt met de vereniging van de principes van conditionering, cognitieve vaardigheden, humanistische psychologie, systeemtheorie en de belangrijkste filosofische stromingen, kan nu begonnen worden met de zuiver theoretische functieanalyse, onafhankelijk van de meest dominante stroming van het ogenblik.

De analyse van probleemgedrag en –situaties kan plaatsvinden in de vorm van een informatiemodel, mits de historische ontwikkeling vanuit verschillende standpunten en in relatie met de systemen in de omgeving wordt geëvalueerd. Het model kan via een interface een dialoog aangaan met de cliënt en hierdoor een symbolische representatie in de vorm van reactiemechanismen een inventarisatie van de gebeurtenissen maken. Het model zoekt uit wat de belevingswereld van de cliënt is en spiegelt dit door middel van realiteitscenario’s. Dit vermindert de kans van vervorming van de beleving door de persoonlijke opvattingen van de therapeut. De therapeut kan zich hierdoor meer richten op de behandeling dan op de analyse.

Het aantal praktijken zal bij een steeds snellere toename van de complexiteit van de samenleving beslist ontoereikend blijken te zijn. Het trage aanpassingsvermogen van de menselijke persoonlijkheid zal in de nabije toekomst eerder een bedreiging vormen dan onze omgeving. Het is daarom noodzakelijk om op korte termijn een systeem te ontwikkelen dat psychologische problemen op grote schaal aanpakt.

Een van de vraagstukken die mij bij de ontwikkeling van dit model werd voorgelegd was of er geen probleem ontstond als alleen maar werd uitgegaan van de vervormde werkelijkheidsbeleving van de gebruiker van het systeem. Mijn reactie als programmeur was lichte verbazing. Als programmeur heb ik geleerd dat een ontwikkelaar, die denkt betere oplossingen te kunnen bedenken dan de klant, over het algemeen een korte carrière heeft. De oplossing van de klant is zijn illusie en de ‘betere’ oplossing is mijn illusie, maar aangezien hij betaald heeft hij gelijk.

Blijkbaar heeft men in de psychologie dit zakelijk inzicht nog niet bereikt. Als een cliënt denkt last te hebben van ontvoering door buitenaardse wezens en door analyse van zijn beleving komen we tot de uiteindelijke ontdekking, dat een aluminium hoedje hem het idee geeft dat hij veilig is, dan is dat hoedje een voorlopige oplossing, dat verdere escalatie voorkomt. Wie een probleem aandraagt moet bij de oplossing van dat specifieke probleem geholpen worden en niets anders, tenzij nieuwe problemen naar voren komen, maar dat gebeurt altijd in de vorm van feedback. Preventie van psychische problemen kan alleen plaatsvinden als er tijdig wordt ingegrepen in de systemen, waarin de cliënt dreigt vast te raken.

De functieanalyse met behulp van de computer kan een vrij uitgebreide inventarisatie van de beleving van de cliënt bevatten. Eventueel kan de visie van meerdere mensen, in de vorm van systemen, naast elkaar worden gelegd en onderling vergeleken. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van alle facetten van de psychologie en de filosofie, die in dit model besproken zijn.

Hypothesen

Over het algemeen worden de veronderstellingen met betrekking tot de casus gezien als de voorlopige professionele, intuïtieve conclusie van de therapeut op grond van de functieanalyse. Aangezien de therapie nog steeds in de beginfase is en de hulpverlener te weinig weet van de totale samenhang van de gebeurtenissen, is iedere hypothese van de therapeut per definitie voorbarig en incompleet. Men kan daarom evengoed uitgaan van de veronderstellingen van de cliënt, die in eerste instantie waarschijnlijk ook slechts een indirecte relatie met de werkelijkheid hebben. Dit vormt een belangrijk onderdeel van de therapie, omdat de vervormde beleving door de cliënt vaak een belangrijke rol heeft gespeeld bij de probleemsituatie.

Door de veronderstellingen te toetsen aan de werkelijkheid in samenwerking met de cliënt, kan de cliënt zelf inconsistenties en tegenstrijdigheden in zijn interpretatie herkennen. De uitspraken en het gedrag van de cliënt worden dan getoetst aan de oorzaken en consequenties. Het uitsluiten van verkeerde hypothesen is

297

een van de beste methoden om de werkelijke samenhang van gebeurtenissen te onderzoeken, zoals Popper heeft aangegeven.

Op zich is dit al een vorm van therapie. Door het besef dat de persoonlijke verwachtingen, voorstelling en driften misverstanden kunnen opleveren, wordt een open discussie over de werkelijkheid van de beleving mogelijk. Pas dan kan de realiteit aan de hand van virtuele herbeleving en projectie, opnieuw door de cliënt geëvalueerd worden.

De hypothese is niet zozeer een eindoordeel maar een provocerende toetsing van logische en emotionele verbanden in het bewustzijn van de cliënt en de betekenis hiervan voor zijn of haar leven. Bij het opstellen van veronderstellingen kan gebruik gemaakt worden van zogenaamde ‘Wat als…’ scenario’s. Hierin wordt aan de hand van een gesimuleerde situatie op de computer nagegaan, wat de oorzaken en gevolgen van bepaalde omstandigheden zijn en welke rol de cliënt in die omstandigheden vervult. Er kan dan in een gecontroleerde omgeving worden geëxperimenteerd met de reacties van de cliënt op bepaalde indrukken.

Deze metingen kunnen weer gebruikt worden om de hypothesen aan te scherpen voor dit specifieke geval. De veronderstelling is dus voornamelijk een stelling, waarvan de weerlegging essentiële informatie over de persoonlijkheid van de cliënt oplevert. De feedback van de cliënt zorgt uiteindelijk voor elementaire uitgangspunten, die bepaalde fenomenen in het gedrag verklaren. De oorzaken kunnen worden gecheckt aan de hand van een hypotheseschema, waarin de structuur van mogelijkheden in kaart wordt gebracht. De verschillende logische en emotionele uitkomsten van dit schema kunnen systematisch worden getoetst aan de keuzes van de cliënt.

Doelstellingen

Hoewel de doelstellingen in de therapeutische praktijk, het oplossen van psychische problemen, over het algemeen voor de hand liggen, is het meestal onverstandig hier direct een plan van aanpak op te richten. Deproblemen hebben een lange historie en, hoe vreemd dit ook mag klinken, de patiënt heeft er op de korte termijn belang bij dat het door de omgeving gesignaleerde probleemgedrag in stand blijft om de behandeling van de dieper liggende, pijnlijke trauma’s uit te stellen. Het opstellen van een strategie vol afleidingsmanoeuvres zal over het algemeen veel meer resultaat opleveren, omdat het op de medewerking van de cliënt kan rekenen.

De cliënt, de omgeving en de therapeut hebben in de meeste gevallen totaal verschillende motivaties om aan de therapie te beginnen. Voor de omgeving is de motivatie het uitsluiten van gedrag, dat maatschappelijk en sociaal niet geaccepteerd is. Voor de cliënt is het doel meestal om informatie te krijgen over hoe die acceptatie verworven kan worden. Hij of zij ziet het eigen gedrag zelf slechts zelden als problematisch. De therapeut probeert het conflict tussen het gedrag van het individu en de omgeving op te lossen. Dat is alleen mogelijk als zowel de individuele doelstellingen als de doelen van de sociale omgeving in de therapie verwerkt zijn.

Het probleemgedrag is door vrijwel onbetekenende gebeurtenissen en grote trauma’s en gelukservaringen in een reeks van jaren aangeleerd. En een leerproces is alleen door stelselmatige en regelmatige deprogrammering te veranderen. De persoonlijkheid van een mens is in feite zijn leerproces. Therapie wordt gezien als een aanval op dat leerproces, de voorstelling en het bewustzijn en dus op de mens als geïntegreerde persoonlijkheid. Een individu zal zich daarom in eerste instantie vaak verzetten tegen therapie.

Doelstellingen in de therapie dienen duidelijke resultaten op te leveren, die bekrachtigd worden door de therapeut en de sociale omgeving. Als dat niet gebeurt, ziet de cliënt de betekenis van de therapie niet in. Daarom dienen er haalbare tussendoelen in de therapie gesteld te worden, waarvan het nut regelmatig bewezen moet worden. De uiteindelijke doelstelling van therapie is door alle partijen geaccepteerd gedrag.Het is belangrijk te erkennen dat doelstelling altijd voortkomt uit een driftwerking. In de therapeutische praktijk zijn dat de driften en voorstelling van de cliënt, de therapeut en de sociale omgeving.

298

Dit is zeer menselijk, maar de kern van de therapie is het resultaat, niet het doel. De doelen moeten altijd bespreekbaar blijven en gewijzigd kunnen worden, als de gekozen weg geen of weinig resultaat oplevert. Ook als er meer informatie loskomt over de specifieke omstandigheden moet de doelstelling flexibel genoeg zijn om aangepast te kunnen worden.Plan van aanpak

Het plan van aanpak bestaat uit de verschillende strategieën om tot gedragsverandering te komen. Aan iedere strategie wordt een prioriteit gekoppeld, waarbij de eenvoudigste methode de hoogste prioriteit krijgt. Als deze faalt komen de meer complexe leerprocessen aan bod. De strategie wordt uitgevoerd in de vorm van leerprogramma’s, die bepaalde facetten van het gedrag nader belichten.

Een goed behandelplan beschrijft alle modificatieprocedures in een programma met een duidelijke samenhangende structuur, dat is toegespitst op de individuele probleemsituatie. Ieder probleem, ieder individu is anders en standaardoplossingen zijn niet mogelijk wanneer men op een verantwoorde manier gedragstherapie wil bedrijven. Ieder onderdeel van het behandelplan, ook voor de hand liggende onderdelen als eten, slapen, sociaal contact, moet een duidelijke functie hebben in de totale therapie, andersgaat het leereffect voor de cliënt verloren.

Het plan van aanpak bevat een combinatie van ervaringen, communicatie en observaties, die worden toegepast om probleemgedrag aan te passen en uiteindelijk inzicht in de eigen situatie te verschaffen. Aangezien de mens het best nieuwe leerervaringen opdoet in een spelsituatie, is het uitwerken van strategievormen in de vorm van spelen het meest doeltreffende middel, dat men in een psychologisch sociaal model toe kan passen. Omdat de structuur van de therapie heel belangrijk is, werkt de regelmaat vaneen herhalend programma het meest optimaal.

Modificatie

Modificatie van gedrag is gedragswijziging ten behoeve van een bepaald plan of doel binnen de therapie. Het aantal modificatieprocedures is teveel om in het korte bestek van deze paragraaf te bespreken. Er kunnen hier slechts de belangrijkste leerprocessen worden uitgelicht, die in het verlengde liggen van de theorie van dit model.

Men maakt in de gedragstherapie onderscheid tussen vier soorten gedragsverandering: uitwendig, inwendig,via modeling en door zelfcontrole. Bij de uitwendige toepassing vindt aanpassing plaats door directe conditionering via stimuli en reacties. Deze methoden zijn uitgebreid aan bod gekomen in de reactiemechanismen in het hoofdstuk over Conditionering. Bij de inwendige toepassing worden de associatieve verbanden in het bewustzijn en de voorstelling logisch en emotioneel heroverwogen. Er worden situaties voorgespiegeld, waaruit de cliënt de samenhang van zijn gedrag kan inzien. Bij modeling (dat zeer bruikbaar is bij autistische kinderen of mensen met emotionele blokkades) wordt de cliënt het verband geleerd tussen oorzaken en consequenties door het herhaald aanbieden van stimuli en reacties. Zelfcontrole is het toepassen van gedragsregels op het eigen gedrag.

Via de verschillende toepassingvormen kunnen geconditioneerde reacties en operant gedrag worden aangeleerd of afgeleerd. Inwendige toepassing en modeling heeft voornamelijk plaats op het directe interactienivo met de omgeving, via waarneming, ervaring en communicatie en de verwachtingspatronen inhet bewustzijn. Bij toepassing van leerprincipes via inwendige verbeelding en zelfcontrole vindt de interpretatie van verbanden voornamelijk plaats in de voorstelling.

Via modificatie van het gedrag is het bijvoorbeeld mogelijk om angstreacties af te leren. Twee belangrijke behandelmethoden voor de behandeling van angst zijn systematische desensitisering en flooding.

Bij systematische desensitisering wordt de stimuli die angst oproept aangeboden in samenhang met een aangename prikkel. Deze techniek is afkomstig uit de zogenaamde contraconditionering van Mary Jones. De angstreactie en de aangename reactie kunnen niet tegelijkertijd optreden. Om te voorkomen dat de angstreactie wordt overgeheveld naar de aangename prikkel moet de angstprikkel op beperkte, beheersbare

299

schaal worden aangeboden, anders treed er een tegengesteld, ongewenst effect op. Bij de contraconditionering wordt in de omstandigheden, die angst ontlokken, een aangename prikkel aangeboden, die niet met de angst te combineren is. De verwachtingen moeten daarom aangepast worden, zodat door een leerproces de angst langzaam uitdooft.Bij flooding gebeurt het tegenovergestelde van de procedure die wordt toegepast bij systematische desensitisering. De angstverwekkende prikkel wordt niet voor korte tijd en onderbroken aangeboden (zie: verrassingseffect) maar zonder aankondiging en langdurig. De angst dooft hierdoor uit zonder manipulatie van aangename stimuli. Een voorbeeld hiervan is om bij iemand die bang is voor spinnen langdurig een spin over de hand te laten lopen. Hoewel flooding een directe methode is bij het verhelpen van angstreacties bestaat het risico van het uitsluiten van reacties bij overexposure. Angst heeft een belangrijke functie als waarschuwingsignaal in ons bewustzijn. Op het moment dat hiermee geëxperimenteerd wordt, kan de nuttige functie van angst samen met de ongewenste bijeffecten verdwijnen.

Ongewenst gedrag kan zowel door positieve bestraffing (het toedienen van onaangename prikkels) als negatieve bestraffing (het onthouden van aangename prikkels of time out) worden afgeleerd. In alle gevallen verdient negatieve bestraffing de voorkeur omdat bij positieve bestraffing niet duidelijk is welk gedrag nu wordt bestraft, zoals eerder is gedemonstreerd. Voorwaarde is wel dat er voldoende aangename stimuli voor het individu aanwezig zijn om te onthouden. Het afleren van ongewenst gedrag via zelfcontrole is alleen op de lange termijn mogelijk, als voor de positieve gevolgen het ongewenst gedrag voldoende alternatieven bedacht kunnen worden.

De inwendige toepassing van gedragsmodificatie kan plaats vinden door middel van rollenspel en uitleg. In een rollenspel moeten de gevolgen van gedrag in een duidelijke samenhang met de gevolgen worden aangeboden. Uitleg heeft voornamelijk effect als het wordt gepresenteerd overeenkomstig de beleving van de cliënt.

Modeling is in de therapeutische praktijk een sterk onderschat middel voor gedragsaanpassing. Men neemt stilzwijgend aan, dat de uitgebreide opvoeding en scholing van kinderen voldoende duidelijk maken over de oorzaken en gevolgen van gedrag. Een van de meest kenmerkende eigenschappen van de moderne samenleving is nu juist, dat er zoveel samenhangende prikkels en reacties via het uitgebreide sociale verkeer worden aangeboden, dat de directe verbanden op de achtergrond dreigen te raken.

Modeling kan hierbij een uitstekende methode zijn om desoriëntatie tegen te gaan. Het is hierbij wel belangrijk dat de modeling wordt aangeboden in een omgeving, waarin storende indrukken zoveel mogelijkworden uitgesloten. Modeling kan een goed middel zijn om de basis van gedrag opnieuw te formuleren. Daarvoor moet eerst duidelijk door uitwendige toepassing of verbeelding voor de cliënt blijken dat de geconditioneerde verwachtingspatronen geen oplossing bieden.

Modificatie heeft alleen effect als de negatieve gevolgen van de historische leerprocessen met betrekking tot het gedrag worden aangetoond of afgeleerd. Pas daarna kan een nieuwe conditionering en cognitieve training effect hebben. Zelfcontrole is alleen mogelijk als de verwachtingspatronen en de voorstelling van de cliënt niet langer misvormd zijn. Over het algemeen begint de therapiepraktijk daarom met primaire conditionering. Als er enige orde is gebracht in de beleving van de cliënt kunnen logische en emotionele verbanden in de voorstelling worden heroverwogen.

Uitvoering

Hoe goed de probleemanalyse ook wordt uitgewerkt, hoe grondig de functieanalyse ook is en hoe zorgvuldig hypothesen ook geformuleerd zijn, de therapeut moet er altijd rekening mee blijven houden, dat de interpretatie van de situatie maar een theorie is, waarvan de concrete toetsing plaatsvindt tijdens de uitvoering.

Een goede therapie moet flexibel genoeg zijn om veronderstellingen, plannen en doelen aan te passen, afhankelijk van nieuwe, beschikbare informatie. Dit is de kern van de communicatie feedback zoals beschreven in de Systeemtheorie. Een therapie die niet veranderd kan worden als gestelde doelen al behaald

300

zijn of onhaalbaar blijken te zijn, mist zijn doel volledig. Soms is het nodig om bij bepaalde informatie de probleemkeuze of de doelstellingen aan te passen, omdat zij onwerkbaar blijken te zijn in de huidige omstandigheden van de cliënt. Als coach kan je een wedstrijd of de opstelling nog zo goed plannen, tijdens de wedstrijd zelf moet de beslissing vallen.

Door tijdige ‘time breaks’, waarin geëvalueerd wordt en vervolgens plannen en doelen bijgesteld aan de hand van de actuele situatie, kan er toch nog gewonnen worden. Improvisatie is een van de meest gewenste eigenschappen van de therapeut. Door het stellen van milestones, die verwijzen naar duidelijke tussendoelen worden de resultaten van planning al op korte termijn zichtbaar.

Evaluatie

Therapie gebaseerd op een monoloog, die voortkomt uit de pen van de therapeut en vervolgens geen interactie kent met de cliënt is bijna altijd gedoemd te mislukken. Alle keuzemomenten, de probleemkeuze, de doelstellingen en de modificatieprocedures worden dan eenzijdig ingevuld door de therapeut. Evaluatie tussen cliënt en therapeut is in zo’n praktijk overbodig. De therapeut kan zich slechts vruchteloos afvragen welke verkeerde beslissingen genomen zijn bij het bedenken van de therapie. De therapeut is dan volledig verantwoordelijk voor het falen van de therapie.

Therapie kan uiteindelijk alleen slagen als er sprake is van een goede dialoog tussen de hulpverlener en de cliënt. Dit betekent dat er een basis gevormd dient te worden voor communicatie. En dat houdt in dat er duidelijke afspraken gemaakt moeten worden, dat de cliënt betrokken moet worden bij essentiele keuzes in het gedragstherapeutisch proces en dat de cliënt de kans krijgt om betere alternatieven aan te dragen. De uitvoering kan nooit vorderen als de cliënt niet achter de plannen en doelen van de hulpverlener staat.

Evaluatie mag nooit alleen gebeuren in de afsluiting van de therapie. Het heeft ook geen zin om vaste tijdenhiervoor af te spreken. Evaluatie heeft betekenis op het moment dat afspraken, doelstellingen en strategie van de cliënt en de therapeut niet langer op een lijn liggen. Tussenevaluatie is dan ook vooral crisisoverleg.

Pas als de therapeut of de cliënt duidelijke redenen heeft om het proces af te breken, omdat het niet tot een oplossing leidt, is het stoppen van therapie mogelijk en een veilige stap. Men weet tenslotte nooit of de behandeling op de lange termijn leidt tot de gewenste gedragsverbetering. De therapeut kan slechts proberen de mogelijkheden hiervoor te scheppen.

Debriefing

‘Debriefing’ (of rapporteren) is het proces waarin de cliënt op de hoogte wordt gehouden van de bedoeling en de resultaten van studies en experimenten. In feite vormt debriefing een voortdurende feedback naar de cliënt. Het is helaas niet altijd mogelijk om de cliënt van de motieven en uitkomsten tijdens een onderzoek op de hoogte te stellen, omdat de verborgen motieven juist onderdeel van de therapie kunnen zijn en sommige resultaten een schokeffect kunnen veroorzaken.

Toch is het noodzakelijk dat de cliënt het gevoel houdt niet alleen het object van studie te zijn maar tegelijkertijd ook constructief deel uitmaakt van het onderzoek zelf, zodat hij kan participeren in het zoekennaar een oplossing. Vaak kent de cliënt de oplossing van de eigen situatie, omdat hij of zij het best op de hoogte is van de concrete situatie, maar wordt deze oplossing door conditionering geblokkeerd. Waar het dus op aan komt is de presentatie van de debriefing. Doel en resultaat moeten vertaalt worden naar de beleving van het individu.

Veel psychologen en psychiaters menen, als wetenschappelijk onderzoekers, dat debriefing pas na de analyse plaats moet vinden. Maar daarmee onderschatten zij de mogelijkheden van het zelflerend vermogenvan de cliënt. Duistere motieven worden door de cliënt als vijandig herkend en hierdoor ontstaat wantrouwen, wat de relatie tussen therapeut en cliënt ernstig verstoord. Een mens is geen chemische stof opeen petrischaaltje dat zich willoos laat onderzoeken.

301

Daarom moet niet de mens aan het onderzoek aangepast worden maar het onderzoek aan de mens. Het probleem is vaak dat de psycholoog de belevingswereld van de cliënt niet kent en zich daar eigenlijk ook niet te veel in wil verdiepen, alhoewel dat wel zijn vakgebied is. Dat maakt de motieven van de psycholoogtot interessant studieterrein.

Wat een psycholoog zich dient af te vragen bij debriefing door middel van feedback is of de presentatie vande informatie het verdere verloop van zijn of haar onderzoek dient. Dit model kan een uitstekend middel zijn om mogelijke gedragscenario’s nader uit te werken.

Bioritme

Ieder mens heeft zijn of haar eigen bioritme. Het bioritme geeft aan welke onderdelen met een zekere regelmaat terugkeren in de dagindeling. Onderdelen van de dagindeling kunnen bijvoorbeeld eten, slapen, rusten, aankleden, douchen of werken zijn. Als de dagindeling goed is dan voelt de persoon zich optimaal. De eigen bioklok komt overeen met de gebruikte dagindeling. Veel mensen hebben problemen om de structuur van de dagindeling vast te houden. Zij krijgen problemen zoals stress, slapeloosheid en verminderde concentratie. Het vasthouden van de dagindeling is zeer belangrijk. Gedurende het leven verandert het bioritme van slapen, eten en verzorgd worden in de babyfase naar slapen, eten, sex en werken in de volwassenheid.

Het bioritme vormt dus een dynamisch klokmechanisme dat van tijd tot tijd aangeeft welk dagonderdeel aan de beurt is. Hieronder wordt het bioritme van een baby en van een volwassene aangegeven. Een bioritme hoeft niet alleen een dag maar kan ook perioden als weken, maanden en jaren bestrijken. Zo kan sex bijvoorbeeld drie keer per week, ongesteldheid een keer per maand en depressie eens per jaar terugkeren. Het is de vraag of er een verband is tussen de astrologie en de klok van het bioritme.

Kind Eten Slapen Baden Rusten Spelen0:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 17:00 18:00 19:00 1

10:00 111:00 112:00 113:00 114:00 115:00 116:00 117:00 118:00 119:00 120:00 121:00 122:00 123:00 1

302

Dagindeling volgens het Bioritme van een jong kind

Dag Eten Slapen Rusten Werken Koken Wassen0:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 17:00 18:00 19:00 1

10:00 111:00 112:00 113:00 114:00 115:00 116:00 117:00 118:00 119:00 120:00 121:00 122:00 123:00 1

303

Dagindeling volgens het Bioritme van een volwassen vrouw

0

1

0:00

3:00

6:00

9:00

12:0

015

:00

18:0

021

:00

Eten

Slapen

Baden

Rusten

Spelen

Week Sex Boodschappen Cafebezoek KerkbezoekMaandag 1DinsdagWoensdagDonderdagVrijdag 1 1Zaterdag 2Zondag 3

Maand Ongesteld Depressiviteit GespannenWeek 1 3 2Week 2 3Week 3Week 4

De bioritmische klok heeft vijf wijzers: één voor de dag, één voor de week, één voor de maand en één voor het jaar. De laatste wijzer reserveer ik voor de stand van de sterren, hoewel ik er van overtuigd ben dat de huidige astrologie volledig onjuiste informatie bevat met betrekking tot periodiek terugkerende gebeurtenissen in een mensenleven.

Astrologie is niet zozeer een kwestie van historisch overgedragen verwachtingen, maar kan objectief gemeten worden voor mensen met een bepaalde geboortedatum en vervolgens statistisch onderzocht worden. Aan een bepaald onderdeel zijn bepaalde gedragsregels en een bepaalde omgeving gekoppeld. Via onderlinge aanpassing moeten de bioritmische klokken van de mensen, die bij een bepaalde handeling betrokken zijn, op elkaar worden afgestemd.

304

Weekindeling volgens het Bioritme van een volwassen vrouw

Maandindeling volgens het Bioritme van een volwassen vrouw

0

1

0:00

3:00

6:00

9:00

12:0

015

:00

18:0

021

:00

Eten

Slapen

Rusten

Werken

Koken

Wassen

0

1

2

3

Maa

ndag

Dinsda

g

Woe

nsda

g

Donde

rdag

Vrijdag

Zate

rdag

Zond

ag

Sex

Boodschappen

Cafebezoek

Kerkbezoek

0

1

2

3

Week 1 Week 2 Week 3 Week 4

Ongesteld

Depressiviteit

Gespannen

Verstoring van het bioritme heeft belangrijke consequenties voor de biochemische processen in het lichaam en de psychologische stabiliteit van het individu. Een model kan de cognitieve vaardigheden van een gebruiker controleren, waarna een nieuwe dagindeling kan worden bedacht. Het programma heeft dan een regulerende rol.

Dagindeling

Zoals in de vorige paragraaf was te zien is de dagindeling van het individu zeer belangrijk. De structuur bepaalt de biochemische en psychologische stabiliteit van het individu. Als het individu makkelijk uit evenwicht is te brengen door omstandigheden, dan kan men beginnen met een herindeling van periodieke handelingen en taken. Hoe deel ik mijn dag in? Hoe plan ik mijn dag? Men kan kiezen voor verschillende soorten van planning. De meest geschikte methode is een dagindeling te kiezen, die gestuurd wordt door een regulerend feedbackmechanisme.

Aan het einde van de dag wordt de psychologische en biochemische stabiliteit van de betrokken persoon getoetst, waarna wordt nagegaan, welke handelingen en gedragsregels op die dag zijn uitgevoerd. Uit een statistische vergelijking met voorgaande dagstructuren is vast te stellen welke indeling het meest geschikt isvoor de betrokken persoon. Als een nieuwe conditionering leidt tot te veel spanning of instabiliteit, dan is het individu nog niet geschikt om aan een bepaald leerproces deel te nemen. Het leerproces moet dan op een later moment worden ingedeeld. Op die manier worden ernstige psychologische en lichamelijke problemen als gevolg van stress op de lange termijn voorkomen. Een dagplanner die op dit systeem is gebaseerd heeft de meeste kans van slagen. Door dieptepsychologie in een model te verwerken kan een planner worden ontwikkeld, die reageert op stress van de gebruiker.

Speltherapie

Speltherapie dient om blokkades in het leerproces te verwerken en te sublimeren in lichamelijke en geestelijke vrijheid. Via spel leren zowel kind als volwassene het aangeleerde gedrag te verwerken tot een creatieve uiting. Als daar onvoldoende mogelijkheden voor geboden worden dan blokkeert een mens de nieuw verworven kennis actief, waardoor de kans op agressie groter wordt. Spel is de actieve terugkoppeling van het leerproces naar de werkelijkheid. Het kind en de volwassene toetst of het aangeleerde gedrag wel overeenkomt met de realiteit.Spel vindt zowel plaats door gebruik te maken van lichamelijke, sociale, psychische en wetenschappelijke functies, waarover mens en dier beschikken. Door spel wordt het evenwicht gezocht tussen creatieve uiting en agressiviteit. Bij het zoeken van een balans tussen creativiteit en agressie is spel noodzakelijk. Sommige vormen van spel verbinden nieuwe ideeen aan vroegere ervaringen, waardoor actieve blokkades uit het verleden bewust worden. Men kan de mogelijkheden van nieuwe kennis pas toepassen op de persoonlijke leefomstandigheden als de ontbrekende kennis over verwachtingen in het verleden door de nieuwe informatie kunnen worden aangevuld. Spel is daar de beste methode voor.

Bij het spel worden de grenzen van lichaam, sociale context, psychische horizon en wetenschappelijke mogelijkheden verkent. In een complexe samenleving is het helaas niet mogelijk om spel toe te passen binnen strikte gedragsregels. Het is daarom belangrijk om een ‘speelterrein’ voor zowel kinderen als volwassenen te creeren, zodat zij zich lichamelijk en geestelijk kunnen ontwikkelen.

De Betekenis van Therapie

Therapie kan op verschillende manieren plaatsvinden. Toch is er een duidelijk verschil in kwaliteit tussen de vormen van therapie. Een therapie is slechts geslaagd te noemen als de client in staat is om problemen inieder aspect van de persoonlijkheid en in relatie tot de omgeving zelfstandig op te lossen. Dit lijkt een eenvoudige definitie van een succesvolle therapie, maar in feite bestrijkt deze zin het volledig verwerken van het verleden, het accepteren van de rol en taak in de samenleving en het functioneren in relatie tot anderen. Voor de psychotherapeut is deze definitie vaak te ruim. Het zou teveel tijd en geld kosten om één

305

individu te genezen van verwachtingspatronen, associaties en voorstellingen, die door jarenlange conditionering in het gedrag zijn ontstaan.

Vandaar dat ook vaker wordt gekozen voor een prioriteitstelling in onderling afhankelijke problemen, waarbij vaak de fout wordt gemaakt, dat alleen de problemen worden aangepakt, die in de huidige omstandigheden acuut zijn. Deze symptoombestrijding laat de werkelijke oorzaken van het gedrag vaak liggen, waardoor de kans dat de symptomen zich in een vergelijkbare situatie opnieuw voordoen groot is. Een levensloop is te vergelijken met een rivier, die zich door obstakels in verschillende richtingen kronkelt. In het begin wordt deze afwijking van de rechte lijn veroorzaakt door reele obstakels, zoals een rots of een boom. Na verloop van tijd wordt deze afwijking door het inslijten normaal. Als de oorzaak van het afbuigenvan de rivier (de rots of boom) dan wordt weggenomen, dan blijft de afwijking toch bestaan. Het oplossen van de oorspronkelijke oorzaak heeft dan geen effect meer, omdat de reactie is opgenomen in het gedrag van de rivier. Alleen door indirect een rivierbedding of een dam aan te leggen, die de gevolgen van het obstakel ongedaan maken, kunnen mogelijke problemen verderop worden afgeleid.

Therapie is eigenlijk per definitie altijd te laat. Het probleem is al ontstaan en merkbaar voor de persoon in kwestie of de omgeving. De therapeut moet aan de hand van informatie van de client en door het doorvragen op mogelijke blokkades de oorspronkelijke problemen naar boven halen. Vaak moeten eerst symptomen behandeld worden, omdat deze voor de huidige omstandigheden veel belangrijker zijn dan wat het probleem heeft veroorzaakt. De client zal de oorzaken zelfs ontkennen. Pas als de symptomen zijn aangepakt, krijgt de client tijd en lucht om dieper liggende oorzaken te bespreken.

Als er een vermoeden is van een kernprobleem, dan kan de therapeut door verschillende vormen van therapie, waarbij projectie en spel belangrijke elementen zijn, proberen de onaangename oorsprong ombuigen in een positieve houding. Hierbij moeten probleemisolatie (toen was toen en nu is nu), acceptatieen het leren omgaan met vergelijkbare situaties centraal staan.

306

Communicatie

Communicatie vormt de centrale interactie in dit model en in de maatschappij. In ieder communicatiemodelkunnen een zender, een ontvanger, hun persoonlijke referentiekaders en een feedbacklus onderscheiden worden, waarover boodschappen verwerkt worden tot informatie in het referentiekader. Het referentiekaderof de individuele beleving van zender en ontvanger is nooit gelijk, waardoor misverstanden of communicatieruis ontstaat. Bovendien wisselen zender en ontvanger niet onafhankelijk van de omgeving informatie uit. Zij reageren op elkaar in een bepaalde sociale en maatschappelijke rol en op de context waarin zij zich bevinden (zowel in ruimte, in tijd als in historische ontwikkeling). Het is ook nog mogelijk dat een boodschap in de verkeerde sociale of maatschappelijke rol wordt opgevat. Communicatie tussen mensen is dus zeer complex.

Dit communicatiemodel is afgeleid uit de zogenaamde radiometafoor, waarin de communicatie wordt vergeleken met het zenden en ontvangen van radiosignalen. Maar net als bij de radio zijn er naast de verwarrende communicatie zelf ook nog andere, meer fundamentele problemen. Want weet de zender altijd wie de ontvanger is? Hoe bepaalt de ontvanger wat een boodschap is, die aan hem gericht is, en wanneer niet? Wat zijn gegevens en wat is informatie? Is de boodschap een opdracht of een vraag aan de ander of is het uiteindelijk een bekrachtiging van de persoonlijke conditionering, gericht aan de zender zelf? Communiceren wij met de omgeving of bevestigen wij alleen de hypothesen in ons eigen wereldbeeld? In welke rol spreekt de zender de ontvanger aan en in welke rol interpreteert de ontvanger de boodschap?

Nivo’s van Communiceren

Communicatie vindt plaats via berichten, die informatie bevatten op verschillende nivo’s, waarvan de meestbewust waarneembare, de inhoudelijke informatie eigenlijk de minste betekenis heeft. In de communicatietheorie wordt onderscheid gemaakt tussen drie hoofdnivo’s, de metacommunicatie, de onderstroom en de bovenstroom. Elk van de hoofdnivo’s is weer onderverdeeld in deelgebieden, zoals hieronder is weergegeven.

307

MetacommunicatieGesprek over het gedrag van zender en ontvanger tijdens het gesprek. Hierdoor worden de rollen van zender en ontvanger in de huidige context nader bepaald en misverstanden opgehelderd.

BovenstroomDe inhoudelijke, feitelijke aspecten van het gesprek. De bovenstroom is de bewust overgedragen informatie, zoals deze op enig moment tijdens de communicatie voordoet. De inhoud of betekenis van een boodschap refereert altijd aan de conditionering, de voorstelling, de omstandigheden of de historische ontwikkeling van het gesprek. Er is dus eigenlijk niet zoiets als een contextonafhankelijke, feitelijke boodschap.

OnderstroomDe onderstroom van het gesprek wordt gevormd door de totale ontwikkeling van de communicatie. Hierbij worden de acties van de zender en de reacties van de ontvanger in de totale samenhang beschouwd. De onderstroom kent een subverdeling in procedurele kwesties, betrekkingsaspecten en emotionele transformaties.

ProcedureaspectenIn dit onderdeel wordt de manier besproken waarop de informatie wordt gepresenteerd. Hierbij komen de begripsrelaties en de koppeling tussen de communicatie en de omgeving aan de orde.

BetrekkingsaspectenIn deze laag worden de onderlinge verhoudingen tussen de zender, de ontvanger en de omgeving besproken. De betrekking vindt altijd plaats in een bepaalde sociale en maatschappelijke rolverdeling.

GevoelsaspectenHierbij wordt nagegaan welke emotionele transformaties door de waardering van de informatie plaatsvinden. Hoe reageren de zender en ontvanger op elkaar?

308

Vormen van Communicatie

Men kan op verschillende manieren op communicatie reageren. Men kan onderscheid maken tussen een actieve en passieve manier van feedback geven. De vorm van communicatie die men kiest is afhankelijk van de omstandigheden, de relatie tussen zender en ontvanger en de sociale en maatschappelijke rolverdeling. Iedere situatie vereist een eigen, actieve of passieve manier van communiceren. Een goed communicatiesysteem moet zelfstandig de juiste vorm kunnen bepalen naar aanleiding van de historische ontwikkeling van het gesprek. Dit is gecompliceerd maar door de koppeling van communicatietechnieken aan psychologische beginselen niet onmogelijk.

Actief PassiefDoelen afspreken voor gesprek Doorvragen op detailsManier van communiceren aangeven Deelnemen aan de communicatieGerichte vragen stellen Open vragen stellenArgumenteren Stiltes aanhoudenNieuwe onderwerpen aansnijden SamenvattenCommunicatie afremmen Indrukken tijdens gesprek weergevenGesprekthema’s voorstellen Aanmoedigen

Communicatie Theorieën

Er zijn een groot aantal communicatie theorieën die uitgaan van diverse modellen, waarop mensen omgaan met elkaar. De systemen kan men indelen in vier soorten, die op verschillende nivo’s van de persoonlijkheid plaatsvinden.

De mechanistische visie bestudeert de fysieke aspecten van communicatie. Hierbij wordt de radiometafoor of de morsemetafoor gebruikt en spreekt men over zender, ontvanger en berichten die worden verzonden.

De psychologische visie is gebaseerd op het Behaviorisme. Het individu ontvangt stimuli uit de omgeving, die gewaardeerd worden, waarop het individu reageert overeenkomstig de bekrachtiging en bestraffing. Hieruit ontstaat een conditionering die de communicatie in een bepaalde vorm in stand houdt.

Het interactiemodel is afkomstig uit de Systeemtheorie en is het meest omvattende model. Communicatie wordt hier bestudeerd in de sociale en maatschappelijke context, waarbij ook de rollen van het individu in een open of gesloten systeem en de doelen en taken van het systeem op zich wordt betrokken.

De pragmatische visie besteed aandacht aan de betekenis en de effecten van communicatie in de totaleloop van gebeurtenissen. De eigenschappen van het berichten worden geanalyseerd, zodat nagegaan kan worden welke kenmerken er voor zorgen dat de boodschap overkomt en wat de gevolgen hiervan zijn. Met name in de massamedia en de reclame heeft de pragmatische visie een belangrijke betekenis voor het grootschalig overbrengen van een bericht.

Overbrengen van Berichten

Gedurende een minuut bereiken ons honderden zo niet duizenden stimuli. Als wij aan ieder van deze prikkels bewust aandacht zouden besteden, dan is voor de verwerking hiervan tot een samenhangende visie nauwelijks tijd. Er moet dus een soort selectiemechanisme bestaan, waardoor wij aan bepaalde prikkels meer aandacht besteden dan aan andere. Dit mechanisme werkt op basis van aandachtprikkels. Een aandachtprikkel is een bepaalde eigenschap van het bericht die bepaalt of de ontvanger interesse heeft voor de aangeboden communicatie. Wat de aandachtprikkel voor een ontvanger is wordt bepaald door zijn of haar persoonlijke conditionering.

309

De ontvanger gaat door met waarnemen totdat de geselecteerde omstandigheden overeenkomen met het innerlijk wereldbeeld. De aandachtsprikkel orienteert het individu dus voor een boodschap en deze wordt getest op nieuwswaarde.

Betekenis van Communicatie

Communicatie vindt plaats op verschillende persoonlijkheidsnivo’s tegelijkertijd. Dit maakt het uiterst moeilijk om boodschappen in te delen in vormen van communicatie. Wat wij in eerste instantie lijken waar te nemen is de bovenstroom van het gesprek, over de inhoud. Ieder bericht kan echter indirect signalen bevatten voor de andere nivo’s.

Want wat is de ‘feitelijke’, ‘objectieve’ inhoud van een boodschap? In hoeverre is een bericht informatie of slechts een stroom gegevens? Een vrij neutraal bericht als: “Ik denk dat het morgen gaat regenen”, lijkt geen effectieve communicatiewaarde te hebben. Maar wat als deze uitspraak geuit wordt nadat de ontvanger uitvoerig de moeilijke verwikkelingen waarin hij zich bevindt heeft verteld? Dan geeft het bericht een belangrijk signaal af, namelijk: “Ik besluit niet te reageren op dit verhaal. Ik wens er niet bij betrokken te raken en dus uit ik een boodschap, die niet overeenkomt met de sociale en maatschappelijke verwachtingspatronen en de context van de ontvanger”. In de ontwikkeling van de communicatie is de mededeling dus duidelijk negatieve feedback.

De emotionele en informatieve waarde van een bericht is relatief ten opzichte van: De persoonlijke referentiekaders van zender en ontvanger. De rollen van het systeem waarin ze communiceren. De historische conditionering die heeft plaatsgevonden. De context van ervaringen waarin de boodschap wordt uitgesproken.

Iedere boodschap bekrachtigt of ontkent verwachtingspatronen en hypothesen over de wereld in de persoonlijke beleving. Hoewel een boodschap bewust alleen inhoudelijke informatie lijkt te bevatten blijkt bij nadere analyse wie er iets zegt, wat wordt gezegd, waarom iemand dat stelt en waar en wanneer dit wordt uitgesproken de onderliggende laag van de persoonlijke betekenis bloot te leggen.

310

Analyse van de ‘5 W’s’ is in de communicatie essentieel, omdat de boodschap, welke dat ook is, geen objectieve informatiewaarde heeft. Het kan wonderlijke conclusies opleveren over het systeem, waarin zender en ontvanger communiceren, de verwachting met betrekking tot de omstandigheden, de onderlinge relatie, het begrip of onbegrip van de situatie, waarin het individu zich bevindt, en de motivatie van handelen. Vooral de motivatie leert veel over de lagere driften van zender en ontvanger, met name als dit in een psychologisch kader wordt geplaatst.

Als de resultaten van de analyse via metacommunicatie teruggekoppeld naar de zender, dan zal het individueen vijftal fasen doormaken, die leiden tot uiteindelijke acceptatie. Deze fasen zijn ontkenning, woede, angst, onderhandelen en ten slotte acceptatie. Informatie over de betekenis van het eigen gedrag ervaart het individu aanvankelijk als bedreigend.

Door het bewust sturen of volgen van een persoon in de communicatie naar aanleiding van de analyse, is het mogelijk om hypothesen met betrekking tot de beleving van de omstandigheden te toetsen. Om te voorkomen dat het individu zich door de confrontatie met zichzelf bedreigd voelt, moet men kiezen voor reële of denkbeeldige voorbeelden, die niet direct aan de eigen situatie gerelateerd zijn.

Alle Problemen zijn Communicatieproblemen

Communicatie is alleen mogelijk als er op verschillende nivo’s in de persoonlijkheid van zender en ontvanger gemeenschappelijke raakvlakken zijn aan te geven in de belevingswereld. Dit kan eenzelfde conditionering zijn of dezelfde voorstelling of een overeenkomst in drijfveren. Het kan ook zijn dat zender en ontvanger onderdeel uitmaken van een systeem.

De communicatie dient voornamelijk om de overeenkomsten en de verschillen tussen de belevingswereldenvast te stellen en hier vervolgens theses, antitheses en syntheses uit te vormen. Vriendschappen en conflicten zijn afhankelijk van gelijksoortige of tegengestelde uitgangspunten in de persoonlijkheid. Conflicten verschillen niet veel van vriendschappen, omdat zender en ontvanger in deze situatie ook een gezamenlijke interesse hebben, namelijk het strijdpunt.

Om de risico’s van een conflict te beperken, die voortkomen uit de combinatie van het gedrag van onszelf en de ander, moeten we het gedrag van de ander begrijpen. Dit is alleen mogelijk als wij een vorm van relatie met de ander aangaan. Ieder intermenselijk contact beweegt zich voortdurend tussen liefde en vijandschap, hoe sterk de onderlinge band of de strijd ook lijkt te zijn. Bij te dichte nadering van de belevingsruimte is de kans op conflicten groot, bij te grote verwijdering wordt de relatie opnieuw bevestigduit angst voor verandering en de onduidelijkheden over de strategieën van de ander. Relaties zijn dan ook altijd gebaseerd op een systeem van afwisselende nadering en verwijdering. Wij zijn tegelijkertijd zowel rivalen als vrienden van elkaar. De culturele rituelen bij relaties en conflicten vertonen op veel punten dan ook belangrijke overeenkomsten.

Hoe groter het onderling vertrouwen, hoe groter de kans dat de afhankelijkheid op een zeker punt in de relatie wordt geschaad en er een breuk ontstaat. De conditionering slaat dan om van vriendschap in vijandschap vanwege de persoonlijke risico’s. Omgekeerd kan stelselmatige vijandschap uiteindelijk tot eensterke band leiden vanwege de bekendheid met de belevingswereld van de ander. Hoop en angst zijn in relaties evenredige grootheden.

Communicatie en de Persoonlijkheidstructuur

Zoals in dit model gedemonstreerd is wordt de bewuste waarneming via conditionering en voorstelling steeds verder gestructureerd en gegeneraliseerd tot diepere lagen in de persoonlijkheid. In iedere laag worden meer ervaringen onder algemene noemers samengevat totdat de meest essentiële structuren als driften ontstaan. Hoe groter de samentrekking van verschillende ervaringen in het persoonlijkheidsnivo, hoe meer een verandering fundamentele uitgangspunten van het individu raakt en hoe moeilijker het is om de regels te veranderen.

311

Men kan er nog in slagen een verwachtingspatroon met een verrassing te doorbreken, maar het ter discussiestellen van de logische regels, de rol van het individu binnen een systeem of de lagere driften kost veel meer inspanning. Het wordt steeds moeilijker de structurele interpretatie van gebeurtenissen in abstracte concepten te beïnvloeden. De reactie wordt heftiger naarmate een diepere laag in de dynamische persoonlijkheid geraakt wordt. Communicatie over fundamentele principes van het persoonlijke gedrag kandan ook alleen indirect plaatsvinden, door middel van vergelijking van verwachtingspatronen en projecties in de voorstelling.

De verwerking van informatie in de persoonlijkheid kan men zich het best voorstellen als een vertakking van een beslissingstructuur in de vorm van een boom. Iedere laag bevat een onderverdeling in basisbegrippen, die voortkomen uit een verwerkingsproces van minder gestructureerde lagen van het bewustzijn. Dit betekent dat wanneer we ‘inzoomen’ op de eenheden of uitgangspunten van een persoonlijkheidslaag, nieuwe conditioneringstructuren zijn af te leiden, die ten grondslag liggen aan deze vermeende zekerheden. Een verandering van de conditionering heeft effect op de structuur van verwachtingen, die gebruikt wordt in de begripsvorming en de projecties in de voorstelling, de elementaire driften, enzovoort. Dit effect treedt echter niet direct op. De verandering op een hoger nivo wordt gezien alseen hypothese, die door herhaalde conditionering bevestigd moet worden. Er is dus sprake van feedback tussen de verschillende lagen in de persoonlijkheid zelf.

De structuren van de lagen van de menselijke geest worden dus in stand gehouden door evenwichten in een communicatie feedbacksysteem. De verandering in de conditionering wordt gezien als een verstoring van het evenwicht op verschillende nivo’s.

312

Evenwichten in het Feedback Systeem

Het evenwicht in het feedbacksysteem bestaat aan de ene kant uit de hypothese of verwachting, die voortkomt uit de structuur van de diepere persoonlijkheidslaag en aan de andere kant uit de minder gestructureerde informatie van een meer bewuste laag. Het feedbacksysteem wordt in stand gehouden door twee drijfveren, die samen het toetsingsmechanisme vormen. De drijfveer die logische structuren doet ontstaan en in stand houdt is de bekrachtiging van de succesvolle verklaring van gewoontepatronen. De drijfveer om patronen te veranderen of los te laten is mislukking. Het feedback evenwicht kan beïnvloedt worden door katalysatoren zoals een biochemische verstoring of emotionele waardering. Een katalysator verandert de begripsvorming niet zozeer maar het evenwicht verplaatst in de richting van een bepaald nivo.

Vanwege de volgorde van verwerkingsprocessen in de persoonlijkheid en de voortdurende toetsing door herhaling van nieuwe structuren zijn de diepere persoonlijkheidsniveau gebaseerd op historische, achterhaalde ideeën. In de diepere lagen van de persoonlijkheid moeten meerdere concepten onderling vergeleken worden voordat wordt overgegaan tot een aanpassing. De feedback vormt een buffer voor verandering van het wereldbeeld. Als een fundamentele interpretatie echter veranderd wordt heeft de wijziging gevolgen voor veel meer begrippen en reacties.

Dit principe wordt in dit model het organisatie effect genoemd. Als de schoonmaakster van een bedrijf bij haar dagelijkse werkzaamheden merkt dat de hoeveelheid plastic bekertjes die in de pauze gebruikt worden door het personeel een steeds groter afval probleem opgaat leveren, dan zal het lang duren voordat haar chef op haar melding reageert en naar de office manager stapt om dit probleem te bespreken. Hij wil eerst toetsen of dit wel zo problematisch is als wordt beweerd. Voordat de office manager dit doorgeeft tijdens afdelingsvergaderingen is een volgende stap, die eveneens weinig directe gevolgen zal hebben. Pas als de office manager dit meldt aan de secretaresse van de directeur en de directeur zelf zijn afdelingsmanagers organiseert om hier iets aan te gaan doen, krijgt de mededeling autoriteit, waardoor, via een kettingreactie, van het ene moment op het andere steeds meer mensen hun beker van thuis meenemen.

Wat er zich direct in de omgeving afspeelt heeft wel gevolgen voor een organisatie of de persoonlijkheidstructuur, maar het duurt lang voordat het gedragspatroon, de regels, de voorstelling en de wil wordt aangepast. De diepere persoonlijkheidslagen zijn behoudend en selectief in de verwerking van nieuwe omstandigheden in het wereldbeeld.

313

Men kan hier een onderscheid maken in mededelingsignalen (vanuit de ongestructureerde omgeving) en sturende signalen (vanuit de begrippen en regels van het systeem zelf). Alleen door sturende signalen die worden afgeleid uit generalisatie van herhaalde patronen, worden begrippen regels en gedrag aangepast, niet door de ervaringen zelf. Als de sturende structuur door herhaalde mededelingsignalen is veranderd worden de geassocieerde structuren op de lagere nivo’s aan de hand van de nieuwe regels gemodelleerd.

Door de schoksgewijze effecten van feedback binnen de persoonlijkheid en het achterblijven van de complexe structuren bij de huidige ontwikkeling in de omgeving, ontstaan interpretatieverschillen tussen depersoonlijkheidslagen. Dit heeft emotionele spanningen tot gevolg, die leiden tot een afweging. Deze afweging betreft de fundamentele kloof tussen ‘wat zou moeten zijn’ en ‘wat is’. De kloof tussen wensgedachte en de werkelijke ervaring is nooit te overbruggen, aangezien we voor de verklaring van de ervaring afhankelijk zijn van de begripsvorming uit de persoonlijke historie. Er is sprake van verstoring vanevenwichten op meerdere nivo’s, waardoor de persoonlijkheid te vergelijken is met een draadmodel, dat in beweging wordt gezet.

Vertaling

Hoe kunnen we ons communicatie tussen mensen het best voorstellen? Heeft de zender eenvoudigweg een idee in gedachten, dat vervolgens wordt verwoord en verzonden waarna het bericht wordt begrepen en geïnterpreteerd zoals de bedoeling van de zender was? Als communicatie zo eenvoudig was dan zouden wijin het dagelijks leven niet voortdurend geconfronteerd worden met misverstanden en onbegrip.

314

Verloop van een verandering van conditionering via het organisatie effect door de persoonlijkheidstructuur.

Verloop van een verandering van conditionering via het organisatie effect door de persoonlijkheidstructuur.

Helaas is communicatie niet zo simpel en dit heeft voornamelijk te maken met het feit dat het proces waardoor de gedachte wordt omgezet in een bericht en het bericht weer wordt getransformeerd in een gedachte verschillende fasen doormaakt. Deze fasen in de transmissie en ontvangst van berichten zijn de overgangen van concept naar taal. In de communicatie worden zowel aan de kant van de zender als de ontvanger drie fasen onderscheiden, die in de onderstaande tabel worden uitgewerkt: conceptueel, taalafhankelijk en fysiek. Deze fasen zijn weer onder te verdelen in aspecten.

Zender Ontvanger AspectenConceptueel Bedoelen Begrijpen Pragmatisch Strategisch

Taal Formuleren Verstaan Semantisch Syntactisch

Fysiek Spreken/Handelen Waarnemen Transmissie Lexicaal

Als een moeder een kind bij een oor vasthoudt, naar een bouwput wijst en vervolgens streng tegen een kindzegt: ‘Jij gaat daar niet naar toe!’, dan wordt met de combinatie van dit gedrag en de tekst een groot aantal complexe boodschappen overgebracht, die niet expliciet in de concrete boodschap worden vermeld.

Want wat bedoelt de moeder eigenlijk? Door aan het oor te trekken maakt zij het kind duidelijk dat het goedmoet luisteren. Daarmee maakt zij gelijk zichtbaar dat zij in het verleden vaak genoeg heeft meegemaakt, dat het kind niet luisterde en het daarom in de huidige situatie niet vertrouwd. Aan de andere kant vindt zij het belangrijk dat de boodschap goed overkomt, omdat de huidige situatie gevaarlijk is en zij van het kind houdt. Zij probeert een veilige situatie te creëren want zij wil niet dat het kind iets overkomt. Ook geeft de boodschap weer dat zij de leiding heeft en hoe de machtsverhoudingen liggen. Er is dus meer aan de hand dan alleen het overbrengen van een objectief bericht. Naast de inhoudelijke informatie kan uit de verbale ennon-verbale communicatie in de huidige omstandigheden verborgen berichten worden opgemaakt, die bedoeld zijn voor de verschillende nivo’s van de persoonlijkheid.

En wat begrijpt het kind? Het kind ervaart pijn aan het oor en begrijpt niet waarom de moeder geweld gebruikt. Ook wordt het wantrouwen waarschijnlijk niet begrepen en het is mogelijk dat de concrete boodschap door de pijnlijke situatie in het geheugen wordt geblokkeerd. Het kind wil spelen en het beseft dat verdere confrontatie met de moeder op dit punt vermeden moet worden. De machtsverhouding wordt geaccepteerd. Van gevaar is het kind zich niet bewust omdat de relatie van het gedrag van de moeder en het gevaar van spelen in de bouwput niet direct gelegd wordt. Wat bedoeld wordt en wat begrepen wordt zijn totaal anders voor de belevingswereld van het kind en de moeder, vanwege de verschillen in conditionering,associaties, doelen, driften en wil. Communicatie tussen individuen vindt dus plaats van een bepaald persoonlijkheidsnivo van de zender naar een persoonlijkheidsnivo van de ontvanger. De boodschap zelf is hierbij slechts het topje van een ijsberg.

In de conceptuele fase worden begrippen en begriprelaties uitgewisseld. Hierbij kent men twee aspecten van communicatie: het pragmatisch aspect en het strategisch aspect. Met de pragmatiek van berichtgeving wordt de werkelijke bedoeling van een boodschap van de zender benadrukt. Veel betekenissen van communicatie worden niet expliciet genoemd in de fysieke boodschap, maar zijn slechts af te leiden uit de situatie in combinatie met non-verbale signalen. Het strategisch aspect verwijst naar de methode die gebruikt wordt om de boodschap over te brengen. In het voorbeeld maakt het trekken aan het oor en het wijzen naar de bouwput onderdeel uit van de strategie van de moeder om de boodschap over te brengen. Door de wijze van presentatie kan hetzelfde bericht in dezelfde context totaal uiteenlopende, zelfs tegenstrijdige betekenis krijgen. Van dit principe wordt veel gebruik gemaakt in de reclame, de media, de marketing en de verkoop.

Op het taalnivo worden gedachten, gevoelens, begrippen en verbanden door de zender omgezet in woorden en handelingen en door de ontvanger worden deze combinatie van woorden en handelingen vertaald naar de eigen belevingswereld. Taal is dus niet alleen verbonden aan orale en auditieve impulsen. In feite communiceren wij met ons hele lichaam. Taal wordt in eerste instantie aangeleerd door conditionering. Als de structuur van taal is begrepen, gaat de taal een actieve rol in ons voorstellingsvermogen spelen. De taal transformeert van middel naar doel.

315

Taal kent twee aspecten: het semantische aspect en het syntactische aspect. Binnen de semantiek wordt aan symboliek in woord, gebaar en beweging of combinaties hiervan betekenis toegekend, die is te herleiden naar de persoonlijkheidstructuur. De syntax legt de volgorde en de mogelijke combinaties van de taalelementen vast. Volgens de taaltheorie van Noam Chomsky, die wij in de paragraven over taal van dit hoofdstuk uitgebreid zullen behandelen, bestaat de taal uit een grote hoeveelheid zinnen of berichten. Elke zin, ieder bericht, bevat een eindig aantal elementen (woorden of begrippen) waarin de rangschikking een wetmatige, syntactische structuur vertoond. Deze wetmatigheden zijn gebaseerd op onderlinge afspraken tussen mensen. De taal wordt gedefinieerd als de som van alle mogelijke zinnen en is daarmee wiskundig oneindig uitbreidbaar. Taal wordt niet alleen reproductief maar ook creatief gebruikt. Niet alle creatieve uitingen van een taalstructuur worden in het systeem van afspraken geaccepteerd of begrepen. Iedere cultuur, subcultuur of persoon gebruikt taal op een manier waardoor deze wordt onderscheiden van het algemene stelsel. De verbale en non-verbale taal is het belangrijkste kenmerk van een groep personen.

Op het fysieke nivo wordt de taalsymboliek omgezet in concrete uitspraken en handelingen. Het fysieke nivo wordt verdeeld in een lexicaal aspect en een transmissie aspect. Het lexicale aspect zorgt voor een keuze voor de uitingsvorm of de interpretatievorm van communicatie. Zo kan men kiezen voor een gesprek, een gevecht, een gedicht, een lied, een dans of een tekening. De lexicale presentatie is afhankelijk van de boodschap die men wil overbrengen en het publiek dat voor ogen staat. Het transmissie aspect gaat in op de overdracht van de boodschap vanuit de betekenis van de zender naar de interpretatie van de ontvanger. De gekozen codering van de zender moet corresponderen met een vertaalcodering voor de ontvanger. De ontvanger moet de afspraken over de vertaalsleutels van de boodschap kennen. Deze vertaling volgt uit de historische conditionering en de relatie tussen zender en ontvanger in het systeem, waarin zij zich binnen de huidige context bevinden.

316

‘Ik heb de leiding. Luister naar mij. Die bouwput is gevaarlijk. Ik hou van je.’

‘Ik heb de leiding. Luister naar mij. Die bouwput is gevaarlijk. Ik hou van je.’

‘Jij gaat daar niet naar toe!’ (Oor trekken + Wijzen)

‘Jij gaat daar niet naar toe!’ (Oor trekken + Wijzen)

Oor vasthouden. Wijzen. Hard Praten.Oor vasthouden. Wijzen. Hard Praten.

Pijn. Horen. Niet kunnen bewegen. Moeder.Pijn. Horen. Niet kunnen bewegen. Moeder.

‘Angst. Oppassen voor confrontatie. Moeder vermijden bij spelen.’

‘Angst. Oppassen voor confrontatie. Moeder vermijden bij spelen.’

‘Jij gaat daar niet naar toe!’ (Pijn)‘Jij gaat daar niet naar toe!’ (Pijn)

Soorten Berichten

De communicatie tussen mensen vindt plaats door middel van berichten en in principe kunnen deze berichten een oneindig aantal betekenissen in de totale interactie hebben. Toch is het mogelijk berichten op grond van hun functie in de communicatie te klassificeren. In de eerste plaats kunnen wij berichten indelen met betrekking tot hun taak in de inhoudelijke communicatie. Zo kennen wij vragen, opdrachten, opmerkingen, informatie, antwoorden en reacties. Deze typering is echter alleen geschikt als de communicatie tussen zender en ontvanger zonder problemen verloopt. Er zijn dan duidelijke afspraken gemaakt over wat mogelijk en onmogelijk is binnen de interactie. Communicatie wordt in deze methode beslist niet gezien als een uitbreidbaar leerproces voor zender en ontvanger. De interactie heeft een eenduidige voorgedefinieerde structuur, waarvan niet kan worden afgeweken. Alles wat niet aan de regels van de feedback voldoet wordt gezien als een vergissing of fouten en kan vervolgens niet worden geïnterpreteerd.

Computersystemen in de twintigste eeuw voldoen aan deze specificatie van communicatie. Bij de geringste afwijking van de regels bestraft het systeem onmiddelijk door te melden: ‘This does not compute!’ of ‘Error code 512407:…’. Maar in de intermenselijke communicatie kunnen wij niet spreken over ‘goede’ of ‘foute’ communicatie. Er is slechts sprake van onbegrepen berichten en de mededeling dat dit het geval is, is overbodig, omdat deze gericht is aan de ontvanger (het computersysteem in dit geval) en niet voor de zender. Daarom kunnen wij informatiesystemen in de twintigste eeuw gerust dom noemen.

Zoals eerder is vermeld vindt de terugkoppeling over de berichtgeving van de zender door de ontvanger in natuurlijke communicatie plaats door middel van positieve en negatieve feedback. Negatieve feedback kan betrekking hebben op alle onderdelen van de persoonlijkheid van de ontvanger in relatie tot de boodschap. Zo zijn teksten als: ‘Ik heb het niet verstaan’ (waarneming), ‘Ik begrijp het niet’ (conditionering), ‘Dat kan niet’ (Voorstelling), ‘Dat mag niet’ (Systeem), ‘Dat wil ik niet’ (Wil), ‘Dat doe ik niet’ (Taken) allemaal voorbeelden van negatieve feedback. Deze feedbackberichten verwerpen allemaal de oorspronkelijke boodschap. De positieve feedback bekrachtigt de boodschap door overeenkomsten weer te geven met bepaalde nivo’s in de persoonlijke beleving. Op deze manier ontmoedigt of stimuleert de ontvanger een zekere vorm van communicatie met de zender.

Het komt ook voor dat de zender feedback verricht op de eigen eerdere berichtgeving. Dit gebeurt in de vorm van annuleerberichten, waarmee een vergissing in de gedachtegang wordt aangegeven (negatieve feedback) of argumentatie, waarmee de zender zijn gedrag en uitspraken toelicht en motiveert (positieve feedback). In de psychoanalyse wordt naar de annuleerberichten verwezen als zelfbestraffing en naar de argumentatie als zelfbekrachtiging. In de communicatie kunnen de principes van conditionering en psychoanalyse worden samengebracht tot één model waarbij intermenselijke feedback kan worden gekenmerkt als conditionering en ‘self feedback’ als een geprojecteerde vorm van conditionering in het eigen bewustzijn.

Een complex onderwerp met betrekking tot communicatie is de interruptie in relatie tot het starten en stoppen van communicatie. Als wij uitgaan van het morsemodel van de communicatie, dan zou men verwachten dat aan ieder bericht een duidelijk beginsignaal en eindsignaal gekoppeld wordt, dat aangeeft waar het bericht start en waar het stopt. In de natuurlijke communicatie komen deze signalen echter niet voor. Men communiceert voortdurend, ook zonder woorden of door stiltes. Beeindiging van de communicatie vindt plaats door interruptie en dit vormt door zijn functie in de interactie in feite negatieve feedback. De ontvanger onderbreekt de zender omdat deze de eigen beleving belangrijker vindt dan de gesprekspartner. Een belangrijke vorm van zelfbekrachtiging en bevestiging van de eigen positie in het systeem is het verbieden van interruptie.

Al deze soorten berichten vinden we, als in iedere interactie, op een zeer kunstmatige manier terug in de communicatie tussen mens en computer. De mogelijkheden van communicatie zijn alleen zeer eenzijdig geformuleerd door de ontwerpers van systemen.

317

Betekenis van Uitspraken

De waarnemingcyclus van Bruner is interessant om de terugkoppeling van informatie bij de toetsing van verwachtingspatronen te begrijpen. Met een kleine uitbreiding kan men echter begrijpen hoe een mening over informatie van buitenaf gevormd wordt. In feite beschrijft de waarnemingcyclus het feedbackmechanisme van de communicatie. Nieuwe informatie brengt emotionele reacties bij het individu tot stand in relatie met eerdere hypothesen. De waarnemingcyclus zoals deze in dit model wordt gebruikt heeft de volgende vorm.

De extra toevoeging bestaat uit de emotionele reactie als informatie een verwachtingspatroon bekrachtigd of tegenspreekt. De reactie kan zowel komen van omstanders (het publiek) als van het individu zelf. De toetsing van verwachtingspatronen aan de hand van informatie uit de realiteit opent mogelijkheden voor een nieuwe vorm van redeneren.

Als er iets beweerd wordt wat niet uitkomt dan moet de uitspraak afgezwakt worden om het publiek te overtuigen. Als de bewering niet wordt aangepast dan wordt het een lachwekkende vertoning. Als daarna nog sterkere uitspraken worden gedaan dan wordt de persoon of het systeem dat de uitspraak doet voor gek versleten en al zijn of haar uitspraken worden als wartaal betiteld. Als een persoon of een systeem voortdurend uitspraken doet, die wel uitkomen, dan is het publiek eerder geneigd om de beweringen te geloven. Hierdoor maakt men meer kans om gelooft te worden. Na enige tijd gaat het publiek volledig op de uitspraken van die persoon of instantie vertrouwen. Als er plotseling een onware uitspraak komt in een reeks van bewezen opmerkingen, dan is het publiek verbaasd.

Niet de waarheid of leugen staat centraal in het denken van mensen maar de betrouwbaarheid of onbetrouwbaarheid. En dat is een volledig andere benadering van logische afleiding dan in de mathematische logica beschreven wordt. Zin en onzin worden bepaald door de bekrachtiging of het falen van onderling vertrouwen. Alle informatie is dus gebaseerd op onderling vertrouwen. Dus het waarheidsgehalte van uitspraken wordt niet bepaald door de uitspraak op zich, maar door de betrouwbaarheid of het geloof in de persoon of het systeem, dat de uitspraak doet. Met betrekking tot logische uitspraken of verwachtingspatronen kunnen wij daarom de volgende stellingen beschrijven, die afhankelijk zijn van de reactie van de omstanders.

318

Een reeks van uitspraken met betrekking tot verwachtingspatronen, die bewezen wordt door de realiteit, en vervolgens wordt onderbroken door onjuiste uitspraken, zorgt voor verbazing of verrassingbij het publiek.

Een reeks van uitspraken met betrekking tot verwachtingspatronen, die steeds onjuist blijken te zijn, enwordt onderbroken door uitspraken, die wel juist blijken te zijn, zorgt ook voor een verrassingseffect bij het publiek.

Als eerdere uitspraken onjuist geweest zijn, dan is het publiek eerder geneigd om nieuwe uitspraken niet te geloven en de uitspraak wartaal te noemen.

Als eerdere uitspraken consequent uit blijken te komen, dan ontstaat er een vertrouwensband en wordt het publiek geconditioneerd om volgende uitspraken van de persoon of het systeem ook te geloven.

Logica blijkt dus meer met psychologie en conditionering te maken te hebben dan met een mathematische afleiding. Door een opmerking af te zwakken benaderen we steeds meer de waarheid, maar wij zullen daar nooit meer zekerheid over hebben, dan het geloof en vertrouwen in bepaalde personen of organisaties. Emotionele esthetiek bepaald dus uiteindelijk of een stelling geaccepteerd wordt of verworpen.

Media, Reclame, Politiek en Massacommunicatie

Via televisie, radio, reclame en computernetwerken worden in feite voortdurend waarschuwingsignalen naar het publiek verzonden. Communicatie is dus voornamelijk manipulatie van de gedragsregels in de samenleving. Media en massacommunicatie vormen een zelfstandige regulerende macht bij het tot stand brengen van een maatschappijvorm. Door mensen bewust belachelijk te maken of door uitspraken van bepaalde personen in een zekere sociaal maatschappelijke positie serieus te behandelen worden mensen geconditioneerd om bepaalde gedragspatronen over te nemen. Deze gedragspatronen worden door middel van een icoonfunctie van personen, objecten of organisaties onder het publiek verspreid.

Doordat personen, objecten of organisaties als onderwerp in de communicatie worden opgenomen, worden de daaraan verbonden gedragsregels ook geaccepteerd. Op die manier zijn media, reclame, marketing, politiek en massacommunicatie actief in staat het publiek in een bepaalde richting te manipuleren. In feite is dit een verkooptruc om bepaalde ideeen onder het publiek te verspreiden. Bij een toename van communicatiekanalen is het mogelijk om in korte tijd grote groepen mensen van bepaalde trends en modeverschijnselen te overtuigen.

De media lijken een passief doorgeefluik voor informatie, maar door de selectie van informatie uit een stroom van gegevens, bereikt slechts een beperkt deel het publiek. Welke selectie gemaakt wordt is afhankelijk van de politieke, maatschappelijke en sociale doelstellingen van de media of de campagne. Dat is de kunst van onopvallende manipulatie. De selectie creert een bepaalde kunstmatige omgeving voor het publiek en vormt daarmee een illusie en geen weergave van de werkelijkheid. Objectieve informatie bestaatniet.

Communicatie tussen Mens en Computer

In het digitale tijdperk werden de eerste computers en programma’s ontworpen. In de eerste jaren was de computer voornamelijk een grote rekenmachine. Interactie was alleen mogelijk in de vorm van programma’s, geschreven in de binaire taal die de computer begreep. Later werden invoer- en uitvoerfuncties toegevoegd eerst in de vorm van ponskaarten, later in de vorm van bestanden op grote opslagmedia zoals tapes en mainframes. Met de introductie van de desktopcomputer en meer toegankelijkerOperating Systemen als MS-Dos en uiteindelijk Windows werd het voor de gemiddelde gebruiker binnen duidelijke grenzen bereikbaar de computer door middel van eenvoudige commando’s via het toetsenbord ofde muis aan te sturen. Hoewel de toepassingen van de interface tussen mens en computer steeds verbeterd en creatiever worden blijft de communicatie tussen mens en machine geconstrueerd rond dezelfde beperkende regels die in de begindagen van het informatietijdperk zijn gesteld.

319

1. De dialoog wordt vormgegeven rond de mogelijkheden van opslag, zoekmethoden en randapparatuur van de computer. Er wordt slechts in tweede instantie rekening gehouden met de mogelijkheden van demens die er achter zit. De mens moet zich aanpassen aan de richtlijnen van de machine en men kan hier dus spreken van digitale dictatuur.

2. Het ontwerp van het systeem bepaalt hoe de dialooglijnen van het programma verlopen. Er kunnen zeer veel dialoogvormen aanwezig zijn maar de mogelijkheden van communicatie zijn eenzijdig door de programmeur vastgelegd. Iedere overschrijding van de regels wordt met foutboodschappen bestraft.

3. Voor positieve of negatieve feedback door de gebruiker is nauwelijks plaats. Hoe intelligent een systeem ook in elkaar zit er blijft sprake van een lineaire programmastructuur, die niet beïnvloedt kan worden door de eisen of wensen van de gebruiker. Verandering van de dialoog buiten de grenzen van de parameters betekent wijziging van het programma.

4. De syntax en de interpretatie van de taal die gebruikt wordt ligt vast in het programma en hiervan kan niet worden afgeweken. De computer conditioneert de mensen, niet andersom. Uiteindelijk is de mens dus randapparatuur van het computersysteem.

Het lijkt bijna vanzelfsprekend dat de interactie met de computer afwijkt van de intermenselijke communicatie. De belangrijkste vragen die in de theorie van dit boek gesteld worden zijn waarom de interface van computersystemen afwijkt van de communicatie met mensen en of het mogelijk is hier verandering in te brengen door de persoonlijkheid van de mens te bestuderen en hierbij toepassingen voor computers te zoeken. Hiervoor is kennis van het leerproces, de dieptepsychologie en de communicatie noodzakelijk.

Hoe verloopt de interactie met klassieke computersystemen? Er is sprake van een basisontwerp van het programma, gemaakt door een systeemontwerper. Deze ontwerper heeft de handelingen en procedures van enkele mogelijke gebruikers bestudeerd en maakt vervolgens een analyse van de taken en functies die volgens hem een rol spelen in de belevingswereld van de gebruiker. Dit is dus altijd een sterk geïdealiseerde en vereenvoudigde interpretatie van de reële omstandigheden waar de gebruiker zich bevindt. Op grond van de taak- en functieanalyse wordt de invoer, uitvoer en opslag van gegevens voor dit systeem afgeleid. De dialoog verloopt volgens voorgedefinieerde stappen, een beperkte syntax en een eenduidige semantiek. De feedback beïnvloedt de structuur van de communicatie slechts hoogst zelden en in beperkte mate. De verwerking in het programma verandert niet door de indrukken uit de omgeving.

In de twintigste eeuw bestaan wel programma’s die zichzelf aanpassen bij veranderende omstandigheden. Dit zijn programma’s waarin kunstmatige intelligentie is verwerkt of robots. Deze systemen zijn op beperkte schaal in staat door herhaling van de omgeving te leren. Er is hier uitsluitend sprake van een leerproces op basis van conditionering. Cognitieve herkenning of emotionele driften zijn er niet in verwerkt. Om de natuurlijke communicatie te benaderen moet een systeem aan de volgende eisen voldoen.

De structuur van het programma is niet van te voren vastgelegd. Niet de ontwerper maar de gebruiker bepaalt hoe de verwerking en de dialoog met het systeem verloopt. Het programma leert door communicatie feedback, waarnemen en handelen welke acties van hem verwacht worden.

In het systeem is de verwerkingstructuur van de persoonlijkheid beschreven. Het systeem leert door middel van conditionering, cognitieve herkenning, communicatie en driftverplaatsing. Door de virtuelepersoonlijkheid van de computer ziet de gebruiker overeenkomsten met de eigen belevingswereld.

De basis van de geheugenschema’s in het systeem vormen de beginselen ‘aangenaam’ en ‘onaangenaam’, niet ‘waar’ en ‘onwaar’. Zoals is na te lezen in de filosofie achter deze theorie kan er geen objectief onderscheid gemaakt worden op grond van het waarheidsbeginsel. Dit zijn illusies in de geest van de ontwerper.

320

De gebruiker voedt het systeem op in een bepaald communicatiesysteem. Hieruit ontwikkelen virtuele projecties van het bewustzijn, het geheugen, de voorstelling, het ethisch besef en de lagere driften. Op grond van deze opvoeding leert het systeem ‘zelfstandig’ keuzes te maken.

Het systeem reageert op positieve en negatieve feedback naar analogie van de menselijke communicatietheorieën. Het programma kent de persoonlijkheidsnivo’s en kan zich op deze manier spiegelen aan de gebruiker. Doordat de gebruiker op deze manier overzicht krijgt over zijn of haar eigen gedachtegang ontstaat inzicht in de persoonlijke ideeën, gewoontes en driften. Systeem en mens zijn in staat elkaars beleving te herkennen omdat is uitgegaan van een gelijkende verwerkingstructuur.

Artificial Intelligence, zoals in deze theorie bedoelt wordt, maakt van de gebruiker ontwerper doordat het computersysteem dialoogvormen heeft, die de gebruiker herkent uit de menselijke communicatie. Het model ontraadselt de conditionering die door de gebruiker wordt toegepast. Hieruit worden begrippen en associaties gevormd, waardoor het programma begripsrelaties ontwikkelt, die lijken op een innerlijke voorstelling. Hierdoor kan het systeem zelfstandig strategieën en doelen formuleren om deze vervolgens nate streven. Als het systeem berichten van de gebruiker niet kan interpreteren, dan worden er inhoudelijke vragen gesteld door het programma. Ook is het systeem in staat afhankelijk van de context en de opdracht antwoorden of opmerkingen te maken. Door een controle van de betekenis van communicatie op de verschillende nivo’s van de virtuele persoonlijkheid van het systeem kan het programma positieve en negatieve feedback geven op de indrukken uit de omgeving.

Het Doel van Communicatie Feedback

De eerste vraag die beantwoord moet worden als wij een menselijk communicatiemodel in een computersysteem willen verwerken, is waarom communicatie eigenlijk plaatsvindt. Dit lijkt een vraag naar de bekende weg maar dat is het zeker niet. Waarom voelt het individu de behoefte om te communiceren metde omgeving of met zichzelf? Er kunnen twee redenen gegeven worden die er voor zorgen dat communicatie tot stand komt.

Omdat het een aangeleerde reactie is. Communicatie is een uiting van het individu die de geconditioneerde relatie binnen een systeem van mensen in een bepaalde context in stand houdt. Communicatie bevestigd de afspraken en regels tussen individuen in de vorm van interactie feedback. Deze automatische interactiemechanismen kunnen ook tussen de verschillende persoonlijkheidslagen van een persoon plaatsvinden. Communicatie kan dus in stand gehouden worden, alleen omdat wij dit hebben geleerd, en wij deze rol in de interactie accepteren.

Als bevestiging van een persoonlijk afgeleide hypothese. In de waarnemingcyclus van Bruner wordt een verwachting of hypothese gevormd naar aanleiding van de indrukken, die wij in de omgeving opdoen. Deze verwachtingstructuur, als onderdeel van een geheugenschema, moet getoetst worden aan de realiteit. Het individu geeft dus berichten af aan zijn omgeving om te zien of persoonlijke overtuigingen bekrachtigd worden door de context waarin hij of zij zich bevindt. Als de hypothese ontkracht wordt door de reactie, die de mededeling of de vraag uitlokt, dan moeten de verwachtingspatronen, de associaties of de voorstelling aangepast worden. De waarnemingcyclus kan ook tussen de lagen van de persoonlijkheid plaatsvinden, waardoor de mens zijn innerlijke structuren met elkaar kan synchroniseren. Hierdoor ontstaat integratie van het bewustzijn en de verbanden, logica, fantasie en driften van het individu. De communicatie is hier een toetsingsproces door middel van feedback met de omgeving of binnen de persoonlijkheid van overeenkomstige of tegenstrijdige informatie.

Communicatie dient om de complexe structuren van de diepere persoonlijkheidslagen, die lang geleden zijnontstaan en over zeer veel jaren in stand zijn gehouden, af te stemmen op de eenvoudige, actuele schema’s van processen, die op meer bewuste interactie zijn gebaseerd. In de diepere persoonlijkheidslagen bevindenzich algemene begrippen en functies, die geassocieerd zijn met veel ervaringen. Deze complexen zijn uiterst stabiel, waardoor het individu een kunstmatig gevoel van veiligheid en zekerheid met betrekking tot patronen en samenhang in de omgeving kan creëren.

321

Omdat complexe structuren zoals de voorstelling, de driften en de wil relatief moeilijk zijn te wijzigen, ontstaan er van tijd tot tijd conflicten met de reële, veranderlijke interactie. Deze wrijving heeft logische en emotionele gevolgen, die door een vorm van communicatie opgelost moeten worden. Deze interactie is nooit eenzijdig en betrekt zowel de behoudende verwachtingen en de veranderende informatie in een toetsingsproces. De complexe structuren vormen een hypothese of uitgangspunt (ook wel premisse genoemd) en de eenvoudige structuren dragen informatie over de wijzigingen in de omgeving aan. De informatie vormt een waarschuwingsignaal aan het stabiele systeem van de persoonlijkheid, dat uitgangspunten onder de huidige omstandigheden niet blijken te gelden. De toetsing bestaat uit feedback tussen het virtuele concept in de persoonlijkheid en de nieuwe informatie.

Deze toetsing vindt simultaan op verschillende nivo’s plaats, waardoor de beeldvorming door these, antithese en synthese tot stand komt, zoals Hegel heeft beschreven. Communicatie bestaat dus uit een feedbacklus tussen de diepere persoonlijkheidslaag en de meer directe indrukken.

In de persoonlijkheid en tussen het individu en de omgeving wordt getracht een evenwicht te bewaren tussen eenvoudige en complexe structurering van de werkelijkheid. Het individu streeft gelijktijdig naar twee complementaire (tegenstrijdige) doelen, die het evenwicht door wisselwerking in stand houden, maar die nooit simultaan volledig bereikt kunnen worden.

1. Het verkrijgen van meer informatie.2. De informatie ordenen in stabiele structuren.

Een emotionele, biochemische of genetische verstoring kan er voor zorgen, dat het evenwicht eenzijdig naar één kant verschuift. Hierdoor wordt de natuurlijke evenwichttoestand tussen processen in de bewustwording verstoord, waardoor de integratie van de persoonlijkheid door middel van toetsing (denk aan waandenkbeelden) of door het toelaten van meer informatie (bijvoorbeeld bij depressie) geblokkeerd wordt.

Wat is de betekenis van communicatie feedback voor de persoonlijkheid? Feedback vormt altijd een contraconditionering vanuit de diepere persoonlijkheidslagen tegen veranderende reeksen indrukken, op grond van de patronen, die in het geheugen zijn opgeslagen. De oorspronkelijke conditionering wordt vergeleken met de nieuwe conditionering en er wordt nagegaan, welk principe het best de werkelijkheid benaderd. Dit houdt in dat het verband en de verschillen tussen de oude en de nieuwe patronen binnen de huidige context herkend wordt, waarna er over tegenstrijdige kenmerken door middel van communicatie feedback wordt beslist. In het bewustzijn vindt dus voortdurend ‘matching’ van bestaande en nieuwe informatie plaats. De verschillen worden geconstateerd en door communicatie met de omgeving geverifieerd.

322

Eenvoudig gestructureerde (bewuste)

persoonlijkheidslaag

Eenvoudig gestructureerde (bewuste)

persoonlijkheidslaag

Complex gestructureerde (diepere)

persoonlijkheidslaag

Complex gestructureerde (diepere)

persoonlijkheidslaag

Interactie

Is het mogelijk een structuur te herkennen in de uitwisseling van berichten en feedback tijdens de menselijke interactie? Op welke momenten worden er vragen gesteld, antwoorden gegeven of opmerkingengeplaatst? Waarom voelt de ontvanger van berichten de behoefte om vanuit de eigen interpretatie positieve of negatieve feedback te geven? In welke relatie staat de informatie tot de omstandigheden of het systeem waarin communicatie plaatsvindt en hoe verhoudt de berichtgeving zich tot de persoonlijke voorstelling, doelen, taken en driften? Kletsen wij allemaal maar wat of slaat het ergens op?

Op de eerste plaats gaan we in op de interactie rond de inhoudelijke berichtgeving: vragen, antwoorden, reacties, opmerkingen en informatie. Als de combinatie van twee of meer indrukken of eenvoudige structuren niet overeenkomt met de regels van de diepere persoonlijkheidslagen dan wordt er een vraag gesteld door de ontvanger van een bericht aan een individu waarvan verwacht wordt dat deze hier opheldering over kan geven. Dit individu geeft vanuit de eigen interpretatie de relaties tussen de begrippen weer. Als een persoon de indruk krijgt dat over een thema dat hem of haar raakt onvoldoende of verkeerde ideeën bestaan, dan plaatst deze een opmerking of geeft informatie.

Een reactie is iets anders. De reactie is een door conditionering aangeleerde of afgeleide interactie op de boodschap van de ander en heeft door de emotionele lading bijna altijd de vorm van feedback. De feedbackwordt altijd gegeven vanuit de belangen van de diepere lagen van de persoonlijkheid.En hoe hard wij het ook ontkennen (het besef hiervan maakt ons kwetsbaar) het geven van positieve of negatieve feedback heeft uiteindelijk altijd een emotionele motivatie. De rationele motivatie vormt slechts een legitimatie voor de omgeving en het individu zelf om te beslissen vanuit de lagere driften. De rationele verklaring wordt eerst toegepast op de omgeving en pas in laatste instantie op het eigen handelen.

Uit de feedback kan dus opgemaakt worden wat het individu aangenaam en onaangenaam vindt en hoe geheugenschema’s in het persoonlijk leerproces aan elkaar gerelateerd zijn. Een veilige haven vormt het idee dat het eigen handelen te verklaren is vanuit de omstandigheden. Vandaar dat de mens in de geschiedenis van een volhardende drang heeft blijk gegeven om alles in oorzakelijke verbanden te plaatsen.Blijkbaar is ons emotionele, irrationele gedrag dat wij ‘dierlijke instincten’ noemen, maar eigenlijk typisch menselijk is, een bedreigende ervaring voor ons. Vandaar dat wij dit bedekken in de vorm van wetenschap, religie, politiek, cultuur en beschaving. Feedback geven in de communicatie is te vergelijken met de liefde bedrijven of vechten. Ook deze activiteiten vertonen een cultureel bepaalde structuur en hebben betekenis voor degenen die er aan deelnemen, maar slechts indirect voor de omstanders.

Feedback richt zich dus vanuit de belangen van een diepere laag in de persoonlijkheid op een meer bewustelaag. De regels van de wil, de doelstelling of de driften hebben een hogere prioriteit dan de voorstelling of de conditionering.

323

Taaltheorie

Taal is de sleutel tot communicatie, maar ook tot sociale en maatschappelijke verbanden, die wij als soort vertonen. Taal is niet alleen verbaal, in woord en geschrift, maar ook non-verbaal in de vorm van handelingen, bewegingen, kunst, expressie, dans of vormgeving. Alles waarover wij mensen individueel of gezamenlijk conceptueel hebben nagedacht, vertoont structuur in patronen, die deel uitmaakt van taal. De taal heeft altijd een historie en het is de belangrijkste archeologische overlevering die de ontwikkeling van onze beschaving weergeeft. Vanuit de taal die iemand gebruikt, kunnen wij nagaan door welke cultuurpatronen iemand beïnvloedt is en welke persoonlijke ontwikkelingsfasen iemand heeft doorgemaakt.

In de jaren vijftig van de 20e eeuw staat de taalanalyse centraal. Deze opleving in de interesse voor taal hingvoornamelijk samen met Skinner’s onderzoek naar de rol van taal als communicatiemiddel volgens de Behavioristische traditie. De taaltheorie van Skinner werd onderuit gehaald door het onderzoek van Noam Chomsky, die zich meer richtte op de structurele ontwikkeling van taal in de jeugd en in sociale en maatschappelijke verbanden. In de moderne taalwetenschap vormt niet alleen het leerproces, maar ook de herkenning, de voorstelling, de syntax en de semantiek essentiële studieterreinen.

Skinner

De invloed van bekrachtiging en bestraffing door middel van aangename en onaangename prikkels zoals beschreven in het Behaviorisme moest volgens Skinner ook effect hebben op het gedrag tijdens communicatie. Hij spreekt dan ook niet over ‘verbale interactie’ maar over ‘verbaal gedrag’. Skinner waagt zich aan een poging om de taalstructuur te verklaren op grond van de eenvoudige regels van de conditionering. Hij maakt hiervoor een functionele analyse van het spreekgedrag.

Skinner ging hierbij uit van algemene principes die in het Behaviorisme voorkomen: prikkel, reactie, klassieke en operante conditionering, bekrachtiging en bestraffing. In de theorie van Skinner vertoont de taal geen zelfstandige structuur maar bestaan zinnen en teksten voornamelijk uit bij herhaling bekrachtigde woordcombinaties. Door de combinatie van uitspraken en de daarop volgende handelingen ontstaat versterking van het gebruik van een woord of zin in een zekere context.

Zinsconstructies komen volgens Skinner tot stand door de bekrachtiging vanuit de omgeving of vanuit onszelf op bepaalde woordketens. Wij kunnen hierin al een eerste rudimentaire vorm van het feedbackmechanisme herkennen. Bij de communicatie tussen zender en ontvanger bekrachtigd de luisteraarde spreker door positieve feedback en de zender wordt bestraft door negatieve feedback.

Het effect van bekrachtiging op de communicatie kan experimenteel getoetst worden door iedere uitspraak van een spreker te bevestigen met ‘hm..hm…’. De bekrachtiging zorgt er voor dat bepaalde tekstfragmenten op een later moment in het gesprek terugkeren.

324

Bij negatieve feedback is vaak sprake van een verandering van onderwerp. De spreker gaat het onderwerp onaangenaam vinden en zoekt naar een uitvlucht in andere thema’s. Skinners moedige poging om de taalbeginselen overeen te stemmen met het model van het Behaviorisme kreeg veel kritiek, met name van de taalkundige Chomsky. Een aantal kritiekpunten op de taaltheorie van Skinner worden hieronder weergegeven.

Het is de vraag of berichten afhankelijk zijn van de externe controle door conditionering. Zo zijn opmerkingen als: ‘Dit is een rode vaas’ of: ‘Deze vaas is verschrikkelijke kitsch’ volgens Skinner weergaven van objectieve eigenschappen en functies van de omgeving. De twee uitspraken zijn niet uitsluitend gebaseerd op indrukken uit de omgeving. Door het organisme zelf vindt interpretatie, associatie en voorstelling plaats, waarin waardeoordelen verwerkt worden. Welke prikkels een reactie uitlokken wordt dus niet alleen bepaald door omgevingsfactoren. Communicatie is voor een deel afhankelijk van de beeldvorming, die in het verleden door een complex proces van conditionering, associatie, voorstelling en andere innerlijke structurering heeft plaatsgevonden.

Een individu doet niet alleen uitspraken omdat dit bekrachtigd wordt door de ontvangers. Er is in veel gevallen geen reden voor uitlatingen aan te geven. Vaak zijn uitspraken overbodig, irritant, kwetsend ofaantoonbaar onjuist. Bekrachtiging en negatieve feedback zijn wel sturende factoren voor de communicatie. Zij zijn echter niet de enige begrippen die de communicatie vormen.

Volgens Skinner zijn de energie, snelheid en frequentie van een reactie van invloed op de bekrachtigingbij de ontvanger. Het is de vraag of iemand die een goed werk verricht meer bekrachtiging ontvangt alswij de persoon hard, vaak en langdurig ‘Goed zo!’ toeschreeuwen dan wanneer iemand kalm en bijna onhoorbaar ‘Goed’ zegt. Naast de uiterlijke bekrachtiging en bestraffing is er blijkbaar ook nog iets als een innerlijke bekrachtiging.

Markow

Waarom heeft een bepaalde volgorde van woorden in een zin meer betekenis voor ons dan een andere volgorde? Waarom ervaren we een zin als ‘de regen valt uit de dakgoot’ als correct en ‘de regen slaat uit de deken op het aanrecht’ als fout? Welk mechanisme zorgt voor de herkenning?

Als wij de theorie van Skinner als uitgangspunt nemen, dan zijn bepaalde zins- en woordovergangen meer waarschijnlijk dan anderen. Een theorie waarin de waarschijnlijkheid van opeenvolgende gebeurtenissen wordt bestudeerd heet in de taaltheorie een Markow-proces. In een Markow-model wordt de waarschijnlijkheidstatistiek van klanken, woorden en zinnen gemeten. Hoewel Markow’s modellen interessante empirische informatie geven over de mogelijke transformaties in het woordgebruik zeggen zij weinig over de manier waarop mensen gedurende hun ontwikkeling taal aanleren. Het aantal mogelijke overgangen in taalconstructies is te groot om door bekrachtiging of bestraffing te bevatten. Blijkbaar treedt er een ander structurerend mechanisme op dat het merendeel van de taalverbanden tot stand brengt.

Chomsky

Noam Chomsky ging in tegenstelling tot Skinner uit van een zelfstandige, syntactische structuur van de taal. Het beheersen van taal betekent in zijn theorie kennis van de regels van de syntax in het generatieve mechanisme van de taal. De taal tussen mensen voldoet aan zekere spelregels. Als men deze kent, dan is men in staat creatieve zinsconstructies te bouwen. Chomsky bekijkt de taal als een resultaat van ons maatschappelijk en sociale systeem. Het conditioneringprincipe dat Skinner beschrijft is echter niet geheel waardeloos. Volgens de gedragslijnen van het Behaviorisme moet de taal in het beginstadium van onze beschaving zijn ontstaan. De manier waarop associatieve verbanden en ons geheugen werkt zijn belangrijkeinvloeden op ons taalmodel.

325

De theorie van Chomsky is opgebouwd rond een aantal eenvoudige regels, die op ieder stelsel van woordenen zinnen is toe te passen. Chomsky definieert de taal als een hoeveelheid zinnen. Elke zin bevat een eindigaantal woorden, waarvan de volgorde bepaalde wetmatigheden vertoond. De mogelijke rangschikking van woorden in zinnen wordt de syntactische structuur van een taal genoemd. Door deze basisregel staat het taalsysteem creatieve toepassing van de taalregels toe. De som van alle mogelijke zinnen is wiskundig oneindig. Iedere zin kan door het toevoegen, weglaten of herrangschikken van woorden overgaan in een nieuwe betekenis.

Een spreker zal echter zelden van de creatieve mogelijkheden van taal gebruik maken, uit angst om niet begrepen te worden. Over het algemeen gebruikt de spreker in concrete situaties nauwelijks merkbare variaties van dezelfde woorden en zinnen in de conversatie. Dit noemt Chomsky het taalgebruik. Het taalgebruik staat voornamelijk onder invloed van conditionering en cognitie. De creatieve omgang met geldende taalregels stelt de spreker in staat een ontelbaar aantal zinnen en woorden in een zekere context te formuleren en te begrijpen. Dit wordt de taalcompetentie genoemd. De creativiteit van de taalcompetentie wordt gebruikt om een eindig aantal taalregels op te stellen, die door herhaald gebruik resulteren in nieuwe zinnen. Chomsky leidde uit deze axioma’s een wiskundig stelsel voor de taalontwikkeling af, dat zeer goed toepasbaar is op een model. In feite heeft zijn model de structuur van een computerprogramma, dat in staat is op eenvoudige wijze zelfstandig taalkundige zinnen te ontwikkelen.

Taalprogramma

De generatieve grammatica van Chomsky en zijn leerlingen neemt algemene taalregels als uitgangspunt, waaruit de regulerende principes voor de constructie van zinnen wordt afgeleid. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de combinatoire wiskunde, die de wetmatige toepassing op groepen elementen bestudeert. Hetis jammer dat Chomsky in zijn model een aantal vaste syntaxsystemen gebruikt zonder te beschrijven hoe deze syntax in de historie tot stand zijn gekomen. Chomsky bewijst daarmee dat hij filosofisch op een rationalistisch standpunt staat. Hij bestudeert het mechanisme van het systeem onafhankelijk van de individuen die het toepassen. De syntax van een taal is echter cultuurhistorisch bepaald. Wanneer wij een algemeen taalmodel willen ontwikkelen dan moeten wij daarin ook het ontstaan van de taalregels zelf door middel van conditionering verwerken. De regels van de logica en de omstandigheden waarin taal gebruikt wordt, bepalen de eisen waaraan de taal moet voldoen.

Los daarvan is Chomsky’s model een belangrijke doorbraak in de mathematische beschrijving van de taalontwikkeling. De taalregels zijn afkomstig uit de zinsontleding, waarbij zinnen worden opgedeeld in functionele eenheden. Dat deze functionele onderdelen van een zin ook onafhankelijk van de grammatica psychologische betekenis bezitten is onder andere onderzocht door Johnson. Hij bewees uit de distributie van taalfouten bij proefpersonen dat in de taal van mensen het samenstellen en ontleden in zinsdelen inderdaad een rol speelt.

In de grammatica wordt een onderscheid gemaakt tussen onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp, predikaat, hoofdzinnen, bijzinnen, enzovoort. Al deze onderdelen van een zin hebben een zelfstandige betekenis, die een bepaalde taak hebben in de totale betekenis van een zin. Men kan de algemene syntactische regels toepassen op zinnen, teksten, paragraven en alinea’s, waardoor het mechanisme van de taal in de context duidelijk wordt. Deze regels kan men beschrijven in een computerprogramma, dat in staat is zinnen en teksten te formuleren en te analyseren. De syntactische regelsleveren de structuur van de taal op. De syntax van een taal kan in symbolische notatie worden weergegeven. Hieronder wordt als voorbeeld de syntax van een taalkundige zin gedemonstreerd.

<Zin> := <Onderwerp> <Predikaat><Onderwerp> := <Eigennaam>|<Begrip><Predikaat> := <Werkwoord> <Lijdend Voorwerp><Lijdend Voorwerp> := <Eigennaam>|<Begrip>

326

Het taalprogramma is sterk recursief, waardoor met een aantal eenvoudige regels zeer veel zinnen gemaakt kunnen worden. Bij de zender en ontvanger van berichten vinden tegengestelde processen plaats. De zendersplitst de betekenis op in woordklassen. De ontvanger stelt de verschillende woorden samen totdat er een voorstelling bij gevormd kan worden.

Taalregels

Onze taal voldoet aan bepaalde regels, waardoor wij in staat zijn elkaar bij benadering te begrijpen. Zinnen kunnen worden ingedeeld naar lexicale betekenis. Volgens Chomsky kunnen er drie soorten lexicale componenten worden afgeleid.

De fonetische component bevat de klankstructuur van zinnen en woorden. Zinsconstructies kunnen fonetisch worden ontleedt, waarbij een bepaalde motorische combinatie van de kaak, de mond, de tongen de ademhaling van de spreker hoort. De fonetische component is in brede interpretatie een combinatie van elementaire basishandelingen die steeds terugkeert in de communicatie. De luisteraar zoekt in het geheugen naar de best passende associatie bij de motorische uiting. Los van de syntax heeft de fonetische component een zelfstandige betekenis, wat onder andere blijkt uit de muziek.

De syntactische component bepaalt de regels voor de volgorde van woorden en woordcombinaties binnen de zin. Hierbij worden woorden ingedeeld op hun functionaliteit en rangschikking binnen de zin. Dit levert de taalstructuur op, die we kunnen beschouwen als een verzameling sociale, culturele en maatschappelijke afspraken die taal overdraagbaar maakt tussen zender en ontvanger.

De semantische component beschrijft de rol van een woord of woordcombinatie in een zekere context. Hierdoor kunnen logisch gelijke woorden verbonden worden aan verschillende associaties of gevoelswaarden. Denk hierbij aan het verschil in betekenis tussen ‘Man’ en ‘Kerel’.

De invloed van de zinscomponenten op ons denken blijkt onder andere uit het woordassociatie experiment. Woordassociaties kunnen getest worden door snel achter elkaar een aantal woorden te noemen. Uit de antwoorden kan men de regels opmaken die aan de taal van het individu ten grondslag liggen.

Bovendien zijn in de resultaten van het experiment primaire antwoorden te herkennen, die door het merendeel van de proefpersonen gebruikt worden. Naarmate de associatie bekender is, is de reactietijd van de proefpersoon korter. De geassocieerde woorden kunnen worden ingedeeld naar de hierboven beschrevencomponenten. De fonetische overeenkomsten blijken uit woorden die qua klank gelijkenis vertonen met hetprikkelwoord (Kerk-Werk, Smal-Dal). Bij de syntactische associaties kunnen woorden van dezelfde grammaticale klasse genoemd worden (Lopen-Zitten: werkwoorden, Vader-Moeder: zelfstandige naamwoorden). De semantische afgeleiden kunnen worden gegroepeerd in tegenstelling (Zwart-Wit), overeenkomst (Vies-Vuil), samenhang (Badkamer-Douche) en specificatie (Tapijt-Wand).

Door middel van associatie is het mogelijk om combinaties van woorden te koppelen aan woordklassen, zodat er minder taalelementen nodig zijn om een groep van begrippen aan te duiden. Andere associaties komen niet direct voort uit de mogelijkheden van taal maar uit de complexen van de diepere persoonlijkheidslagen. Met name Jung heeft uitgebreid onderzoek naar de structuur van complexen aan de hand van woordassociatie gedaan.

Generatieve Grammatica

Volgens de generatieve grammatica van Chomsky vindt de taalontwikkeling in twee stappen plaats. In het eerste stadium wordt een voorstelling aan kernbegrippen gekoppeld. Hier worden de semantische regels voor de betekenis van de zin in een bepaalde context toegepast. Op deze manier ontstaat een kernuitdrukking in de beleving van de zender. In het tweede stadium wordt de kernuitdrukking getransformeerd overeenkomstig syntactische regels naar communicatie die volgens de zender door de ontvanger begrepen kan worden.

327

In deze tweede fase staat de presentatie en de rangschikking van gegevens centraal. Het model van Chomsky en zijn leerlingen is zuiver theoretisch en experimenteel bewijsmateriaal met betrekking tot dit thema is moeilijk te produceren, al zijn hier wel pogingen toe gedaan (Mehler). Zeker bij de invulling van het exacte mechanisme van deze trapsgewijze taalconstructie zijn de meningen verdeeld. Toch is het duidelijk dat er een complex mechanisme plaatsvindt tussen de voorstelling of de wil van de gebruiker de constructie van een zin en de interpretatie door de ontvanger.

Chomsky noemt de omvorming van de betekenis van een voorstelling in een bepaalde context naar een kernzin de dieptestructuur van de taal. De syntactische transformatie volgens sociale en maatschappelijke afspraken, waarbij de gegevens opnieuw gerangschikt worden, heet de oppervlaktestructuur van de taal. Tenslotte wordt er nog een element toegevoegd die betrekking heeft op het uitspreken en horen van de tekst. Dit wordt de fonetische representatie wordt genoemd. Uit de Psychoanalyse en de Systeemtheorie kunnen wij opmaken, dat in de dieptestructuur van de taal in relatie tot de voorstelling nog allerlei andere processen plaatsvinden. Hiernaar kan verwezen worden met de term complexstructuur van de taal.

Als voorbeeld gaan we uit van de hieronder weergegeven zincombinaties, die allemaal een bepaald aspect van het mechanisme achter de taalontwikkeling toelichten.

Tekst Betekenis‘Ik voer de eendjes samen met mama.’ Deze twee zinnen hebben dezelfde semantische betekenis,

alleen zijn ze syntactisch anders gerangschikt.‘Mama en ik voeren de eendjes.’‘Henk gaat naar de bank.Hij haalt honderd gulden van zijn rekening op’

Hoewel de eerste zinnen van deze teksten exact gelijk luiden, blijkt uit de tweede zin dat zij in een volledig andere context zin geplaatst. De syntax is gelijk maar het idee erachter is volledig anders.

‘Henk gaat naar de bank.Hij gaat zitten en rust lekker uit.’‘Ik zou het buitengewoon op prijs stellen als u uw mond even dicht zou houden’

Deze twee zinnen geven dezelfde informatie, alleen de presentatie hiervan is verschillend. De gevoelswaarde van de tweede zin geeft een indringende opdracht.‘Luister wijf, kun je nu eens een kwartier je

bek dichthouden!’

In de structuur van de menselijke talen is er een duidelijk verschil tussen inhoudelijke en grammaticale betekenis van een zin. Hoe een inhoudelijke zin in ons bewustzijn wordt opgeslagen is slechts gedeeltelijk duidelijk. Het verhaal is echter nog complexer, aangezien taal slechts een vormgeving is van abstracte presentaties in onze voorstelling. Over de transformatie van voorstellingen naar taalconcepten vindt u meer in de volgende paragraaf.

328

VoorstellingVoorstelling DiepteStructuur

DiepteStructuur

TransformatieComponent

TransformatieComponent

OppervlakteStructuur

OppervlakteStructuur

SemantischeComponent

SemantischeComponent

SemantischeInterpretatieSemantischeInterpretatie

FonologischeComponent

FonologischeComponent

FonologischeRepresentatieFonologischeRepresentatie

Belangrijk voor de theorie van Chomsky is de vraag of het wel mogelijk is de inhoud van de vormgeving tescheiden. Heeft een begrip los van de context eigenlijk wel betekenis?

Het enige logische antwoord is: een begrip, woord of zinsdeel kan onafhankelijk van de omstandigheden betekenis hebben, als de associatie tussen het begrip en de externe prikkel door conditionering is aangeleerd. Er is dus nog een component in ons taalbesef en deze wordt vaak apart behandeld. Taal vormt het communicatiemiddel voor de conditionering tussen de voorstelling, de associatie en de omgeving. Welke woorden of zinnen bij reeksen van stimuli en reacties horen wordt dus weer bepaald door het individuele leerproces, dat het individu in het verleden heeft doorgemaakt. Zonder relatie met dat leerproces heeft taal geen andere objectieve betekenis dan een reeks klanken.

Chomsky gaat uit van de onafhankelijke, objectieve structuur van de taal. Skinner probeert de taal te verklaren vanuit het Behaviorisme. Beide modellen zijn slechts onvolledige projecties van het totale proces,waarin taal een onderdeel vormt. Een goede taaltheorie moet de historische ontwikkeling van de taalstructuur en de relatie met onze cognitieve vaardigheden beschrijven. Alleen dan wordt het mogelijk omde werkelijke betekenis van taal te achterhalen: de gecodeerde samenvatting van verwachtingen en regels van een persoonlijkheid, maar ook een stelsel van afspraken en gegevensoverdracht tussen individuen.

Persoonlijkheidsmodel voor de Taal

Wat is de functie van taal in relatie tot de persoonlijkheidstructuur van de zender, de feedback tussen zenderen ontvanger en de koppeling tussen de taalbegrippen en concepten in de omgeving? Op welke manier heeft taal zich in de geschiedenis ontwikkelt tot wat deze nu is? Wat is de samenhang tussen de groeifasen van een kind en de ontwikkeling van het taalgebruik? Is taal slechts een middel of beinvloedt taal ook onze communicatie? Waarom is de huidige vorm van taal zo geschikt om van persoon op persoon aan te leren? Dit zijn allemaal vragen die beantwoordt moeten worden, indien we een model willen maken van ons taalbesef met betrekking tot het individu, de omgeving, de maatschappij en onze historie.

Om te begrijpen wat de taal zo uniek maakt is het belangrijk om te onderkennen, dat hoewel er zeer veel talen zijn (en de taal een belangrijk identificatiekenmerk is van een groep mensen ten opzichte van andere groepen), deze talen qua regels allemaal gebouwd zijn rond dezelfde principes. Kortom: de taal moet aan bepaalde syntactische, semantische en fonetische regels voldoen om geschikt te zijn voor overdracht. Er zijn veel zaken genetisch te verklaren, maar er is nog nooit een kind geboren dat zonder invloed van de omgeving zelfstandig eerste woordjes is gaan spreken. Blijkbaar is de taal verankerd in onze sociale en maatschappelijke structuur en vormt het een belangrijk onderdeel van de opvoeding.

De interpretatie van taal, zoals deze in dit model gebruikt wordt, is gebaseerd op de structuur van de persoonlijkheid in relatie tot de omgeving. Bij communicatie is er sprake van een zender en een ontvanger, die ieder een eigen persoonlijkheid hebben die in hun historie door conditionering en cognitie is vormgegeven. Het leerproces van individuen kan zeer uiteenlopen. Door middel van taal in communicatie feedback is het mogelijk persoonlijke waarnemingen en ervaringen met betrekking tot de omgeving in hun bijzondere samenhang te synchroniseren.

329

Hoe wordt taal aangeleerd? Hoewel de cognitief psychologen er van uitgaan, dat de mogelijkheden van imitatie inherent zijn aan de menselijke soort zal niet iedere ouder bekrachtigen, dat het brabbeltaaltje van hun kind pogingen tot gedragsreproductie zijn. Sterker nog, het kind vormt een eigen taal, alhoewel het welsnel dezelfde kreten voor dezelfde ervaringen en waarnemingen gaat gebruiken. De logica achter de taal, deverstaanbare woorden, worden wel door operante conditionering aangeleerd. Ofwel door bekrachtiging, door de bewondering en het verkrijgen van gewenste objecten van de omgeving, of door bestraffing, het uitblijven van verwachte reacties. Als er al gedrag specifiek is voor de menselijke soort, dan is dit het uitlokken van gewenst gedrag, oftewel manipulatie. De menselijke hersenen zijn wel in staat om snel associaties tussen vergelijkbare omstandigheden te leggen.

330

Op welke manier worden taalbegrippen gesynchroniseerd met elementen in de waarneming en de ervaring?

In eerste instantie vindt de waarneming of ervaring plaats. Deze waarneming of ervaring wordt onderzocht op kenmerken. Deze kenmerken kunnen voldoen aan geconditioneerde patronen in ons geheugen, waardoorherkenning plaatsvindt. De herkenning is verbonden aan een algemeen concept, waaraan groepen patronen in onze voorstelling voldoen. Er ontstaat een associatie tussen de voorstelling en de gebeurtenis.

De geidealiseerde combinatie van groepsbegrippen in onze voorstelling is verbonden aan taalcodes. In het aangeleerde systeem van taalafspraken wordt gezocht naar een semantisch en syntactisch correcte formulering, die zowel aan de eigen indrukken voldoen als aan de verwachting van de interpretatie van de zender. Hierbij vormt de sociale en maatschappelijke rol van zender en ontvanger binnen de huidige contexteen centraal thema. Afhankelijk van de wensen, de doelen en de taken van de zender en de verwachte intenties van de ontvanger krijgt de volledige boodschap betekenis oftewel informatiewaarde.

Hoewel het gebruik van taal voor dagelijkse gebruikers zeer eenvoudig lijkt activeert het omzetten van een waarneming of ervaring in een volwassen taalboodschap alle nivo’s van de persoonlijkheid in zeer korte tijd. Dat er gedurende enig moment van de transformatie van de voorstelling naar een bericht en andersom misverstanden ontstaan bij de formulering of de ontvangst is eerder waarschijnlijk dan uitzonderlijk. Als daarbij ook nog de motorische, fonetische omzetting een probleem kan vormen mogen we van een wonder spreken als communicatie in sommige gevallen mogelijk is.

331

Leren en Construeren van Taal

Zoals eerder is besproken maakt het kind verschillende stadia van cognitieve ontwikkeling door naar persoonlijkheidsgroei. In ieder stadium worden nieuwe overeenkomsten, tegenstellingen en samenhangen aangeleerd. De groei van een kind bestaat voortdurend uit het aanleren en doorbreken van nieuwe verwachtingspatronen. Dit leidt tot een efficient systeem van waarneming, communicatie en evaluatie. Hieruit ontstaan geheugenschema’s, associaties, gewoonteregels, driften, doelen en persoonlijke keuzes.

Twee processen staan bij de verwerking van simultane prikkels en reacties vanuit de omgeving of vanuit de persoonlijkheid zelf centraal: assimilatie en accommodatie. Onder assimilatie wordt de herkenning en associatie van een nieuwe reeks indrukken in bestaande geheugenschema’s verstaan. Het individu erkent dat de kenmerken en de functionaliteit van de indrukken bij benadering overeenkomen met eerder geconstateerde patronen.

Indien het individu er bij herhaling niet in slaagt om de kenmerken en de functionaliteit van begrippen uit zijn of haar waarneming en ervaring te verklaren vanuit de bestaande patronen, dan moet het individu de verwachtingen aanpassen aan de realiteit. Dit proces heet accommodatie. Het is zeker niet zo dat een mens zich objectief kan richten op de realiteit en daarbij eerdere conditionering opzij kan schuiven. Dit brengt over het algemeen teveel pijnlijk angstige emotionele veranderingen met zich mee. Accommodatie vindt plaats door feedback tussen vergelijkbare patronen en de reële indrukken. Door middel van inductie en deductie worden de best passende geheugenstructuren aan de nieuwe ervaringen aangepast.

Welke structuren leert het kind in de eerste levensfasen kennen? Het kind leert door het simultaan aanbieden van prikkels en reacties verwachtingspatronen. De objecten en begrippen die aan deze patronen zijn verbonden krijgen meer aandacht dan de ‘ongestructureerde data’, die de ervaringsachtergrond vormt. Na enige tijd wordt er een onderscheid gemaakt tussen ‘Ik’ en de ‘Wereld’, tussen ‘object’ en ‘subject’. Het kind leert de abstracte geheugenbeelden beter beheersen en het leert beseffen dat objecten en personen (zoals de moeder) nog steeds aanwezig zijn, als deze niet in het waarnemingsveld aanwezig zijn. In deze fase krijgt de voorstelling vorm, die niet meer direct gekoppeld hoeft te worden aan de waarneming of ervaring.

332

ErvaringErvaring

Nieuwe PrikkelsNieuwe Prikkels

Vergelijking Patronen

Vergelijking Patronen

VerwerkingVerwerking

HerkenningHerkenning Geen Herkenning

Geen Herkenning

AssimilatieAssimilatie AccomodatieAccomodatie

Door de ontkoppeling van de tastbare begrippen en de voorstelling wordt het mogelijk vervangende objecten, voorstellingen of symbolen, waaronder taal te gebruiken om situaties, voorwerpen, dieren en mensen aan te duiden. In deze fase van de ontwikkeling van een kind, de preoperationele fase, worden objecten en mensen ook voor het eerst namen gegeven. In de concreet operationele fase worden logische processen aangeleerd als rangschikking, klassificatie en omkeerbare vergelijkingen. In deze fase staat de onderlinge samenhang van objecten, begrippen, eenheden en personen centraal. Uiteindelijk leert het kind in de formeel operationele fase abstract denken, waarbij in de voorstelling een hypothese gemaakt wordt, die vervolgens getoetst wordt aan de realiteit.

In ieder fase van de ontwikkeling van een kind naar de volwassenheid wordt zowel in het denken als in het taalgebruik teruggegrepen naar eerdere concepten, omdat dit het enige vergelijkingsmateriaal is, waaraan nieuwe ervaringen getoetst kunnen worden. Zo zal een kind, dat de begrippen ‘Rond’ en ‘Driehoek’ heeft geleerd bij de eerste confrontatie met een kegel in eerste instantie denken aan een ‘Ronde Driehoek’ en geen ervaring kunnen koppelen aan de indruk ‘Kegel’ zelf. Nieuwe ervaringen zullen altijd verbonden worden aan bestaande geheugenschema’s. Dat is de enige manier waarop zij betekenis in de totale context van de innerlijke beleving kunnen krijgen. Anders wordt er geen aandacht aan het object of het begrip geschonken en behoort het tot de ervaringsachtergrond.

Didactiek en Samenhang

Aangezien wij als lerende wezens open staan voor conditionering en het herkennen van samenhang, is het interessant om na te gaan waarom wij anderen iets leren. Waarom gedragen wij ons op een bepaalde manier? Wat is de structuur die wij willen aanleren? Waarom vinden wij sommige zaken heel belangrijk en andere onderwerpen totaal niet? Deze vragen behoren tot het terrein van de didactiek: de kunst van het onderwijzen. Als wij nagaan hoe wij ons in het dagelijks leven gedragen, komen wij erachter, dat hier nauwelijks enige systematiek in te herkennen is. Althans, voor onszelf niet, voor de mensen die ons meemaken wel. Ons gedrag is niet consequent met de doelen, regels en wensen, die wij voor onszelf gesteld hebben. Dat vinden wij vaak moeilijk te begrijpen, maar toch denken wij op een bepaalde manier, maar handelen totaal anders. Blijkbaar is er een grote kloof tussen onze gedachtewereld en onze werkelijke acties.

Om dit te bevatten moet u begrijpen dat er tussen de voorstelling, de driften, de wil en de werkelijke wereldeen schaduwgebied is binnen de persoonlijkheid. In directe reactie op de omstandigheden worden wij geconditioneerd, maken wij associaties, maar wij kunnen deze nog niet direct bevatten in samenhang, in onze voorstelling.

333

Er is veel vergelijking en onderscheid nodig om reële gebeurtenissen in een juiste context te plaatsen en patronen te herkennen. En dit is altijd te laat als het gaat om veranderingen in vaste patronen. Wij kunnen principes en regels pas toepassen als wij de tijd krijgen om een situatie te heroverwegen. En die tijd hebben wij meestal niet in concrete omstandigheden. Over het algemeen reageren wij op een manier zoals dat van ons verwacht wordt in het systeem waarin wij ons bevinden en herhalen wij gewoon met kleine variaties wat wij in het verleden met succes hebben toegepast. Wij denken vaak operant maar reageren als gevolg van de situatie. Soms doen wij anders dan normaal en dit blijft ons bij, omdat het de doorbreking van een rolpatroon vormt. Wat wij van de ander zien is hun gedrag en niet de gedachten. Daardoor worden altijd historische leerprocessen van anderen aan ons voorgespiegeld en nooit wat zij onder de huidige omstandigheden, op dit moment denken.

Ontwikkeling van Syntax en Semantiek

Hoe ontwikkelt de syntax en de betekenis van één-woord-zinnen zich tot volwassen taalconstructies? Er is vrij veel empirisch onderzoek gedaan naar de taalontwikkeling van kinderen. Chomsky beschrijft in zijn zinsvormingtheorie hoe de één-woord-zinnen wordt opgesplitst in twee-woord-zinnen en verder. Voor een volledige taaltheorie, die aangeeft hoe de syntax en de semantiek in de loop van de tijd uitgroeit tot complexe boodschappen, is er nog te weinig kennis. Psychologie en taalwetenschappen liggen op dit punt blijkbaar toch te ver uit elkaar om een direct antwoord op dit vraagstuk te geven.

Conditionering blijkt wel een belangrijk hulpmiddel te zijn bij het aanleren van taal, maar de doorslaggevende factor is uiteindelijk toch cognitief inzicht. Door het herhaald aanbieden van een taalconcept in een bepaalde situatie leert het kind het verband tussen de gebeurtenis en het woord of de zin. Als een syntactische of semantische regel voor de situatie begrepen is, wordt de regel door middel van associatie en logica doorgetrokken naar vergelijkbare patronen. Dit geldt niet alleen voor kinderen maar ook voor ontwikkelde aapsoorten, zoals chimpansees.

Voordat kinderen enkele woorden gaan gebruiken om objecten of personen in de waarneming aan te geven, gaat daar een periode aan vooraf, waarin fonetische klanken worden geoefend binnen de mogelijkheden van de motoriek. Hiermee wordt spelenderwijs nieuwe klanken ontdekt en fonetische lettergrepen uit de omgeving gereproduceerd. Voor de één-woord-zinnen worden dus woorden van enkele of dubbele lettergrepen getraind. De enkele woorden die een kind gebruikt zijn altijd zelfstandige naamwoorden, die los van een zinsverband geuit worden. Na enige tijd zijn één-woord-zinnen onvoldoende om gewenste doelen te bereiken. Het kind leert woorden te combineren, waardoor de betekenis meer gespecificeert wordt.

Klankvoorbeeld(Kind 13maanden)

Betekenis

Da-Da PapaPop Pop, speelgoedbeest of dier in boekWoef-Woef Harige dierenBoe Dieren bij de boerderij of het hobbelpaardBa-Ba Alles wat niet magHap EtenKoek-Koek Kreet bij het verstoppertje spelenDa Bij het afgeven van een object

Werkwoorden dienen in het begin niet om een proces aan te geven, maar uitsluitend als verbinding tussen de losse woorden. De betekenis van het werkwoord zelf is nog onduidelijk. Er ontstaan dan zinnen als:

334

‘Pop gaat huilen’ of ‘Ik doe wassen’. Vooral de actieve werkwoorden ‘gaan’ en ‘doen’ hebben een bijzondere betekenis voor een kind, omdat zij uit één fonetische lettergreep bestaan en vaak door volwassenen gebruikt worden. Hoewel het kind in staat is meerdere woorden in een zin te gebruiken en deze zelfs te verbinden is er nog geen sprake van een zinscontext.

De woorden hebben een afzonderlijke betekenis maar worden nog niet met elkaar in verband gebracht. In het onderstaande schema wordt de ontwikkeling van de syntax van enkele lettergrepen tot eenvoudige zinnen weergegeven. Dit schema geeft slechts de eerste fasen van het onderzoeken van de mogelijkheden van taal weer.

Ontwikkeling van de Syntax<Woord>:=<Lettergreep>;Zin:=<Woord><Woord>:=<Lettergreep><Lettergreep>;Zin:=<Woord><Woord>:=<Woord><Lettergreep>;<Zin>:=<Zin> <Woord><Zin>:=<Zelfstandig Naamwoord> <Werkwoord> <Zelfstandig Naamwoord>

De syntax is slechts een formulering van de boodschap. De werkelijke betekenis, de semantiek, bepaalt waarom het individu communiceert. De bedoeling van taal ligt altijd in een projectie van de innerlijke beleving naar de omgeving, als toetsing van de processen die in de persoonlijkheid plaatsvinden. Dit kan een eenvoudige conditionering zijn op bepaalde prikkels, of een associatie, maar ook een logische afweging, estetische regels, voorstellingen of een uiting van diepere driften.

Sommige filosofen geloven in een subjectieve boodschap, waarin persoonsgebonden, emotionele processeneen rol spelen en in objectieve boodschappen, die slechts functioneren als mededeling, als informatie. Maarieder bericht is zowel subjectief als objectief. Vraag uzelf maar eens af waarom u een bepaald aspect van dewerkelijkheid nader toelicht en andere indrukken achterwege laat. Er zijn altijd persoonlijke belangen, doelen en leerprocessen, die aan communicatie ten grondslag liggen.

De ontwikkeling van de syntax loopt dan ook parallel aan een verdere structurering van de persoonlijkheid. In eerste instantie is de syntax gebaseerd op indrukken. Na enige tijd leert het kind via conditionering klanken en woorden reproduceren. Vervolgens worden er associaties gemaakt tussen de gebruikte woorden en prikkels en reacties uit de omgeving. Daarna gaan logische en esthetische regels, de voorstelling en uiteindelijk de strategische analyse voor het bereiken van doelen en de bevrediging van driften een rol spelen. De taal weerspiegelt de structurering van de wereld voor het individu zelf.

Grammaticale Analyse

Een van de belangrijkste onderdelen in het aanvangstraject van het ontwikkelen van een proffessioneel informatiesysteem betreft de grammaticale analyse van uitspraken van een mogelijke gebruikersgroep. Dit is iets wat veel mensen buiten de automatisering (en zelfs binnen de automatisering) niet direct verwachten,aangezien zij het idee hebben, dat informatica uitsluitend gaat over de technische realisatie van een geniale inval. Blijkbaar is dat niet zo, want de doorslaggevende fase bij de oplevering van het product is, dat het idee van programmeurs aanslaat bij die gebruikers. Informatica is een dienstverlening, het creeren van een illusie, en geen concreet eindproduct. Het bevestigt nog eens, dat de psychologie van de eindgebruiker belangrijker is dan de technische hoogstandjes van het moment.

De grammaticale analyse is deel van de definitiestudie, waarin de eisen en wensen van de gebruikers worden nagegaan. Hieruit wordt de invoer, de uitvoer en de verwerking van het systeem beschreven. Het mag duidelijk zijn dat de meest essentiele boodschap van dit boek de nadruk legt op de totale analyse van de belevingswereld van de gebruiker en niet alleen op de communicatie, maar grammaticale analyse is een stap in de goede richting. Dit levert een informatiekwadrant met bijbehorende regels op, dat de basis vormt voor de projectie van de werkelijkheid in het systeem.

Op grond van communicatie met de mogelijke gebruikers worden bepaalde uitspraken geselecteerd, die de structuur van het systeem en de processen, waarvan zij deel uitmaken, beschrijven. Deze uitspraken worden

335

op kernbegrippen ontleedt en in de actieve vorm gezet. Er vindt een transformatie plaats van natuurlijk taalgebruik naar zogenaamde structuurzinnen.

Iedere zin heeft, op grond van de grammaticaregels van de taal in de cultuur, die men bestudeert, bepaalde zinsonderdelen, die uit de rangschikking en de onderlinge afhankelijkheid kunnen worden opgemaakt. Voorbeelden van zinsonderdelen in westerse talen zijn in de onderstaande tabel weergegeven.

Zinsonderdeel Betekenis VoorbeeldActieve/Passieve Zin

In een actieve zin wordt aangegeven welke verandering het proces in het gezegde aanbrengt op de toestand of kenmerken van het lijdend voorwerp. In een passieve zin wordt aangegeven door welke processen de verandering wordt ondergaan.

Actief: ‘De man verzamelt het hout’.Passief: ‘Het hout wordt verzamelt door de man’.

Onderwerp Het onderwerp is het onderdeel van de zin dat de actie of functie uitvoert op zichzelf of op het lijdend voorwerp. Het onderwerp is het centrale deel van een zin, van waaruit de werkelijkheid gestructureerd wordt.

De man verzamelt het hout.

Gezegde Het gezegde geeft aan, welke actie, functie of procedure wordt uitgevoerd. Het is het proces waarbij de objecten, personen of begrippen in de zin betrokken zijn.

De man verzamelt het hout.

Lijdend Voorwerp

Het lijdend voorwerp ondergaat de verandering door middel van het gezegde.

De man verzamelt het hout.

Meewerkend Voorwerp

Het meewerkend voorwerp geeft het object of begrip aan, waarmee het lijdend voorwerp, via het onderwerp, in contact ofverband staat.

Michiel gaat met Anna naar de bioscoop.

Voorzetsel Een voorzetsel geeft de manier aan waarop de interactie uit het gezegde plaatsvindt. We kunnen een onderscheid maken tussenvoorzetsels van plaats, tijd, richting en volgorde.

Hij schiet de pijl in de roos.

Bijvoegelijke Bepaling

De bijvoegelijke bepaling geeft een nadere identificatie van eenonderdeel van de zin weer in de vorm van een relatie. Vaak geeft de bijvoegelijke bepaling een bezitsrelatie weer door middel van het voorzetsel ‘van’. Er zijn echter andere soorten bijvoegelijke bepalingen, waarbij een werkwoord zoals ‘hebben’, ‘zijn’ of ‘moeten’ wordt gebruikt.

Het boek van Martin is waardeloos.

Bijvoegelijk Naamwoord

Bijvoegelijke naamwoorden geven kenmerken van objecten, personen en begrippen uit de zin weer. Zij maken impliciete verwijzingen naar de gebruikte begrippen conreet.

Ik heb hele grote bloemkolen.

Bijwoord Een bijwoord geeft aan hoe de actie of procedure in de zin wordt uitgevoerd. Bijwoorden kunnen worden onderverdeeld in soorten, zoals plaats, tijd, kwaliteit, kwantiteit, intensiteit en zekerheid.

De olie druppelt traag op de grond.

Meervoud Geeft aan dat er meerdere personen of objecten bij de actie betrokken zijn.

De supporters zijn naar het stadion.

NaamwoordelijkGezegde

Het naamwoordelijk gezegde geeft een klasseaanduiding (en een begripsrelatie) van twee objecten, personen of begrippen ineen zin. Zij zijn de specificaties van de begripsvorming in de beleving van de persoon, die de uitspraak doet.

De aarde is een planeet.

Gerundium Een gerundium is een zelfstandig naamwoord, dat is afgeleid van een werkwoord. Het is dus een begrip dat een proces weergeeft.

Faktureren; Fakturering.

Bijzin De bijzin geeft een nadere toelichting over onderdelen van de zin.

De popgroep, die nergens aansloeg, isnu een groot succes.

Vragende Vorm De vragende vorm heeft als doel meer informatie te verkrijgen van de ontvanger.

Waar gaat dit nu eigenlijk over?

336

Gebiedende Wijs De gebiedende wijs geeft een opdracht of commando. Ik wil dit niet!

Bij een goede informatie-analyse wordt de beschrijving van interviews, discussies, functieomschrijvingen en voorschriften grammaticaal ontleedt, zodat een indruk wordt verkregen van de gebruikte concepten, die worden verwerkt in een workflow-analyse. De grammaticale analyse vindt in een aantal stappen plaats, waarbij een steeds beter inzicht wordt verkregen in de objecten, personen, eigenschappen en procedures, die in het totale automatiseringstraject een rol kunnen spelen.

1. Inventarisatie van de structuurzinnen.Bij de inventarisatie van de structuurzinnen wordt de tekstuele beschrijving van processen in de belevingswereld van mogelijke eindgebruikers nagelopen en in korte kernzinnen vertaald. Bijzinnen worden als aparte hoofdzinnen vermeld. Eventuele passieve zin moeten worden getransformeerd naar een actieve betekenis. Indien dit onmogelijk is, dan wordt de zin genegeerd.

2. Lijst met kandidaat objecten.

Dingen en begrippen die als lijdend voorwerp of als meewerkend voorwerp in de structuurzinnen worden gebruikt, kunnen dienen als kandidaat objecten, die als invoer of uitvoer van het totale proces kunnen worden gebruikt. Sommige objecten hebben een tijdelijke betekenis en dienen uitsluitend als tussenfase, indien dit functioneel is voor de werking van het systeem.

3. Lijst met kandidaat acties.

De onvervoegde gezegdes zijn het uitgangspunt voor de processen of acties, waarvan het systeem een projectie is. Deze processen worden verwerkt tot individuele programma’s en functies, die de objecten als invoer of uitvoer gebruiken. Ook dient te worden vastgesteld in welke context of samenhang de acties optreden, zodat er een diagram kan worden gemaakt van de belangrijkste werkstromen in de workflow computation.

4. Lijst met kandidaat subjecten.

De subjecten zijn de personen, die als onderwerp, lijdend voorwerp of meewerkend voorwerp in de structuurzinnen gebruikt worden. Zij zijn een onderdeel van een organisatiesysteem, waartussen op eenbepaalde manier interactie plaatsvindt. De organisatie van personen is een weergave van de evenwichten die tussen mensen in de loop van de tijd ontstaan zijn. Zij leveren de invoerobjecten aan, nemen deel aan de acties, controleren of accorderen handelingen en zijn de doelgroep voor de uitvoerobjecten van een proces. Personen, goederen, diensten en procedures zijn het centrale systeem, waarbij de automatisering tegelijkertijd een ondersteunende en moderniserende taak kan hebben, mits dit goed aansluit bij de interpretatie van de verschillende personen binnen de organisatie, waar het toegepast wordt. Automatisering is dus vooral een communicatiemiddel. Het zorgt voor een herrangschikking van bestaande taken, doelen en middelen, waarbij techniek slechts een begeleidende rol heeft.

5. Homoniemen en Synoniemen.

De lijsten met subjecten, objecten en acties moeten worden nagelopen, omdat er synoniemen of homoniemen van begrippen in de lijst kunnen staan. Het is onnodig om gelijkwaardige begrippen (een synoniem) apart te analyseren, daarom worden zij vervangen door één hoofdbegrip in de structuurzinnen en op een aparte referentielijst bijgehouden. Wanneer er begrippen op de lijst voorkomen, die kunnen worden onderscheiden, maar toch dezelfde naam hebben (een homoniem), danmoeten zij een unieke naam krijgen.

6. Klassificaties van naamwoordelijke gezegdes.

De naamwoordelijke gezegden geven al een klassificatie van begrippen in groepen weer, waarbij het belangrijk is de elementen en de verzamelingen apart te vermelden, waarbij de soort relatie wordt

337

vermeldt.

7. Basisprocessen.

Het proces, dat een transformatie tot stand brengt, in de vorm van gezegdes en werkwoorden, kan worden omgezet naar een basisproces, die weergegeven worden door gerundia en andersom. In de informatieanalyse worden de gerundia (zoals fakturering, verbouwing, verpleging) omgezet naar een actief werkwoord en toegevoegd aan de lijst met kandidaat acties. Een belangrijke afweging hierbij is of een object een veranderingsproces weergeeft en of het mogelijk en wenselijk is om dit in het informatiemodel weer te geven. Strikt filosofisch is ieder object een tijdelijke uiting van een proces, maar het is niet altijd nodig om dit expliciet in het systeem aan te geven.

8. Bijvoegelijke bepalingen als bezitsrelaties.

Bijvoegelijke bepalingen geven een bezitsrelatie met de eigenaar weer en dit kan zeker van belang zijn voor het proces dat beschreven wordt. Houdt er rekening mee dat bezitsrelaties niet permanent zijn. Bijvoegelijke bepalingen worden bij de analyse omgevormd naar het kandidaat object, dat eraan verbonden is.

Nadat de kandidaatlijsten op grond van de grammaticale analyse zijn beschreven, worden de definitieve modellijsten opgesteld. De kandidaatlijsten worden geevalueerd op relevantie en noodzakelijkheid voor het project. Veel zaken die de gebruikers melden, zijn niet direct te relateren aan het automatiseringstraject, maar hebben meer te maken met intermenselijke relaties of organisatorische historie. Objecten en personen,die niet aan een actie of functie verbonden zijn, worden niet overgenomen op de definitieve lijsten. Deze hoeven dus niet in het model verwerkt te worden. Toch zijn de definitieve lijsten over het algemeen groter en complexer dan de kandidaatlijsten. Voor de transformatie van de invoerobjecten naar deuitvoerobjecten door middel van de processen zijn vaak tijdelijke tussenvormen noodzakelijk, die niet direct blijken uit de interviews, maar door de ‘vanzelfsprekendheid’ worden geimpliceerd.

De subgroepen of objecttypen geven een klassificatie van de objecten binnen het systeem weer. Door middel van een relatie (die gepaard kan gaan met een omschrijving van de relatie) wordt een verband gelegd tussen de objecten en de objecttypen. De relatie zelf is ook van een bepaald type. Zo onderscheiden we de 1-1 (één op één), 1-N (één op veel) en N-N (veel op veel) relatie. In de realisatie is er uitsluitend sprake van een relatie van het 1-N type. De 1-1 relatie is een bijzondere toepassing van de 1-N relatie enN-N relaties zijn alleen te realiseren via een relatieobject.

Een van de onduidelijkste regels in de informatie-analyse betreft het overnemen van een kandidaat actie op een lijst met definitieve acties. Deze regel zegt dat een kandidaat actie pas definitief wordt opgenomen in het informatiemodel, als het proces een verandering veroorzaakt bij één of meer betrokken objecten op één moment in de tijd. Het doel van deze regel is begrijpelijk: een programma dat niets verandert aan de invoerobjecten hoeft in principe niets te doen. De vraag is echter wat de informatie-analist precies verstaat onder een verandering. Bij nadere beschouwing bestaan veel bedrijfsprocessen op grote schaal uit niet meerdan het circulair rondsturen van formulieren. De hele boekhouding is op dit principe gebaseerd. Wat onder een gebeurtenis verstaan wordt hangt dus af van de begrenzing van het project. Als een actie geen verandering op een moment tot stand brengt, wordt vervolgens gekeken of de actie controlerend, beherend, documenterend of berekenend is. Indien dit zo is, dan wordt de kandidaat actie op de lijst met functies geplaatst.

De subjecten of personen kunnen over het algemeen worden ingedeeld in afdelingen of groepen. De lijst met definitieve subjecten speelt vooral een rol bij de autorisatie voor acties, functies en gegevensverzamelingen. Daarnaast kan het gebruikt worden voor het opstellen van de procedures bij het verzamelen van gegevens, de controle en het verspreiden van informatie. De uiteindelijke onderdelen van de definitieve lijsten zijn hieronder met een korte omschrijving weergegeven.

338

Lijst met definitieve objectenNaam van het object.Omschrijving object.Verwijzing naar synoniemenlijst.Processen, waarbij het object betrokken is.Klassificatieverwijzing naar verzamelingen, waartoe het object behoort, of overkoepelende objecten.

ActielijstNaam van de actie of het proces.Omschrijving van de veranderingen, die de actie veroorzaakt.Verwijzing naar synoniemen van de actie.Objecten, die bij het proces betrokken zijn.Verwijzing naar afgeleide gerundia (bijvoorbeeld bestellen;bestelling).Subjecten of subjectgroepen, die geautoriseerd zijn om de actie uit te voeren.

FunctielijstNaam van de functie.Omschrijving van het doel van de functie.Subjecten of subjectgroepen, die geautoriseerd zijn om de functie uit te voeren.De objecten, die worden onderzocht door de functie.

Lijst met GerundiaNaam Gerundia.Naam van de actie of functie, die de basis vormt voor het naamwoord.

Lijst met subjecten en subjectgroepenNaam subject of groep.Synoniem subject.Tot welke groep behoort dit subject.Acties, waarvoor het subject autorisatie heeft.Functies, waarvoor het subject verantwoordelijk is.

Hieronder staat een algemeen dagprogramma van een goede vriend van mij. Hij zit vanwege zijn rug in de WAO en ik heb juist dit voorbeeld genomen om te laten zien dat informatie-analyse op iedere situatie toepasbaar is. In het eerste gedeelte vertelt hij mij wat hij op een gewone dag doet. Deze tekst wordt grammaticaal geanalyseerd, waaruit de kandidaatlijsten volgen. De definitieve lijsten zouden de basis kunnen vormen voor een model, een algemene procedure voor de dagindeling van mijn vriend of zelfs een computersysteem, specifiek toegepast op de situatie van mijn vriend (als ik hier de tijd voor had).

Interview

‘s Morgens sta ik op en ik zet een flinke pot koffie. Ik kijk naar het nieuws en het weerbericht op televisie. Om negen uur ga ik naar mijn buurvrouw en we doen samen boodschappen bij de supermarkt in de buurt. Om tien uur pak ik de bus en ga naar de bibliotheek. Daar haal ik boeken, zoals korte verhalen en thrillers voor mezelf en dokterromans voor de buurvrouw. Op de terugweg eet ik een paar broodjes ham en kaas metkoffie bij een klein restaurant. De dochter van de buurvrouw serveert daar. Als ik thuis kom verzorg ik de kanarie en verschoon zijn kooi…’

339

Structuurzinnen

Dit lijkt misschien een eenvoudig verhaal, maar bij de grammaticale analyse is er zeer veel informatie uit teverkrijgen met betrekking tot de personen, acties, objecten en relationele systemen, waarin de vriend zich bevindt. In de eerste stap vertalen we de natuurlijke taal naar structuurzinnen, die een vereenvoudigde opbouw hebben van onderwerp (het subject), gezegde (de actie), lijdend voorwerp (het object) en meewerkend voorwerp (gerelateerde objecten of personen).

Persoon Actie Object Voorzetsel Meewerk. ObjectVriend OpstaanVriend Drinken Koffie In ThuisVriend Kijken Nieuws Op TelevisieVriend Gaan BuurvrouwVriend Halen Boodschappen Met BuurvrouwVriend Rijden BusVriend Gaan BibliotheekVriend Halen Boeken Bij BibliotheekVriend Eten Broodjes In RestaurantDochter Buurvrouw Bedienen Vriend In RestaurantVriend Verzorgen Kanarie In Thuis

Kandidaat lijsten

Kandidaat Objecten

Kandidaat Acties

Kandidaat Subjecten

Bijvoegelijke Bepalingen

Koffie Opstaan Vriend Dochter van BuurvrouwNieuws Drinken BuurvrouwTelevisie Kijken Dochter BuurvrouwBoodschappen Gaan KanarieBus HalenBibliotheek RijdenBoeken EtenBroodjes BedienenRestaurant VerzorgenThuis

De relevantie van de objecten, personen en acties wordt bepaald door het deel van het totale proces, dat we willen modeleren. In dit voorbeeld nemen we aan dat alle beschreven objecten en subjecten relevant zijn. De functies worden onderscheiden van de acties doordat zij vet zijn afgedrukt in bovenstaande tabel.

340

Definitieve lijsten

Objecten

Objecten Omschrijving ActiesKoffie De Koffie wordt gedronken. DrinkenNieuws Het Nieuws wordt op de Televisie bekeken. KijkenTelevisie Op de Televisie wordt het Nieuws bekeken. KijkenBoodschappen De boodschappen worden met de Buurvrouw gehaald. HalenBus Met de Bus wordt naar de Bibliotheek gereden. RijdenBibliotheek De Vriend gaat naar de Bibliotheek om Boeken te halen. GaanBoeken De Boeken worden bij de Bibliotheek gehaald. HalenBroodjes Broodjes worden in het Restaurant gegeten. EtenRestaurant In het Restaurant eet de Vriend Broodjes. Hij wordt er bedient

door de Dochter van de Buurvrouw.Eten

Thuis De Vriend staat Thuis op en gaat van daaruit naar de Buurvrouw en de Bibliotheek.

OpstaanGaan

Acties

Acties Omschrijving ObjectenGaan De Vriend gaat naar de Buurvrouw, naar de Bibliotheek

en naar huisBibliotheekThuis

Halen De Vriend haalt Boeken bij de Bibliotheek en Boodschappen.

BoodschappenBoeken

Rijden De Vriend rijdt met de Bus naar de Bibliotheek. Bus

Functies

Acties Omschrijving ObjectenOpstaan De Vriend staat ‘s morgens vroeg op. ThuisEten De Vriend eet Broodjes in het Restaurant. Om Broodjes

te eten moet de Vriend Boodschappen halen.BroodjesRestaurantBoodschappen

Drinken De Vriend drinkt Thuis en in het Restaurant Koffie. Koffie hoort bij de Boodschappen van de Vriend.

ThuisRestaurantBoodschappen

Kijken De Vriend kijkt Nieuws op de Televisie. NieuwsTelevisie

Bedienen In een Restaurant wordt de Vriend bedient en krijgt Broodjes en Koffie.

RestaurantBroodjesKoffie

Verzorgen De Kanarie heeft Verzorging nodig, waaronder Eten. KanarieEten

Subjecten

Vriend Buurvrouw Dochter Buurvrouw

341

Informatiekwadrant

Op grond van de interactie tussen personen, objecten, acties en processen, kunnen de combinaties van elementaire onderdelen van het informatiesysteem worden weergegeven in een zogenaamd informatiekwadrant. In feite worden hierin de organisatiesystemen, de klassificatie van objecten en de dynamische processen in interactie beschreven. De acties vormen het communicatiemiddel voor de personen in hierarchische systemen, waarbij de objecten een middel vormen om de acties tot stand te brengen. Eens te meer blijkt dat organisatiesystemen van mensen, begripsvorming, interactie en communicatie de werkelijke basis vormen voor de informatica, waarbij de techniek een ondersteunende factor is. Informatica is voornamelijk gericht op het stroomlijnen van processen, waarin mensen betrokken zijn. De taal vormt hierbij het uitgangspunt. Hieronder staat een deel van het informatiekwadrant weergegeven voor de dagindeling van mijn vriend.

Thuis

Restaurant

Winkel

Bibliotheek

Gaan

Halen

Rijden

De Toekomst van de Programmeertaal

De grammaticale analyse van de definitiestudie maakt duidelijk, dat in het meest ideale geval het informatiesysteem een projectie is van de taal, de communicatie en de beleving van organisatiesystemen door de gebruikers. Op grond van deze analyse wordt de structuur van de onderlinge relaties tussen objecten, acties en processen afgeleid. De zogenaamde 4e generatietalen en object georienteerde CASE tools brengen het ontwerp van een informatiesysteem bijna binnen het bereik van de gemiddelde gebruiker. De uiteindelijke systeeminterface gaat de interactie met de gebruiker aan op grond van natuurlijke taal en het simuleren van de waargenomen werkelijkheid. De uitspraken en handelingen van de gebruiker worden op de achtergrond geanalyseerd, waaruit objectklassen, acties en organisatiesystemen, met de bijbehorende invoer en uitvoer wordt gegenereerd. Hierdoor ontstaat de meest optimale vertaling van de persoonlijkheidsprocessen naar de implementatie van het systeem. Grammaticale analyse binnen de juiste context van begrippen, emoties en menselijke relaties zal de kerntaak vormen van toekomstige programmeertalen. Alleen dan is het mogelijk om een werkelijke dialoog tussen mens en machine tot stand te brengen. De technische vormgeving zal een aparte, gespecialiseerde functie gaan vervullen.

342

343

Informatie Overdracht

Onze communicatie, onze feedbacksystemen zijn gebaseerd op leerprocessen, die zich niet op een moment voordoen, maar die worden gevormd door de onderlinge vergelijking van ervaringen over een lange termijn. Deze leerprocessen worden voortdurend uitgewisseld, niet alleen tussen personen, maar ook tussende psychische structuurlagen van het individu en bij de wisselwerking van volledige systemen of subsystemen. De overdracht van conditionering, associaties, voorstellingen en driften vindt plaats volgens vaste mechanismen, die afhankelijk zijn van de werking van ons bewustzijn. Of de feedback nu één individu betreft of de interactie van systemen, de methode waarop informatie wordt overgedragen is steeds hetzelfde. Hieronder wordt voor de belangrijkste situaties aan de hand van schema’s uitgelegd hoe de informatie via interactie feedback wordt aangeleerd.

Individueel

Het individuele leerproces gebeurt door middel van waarneming en ervaring. In feite is het individu zowel zender als ontvanger tijdens het bestuderen en leren van omstandigheden, omdat het informatie ontvangt uitde omgeving, deze verwerkt tot een projectie in de eigen beleving en vervolgens door reageren toetst of de projectie overeenkomt met de werkelijkheid. Een levend wezen reageert niet willekeurig, maar gaat uit van herkenningspunten die aan het verleden doen denken. Het individu is niet alleen toeschouwer, maar probeert zich ook aan te passen aan de situatie en zoekt voortdurend of de huidige omstandigheden een oplossing kunnen bieden voor problemen, die vanuit de historische ontwikkeling ontstaan zijn. Een mens zoekt altijd de oplossing voor vorige vraagstukken en slechts achteraf, als de willekeurige reactie heeft gefaald, uit frustratie de sleutel tot zijn of haar huidige problemen.

344

Ons aanpassingsvermogen aan volledig nieuwe situaties is traag. Wij hebben een vergelijkbaar model in hetverleden nodig. Vandaar dat wij getraind, geschoold en voorgelicht worden voordat wij een situatie echt aankunnen. Wij moeten eerst ieder mogelijk scenario kennen, voordat wij bewust een keuze kunnen maken.

Interactie tussen twee personen

Mensen leren van elkaar nieuwe handelingen in stappen, zoals dat past bij communicatie en hun leervermogen. In de eerste fase doet de zender iets voor, waarbij de ontvanger slechts toeschouwer is. De ontvanger probeert hier regelmatige patronen in te vinden, leidt deze af als geheugenschema’s en probeert de logische structuur te herkennen, die de zender tracht over te brengen. Deze wordt verwerkt in complexen. In de tweede fase probeert de ontvanger het aangeleerde patroon, voor zover dit begrepen is, te reproduceren. Hierna vindt de eerste interactie plaats, waarbij de zender delen van het patroon herhaald en de ontvanger de ontbrekende stukken aanvult. Daarna is het de beurt aan de ontvanger om het patroon zelfstandig te herhalen, waarbij de zender de communicatie stuurt. Dit gebeurt door bekrachtiging of beloning en door ontkenning of bestraffing. Hierop volgt de zelfstandige integratie van het nieuwe patroonin het wereldbeeld van de ontvanger. Bij deze fase is de zender niet betrokken. Het aangeleerde patroon wordt vergeleken met bestaande patronen en overeenkomsten en verschillen worden onderkent. Uiteindelijk vindt de creatieve interactie plaats, waarin zender en ontvanger beurtelings spelen met het nieuwe patroon, door middel van variatie op het thema en toepassing op andere situaties. Het is mogelijk dat hierna nog een fase volgt: de leerling ontkent het aangeleerde patroon op grond van nieuwe informatie. De boodschap of het patroon wordt verworpen, maar aangezien de leerling toch al geconditioneerd is geworden, raakt hij het patroon niet meer kwijt uit zijn gedrag. Het individu moet het geleerde dan aanpassen aan de eigen belevingswereld. De leerling provoceert de leraar door de regels te overtreden. Dit zijn de fasen van ieder leerproces, of het nu lopen, fietsen, lezen, zwemmen of autorijden betreft.

Als de stappen in de informatieoverdracht tijdens het leerproces tussen twee mensen wordt samengevat, dan kunnen de volgende fasen worden onderscheiden. Zij worden hieronder schematisch weergegeven.

1. Waarneming. Het bestuderen van het nieuwe patroon zonder handeling van de toeschouwer. Herkenbare aandachtsprikkels zijn hierbij uiterst belangrijk.

2. Reproductie. Zo goed mogelijk nadoen van de handeling volgens de eigen interpretatie.

3. Eerste interactie. Aanvullen en repeteren van het patroon van de leraar.

4. Zelfstandige uitvoering met sturing. Zelfstandige reproductie met correcties van de leraar.

5. Integratie in wereldbeeld. Tijdens dit proces verwerkt de ontvanger de boodschap in het totaal van geheugenschema’s met betrekking tot dit soort omstandigheden.

6. Creatieve interactie. Zender en ontvanger herhalen en spelen met het nieuwe aangeleerde patroon door middel van variatie.

7. Ontkenning en transformatie. Na bestudering van de werkelijkheid probeert de leerling het aangeleerde gedrag te verwerpen. Vanwege het blijvende karakter van conditionering lukt dit niet en moet het individu het niet langer gewenste gedrag transformeren of sublimeren.

345

346

347

348

Systematische Overdracht

Onze maatschappij is door middel van sociale verhoudingen georganiseerd in open en gesloten systemen ensubsystemen. In het hoofdstuk over de systeemtheorie is al aan de orde geweest hoe regels en gedragspatronen in een systeem en tussen systemen onderling worden overgedragen. Is er een vast mechanisme af te leiden waardoor de leerprocessen in een systeem beschreven kan worden? Welke overdracht van regels ondervindt een lid van een systeem en volgens welk principe wordt dit geleerd? Hoe aanvaardt het individu de rol die hem of haar wordt toebedeeld en op welke manier heeft het systeem profijtof hinder van het functioneren van de leden?

Het is belangrijk dat we inzien dat er geen concrete systemen van personen bestaan, ook al worden zij zeer intensief en herhaaldelijk gepresenteerd. Systemen bestaan bij de gratie van afspraken en tradities tussen mensen en het geloof van de leden in het bestaan van deze onderlinge verbanden. Zij worden overgedragen in de vorm van conditionering, voorstelling en regels, vaak zelfs van generatie op generatie. Systemen als gezin, geloof, politiek, land, georganiseerde misdaad, wet, politie, leger, bedrijf of school kunnen alleen bestaan door maatschappelijk gedragen acceptatie. Dat betekent dat alle betrokkenen op een of andere manier voordeel hebben van groepsverbanden.

Systemen hebben een belangrijke sociale functie: zij verplaatsen de verantwoordelijkheid van een individu of een groep personen naar een abstract stelsel. Door de strikte functiescheiding kunnen de leden elkaar door middel van feedback controleren, motiveren en identificeren. De persoon krijgt een rol in het ‘spel’, waardoor deze kan worden aangesproken op de eigenschappen, die van de functie verwacht worden. De persoonlijke doelstellingen worden aangepast aan de verwachtingen, waardoor er maatschappelijke identificatie en acceptatie plaats kan vinden. Een sociaal systeem kent vijf soorten feedbacksystemen.

1. Tussen lid en systeem.

Een persoon die onvoorbereid het communicatiesysteem van een systeem betreedt, ervaart dit als vreemd, onbekend en onbegrijpelijk. Doordat de persoon niet bekend is met de regels en gebruiken, zalhij of zij in eerste instantie niet worden geaccepteerd door de leden van het systeem. Nieuwe structurendie het lid aan de groep aanbiedt, kunnen niet in een context geplaatst worden. Ook begrijpt de persoonde betekenis van de processen binnen de groep niet, waardoor deze, waarschijnlijk onbedoeld, geschreven en ongeschreven communicatieregels zal overschrijden. Er moet daarom op een of andere manier een initiatie plaatsvinden, zodat het individu zich kan aanpassen aan de nieuwe communicatievormen. Het systeem is dus een beschrijving van een conditioneringsproces, dat een doelvormt op zichzelf. Tijdens de initiatie wordt het lid op de hoogte gesteld van de beperkingen (wat mag ik niet doen?), mogelijkheden (wat mag ik wel doen?) en verplichtingen (wat moet ik doen?) die voor zijn of haar specifieke positie gelden.

De betekenis van de functie van het individu wordt bepaald door zijn verplichtingen, de sociale positie vormt een middel voor beloning en bestraffing van het individu in de vorm van meer mogelijkheden ofmeer beperkingen. Als het individu eenmaal op de hoogte is van de regels van de metacommunicatie binnen de groep is deze in staat ervaringen en waarnemingen met leden van de groep uit te wisselen, vooropgesteld dat de gebruikelijke taalcodering in het systeem gehandhaafd blijft. Het individu is onderdeel van de groep geworden, door de manier waarop hij via taal of handelingen communiceert. Zelfs als deze persoon besluit zich tegen de groep te verzetten, dan wordt het bestaan van de groep door dit verzet toch bekrachtigd.

2. Tussen leden van hetzelfde systeem.

Het is onmogelijk voor twee mensen, die niet op een of andere manier betrokken zijn bij een gemeenschappelijk systeem van regels en afspraken, om elkaar werkelijk te begrijpen. Misschien zegt de een toevallig iets wat aan een actief gedachtepatroon van de ander raakt, maar de spreker bedoelt waarschijnlijk totaal iets anders dan wat de ontvanger interpreteert. Zij spreken en handelen immers vanuit de eigen beleving, die een persoonlijke ontwikkelingshistorie heeft.

349

Interactie is altijd mogelijk, communicatie alleen vanuit systeemregels. Aangezien onze maatschappij zeer complex is en er veel soorten systemen zijn is de vraag altijd vanuit welk systeem twee mensen met elkaar communiceren. Begrip voor een boodschap kan alleen volgen vanuit een stelsel van sociale verhoudingen. Aan de andere kant vertroebelen de regels van het systeem de werkelijke betekenis van de uitingen van het individu: zij worden door de ander altijd vertaald en geprojecteerd naar afspraken en processen binnen het systeem. Als een boodschap niet uit de bekende sociale verhoudingen voortkomt, dan kan het bericht niet in de juiste context geplaatst worden.

Bovendien is het belangrijk om te beseffen, dat twee mensen binnen een systeem nooit vanuit een objectief referentiekader met elkaar communiceren. Hun spreken en handelen wordt door de ander vertaald naar de rol, die zij binnen het systeem vervullen. Bovendien heeft de relatie tussen de twee personen in de meeste gevallen een bepaalde historie, met betrekking tot het persoonlijke vlak of andere sociale systemen, waaruit de twee voortkomen. Er bestaat geen objectieve communicatie. De rol die iemand binnen een systeem vervuld wordt bepaalt door de sociale positie, die de persoon door zijn of haar ontwikkeling in de historie van het systeem verworven heeft. Leden van hetzelfde systeem zijn bewust of onbewust altijd bezig met het veroveren van een bepaalde positie binnen sociale systemen. De positie die zij in het systeem trachten te bereiken komt overeen met de doelen, die op basis van lagere driften gesteld zijn. Of zij daarin slagen hangt voornamelijk af van de interpretatie vande systeemregels door de andere leden en of zij vanuit hun persoonlijke motieven toestaan dat deze persoon de positie verwerft.

3. Tussen subsysteem en hoofdsysteem.

Systemen zijn geen ongeorganiseerde groeperingen van mensen. Zij hebben over het algemeen een duidelijke hiërarchische structuur, die men kan onderverdelen in hoofdsystemen en subsystemen. Ook bij het ontstaan van subsystemen binnen een hoofdsysteem spelen assimilatie en accommodatie een centrale rol. Assimilatie vindt plaats als twee zelfstandige systemen er beide profijt van hebben om een onderlinge afhankelijkheid af te spreken en vervolgens, door middel van feedback, ontbrekende functionaliteit in het eigen systeem met de specifieke kenmerken van het andere systeem compenseren.Dit vindt plaats in een huwelijk, het bedrijfsleven, oorlog, enzovoort. Accommodatie vindt plaats als detraditionele structuur van het systeem niet meer voldoet om aan de huidige eisen van de omstandigheden te voldoen, waardoor de eigen structuur van een systeem wordt herzien. Dit kan gebeuren door de afwijkende interactie tussen personen in een bepaalde rol binnen het systeem, of doorhet voorbeeld van andere systemen te volgen.

Een subsysteem heeft altijd een aantal eigenschappen die afwijken van de eigenschappen van het systeem als geheel en alleen binnen het hoofdsysteem betekenis hebben. Het hoofdsysteem heeft de eigenschappen van het subsysteem nodig om de concurrentie met andere systemen het hoofd te bieden.Zowel het hoofdsysteem als het subsysteem hebben voordelen van de hiërarchische structuur, anders zou de onderverdeling nooit lang stand houden. Door de identificatie van taken en kenmerken met een bepaalde substructuur wordt het mogelijk processen in het systeem te ordenen.

4. Tussen twee verschillende systemen.

De interactie tussen hoofdsystemen als geheel vormt op zich weer een feedbacksysteem. In principe kent de interactie tussen hoofdsystemen maar twee mogelijke vormen: conflict en samenwerking. De vormen van interactie tussen systemen vindt meestal tegelijkertijd plaats, omdat twee systemen in conflict in hun strijd toch gedrag van elkaar overnemen en een van de redenen om samen te werken bestaat uit het feit, dat de beide systemen in toekomstige conflicten de strijd beter aan kunnen, omdat zij van elkaars strategieën op de hoogte zijn. De andere reden om samen te werken is dat de beide partijen van elkaar afhankelijk zijn om volledig te functioneren, zoals een koe en gras, een bloem en een bij. Dit gebeurt echter alleen als beide partijen onderdeel uitmaken van een gesloten ecosysteem.Systemen wisselen voortdurend systeemstructuren uit, die zij kunnen toepassen op de eigen organisatie. Alleen door isolatie kan een gesloten systeem technieken ontwikkelen waarmee zij concurrenten kunnen verrassen. Aan de andere kant leert een volledig gesloten systeem niets meer en

350

blijft steeds in dezelfde gedragspatronen functioneren.Op een gegeven moment wordt het dan vrij makkelijk voor een succesvolle concurrent het systeem te doorbreken. Noch volledig open noch volledig gesloten systemen kunnen lang standhouden. Alleen de afwisseling van periodes van geslotenheid en periodes van openheid kan een gezonde situatie voor het systeem als geheel creëren.

5. Tussen leden van aparte systemen.

Informatieoverdracht tussen systemen vindt plaats door de contacten van individuele leden van verschillende systemen. Door de communicatie met leden van andere systemen worden deze ‘boodschappers’ tegelijkertijd onderdeel van verschillende systemen. Zij hebben een tolkfunctie om tussen de systemen te communiceren en bepalen de toekomstige vorm van uitwisseling. Zij zijn tegelijkertijd een belangrijke bron van informatie met betrekking tot de omgeving en door hun gedrag en communicatie ook een ‘informatielek’ naar buiten toe, waardoor zij de zwakste schakel vormen.

Dominoeffect

Bij het kanaliseren van informatie kunnen we zowel procesmatig als systeemtechnisch van een ‘dominoeffect’ spreken. Problemen vragen om oplossingen. Deze oplossingen roepen vrijwel altijd weer nieuwe problemen op. Systemen dienen om een iteratief (herhalend) proces van onderling verbonden vragen en antwoorden uit te breiden en in stand te houden. Bij het dominospel dat hier optreedt kunnen we spreken van ‘kettingdomino’s’ (stenen die rechtop staan en aangeraakt kunnen worden), ‘gaten’ (plaatsen waar geen dominostenen staan), ‘omgevallen stenen’ (dominostenen die al eerder gevallen zijn) ‘obstakels’ (objecten of systemen, die het oplossen van achtereenvolgende problemen blokkeren) en ‘versnellers’ (omstandigheden in de omgeving, die het oplossen in een bepaalde richting versnellen). Door het stellen van een bepaalde vraag op enig gebied, worden automatisch alle hieraan verbonden vragen geactiveerd, totdat een blokkade (het systeem ‘wil’ het niet weten en vormt een ‘obstakel’), een reeds bestaande oplossing (een reeks omgevallen stenen), een hiaat in het systeem (een ‘gat’) of stimulerende omstandigheden (de ‘versnellers’) worden bereikt. Het is dus heel belangrijk:

Welke vraag gesteld wordt. Welk deel van het ‘netwerk’ met verbonden vraagstukken geactiveerd wordt. Of er al eerder vragen op dit terrein beantwoordt zijn. Of het systeem ‘klaar’ is om de vragen op te lossen en er geen ontbrekende ‘stenen’ in de reeks

voorkomen. Of het systeem ‘open’ is voor het oplossen van het vraagstuk en geen obstakels opwerpt. Of er zich versnellende omstandigheden in de sociale, maatschappelijke of persoonlijke context

voordoen.

Er is niet direct een eenduidige oplossing bij een vraag te geven. De oplossing zelf roept diepere, meer fundamentele vragen op. Zowel het systeem als de omstandigheden vereisen voorbereiding, om een vraag binnen zekere randvoorwaarden op te lossen. Door de voorwaarden, die aan het probleemgebied ten grondslag liggen, te verruimen is een complexer stelsel van parameters of gegevens nodig. Zolang deze nietvoorradig zijn, blijven er hiaten in een model bestaan. Verplaatsing van de aandacht gaat gepaard met het verplaatsen van middelen, organisatie en communicatie tussen feedbacksystemen.

In een complex netwerk wordt het uiteindelijke doel (het geven van een volledig antwoord op één vraag) nooit echt bereikt, aangezien men bij het zoeken naar een antwoord ook voortdurend nieuwe randvoorwaarden en onverklaarde processen tegenkomt. Als een vraag niet wordt opgelost, verbergt dit eenvolledige vertakking van onderling verbonden vragen, waarvan wij het bestaan niet eens kennen. Ook al is onze vraagstelling over het algemeen op onbekende verschijnselen gericht, wij kunnen de vraag nooit beantwoorden als wij de huidige, bekende omstandigheden niet eerst onderzoeken. De ervaringshorizon verplaatst pas als de volgende logische stap genomen is.

351

Transformatie van Paradigma’s

Het woord Paradigma wordt in de Psychologie en de Informatica vaak op een verkeerde manier gebruikt. Wat in de filosofie onder een paradigma verstaan wordt, is het geheel van communicatieregels, begripsvorming en systeemregels, waar het individu van uit gaat bij de ervaring van de werkelijkheid. Aangezien ieder mens de realiteit op een unieke manier leert kennen, is het paradigma de kennishorizon op een bepaald moment. Uit de regels, wetten, gewoonten en verbodsbepalingen, die blijken uit het gedrag, is op te maken wat mogelijk en onmogelijk, waarheid en leugen is voor iemand.

Betekenis van het Paradigma voor Gedrag

Iedereen heeft een referentiekader nodig, dat als uitgangspunt wordt genomen voor het interpreteren van indrukken uit de omgeving. Veel mensen zitten op een gegeven moment zelfs zo vast in hun perceptie van de werkelijkheid, in hun ‘leefregels’, dat een nieuwe benadering en daarmee verdere persoonlijkheidsontwikkeling onmogelijk wordt. Zij hebben een systeem voor zichzelf gecreëerd, waarin zij zich veilig voelen, en hebben er belang bij dit evenwicht tussen omgeving en bewustzijn in stand te houden. Zolang de omgeving geen veranderingen ondergaat, is dit mogelijk en zelfs wenselijk, omdat hierdoor een zekere stabiliteit in het gedrag ontstaat.

Deze fase is nooit blijvend en op een gegeven moment veranderen of verdwijnen de indrukken, die de aangeleerde regels bekrachtigen. Vanuit de omgeving, de systemen, waarin men functioneert, of de communicatie worden na verloop van tijd onomkeerbare wijzigingen aangebracht, waardoor het onmogelijk wordt de beleving in stand te houden. Er ontstaat dan een crisis in de persoonlijkheid of het systeem.

352

De enige mogelijkheid is dat het individu zich leert aan te passen aan de nieuwe omstandigheden en inzichten. In hoeverre een individu er in slaagt zich te conformeren aan een veranderende omgeving bepaaltin hoge mate de overlevingskansen. Communicatie kan men vooral zien als het onderling afstemmen van de paradigma’s met betrekking tot de systemen en de omgeving waarin men zich bevindt.

Transformerende Systemen

Het probleem van de verandering van paradigma’s is niet alleen in menselijke relaties en de klassieke logica een dilemma. Het is ook een tekortkoming in de grammaticale analyse van de informatica. Zoals in het hoofdstuk over communicatie is vermeld, worden in de informatieanalyse de relaties tussen objecten, subjecten, organisaties en processen op één moment afgeleid. Dit geeft een tijdelijk feedback-evenwicht weer in een ecosysteem tussen de betrokken objecten, acties en personen. Maar de ontwikkeling van de geschiedenis wordt alleen juist beschreven, als de verandering van processen, objecten en subjecten in de loop van de tijd kan worden geplaatst. De veranderende interactie tussen mensen, dieren en objecten maakt duidelijk hoe evolutionaire faseovergang in de historie heeft plaatsgevonden. De informatie-analyse ziet een overgang naar andere processen, objecten en subjecten als een nieuw systeem en dat geeft geen volledig beeld van de realiteit.

Nieuwe systemen ontstaan in een historische context van voorgaande systemen. Bepaalde processen worden (gedeeltelijk) overgenomen, andere gewoontes en tradities worden bewust of onbewust verlaten. Het is dit historisch besef dat het mogelijk maakt om van fouten en successen in het verleden te leren. Het is een blijk van kortzichtigheid om de kennis uit het verleden overboord te gooien. Aan de andere kant staathet gebrekkige verband met het verleden nieuwe scenario’s in de weg, omdat vorige generaties hun eigen leefpatroon niet kunnen herkennen in de veranderde ideeën. Een gemotiveerde verklaring van een overgangnaar een nieuw systeem is belangrijker dan het nieuwe systeem zelf, omdat er anders alleen sprake kan zijn van geen verandering of revolutie. In beide gevallen worden de verbanden tussen heden, verleden en toekomst verbroken, waardoor de continuïteit verloren gaat en de mens niet in staat wordt gesteld om van fouten in het verleden te leren.

Om het continuïteitsbegrip te introduceren in de informatica is het noodzakelijk dat de betekenis van het begrip transformatie uitgebreid wordt. Niet alleen invoer kan tot uitvoer transformeren door tussenkomst van een proces, maar ook de organisatiesystemen, processen, subjecten en objecten zelf. De betekenis van transformerende systemen wordt hier gedemonstreerd aan de hand van een eenvoudig voorbeeld, dat afkomstig is uit de bedrijfsorganisatie.

Een onderhoudsbedrijf heeft vanaf het begin een structuur, die is opgebouwd uit drie hoofdafdelingen onderleiding van een directeur. Deze hoofdafdelingen zijn de administratie, die onder het toezicht staat van een controller, de onderhoudsafdeling en personeelszaken. Voor dit bedrijf wordt software ontwikkeld en na verloop van tijd werkt dit naar volle tevredenheid. Op een gegeven moment krijgt het onderhoudsbedrijf zoveel opdrachten, dat het noodzakelijk wordt om over te stappen op een nieuwe bedrijfstructuur. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de boekhouding, de onderhoudsafdeling, Human Resource Management en een Helpdesk, die nieuwe opdrachten, klachten en problemen centraal registreert en doorkoppelt. Dit betekent dat het toezicht op de salarisadministratie wordt verplaatst van de boekhouding naar het Human Resource Management en de Klantenregistratie een onderdeel wordt van de Helpdesk.

De oude en nieuwe organisatie wordt hieronder getoond. Na de structuurwijziging wil men weer aan de slag gaan met de maatwerksoftware. De systeembeheerder constateert echter grote problemen. De verwerking van de salarisadministratie maakt onderdeel uit van de boekhouding en is niet gerelateerd aan de medewerkers- en salarisschaalgegevens in het personeelsysteem, waardoor het Human Resource management moeilijk of gebrekkig uit te voeren is. De Klantenregistratie is direct gerelateerd aan de facturering en er wordt in het onderhoudsysteem bijgehouden welke klachten bij een bepaalde klant een rol spelen. Kortom: in deze manier van systeemontwikkeling kan het oude maatwerk de prullenbak in en moet er een volledig nieuw systeem ontwikkeld worden. In het beste geval kunnen de gegevensbestanden geconverteerd worden om toch nog hun nut te bewijzen in het nieuwe systeem, als dat al mogelijk is.

353

Dit probleem is algemeen bekend in de automatisering en het wordt een ‘conversieprobleem’ genoemd. Terwijl het eigenlijk, en dit zeg ik uitsluitend tegen ingewijden, een definitieprobleem is. Yourdon en met name Jackson, de absolute Guru’s voor softwareontwerp, konden vanuit hun betrekkelijk vereenvoudigde opvatting van verzamelingleer geen oplossing vinden voor de verandering van organisaties, processen en objecten in de tijd en introduceerden daarom de extra randvoorwaarde van de momentopname. En dit is geen schande, want Aristoteles en andere klassieke filosofen hebben ook geen antwoord op deze vraag.

Maar hoe moet dit probleem dan opgelost worden? Als informatici kunnen wij niet tot de eeuwigheid blijven volhouden, dat veranderende systemen niet kunnen en dat in wijzigende omstandigheden het basisontwerp moet worden aangepast. Wij leven nu eenmaal in een voortdurend veranderende wereld.

In opzet leek dit probleem te zijn opgevangen door de ‘nalatenschap’ (Engels: ‘inheritance’) van het object georiënteerde ontwerp model. Maar het voortbouwen op verouderde systemen is eigenlijk uitsluitend een mogelijkheid in het programmaontwerp voor ontwikkelaars geworden. Bovendien is de transformatie van processen, objecten en organisaties meer conceptioneel dan functioneel.

354

DirecteurDirecteur

SecretariaatSecretariaat

AdministratieAdministratie

BoekhoudingBoekhouding SalarisAdministratie

SalarisAdministratie

KlantenRegistratieKlanten

Registratie

OnderhoudOnderhoud PersoneelsZaken

PersoneelsZaken

DirecteurDirecteur

SecretariaatSecretariaat

BoekhoudingBoekhouding

SalarisAdmin.SalarisAdmin.

OnderhoudOnderhoud

PersoneelsZaken

PersoneelsZaken

HelpDeskHelpDesk HRMHRM

KlantenRegistratieKlanten

RegistratieServiceDeskServiceDesk

Om het mechanisme van veranderende systemen moeiteloos op grootte schaal in programma’s toe te passen, moet er een concept worden bedacht, dat transformatie van systeemdelen toestaat. Daarvoor zijn een aantal algemene regels nodig, die de definitie van een transformerend systeem in het verloop van de tijdmogelijk maken. Deze theorie maakt gebruik van de volgende randvoorwaarden.

Een proces of actie, die de invoer omvormt tot uitvoer, is op te delen in een aantal subprocessen, die ieder hun eigen invoer en uitvoer hebben. Deze subprocessen zijn te zien als aparte commando’s in het totale proces. Als twee processen dezelfde subprocesbeschrijvingen hebben, dan maken zij deel uit van een procestype. Een proces kan meerdere simultane vertakkingen (Engels:‘pipes’) of beslissingsmomenten hebben, waarin een proces afhankelijk van de toestand overgaat in een nieuw proces. Het ontbreken van een commando kan het totale proces verstoren. Iedere proceslijn moet dus een bepaalde sequentiële rangschikking van alle subprocessen bevatten, om volledig geïdentificeerd te worden.

Het opdelen van een proces in subprocessen is een belangrijke eigenschap voor het succesvolle verloopvan een actie. De juiste volgorde van processtappen is een van de belangrijkste uitkomsten van de toetsing aan de ervaring of de waarneming. De goede of verkeerde weg om te functioneren binnen systemen is het uiteindelijke resultaat van ons leven, die van generatie op generatie wordt overgedragen door middel van communicatie en conditionering.

Objecten hebben eigenschappen, die de toestand van begrippen weergeven. Daarmee worden objecten geclassificeerd in objectgroepen. Eigenschappen kunnen zowel refereren aan een groepering van objecten in een bepaalde toestand als aan de plaats en de functie van het object inhet systeem. Als de eigenschappen van objecten veranderen, dan is het mogelijk, dat zij van een verzameling van objecten naar een andere verzameling verhuizen. Objecten horen tijdens hun aanwezigheid zelden statisch tot één groep, maar veranderen van tijd tot tijd van toestand, waarbij de ontwikkeling vanuit het verleden een rol blijft spelen. De toestand van het object is ook afhankelijk van de omstandigheden. Met name van de systemen, waarvan zij deel uitmaken.

Deze verandering van typering en functionaliteit van objecten maakt het noodzakelijk, om bij de ontwikkeling van een systeem een duidelijk onderscheid te maken tussen de objectgroepen, die de verwachte eigenschappen en functionaliteit van objecten in de totale context van het informatiemodel representeren (de objectvoorwaarden) en de elementen die werkelijk aan de voorwaarden van de objectgroep voldoen. Op die manier komt de tijdelijke status van het reële object los te staan van het objectgroepenmodel van het systeem, waardoor het object van betekenis kan veranderen in het informatiesysteem, als aan de eisen van de ideale objectgroep wordt voldaan.

Het computersysteem is in deze theorie een geïdealiseerde voorstelling van processen. Het is niet meer dan een structuur, een mogelijke organisatie, waarin gesproken wordt over abstracte objectgroepen. De elementen van het objectmodel zelf staan los van deze structuur en er wordt voortdurend getoetst of de objecten aan de voorwaarden van het systeem voldoen, maar er wordtniet van uitgegaan.

Deze eenvoudige aanpassing van de objectdefinitie verplaatst het accent van uitsluitend een juiste hypothese door de programmeur naar de experimentele toetsing van de mogelijke hypothesen van de programmeur of gebruiker. De programmeur of gebruiker levert hypothesen of scenario’s aan, die een ideale voorstelling weergeven. Deze worden vergeleken met de ontwikkeling van de reële objecten, dieuit de dialoog tussen mens en machine worden opgemaakt. Indien de toestand van objecten niet meer zijn in te passen in het systeemmodel, dan moeten de hypothesen worden aangepast. Hierdoor ontstaat een feedbackmechanisme, dat is te vergelijken met de natuurlijke waarnemingcyclus.

Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen het specifieke subject en de rol, die hij of zij in een zekere context, in een bepaald systeem vervult. Door de mogelijkheid van transitie van het subject van de rol in het ene systeem, naar de rol in het andere systeem, kan het uiteenlopende gedrag en de verschillende taken van het subject onder veranderende

355

omstandigheden verklaard worden.Evenals bij objecten wordt het door deze definitie mogelijk om het individuele subject los te zien van de taak, rol of functie, die deze in een bepaald systeem vervuld. Op die manier kan bijvoorbeeld een medewerker in een personeelsysteem tegelijkertijd krediteur zijn in de boekhouding. De organisatiestructuur van het informatiesysteem wordt uitsluitend beschreven als relaties tussen rollen inhet systeem. Als een subject aan de voorwaarden voor de rol of functie voldoet, neemt hij of zij de positie van die rol in, waarvoor procesmatige regels en wetten gelden. Het subject zelf is niet voor altijd verbonden aan die rol.

De hiërarchische onderverdeling van systemen in subsystemen is altijd slechts een tijdelijke representatie van onderlinge afhankelijkheid. Ieder systeem en subsysteem heeft een eigen dynamisch evenwicht, dat door interne conflicten of externe factoren verstoord kan raken. De relatie tussen systeem en subsysteem is altijd slechts een tijdelijke evenwichtfase, die gebaseerd isop een feedbackmechanisme, waarbij het subsysteem verantwoording aflegt aan het systeem en het hoofdsysteem het subsysteem bestuurt.

Door de hiërarchische structuur tussen systemen te definiëren als een evenwichttoestand tussen systemen, is het mogelijk om ieder systeem of subsysteem te kenmerken als een zelfstandige eenheid dat verbonden kan worden of los kan raken door een verstoring in de onderlinge relaties of externe omstandigheden. Er is geen sprake van een onvoorwaardelijke afhankelijkheid. Er is slechts geaccepteerde afhankelijkheid en verantwoordelijkheid. Als het interne evenwicht van processen in eendeelsysteem de taken, rollen en doelen van de relatie met een ander systeem zelf kan opvangen, is het mogelijk dat de relatie tussen hoofdsysteem en subsysteem uit evenwicht raakt. Het gerelateerde deelsysteem maakt hierdoor een leerfase door, waarin de taken, rollen en doelen die de afhankelijkheidsrelatie tussen de deelsystemen kenmerkten zelfstandig worden vervult. Het is ook mogelijk dat een van de deelsystemen uit het verstoorde feedbackevenwicht een afhankelijkheidsrelatieaangaat met een ander deelsysteem, omdat het bepaalde essentiële deelprocessen, objecten of subjectenmist.

Een relatie tussen systemen, objecten en subjecten is nooit onveranderlijk. Het is een tijdelijk feedbackevenwicht, dat bekrachtigd wordt door wederzijdse conditionering. Indien het relatie-evenwicht verstoord raakt, doordat de interactie via deelprocessen herhaaldelijk mislukt, dan kan de relatie worden verbroken of nieuwe relaties met andere objecten, subjecten of systemen worden aangegaan. Door de voortdurende herrangschikking van gerelateerde objecten, subjecten en deelprocessen, maakt het systeem een cognitief leerproces door, gestuurd door de omstandigheden.

Een relatie tussen systemen, objecten, subjecten en deelprocessen in een systeem is nooit vanzelfsprekend. Zij is meestal het resultaat van wederzijdse bekrachtiging. Vandaar dat de relatie tussen systeemonderdelen in een informatiemodel ook als zodanig behandeld moeten worden, waardoor een overgang via transformatie altijd mogelijk is. Alleen dan kunnen systemen leren van de omstandigheden en zich ontwikkelen tot de meest optimale processen. Het leerproces zelf staat centraal, met als doel toenemende zelfstandigheid, waardoor relaties niet langer gebaseerd zijn op onderlinge afhankelijkheid, maar op vrijwillige keuze.

Deze definitieregels voor systemen, objecten, subjecten en processen maken transformerende systemen mogelijk. Als een model via deze methode wordt opgezet kan worden gesproken over een transformatiemodel en de bindende regel uit de informatieanalyse met betrekking tot de momentopname vervalt. Hierdoor kan een ontwikkelend systeem in de loop van de tijd worden beschreven.

Representatie van Transformatie Modellen

Natuurlijk wordt de interactie tussen systemen, objecten en subjecten in een transformerend model op een andere manier weergegeven dan in de statische procesbeschrijving.

356

Systemen

Klassieke organisatiestructuren hebben de vorm van een organigram. Een organigram is een momentopname van de hiërarchische structuur van een organisatie. De relatie tussen hoofdsystemen en subsystemen ligt vast en een verandering van de organisatie kan niet duidelijk worden gemaakt. Hieronder wordt een voorbeeld gegeven van een organigram van een politieke partij.

In een transformatiemodel zijn de relaties tussen de deelnemende onderdelen niet zo onwrikbaar vastgelegd, zodat de organisatie verandering kan ondergaan. De deelsystemen worden gerepresenteerd als zelfstandige eenheden, die op grond van feedbackevenwicht afhankelijkheidsrelaties aangaan met andere systemen. De soort afhankelijkheidsrelatie wordt in principe bij het evenwicht vermeld en vormt op die manier een kenmerk voor de betrokken systemen. Deze weergave wordt een evenwichtsdiagram genoemd.

De afhankelijkheidsrelatie bepaalt het interactiegedrag in het evenwicht tussen de systemen. Zoals vermeld kan een evenwicht tussen systemen door interne of externe omstandigheden verstoord raken. De soort afhankelijkheid wordt dan veranderd door een wederzijds conditioneringsproces. De relatie kan ook worden verbroken, waarna een verband wordt aangegaan met nieuwe systemen. Via deze methode krijgt de organisatie van systeemdelen maximale flexibiliteit en ligt de soort structurering niet langer vast.

357

Politieke PartijPolitieke Partij

VoorzitterVoorzitter

BestuurBestuur

LijsttrekkerLijsttrekker

KandidatenKandidaten

LedenLeden

Politieke PartijPolitieke Partij

BestuurBestuur

LijsttrekkerLijsttrekker

KandidatenKandidaten

LedenLeden

VoorzitterVoorzitter

Niet-LidNiet-Lid

Het systeem verwerft eigenschappen door een tijdelijke koppeling aan andere organisatie-eenheden en vervult daarin een bepaalde rol. Hiervan leert het systeem en dit leerproces kan vervolgens worden gebruiktom relaties aan te gaan met andere systemen of om de betekenis van de afhankelijkheid in eigen functionaliteit over te nemen. Een systeem hoeft niet expliciet direct via de ervaring een relatie aan te gaan om van een feedbackmechanisme te leren. Via de waarneming en communicatie kan de interactie tussen andere systemen bestudeerd worden, waardoor een indirect leerproces op gang gezet wordt. Deze wordt aangegeven door een gestippelde pijl in de richting van een bidirectionele relatie (zie het ‘Niet-Lid’ in het evenwichtsdiagram).

Rollenspel

Ieder systeem of subsysteem heeft relaties met deelnemende subjecten. Het systeem is niet onverbrekelijk verbonden aan het subject of andersom, maar er zijn een aantal functies of rollen in de totale procesgang van het systeem aanwezig, die tijdelijk worden vervuld of bezet door subjecten. De functies of rollen zijn door leerervaringen verbonden aan andere functies, objectbegrippen, procedures of externe systemen. De betekenis van de functie wordt dus bepaald door de taken in het totale proces van het systeem en de omstandigheden van het moment. Een laborant in een chemisch concern, die als enige op een experiment isgezet, wordt jarenlang in de organisatie van het systeem genegeerd, totdat de markt plotseling interesse begint te vertonen voor het product. De functie van die laborant krijgt een sleutelpositie in het geheel van processen binnen het systeem, waardoor andere processen en functies er afhankelijk van worden. De betekenis van een functie wordt bepaald door het aantal objecten, functies en procedures, dat van deze functie afhankelijk is, niet van de bedachte structuur.

Systemen, subjecten en functies kunnen via het evenwichtsdiagram gecombineerd worden tot tijdelijke feedbackmechanismen, zolang zij aan de voorwaarden voldoen en het evenwicht in stand blijft. De voorwaarden waaraan systemen, subjecten en functies kunnen voldoen zijn de uitkomsten van een eeuwigdurend leerproces op dit moment, zowel voor de organiserende eenheden als de subjecten. Dus ook de voorwaarden zijn afhankelijk van de leerervaring, die ontstaat door de confrontatie met verschillende omstandigheden.

358

DirectieDirectie

AdministratieAdministratie Research & DevelopmentResearch &

DevelopmentPersoneel

ZakenPersoneel

Zaken

DirecteurDirecteur

BoekhouderBoekhouder Sal.Admin.Sal.Admin. EngineerEngineer ManagerManager Hoofd PZHoofd PZ

JansenJansenPietersePieterse DirksenDirksen

Objecten

In dit model is het verschil tussen de reële objecten en de objectgroepen, waarin klassificatie plaatsvindt op grond van voorwaarden een van de fundamentele basisregels. De objectgroepen verwijzen naar hypothetische veronderstellingen met betrekking tot objecten in de voorstelling. Door het toepassen van logica, associatie en projectie krijgen de virtuele objectgroepen een plaats in de oorzakelijke verbanden tussen andere objecten, processen, subjecten en systemen. De objectgroepen zijn zo onderdeel van een voorwaardelijk scenario (‘Wat Als…’ Scenario) in de voorstelling van de gebruiker of programmeur en hebben niet automatische een verband met de realiteit. De geldigheid van de objectgroepen moet getoetst worden aan de indrukken van de objecten, die een afspiegeling vormen van het totale proces, dat in werkelijkheid plaatsvindt. Het systeem accepteert onvoorwaardelijk wat de gebruiker denkt of voelt, als eenmogelijke hypothese. Maar de geldigheid van deze hypothese moet blijken uit de algemene toepasbaarheid op omstandigheden die zich voordoen.

De objectgroepen representeren de randvoorwaarden of regels van een mogelijk proces. Als de beschrijvingvan de objecten, die direct uit de dialoog blijken, kloppen met deze randvoorwaarden, dan past de hypothese bij de indrukken. Voor dit principe wordt de engelse term ‘Perfect Match’ (Perfecte Koppeling) gebruikt. Zij symboliseert de voortdurende test van wat gezegd, ervaren en getoond wordt aan wat gedacht wordt. Hierdoor probeert het systeem de integriteit tussen nieuwe informatie en mogelijke structuren te bewaren en kan een logische keuze gemaakt worden uit de mogelijke modellen. Het best passende paradigma bij de omstandigheden (‘Best Fitting Paradigm’) kan zo makkelijker worden gevonden.

De functionaliteit van objectgroepen, die aan zekere voorwaarden voldoen, als invoer of uitvoer van een model, kunnen worden beschreven door middel van stroomdiagrammen (‘Flow Charts’). Aan de hand van de dialoog wordt bepaald of de beschreven objecten in de beleving van de gebruiker voldoen aan de voorwaarden van de objectgroepen. Dit is een selectiefilter dat los staat van de processen en ontoelaatbare objecten al detecteert, voordat zij in het proces worden toegelaten. De voorwaarden voor de begripsvorming in het objectmodel worden losgekoppeld van het theoretische proces, dat voor de objectgroepen bedacht is. Dit is te vergelijken met een voorsorteringsbak van grondstoffen voor de machinevan een fabriek. De objectgroepen, die bij een proces horen, zijn filters voor de reële objecten, om aan een proces deel te mogen nemen.

Indien uit de huidige omstandigheden blijkt, dat de indrukken van de objecten niet aan de randvoorwaardenvan de hypothetische processen voldoen, dan moeten de processen worden veranderd voor de nieuwe situatie. De theorie van het proces moet, op grond van een dialoog met de gebruiker, worden aangepast aan de concrete omstandigheden. Automatische grammaticale analyse van de communicatie met de gebruiker stelt het systeem in staat om dit te bereiken. Het stroomdiagram in de nieuwe stijl kan er uitzien als het volgende voorbeeld.

359

In het voorbeeld wordt de interactie getoond tussen een boekhouder en een leverancier. De boekhouder bestelt artikelen via een bestelbon, de leverancier verstuurd de artikelen en maakt een factuur aan. Een computersysteem stelt de boekhouder in staat om het proces geautomatiseerd te laten verlopen. Maar er zijnslechts een beperkt aantal soorten bestelbonnen en facturen, die door het systeem worden gegenereerd. Nietalle documenten, die nu handmatig worden aangemaakt, kunnen worden gebruikt in het systeem. Er is een verschil tussen het objectmodel van werkelijke documenten en de documenten, die in de context van het systeem toelaatbaar zijn. Een toelaatbaar object wordt weergegeven met een lachend gezicht, een ontoelaatbaar document met een kruis. De toetsing van het objectmodel aan het begrips- of objectgroepenmodel is zowel toepasbaar op invoer als uitvoer van een informatiesysteem. Het begripsmodel bestaat uit een reeks van voorwaarden, die voor het model gesteld zijn.

360

Bestelbon Type III

Bestelbon Type II

Factuur Type II

Factuur Type I

FactuurBestelbon

Leverancier

Boekhouder

Bestelbon

Bestelbon AanmakenBestelbon Aanmaken

Factuur AanmakenFactuur Aanmaken

Factuur

Evolutie van het Bewustzijn

Evolutie is een moeilijk maar interessant begrip. Evolutie betreft de geleidelijke of revolutionaire ontwikkeling van een organisme binnen de maatschappelijke en sociale relaties. Als een organisme past in de ecologische en psychische chaos of orde tijdens een bepaald tijdperk, dan valt het organisme nauwelijks op en hoort het bij de ontwikkeling van de beschaving en cultuur op dat moment. In een bepaald tijdvak ontstaan er individuen, die door emotionele en intellectuele ontwikkeling niet meer in een sociaal patroon zijn in te passen. Deze vallen buiten het verwachtingspatroon van de systemen in de omgeving. Er zijn dan maar twee uitkomsten mogelijk: het individu daagt de omgeving uit en dit valt op, waardoor systemen in beweging komen, of het individu accepteert de huidige toestand van de samenleving en past zich aan de traditie aan. Gebeurt dat niet, dan ontstaat er een revolutie in plaats van een geleidelijke overgang. De ijklijn van aanpassing wordt gevormd door de psychische blokkades van voorgaande en moderne generaties. Als generaties en geslachten niet langer met elkaar communiceren, dan is er sprake van een zogenaamde ‘missing link’.

Hoe is de moderne orde ontstaan uit voorgaande tradities? Dit vormt een verrassingseffect voor de oude en nieuwe generaties. Er ontstaat een plotselinge onderbreking van het huidige gedrag. In feite is dat een stilte voor de storm, waarbij alle organisatiesystemen en betrokken individuen de huidige positie moeten heroverwegen. Hierdoor verschuift het paradigma van een soort, ras, cultuur of beschaving naar andere aspecten. De organismen, die hierbij een centrale rol spelen, hebben in dit overgangsproces een belangrijke taak. Aangezien de regels en wetten van de voorgaande cultuur toch op instorten staan vanwege een tekort aan informatie, geld, goederen, mensen, verzorging of psychisch evenwicht, zal iedereen zich voor een korte tijd verzetten tegen deze verandering en een groep individuen als de schuldige voor het verstoren van de sociale relaties en de samenwerkingsverbanden aanwijzen. Dit zijn dan juist de personen, die het veranderingsproces op gang hebben gezet.

Concurrerende systemen hebben dan een periode van herbezinning nodig om ernstige conflicten te voorkomen. Lukt dat niet, dan ontstaan ruzies, conflicten en oorlogen. Onderdrukking en verdringing hebben dan een omgekeerd gevolg, namelijk dat de onderkant van de samenleving een kans krijgt om de macht te grijpen over de totale beschaving van dat moment. Doorslaggevende factor hierbij is de invloed van de materiele omgeving. Escalatie kan alleen voorkomen worden als het proces goed begeleid wordt door de oudere generaties en de soorten in evenwicht met elkaar leven. Als één soort de macht grijpt over alle andere vormen van leven en deze vervolgens uitroeit is er nog maar een mogelijkheid om de agressie teprojecteren, namelijk op de eigen soort.

Egoïsme van de oudere en jongere generatie veroorzaakt dan een kettingreactie van conflicten, waarin alle persoonlijke en organisatorische problemen naar boven komen, die in het verleden tot stand zijn gekomen. Wanneer er te weinig kennis is van de omgeving of de persoonlijke levensruimte, dan moet de zin en onzin van voorgaande handelingen in het verleden worden opgelost door psychologisch zelfonderzoek. Pas dan kunnen relaties tussen individuen tot stand komen.

Stressfactoren

Wanneer een nieuw systeem van individuen met eigen gedragsregels wordt losgelaten in een omgeving metstrenge regels en wetten, waardoor het individu zich niet naar eigen inzichten, regels en talenten kan ontplooien, dan wordt de creativiteit van de persoon ernstig gefrustreerd. Er ontstaat een ernstige spanning tussen het nieuwe systeem en de omgeving. Dit leidt tot ernstige stress. Denk aan de sterke groei van de technologie en het bedrijfsleven in de 20e eeuw. Door te zoeken naar de zin en onzin van de systemen, waaraan we ons verbonden hebben, kunnen wij bepalen of de relaties en sociale contacten, die we in het verleden zijn aangegaan, wel gezond zijn voor onze persoonlijke ontwikkeling in een nieuwe toekomst. Ons streven om de illusie van een bepaalde toekomstverwachting te verwezenlijken moet overeenkomen met onze leefwijze. Gebeurt dat niet, dan worden onze leefomstandigheden ernstig geblokkeerd. Alleen door ons persoonlijk verleden te verwerken en ons af te vragen waar we met onze dagelijkse routine naar streven, kunnen we onderzoeken welke levensweg het best bij onze persoonlijkheid past.

361

Deze is niet gebonden aan cultuur, ras, politieke achtergrond, intelligentie, beschaving of sociale verbanden. Stress wordt uiteindelijk altijd veroorzaakt door een beperking van onze psychische horizon in een bepaalde omgeving. Verandering van omstandigheden kan hierbij helpen. Anders loopt de spanning vanhet individu of een groep tot een maximum toelaatbare waarde toe, waardoor een agressieve reactie van het afwijkende systeem of de omgeving voor de deur staat. Er is dus een duidelijk verband tussen de restricties van de politieke, economische en religieuze machthebbers en de mogelijke ontplooiing van het individu.

De plotselinge verandering in de verwachtingen van de meerderheid binnen een georganiseerd geheel kan tot een welkome verrassing (een nieuwe trend) of een schrikeffect (een ramp) leiden. Geestelijke en lichamelijke spanningen moeten worden doorgesluisd naar een geïsoleerd systeem van organismen of het totale netwerk van onderling verbonden systemen komt onder druk te staan. Als de spanning niet langer kanworden gesublimeerd, door stagnatie in de organisatie, dan worden de personen in het systeem gefrustreerd en angstig. Dit hangt samen met de genetische mutatie binnen families en soorten. Er is een verband tussen escalaties en de DNA van de soort. De genetische codering moet overeenstemmen met het gedrag in de sociale en maatschappelijke omstandigheden, waarin men zich bevindt.

Falsificatie en Verificatie

Iedere waarheid, iedere werkelijkheidsbeleving is individueel. Ieder organisme zoekt een eigen lichamelijke, seksuele, intellectuele of spirituele spanningsontlading. Door zelfbekrachtiging en het succes van gedrag in sociale en maatschappelijke omstandigheden kan het individu zich steeds beter handhaven in complexe, georganiseerde systemen. Pas bij een groot aantal opeenvolgende mislukkingen wordt het tijd het eigen gedrag opnieuw te onderzoeken en te kijken hoe de problemen tot stand zijn gekomen. Dit kan door het projecteren van problemen op anderen of het spiegelen van gedrag aan succesvolle individuen. Onze relaties met anderen zijn dus afwisselend succesvol en problematisch. Dit hangt uiteindelijk altijd af van onze eigen voorstelling en doelen.

Isolatie en Tolerantie

In ieder systeem, in iedere sociale relatie en maatschappijvorm zijn er beloningen en restricties verbonden aan respectievelijk toelaatbaar en ontoelaatbaar gedrag. Welke vormen van gedrag, beschaving, religie, agressie en geweld toelaatbaar zijn in een bepaalde cultuur wordt bepaald door de tolerantie van de omgeving waarin men leeft. Dit kunnen zowel materiele of geestelijke grenzen van de gemeenschap zijn. De bewegingsvrijheid of isolatie van het individu hangt af van de maximum toelaatbare spanning, die in een beschaving kan heersen. Als het individu of groeperingen hun gedrag bij een maximum toelaatbare spanning niet aanpassen, dan wordt de drempelwaarde van de tolerantie bereikt. Als de maatschappij niet voorbereid is op een dergelijke doorbreking van rolpatronen, dan is de kans op een evolutionaire of maatschappelijke verandering van alle personen groot. De gezamenlijke afspraken van georganiseerde gehelen kunnen dan vervagen.

Oorlog en Vrede

Oorlog en vrede hangt samen met de voorbereiding van een beschavingsvorm op een verandering van omstandigheden. Oorlog is eigenlijk het gevolg van een kettingreactie van ernstig gefrustreerde personen, die een bepaald hiërarchisch model door monopolisering in stand houden. Er wordt dan teveel gelet op individuele belangen en te weinig op het voortzetten van de collectieve afspraken over gedrag. Dit geldt zowel voor de religie, politiek als de levensbeschouwing. Vrede kan alleen een permanente toestand bereiken als er voortdurend wordt nagedacht over mogelijke verandering van de collectieve omstandigheden. Hierin moeten dan zowel fysische als psychologische aspecten verwerkt worden. Pas dan kunnen lange termijn visies aan de hand van mogelijke strategische keuzes worden ontwikkeld. Oorlog en vrede komen tot stand door een interactie tussen de belangen van individiule organismen en strijd. Dit model kan hierbij een uitstekend middel vormen.

Rechterlijke Macht en Advocatuur

362

De maatschappelijke regels worden gevormd door de politieke structuur in een bepaalde beschaving die wordt bepaald door de sociale gedragsregels. Daarnaast is de precedentwerking van het uitzonderingsgeval in een unieke samenloop van omstandigheden een van de belangrijkste peilers voor de politieke meningsvorming. In hoeverre heeft een rechtzaak invloed op een sociaal maatschappelijk stelsel? Als nieuwe kennis en maatschappelijke structuren ontstaan, kan een confrontatie tussen de overheersende politieke macht en een vernieuwingsproces een verandering in de politieke meningsvorming teweegbrengen. De gedragsregels van een beschaving worden gevormd door een conditioneringsproces dat begint bij een persoon die in een veranderende omgeving een oplossing vindt voor een problematiek. De media en informatievoorziening van omstanders en besluitvormers in de politiek en de advocatuur zijn hierbij de doorslaggevende factor. Het verloop van het sociale spel tussen maatschappij en staat bepaalt de uitkomst van de continuïteit van de geschiedenis. Het beeld dat gevormd wordt van bepaalde begrippen en de waardering hiervan door het individu en het publiek veranderen in de loop van de tijd. Daarom zijn gedragsregels in een maatschappij, relatie en persoonlijkheid voortdurend aan verandering onderhevig.

Psychisch Evenwicht

Hoe kan een individu psychisch evenwicht bereiken in een bepaalde maatschappijvorm? Een plotselinge verandering van omgevingsvariabelen zoals honger, rampen, cultuurverandering of relatievorming of relatieverbreking kunnen zo’n ernstige impact hebben op de beeldvorming van het individu, dat deze wanhopig probeert weg te vluchten uit de omstandigheden. Dit is te vergelijken met de laboratoriumrat, die losgelaten wordt in een kooi, waarvan de bodem voortdurend onder spanning staat. Aangezien de rat nergens meer naar toe kan vluchten wenst de rat zelfs de dood. De rat kan niet ontsnappen aan de indruk, dat zijn persoonlijk bestaan onaangenaam is. Sterker nog, het wordt onmogelijk om de omstandigheden los te zien van het eigen zelfbeeld. Pas als de eigen angst wordt overwonnen, kan constructief gezocht worden naar een ongeconditioneerde toestand, die ingegeven wordt door cognitieve combinatieprocessen.

Geleidelijkheid versus Revolutie

Een verandering in het ecologisch evenwicht in de omgeving tussen samenwerkende systemen gaat gepaardmet een overgangsfase naar een nieuwe interpretatie van de werkelijheid. Of deze overgang geleidelijk of revolutionair verloopt hangt af van de onderlinge communicatie van de betrokken systemen. Bij onvoldoende communicatie tussen systemen kunnen onderlinge agressie en geweld de overhand nemen. Wordt deze overgang op tijd herkend, dan kunnen systemen via nieuwe afspraken een stabiele transformatienaar een nieuwe periode tot stand brengen. Hoe beter de vormen van communicatie, hoe beter de verschillen in persoonlijkheid overbrugd kunnen worden. Tot nu toe zijn bijna alle technologische, ecologische en biologische overgangsfasen door strijd tussen organismen of een plotselinge verandering van de omstandigheden beslist. Iedereen moet zijn taak bij het tot stand brengen van een psychisch, ecologisch en technologisch evenwicht goed beseffen. Alle ervaringen, ontwikkelingen en emoties moeten hierbij opnieuw worden gecombineerd tot een stabiel netwerk van afspraken.

Gedragstransformatie

Om de angst voor onze persoonlijke en collectieve toekomst te overstijgen, moet de betekenis van gedragsregels en technologische en kosmologische raadsels of paradoxen worden opgelost. Dit gebeurt door alleen dat gedeelte van het onbekende te onderzoeken, waarbij zich psychische problemen kunnen voordoen. Kennis kan zowel doeltreffend als gevaarlijk zijn en we moeten hierbij voortdurend onze eigen verantwoordelijkheid in dit proces beseffen. Er zijn verschillende manieren om gedragstransformatie tussensoorten en individuen op te lossen. Een daarvan is strijd, waarbij de sterkste wint. Een andere methode is door het aanhangen van een stelsel van gecombineerde gedragsregels, zoals wetenschap, filosofie en technologie. Wil men de werkelijkheid zo objectief mogelijk benaderen, dan moet men de puzzels door middel van associatieve vergelijking en de oplossing van de paradoxen oplossen. Vroeger gebeurde dit dooreen stelsel van straffen. Daarna ontstonden er politieke systemen.

In de twintigste eeuw was de beschrijving via formele wetenschappelijke vergelijkingen de belangrijkste methode. Deze let echter uitsluitend op de omgeving en let niet op het psychologische effect op de

363

individuele vrijheid en intelligentie. Met de introductie van de computer wordt het echter mogelijk de gevolgen van gedrag op de lange termijn via spellen te evalueren. Psychische stabiliteit kan hierbij zeer bedrieglijk zijn en corruptie of arrogantie tot stand brengen. We vergeten hierbij al snel onze eigen taak in het geheel en denken dat ons systeem onder alle omstandigheden succesvol zal zijn. Denk bijvoorbeeld aan de ondergang van het Romeinse Rijk. Doordat de slaven in Europa zeer dicht bij de natuur stonden, was hetgemakkelijk om door het toepassen van een flexibele strategie de macht over de toenmalige beschaving over te nemen. Uiteindelijk zullen we altijd op de lange termijn met geestelijke onvolwassenheid en afhankelijkheid geconfronteerd worden. Dit kan op een harde of een voorzichtige manier plaatsvinden. Samenwerkende en concurrerende systemen reorganiseren zich dan tot een nieuwe opbouwfase of een volledige afbraak van de beschaving. Hoe dit proces plaatsvindt maakt voor de volledige loop van de geschiedenis niet veel uit, maar wel voor individuele rassen, soorten en culturen. Hoe complexer de verbindingen in een maatschappij, hoe minder stabiel de totale structuur van de beschaving en de intellectuele ontwikkeling van de betrokken organismen is.

Men gaat al gauw automatisch rekenen op de flexibiliteit van het systeem waarin men zich bevindt, waardoor men een steeds uniformer gedrag gaat vertonen. Geestelijke zelfontplooiing komt dan niet meer aan de orde. Het vertrouwen op de zelfregulatie van de maatschappelijke structuur wordt dan al gauw te groot. Er wordt niet langer rekening gehouden met de psychische tekortkomingen van de betrokken ecologische systemen. Het kunstmatig tot stand gekomen evenwicht is gemakkelijk te verbreken door een katalysatieproces, die tot aan de grenzen van de totale communicatiestructuur kan reiken. Geweld reikt dan gemakkelijk tot nieuw geweld. Gedragsregels worden steeds gemakkelijker aanpasbaar bij de introductie van nieuwe trends en inzichten. Marketing, reclame en open discussies begeleiden de stroom van informatie binnen het totale communicatiestelsel. Bij de introductie van multimedia kunnen nieuwe politieke stelsels gemakkelijk geïntroduceerd worden. Wij hebben daarbij een intellectuele en spirituele proeftuin nodig om mogelijke problemen tijdig te voorkomen en politieke en economische waarschuwingsignalen op te vangen. Hierdoor kunnen leiders, monopolies en managers de gevolgen van hun strategie op tijd bestuderen. Hierbij is het belangrijk om de invloed van de verandering van gedragsregels bij een bepaalde psychische spanning door te rekenen, waarbij alle mogelijke uitkomsten bestudeerd worden.

364

Subjectiviteit

Wat maakt een mens uniek? Wat is het ik dat beslist en kiest? Is er een absolute waarheid die gekend kan worden door een mens of is iedere ‘waarheid’ subjectief. Op deze vragen gaan we in dit hoofdstuk in. Het bepalen van een abstract model in de menselijke geest dat volledig overeenkomt met de processen in de werkelijkheid zal zeer ingewikkeld blijken te zijn. Ook de begrenzing van het persoonlijke Zijn is niet zo eenvoudig als het lijkt.

Het Sprookje van de Waarheid

Veel mensen geloven in de waarheid als een absolutie abstractie waaraan niet te twijfelen is. En het merendeel van die mensen gelooft dat hun opvatting van de werkelijkheid deze absolute waarheid is. Bestaat die waarheid? En kan die door mensen gekend worden?

Het is mogelijk dat er een absolute waarheid bestaat. Dat is geen zekerheid alleen een mogelijkheid. Mensen zullen echter deze absolute waarheid nooit kennen. Het is een sprookje dat van generatie op generatie wordt overgeleverd. De werkelijkheid wordt beschreven in de vorm van een model in de voorstelling van mensen. Dit model bestaat uit stellingen. Sommige van die stellingen zijn algemeen, andere stellingen zijn voorwaardelijk. Om de waarheid van een algemene of zelfs een voorwaardelijke stelling aan te tonen zou je deze onder alle omstandigheden moeten bewijzen. Zelfs in het meest uitzonderlijke geval. Dat gebeurt over het algemeen niet. Er wordt een algemene uitspraak gedaan, deze wordt aan een aantal situaties getoetst, als een steekproef. Vervolgens wordt de verwachting uitgesproken dat de stelling onder alle gevallen, waarvoor de stelling geldt, voldoet. Dit is een verwachting en geen zekerheid, geen bewijs.

Er is wel een manier om de geldigheid van een algemene stelling te bewijzen zonder alle omstandigheden te kennen. Dat is door aan te tonen dat alle andere mogelijke verklaringen onjuist zijn. Men noemt dat de 'Via Negatio' de weg van de ontkenning. Men kent niet alle mogelijke alternatieve verklaringen voor een verschijnsel. In de toekomst kunnen er altijd verschillende mogelijke verklaringen voor een verschijnsel gegeven worden die beter zijn dan de huidige stelling. Er worden altijd situaties over het hoofd gezien of verbanden niet duidelijk begrepen. Een stelling is een tussenvorm, een benadering, van de abstracte werkelijkheid, nooit de definitieve vorm waaraan wij de term waarheid kunnen geven.

Bovendien neemt de mens selectief waar, we bestuderen het terrein waarop de stelling mogelijk toepasbaar is niet die situaties die buiten het gezichtsveld van de stelling blijven. Daarnaast bouwt een mens nieuwe theorieen op grond van eerdere veronderstellingen of die nu waar of onwaar blijken te zijn. Nieuwe stellingen zijn het product van eerdere theses, waardoor we altijd afhankelijk zijn van een bepaalde ontwikkeling van ideeën in de tijd. Er is alleen sprake van evolutionaire kennisontwikkeling, geen definitiefstatement waarin alles vervat is.

Wat een mens de waarheid noemt is bijna altijd het product van een verleden, omstandigheden, cultuur, opvoeding, onderwijs, de media, enzovoort. We worden geconditioneerd tot een bepaalde opvatting van de werkelijkheid. Conditioneren houdt in dat uit een bepaalde opeenvolging van prikkels in een gecontroleerdeomgeving verwachtingspatronen gecreëerd worden, die we naar de toekomst en andere omstandigheden doortrekken. Die verwachtingen worden aan elkaar gerelateerd of geassocieerd, waardoor er begrippen ontstaan. Die abstracte begrippen krijgen een absolute betekenis op grond van verwachting of vertrouwen en zij kunnen deel gaan uitmaken van een netwerk van onderling gerelateerde begrippen.

Ook neemt een mens niet objectief waar maar kent de subjectieve beleving aangenaam, onaangenaam toe aan begrippen. Hierdoor worden begrippen subjectief gewaardeerd en zij zijn ook de oorsprong van de emotie. We blokkeren onaangename ervaringen en aangename ervaringen zien we als een persoonlijke bevestiging. In veel gevallen verwarren mensen de begrippen aangenaam en onaangenaam met respectievelijk waar en onwaar, terwijl de begrippen natuurlijk niet gelijk zijn.

365

Mensen baseren de betekenis van gebeurtenissen in het nu op verwachtingen uit het verleden. We vergelijken de huidige ervaringen met eerdere ervaringen en daardoor ontstaat herkenning. Vandaar dat mensen met een verschillende achtergrond tot afwijkende of zelfs tegenstrijdige interpretaties van dezelfde gebeurtenissen kunnen komen. Wat ervaren wordt staat niet op zichzelf maar ontstaat vanuit een bepaalde historische en maatschappelijke context.

Er is dus niet zozeer sprake van een kennissysteem maar meer van een geloofssysteem. We geloven in een bepaalde opvatting van de werkelijkheid. Op grond van hoe sterk een begrip in ons bewustzijn verankerd is en verweven is met andere begrippen. Het wegnemen van iets aangenaams leidt tot verdriet of, als het definitief weggenomen wordt, tot woede. Vandaar dat mensen in staat zijn voor een bepaald geloof in de werkelijkheid te discussiëren of te vechten.

Wie ben ik?

Een mens gebruikt in het leven vaak het woord Ik. Wie of wat is dat ik? Of laten we het anders formuleren: waar eindigt het Zelf? Is het niet zo dat een mens zich identificeert met een bepaald verleden, de omstandigheden, waarin deze zich bevindt of heeft bevonden, een lichaam, de verschillende rollen die een mens in het leven speelt en de sociaal-culturele achtergrond waaruit deze is voortgekomen? Als ik vraag wie u bent dan zal er waarschijnlijk een opsomming komen van bepaalde rollen of een ontstaansgeschiedenis. Ik krijg dan waarschijnlijk te horen: 'ik ben moeder', 'ik ben werknemer', 'ik ben de zoon van…', 'ik ben daar geboren en al vroeg heb ik zeer veel problemen meegemaakt'. Maar bent u dat? Ofis dat een van de vele maskers die u draagt? Mijn kernvraag luidt: wie bent u zonder u te identificeren met bepaalde omstandigheden? Wie bent u echt? Bent u hier op dit moment onder deze condities in een bepaalde rol of bent u meer? En indien u meer bent wat is dan de begrenzing van dat Ik? Als je er goed overnadenkt is het de mens zelf die zich door gewenning inkadert binnen de begrenzing van een bepaalde manier van leven. We gaan geloven dat we uitsluitend binnen die grenzen betekenis hebben terwijl het menselijk handelen niet aan een bepaalde identificatie gebonden is.

366

Maatschappijvorming

In de theorie van Mind wordt voornamelijk ingegaan op de persoonlijke psychologie van ieder individu op zich en op de rollen binnen de systemen waarin personen functioneren. In dit hoofdstuk gaan we in op de vraag of het mogelijk is om op basis van dieptepsychologie een model voor de maatschappijvorming op te stellen. Wat is de invloed van begrippen zoals communicatie, feedback, leerprocessen en ideevorming op onze samenleving als geheel? Is er een regulerend verband tussen het microsysteem van de menselijke persoonlijkheid en het macromodel van onze gezamenlijke geschiedenis? Hoe ontwikkelt een beperkte hoeveelheid personen met een zeer complex logisch en emotioneel verwerkingsysteem zich tot een massacultuur? Zijn hier faseovergangen in te herkennen? Vanuit het systeem van communicatie en de persoonlijkheidstructuur wordt hier nader op ingegaan. De basis van de maatschappij zal uiteindelijk onze manier van leren, onze prioriteiten en de totale hoeveelheid beschikbare kennis blijken te zijn.

Regels voor een Zelforganiserend Mechanisme

In de wetenschap kunnen twee soorten modellen onderscheiden worden. Het eerste soort modellen probeertde werkelijkheid te verklaren vanuit een stelsel van algemeen heersende regels, die worden toegepast op alle elementen, die vergelijkbare eigenschappen vertonen. Deze modellen kan men kenmerken als de macromodellen. Zij proberen de regulerende principes achter fenomenen te unificeren tot eenvoudige regels en wetten. Voorbeelden hiervan zijn de relativiteitstheorie, het atoommodel, de ontdekking van DNA. Het andere soort modellen houdt zich niet bezig met systematisch toepasbare wetten, maar probeert na te gaan hoe een element zich in interactie met de omgeving ontwikkelt, waarbij het algemene systeem als een neveneffect wordt gezien. Dit zijn de micromodellen en vooral de chaostheorie is hier een belangrijke demonstratie van. Om de ontwikkeling van een levend wezen in interactie binnen systemen volledig te beschrijven is alleen een micromodel of een macromodel onvoldoende. Het belangrijkste regulerende systeem van een organisme is dat zijn ontwikkeling gefrustreerd wordt door regels op vier verschillende nivo’s.

1. Bewustzijnsregels. De persoonlijkheid zelf kent meerdere nivo’s van ordening van basisindrukken. Ditordenend vermogen stelt het individu in de gelegenheid om samenhang in de realiteit te zien, maar tegelijkertijd vormt het een vertragende factor om nieuwe informatie in het wereldbeeld in te passen. De regels van de dieptepsychologie van de mens zijn in deze theorie uitgebreid aan bod gekomen. Deze principes bepalen hoe wij de informatie zelf interpreteren, associëren, projecteren en transformeren.

2. Communicatieregels. De manier van communiceren en de regels die hiervoor in systemen gesteld worden bepalen hoe de interactie tussen organismen onderling plaatsvindt. Communicatieregels worden niet uitsluitend op het persoonlijke vlak doorgegeven, maar in een maatschappij kunnen zij via vaste procedures van systeem op systeem worden overgedragen. In een sterk gestructureerde maatschappij is ook de manier van communiceren, het leerproces zelf oftewel de meta-communicatie, georganiseerd. Dit verhoogt het onderlinge begrip tussen leden van systemen, maar tegelijkertijd maakthet nieuwe begripsvorming uiterst moeilijk. Alleen als de regulerende systemen het toestaan, kunnen nieuwe vormen van interactie worden ontwikkeld. Er is dan sprake van kanalisatie van de communicatie.

3. Systeemregels. Door communicatie in taal en handelingen ontstaan systemen van organismen, die informatie en gebruiken aan elkaar doorgeven. In een complexe samenleving worden de hoofdsystemen onderverdeeld in subsystemen en kan ieder individu in diverse rollen deel uitmaken van verschillende systemen. Ieder systeem heeft een eigen vorm van communicatie. Aan iedere rol, dieiemand in een systeem vervuld, zijn specifieke eisen gesteld, waaraan het individu moet voldoen. Indien het individu niet aan de verwachtingen voor deze rol kan voldoen, dan verandert de sociale positie van de persoon binnen het systeem. De interactie tussen leden van verschillende systemen in een maatschappij moet ook aan specifieke regels voldoen.

367

Een regulerend systeem van mensen is alleen in evenwicht onder bepaalde constante factoren in de omgeving, die door de leden van het systeem als uitgangspunt worden genomen. Dat betekent dat georganiseerde gehelen sterk afhankelijk zijn van de tijd, waarin het systeem tot stand komt, het overkoepelende ecosysteem en de aanwezigheid van bepaalde omgevingsfactoren, waarvan het systeem afhankelijk is gemaakt. Een systeem dat zoveel mogelijk zelfstandig kan functioneren, is het meest stabiel.

4. Omgevingsregels. Als de systemen, waarin het individu functioneert, uiteindelijk afhankelijk zijn van factoren uit de omgeving, dan is het de veranderlijke en verrassende omgeving die bepaalt, of de systemen in evenwicht blijven. De invloed van de omgeving kan nieuwe mogelijkheden bevatten om de systemen in stand te houden of die de systemen in hun bestaan bedreigen. In een eenvoudige samenleving is het voornamelijk de omgeving, die voor het individu een potentieel gevaar vormt. In een complexe samenleving zijn het de geconstrueerde systemen en uiteindelijk het trage reactievermogen van de persoonlijkheid zelf die een gevaar voor het individu vormen. Hoe beter de maatschappij georganiseerd is, hoe meer de oorzaak van de problemen bij de ontwikkelingsmogelijkheden van het individu komt te liggen. De complexiteit van sociale verhoudingen loopt dan voor op het evolutionaire stadium van de personen, die er deel van uitmaken.

De expressie via communicatie in een systeem bepalen de methode waarop het individu indrukken en emoties naar de andere leden van het systeem vertaald. De structuur van taken en rollen geeft het individu aan de ene kant de mogelijkheid om zich te specialiseren in een bepaald deelgebied van de samenleving. Aan de andere kant wordt het individu op deze manier afhankelijk van het functioneren van de andere ledenvan de groep. Ons economisch stelsel bepaalt niet in de eerste plaats de verdeling van bezit, maar bekrachtigt vooral onze sociale verhoudingen en de belangstelling voor de deeltaken, die in de samenlevingop een moment van de historie prioriteit hebben. De verdeling van goederen en diensten geeft uitdrukking aan de belangrijkste doelen van een samenleving in een ontwikkelingstadium.

368

Deze doelen worden voornamelijk gesteld op grond van de verwachting van bedreiging en hoop vanuit de omgeving of vanuit de subsystemen zelf. En deze wordt ingegeven door recente ervaringen, die op grote schaal onder het publiek verspreid zijn.

Niet de leiders, maar de boodschappers, zoals de media, de schrijvers, de wetenschappers, de advocaten en de informatici, bepalen de loop van de geschiedenis van een maatschappij. Of, om de maatschappij nog duidelijker te kenschetsen, de individuen die de middelen hebben om communicatieregels te handhaven zijn de doorslaggevende factor. Wie over de beste vormen van communicatie en conditionering beschikt, geeft inhoud aan de betekenis van een gebeurtenis en daarmee de indruk die een boodschap bij het publiek achterlaat. Bij een goede presentatie, waarbij men zich richt op algemene driften, die in een maatschappij leven, zal het publiek alles geloven wat de boodschapper zegt of doet. Er is geen waarheid, wij maken een waarheid. Zowel de handelingen als de communicatie van leiders en volgelingen op de korte en lange termijn wordt uiteindelijk vormgegeven door de manier waarop een boodschap gepresenteerd wordt.

Het Spel

Als mensen worden we op deze planeet gezet en we nemen deel aan het leven. Maar wat houdt dat leven nuprecies in? Wat zijn we aan het doen? Waarom doen wij het op die manier en niet anders? Wat is onze betekenis als individu en in relatie tot elkaar? Dit zijn intrigerende vragen en wie er lang over nadenkt kan de motivatie van onze handelingen en uitspraken maar tot één principe herleiden: het Spel. Als wij pas geboren zijn vertonen wij nog geen enkel teken van het complexe gedrag dat wij later gaan vertonen. Eigenlijk willen baby’s heel weinig: een beetje slapen, een beetje eten en verder niets. Waarom laten wij ons overhalen om onszelf steeds moeilijk bereikbare doelen te stellen, die wij vervolgens met volledige inzet nastreven?

Wij leren van elkaar in spelvorm. De complexiteit van de regels van het spel van kinderen is het belangrijkste verschil tussen onze soort en andere levende wezens. Hier leren wij betekenis toekennen, strategieën uitdenken, voorstellingen projecteren en verbanden zien. De menselijke soort is niet in staat volledig volwassen en zelfstandig te worden, zoals andere, wilde diersoorten. Vandaar dat wij ook op latere leeftijd afhankelijk blijven van onze soortgenoten, in de vorm van sociale en maatschappelijke verbanden, en rolspelen blijven voortzetten. Wij gaan zelfs zover op in dit rollenspel, waarin fictieve doelen worden nagestreefd en taken worden gesteld, dat wij hierdoor volledig gefixeerd raken en het verschil tussen wat wij werkelijk nodig hebben en de rollen die wij spelen niet meer kunnen zien. Wij leven in een droomwereld, die wij voor onszelf gecreëerd hebben. Wij hebben geen doelen, taken, angsten, hoop of betekenis, dan de abstracte fixaties, die ons worden aangeleerd of die wij onszelf voorstellen.

Als ons leven voor het belangrijkste gedeelte slechts spel is, hoe komt het dan dat wij als soort zo’n grote overlevingskans hebben? Blijkbaar is de spelvorm, waarin mogelijkheden en gevaren zonder reële bedreiging kunnen worden afgetast, een van de voornaamste voorwaarden om de complexiteit van het bestaan aan te kunnen. Ons vermogen om te anticiperen op werkelijke gebeurtenissen, op grond van verwachtingen, die ons in spelvorm zijn aangeleerd, maakt de menselijke soort het best voorbereid op de realiteit. Wij zijn het ras van de spelende apen.

Als onze sociale en maatschappelijke relaties in hoofdzaak slechts een vorm van spel is, wat spelen we dan eigenlijk? Wie schrijft het script, wat is het decor, wie speelt welke rol en waar gaat het stuk eigenlijk over?Waar raakt de imaginaire wereld van ons bewustzijn de werkelijkheid? De keuze voor de sociale en maatschappelijke omgeving en de rol, die wij daarin vervullen is afhankelijk van een aantal factoren, waarbij het conflict tussen innerlijke beleving, communicatie, de ontwikkeling van de sociale positie in de tijd en omgevingsinvloeden centraal staat. Onze betekenis in de totale gebeurtenissen is gebaseerd op leerprocessen in voorgaande situaties, die wij verwerken tot een zelfbeeld en vervolgens toepassen op de huidige situatie. Wij onderzoeken de huidige omstandigheden op grond van strategieën, die voortkomen uit de projectie van mogelijke scenario’s. Er is een voortdurende tweestrijd tussen wat wij denken dat er gaat gebeuren en wat werkelijk gebeurt.

369

Onze grote kracht, preventie en het inschatten van mogelijkheden op grond van verwachtingen, is tegelijkertijd onze grote zwakheid, omdat wij al onze acties baseren op deze verwachtingen. Wij kiezen eenrol op grond van sociale en maatschappelijke verhoudingen en vervolgens identificeren wij ons met de rol en niet met de werkelijke beslissingen en acties, die wij ondernemen. Het is dan ook de vraag of onze maatschappelijke en sociale betekenis niet gebaseerd is op zelfontkenning.

Het spel van ons leven heeft een aantal regels, die als volgt zijn te omschrijven. In het begin van onze ontwikkeling worden wij binnen een bepaalde sociale en maatschappelijke context geconditioneerd op bepaalde verwachtingspatronen. Tussen deze patronen leggen wij begripsrelaties, waaruit onze logica en uiteindelijk onze voorstelling van de werkelijkheid wordt afgeleid. Deze voorstelling bevat een projectie van de systemen, waarin wij functioneren en de omgeving, die zowel hoopgevend als bedreigend is. Op grond van dit leerproces kiezen wij, op grond van persoonlijke afweging en afspraken met sleutelpersonen in ons leven, bepaalde rollen, taken en doelen in de systemen, waartoe wij behoren. Bij het vervullen van deze taken en rollen worden wij steeds meer geconfronteerd met de mogelijkheden en onmogelijkheden van de ons bekende systemen en onze persoonlijke ontwikkeling, die voortkomt uit het verleden. Onze conditionering en de cognitieve vaardigheden geven ons, tot op zekere hoogte, de mogelijkheid om te reageren op veranderende omstandigheden binnen systemen.

Op een gegeven moment worden wij door onze sociale en maatschappelijke omgeving of door persoonlijkeoverweging, geconfronteerd met nieuwe omstandigheden in het systeem, waardoor de persoonlijke invulling van onze rol niet meer past bij de rol van anderen, binnen of buiten het systeem. Er ontstaat een strijd, waarbij presentatie van problemen en de communicatie met derden centraal staat. Er zijn dan twee mogelijkheden: wij conformeren ons op grond van afspraken aan de regels van het systeem of wij zoeken een nieuwe sociale of maatschappelijke invulling, waarin onze conditionering niet meer geldig is.

Het functioneren van een individu buiten bekende maatschappelijke en sociale structuren, betekent dat wij al onze verwachtingen, voorstellingen, hoop en angst moeten laten varen en nieuwe terreinen moeten onderzoeken, waarin iedere ervaring of waarneming door middel van feedback moet worden geanalyseerd en geëvalueerd. Het vangnet van afspraken in bekende systemen is dan verdwenen en het leven veranderd in een continu leerproces, waarin weinig zekerheden of veilige zones aanwezig zijn. Een samenleving met complexe, veranderende systemen is voor een individu hetzelfde als geen systeem, tenzij deze in de vroegste jeugd aanhoudend met wijzigingen in de sociale en maatschappelijke verhoudingen te maken heeftgehad, maar daardoor een weinig stabiel en evenwichtig karakter vertoont. Evenwicht in onszelf betekent dat wij evenwicht in onze sociale en maatschappelijke verhoudingen handhaven. En in een complexe samenleving met veranderende doelstellingen is dat zeer moeilijk bereikbaar, tenzij deze verhoudingen zelf van moment op moment ter discussie staan.

Wij conditioneren en worden tegelijkertijd geconditioneerd. De basis van onze maatschappij is wederzijdse manipulatie. Door iemand iets aan te leren scheppen wij voor onszelf een rol, doelen en taken. Daarnaast bevestigen wij een systeem, dat onszelf weer is aangeleerd. Door het leerproces van iemand anders te accepteren, nemen wij gedragspatronen over in onze eigen rol binnen het systeem. Wij creëren voor onszelfeen rolmodel en verwachten dat ook van anderen. De invulling van het rolmodel is de bekrachtiging van sociale en maatschappelijke afspraken. Als de afspraken niet worden nagekomen, dan worden de rollen veranderd of de afspraken verbroken en de sociale verhoudingen verstoord. Iedere relatie met andere mensen is gebaseerd op geschreven of ongeschreven wetten. Deze wetten beschrijven een interactiepatroon,dat van persoon op persoon en van systeem op systeem wordt doorgegeven. De Regels en Wetten

Hoe worden regels en wetten van individuen, systemen en de onbekende omgeving via communicatie aan ons doorgegeven en in onze persoonlijkheid verwerkt? Welke betekenis heeft ons gedrag en onze communicatie op sociale en maatschappelijke verhoudingen? Regels en wetten hebben zowel in de natuur als in de maatschappij een beperkte geldigheid, die afhankelijk is van randvoorwaarden. Deze voorwaardenbetreffen plaats, tijd, omstandigheden, betrokken personen, onze eigen emotionele toestand en de ontwikkeling van ons leerproces en dat van anderen op dat moment. Dit lijkt vanzelfsprekend.

370

De methode, waarop onze geest indrukken verwerkt tot verwachtingen, maakt deze objectiviteit in observaties erg moeilijk. Wij zijn gewend om wat wij ooit geleerd hebben te combineren en toe te passen op nieuwe situaties. Dat geldt voor onze benadering van communicatie, systemen en de omgeving.

Als de omgeving, de omstandigheden, personen of de emotionele toestand bepaalde overeenkomsten vertonen met eerdere situaties, dan passen wij bij deze nieuwe gebeurtenis de communicatieregels en systeemregels toe, die ons in een eerdere fase met succes zijn aangeleerd. In een eenvoudige beschaving, waarin een strikte regelgeving aanwezig is, is dat zeker mogelijk. In een complexe samenleving, waarin communicatie centraal staat, is de geldigheid van algemene communicatieregels en systeemregels eerder toeval dan waarschijnlijk. Voor de persoon die de oude regels toepast op de nieuwe omstandigheden lijkt het alsof zijn persoonlijke leerproces en daarmee zijn of haar eigen overtuiging ter discussie staat. Vanuit het systeem waarin dit plaats vindt, gaat het maar om één hoofdzaak: hoe verhoudt het systeem zich ten opzichte van de rol van deze persoon in het systeem, waarin dit individu functioneerde? En daarmee worden de nieuwe regels toegepast op een situatie, waarin andere prioriteiten en doelen werden gesteld.

Vanuit voorgaande systemen is er geen begrip voor de nieuwe situatie. Vanuit het nieuwe systeem worden oordelen gevormd over voorgaande systemen, waarbij uitsluitend wordt uitgegaan van de nieuwe paradigma’s. Het individu is slechts de boodschapper van zijn eigen conditionering, maar wordt al snel gezien als de identificatie van het systeem, waaruit deze voortkomt. Het individu kan zich nooit los maken uit het persoonlijk leerproces. Er is maar een mogelijkheid om nieuwe communicatie over het centrale thema mogelijk te maken: het vinden van een wederzijdse vertaalsleutel van de oude situatie naar de nieuwe situatie. En met deze vertaling worden zowel gedragspatronen, associaties, begrippen en ideeën als doelen, taken en methodes bedoeld.

Strategische Spellen

De manier waarop informatie in onze maatschappij over organisaties en personen wordt verdeeld, heeft te maken met de de geplande structuur en de ontwikkeling van het individu of de organisatie. Zowel in micromodellen als macromodellen is informatie het sleutelbegrip, waardoor de maatschappij vorm krijgt. Inrelaties tussen personen bepalen de sociale spellen de verdeling van macht, kennis, geld, rijkdom en informatie. Wij kunnen zelfs stellen, dat macht, kennis, geld, rijkdom en informatie gelijkwaardige ruilmiddelen zijn, waardoor personen en systemen zich aan elkaar aanpassen. Zonder deze middelen is het voor individuele subsystemen niet interessant om zich aan elkaar aan te passen. De verdeling van macht, kennis, geld, rijkdom en informatie op een bepaalt moment bepaalt zelfs de complexiteit van de samenleving. In de evolutionaire strijd om de ruilmiddelen worden verschillende strategische spellen gespeeld om de ruilmiddelen te veroveren. In dit boek wordt een onderscheid gemaakt tussen het politieke spel, het machtspel, het sociaal maatschappelijke spel en het economische spel.

De Mythe van het Schaakspel

Wie heeft het schaakspel oorspronkelijk bedacht? Om welke inzet wordt gespeeld? Wat betekent winnen of verliezen nu precies? En in welke relatie staat deze mythe tot politiek, macht, oorlog en strategie?

Misschien verwacht u dat het schaakspel door één bepaalde maker is bedacht. Natuurlijk is ooit iemand begonnen met een spel, dat op het schaakspel leek. Het had echter absoluut nog niet de vorm en de regels, zoals wij die kennen. Er waren andere stukken en andere richtlijnen. Doordat steeds meer mensen het spel begonnen te spelen, ontstonden er nieuwe schaakstukken en spelregels. In feite kunnen we dus stellen, dat het schaakspel zichzelf heeft bedacht, doordat steeds intelligentere spelers er aan deel namen. Door onderlinge afspraken, angst voor verlies en frustratie stelden potentiële verliezers nieuwe regels voor, waarna de spelers de regels onderling bespraken. Dit is dus eigenlijk onderhandelen over de vorm van het spel. De regels van het schaakspel zijn dus bedacht door eeuwenlang spelen van het spel door verschillendespelers en de reactie van het publiek. De regels bepalen het spel maar uiteindelijk worden de regels aangepast door acceptatie en ontkenning, door succes en mislukking. Als wij dan toch antwoord willen

371

geven op de vraag wie het schaakspel heeft bedacht dan kunnen wij uiteindelijk stellen, dat het bedacht is door de tijd.In politiek, macht en oorlog wordt ook schaak gespeeld. Hier is sprake van een paradox. De spelers maken onderdeel uit van subsystemen, die weer verbonden zijn aan hoofdsystemen. Natuurlijk worden ook in dit schaak spel bepaalde regels geaccepteerd of ontkend, waarna gedragsaanpassing plaatsvindt. De regels van het spel worden door diplomatieke interventie inzet voor onderhandelingen. Wat de individuele spelers niet beseffen, is dat zij weer schaakstukken zijn in een schaakspel op een hoger nivo, namelijk de subsystemen. De leiders, bazen en generaals zijn hierin de spelers. Door het politieke machtspel en de publieke opinie, die wordt beïnvloedt door de media, zijn de leidinggevenden ook weer schaakstukken in een spel op hoger nivo. Zowel in een dictatuur als een democratie vindt er echter een merkwaardige terugkoppeling plaats. Uiteindelijk wordt een dictator of een democratisch gekozen president weer bestuurd door de opinie van hetvolk.

Als het volk aan zeer veel gedragsregels moet voldoen, dan neemt de weerstand tegen de leider toe. Bij een bepaalde kritische waarde overschrijdt de ergernis een zekere grens, waarna een revolutie plaatsvindt. De media vormen een centrale rol bij het selecteren van de beschikbare informatie over de voortgang van het spel. Zij besturen uiteindelijk het hele proces. Het schaakbord zelf geeft allerlei basisrichtlijnen voor de beweging van de stukken. Natuurlijk heeft het schaakbord zelf ook transformaties ondergaan in de ontwikkeling van het spel. Maar deze richtlijnen zijn cultureel bepaalde patronen.

Over het algemeen kan gesteld worden dat informatie zich verplaatst van eenvoudige hiërarchische structuren naar complexe hiërarchische structuren terwijl van hoog naar laag richtlijnen voor de gedragsregels worden doorgegeven.

Over Deuren en Sleutels

Als wij zonder enige voorbereiding in een bepaalde omgeving terechtkomen, dan lijkt de omgeving op een huis vol deuren, waaruit wij weer een vrije keuze kunnen maken. Wat er achter die deur is, weten wij niet precies. Maar bij het openen van iedere deur komen wij in andere kamers terecht, die weer deuren hebben naar aangrenzende kamers. Om een doel te bereiken in dit grote huis, is een kaart noodzakelijk. Maar er is nog een probleem. Sommige deuren kan men zonder enige moeite open doen. Andere deuren blijken echter op slot te zijn. Waar de sleutels van de gesloten deuren zijn is nauwelijks bekend.

372

Van tijd tot tijd krijgen we een aantal sleutels, die op de vloer van het huis te vinden zijn of van mensen, diewij tegenkomen. Het is niet van tevoren bekend, bij welke deur een sleutel hoort. Door uitproberen komen we er langzaam achter, welke sleutel bij welke deur hoort. Er is keuzevrijheid, maar om deze te bereiken kunnen wij twee dingen doen. Het is mogelijk om de waarschuwingsignalen in het huis (in de vorm van borden en kaarten) te volgen of om voorbijgangers te vragen welke ervaringen zij hebben opgedaan. Aan deandere kant kunnen wij zelfstandig door ‘Trial and Error’ proberen onze weg te vinden. Dit duurt echter heel lang. We kunnen ons dus laten conditioneren of wij leren ‘spelenderwijs’ de omgeving te onderzoeken.

In eerste instantie lijkt het eenvoudiger om het gedrag van voorbijgangers na te bootsen en de richtlijnen te volgen. Vaak zal de methode van de omstanders niet tot het onderzoeken van nieuwe mogelijkheden leiden,maar een herhaling van dezelfde handelingen blijken te zijn. Door gemakzucht wordt dan gekozen voor ‘platgetreden paden’. Daarmee wordt bedoeld dat de mensen in het huis steeds dezelfde wegen blijven bewandelen. Door het onderzoeken van nieuwe deuren en het uitproberen van nieuwe sleutels kan een individu volledig andere deuren en kamers vinden, die weer nieuwe mogelijkheden bieden aan andere personen, mits de nieuwe mogelijkheden door communicatie en media aan andere mensen wordt meegedeeld.

Wij zijn dus in principe vrij om te doen en te laten wat wij willen. Zelfstandig handelen brengt alleen wel risico’s met zich mee en wanneer men bang is om zelfstandig te functioneren, zal al gauw gekozen worden voor het volgen van wegen, die door anderen is verkend. Het ontwerp van het huis is te vergelijken met de organisatie, waarin wij ons bevinden. De mensen die wij tegenkomen zijn de andere personen binnen de organisatie. De sleutels zijn een metafoor voor de objecten, die wij nodig hebben om nieuwe mogelijkhedenin de toekomst te verkennen. De sloten van de deuren kunnen worden vergeleken met de drempels, die wij moeten overschrijden, om onbekend terrein te onderzoeken. Het vinden van de juiste sleutel bij een bepaaldslot is de uitvinding van nieuwe paradigma’s in ons denken. Als een deur eenmaal is geopend, dan kunnen nieuwe gedragspatronen in de maatschappij ontstaan.

Economie

Als wij al ons bezit zouden materialiseren, dan beperkt dat de bewegingsvrijheid en de omloop van objecten en diensten. Ons economisch stelsel is simpelweg gebaseerd op onderling vertrouwen met betrekking tot de acceptatie van ruilmiddelen. Ruilmiddelen die een economisch karakter bezitten zijn: geld, informatie, goederen, diensten, vrije tijd, macht, sociale positie en populariteit. Maar ook: personen, hulp en pijn. Iedere maatschappijvorm heeft eigen ruilmiddelen, die gedragscodes binnen de cultuur representeren. De ruilmiddelen zijn algemeen geaccepteerde standaardbegrippen, die weergeven welke eigenschap centraal staat binnen een maatschappij. Het economisch stelsel is één van de identificaties van een sociaal maatschappelijke cultuur.

Een economie die draait op slavenhandel geeft daarmee aan weinig respect te hebben voor de belangen van mensen van andere rassen. Een economie die draait om geld legt de nadruk op matriele goederen. Een informatie-economie is gebaseerd op het doorgeven en onthouden van kennis. Een begrip kan alleen als ruilmiddel worden gebruikt, als het zowel door de hoge als de lagere klassen in een maatschappij als betaalmiddel is geaccepteerd. Het gekozen ruilmiddel verwijst naar de diepere verlangens van personen binnen een bepaald systeem.

In het begin van de ontwikkeling van een beschaving is een betaalmiddel slechts de bekrachtiging van een bepaalde onderlinge relatie tussen personen. Het is een bewijs van onderling vertrouwen. Bepaalde goederen, diensten en informatie worden voor relaties verricht. De acceptatie van het betaalmiddel geeft de basis voor vertrouwen weer, dat het ruilmiddel in de toekomst weer kan worden ingewisseld voor andere producten. Onze economie is dus gebaseerd op onderling vertrouwen. Zolang dat vertrouwen aanwezig is, zal de economie groeien en het betaalmiddel op zich zelfs tot doel worden verheven. Als bepaalde groeperingen binnen de samenleving het betaalmiddel niet langer accepteren en andere verlangens hebben, dan kan dit leiden tot ergernis, frustratie en zelfs revolutie. Dit zorgt voor een stagnatie van economische processen en zelfs opstand.

373

Bloedsomloop van een Beschaving

In de filosofie van de model wordt uitgegaan van een bepaalde structuur van de persoonlijkheid. Aangezieniedere sociale context en maatschappijvorm ook algemeen geaccepteerde verwachtingspatronen, associaties, logica, voorstellingen, driften en keuzes heeft, kan men spreken over de persoonlijkheid van een sociaal verband of een maatschappij. Zowel individueel als sociaal en maatschappelijk worden feedbackmechanismen in stand gehouden door micro- of macro-economische processen. In een geïsoleerd systeem zal de wet van behoud van ruilmiddelen gelden. Grondstoffen worden door middel van gestructureerde processen omgezet in hoogwaardige producten met een gespecialiseerde betekenis. In een open systeem vindt uitwisseling plaats met andere systemen en personen. Door vernietiging, pijn, ziekte, hongersnood en oorlog lijken economische goederen en diensten verloren te gaan. Hoe vreselijk dit ook is maakt een persoon, sociaal verband of maatschappij door deze sociale problemen een leerproces door, waardoor zij in de periode na deze verschijnselen een sneller groeiproces kunnen doormaken en beter lettenop waarschuwingsignalen vanuit de omgeving.

Er is dus een individuele, sociale en maatschappelijke ‘persoonlijkheid’, waarbij feedbackmechanismen in de vorm van zelforganisatie via economische structurering in stand wordt gehouden. Een systeem of subsysteem is dus te benaderen als een zelfstandige persoonlijkheid, waarmee gecommuniceerd kan worden. Door conditionering en spel kan niet alleen de persoonlijkheid van het individu maar ook de geprojecteerd persoonlijkheid van sociale verbanden en maatschappijvormen worden beïnvloed. De uitwisseling van gedragsregels, informatie en economische goederen en diensten wordt in het onderstaande diagram weergegeven.

374

Reverse Engineering

Het vinden van een vertaling van een oude naar een nieuwe belevingswereld kan heel moeilijk, zo niet onmogelijk blijken te zijn. In de meeste gevallen is er sprake van een zekere vorm van continuïteit, waardoor in de nieuwe situatie wordt voortgebouwd op de ruines van eerdere systemen. In de informatica iseen principe beschikbaar om vertaling van de oude situatie naar de nieuwe omstandigheden mogelijk te maken. Deze methode heet ‘Reverse Engineering’ (omgekeerde ontwerptechniek) en zij is in eerste instantie bedoeld om handmatige processen om te vormen naar geautomatiseerde mechanismen en oude modellen naar nieuwe systemen. Deze methode is echter ook toepasbaar op een veranderende samenleving.

Het nieuwe systeem heeft bepaalde mogelijkheden, die functioneel zijn op te splitsen in eigenschappen en processen. Deze eigenschappen en processen moeten worden bestudeerd en als aparte onderdelen worden ondergebracht in een ‘toolbus’, dat de mogelijkheden en onmogelijkheden van de nieuwe situatie representeert. Het nieuwe systeem in al zijn complexiteit wordt vervolgens vereenvoudigd naar een structuur, die opgebouwd is uit de eigenschappen en functies van de ‘toolbus’.

Vervolgens concentreert men zich op de processen in de oude situatie en hiervoor wordt, voor zover mogelijk, een eigen ‘toolbus’ met eigenschappen en functies gecreëerd. Door verbanden te leggen tussen debegrippen en functies in de oude ‘toolbus’ en de nieuwe ‘toolbus’ wordt men in staat gesteld relaties te leggen tussen oude en nieuwe procedures en eigenschappen. Dit zal niet altijd mogelijk zijn, maar in veel gevallen wel. Op deze manier ontstaat herkenning en wordt het mogelijk de goede onderdelen uit het oude systeem over te hevelen naar de nieuwe omgeving en andersom. Zo wordt het mogelijk om een vertaling te maken tussen mensen, systemen en communicatietechnieken, die van plaats, omstandigheden of tijd verschillen.

Bij toepassing van deze informaticatechniek op de psychologie van een samenleving kunnen wij voor de onderdelen van de ‘toolbus’ beter uitgaan van patronen, associaties, voorstelling, logica, doelen, taken en driften, zoals in deze theorie is beschreven, dan van eigenschappen en functies.

Veranderingen in de samenleving worden in deze benadering vooral gezien als een renovatiecrisis. Deze vertaling maakt het mensen en systemen makkelijker over te stappen naar een nieuwe omgeving. Het oude referentiekader kan worden vergeleken met het nieuwe referentiekader. Soms zal het nodig zijn om oude of nieuwe functionaliteit te verdelen over meerdere processen, of dat een combinatie van eigenschappen en functies gerelateerd worden aan het nieuwe proces. Dit heet functionele opdeling en het maakt meerdimensionale relaties mogelijk.

375

Opkomst en Ondergang van een Koninkrijk

Waar blijft de mens als denkend individu temidden van het wapengekletter van opkomende en instortende koninkrijken? In hoeverre kan de mens zich steeds sneller blijven aanpassen aan versnelde maatschappelijke ontwikkeling? Zelfs de maatschappelijke structuren zelf en de sociale verhoudingen zijn al ter discussie gesteld. Het antwoord is: de mens kan dat niet meer. Voor korte tijd na de puberteit identificeert hij of zij zich met een op dat moment breed uitgedragen systeem en wordt daarna in de maalstroom van persoonlijke belangen en rolvervulling gedesoriënteerd. De continuïteit raakt zoek.

Tenzij de prioriteiten worden verschoven van vrije markt economie en idealen naar een evenwichtige ontwikkeling van de samenleving, zal de mens, die in een communicatiemaatschappij overschakelt van het ene systeem naar het andere of wanhopig blijft vastklampen aan verloren principes, niet meer kunnen bepalen of en welke sociale verbanden zullen worden aangegaan. De communicatie verliest dan alle betekenis. Een ecologisch evenwichtige manier is belangrijker voor een mens dan doelen, taken, systemen of voorstellingen. De soldaat heeft niets aan de vlag waarvoor hij sterft, tenzij deze weet waarvoor die vlag staat. Als wij de menselijke soort in de 21e eeuw in stand willen blijven houden, moeten wij ons afvragen hoe in een maatschappij met zoveel culturen en subculturen de continuïteit gewaarborgd kan worden voor alle betrokkenen. En dat kan alleen als wij het individuele leerproces met betrekking tot de wereld niet alleen in het onderwijs, maar vooral daarbuiten, begeleid kan worden.

376

Wij moeten mensen geen theoretisch verhaal voorschotelen, maar hulp bieden bij de praktische toetsing vanideeën. Om dit te realiseren, moet er een mogelijkheid zijn om de gevolgen van keuzes uit te proberen in een kunstmatige, gecontroleerde omgeving.

Hiërarchie van de Apenrots

Als er een hiërarchie is in de systemen binnen de samenleving wie vervullen hierheen dan de belangrijkste posities? Dit is een interessante vraag voor iemand die in de hiërarchische structuren gelooft, maar het werkelijke antwoord is: niemand. Wij zijn allemaal, in posities die een belangrijke maatschappelijke betekenis hebben en posities aan de rand van de samenleving slachtoffer en profiteur van de verwachtingen,die wij zelf geschapen hebben of die anderen over ons koesteren. Wij volgen het modelgedrag van anderen en van een afstand zien wij alleen maar de mooie aspecten daarvan, maar iedere maatschappelijke rol heeft voordelen en een prijs, die men op lange of korte termijn betaald. Niemand vervult een taak, die hem of haar in geen enkel opzicht persoonlijk voordeel oplevert en een sociale positie, die alleen maar voordelen oplevert, wordt door de sociale en maatschappelijke omgeving niet geaccepteerd.

Het klinkt misschien hard maar uiteindelijk hebben wij allemaal op een zeker moment van onze ontwikkeling zelf gekozen wie wij in maatschappelijk opzicht zijn: bedelaar, miljonair, wijze, gek, intelligent, dom, bouwvakker, hersenchirurg. En natuurlijk wisten wij toen niet welke consequenties daaraan verbonden waren. Dat is ook het belangrijkste mechanisme waarop de maatschappij draait: jaloezie, vertrouwen en projectie. Wie werkelijk zou praten met de personen, die als voorbeeld worden genomen, zou al snel een andere maatschappelijke richting kiezen of gelukkig zijn met wie hij of zij is.

Aan de andere kant zou zo’n beschaving economisch, sociaal en qua kennisnivo weinig ontwikkeling doormaken, omdat de hoop op een betere positie en de frustratie bij de mislukking het belangrijkste cognitieve leerproces van de mens is. Falende mensen hebben uiteindelijk altijd de beste posities in de maatschappij bereikt, als zij het overleefden. Het leven draait uiteindelijk om je mislukkingen, wat je hiervan geleerd hebt en hoe je er mee om hebt leren gaan, niet om je succes. Succes en geluk zijn uiteindelijk slechts kortstondige illusies (maar ze zijn mooi zolang ze duren).

Massacommunicatie

Wie een studie wil maken naar de mogelijkheden van communicatie, moet hierbij in ieder geval twee principes betrekken: de afhankelijkheid van communicatieregels van (sub-)culturen en de vertaling hiervan in de belevingswereld van het individu. Aangezien het individu binnen een systeem in de loop van het levenmet verschillende systemen te maken heeft gehad, zijn de vertaling binnen een cultuur en de persoonlijke interpretatie meestal niet hetzelfde. Het individu identificeert zich zelden volledig met het systeem en de daar geldende regels. In veel gevallen is hier slechts sprake van een tijdelijk verbond en zijn de regels van het systeem strijdig met het eigen belang. Wie werkelijk met mensen wil communiceren moet begrip hebben voor de ontwikkeling in verschillende culturen, die zij hebben doorgemaakt, en daarbij voortdurendtoetsen, of er gemeenschappelijke of vergelijkbare ervaringen of waarnemingen zijn met de eigen situatie.

Mensen kunnen zich vrij veel dingen voorstellen, maar zij hebben aanknopingspunten nodig met de eigen beleving voordat zij een boodschap als waarheid accepteren. Een geaccepteerde boodschap wil nog niet zeggen dat iemand gelijk krijgt, want vervolgens wordt het bericht gemeten aan de op dat moment heersende regels van intermenselijke relaties en de positie die de zender ten opzichte van de ontvanger vervult.

Acceptatie en goedkeuring zijn beslist niet hetzelfde. Voordat je iemand aanspreekt moet je van twee zaken goed op de hoogte zijn: in welke ontwikkelingsfase iemand verkeert en welke sociale regels iemand op dat moment belangrijk vindt. Onbekendheid met een van de twee terreinen leidt waarschijnlijk tot verwerping van de boodschap. Communicatie is dus niet eenvoudig, ook al kan de presentatie simpel lijken.

377

Massacommunicatie is nog moeilijker. Om een groep mensen, een stam, een volk of de wereld iets duidelijk te maken, moet men beschikken over goede vertaalmiddelen en eenvoudige, gezamenlijke ervaringen, begrippen en voorstellingen gebruiken. Wie niet op de hoogte is van de semantiek van de taal van het publiek heeft grote kans tegen de banken te praten. Bovendien moet de boodschap een verrassingselement hebben, zodat men over het bericht gaat nadenken. Verrassing is alleen te bereiken door een bekend patroon te herhalen en dit vervolgens met een bijzondere gebeurtenis of associatie te doorbreken. Het gaat hierbij niet in de eerste plaats om de intensiteit van de verrassing maar vooral om de verwachting van het publiek met betrekking tot de situatie. Voortdurende blootstelling aan indrukwekkende gebeurtenissen leidt tot acceptatie van het bijzondere gedrag en desinteresse. Deze desinteresse zal zich in volgende confrontaties alleen maar verdiepen.

Bij communicatie kunnen wij een onderscheid maken tussen drie betekenissen: de geschiedenis, het berichten het nieuws. De geschiedenis bevat een opsomming van alle gebeurtenissen, die in het verleden verwerkt zijn. Hierin probeert het publiek herkenbare verbanden te vinden. Het bericht is een beschrijving van de omstandigheden van een huidige gebeurtenis. Hierbij is de presentatie en de volledigheid heel belangrijk. Nieuws is de veranderende betekenis van het bericht ten opzichte van de geschiedenis. Geschiedenis kan in dit opzicht best nieuws bevatten. Als er onbekende omstandigheden of veranderde inzichten in een historische gebeurtenis zijn, is dat nieuws te noemen. Mensen zijn in principe alleen geïnteresseerd in de veranderingsaspecten van bekende patronen, in het nieuws en slechts marginaal in de bekrachtiging van bestaande patronen. Als iemand alles al heeft gezien of meegemaakt zal het moeilijk worden om de aandacht van deze persoon te trekken. Dit zal alleen lukken als de zender met nieuws komt dat persoonlijkebetekenis heeft voor de ontvanger. En daarvoor moet men de achtergrond van het publiek goed kennen.

Propaganda

Hoe breng je een systematische boodschap over, zoals:’Koop meer waspoeder’ of ‘Stem onze partij’? In de eerste plaats moet de zender goed op de hoogte zijn van de eigen doelstellingen, zijn maatschappelijke positie en wat hij of zij wil bereiken. Dat lijkt gemakkelijker dan het is. Het risico is namelijk groot, en dat blijkt onder andere uit reclamecampagnes, dat een boodschap wel goed over kan komen, maar niet het gewenste of zelfs het tegenovergestelde effect heeft van wat men wil bereiken. Er is dan niet goed nagedacht over de doelen, de voordelen en de nadelen. Dit heet een zelfonderzoek en dit onderdeel kan nietontbreken in communicatie. Want wat is nu de kern van wat wij willen uitdrukken, onafhankelijk van het publiek?

In de volgende fase wordt het systeem onderzocht, waarbinnen wij de boodschap willen verkondigen. Wat zijn de geldende communicatieregels? Hoe staat men tegenover ons? Spreekt onze boodschap het publiek aan of moet indirect aandacht worden getrokken voor de belangen? Wat zijn de belangrijkste eigenschappenen processen van het systeem? Of het nu waspoeder, een partij of de natuur betreft, eerst moet de zender de huidige prioriteiten van zijn publiek kennen, voordat een boodschap wordt uitgedragen. Daarna moet men zoeken naar gemeenschappelijke ervaringen, die herkenbaar zijn voor de ontvangers. Aan deze ervaringen kan men tijdens de boodschap refereren, waarbij rekening wordt gehouden met het in de vorige paragraaf beschreven verrassingseffect. Er moet iets gebeuren in relatie tot de boodschap dat het bestaande verwachtingspatroon doorbreekt. Om het vertrouwen te winnen kan men inspelen op algemene driften, wensen en gevoelens, die op dat moment gelden.

Propaganda of de presentatie van een boodschap is in een samenleving essentieel. Het bepaalt wat mensen belangrijk vinden, waar zij over praten en hoe zij het beleven. In feite kan men mensen alles laten geloven wat maar wenselijk is, mits op de juiste tijd, plaats en onder gunstige omstandigheden gebracht. Uiteindelijk gaat het om de presentatie van de boodschap en niet om de inhoud.

De Hype

Waarom verleggen mensen massaal de belangstelling naar bepaalde objecten, personen of ideeën? Welk maatschappelijk principe zorgt er voor, dat wat op dit moment noodzakelijk wordt gevonden, dat over een jaar niet meer is of juist wel is? Kortom, wat is de massapsychologie achter de ontwikkeling van trends?

378

Een trend of hype heeft alles te maken met de structurele communicatieregels binnen een systeem. Het gaater om dat centrale personen, objecten of begrippen binnen een systeem worden geassocieerd met een nieuwkernbegrip, dat regelmatig bekrachtigd wordt. Wat dit kernbegrip inhoudt (kleren, auto’s, filosofie) doet niet ter zake, mensen moeten zich identificeren met het nieuwe begrip. En dat betekent dat het qua uiterlijke vormgeving en betekenis moet passen in een cultuur. Door het nieuwe begrip te koppelen aan centrale fixaties binnen een systeem, wordt het na enige tijd een eigenschap of functie van dit systeem. Deze identificatie wordt bekrachtigd als andere sleutelfiguren in een belangrijke sociale positie dit kenmerkovernemen in hun levensstijl. Er ontstaat dan een feedbacksysteem, dat door wederzijdse bevestiging in stand wordt gehouden: het nieuwe object is een eigenschap van het systeem, omdat de leden van het systeem dit object bezitten, en men laat zien dat men bij het systeem hoort, door het bezit van het object.

Deze wederzijdse identificatie is het belangrijkste mechanisme achter het ontstaan van systemen, nu en in het verleden. Het systeem bestaat niet, zolang er geen eigenschappen aan zijn toegekend, en als de leden van een systeem een gemeenschappelijk object, persoon of idee gaan aanhangen, is het onderdeel van het systeem geworden. Het behoort tot het magisch denken van een zesjarig kind en het is terug te vinden in religie, politiek, mode of muziek. De groep heeft identificatie nodig, omdat de personen, die er deel aan nemen, zichzelf onvoldoende kunnen begrijpen. Het individu heeft erkenning nodig door middel van het systeem en het systeem wordt bevestigd door het toekennen van betekenis aan objecten, personen en ideeën.

Ontwikkeling van de Maatschappij

Om te begrijpen hoe onze maatschappij zich in sociaal psychologisch opzicht in aanvang heeft ontwikkelt moeten wij een aantal fasen weergeven. In het begin waren de communicatiemogelijkheden beperkt, waardoor er nauwelijks sprake was van systeemvorming of persoonlijkheidsontwikkeling. Er was slechts het bewustzijn, dat indrukken uit de beangstigende en hoopgevende omgeving verwerkte tot primitieve verwachtingspatronen en associaties, waarop werd gereageerd. Om zichzelf te beschermen tegen de gevaarlijke omgeving leerde de mens operant handelen en cognitieve vaardigheden.

Om het hoofd te kunnen bieden aan veranderende omstandigheden werd sociale samenwerking noodzakelijk. Dit is alleen mogelijk als een eenvoudige vorm van communicatie is ontstaan. Voor communicatie via taal was ons strottenhoofd nog niet ver genoeg ontwikkeld. Bij de eerste sociale contacten zal vooral gebarentaal een belangrijke rol hebben gespeeld. Pas later werden klanken en symbolen verbonden aan een bepaalde voorstelling. Er is dan sprake van een abstracte taalvorming. Muziekzal in het beginstadium een belangrijke, synchroniserende taak hebben gehad.

Het systeem van het stammenverband zal voornamelijk hebben gediend als bescherming tegen de buitenwereld en gezamenlijk voedsel te verwerven. De stam zal eigen tekens, uiterlijke kenmerken en geluiden hebben gehad. Als mensen zich met een bepaalde stam identificeerden, dan wordt de noodzaak van regels al snel duidelijk. Er moet vertrouwen zijn om een stam in stand te houden. De leden van de stam werden geconditioneerd om zich aan bepaalde regels te houden. Als zij de regels volgden, dan werden zij tot de stam toegelaten. Als zij de regels overtraden, dan werden zij verbannen of er werd geweld tegen hen gebruikt. Deze uitgestotenen sloten zich aan bij andere stammen. En door de associatie van de angst van hetverlaten zijn met de oorspronkelijke groep moet de eerste haat zijn ontstaan.

Voor stammenoorlogen is een vrij complex stelsel van organisatie en communicatie nodig, dus deze zullen pas begonnen zijn toen men leiders begon aan te wijzen. Hierdoor werd het mogelijk plannen te coördineren. Daarnaast ontstond de eerste rolverdeling, bijvoorbeeld bij het zoeken naar voedsel.

Er werden georganiseerde verbanden van jagers en verzamelaars gevormd. De mens kon zich specialiseren in een taak. Het doel verplaatst zich dan van de omgeving naar de sociale verbanden zelf. Bij de hoop en bedreiging van het individu staat niet langer de omgeving, maar het sociale systeem centraal. Dit zijn slechts de eerste stappen in de ontwikkeling van de psychologie van de maatschappij. Een volledige beschrijving van de sociaal psychologische geschiedenis is niet het doel van deze theorie. Vandaar dat het bij deze korte inleiding blijft.

379

Model voor de Maatschappelijke en Sociale Ontwikkeling

Is het mogelijk om de ontwikkeling van sociale en maatschappelijke verhoudingen in een logisch model onder te brengen? Als we uitgaan van de evenwichten tussen persoonlijk bewustzijn, communicatieregels, de structuur van organisatiesystemen en de omgeving en we vergelijken de maatschappij als geheel met de fysische en chemische evenwichten in en tussen atomen en molekulen, dan brengt dit ons tot een verbijsterende conclusie. Want wat blijkt? De wisselwerking tussen het individu via de communicatieregels met de systemen, waarin deze functioneert, voldoet aan vergelijkbare mathematische regels als de interactietussen de evenwichten in en tussen atomen en molekulen.

Een atoom is een elementair deeltje, dat zeer stabiel is, en op grote schaal onsplitsbaar lijkt. Atomen gaan bindingen aan met andere atomen tot molekulen. Deze molekulen vormen door middel van VanDerWaals krachten koppelingen met andere molekulen. Deze verschillende nivo’s van interactie op atomair en moleculair nivo vormen de basisstructuren voor wat wij de werkelijke wereld noemen.

Maar de fysica en de chemie tonen aan, dat de werkelijkheid op elementair nivo helemaal niet zo stabiel is als deze op ons schijnt over te komen. Evenwichten tussen molekulen en atomen raken verstoord, waardoornieuwe chemische stoffen en moleculen gevormd worden. Ook het atoom, dat sinds Democritus als ondeelbaar werd gezien, is door het atoommodel en de kwantummechanica van de 20e eeuw vormgegeven als deelbaar in elektronen, protonen en neutronen. Wat in eerste instantie een stabiel atoom lijkt, is slechts een evenwicht tussen kwantificeerbare eenheden, die de basis vormen voor de kosmos. Als een atoom aangeslagen wordt en uit evenwicht raakt, dan heeft dit effect op de moleculen, waarin het atoom zich bevindt. Er zijn dus verschillende nivo’s van werkelijkheidbeleving, die door middel van de verstoring van evenwichten invloed op elkaar uitoefenen.

Als we dit model overnemen in onze maatschappijvisie en de sociologie, dan is de menselijke persoonlijkheid te vergelijken met een atoom. Deze lijkt stabiel en ondeelbaar, maar de persoonlijkheid is de geintegreerde som van alle leerervaringen van een individu. Als evenwichten tussen de leerervaringen verstoord raken, dan is het mogelijk, dat de persoonlijkheid als eenheid desintegreerd.

Het individu is echter niet alleen, maar communiceert via feedbackevenwichten met andere personen. Als het evenwicht in de persoonlijkheid verstoord raakt, heeft dit effect op zijn of haar communicatieregels en daarmee op de positie en interactie binnen het systeem. De evenwichten tussen rollen, taken en procedures in het systeem wordt hierdoor uit balans gebracht en er ontstaat een kettingreactie (‘kernreactie’) van verbroken relaties tussen mensen. Door het verstoringsproces ontstaat de emotie angst, waardoor de systemen waarin men een rol heeft, niet langer veilig lijken. En dit veroorzaakt een vluchtreactie naar de onbekende omgeving. Evenwichten binnen de persoonlijkheid en tussen individuen onderling kunnen alleen hersteld worden door wederzijds vertrouwen. De regulerende emotie tijdens dit proces is de hoop.

Wat hier beschreven wordt is een verstoring van een maatschappelijk evenwicht van binnenuit, door één of meer personen. De verstoring kan echter ook komen door het aanpassen van de organisatiestructuur en processen, waarin het individu een rol speelt. Het systeem verstoort het evenwicht, waardoor een nieuwe samenhang tussen mensen ontstaat. Dit betekent het verbreken van sociale verbanden en het tot standbrengen van relaties tussen personen, die voorheen geen of weinig kontakt met elkaar hebben gehad. Hierdoor vallen bestaande interactiepatronen tussen mensen uiteen. De verbanden tussen de elementen binnen een verzameling (de personen) worden losgekoppeld en er worden nieuwe deelverzamelingen gevormd.

In de praktijk is de maatschappij te zien als een wisselwerking tussen de verstoring van evenwichten op structureel en individueel nivo. Een verstoring van de persoonlijkheid binnen één individu heeft effect op de relaties tussen samengestelde gehelen en de verandering van de organisatie heeft via de communicatie weer gevolgen voor andere personen. Er bestaan geen geisoleerde individuele of maatschappelijke problemen. De maatschappij bestaat uit kwetsbare ecosystemen, waarin een individu heeft geleerd te leven,

380

en een verstoring van dit evenwicht in de omgeving van het individu weerspiegelt zich in de persoonlijkheid van die persoon.

Andersom kan een persoon actief traditionele gedragsinteractie beinvloeden, waardoor verwachtingen uit balans raken en het systeem transformeert naar een nieuw evenwicht. De communicatieregels tussen mensen bepalen de snelheid waarmee een evenwicht naar een nieuwe rolverdeling wordt verandert. Naarmate mensen meer en sneller communiceren in een maatschappij, zullen evenwichten in de persoonlijke en maatschappelijke systemen steeds instabieler worden.

De evenwichten binnen de persoonlijkheid of tussen personen en systemen worden verstoord of bekrachtigd door gegevensuitwisseling via communicatie, waarneming en ervaring. Als de gegevens overeenkomen met de verwachtingspatronen van een individu of een systeem, dan zijn de gegevens stabiliserend.

Er is een evenwicht tussen de innerlijke beleving en de presentatie in de directe omgeving. Verandering vanbegripsrelaties en communicatie is niet noodzakelijk en zelfs ongewenst. Als de gegevens uit de omgeving niet langer overeenkomen met bestaande gedragspatronen, dan raken evenwichten tussen personen en systemen uit balans. De gegevens hebben informatiewaarde, want het leerproces in het verleden is niet langer toereikend. Dit veroorzaakt veranderingsprocessen in de beleving van de werkelijkheid of in de realiteit zelf. Gegevensuitwisseling vormt de energie die via interactie tussen personen en systemen wordt overgedragen.

Wisselwerking tussen Ecologische Systemen en de Omgeving

Een beschaving kan worden vergeleken met een bos, waarin bomen zijn geplant, die groeien en zich voortplanten. De groei van de bomen is afhankelijk van water, bodemstoffen en een bepaald klimaat. Voor het ontstaan van het bos is een zekere gecontroleerde omgeving noodzakelijk. Als een van deze factoren ontbreken of instabiel zijn dan kan het ecologisch principe verstoord worden. Bij een bepaalde hoeveelheid begroeiïng wordt het bos als ecologisch geheel van passieve consument van de omgeving actief in het creeren van de omstandigheden, die het in stand houden van het bos bevorderen. Het bos trekt micro-organismen aan, die op het dode hout en in de wortels bodemstoffen cultiveren en de bodemtemperatuur doen toenemen. Planteneters zorgen voor het onderhoud van de bomen, de verspreiding van zaden en de bemesting van de bomen. Vleeseters zijn indirect afhankelijk van de begroeiïng, omdat zij leven van het vlees van de planteneters. Klimaatfactoren en de symbiose tussen plant en dier is het belangrijkste principe,dat het bos met het daaraan gerelateerde leven in stand houdt. Als teveel planteneters het natuurlijk evenwicht verstoren (zoals de schapen in Australie), dan is er sprake van een overschot aan dieren, die afhankelijk zijn van planten. De soort planteneters vermindert vanzelf, maar de natuur kan kaalgevreten achterblijven, zodat het onmogelijk wordt dat het bos zich kan herstellen. Jagers of vleeseters kunnen het aantal planteneters verminderen, zodat het ecologisch evenwicht wordt hersteld. Planten, micro-organismen, dieren, jagers en bodemstoffen zijn onderling afhankelijk van elkaar.

Het bos bestaat niet alleen uit de begroeiïng, maar uit de dynamische wisselwerking tussen onderling gerelateerde planten, dieren en bodemstoffen, die volgens bepaalde processen met elkaar samenwerken. Iedere plant, dier of bodemstof is enerzijds afhankelijk van omstandigheden, die door het bos geschapen worden, maar aan de andere kant creeren zij ook omstandigheden, die voor het voortbestaan van het bos noodzakelijk zijn. De betrokken elementen zijn zowel afhankelijk van de gecreerde omgeving als voorwaardescheppend, in een lange reeks van oorzakelijke verbanden.

Zowel voor een mens in een maatschappij als voor een levend organisme in een ecologisch systeem geldt, dat zij niet alleen functioneren zoals zij doen, omdat zij afhankelijk zijn van regels, wetten en processen in voor hen geldende systemen, maar dat zij tevens bepaalde regels, wetten en processen door hun gedrag bekrachtigen of juist overtreden. Ieder systeem en ieder levend organisme is kwetsbaar, als bekend is van welke eigenschappen het systeem of organisme afhankelijk is. Evolutie kan gezien worden als het tot stand komen van nieuwe symbiotische relaties, die andere ecologische systemen overbodig of ongedaan maken.

381

Dit principe is te begrijpen door gebruik te maken van een netwerkmodel van onderling gerelateerde systemen en het virusmodel, dat actief verbindingen tussen individuele systemen verstoord.

Opvoeding en Dagindeling

Mensen zijn het meest gebaat bij een regelmatige dagindeling, waarbij alle aspecten van het leven aan de beurt komen. Deze aspecten kunnen verdeeld worden in een aantal categorieën. De belangrijkste aspecten van het rooster hangen samen met het bioritme van de mens. Daarin zijn zes gedragstypen belangrijk, die een psychisch evenwicht tot stand brengen, namelijk conditionering, spelen, leren, werken, onderzoek en verzorging, die in iedere persoonlijke ontwikkeling aan bod moeten komen, dus ook op jonge, middelbare en latere leeftijd. Als de regelmaat van het bioritme uit balans wordt gebracht, dan krijgen mensen last van persoonlijke blokkades. Communicatie helpt daarbij wel, maar iedereen moet voortdurend even mediteren of de verschillende aspecten nog wel voldoende aan bod komen, anders voelen we ons opgesloten binnen een bepaalde sociale en maatschappelijke context. Door filosofie overzien we het grote geheel en kunnen we een ecologisch, materiele en psychische balans vinden, waardoor we ons verbonden voelen met de materiele werkelijkheid, waaraan we verbonden zijn.

Tijd en ruimte zijn daarbij onbelangrijk en we moeten ons daarbij niet in een keurslijf laten dwingen door opvoeding of voorgaande ervaringen. Ook geslacht speelt daarbij geen overheersende rol. Mannen en vrouwen moeten zich niet door het andere geslacht in een bepaald rolpatroon laten dwingen. Dit geldt ook voor de markteconomie, de politiek en het leger. Iedereen is verantwoordelijk voor zijn persoonlijke taak inhet leven en we mogen daarbij nooit het grote geheel uit het oog verliezen, wat er ook in het verleden heeft plaatsgevonden. Als we dit in een schema inbrengen, dan begrijpen we pas hoe belangrijk overleg en communicatie zijn, zeker met onszelf. Anders zijn relaties, familie, gezin, geld, informatie en technologie onbelangrijk. Wie waren we en wie willen wij worden? Daarvoor moeten wij van tijd tot tijd onze huidige verantwoordelijkheid beseffen en daaruit opmaken hoe belangrijk onze persoonlijke vrijheid is. Daarvoor moeten we overdenken of gedragsaanpassing van onszelf belangrijk is, anders dwingt onze sociale of maatschappelijke context ons daartoe. Onze biologische klok moet daarom samenhangen met onze psychische, sociale en maatschappelijke taak in dit leven. En deze moet samenhangen met de sociale en familie relaties, die we aangaan. Op een gegeven moment moeten wij afscheid nemen van wie we waren enoverdenken wat we met de toekomst gaan doen.

Hoe kunnen wij overleven?

Na een korte behandeling van het verleden wordt dit hoofdstuk afgesloten met een inventarisatie van de sociaal psychologische problemen van de nabije toekomst. Want welke problemen staan ons te wachten in een maatschappij, waarin de systeemgrenzen vervagen door de technische mogelijkheden van communicatie? Is hierin nog plaats voor vergaande sociale verbanden? Wat is de positie van het individu in een massacultuur?De tijd van grote, duidelijk omschreven systemen is voorbij. De cultuur is niet langer direct gerelateerd aan tijd, ruimte en omstandigheden. Het systeem zelf heeft het karakter gekregen van een tijdelijk verbond, waardoor het moeilijk is voor personen om zich met een groep te identificeren. Hierdoor vervalt de bescherming van een overkoepelend systeem en is het de persoon zelf die zijn identificatie kiest.En dat betekent dat een mens goed moet nadenken over wat het doel is, welke middelen en welke rol daartoe gekozen wordt. In een massacultuur is het niet langer duidelijk wie vriend en wie vijand is, wat goed en wat slecht is. Er zijn zoveel nuances, dat iedere situatie op zich geobserveerd moet worden. En dat kan alleen als men de eigen mogelijkheden en onmogelijkheden kent.

Temidden van miljarden mensen wordt de mens teruggeworpen op zijn of haar eigen verantwoordelijkheid, een angst waarvoor de sociale verbanden oorspronkelijk geschapen waren. Directe communicatie wordt gezien als een schending van de beperkte persoonlijke territoriumgrenzen of de privacy. Veel van onze kontakten verlopen indirect via communicatiemiddelen en vluchtig, omdat de kans groot is dat een langdurige, persoonlijke confrontatie uitloopt op een conflict. Wij worden overspoeld met gegevens, die wijniet kunnen toepassen op onze eigen omstandigheden, waardoor de kans op informatie en kennisverwerving zeer klein is geworden. Wij moeten een middel vinden om onszelf op een evenwichtige

382

manier te ontwikkelen, waarbij wij de informatie van de gegevensstroom leren scheiden. Wij moeten dus relevante informatie kunnen selecteren, die bij realistische doelstellingen en de huidige situatie past.

Bovendien kunnen wij niet wanhopig blijven zoeken naar een vervulling van een door media en techniek opgeblazen ideale voorstelling, die niets te maken heeft met de werkelijke omstandigheden. Anders lopen wij het risico één voor één of gezamenlijk vast te lopen. Het grootste probleem zal echter het maken van verantwoorde keuzes blijken te zijn. Want iedere keuze in het leven is belangrijk en wij missen de capaciteiten om de consequenties hiervan goed te overzien. Daarvoor is het proces van verwerking in de persoonlijkheid te veel afhankelijk van verwachtingen.

Territorium Gedrag

Het afbakenen van een fictief of reeel territorium komt niet alle voor bij dieren maar ook bij mensen. Er bestaan persoonlijke, sociale en maatschappelijke territoria. Dieren doen dit door middel van geurvlaggen, kleur en dreigende kenmerken. Bij mensen is het territoriumgedrag veel subtieler, maar het heeft dezelfde betekenis. Een territorium geeft de persoonlijke, sociale en maatschappelijke begrenzing aan. Een territorium kan bestaan in een ruimtelijk gebied maar ook in de tijd (bijvoorbeeld om het begin en het eindevan een tijdperk aan te geven). Bij een territorium kunnen we een onderscheid maken tussen een gevarenzone, waarin alleen geliefden, vrienden en familie worden toegelaten, een waarschuwingszone, waarin zich kennissen mogen bevinden, en een aandachtszone, waarin onbekenden worden gesignaleerd.

Omdat het territoriumgedrag bij mensen nauwelijks duidelijk wordt gemaakt, wordt de virtuele begrenzing dagelijks overschreden. Dit kan tot ergernis leiden en bij herhaalde verstoring tot een agressieve reactie escaleren. Meestal vindt het territoriumgedrag van mensen plaats door middel van nonverbale communicatie. Ook sociale verbanden hebben een begrenzing van territoria, dat zich uit in agressie of geweld. Op maatschappelijk nivo worden territoriagrenzen bevochten in oorlogen, religie en racisme.

383

IndividuIndividu

GevarenzoneGevarenzone

WaarschuwingszoneWaarschuwingszone

AandachtszoneAandachtszone

Artificial Intelligence

Om een persoonlijkheid in ontwikkeling in een model te simuleren, moeten we bekend zijn met de methoden, waarmee op verschillende bewustzijnslagen elementaire data of eenvoudige structuren worden verwerkt tot complexe eenheden. De manier waarop bij prikkels passende structuren worden gezocht, getoetst of gewijzigd is een interactieproces, waarbij communicatie feedback een sleutelpositie heeft. Denken en begrijpen zijn dus niet zozeer het gevolg van abstracte representatie, maar deze processen hebben meer de vorm van synchroniseren van de ontvangen stimuli en reacties met de verwerkingsvolgordein de begrips- en associatiestructuren.

De centrale activiteiten bij de interpretatie van de omgeving, zijn structuuranalyse of patroonherkenning en toetsing van het meest passende geheugenschema aan de situatie. Ieder nivo van de persoonlijkheid heeft een eigen systematische verwerking, zoals in de voorgaande hoofdstukken is beschreven.

De logische verwerking van nieuwe gegevens tot begrip- en relatiestructuren worden teruggekoppeld naar de volgorde van gebeurtenissen in de omgeving. Dit is dus een feedbackmechanisme, waarbij relaties naar begrippen in het bewustzijn worden gezocht aan de hand van associaties in de diepere persoonlijkheidslaag.Hieruit ontstaat de hypothese, die verwijst naar patronen uit eerdere ervaringen. Door toetsing van de eigenschappen en de functies van het nieuwe object of begrip aan de kenmerken van het ideaalbeeld wordt de nieuwe structuur herkend.

Systeem Feedback

Als een nieuwe situatie niet kan worden ingepast in de eenvoudige structuren zoals conditioneringschema’s en associaties, dan verplaatst het vraagstuk naar de regels van de diepere persoonlijkheidsnivo’s. Uiteindelijk wordt het probleem afhankelijk van de driften, waarna het een wilskwestie wordt. Tenslotte blijft niets anders over dan de persoonlijke keuze, ingegeven door emotionele waardering. Deze keuze is niet langer te beredeneren: de beslissing wordt gemaakt op grond van primaire emotionele impulsen.

Kort samengevat worden nieuwe omstandigheden in het wereldbeeld gepast via een aantal stappen.

Waarneming van de nieuwe prikkels Zoeken van prikkelsequentie in bestaande structuren Opstellen van hypothese op grond van gelijkende patronen Toetsing van de hypothese door communicatie feedback Indien het nieuwe patroon nog niet eerder is opgetreden: toepassen van regels van de diepere nivo’s.

Via associatie worden alle patronen onderzocht waarin de aangeboden prikkel of reactie voorkomt. Door middel van vergelijking van de volgorde van waargenomen data met de mogelijke structuren wordt het bestpassende schema bij de nieuwe indruk gezocht.

384

Een mogelijke structuur wordt gezien als een hypothetische verklaring van het verschijnsel. Vergelijking van de structuur met de gegevens uit de omgeving is een interactief proces, waarin de toetsing door feedback essentieel is. Indrukken worden vergeleken op grond van eigenschappen en functies.

Als het individu voldoende overeenkomsten herkent tussen een patroon van een diepere persoonlijkheidslaag en de nieuwe informatie uit de meer bewuste laag, dan moeten verschillen tussen het concept en de indrukken door feedback interactie worden opgelost. Dit wordt communicatie feedback genoemd en het bestaat uit conditionering en contraconditionering tussen het individu en de omgeving of tussen de bewustzijnslagen van het individu zelf. Dit is een proces van identificatie en conflictafhandeling. De feedback zorgt voor een evenwicht tussen de verschillende eenvoudige en complexe geheugenstructurenvan de persoon en tussen het individu als eenheid ten opzichte van de maatschappelijke en sociale systemen. Op deze manier worden ideeën, associaties, emoties en driften in stand gehouden of gewijzigd.

De integratie van de persoonlijkheid door het bereiken van een evenwicht vindt nooit uitsluitend op één nivo plaats, maar tussen verschillende lagen tegelijkertijd, waardoor het individu in een voortdurend proces van herkenning en conflict betrokken is. Nieuwe informatie wordt naar de diepere persoonlijkheidslagen doorgegeven en deze worden getoetst aan bestaande geheugenschema’s. De bestaande structuren leveren desyntax en de semantiek van de taal, waaraan de nieuwe ervaringen of waarnemingen worden getoetst. Indien het niet lukt om de nieuwe indrukken naar eerdere conditionering te vertalen, dan wordt de informatie door de persoonlijkheid genegeerd. Er treedt dan geen interpretatie op. Door de waardering van de indrukken vindt er emotionele transformatie plaats, als een patroon overgaat van de oude structurering naar de nieuwe structurering. Dit beïnvloedt de ontvankelijkheid van het individu voor nieuwe informatie.

385

Geschiedenis van de Chaostheorie

Wie als gebruiker kennis maakt met de technologisch georiënteerde software aan het eind van de 20e eeuw krijgt al snel de indruk, dat computerprogramma’s altijd zijn uitgegaan van de sequentiële structuur van automaten. Dat wil zeggen: er is een begintoestand en er is een gewenste eindtoestand en daartussen wordt een opeenvolgende reeks van steeds dezelfde programma-instructies uitgevoerd, die de invoer omvormen tot uitvoer.

Er is echter vanaf de begindagen van softwareontwikkeling aan het eind van de jaren ‘50 van de 20e eeuw parallel aan het structurele programmaontwerp een zelforganiserende programmeermethode geweest. Dit soort programma’s werden voornamelijk gebruikt in de Artificial Intelligence, Cybernetica, Fysica, Economie, Genetica en de niet lineaire meetkunde. Bij zelforganiserende programma’s is er slechts sprake van een algemene richtlijn voor de eindconditie en gaat het voornamelijk om de manier waarop het programma zich vanaf de begintoestand ontwikkelt. De niet lineaire programma’s zijn een bescheiden onderdeel van een meer omvattend concept: de chaostheorie. Aan de chaostheorie zijn interdisciplinaire denkers verbonden als W.B. Arthur, Stuart Kauffman en John Holland.

Het gemiddelde publiek denkt bij de chaostheorie aan complexe grafische patronen, die zich op detailnivo blijven herhalen. Maar dat is niet de kern van het idee, waar het hier om draait. De hoofdgedachte in deze theorie is de mogelijkheid van evoluerende systemen om zich aan te passen aan de omgeving en andere subsystemen. Om te begrijpen welke impact de mathematische aanpak van de chaostheorie heeft op bewustzijnstheorieën, de ontwikkeling van systemen en de interactie tussen de omgeving en het individu, moet enigszins op de hoogte zijn van de historie van deze tak in de informatica en wiskunde.

Tot aan het eind van de jaren ’50 van de 20e eeuw waren wiskundige, fysische en biochemische problemen te reduceren tot verzamelingen van elementen, die zich onder vergelijkbare omstandigheden gedroegen volgens eenvoudige basisprincipes. Door complexe materie als economische ontwikkeling, de ontdekking van het DNA en de studie van de ontwikkeling van de maatschappij, werd een wiskunde noodzakelijk, die zich meer richtte op het doorgeven van systeemregels via netwerken van verbonden elementen in een bepaalde omgeving.

Het verhaal van de chaostheorie begint eigenlijk bij Stuart Kauffman, een medicijnenstudent, die naast zijn studie het gedrag van genetische circuits bestudeerde, die via één of meerdere knooppunten met elkaar verbonden waren. In de biomoleculaire chemie werd de genetische recombinatie, in de tijd dat Kauffman met zijn werk begon, gezien als een sequentieel proces, waarbij de nadruk werd gelegd op de procesmechanismen, die op moleculair nivo plaatsvonden. Het gen werd in de aanvangsfase van de genetica al beschouwd als een computer, maar Kauffman besefte, dat de instructies in de biochemische dynamiek, niet stap voor stap, maar gelijktijdig en parallel werden uitgevoerd. Kortom, de genetische reacties waren netwerkprocessen van meerdere genen en konden niet uitsluitend worden toegeschreven aan één enkel gen. Het ging om het aanpassingsvermogen van een genstructuur in een stabiel evenwicht van actieve genen. Genen, bedacht Kauffman, activeerden en deactiveerden elkaar in een bepaalde omgeving.

De manier waarop genen elkaar aan- en uitschakelen bepaalt de betekenis van het individuele gen in het volledige biosysteem. De spontane reorganisatie van genen is op die manier niet afhankelijk van specifieke,complexe reactiemechanismen, maar de mogelijkheid om zichzelf te reorganiseren ligt besloten in de volledige regulering van de interactie van genen. Genetische recombinatie is een systeemeigenschap en nieteen toevallige samenkomst van omstandigheden.

Kauffman had neurale netwerken bestudeerd en wist, op grond van de theorie van Jacob en Monod, dat geninteracties te beschouwen waren als schakelingen, die actief of inactief kunnen worden. Kauffman voelde intuïtief aan, dat het activeren en deactiveren van regulatieve genen de doorslaggevende eigenschap van het recombinatieproces kon zijn. Genen konden dynamische, logische schakelingen vormen, die zich aanpassen aan hun natuurlijke omgeving en die aan en uit worden gezet door diezelfde omgeving. Genen worden niet alleen gebruikt door het computerprogramma van het leven, zij bevatten door hun historie temidden van nadere genen delen van de instructiecode van het totale systeem.

386

In Kauffman’s verbeelding werden genetische schakelingen vergeleken met lampjes, die door de elektrischeimpulsen van lampjes uit hun omgeving werden aangezet of uitgezet. Afhankelijk van de structuur en de activatie van het netwerk van schakelingen vertoonde het systeem bepaald gedrag. Als een individueel gen wordt aangestuurd door zeer veel andere genen, dan zal het netwerk zich chaotisch gedragen. Als de genetische structuur weinig verbindingen met de omgeving heeft, dan vertoont het netwerk zeer eenvoudig gedrag, waarbij rijen genen in waaiervorm geactiveerd worden. Om op de analogie met het bord met lampjes terug te komen: een lamp gaat aan, activeert de naburige lamp en gaat dan weer uit, waardoor van tijd tot tijd de lichtflits zich via reeksen lampen zal uitbreiden.

Tussen het simpele doorgeven van een impuls en de chaos van complexe netwerkstructuren, is het mogelijk, dat het netwerk op bepaalde momenten periodieke en plaatselijke stabiele evenwichten bereikt. Als er uit de omgeving regelmatige impulsen komen om dit evenwicht te activeren of te deactiveren, dan keert het gen door de systeem feedback meestal terug in de oorspronkelijke toestand. De structuur van het netwerk bepaalt of de impulspatronen convergeren (stabiliseren) of divergeren (destabiliseren).

Kauffman werkte het gedrag van netwerkstructuren bij een gering aantal verbindingen eerst op papier uit, voordat het werk te ingewikkeld werd, en hij besloot de invloed van de netwerkmatrix door een primitieve universiteitscomputer te laten simuleren. Bij netwerkverbindingen met twee impulsingangen en honderd genen bleek het systeem niet miljarden toestanden te doorlopen, zoals de kansberekening van toevallige combinatie doet vermoeden, maar meestal vijf tot tien configuraties. En daarmee had Stuart Kauffman het fundament voor het adaptieve gedrag van netwerken gelegd, die de basis vormt voor de chaostheorie.

Kauffman kreeg spoedig ondersteuning voor zijn werk, vanuit een totaal onverwacht vakgebied. Professor W.B. Arthur probeerde als econoom vat te krijgen op de vaak schoksgewijze economische ontwikkelingen in de moderne samenleving. Zijn voornaamste interesse ging uit naar het mechanisme achter de toenemende meeropbrengsten. Bij de toenemende meeropbrengsten gaat het er om, waarom een bepaalde plaatselijke en periodieke groeifase een enorme impact op de verdere ontwikkeling kan hebben. Waarom is Microsoft min of meer monopolist geworden op de softwaremarkt? Omdat Bill Gates op het juiste moment met een Operating System voor de Personal Computer kwam, op een moment, dat IBM nog geen toekomst zag in computergebruik voor de gemiddelde consument. Waarom is het communisme in het Oostblok na 50jaar actieve propaganda in enkele jaren teruggebracht tot een marginale beweging? Natuurlijk kunnen wij hier bepaalde strategische personen of gebeurtenissen aanwijzen, maar het lijkt op een katalytisch (activerend) proces, dat een kettingreactie van gebeurtenissen op gang brengt.

W.B. Arthur was vanuit economisch en maatschappijkritisch standpunt geïnteresseerd in de feedbackinteractie en de spontane zelfreorganisatie in de wereld. Om zijn ideeën vorm te geven (die op dat moment nog in een heel pril stadium waren) bedacht hij het principe van het door de tijd vertraagde besturingsmechanisme van de maatschappij. Als er op dit moment een ‘Baby Boom’ plaats heeft, heeft dat gevolgen voor het aantal gepensioneerden en de structuur van een land over zestig jaar. Als de poolkappen smelten, zullen er in de volgende eeuw meer geld geïnvesteerd worden in dijkverzwaring en milieumaatregelen. Voor de neoclassicistische economen halverwege de 20e eeuw kwamen deze revolutionaire concepten onwerkelijk over: het leek of het klappen van de vleugels van een vlinder in Tokioeffect had op de koersen in Wall Street. Waar Arthur op gestuit was, was het zelfregulerende mechanisme van de maatschappij en de economie. Sterker nog, van de wereld als geheel. En omdat de wiskunde en begripsvorming in die tijd in de economie ontbraken, geloofde men hem niet.

Hij zocht aansluiting bij andere terreinen en vond die in de genetica. Plotseling besefte hij waar hij eigenlijknaar zocht: patroonontwikkeling. Embryo’s groeien uit tot levende wezens, bomen groeien door in het patroon, waarin zij in aanvang begonnen waren, rotsformatie hebben een duidelijk, herkenbare structuur: het waren allemaal voorbeelden van systemen, die zich onafhankelijk van de statistische waarschijnlijkheid bleven ontwikkelen via een vast patroon. Toen Arthur dat inzag, werd hij geconfronteerd met een ander probleem: Waarom? Waarom ontwikkelen natuurlijke systemen zich tegen de statistische kansverdeling in tot een zeker patroon? De eerste grote ontdekking voor Arthur, met betrekking tot de motivatie, was, dat de economie en de maatschappij zich gedroegen als een zelforganiserend systeem. Maar op zich was dit

387

inzicht onvoldoende om het fenomeen te verklaren. Want hoe wordt een zelforganiserend systeem in stand gehouden in een bepaalde omgeving? Door positieve en negatieve feedback!Kleine, onbetekenende systemen groeien door bekrachtiging van de omgeving en zichzelf uit tot wereldomvattende structuren. Grote en kleine systemen, die zich niet aan de omgeving kunnen aanpassen krijgen negatieve feedback: niets houdt hun bestaan in stand. Het systeem vormt wel of geen evenwicht metandere systemen en dit verzekert of bedreigt het voortbestaan. Systemen bekrachtigen of beconcurreren elkaar onderling, waardoor zij afhankelijk van elkaar worden. Op die manier kan een proces een ander proces op gang helpen of juist stoppen.

De ontmoeting tussen Kauffman en Arthur in het Santa Fe Instituut is van historische betekenis voor de ontwikkeling van de chaostheorie. De beide mannen hadden, vanuit verschillende invalshoeken, hetzelfde idee. Welk algemeen mechanisme beheerste de groei, uitdoving en stabilisatie van structuren? Kauffman enArthur speculeerden over netwerken van onderling afhankelijke technologieën en economische stelsels. Onderling verbonden netwerken van economie en technologie konden plotseling opbloeien en even plotseling ten onder gaan door interne of externe oorzaken. Door de introductie van de stoomtrein verdwenen met de paarden ook de koetsen, de hoefsmeden en de drenkplaatsen uit het straatbeeld. Aantasting van één sleutelbegrip in een ecosysteem veroorzaakte het verdwijnen van verwante begrippen.

Het genetische netwerk van Kauffman bood een uitstekend model om dit economische principe van Arthur duidelijk te maken. Wat naar voren kwam was de katalytische werking, die systemen op elkaar hadden. Dit verklaart hoe systemen invloed op elkaar uitoefenen, maar het is ontoereikend voor de verklaring hoe complexe structuren zoals het DNA, RNA en eiwitten zo stabiel en veel vertegenwoordigd kunnen zijn. Blijkbaar wordt deze structuur in het feedbackmechanisme met de omgeving zeer duidelijk bekrachtigd.

Autokatalysatie

Stuart Kauffman bedacht een proces waardoor de vorming van een molecuul indirect de eigen aanmaak bekrachtigde. Hij noemde dit mechanisme: autokatalyse. In een autokatalytisch proces bevordert een katalysator molecuul K de aanmaak van een molecuul M1. M1 stimuleert de productie van M2, M2 bevordertde productie van M3, enzovoort. Ergens in de katalysatiereeks kan dan een molecuul voorkomen, die op zich weer de aanmaak van de oorspronkelijke katalysator K versnelt. Omdat er dan sprake is van een cyclisch proces, bekrachtigd het molecuul indirect de eigen creatie. Hoewel een autokatalytische verzameling moleculen niet verwart mag worden met leven, bezit zij toch een aantal eigenschappen, waarover levende wezens ook beschikken. De verzameling kan zichzelf reproduceren, het kan groeien, het verwerkt ‘invoermoleculen’ tot minder of meer complexe producten, alsof er sprake is van een stofwisseling. De belangrijkste eigenschap is eigenlijk de mogelijkheid van de autokatalytische verzameling om zich aan te passen aan andere omstandigheden en zo te evolueren tot meer complexe vormen.

Het mechanisme van de autokatalysatie is in staat zeer complexe structuren te produceren, mits één van de opeenvolgende stappen niet door een bijzonder extern proces wordt geblokkeerd en er voldoende grondstoffen zijn om de verschillende subprocessen in stand te houden. Autokatalyse is afhankelijk van de complexiteit van de interactie tussen de betrokken deeltjes. Als het systeem te eenvoudig is, dan zal er

388

zelden autokatalyse optreden. Als de interactie in een systeem complex genoeg is, dan wordt de wisselwerking superkritisch en treedt autokatalyse spontaan op.

Terugkoppeling of autokalyse blijkt een proces te zijn, dat veel natuurlijke mechanismen stuurt. Bij de terugkoppeling worden acties herhaald of recursief uitgevoerd, waardoor het resultaat van een actie opnieuw de invoer is. Sommige autokatalystische processen stoppen bij een bepaalde kritische waarde, andere niet. Wiskundig kunnen we de recursieve werking van een terugkoppelingcyclus beschouwen als een transformatie, waarbij het domein en het bereik dezelfde zijn. Als wij uitgaan van een wiskundige formule, bijvoorbeeld f(x) = 3x(1-x), als f(x) een functie is afhankelijk van de variabele x, dan levert een reeks recursieve stappen van deze functie de volgende waarden op.

0,2 → 0,2•(1-0,2) = 0,16 → 0,16•(1-0,16) = 0,1344 → 0,1344•(1-0,1344) = 0,11633664.

Sommige recursieve reeksen convergeren naar een bepaalde waarde, andere reeksen divergeren onbegrensd. Terugkoppeling vindt in de biologische en chemische wereld op grote schaal plaats. Veel van deze processen worden door remmende factoren in de cyclus in evenwicht gehouden. Het recursieve procesgeeft dan ‘sturing’ aan andere deelprocessen. Het is echter ook mogelijk, dat de processen ‘uit de hand lopen’, waarbij het proces steeds meer invoer krijgt, die door andere deelprocessen uit de terugkoppelingscyclus zijn aangemaakt. Een evenwicht is in zo’n situatie nauwelijks te bereiken.

Adaptieve Systemen

In de natuur, de maatschappij en de kosmos komen wij voortdurend systemen tegen, die zich aanpassen aande omstandigheden, zoals cellen, planten, landen of bedrijven. Dit verschijnsel werd bestudeerd door John Holland en in de chaostheorie heten deze verzamelingen complexe adaptieve systemen. Deze systemen vertonen een aantal overeenkomsten.

1. Een adaptief systeem bestaat uit een netwerk van actieve elementen, die prikkels sturen en reageren op de acties van de overige betrokken elementen. De wisselwerking tussen deze elementen wordt uitsluitend beheerst door de interactieregels binnen het systeem.

2. De besturing van een complex adaptief systeem is niet centraal, maar verspreid over het gehele netwerk. Centrale besturing vindt alleen plaats via evenwichten in het feedbackmechanisme tussen de betrokken elementen, oftewel tijdelijke controle. Er is geen hoofdatoom in een DNA molecuul of een centrale cel in een levend organisme. Dat geldt zelfs in de politiek: of een politiek leider nu democratisch gekozen is of een dictatuur heeft gevormd, het leiderschap kan alleen voortgezet worden als dit geaccepteerd wordt door het volk en strategische groepen in die samenleving.

3. Het complexe adaptieve systeem is op verschillende nivo’s georganiseerd, waarbij de organisatiestructuren op de lagere nivo’s functioneren als elementaire bouwstenen voor de netwerkstructuren op de hogere nivo’s. Een maatschappij bestaat uit ecosystemen, de ecosystemen worden gevormd door individuen, een individu bestaat uit organen, organen uit weefsels, weefsels uit cellen, enzovoort.

4. Adaptieve systemen leren van de omgeving en passen de organisatie van de bouwstenen op verschillende nivo’s aan bij een verandering van omstandigheden. De structurering van een systeem weerspiegelt de stadia van ontwikkeling, waarin het systeem zich in het verleden heeft bevonden.

5. In adaptieve systemen worden voorspellingen gevormd met betrekking tot de huidige of toekomstige situatie op grond van het statische, interne model, dat op grond van leerervaringen in het verleden geconstrueerd is. De interne representatie kan gezien worden als de elementaire bouwstenen van het interactiegedrag.

6. Ieder complex adaptief systeem heeft verbanden met andere systemen, waarvan de eigen identiteit afhankelijk is. Een slachterij is afhankelijk van koeien, varkens, boeren, een ziekenhuis van patiënten,

389

doktoren en beschikbare bedden, een vakantiepark van dagjesmensen, attracties en kaartverkoop. Elk van de verbonden systemen heeft zelf weer afhankelijkheidsrelaties met andere systemen, waardoor hetzichzelf identificeert. Dit betekent dat alle feedbackevenwichten tussen systemen altijd van tijdelijke aard zijn, van een stabiel evenwicht kan nooit sprake zijn.Naarmate de onderlinge afhankelijkheid en de complexiteit van systemen toeneemt, zal het evenwicht steeds instabieler worden. Een systeem in evenwicht is niet stabiel, maar is opgehouden te bestaan. Eensysteem kan zich alleen maar steeds beter proberen aan te passen aan de omstandigheden en de relaties met andere systemen verbeteren. Complexe adaptieve systemen zijn te herkennen aan een voortdurend proces van verandering van structuur en gedrag.

De onderlinge afhankelijkheid van systemen, die continu worden blootgesteld aan nieuwe ervaringen en daarvan leren, was een belangrijk vernieuwend inzicht in de chaostheorie. Holland introduceerde een geïntegreerd model in de theorie van complexe systemen, dat onmiddellijk geaccepteerd werd door de overige grondleggers van de chaostheorie.

‘Game of Life’

De bedenkers van de chaostheorie hadden in ieder geval één gemeenschappelijke eigenschap: zij waren dol op spelletjes, vooral strategische spellen zoals schaken, dammen en Go. Het kon dan ook niet uitblijven dat het spelelement na enige tijd in de theorievorming werd gebruikt. Een spel als schaken of dammen kent eenbeperkt aantal regels en door het herhaald toepassen van deze wetten kan men oneindig veel mogelijke vormen van spel creëren. In de wetenschap wordt de werkelijkheid door middel van regels en algemene bepalingen gereduceerd. Spel biedt een enorme vrijheid, om op grond van een aantal richtlijnen en randvoorwaarden totaal nieuwe vormen van realiteit uit te proberen. De regels beperken niet, maar scheppen mogelijkheden.

Natuurlijk kan men de regels van een spel in een computerprogramma zetten, maar daardoor leert het programma nog niet uit de ervaring. De theorie van adaptieve systemen stelde John Holland in staat om programma’s te schrijven, die zich, op grond van de feedback van de gebruiker, aanpaste aan de omstandigheden. Hij deed zijn inspiratie op door een damprogramma van Arthur Samuel dat, afhankelijk van het gedragspatroon van de opponent, een strategie voor de overwinning bedacht.

Op grond van informatie, die Holland verkreeg uit neurologisch onderzoek van de hersenen, besloot hij eencomputersimulatie te maken van de wisselwerking tussen neuronen. En hoewel het aantal neuronen en de

390

verbindingen per neuron beperkt waren, vertoonde de simulatie vergelijkbare resultaten met het neurologisch onderzoek.

De heersende opvatting over leren en evolutie, in de tijd dat de chaostheorie ontstond, was dat een organisme een evenwicht probeerde te bereiken met de omstandigheden waarin het zich bevond. Er werd uitgegaan van optimale eigenschappen om in de huidige situatie te overleven, alsof revolutie en verrassendegebeurtenissen geen doorslaggevende rol in de wereld hadden. Maar Holland zag leren en evolutie vooral als een spelvaardigheid. De systemen en de organismen, die zich daarin bevonden speelden voortdurend een spel met de omgeving om te winnen. In de evolutie is winnen of verliezen letterlijk een kwestie van overleven of dood.

In het dagelijks leven probeert het organisme behoeften te bevredigen door zoveel mogelijk aangename ervaringen op te doen. Winnen en vooral verliezen geeft een systeem de nodige feedback om verwachtingen met betrekking tot de omstandigheden te toetsen. De systemen moeten de strategie die ‘winst’ oplevert volhouden en de scenario’s die ‘verlies’ betekenen opgeven.

Het krampachtig vasthouden aan een situatie die in het verleden aangename ervaringen heeft voortgebracht,betekent dat een organisme of systeem voorspelbaar wordt, en daarmee door verrassende gebeurtenissen kan worden overvallen. Het bereiken van een stabiel evenwicht staat daarmee parallel aan zichzelf blootstellen aan gevaren. De enige mogelijkheid om in stand te blijven is om voortdurend van strategie te veranderen, als een rat op een ijzeren raster, dat onder stroom staat, en voortdurend moet blijven bewegen om de onaangename ervaringen te ontlopen. Je kunt nooit een schaakspel winnen door steeds dezelfde zetten te doen. De enige mogelijkheid om de overwinning te behalen is een strategie bedenken, die de tegenstander niet verwacht. En daarvoor moet je op de hoogte zijn van de verwachtingen van de tegenstander.

De vraag is nu wie aan de andere kant van het schaakbord zit. Wie is de ‘tegenstander’, de ‘vijand’? Voor het individu lijkt de tegenstander inderdaad de omgeving, de andere organismen en systemen. Maar als we teruggrijpen op de theorie van autokatalysatie van Kauffman, dan blijkt al gauw, dat bij voldoende complexiteit van het netwerk van onderling afhankelijke systemen de elementen zelf de omstandigheden ende strategie kiezen, op basis van de verwachtingen uit het verleden. De cycli van elkaar beïnvloedende katalysatoren wordt door het organisme of systeem zelf in stand gehouden of geblokkeerd. Dus uiteindelijk speelt ieder systeem, ieder mens, ieder organisme tegen zijn of haar eigen persoonlijke leerproces uit het verleden. De essentiële vraag moet dus zijn: hoe leren wij onze eigen verwachtingen kennen en aan te passen in veranderende omstandigheden?

Zelforganiserende Programma’s

In computersystemen voor kunstmatige intelligentie zoals expert systemen wordt vaak onderzoek gedaan naar de oplossingen van problemen door middel van een spel van vraag en antwoord met de gebruiker. JohnHolland ging met zijn genetische algoritmes en classificatiesystemen een stap verder en experimenteerde, onafhankelijk van de conventionele informatica, met leerprocessen op basis van feedback vanuit de omgeving.

Genetische algoritmes zijn in essentie al programma’s, die zelfstandig een oplossing voor een probleem trachten te vinden. Dit gebeurt door willekeurige combinatie van verschillende programmadelen in een computer, waarbij reeksen binaire code door samenwerking en concurrentie evolueerden in de richting van een bepaald doel. Hoewel deze algoritmes op zich al een revolutie zijn in de methode van systeemontwerp, zijn het nog geen adaptieve systemen.

Om werkelijk complexe adaptieve systemen na te bootsen moet een model beschikken over mogelijkheden als logische classificatie, oorzaak-gevolg relaties en doelstellingen. John Holland simuleerde de klassificatie door gebruik te maken van gemeenschappelijke labels, die gekoppeld werden aan een combinatie van eigenschappen van de invoer van het programma.

391

De oorzakelijke verbanden werden gepresenteerd als aanpasbare implicatieregels (‘Als…dan…’), die getoetst werden aan de reële omstandigheden. Dit waren in feite de logische hypothesen met betrekking tot de wereld. De doelstelling van het programma was zich aan te passen aan de probleemomgeving, zodat de gewenste oplossing werd bereikt.Holland zocht naar een mechanisme, dat het principe van winst en verlies het best benaderde. Uiteindelijk vond hij dat in het vrije marktmechanisme, waarin systemen als een soort bedrijven werden behandeld, en het systeem punten kon verwerven, naarmate de oplossing beter benaderd werd, en punten verloor, als een programmaonderdeel verder van de doelstelling af kwam te staan. Punten werden verdeeld onder succesvolle afhankelijke systemen, waardoor niet alleen het individuele systeem werd beloond, maar de volledige omgeving, waarin het systeem zich bevond. Leren was de kerneigenschap van het complexe adaptieve systeem.

Toen John Holland met zijn classificatiesysteem wiskundig moeilijk te beschrijven processen behandelde als de periodieke verdeling van gas via pijpleidingen, het zoeken naar een uitweg in een doolhof en andere situaties, bleek zijn zelforganiserende algoritme sneller en beter oplossingen te vinden dan ‘gewone’ kunstmatige intelligentie.

Deze adaptieve systemen kregen standaardhypothesen ingevoerd, die vervolgens getoetst werden aan de werkelijke omstandigheden. Zo kon het algoritme gestart worden in een doolhofomgeving, met de basisveronderstelling dat men altijd rechtdoor moest gaan. Bij de eerste muur leerde het programma dat dit onmogelijk was en moesten de implicaties aangepast worden. In het begin is een zelforganiserend programma traag, maar na verloop van tijd kunnen deze systemen in korte tijd zeer complexe afwegingen maken.

Verandering in een Adaptief Systeem

In de theorieen van de Santa Fe groep onder leiding van Arthur en Holland werd oorspronkelijk uitgegaan van de reactie van het individuele organisme of systeem op een verandering van de omstandigheden. Natuurlijk heeft ieder nivo van organisatie ook systeemregels, die door middel van feedback doorgegeven worden van generatie op generatie. Dit kunnen wij bijvoorbeeld zien bij het collectieve gedrag van een vlucht vogels, een zwerm bijen, een mierenkolonie of een druk verkeersplein. De groep reageert automatisch op elkaar, op grond van gezamenlijke gedragsregels.

Aan het eind van de jaren tachtig hielden verschillende kleine softwarebureau’s en groepen studenten zich bezig met het simuleren van het collectieve gedrag binnen georganiseerde systemen. Zo was het mogelijk om het gedrag in een vlucht vogels kunstmatig na te bootsen door gesimuleerde objecten dezelfde richtlijnen voor onderlinge afstand, snelheid en rangorde mee te geven.

Toen W.B. Arthur dit systeem voor de eerste keer zag, wekte het in eerste instantie zijn bewondering. Maar nadat hij de indrukwekkende vertoning verwerkt had, miste hij iets. Zolang de groep niet geconfronteerd werd met storende, andere organismen of systemen, had het gedrag van het programma enige overeenkomstmet de werkelijkheid. Maar hoe zou het gedrag in de groep veranderen, als verrassende gebeurtenissen (zoals het langskomen van een vliegtuig) de harmonie zou verstoren? Wat gebeurt er met collectieve gedragsregels, als de uitvoering hiervan onmogelijk wordt gemaakt door externe factoren?

Arthur begreep, dat als hij in het computerprogramma de vaste gedragsregels zou vervangen door adaptievegedragregels, het gedrag van het model zeer realistisch zou worden. Niet alleen het individu, maar ook de georganiseerde gehelen, zouden kunnen leren van de verandering van omstandigheden. Men zou een boerengemeenschap plotseling kunnen laten treffen door een overstroming, waardoor de groep overstapt opvisserij, waaruit na enige tijd een uitgebreide vloot wordt gevormd, die vervolgens ontdekkingstochten begint, in oorlogen verzeild raakt, waardoor militaire strategieën moeten worden ontwikkeld, enzovoort. Wat Arthur dus voor ogen stond was sprongsgewijze evolutie in een virtuele werkelijkheid. De wetenschappelijke wereld rond het Santa Fe Instituut zag de woeste plannen van Arthur met gepaste scepsisaan, en bood hem een ontoereikend budget om zijn plannen te verwezenlijken. Daarom besloot Arthur zijn

392

doelstelling aan te passen, en het op een beperkt deelterrein van de economie toe te passen. Hij vormde een wetenschapsgroep, waarvan hijzelf, John Holland en Frank Hahn deel uitmaakten.

Normaal Gedrag en Waanzin

In de meeste macromodellen voor de maatschappij wordt uitgegaan van stabiele evenwichten, die bij een verandering van de omstandigheden worden verstoord en vervolgens door een reactiekracht worden hersteld. Dit soort modellen zijn typisch afgeleid van actie-reactie krachten in de natuur, zoals Newton dezein zijn fysica postuleerde. Mensen worden in deze modellen gezien als rationele wezens, die door een onbekend inzicht worden gedreven in de richting van een volmaakt evenwicht in de interactie.

De groep van Arthur en Holland in Santa Fe plaatste een heleboel vraagtekens bij deze harmonische benadering van het menselijk gedrag. Kennen mensen in georganiseerd verband wel een perfect harmonisch evenwicht, waarin zij allemaal optimaal kunnen functioneren? Stabiliseren evenwichten ook in de praktijk, nadat zij verstoord zijn door externe invloeden? Handelen mensen überhaupt volgens de strikte wetten van de logica? En de belangrijkste vraag die ze onderling bediscussieerden was waarschijnlijk: is het correct om uit te gaan van het rationeel gedrag van mensen? Deze vragen zette de bijl aan het intuïtieve,gezonde verstand, waar de meeste economen van uit gingen. De experts van de chaostheorie onder leiding van Arthur waren niet primair geïnteresseerd in algemene, wiskundige uitgangspunten, maar zij wilden een psychologisch realistisch model van de werkelijkheid maken.

Wat de wetenschap en de mensheid moet erkennen, is dat het weliswaar mogelijk is, dat de realiteit als geheel in termen van een aantal eenvoudige, wiskundige stellingen beschreven zou kunnen worden, maar dat wij altijd per definitie over te weinig informatie beschikken om deze volledige analyse te maken. Bij een ononderbroken, herhaalde stimulus-reactie koppeling ontstaat er in ons bewustzijn het verwachtingspatroon, dat te beschrijven is in natuurwetten, maar in onverwachte, verrassende situaties kunnen wij uitsluitend inductief te werk gaan, nooit deductief. Wij balanceren op een koord tussen orde enchaos en wij kunnen de chaos nooit verklaren op grond van de ordelijke patronen, die wij vanuit het verleden hebben meegekregen.

Dus welke betekenis hebben onze leerervaringen eigenlijk, als de ‘werkelijkheid’ per definitie onvoorspelbaar en onbetrouwbaar is? Alle evenwichten, die wij met de omgeving bereiken, zijn slechts tijdelijke verschijnselen, die door de manier waarop wij leren worden bekrachtigd. Wij willen niet zien en kunnen niet zien, dat wat wij persoonlijk onder realiteit verstaan, slechts een vorm van zelfbekrachtiging is.Het doorbreken van onze rol in de maatschappij en het plaatsen van vraagtekens bij de afspiegeling, die wijvan de wereld gemaakt hebben, bedreigd onze veiligheid en op evolutionaire schaal gezien, ons voortbestaan. Ieder levend wezen heeft een bewustzijnshorizon. Spelenderwijs kunnen wij wel veronderstellingen maken over de processen, die zich buiten ons gezichtsveld afspelen, op grond van wat wij in het verleden hebben meegemaakt, maar uiteindelijk weten wij niet wat er in systemen plaatsvindt, waarvan wij geen onderdeel zijn.

Hoe kan het leerproces van organismen dan ooit in een model beschreven worden? Volgens Holland maakt het levende wezens niet uit of de concepten en patronen, die zij zich voorstellen, ook een volledige beschrijving van de werkelijkheid zijn. De classificatieregels zijn slechts hypothesen en zolang zij in de huidige omstandigheden gelden, is het organisme niet geïnteresseerd in de werkelijkheid, die zich buiten zijn gezichtsveld plaatsvindt. Het organisme is niet in staat het optimale gedrag in een onbekende wereld te bepalen. Het organisme vertoont willekeurig gedrag, past het concept van de wereld voortdurend aan, doet andere organismen na, accepteert systeemregels en probeert gedrag, dat in het verleden succes heeft opgeleverd, op nieuwe situaties uit of probeert probleemsituaties, die in het verleden tot frustratie hebben geleid, te ontvluchten. Problemen zijn niet of onduidelijk gedefinieerd, de omgeving is grotendeels onbekend en onbetrouwbaar en de relatie met andere organismen en systemen is altijd een tijdelijk contract,dat kan omslaan van samenwerking in concurrentie en andersom.

393

Beloningsystemen

Als probleemsituaties variabel zijn en slechts een klein deel van de omgeving verkend is en systeemregels en relaties met andere organismen voor onbepaalde duur van kracht zijn, wat bestuurd een levend mechanisme dan in zijn gedrag, in de interactie met de omgeving? Wij kunnen niet aan de conclusie ontkomen, dat het gedrag van mensen en dieren volledig wordt ingegeven door beloning en bestraffing in een bepaalde fase van de ontwikkeling. Er is in het dagelijks leven geen centraal, onbetwistbaar gezag, dat probleemsituaties voorlegt, behalve de emotionele betekenis van onderdelen van beslissingstructuren in het eigen bewustzijn. Men accepteert of verwerpt regels van andere systemen of organismen, omdat het wel of niet in de eigen behoeften voorziet. Op grond van een beperkt aantal ervaringen bepaald men het beeld van de omgeving in de toekomst.

Dus uiteindelijk is al het handelen van levende wezens terug te voeren tot het beloningsysteem. De worst, die voor de neus gehangen wordt, om te blijven draven in een bepaalde richting. Deze beloning wordt door anderen geïnitieerd, maar daarna, via zelfbekrachtiging, door het individu zelf in stand gehouden. John Holland had in zijn classificatiesystemen gebruik gemaakt van een puntensysteem, voor het succesvol vervullen van een bepaalde opdracht, het bereiken van een bepaalde eindconditie. Maar daarmee introduceerde hij in feite een Onzichtbare Hand: de programmeur bepaalde via beloning, welke oplossing de zelforganiserende systemen moesten bereiken.

Bij de ontwikkeling van nieuwe programma’s vond hij dit toch een onrealistisch uitgangspunt. De systemenmoesten zelf bepalen welke doelen en oplossingen optimaal waren. In zijn programma ‘Echo’ (afgeleid vande fonetisch gelijkende woord eco-systeem), liet hij de stukjes genetische programmacode de virtuele omgeving aftasten, op zoek naar benodigde invoer, waaruit producten gevormd konden worden. Als genetische eenheden elkaar ontmoetten, dan gingen zij na of de andere eenheid als grondstof gebruikt kon worden. Afhankelijk van de onderlinge positie, konden de virtuele organismen besluiten om tot de aanval ofde verdediging over te gaan. En daarmee was strijd een van de belangrijkste, sturende mechanismen van hetadaptieve systeem geworden. Op sommige plaatsen in de programmaomgeving waren meer ‘voedselbronnen’ aanwezig dan in andere gebieden. Daarmee werd aangegeven dat bepaalde deelgebieden in het systeem wenselijker waren dan andere oplossingen. Als systeemelementen voldoende materiaalcode verzameld hadden, dan konden ze zichzelf door recombinatie reproduceren en een nieuw organisme vormen. Jammer genoeg had Echo in de programmeertraditie van John Holland geen bijzondere interface of computer graphics. Het produceerde alleen maar cryptische reeksen van tekens, die voor de willekeurige omstander onbegrijpelijk waren.

In Holland’s adaptieve systeem ‘Echo’ lijken de virtuele organismen volledig zelfstandig te functioneren. Maar is dat ook zo? Vormen strijd, overleven, reproductie en voedselverwerving de enige doelen, waaruit gekozen kan worden? Bestaat de meest individuele vrijheid niet uit het kiezen van eigen doelen? Is samenwerking tussen soorten geen belangrijk streven? Natuurlijk worden de doelen waarvoor men oorspronkelijk kiest in het begin door beloning en bestraffing aangeleerd. Maar een intelligent wezen kan besluiten afhankelijk van de omstandigheden van de geconditioneerde doelen af te stappen. Kan een wezen zichzelf niet opofferen om anderen te laten overleven? Hoe is anorexia nervosa (het bewust uitspugen van voedsel om slank te blijven) of vasten te verklaren? Hoe verklaar ik monniken, die zich bewust onthouden van sex, of mensen die zelfs angst hebben voor sex?

De realiteit zit vol paradoxale keuzes, waarin een afweging gemaakt moet worden tussen tegengestelde belangen. Door het beloningsysteem zo eenvoudig voor te stellen als in Holland’s ‘Echo’, worden de probleemstellingen onbewust vereenvoudigd. Niet alleen de begrippen, maar ook verschillende leerprocessen, moeten op beslissingsmomenten met elkaar vergeleken worden. Het verwachtingspatroon, dat in een bepaalde omgeving is ontstaan, kan tegenstrijdig zijn aan de indrukken, die zich in de huidige omstandigheden voordoen. Een volwaardige opvolger van ‘Echo’ moet de adaptieve systemen ook de mogelijkheid geven om eigen doelen te stellen, afhankelijk van het historische leerproces, dat de virtuele organismen hebben doorgemaakt.

394

Werkelijkheid en Persoonlijkheid

In de adaptieve systemen van Holland leven de organismen in een kunstmatige werkelijkheid temidden van andere organismen en veranderende omstandigheden. Wat zij echter missen is een onafhankelijke persoonlijkheid. De filosofie en psychologische beschrijving in dit boek beschrijft hoe de interne bewustzijnstructuur in een model te simuleren is. Op die manier kan niet alleen de onderlinge interactie vanorganismen en systemen bestudeerd worden, maar ook de methode, waarop de gebeurtenissen in de persoonlijkheid worden afgespiegeld.

In plaats van alleen het gedrag van een individu in een bepaalde omgeving te bestuderen, kan daardoor zowel de ervaring en waarneming, als de toetsing en interpretatie worden nagebootst. Indrukken uit een kunstmatige werkelijkheid kunnen aan de hand van verwachtingspatronen en begripsvorming op een natuurlijke wijze in een virtuele persoonlijkheid verwerkt worden. Het concept van Mind is de logische volgende stap bij het begrijpen van de wereld zoals deze zich aan ons voordoet.

De individuele beeldvorming van de werkelijkheid wordt volledig ondersteund door de filosofen, die de basis hebben gelegd voor de Chaostheorie. Maturana postuleert het behoudt van patronen zelfs als uitgangspunt voor neurale netwerken. Zenuwcellen worden op een gegeven moment door middel van neurotransmitters met elkaar verbonden. Hierdoor ontstaat een ‘vaste verbinding’ naar andere zenuwcellen, waardoor het organisme een zelfbekrachtigend wereldbeeld in stand houdt.

Het organisme reageert op de ‘virtuele werkelijkheid’, die in een vroeg stadium tot stand is gekomen en slechts indirect op veranderingen in de omgeving. Leven wordt opgevat als een herkenningsproces van nieuwe indrukken in bestaande patronen en niet als een objectieve interpretatie.

Neurale Netwerk: Virusmodel versus Netwerkmodel

Neurale netwerken kan men zien als de basis voor het functioneren van levende en kunstmatige organismen. Een neuraal netwerk kan men opvatten als een geheel van verbindingen, die onderling naar elkaar verwijzen en op die manier de interpretatie van en de presentatie naar de omgeving in stand houden. Naar deze opvatting van leven wordt in de literatuur verwezen als het Netwerkmodel. Voor een individueel organisme geldt dat netwerkverbindingen afhankelijk zijn van een geheel van verwijzingen naar objecten, personen en organisatie in de voorstelling. Voor een systeem van onderling samenwerkende organismen geldt dat de leden qua beloning en bestraffing van elkaar afhankelijk zijn in de vorm van voedsel, sociale positie, informatie, rijkdom en macht. Om op de lange termijn te overleven moet een organisme zijn ‘prooi’in stand houden (en eigenlijk ook zijn ‘jager’, om de soort sterker te maken). Men spreekt in de Chaostheorie ook niet zozeer over een individu, maar meer over een individu in ecologische gehelen. Het organisme of de zenuwverbinding ‘overleeft de evolutie, door zijn plaats in de omgeving en dus is het erbij gebaat om die omgeving op te zoeken of in stand te houden. De ‘prooi’ is noodzakelijk om in persoonlijke behoeften te voorzien, de ‘jager’ dient om de systeemsoort beter te laten functioneren en de voortplanting instand te houden.

Een ander model dat in de Chaostheorie belangrijk is, is het Virusmodel. Hierbij gaat het niet om de belangen op de lange termijn, maar uitsluitend om de parasiterende driftwerking op de korte termijn. Hierbij staat het profijtbeginsel centraal. Een nieuwe soort (een ‘Virus’) volgt het gedrag van een bestaandesoort en past het gedrag aan, overeenkomstig de verwachtingen van het organisme waar roofbouw op gepleegd wordt. Door te reageren op de conditionering en de cognitieve mogelijkheden van het organisme, voorziet het virusorganisme in de eigen behoefte. Het neurale netwerk van het organisme of het systeem, dat het slachtoffer vormt van deze vorm van terrorisme, beschermd en verdedigd zich door onderscheid te maken tussen onderdelen van het eigen systeem en het onbekende systeem van buitenaf. Het overleven van een netwerk is hier afhankelijk van de mogelijkheden om verschil te maken tussen herkenningspunten van bestaande, ‘goede’ deelsystemen en nieuwe, ‘bedreigende’ systemen. Bij een verkeerde herkenning door het‘Anti-Virus’ worden bestaande relaties in het ecologisch systeem in gevaar gebracht. Het verdedigingsmechanisme moet dus ook een vorm van intelligentie bezitten. ‘Anti-Virussen’ moeten ‘Virussen’ herkennen, isoleren en onschadelijk maken.

395

Het verschil tussen het Netwerkmodel en het Virusmodel is marginaal. In feite vormt de onderlinge afhankelijkheid tussen ‘Virus’, ‘Anti-Virus’ en ‘Gastheer’ op zich weer een ecologisch systeem, dat elkaar door wederzijdse bekrachtiging en bestraffing in stand houdt. Interessant in het Virusmodel is met name de rol van het ‘Anti-Virus’, omdat deze als ‘Reddende Engel’ tussen de ‘Jager’ en de ‘Prooi’ functioneert. Hieris dus psychologisch het rollenspel van de gevarendriehoek van toepassing. Door het verdedigingsmechanisme in het Netwerkmodel op te nemen, kan het Virusmodel worden geintegreerd in het Netwerkmodel. Door ieder organisme in principe op te vatten als een virus, kunnen ecologische systemen vrij eenvoudig worden gesimuleerd in computersystemen. John Holland heeft daar in ‘Echo’ al een belangrijk begin mee gemaakt. Uiteindelijk zal de werkelijkheid waarschijnlijk het best benaderd worden door de introductie van het competitie-element in het ecologische netwerkmodel.

Gaia: De Wereld als Ecologisch Geheel

Aan het einde van de jaren zestig van de twintigste eeuw deed James Lovelock bij de Jet Propulsion Laboratories, een onderdeel van NASA, onderzoek naar de mogelijkheden om leven op andere planeten, zoals Mars en Venus, vast te stellen. Terwijl Lovelock werkte aan de technische uitwerking van onderzoekmachines, kwam hij tot een fundamenteler inzicht over het verband tussen de organische en anorganische samenstelling van een planeet en het leven, dat zich mogelijkerwijs op de planeet voordeed. Een inzicht dat het moderne beeld van ecologie grondig zou veranderen.

Tot Lovelock met zijn revolutionaire Gaia hypothese verscheen, nam men algemeen aan, dat het leven op een planeet alleen kon verschijnen, als de omstandigheden aan bepaalde minimale condities voldeden. Bovendien ging men er van uit dat het leven zich evolutionair aanpaste aan de omstandigheden, waarin de planeet zich bevond. De belangrijkste wijziging, die James Lovelock aan dit model aanbracht, was dat hij stelde, dat het leven zich niet alleen aanpast aan de omgeving, maar dat de omstandigheden ook actief werden gewijzigd, zodat het aan de levensvoorwaarden van de organismen in een totaal ecologische evenwicht paste.

Als we bijvoorbeeld kijken naar de verschillen tussen de Aarde en Mars, dan valt ons op, dat de atmosfeer van de Aarde veel zuurstof, weinig koolzuur en veel methaan bevat. De atmosfeer van Mars bevat weinig zuurstof, veel koolzuur en weinig methaan. De vraag is nu of dit een fysisch toeval is, of dat het leven een actieve rol speelt in het samenstellen van de atmosfeer en de ecologische evenwichten van een planeet.

Wat is er nu zo opmerkelijk als wij de atmosfeer van de Aarde vergelijken met die van Mars? Door chemische reacties worden reactieproducten aangemaakt, die weer andere reacties kunnen aangaan, totdat de producten zijn uitgereageerd en in stabiel chemisch evenwicht verkeren. Alleen door externe factoren kan zo’n evenwicht worden verstoord. Op Mars is dit al miljoenen jaren het geval: alle stoffen die zich in de atmosfeer bevinden hebben een chemisch evenwicht bereikt, dat niet verstoord wordt, tenzij een externe factor, zoals een komeet, hier verandering in brengt. We spreken hier van een volledig chemisch evenwicht.

Op Aarde is het omgekeerde het geval: de atmosfeer op Aarde bevat stoffen als zuurstof en methaan, die graag reacties aangaan. Toch komen deze stoffen stabiel naast elkaar voor, waardoor een gasmengsel ontstaat, dat zich ver van een chemisch evenwicht bevindt. Lovelock besefte dat het leven, in al zijn verschillende vormen, de belangrijkste katalysator voor dit proces was. Planten produceren voortdurend zuurstof en andere organismen produceren andere gassen, zodat de gassen in de atmosfeer, hoewel ze met elkaar reageren, voortdurend worden aangevuld. Er ontstaat een open systeem, dat zich ver van een chemisch evenwicht bevindt, dat zich kenmerkt door een voortdurende stroom van energie en massa.

In het model van Lovelock speelt de zelfregulatie van de planeet door de organismen en planten, die er leven een centrale rol. Het is bekend, dat hoewel de warmte van de zon gedurende het bestaan van de Aardesterk is toegenomen. Toch zijn de omstandigheden gedurende de periode dat leven rijkelijk aanwezig was, min of meer hetzelfde gebleven, die toereikend was voor het aanwezige leven. De belangrijkste stelling in de Gaia hypothese is dat de Aarde in staat is zijn omgevingsfactoren, via levende organismen en planten en niet-levende elementen, zelf te regelen, zoals een levend organisme in staat is tot zelforganisatie en

396

regulering. Lovelock gaat dus uit van zelforganiserende, zelfregulerende systemen op ieder nivo van organisatie.Ecologische terugkoppelingscycli, betrekken zowel levende als niet-levende systemen in een proces van zelf organisatie en –regulatie. Een voorbeeld is de koolzuurcyclus, waarbij koolzuurgas wordt omgezet in meer bruikbare stoffen. Vulkanen hebben gedurende miljoenen jaren grote hoeveelheden koolzuurgas uitgestoten. Dit gas is bedreigend voor het milieu van de levende systemen op Aarde en dus proberen systemen dit gas volgens de Gaia hypothese in samenwerking uit de atmosfeer te verwijderen. Flora en Fauna laten het koolzuurgas en zuurstof door het fotosynthese proces circuleren. Fotosynthese verspreidt het koolzuurgas over een groter terrein en zorgt zo voor een verminderde concentratie van CO2 op één gebied, maar het koolzuurgas blijft in de atmosfeer aanwezig. Het koolzuurgas wordt volgens Gaia omgezetin minder bedreigende vaste carbonaatverbindingen door verwering van koolzuurgas en zuurstof aan rotsen en gesteente. Deze carbonaatverbindingen worden opgelost in zoute wateroplossingen (zeewater). Vanaf hetmoment dat het koolzuur is verwerkt in waterige oplossingen, kunnen microbacterieën een rol gaan spelen, zoals algen, die de carbonaten verwerken tot kalkschalen. Als de algen sterven, zinken hun schalen naar de zeebodem, waar een dikke kalkafzetting wordt gevormd. De kalkafzetting wordt door de beweging van de zeebodem langzaam opgenomen in de diepere aardlagen, waar zij door de hoge temperaturen smelten en opnieuw als koolzuurgas kunnen worden uitgebraakt door vulkanen. Hierdoor is een cyclus gevormd waarbij zowel levende als niet-levende systemen betrokken zijn en dat zichzelf dynamisch in stand houdt.

Volgens Lovelock wordt de Aarde en eigenlijk iedere planeet gekenmerkt door regulatie- en organisatiecycli, waarbij deelsystemen enkele processen van hoofdsystemen in stand houden, waarna het hoofdsysteem ervoor zorgt, dat de omstandigheden voor het deelsysteem optimaal zijn. Voor het leven op Aarde kunnen wij deze stelling samenvatten als: de Aarde schept omstandigheden, die optimaal zijn voor het leven dat er op aanwezig is, maar het leven zelf neemt actief deel in het scheppen van de omstandigheden op aarde. Deze ecologische evenwichten door zelfregulatie op ieder nivo van organisatie zijn kenmerkent voor alle levende organismen. Het element werkt mee aan het instandhouden en beëindigen van processen op een hoger nivo en oefent daarmee invloed uit op een grote keten van oorzaak-gevolg relaties. Deze relaties bepalen hoe deelsystemen in de toekomst functioneren. Het ecologisch evenwicht vertoont een zekere stabiliteit en is flexibel bij veel soorten veranderingen. Bij bepaalde veranderingen in de omstandigheden kan een terugkoppelingscyclus echter zo ernstig worden verstoord, dathet hoofdsysteem niet langer in de huidige vorm kan worden voortgezet. De ecologische evenwichten verplaatsen naar andere processen, waardoor nieuwe terugkoppelingscycli kunnen ontstaan.

De Menselijke Geest als Ecologisch Systeem

Hoewel wij geneigd zijn de Menselijke Geest uitsluitend als eenheid te beschouwen, is de persoonlijkheid eigenlijk meer een wereld op zich, waarin hoofdprocessen en subprocessen door bekrachtiging en bestraffing in stand worden gehouden. Veel van de stabiele structuren in de Menselijke Geest zijn in wezen dynamisch: zij kunnen worden veranderd bij de juiste feedback van buitenaf. Wij hechten echter zo aan bepaalde normen of waarden, omdat bepaalde concepten terugkoppelingscycli in stand houden, die gebaseerd zijn op zelfbekrachtiging. Op die manier kunnen wij voorstellingen, verwachtingen en driften alshet resultaat zien van deelprocessen in ons bewustzijn, die bepaalde hoofdstructuren in onze persoonlijkheid in stand houden. Daarom zijn verwachtingspatronen, gedrag en voorstelling van mensen opsommige punten zo moeilijk aanpasbaar. Een voorbeeld van zo’n stabiele cyclus is een voorstelling, die iemand heeft van een bepaald soort situaties. Omdat het individu deze voorstelling herkent, zoekt het voortdurend situaties op, die bij de voorstelling passen, en gaat voorbij aan andere situaties, die de voorstelling niet bekrachtigen. Doordat het individu de situaties op basis van de voorstelling actief opzoekt,krijgt deze opnieuw een bevestiging van zijn verwachtingen. Deze verwachtingen en voorstellingen wordenweer gebruikt in associatieve verwijzing naar andere concepten en reguleren zo een heel stelsel van verwante bewustzijnsinhouden.

Als een terugkoppelingscyclus van een deelproces in de persoonlijkheid bij herhaling wordt gefrustreerd (verwachte reacties blijven uit, de voorstelling klopt niet), dan leidt dit tot het doorbreken van een bepaalde illusie over de werkelijkheid waarin men zich bevindt. Dit leidt niet alleen tot een verandering van het

397

model van de werkelijkheid met betrekking tot die ene voorstelling, maar hierdoor moeten geassocieerde voorstellingen, gedrag en verwachtingen ook aangepast worden.

Een voorstelling in de Menselijke Geest bestaat nooit op zich. Neurologisch en psychologisch onderzoek van de afgelopen decennia hebben herhaald aangetoond, dat de menselijke hersenen georganiseerd zijn in een organisatorisch gesloten netwerk, zodat iedere voorstelling gebaseerd is op voorgaande ervaringen en voorstellingen. Nieuwe voorstellingen ontstaan eigenlijk uitsluitend door vergelijking met vorige vereenvoudigde modellen. Wij kunnen ons eigenlijk niets voorstellen, wat ons voorstellingsvermogen ‘te boven gaat’, wat eigenlijk al verraad dat de dynamiek van de persoonlijkheid vooral gebaseerd is op zelforganisatie en -regulatie.

398

Informatiemodel van Adaptieve Systemen

Gedragsregels, Wetten en Programmacodering

Wanneer wij de door ons ervaren werkelijkheid als geheel bestuderen, dan kunnen wij hieruit opmaken, dat we kunnen spreken van een beperkt aantal elementaire begrippen, waaraan wij op een of andere manier gedragsregels of wetten verbinden. Deze regels in een bepaalde rol of context veroorzaken het gedrag van begrippen in diverse omstandigheden. De elementaire begrippen zijn:

Objecten, waaraan wij natuurwetten of functionaliteit verbinden. Subjecten of personen, die bepaalde gedragsregels voor verschillende omstandigheden hebben

aangeleerd door conditionering, cognitieve herkenning of communicatie feedback. Acties of procedures, waaraan in de loop van de tijd bepaalde procedureregels of voorschriften zijn

verbonden. Systemen, die wij opgebouwd kunnen denken uit elementen, die een bepaalde rol binnen het systeem

vervullen. Op die manier vertoont het systeem op zich bepaalde systeemregels, die kenmerkend zijn oor het systeem op zich.

De sociale en maatschappelijke rol van de subjecten of objecten, waaraan door het systeem of de individuen binnen het systeem sociale gedragsregels of een rol-/taakomschrijving is verbonden.

Al deze elementaire begrippen hebben als gemeenschappelijke eigenschap dat zij gedragsregels of wetten bezitten, die door hun context wordt voorgeschreven of aangeleerd. Door de wisselwerking (communicatie,in de brede betekenis) worden deze regels of wetten voor bepaalde omstandigheden overgedragen.

De regels of wetten waaraan objecten, subjecten, acties, systemen en rollen voldoen zijn te beschrijven als stukken programmacodering. Ieder begrip verwerft of heeft eigen stukken programmacodering, die specifiek zijn voor die eenheid. Door de wisselwerking of feedback tussen objecten, subjecten, acties, systemen en rollen is het mogelijk, dat deze gedragsregels of wetten in de vorm van programmacodering in de loop van de tijd wordt aangepast. De gedragscodering ondergaat verandering afhankelijk van de omstandigheden, die in het verdere vervolg gehanteerd kan blijven.

Overdracht van Gedragscodering

Subjecten, acties, systemen en rollen hebben allemaal gedragsregels, die zijn aan te passen door conditionering, cognitieve herkenning en communicatie feedback. Aan de basis van de Artificial Intelligence moeten dan ook deze psychologische mechanismen worden gehanteerd. Het verwerven van kennis zonder psychologisch inzicht is beperkt en eigenlijk niet overeenkomstig de werkelijkheid. Objectenvormen in de realiteit een afzonderlijk soort, omdat bij objecten natuurlijk geen sprake is van psychologische ontwikkeling. Toch kunnen functionaliteit en wetten, verbonden aan de materiele werkelijkheid, wel verandert worden door het wijzigen van de eigenschappen van objecten. Het individu, het systeem en de procedure moet het gedrag aanpassen aan de regels en wetten van de materiele werkelijkheid, maar een vorm van intelligentie is ook in staat de fysische regels en wetten te beïnvloeden door het wijzigen van de eigenschappen van objecten.

Individuen, subjecten en procedures voldoen aan dezelfde regels voor gedragsaanpassing, waaraan in dit boek aandacht is besteed. Door de geconditioneerde stimulus-reactie koppeling gaat het individu een bepaalde reactie verwachten bij het vertonen van een bepaalde reflex of een bepaalde reactie uitlokken doorzeker gedrag te vertonen. Dit noemen wij conditionering. Daarnaast zijn hoger ontwikkelde diersoorten zoals apen en mensen in staat om overeenkomsten te zien in de structuur van gedrag onder verschillende omstandigheden. Dit wordt de cognitieve herkenning genoemd. Communicatie feedback is in feite een bijzondere vorm van conditionering en cognitieve herkenning, waarbij de stimulus en reflex slechts gerepresenteerd worden door symbolen.

399

Bovendien is er bij communicatie sprake van een controlemechanisme: de ontvanger kan de boodschap vande zender op een eigen manier interpreteren en de betekenis van de boodschap aanpassen. In een elementairmodel van de communicatie en de gedragsaanpassing vormt de overdracht van gedragscodering het resultaat van een kort kontaktmoment tussen verschillende individuen in een bepaalde sociale en maatschappelijke context. Het individu leert de werkelijkheid op een bepaalde manier zien door het directe kontakt met anderen of door middel van communicatie. Wij ervaren voornamelijk wat wij geleerd hebben te ervaren. Onze eigen controlemechanisme van de werkelijke processen in de realiteit is beperkt, omdat wij veel geloof hechten aan de interpretatie van anderen (ouders, vrienden, onderwijzers, radio, TV).

De betekenis van keuzes, doelen, taken en methoden

Wij gaan er van uit dat situaties worden veroorzaakt door uitgangssituaties of precondities en dat de huidigeomstandigheden op zich weer gevolgen of een postconditie heeft. Een actie vormt de schakel tussen een preconditie (waarbij de toestand van objecten als invoer gezien kan worden) en de postconditie (waarbij de veranderde toestand van de realiteit wordt bestudeerd). Iedere preconditie is op zich weer postconditie van een hele aaneenschakeling van acties de huidige situatie vormt het begin van een hele keten van oorzakelijke verbanden. Ieder driftdoel is per definitie dan ook een tijdelijk gegeven. Driftdoelen veranderen in de loop van de tijd. De rol van het individu in een context en de keuze voor de methode die het individu maakt voor een zekere methode bepaalt het verdere verloop van de gebeurtenissen. Natuurlijk is het ontladen van een driftspanning om een bepaald doel te verwezenlijken de primaire invloed voor het handelen van subjecten, zoals in de psychoanalyse wordt beschreven. Er moet echter een onderscheid gemaakt worden tussen korte termijn doelen en lange termijn doelen. De afweging tussen verschillende driftdoelen wordt soms beïnvloedt door een keuze tussen korte en lange termijndoelen.

De Rol van de Context

Het gedrag van personen en systemen wordt gevormd door de wisselwerking tussen individuen. Maar wie past het gedrag aan wie aan en waarom? We kunnen hierbij uitgaan van drie modellen: het conflictmodel, het adaptiemodel of het samenwerkingsmodel.

In het conflictmodel zien de individuen elkaar als potentiële concurrenten bij het behalen van een zeldzaam driftdoel. Het doel van een individu is de concurrent op het verkeerde been te zetten of uit te schakelen bij het streven naar dit driftdoel. In het adaptiemodel zijn de individuen weliswaar concurrerend bij het behalenvan sommige driftdoelen, maar voor andere driftdoelen hebben beide partijen elkaar nodig. Vaak speelt de sociale en maatschappelijke status hierin ook een belangrijke rol. Er ontstaat een sociaal spel, waarin ieder van de partijen zoveel mogelijk de eigen doelen probeert te bevredigen. In het samenwerkingsmodel is het individu niet in staat de benodigde doelen zelfstandig te bereiken. Het is hiervoor aangewezen op de hulp oftaakvervulling van anderen. Onze maatschappij, waarin iedereen een eigen beroep heeft of taak vervult, zouzonder dit samenwerkingsmodel nooit in stand kunnen worden gehouden.

Het gedrag van mens en dier is eigenlijk alleen volledig te verklaren door een combinatie van het conflictmodel, het adaptiemodel en het samenwerkingsmodel. We zijn tegelijkertijd zowel concurrenten als partners van elkaar. Ook in de natuur is overal sprake van een afwisseling van de drie modellen. Een jager kan wel al zijn prooidieren in de omgeving opeten, maar daardoor maakt hij tegelijkertijd verdere jacht in de toekomst onmogelijk. Natuurlijke selectie zorgt ervoor dat alleen die dieren overblijven, die de drie modellen in afwisseling met succes kunnen toepassen.

Wat ontstaat is een soort ruilhandel van gedrag. Hierbij speelt de conditionele handeling of gedragsafspraakeen belangrijke rol. Deze gedragsafspraken kunnen worden beschreven als sociale regels, in de vorm: ‘Als jij dat doet, dan doe ik dat…’. Deze sociale regels zijn voornamelijk ongeschreven. Natuurlijk kennen wij zoiets als de wet, maar hierin worden vooral de algemene maatschappelijke rechten en plichten omschreven. De sociale regels, die ons dagelijks gedrag beïnvloeden komen hierin echter niet voor. Op een verkeerskruispunt staan de regels met betrekking tot de stoplichten wel beschreven. Wat je moet doen als deweggebruiker achter je hard begint te toeteren ligt niet vast. Toch begrijpen wij hieruit, dat we sneller moeten gaan rijden.

400

Elementair Model van Gedragsaanpassing

Het Elementair Model voor de Gedragsaanpassing, zoals dit in dit model gehanteerd wordt bestaat uit een interactie van gedragscodering in de vorm van programmacode tussen objecten, subjecten, systemen en procedures door middel van conditionering, cognitieve herkenning en communicatie feedback. Zoals atomen in molekulen worden weergegeven, zo kunnen ook individuen en procedures in (sub-)systemen worden gerepresenteerd. Het model is echter niet statisch, maar dynamisch en de koppelingen tussen individuen, systemen en acties is altijd slechts tijdelijk van aard. Een koppeling tussen personen, acties en systemen noemen wij een bindingsmoment, waarbij informatieoverdracht kan plaatsvinden. Stukjes gedragscode in de vorm van functies, kunnen tijdens zo’n bindingsmoment worden overgedragen.

Als er sprake is van conditionering, dan wordt gedrag direct van persoon op persoon overgedragen. De ene persoon leert de andere persoon iets, waarbij het gedrag zonder kritisch onderscheid wordt overgenomen. Bij cognitieve herkenning wordt de structuur van de procesbeschrijving volgens de zender door de ontvanger vergeleken met de structuur van de eigen procesinterpretatie. Ontbrekende interpretatie wordt aangevuld, tegenstrijdige interpretaties worden onderzocht. Er is sprake van een ‘buffer’ tussen zender en ontvanger, in de vorm van het bericht, waaruit de ontvanger alleen die informatie overneemt, die werkelijk zinvol oor hem of haar is. De belangrijkste eigenschap van echte communicatie is de mogelijkheid van terugkoppeling. De ontvanger kan reageren op de gepresenteerde boodschap. Vaak staat in communicatie niet de boodschap centraal, maar de relatie tussen de zender en ontvanger. De ontvanger accepteert de boodschap van de zender voor zover dit met zijn of haar eigen belangen overeenkomt.

Een persoon is niet volledig vrij in de individuele ontwikkeling. Zowel in sociaal oogpunt, zoals gezinnen, vriendenkringen en relaties als in maatschappelijk oogpunt, zoals werk, politiek, cultuur en ras, krijgt het individu te maken met sociale ‘waarschuwingsborden’. Deze waarschuwingsborden structureren het handelen van de persoon in een bepaalde context door beperkende gedragsregels op te leggen. Zij vormen ‘richtingswijzers’ in een zee van mogelijke handelingen. Als het individu deze waarschuwingssignalen negeert, dan riskeert deze persoon daarmee straf of zelfs de positie binnen het systeem, dat de regels oplegt.Naast een conditionering en herkenning die optreed tussen individuen, is er ook sprake van conditionering en opleiding binnen de systemen, waarin het individu functioneert.

Projecties afhankelijk van het Individu

Bij de overdracht van informatie lijken de onderwerpen van communicatie centraal te staan. Hoewel de onderwerpen bij de communicatie betrokken zijn, bestaat de communicatie uit verschillende nivo’s zoals in het hoofdstuk over communicatie besproken is. Het is heel belangrijk om te beseffen, dat er geen eenduidig,werkelijk beeld van een begrip kan worden weergegeven. Iedere weergave is slechts een projectie van individuele geconditioneerde indrukken en begripsvergelijkingen, die een logisch gevolg van de persoonlijke historie van de waarnemer zijn. Iemand die ooit bang is geworden voor een hond, kan iedere hond, die hij tegen komt als gevaarlijk of eng gaan ervaren. Dezelfde hond zal door iemand, die in zijn jeugd een hond had, als vriendelijk worden ervaren. Iedere waarneming of ervaring wordt op een of andere manier gekoppeld aan associaties in het verleden. Het is onmogelijk om nieuwe situaties los van de context of de historie te evalueren, wat voor een ‘objectieve’ interpretatie noodzakelijk is.

Bij de overdracht van informatie kunnen wij uitgaan van het volgende model. Een zender maakt een persoonlijke historische ontwikkeling door, waarbij deze wordt geconditioneerd om aan bepaalde eigenschappen en begrippen in de waarneming en ervaring zekere associatieve verbanden te koppelen. Bij een nieuwe waarneming of ervaring wordt gebruik gemaakt van groepsbegrippen en algemene eigenschappen, die in het verleden zijn aangeleerd. De bekrachtiging van het bestaande beeld van nieuwe objecten, subjecten of systemen of het doorbreken van een vast rolpatroon staat centraal in de communicatie over begrippen, niet de feitelijke situatie. De ‘feitelijke’ situatie bestaat eigenlijk niet. Om een objectief beeld van een nieuwe context te geven moeten wij alle begrippen, die we in het verleden hebben geleerd, volledig loslaten en iedere situatie opnieuw herontdekken. En dat is in principe onmogelijk.

401

Het loslaten van aangeleerde principes op dit moment betekent dat we vrijwel automatisch teruggrijpen op eerder aangeleerde concepten, zoals het magisch besef of het centraal stellen van de eigen persoonlijkheid uit onze kinderjaren.

De zender formuleert het bericht dus afhankelijk van de persoonlijke, historische ontwikkeling en stelt het bericht zo samen, dat de boodschap het eigen wereldbeeld bekrachtigd. Deze boodschap komt over bij de ontvanger, die een eigen historische ontwikkeling heeft doorgemaakt. De kans, dat de interpretatie van zender en ontvanger op basis van de individuele ontwikkeling hetzelfde is, is miniem. De ontvanger koppelt de elementen uit het bericht door herkenning aan de eigen herinnering en er ontstaat een projectie van het oorspronkelijke onderwerp, die weinig met de feitelijke situatie te maken heeft. De waarneming of ervaring is door twee ‘filters’ geweest: de historische begripsontwikkeling van de zender en van de ontvanger. Zonder controle door middel van feedback zal dezelfde boodschap bij overdracht naar andere personen, steeds verder van het oorspronkelijke beeld komen te staan. Dit is te vergelijken met een foto, dieverschillende malen door een kopieerapparaat is geweest: het beeld vervaagt en wordt steeds onduidelijker.

Naast een object, subject en systeem bestaat er dus ook nog een projectie van een object, subject of systeemin het individuele bewustzijn van de waarnemer. Deze projecties zijn de basis voor verder handelen van de betrokken individuen, niet de ‘objectieve’ waarneming. Projectie is dus een belangrijk gegeven in reacties van personen op begrippen. In het informatiemodel moet weergegeven worden, hoe een projectie op een zeker moment van de ontwikkeling van het individu tot stand is gekomen en hoe dit wijzigt in de loop van de tijd.

Visualisatie van Gedragscodering

Om de beïnvloeding van gedrag tussen individuen of systemen aanschouwelijk te maken, kan er gebruik gemaakt worden van toestandschema’s, waarin iedere mogelijke combinatie van situaties abstract worden weergegeven. Iedere combinatie of groep van combinaties, die aan het begin van een verandering geldig is, kan beschouwd worden als een uitgangssituatie of preconditie. Door de combinaties of groepen combinaties na afloop van de verandering te markeren, wordt de eindsituatie of postconditie van een actie of functie getoond. De actie zelf wordt weergegeven door een pijl van de combinatie of groep van combinaties uit de preconditie naar de combinatie of groep van combinaties uit de postconditie.

Een individu of systeem voert, afhankelijk van de eigen conditionering en cognitieve vaardigheden op een bepaald moment, bepaalde acties uit op de situatie uit de preconditie, om zo een gewenste eindsituatie te bereiken. De gewenste eindsituatie is afhankelijk van de doelen en driften van het individu of het systeem. Zoals gezegd is de actie afhankelijk van een individueel leerproces. De doelen, driften, en specifieke handelingen worden door ervaring, communicatie en handelen overgedragen tussen individuen en systemenof tussen het individu en de omgeving. De actie en de postconditie is dus geen statisch gegeven, zoals tot nu toe in ‘vaste’ programmacodering wordt weergegeven. Als een programma de denkprocessen van een mens moet simuleren, moet de codering of het ‘gedrag’ van het programma in de loop van de tijd leren van veranderende inzichten. Communicatie feedback is hierbij een centraal gegeven.

In de figuur hieronder wordt het gedrag van twee individuen, uitgaande van dezelfde beginsituatie, weergegeven. Individu I probeert van rode, vierkante objecten, blauwe, ronde objecten te maken, terwijl Individu II van diezelfde rode, vierkante objecten, blauwe, vierkante objecten wil maken. De actie of procedure om dit te bereiken, wordt weergegeven door de pijl. Er zijn hier dus individuele verschillen met betrekking tot de doelen en de procedures. Als Individu I en Individu II met elkaar in kontakt komen, dan ontstaat er waarschijnlijk een conflict over het doel van de handeling en de procedure, die gevolgd moet worden. Hierbij is ‘waarheid’ van ondergeschikt belang: beide partijen is individueel gedrag met betrekkingtot de gegeven situatie aangeleerd of zij hebben belang bij het einddoel, dat zij voor zichzelf gesteld hebben. Conditionering en het afwegen van ‘hogere’ doelen ten opzichte van ‘lagere’ driftdoelen spelen in de communicatie tussen de twee partijen een belangrijke rol. Naar aanleiding van de communicatie kan Individu II het gedrag aanpassen en hetzelfde gedrag als Individu II gaan vertonen. De acties en de postconditie bij een bepaalde uitgangssituatie kunnen veranderen met de tijd. In moderne programmatalen is dat onmogelijk.

402

Een diagram zoals hierboven getoond wordt kunnen wij een toestandsruimte noemen. Een toestandsruimte kan meerdimensionaal zijn. Op iedere as worden de mogelijke toestanden van een bepaalde eigenschap getoond. Een coördinaat in een toestandsruimte geeft een combinatie van toestanden weer, dat de beginconditie of eindconditie van objecten of begrippen beschrijft.

Door de procedureregels te zien als gedragscodes en uit te gaan van psychologische principes kunnen niet alleen statische acties, maar ook veranderende richtlijnen voor het gedrag en de driftwerking worden verwerkt in de programmeertaal. Doordat individuen verschillende procedureregels en eindcondities nastreven, op basis van een persoonlijk leerproces, zijn er drie mogelijke reacties op de onderlinge verschillen in gedrag: acceptatie, integratie of frustratie.

Bij de acceptatie van gedrag houden de individuen rekening met de onderlinge verschillen in doelen en gedrag. Ieder gaat een eigen weg, maar houdt rekening met de bevindingen van de ander in zijn of haar beleving van de realiteit. Bij integratie van het gedrag van de ander worden het gedrag van de ander geheel of gedeeltelijk geïntegreerd in het eigen handelen. De individuen leren van elkaar. Dat wil echter niet zeggen dat het gedrag zonder slag of stoot wordt overgenomen. Ieder individu heeft een eigen persoonlijke historie, waarin gedrag en doelen zijn aangeleerd onafhankelijk van de ander. Bij integratie wordt bestudeerd wat de motivatie van de ander was om dergelijk gedrag en doelstelling na te streven. Bij frustratie zien de individuen het eigen gedrag als ideaal en het gedrag van de ander per definitie als ‘fout’ gedrag. Afwijkende gedragsregels en doelen worden gezien als een verstoring van ‘gewenste’ doelstellingen. De individuen zullen het handelen van de ander actief gaan tegenwerken of zelfs uitschakelen, door middel van conditioneringroutines.

Gedragsaanpassing en formalisering van bedrijfs- en systeemprocedures kan eigenlijk niet afdoende worden geobserveerd zonder kennis van de individuele psychologische verschillen en de mechanismen die bij het tot stand komen van procedures een rol spelen. Door uit te gaan van gedragspatronen, die afhankelijk zijn van tijd en omstandigheden, in plaats van statische programmafuncties, die maar één weerspiegeling van de werkelijkheid geven, nemen programmeurs en systeemontwerpers in feite al de stap tot beleidsomvorming, zonder dat enige vorm van bestuur hier inspraak in heeft. Het is met name deze tekortkoming van de automatisering, die de uitvoering van de taak met behulp van modellen op de werkloerzo frustreert: hoewel een model zeer goed kan aansluiten bij de beleving van de een, werkt een ander volgens geheel verschillende principes, die zich hierdoor niet in het model kan vinden.

Mind geeft slechts een structuur voor de processen, die in een systeem plaatsvinden, maar door aanpassing van het systeem aan de individuele gebruiker, kan het gedrag van het systeem van gebruiker tot gebruiker verschillen.

403

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Beginsituatie (Preconditie) Eindsituatie (Postconditie)

Dynamisch Interactiemodel voor Adaptieve Systemen

In de loop van het bestaan leert een individu door middel van conditionering en cognitieve herkenning van andere individuen en systemen. Op deze manier leert een persoon eigen procedures, wil en keuzes te ontwikkelen. De mate van acceptatie van een leerproces hangt af van de rol van de communicerende personen in de systemen waarin zij functioneren. In deze paragraaf gaan we in op de vraag, of het mogelijk is om dit dynamische leerproces te beschrijven in een model.

Om de ontwikkeling van gedrag in dynamische interactie te begrijpen, wordt uitgegaan van een functionele verzamelingruimte, die de samenhang van personen en systemen in de loop van de tijd weergeeft, zoals hieronder getoond wordt.

Individu I, II en II ontmoeten elkaar in de zogenaamde ‘meeting points’, binnen of buiten een bepaalde rol in een sociaal maatschappelijk verband of systeem. Ieder individu draagt een eigen, persoonlijke historie met zich mee, in de vorm van aangeleerde handelingen, procedures, voorstellingen en driftdoelen. Doordat personen van tijd tot tijd kontakt met elkaar hebben tijdens hun persoonlijke ontwikkeling, leren zij nieuwe handelingen en doelen aan of af. Dit is een proces, waarbij zowel communicatie feedback als emotionele reactie een rol spelen.

Op ieder punt van de ontwikkelingslijn van het individu in de tijd kunnen wij een toestandsruimte weergeven, waarin begincondities en eindcondities verbonden door eigen procedures worden getoond. In een adaptief systeem, waarin psychologische processen worden betrokken, bestuderen wij de invloed van (het leerproces van) andere personen op het individu in de volledige context van systemen, waarin zij functioneren.

Als een individu een leerproces accepteert van een ander in een bepaalde systeemcontext (bijvoorbeeld werk), kan dit leerproces bij kontakt in een ander systeem (denk bijvoorbeeld aan sport) volledig worden verworpen. Een eenvoudige individuele ontwikkeling in de loop van de tijd met toestandsruimtes wordt hieronder getoond.

404

Tijd As

Individu I

Individu III

Individu II

‘Meeting Points’I & II

‘Meeting Points’I & II

In de bovenstaande figuur leert Individu I binnen een bepaald systeem (Systeem I) ander gedrag aan van Individu II. In plaats van blauwe, ronde objecten als einddoel na te streven, neemt Individu het gedrag van Individu II over en streeft voortaan naar blauwe, vierkante objecten (totdat Individu met andere personen communiceert en ander gedrag overneemt.

Combinatie van de ontwikkelingslijn in de tijd en de status van de toestandruimte biedt veel voordelen. Het is ook mogelijk om gedrag, in de vorm van een toestandruimte, te koppelen aan een systeem. Ook systemenof organisaties zijn niet statisch, maar kunnen zich in de loop van de tijd ontwikkelen, waarbij het voorgeschreven gedrag van de groepsleden langzaam verandert. Een systeem heeft dus, net als een individu, een eigen ontwikkelingslijn.

405

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Tijd As

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Rond

Vierkant

Rood Blauw

Individu I

Individu II

Psychodynamica

In de psychodynamica worden de processen in de menselijke geest bestudeerd aan de hand van een wiskundig model, waardoor het mogelijk wordt om berekeningen toe te passen op de verwerking en terugkoppeling van informatie in het bewustzijn en de wisselwerking via feedback tussen het individu en zijn of haar omgeving. De psychodynamica wil niet alleen de informatie verwerkingsprocessen simuleren, zoals de cybernetica, maar daarnaast bevat het model een waarderingstelsel voor de subjectieve beleving van de werkelijkheid, dat gebruikt kan worden voor de voortdurend veranderende driftwerking binnen de persoonlijkheid. Driftkrachten worden in dit model opgevat als evenwichtsdrijfveren tussen begintoestand en eindtoestand, vergelijkbaar met chemische processen, en niet zozeer als mechanische krachten.

Definities

Om de dynamische processen in de persoonlijkheid, zoals deze in dit boek zijn weergegeven, wiskundig te beschrijven, is een stelsel van samenhangende definities noodzakelijk, waaruit een mathematisch model voor de psychodynamica is af te leiden. Deze definities moeten zowel de toestanden, elementverzamelingen, relaties als de wisselwerking tussen situaties op grond van de driftwerking verklaren. De psychodynamica beschouwt de menselijke persoonlijkheid als een geheel van meer-dimensionale toestandsruimtes, die aan de volgende definities voldoen:

De waarneming bestaat in eerste instantie uit parallele reeksen indrukken.

Deze indrukken worden door onderlinge vergelijking geklassificeerd in toestanden.

Een toestand geeft de waardering van een eigenschap van een indruk weer.

Eigenschappen kunnen afhankelijk of onafhankelijk van elkaar zijn. Bij afhankelijkheid van eigenschappen is een eigenschap een onderverdeling van een andere eigenschap. Bij onafhankelijke eigenschappen kunnen de eigenschappen gezien worden als de loodrechte assen van een meer-dimensionale toestandsruimte.

Een meer-dimensionale toestandsruimte bevat alle eigenschappen, waarop indrukken gewaardeerd kunnen worden, als assen. De eenheden of waarden van de meer-dimensionale toestandsruimte wordenweergegeven door de verschillende toestanden van de eigenschappen. Een punt in de meer-dimensionale toestandsruimte geeft de waardering van alle eigenschappen van een bepaalde indruk weer. Tijd, ruimte, kleur, vorm zijn allemaal mogelijke eigenschappen van indrukken, objecten en systemen in een toestandsruimte.

Zowel de eigenschappen, waarop indrukken gewaardeerd worden als de onderverdeling in toestanden, waarvan gebruik wordt gemaakt, zijn onderdeel van een dynamisch proces. Als meer kwalificaties aangebracht worden kunnen zowel het aantal assen als de waardering van de eenheden aangepast worden.

Een indruk wordt geidentificeerd door een unieke combinatie van eigenschaptoestanden.

Een object is een verzameling van indrukken met gemeenschappelijke eigenschaptoestanden.

Tijdens een proces of actie worden de toestanden van de eigenschappen van objecten getransformeerd.Objecten kunnen als invoer, uitvoer of intermediair (katalysator) voor een proces fungeren.

406

Een proces transformeert objecten met bepaalde eigenschapstoestanden. Op deze manier kan dezelfde procedure worden toegepast op verschillende objecten, mits zij aan bepaalde kwalificaties voldoen.

Een proces bestaat uit een opeenvolging van eigenschapswaardering, sequentiele verwerking, conditionele verwerking en repetitie.

Een systeem wordt volledig beschreven door de rollen van objecten (invoer, uitvoer, intermediair), subjecten (personen) en de onderlinge relaties tussen de processen. Een systeem kan worden onderverdeeld in subsystemen. Ieder hoofdsysteem heeft ook eigen objecten, subjecten en processen.

Een subject heeft een controlerende taak tussen de processen en objecten van een systeem. Het subjectvervult zijn of haar taken vanuit een bepaalde rol of functie binnen het systeem.

Voor ieder proces of groep processen in een systeem kan men logische uitspraken doen over de gemeenschappelijke eigenschapstoestanden bij het begin van het proces (preconditie) en het einde vanhet proces (postconditie). Het proces is één van de mogelijke oplossingen om van preconditie tot postconditie te komen.

Een verzameling bestaat uit een logische combinatie van voorwaarden met betrekking tot de mogelijke toestanden. De voorwaarden kunnen aan elkaar gekoppeld worden via EN, OF, enzovoort.

Een individu deelt de wereld in door middel van klassificatie, associatie, inductie en deductie. Tijdens de klassificatie worden individuele indrukken gegroepeerd op grond van overeenkomsten in eigenschaptoestanden. Bij associatie worden er relaties tussen indrukken of groepen indrukken getrokken. Hierbij kunnen regels en wetten worden afgeleid. Inductie en deductie bieden de mogelijkheid om oorzakelijke verbanden tussen begrippen te doorgronden.

Als indrukken zich in een lange reeks voordoen in een stabiel patroon, dan is het individu in staat om dit patroon te herkennen en hierop verwachtingen af te stellen. Verwachtingspatronen bestaan uit een repeterend patroon van sequentie, selectie en herhaling.

Het geintegreerde geheel van verwachtingspatronen, klassificaties (objecten, acties, systemen en subjecten), associaties en oorzakelijke verbanden vormt de projectie of voorstelling van de werkelijkheid in het bewustzijn van het individu. De indrukken zelf spelen alleen een rol in het korte termijn geheugen en worden slechts bij een sterke verandering ten opzichte van de huidige voorstellingin het wereldbeeld verwerkt.

Naast de rationele interpretatie van de wereld speelt de subjectieve, emotionele verklaring een fundamentele rol bij de dynamiek in de persoonlijkheid. De subjectieve interpretatie kan zelfs de rationele verklaring beinvloeden. Naast de kwantitatieve indeling van indrukken in een meer-dimensionale toestandsruimte wordt aan iedere toestand een kwalitatieve waardering gekoppeld. Deze kwalitatieve waardering kan tweewaardig (aangenaam en onaangenaam) of een meerwaardige waarderingsschaal zijn.

De kwalitatieve waardering van een toestand beinvloedt de waardering van de daaraan geassocieerde groepen, objecten, acties, systemen en subjecten (als wij bijvoorbeeld het naar de tandarts gaan als vervelend beschouwen, dan zijn wij geneigd om de daaraan verbonden persoon, de tandarts, ook als vervelend te beschouwen).

De totale waardering van een object, actie, systeem, subject of groep wordt bepaald door de waardering van de individuele verzameling en alle daaraan gerelateerde of geassocieerde objecten, acties, systemen, subjecten en groepen.

407

Bij een verandering van de waardering van een individueel element in de toestandsruimte (bijvoorbeeld van onaangenaam in aangenaam) kunnen alle daaraan gerelateerde begrippen ook in kwalitatieve waardering omslaan.

In de persoonlijkheid wordt via denkprocessen gestreefd om vanuit een minder gewaardeerde of onaangename begintoestand te komen tot een meer gewaardeerde of aangename eindtoestand. De transformatie van onaangename preconditie naar aangename postconditie is beschreven in de theorie van Freud en Jung met betrekking tot de driftkrachten. Door de persoonlijkheid te beschrijven als eenmeer-dimensionale toestandsruimte, waarin eigenschapstoestanden of elementen een kwalitatieve waardering hebben, kan de ontlading van driftkrachten gezien worden als een computerprogramma, waarbij de begintoestand en eindtoestand niet vaststaan, maar veranderen met de waardering van begrippenstelsels. Het bewustzijn is een voorbeeld van dynamische programmering.

Als het verschil in waardering tussen twee toestanden minimaal is, dan kan er een evenwichtproces tussen begintoestand en eindtoestand optreden. Er is dan sprake van oorzakelijke terugkoppeling, waarbij de wisselwerking voldoet aan een stabiel patroon. Begintoestand en eindtoestand wisselen elkaar af wat leidt tot herhalingsgedrag.

Aan objecten, acties, subjecten, systemen, sociale rollen en eigenschappen kan een bepaalde functionaliteit of gedragsregels worden toegewezen. Gedrag is dus contextgevoelig. Bij de interactie tussen objecten spreekt men van natuurwetten en formules, bij acties van procedureregels, personen kunnen voldoen aan bepaalde gedragsregels, systemen aan systeemregels en aan een bepaalde rol in een sociaal maatschappelijk systeem kunnen gedragsregels aan de functie in het geheel worden toegewezen. Steeds wordt verwezen naar procedureregels, die onder bepaalde condities geldig zijn. Deze gedragsregels kan men beschouwen als een stuk programmacode, die de eigenschapstoestanden van betrokken elementen veranderd.

Gedragsregels kunnen tussen elementen of systemen worden uitgewisseld door middel van conditionering, cognitieve herkenning en communicatie feedback.

Door een verandering in de subjectieve waardering kunnen informatie verwerkings processen in het bewustzijn anders gaan lopen, wat kan leiden tot gedragsverandering.

Het individu is nooit volledig zeker van het bereiken van een gesteld driftdoel of eindtoestand. Door het toepassen van een combinatie van gedragsregels of verwachtingspatronen, die van de context afhankelijk zijn, en het succes of het falen hiervan, probeert het individu een strategie te vinden om het doel stapsgewijs te naderen.

Klassificatie en Toestandsruimten

408

Door waarneming, ervaring en communicatie bereiken ons voortdurend indrukken, die we bewust of onbewust proberen te klassificeren, op grond van de toestand, waarin eigenschappen zich bevinden.

Zowel de soorten eigenschappen, als de toestanden, waarin we indrukken indelen, ontstaan door een voortdurend leerproces van conditionering, herkenning en communicatie. Niet alleen de indrukken veranderen, maar door het signaleren van nieuwe eigenschappen en toestanden veranderen de waarden, waartoe de indrukken behoren ook met het verloop van de tijd. Eigenschappen, die onafhankelijk zijn van elkaar, kunnen gezien worden als assen van een coordinatenstelsel, die loodrecht op elkaar staan. De toestanden, waarin de eigenschap van een indruk zich kan bevinden, is een onderverdeling in waarden van de eigenschap-as. Een eigenschap kan vorm zijn, maar ook kleur, plaats of tijd. Een indruk wordt weergegeven als een uniek punt in de meerdimensionale toestandsruimte, waardoor een indruk wordt geidentificeerd door een combinatie van alle gebruikte eigenschappen.

Objecten, Processen en Systemen

Indrukken, die bij een bepaald object horen, kunnen worden onderscheiden van andere objecten en de omgeving, doordat zij zich in één of meer gezamenlijke eigenschapstoestanden bevinden. Een object is dus een verzameling indrukken, waarbij in de waarneming een selectie wordt toegepast op de eigenschapswaarden, die het object identificeren. Objecten worden herkend aan kleur, vorm, inhoud of functionaliteit, groepskenmerken die wij afleiden uit de continuiteit in eigenschapstoestanden. De toestand van eigenschappen kunnen veranderen door middel van processen. Daarom wordt een proces ook wel een transformatie an eigenschappen binnen een systeem genoemd.

Er zijn drie soorten objecten in relatie tot processen: invoerobjecten, producten en intermediare objecten of katalysatoren. Sommige objecten kunnen zowel invoer als uitvoer zijn. Andere objecten kunnen via een verwerkingskringloop hun aanmaakproces stimuleren. Er wordt dan geproken van autokatalyse. Als er direct of indirect sprake is van een verwerkingskringloop, dan wordt in de cybernetica en de cognitieve psychologie gesproken over terugkoppeling of feedback. Terugkoppelingsprocessen zijn met name belangrijk, omdat het proces rechtstreeks of via een omweg zichzelf kan reguleren en organiseren. Terugkoppeling is ook vanuit de informatica interessant, omdat deze processtromen geen uiteindelijke eindsituatie of postconditie hebben. Zij worden voortdurend bijgestuurd bij nieuwe invoer van buitenaf.

Subjecten en personen kunnen een regulerende functie hebben tussen de objecten en processen. Zij kunnen de invoer van objecten stroomlijnen en controleren. De taak van subjecten in het geheel van processen en systemen hangt samen met de mogelijkheden van hun functie of rol in het totale systeem. Afhankelijk van de functie van het subject zijn sommige taken wel en andere niet gebruikelijk of zelfs toegestaan. Autorisatie kan bij de regulering en controle door het individu in zijn rol erg belangrijk zijn.

409

Kleur

Vorm

Tijd

Rond

Vierkant

Rood

Blauw

Geel

De eenvoudigste vorm van een systeem wordt gevormd door een proces, de betrokken invoerobjecten, producten en katalysatoren en de subjecten, die in een bepaalde functie of rol het proces controleren of reguleren. Systemen kunnen natuurlijk worden uitgebreid met verschillende aan elkaar gerelateerde processen. Ook kunnen verschillende systemen worden gegroepeerd tot een hierarchische structuur, waarbijonderscheid gemaakt wordt tussen hoofdsystemen en subsystemen.

Individuele indrukken, objecten en systemen vormen allemaal (deel-)verzamelingen in de toestandsruimten.Het proces, weergegeven door een pijl, transformeert indrukken en objecten vanuit een begintoestand of preconditie naar een eindtoestand of postconditie. Een postconditie kan definitief zijn of slechts een tussenfase vormen, waarbij de eindsituatie van het eerste proces de beginsituatie van het volgende proces is.

Aangezien bij processen vooral gelet wordt op het gedrag van verzamelingen en niet op de individuele elementen kan men in de toestandsruimte spreken over procedureregels, die toegepast worden op elementverzamelingen. Bij processen heeft men het over procedureregels, bij subjecten of personen over gedragsregels, bij objecten over natuurwetten en formules en bij systemen over systeemregels. Steeds wordt verwezen naar hetzelfde verschijnsel: op een verzameling van elementen, waarvan de toestand van eigenschappen aan bepaalde voorwaarden voldoet, wordt een zekere aktie toegepast, waardoor de eigenschappen van de betrokken elementen wijzigen.

Regels en Wetten

Regels, natuurwetten en formules geven beperkingen weer tussen eigenschappen in de meer dimensonale toestandsruimte. Zij sluiten bepaalde combinaties tussen eigenschappen uit of definieren zekere relaties tussen eigenschappen. Een regel of wet heeft dus in principe de vorm van een verzameling, net als objecten en systemen.

Verwachtingspatronen, Associaties en Relaties

De waarnemer registreert niet zozeer individuele indrukken, maar probeert hier bewust of onbewust een patroon in te herkennen, waardoor het eenvoudiger wordt om een object of een systeem te identificeren. Opde vacht van een een bonte koe zullen wij een bruine vlek niet makkelijk waarnemen, tenzij deze opvallendaanwezig is. Het integreren van een waarneming in een geheel van verwachtingspatronen in ons bewustzijnen het herkennen van kenmerkende verschillen is een belangrijk onderdeel van onze waarneming, dat er voor zorgt dat wij niet alle informatie in onze omgeving in onze hersenen hoeven op te slaan. Wij zoeken alleen welk regelmatig patroon in ons geheugen overeenkomt met onze waarneming en op welke wijze de waarneming afwijkt van onze verwachtingspatronen. Het verwachtingspatroon is aan te geven als een lijn in de toestandruimte, waarvan het verloop voldoet aan bepaalde procedureregels. De procedureregels bestaan uit eigenschaptoewijzingen, reeksen, selecties en repetities.

Naast de verwachtingspatronen kunnen relaties en associaties tussen indrukken, objecten, subjecten en processen worden getrokken op grond van gemeenschappelijke kenmerken, functionaliteit, systeemrelaties of contrast. Een relatie of associatie kan worden weergegeven als een pijl of een lijn. Een associatie is van een bepaald type, die benoemd hoort te worden. Zo is de associatie tussen stuur en auto van het type: ‘behoort tot’. Associaties en relaties vervullen niet alleen een belangrijke rol bij de rationele indeling van dewereld maar ook bij de subjectieve waardering van objecten, subjecten en processen.

Door de verwerking van het geheel van verzamelingklassificaties (zoals object, subject, proces en systeem),verwachtingspatronen en associaties, via logica, dromen en fantasie, ontstaat een geintegreerde voorstellingvan de wereld, die is weer te geven als een of meer onderling gerelateerde toestandsruimten.

Subjectieve Kwalificatie van Toestanden en Verzamelingen

De rationele interpretatie van de wereld is een proces, dat een dynamisch model oplevert. Voor het maken van keuzes uit de verschillende mogelijkheden is het noodzakelijk om naast de rationele indeling ook de

410

subjectieve kwalificatie te begrijpen. Het is de tijdelijke of permanente subjectieve waardering van een bepaald doelobject of situatie die ons er toe drijft bepaalde acties te ondernemen en andere na te laten. Aan iedere toestand, ieder object, actie, subject of systeem kunnen wij een klassificatie uit een subjectief waarderingstelsel koppelen. De meest eenvoudige waarderingen is het binare stelsel ‘aangenaam’ en ‘onaangenaam’, maar dit kan ook worden uitgebreid met tussenvormen (slecht, onvoldoende, matig, redelijk, goed, etc.). Subjectieve kwalificatie is te zien als een functie, die wordt toegepast op een toestand of een verzameling. Als de waardering van een toestand, object, systeem, of actie veranderd, dan is dit van invloed op de verzamelingen en toestanden, die hier direct of indirect aan gerelateerd zijn. Op deze manier ontstaan ‘gebieden’ in de toestandsruimte van de voorstelling, die als sterk aangenaam of onaangenaam worden ervaren.

Driftkrachten zijn er op gericht om onaangename situaties in aangename situaties te veranderen. Uit de mogelijke verwerkingsprocessen in de menselijke geest wordt gekozen voor een strategie en doelen, die de onaangename beginsituatie verandert in een aangename eindsituatie. Als de kwalificatie van doelen bij het uitvoeren van de strategie veranderd, dan worden de driften naar andere ‘gebieden’ in de voorstelling verlegd. Het slagen van een proces en het behalen van driftdoelen werkt zelfbekrachtigend en de kans dat de actie in de toekomst herhaald wordt is groot, terwijl het falen van een actie het individu ertoe aanzet een alternatieve korte en lange termijn strategie te verzinnen. Door sterke conditionering in het verleden kan een individu toch doorgaan op een weg, die tot mislukken gedoemd is.

Driftkrachtwerking

In de theorieën van Freud en Jung vormen driftkrachten een belangrijk uitgangspunt. Door de subjectieve kwalificatie van begrippen en begrippenstelsels kan de driftkracht als drijfveer in het model inzichtelijk worden gemaakt. Het individu probeert van een onaangename begintoestand via een strategische keuze uit eerder afgeleide processen tot een aangename eindtoestand te komen. De eindtoestand van een proces is een driftdoel. Het driftdoel is altijd relatief, omdat het aangenamer is dan de begintoestand. Bij een verandering in de subjectieve beleving van begintoestand en eindtoestand veranderen ook de richting van de driftkrachten.

In bestaande informatiemodellen is de eindtoestand bij een bepaalde begintoestand een gegeven. In Mind wordt de eindtoestand afhankelijk gesteld van de subjectieve waardering van de werkelijkheid en de mogelijkheden om tot een eindtoestand te komen. De procedureregels om de toestand van begrippen te veranderen worden aangeleerd door conditionering, cognitieve herkenning en communicatie feedback.

De processen in het bewustzijn, die geleid worden door driftwerking, kunnen worden vergeleken met de krachten tussen geladen deeltjes, waarbij de lading in het persoonlijkheidsmodel wordt weergegeven door de subjectieve waardering. Begrippen krijgen in een bepaalde context een aangename of onaangename waardering, en dit is van invloed op de waardering van aan deze begrippen gerelateerde systemen, objecten,subjecten en procedures. In de toestandsruimte ontstaat op deze manier een ‘krachtwerking op afstand’, die alleen ontladen kan worden als er een reeks van processen is, die van begintoestand tot eindtoestand leidt. Het onderlinge verschil in waardering zorgt voor een ‘potentiaalverschil’ tussen begintoestand en eindtoestand, dat alleen ‘ontladen’ kan worden via een mogelijke reeks van procedurestappen.

Om van begintoestand tot eindtoestand te komen zijn een oneindig aantal processen mogelijk. Er wordt een keuze uit deze processen gemaakt door middel van de conditionering, cognitieve herkenning en de systeemcontext, die in de persoonlijke ontwikkeling in het verleden van het individu tot nu toe heeft plaatsgevonden. De ontlading van driftkrachten vindt plaats op een manier, die voorstelbaar is voor het individu. Bovendien hebben de processtappen zelf ook een subjectieve waardering. Sommige handelingen worden als meer aangenaam ervaren dan anderen.

Informatieverwerking in de persoonlijkheid is geen statisch stelsel van procedureregels, maar is een dynamisch stroomdiagram, waarin situaties elkaar logisch opvolgen op grond van waarderingverschillen tussen begintoestand en eindtoestand en de mogelijkheden die de onderling samenhangende structuur van objecten, subjecten, systemen en acties biedt.

411

Voor levende organismen is de methode om een doel te bereiken, kenmerkent voor het individu, en in zekere zin ook kenmerkent voor de systemen, waarin het individu heeft gefunctioneert. Ook het ontstaan van de na te streven eindtoestand of driftdoelen, komen voort uit de waardering van een netwerk van aan elkaar geassocieerde verwachtingspatronen. Door de herwaardering van begrippen, objecten of systemen inhet bewustzijn, zijn deze driftdoelen dynamisch van aard en geen statische eindtoestand. Volgens de psychoanalyse zijn driftdoelen conservatief, regressief en herhalend (zie het hoofdstuk over Psychoanalyse)waardoor dezelfde doelen in een cyclus worden bevredigd. Het individu raakt geconditoneerd tot bepaalde reacties onder invloed van stimuli uit de omgeving en streeft naar driftbevrediging. Als de drift eenmaal bevredigd is, dan is de driftspanning tussen begintoestand en eindtoestand afgenomen, waarna nieuwe doelen zullen worden nagestreefd. Doen zich na enige tijd vergelijkbare omstandigheden voor, dan zal het individu opnieuw het driftdoel nastreven.

Driftkrachtwerking kan vergeleken worden de dynamische krachtwerking ut de thermodynamica of de elektrodynamica. Toch kent deze vergelijking enige tekortkomingen. Het is duidelijk, waarom het individu een onaangename omgeving tracht te ontvluchten en deze probeert op te heffen door meer aangename doelen na te streven. In dit model ontbreekt echter de rol van conditionering in het handelen van het individu en de reden waarom het individu op een gegeven moment ophoudt met het verkrijgen van een aangename driftprikkel en vervolgens andere driftprikkels gaat volgen. Het principe dat de menselijke driftwerking reguleert is de compensatie. Een onaangename prikkel wordt gecompenseerd door een aangename prikkel, waardoor het lijkt alsof de onaangename prikkel niet meer bestaat.Als het hongergevoel als voorbeeld wordt genomen, dan compenseren we de verschijnselen, die bij honger horen door te eten. Zolang de hongerprikkel bestaat ervaren we het eten als aangename prikkel. Iedere keer dat wij voedsel tot ons nemen wennen wij aan een bepaalde hoeveelheid eten. Als wij veel meer eten, dan we gewend zijn, dan voelen we ons vol en na enige tijd ervaren wij het eten niet langer als aangenaam. De subjectieve beleving van de werkelijkheid is dus een relatief gegeven, afhankelijk van de conditionering van het individu. We besluiten dan minder eten tot ons te nemen tot er weer een hongergevoel ontstaat.

De werking van een driftprikkel is dus in feite een evenwicht tussen twee of meer toestanden. Waar het evenwicht ligt hangt af van eerdere ervaringen met betrekking tot deze prikkel. Wij raken geconditioneerd op een bepaald evenwicht tussen twee omgevingsprikkels, maar ook de frequentie, waarmee de toestanden elkaar afwisselen. Door geledelijke gewenning kan het evenwicht tussen toestanden verplaatsen en de frequentie toe of afnemen.

Entropie en Reactievergelijkingen

Naast de ontlading van psychische energie door verschillen in de subjectieve beleving van begrippen is er nog een andere drijfveer, die psychische processen op gang helpt of remt. Het gaat hier om het streven naar een toename van de entropie, een term die voorkomt uit de thermodynamica en is uitgewerkt door de oostenrijkse natuurkundige Ludwig Boltzmann.

412

Genoeg Eten

Vol

Honger

Driftkrachtwerking

Tot de belangrijkste principes, die de structuurvorming in de kosmos bepalen, behoren de wetten van behoud van energie en behoud van lading en de twee hoofdwetten van de Thermodynamica. Iedere fysischetheorie moet in ieder geval aan deze hoofdwetten voldoen. De hoofdwetten van de Thermodynamica zijn vooral fundamenteel te noemen, omdat zij de evenwichten tussen structuren in standhouden en reguleren. Niet alleen in processen, waarbij energie wordt omgezet, maar ook in de theorie van elementaire deeltjes enin biologische en ecologische systemen zijn de hoofdwetten van de Thermodynamica de peilers, waarop de modellen rusten.

Volgens de eerste hoofdwet van de Thermodynamica streeft een georganiseerde hoeveelheid materie of systeem naar verlaging van de interne energie. De Interne Energie is te definiëren als de som van alle energie, die door de structuur van de materie gebruikt wordt (In de fysica wordt deze energiesom bepaald door de totale Kinetische Energie of energie van de beweging op te tellen bij de Potentiële Energie of energie die door middel van krachtwerking mogelijk vrij kan komen).

De tweede hoofdwet van de Thermodynamica gaat over de bewegingsvrijheid of Entropie van een systeem.De Entropie van een systeem neemt toe naarmate het aantal mogelijkheden van de elementen van een systeem toeneemt. Entropie hangt nauw samen met de kansverdeling van eindvoorwaarden, wanneer uitgegaan wordt van zekere beginvoorwaarden. Boltzmann bedacht een relatie tussen de Entropie en de wanorde in een systeem, die te bepalen was door het maximaal aantal mogelijke toestanden, waarin deeltjesvan het systeem zich konden bevinden.

Thermodynamische processen en alle andere processen, waarbij energieuitwisseling plaatsvindt, worden beheerst door de eerste en tweede hoofdwet van de Thermodynamica. Hierdoor worden reacties beheerst door twee mogelijke mechanismen: door een reactie verminderd de Interne Energie en tegelijkertijd neemt de wanorde en de Entropie (aantal mogelijke toestanden) toe of de twee streefkrachten werken elkaar tegen,waardoor op een of andere manier een vorm van evenwicht bereikt wordt.

In het geval van het evenwicht neemt in één reactierichting de Interne Energie af, maar neemt ook de Entropie van het stelsel af, en in de andere reactierichting neemt het aantal mogelijke toestanden of Entropie toe, maar tegelijkertijd neemt ook de Interne Energie, in de vorm van structuur, toe. Evenwicht en escalatie zijn de belangrijkste situaties die de ons bekende kosmos beheersen.

Als iemand een lucifer aansteekt, dan wordt de Interne Energie van de zwavelverbindingen omgezet in Arbeid. Tegelijkertijd krijgen de reactieproducten meer ruimte in de vorm van zwaveldampen. Dit demonstreert het principe van ontbranding, waarbij zowel de Entropie toeneemt als de Interne Energie afneemt. Wanneer keukenzout oplost, dan ontstaat een product van vrije natrium- en chloorionen, die meer bewegingsvrijheid in de oplossing hebben dan in de structuur van keukenzout. Hierbij neemt de Interne Energie echter af. Er gaat structuur verloren en de bindingsenergie tussen de natrium- en chloorionen komt vrij. Er is dan sprake van een dynamisch evenwicht.

413

In informatie verwerkingprocessen kan het begrip Entropie ook worden geintroduceerd. In plaats van de entropie te vertalen naar bewegingsvrijheid, zoals in fysische en chemische processen wordt gedaan, wordt de entropie in de informatietheorie veel dichter bij de oorspronkelijke definitie toegepast. De entropie van een object, begrip of systeem neemt toe, als het aantal keuzes voor mogelijke transformaties toeneemt. Kortgezegd: een object of systeem dat potentieel in veel processen kan worden betrokken bezit meer entropie dan een eindproduct van een reeks transformaties in de toestandsruimte.

Een toestand van objecten en systemen kan men op deze manier beschouwen als een mogelijke configuratievan de objecten en systemen. Tussen configuraties kan driftspanning optreden op grond van subjectieve oordelen. Ook heeft een object, begrip of systeem de mogelijkheid om aan andere processen deel te nemen en zo in een andere toestand te komen. Er kan dan gesproken worden over de Entropie van een object, begrip of systeem in een bepaalde context van processen, objecten en systemen.

Op deze manier wordt het mogelijk om informatieprocessen in de persoonlijkheid te beschrijven als een reactievergelijking. De preconditie beschrijft de toestand van betrokken objecten, subjecten en systemen vóór de actie, de postconditie beschrijft de configuratie van objecten, systemen en subjecten na de actie. Begintoestand en eindtoestand worden verbonden door twee pijlen, één voor de ontlading van de driftenergie en één voor de toename van mogelijke configurates. Intermediare objecten of katalysatoren en subjecten worden boven de pijlen weergegeven. Het proces van begintoestand naar eindtoestand is een ander proces dan van eindtoestand naar begintoestand.

In een aantal gevallen zullen de twee drijfveren in dezelfde richting werken, in andere situaties zal de ontlading van driftenergie worden tegengewerkt door een streven naar het toenemen van de mogelijkheden (denk bijvoorbeeld aan het naar school gaan van een kind: het kind vindt het vervelend om naar school te gaan, dus de drift is om weer terug naar huis te gaan, maar gaat toch, omdat de mogelijkheden tot zelfontplooiing in de toekomst toenemen).

Formele Logica en Gedrag

Objecten en systemen behoren tot een verzameling die voldoet aan zekere voorwaarden. Hierdoor voldoet het systeem of object aan de identificatie van een groep objecten of systemen. Als een object of systeem aan de beginvoorwaarden (uitgangstoestand) van een proces voldoet, kunnen deze objecten of systemen door middel van het proces veranderen in een eindtoestand. Volgens de formele logica en de theorie van cellulaire automaten voldoet de transformatie aan zekere procesregels. Als in de begintoestand een eigenschap van objecten de waarde 1 heeft en in de eindtoestand de waarde 3, dan is het logisch, dat het proces de waarde van de eigenschap met 2 ophoogt. Dit soort regels vormt de basis van de formele logica achter programmabewijzen. In de toestandsruimte wordt deze transformatie weergegeven door een rechte pijl. Het is de ‘kortste weg’ tussen begin en eindtoestand. Dit soort transformaties vinden echter alleen plaats bij sommige niet levende, natuurkundige processen.

Het gedrag van levende materie wordt echter gekenmerkt door gewenning, herkenning en sociaal geaccepteerd gedrag en niet door de kortste logische weg tussen begintoestand en eindtoestand. Het organisme streeft zelfs vaak naar het in stand houden van de begintoestand. Een overgang van begintoestand (randvoorwaarden) in een eindtoestand (doel) vindt niet plaats op grond van de kortste logische weg, zoals deze in de klassieke, formele logica beschreven wordt. De procesregels van levende organismen worden samengesteld uit eerdere ervaringen of uit sociale gedragsregels voor een bepaalde rol. Mocht dit niet de gewenste situatie opleveren, dan kan door cognitieve herkenning plotseling een besef doorbreken, waarna vrij willekeurg gedrag een oplossing kan voortbrengen. Dit betekent, dat als een eigenschap van een object in de begintoestand een waarde 1 heeft en het individu streeft naar een eindtoestand of driftdoel, waarin de eigenschap een waarde 3 heeft, het individu op grond van eerdere ervaringen eerst zal overgaan naar waarde 4 om uiteindelijk waarde 3 te behalen, omdat dit nu eenmaal gebruikelijk is. De formele logica voor levende organismen volgt uit de algemene psychologische mechanismen, die in dit boek besproken zijn.

414

Evenwichtprocessen

In een aantal situaties worden de eigenschappen van objecten, vanuit een beginsituatie, door middel van processen omgezet in een eindtoestand. Er zijn echter een aantal ketens van procedures, waarin de begintoestand tijdelijk wordt omgezet in een andere toestand, waarna direct of indirect de begintoestand weer wordt hersteld. Er is dan sprake van een terugkoppelingsmechanisme. Terugkoppeling is met name interessant omdat er geen sprake is van een definitieve eindsituatie en omdat er een evenwicht op kan treden tussen het aantal elementen, dat in de beginsituatie en in de eindsituatie verkeerd. Bij terugkoppelingkunnen objecten zowel invoer als uitvoer of katalysator van een proces zijn. Ook is het mogelijk dat een resultaatobject van een proces de ‘grondstof’ is voor een ander product, dat indirect weer gebruikt wordt alsinvoer van het proces.

Evenwichtprocessen zijn belangrijk in de persoonlijkheid, omdat zij leiden tot cyclische processen, waardoor het individu geconditioneerd kan raken door periodieke gebeurtenissen. Denk bijvoorbeeld aan het hongergevoel en eten. Omdat wij honger hebben gaan wij op zoek naar eten, waarna we net zo lang eten, totdat het hongergevoel weg is. Wij stoppen met eten omdat we genoeg hebben en wachten hier net zolang mee, totdat het hongergevoel terugkeert, waarna de cyclus zich herhaald. Omdat dit proces zich periodiek herhaald, herkennen wij een patroon in de afwisseling honger-eten. Hierdoor passen we ons dagritme aan, zodat het hongergevoel uitblijft. Conditionering en cyclische processen zijn nauw met elkaar verbonden in de persoonlijkheid.

415

Systeemmodellen

In de Informatica wordt nog vaak gebruik gemaakt van object orientatie, waarbij aan onderscheidbare elementen eigenschappen worden toegeschreven, die door processen worden gewijzigd. Hoewel de verandering van eigenschappen een schijn van dynamisch gedrag aan objecten geeft, is object orientatie onvoldoende om de dynamische processen in de realiteit te beschrijven, waarin de betekenis van objecten zelf door processen volledig kunnen veranderen. Bovendien kent de werkelijkheid verschillende ‘lagen’ vanbeleving, waarbij voor meer gedetailleerde organisatienivo’s andere regels en wetten gelden. Het is daarom belangrijk dat wij in de toekomst het pad van object orientatie verlaten en overgaan op systeem orientatie, omdat deze techniek beter aansluit bij de moderne inzichten in wiskunde, natuurkunde, chemie, biologie en psychologie.

Object Oriëntatie

In de klassieke object orientatie wordt een systeem beschouwd als een verzameling processen, objecten en subjecten. De objecten kunnen invoer, uitvoer of katalysator voor een proces zijn, de subjecten hebben een controlerende en regulerende rol in het geheel. Aan de objecten worden eigenschappen toegeschreven, die door het proces worden veranderd. Processen worden aan elkaar gekoppeld als de uitvoer van een primair proces wordt gebruikt als invoer voor een secundair proces.

In de object orientatie zijn de eigenschappen van de objecten in een systeem dynamisch aanpasbaar, maar de structuur van een systeem wordt als een statisch model beschouwd. Bovendien wordt uitgegaan van elementaire eenheden, de objecten, waarvan de subprocessen buiten beschouwing worden gelaten.

416

Gelaagd Model van Systeem Organisatie

Het is echter de vraag of de werkelijkheid, waarin wij leven, wel volledig te beschrijven is met een model, dat op elementaire deeltjes gebaseerd is. De natuurkunde heeft ons in de afgelopen honderd jaar geleerd, dat deeltjes, die op een bepaald nivo van organisatie elementair leken altijd weer een diepere laag van organisatie kennen. Zo kunnen we het heelal opgebouwd zien uit sterrenstelsels, die een onderlinge aantrekkingskracht op elkaar uitoefenen. Deze sterrenstelsel bestaan weer uit sterren met planentenstelsels, die aan een eigen stelsel van wetmatigheden voldoen. Sterren bestaan weer uit molekulen, die voldoen aan chemische bindingswetten. Maar deze molekulen bestaan weer uit atomen, die zijn opgebouwd uit protonen, neutronen en elektronen, waarop bijvoorbeeld kwantummechanische wetten van toepassing zijn. Aan het einde van de 20e eeuw ontstond de theorie van ‘quarks’ die de structuur van subatomaire deeltjes tracht te verklaren.

In plaats van elementaire deeltjes met een onderlinge samenhang is de werkelijkheid beter te beschrijven als systemen en subsystemen, met een steeds verfijnder nivo van organisatie. Ieder proces op detailnivo heeft weer gevolgen op de organisatie van systemen op een hoger nivo. Ook subjecten kunnen worden beschouwd als systemen, die aan een reeks eigenschappen voldoen, zoals zelforganisatie, zelfregulatie, controle en reproductie. Door objecten en subjecten te beschouwen als systemen met zekere eigenschappen,kan de werkelijkheid geinterpreteerd worden als een interdisciplinaire systeemtheorie, waarin alleen systemen en processen worden gebruikt.

417

Universum

Sterrenstelsels

Ster

Molecuul

Atoom

Systeem Oriëntatie

Systemen bestaan weer uit subsystemen en wat we vroeger objecten noemden, kunnen we nu zien als een georganiseerd systeem, waar andere wetmatigheden gelden. Systeem Orientatie heeft als bijkomend voordeel, dat als een ‘object’ transformeert door een proces, de deelsystemen altijd getraceerd kunnen worden. Een object geeft een deel van een systeem weer op een bepaald moment van de ontwikkeling en het objectbegrip is daarom te statisch om als uitgangspunt voor informatiemodellen te fungeren. Een systeem beschrijft de volledige ontwikkeling van een verzameling subsystemen en subprocessen in de tijd. Ook de geschiedenis en toekomst van de betrokken subsystemen en subprocessen wordt hierbij betrokken. Binnen een systeem gelden bepaalde regels en wetten. Ook de rol van een subsysteem in een overkoepelend systeem is van invloed op de processen en systemen, waarmee het subsysteem informatie uitwisseld.

Bij systeem orientatie wordt niet alleen gelet op de samenhang tussen structuren op één nivo van organisatie, maar worden ook verbanden gelegd tussen de verandering van eigenschappen in een subsysteem en de effecten hiervan op hogere nivo’s van organisatie. Het functioneren van het systeem wordt niet als een op zichzelf staand fenomeen bestudeerd, maar in een context in relatie met andere systemen en processen.

418

Processen

Processen veranderen de toestand van eigenschappen van systemen volgens een aantal procedureregels. De invoer voor processen zijn de grondstoffen, de producten van het proces vormt de uitvoer. Processen kunnen worden gestimuleerd of geremd door katalysatoren of intermediare systemen. Levende systemen of subjecten kunnen de processen organiseren, controleren of reguleren. De toestand van de eigenschappen voor het proces wordt de begintoestand of preconditie van het proces genoemd. De preconditie is een voorwaarde waaraan de eigenschappen van systemen voldoen om aan het proces deel te nemen. De toestand van de eigenschappen nadat het proces is afgelopen wordt de eindtoestand of postconditie van het proces genoemd. Het proces kan worden weergegeven als een reactievergelijking, waarbij de begintoestandvoor de procespijl en de eindtoestand achter de procespijl wordt aangegeven. Katalysatoren worden boven de procespijl getoond en de controlerende, regulerende subjecten onder de pijl.

Het proces wordt niet meer beschreven als een stroom, waarbij de uitvoer als tussenstation wordt gezien, maar als een dynamisch evenwicht, dat door voortdurende terugkoppeling tussen beginconditie en eindconditie ontstaat. Deze notatie is afkomstig uit de chemie en de richting van het proces wordt beinvloeddoor de richting van verlaging van de enthalpie of energie, de vergroting van het aantal configuratiemogelijkheden of entropie en de betrokken katalysatoren en subjecten.

Er zijn drie soorten processen te onderscheiden: het aflopende proces, het directe evenwicht en een kringloop van processen. Bij het aflopende proces worden de invoersystemen onomkeerbaar omgevormd tot eindproducten. Bij een direct evenwicht is niet alleen sprake van een omvorming van begintoestand naareindtoestand, maar is ook het omgekeerde proces mogelijk. Er ontstaat een dynamisch evenwicht tussen hetaantal systemen in begintoestand en het aantal systemen in eindtoestand, dat beinvloedt wordt door omstandigheden, katalysatoren en de betrokken levende systemen. Bij een kringloop komen systemen via tussenproducten uiteindelijk weer in de begintoestand terecht. Wij zullen zien dat kringloopprocessen een voorwaarde voor levende, reproducerende systemen vormen. Levende en niet-levende systemen komen in de systeem orientatie samen in een overkoepelende theorie.

Aflopende Processen

Aflopende processen verlopen min of meer vanzelf als de betrokken systemen zich in de vereiste begintoestand bevinden. Katalysatoren en subjecten kunnen het proces versnellen, maar het proces loopt af in de richting van de bewuste eindtoestand. Na verloop van tijd zullen weinig systemen zich, onder gelijkblijvende omstandigheden, in de begintoestand van het proces bevinden, tenzij er op een of andere manier sprake is van een kringloopproces. Een goed voorbeeld van het aflopende proces is het klassieke linieare computerprogramma, dat invoervariabelen eenduidig verandert in de gewenste uitvoer.

419

Direct Evenwicht

Tussen twee mogelijke systeemconfiguraties kan na verloop van tijd een evenwicht optreden als er zowel een proces van begintoestand naar eindtoestand als van eindtoestand bestaat. Het evenwicht wordt dus in stand gehouden door twee afzonderlijke processen. Bij een evenwicht is er een verhouding af te leiden tussen het aantal systemen in de begintoestand en het aantal systemen in de eindtoestand. Het evenwicht wordt beinvloedt door omgevingsvariabelen, katalysatoren en de regulering en controle door levende systemen.

In plaats van te spreken over begintoestand en eindtoestand, begrippen die afkomstig uit de linieare programmering, kunnen we bij evenwichten en kringlopen beter uitgaan van mogelijke systeemconfiguraties, waarmee het tijdelijke aspect van een toestand wordt benadrukt.

420

In zekere zin is het evenwichtproces zelfregulerend. Bij een vermindering van het aantal systemen in de uitgangssituatie neemt ook het aantal producten af. Hoewel de hoeveelheid grondstof en product afnemen, blijft de verhoudingsvergelijking constant. Het evenwicht blijft bestaan, ook bij variatie van de betrokken systemen. Het evenwicht kan beinvloedt worden door omgevingsomstandigheden van de systemen in evenwicht, verandering van de procesregels en de tussenkomst van een katalysator of een regulerend subject.

Katalysatoren

Katalysatoren kunnen een belangrijke invloed hebben op het verloop van het proces en de ligging van het dynamisch evenwicht als er sprake is van een evenwichtsproces of een kringloopproces. In de natuur komen bijvoorbeeld biochemische reacties op gang door de katalytische tussenkomst van enzymen, die onder normale omstandigheden niet zouden kunnen plaatsvinden. De katalysator heeft de functie van een tussenproduct, dat een proces kan versnellen of remmen door de loop van het proces te veranderen. Strikt genomen zijn levende systemen ook een bijzondere vorm van katalysatoren.

De theorie van katalysatoren verwijst indirect naar het fenomeen, dat één procedurestap een toestandsverandering kan versnellen of afremmen, dan een andere procedurestap. Blijkbaar is niet alleen debegintoestand en eindtoestand van een proces belangrijk, maar kent iedere stap van het proces een eigen begintoestand en eindtoestand van systemen, waardoor we een proces kunnen opdelen in een aantal subprocessen, die als subsystemen zijn op te vatten. De katalysator is in feite invoer en uitvoer van een of meerdere subprocessen.

Een voorbeeld van een katalysator is bijvoorbeeld zonlicht, dat in de atmosfeer stikstofdioxide omzet in stikstofoxide en moleculair zuurstof. Maar zo kunnen insekten ook gezien worden als katalysatoren bij het omzetten van afval in stikstofproducten, of rotsformaties bij het omzetten van calcium en koolstofdioxide in kalk. De katalysator dient als invoer en uitvoer voor het subproces, zonder in het proces te veranderen.

Autokatalyse

Een bijzondere groep katalysatoren zijn de systemen, die deelnemen aan autokatalyse. De term autokatalyse is afkomstig van Stuart Kauffman, die een proces bedacht, waardoor de vorming van een molecuul indirect de eigen aanmaak bevorderde. Hij noemde dit mechanisme: autokatalyse. In een autokatalytisch proces bevordert een katalysator molecuul K de aanmaak van een molecuul M1. M1 stimuleert de productie van M2, M2 bevordert de productie van M3, enzovoort. Ergens in de katalysatiereekskan dan een molecuul voorkomen, die op zich weer de aanmaak van de oorspronkelijke katalysator K versnelt. Omdat er dan sprake is van een cyclisch proces, bekrachtigd het molecuul indirect de eigen creatie. Hoewel een autokatalytische verzameling moleculen niet verwart mag worden met leven, bezit zij toch een aantal eigenschappen, waarover levende wezens ook beschikken. De verzameling kan zichzelf reproduceren, het kan groeien, het verwerkt ‘invoermoleculen’ tot minder of meer complexe producten, alsof er sprake is van een stofwisseling. De belangrijkste eigenschap is eigenlijk de mogelijkheid van de autokatalytische verzameling om zich aan te passen aan andere omstandigheden en zo te evolueren tot meercomplexe vormen.

421

Het mechanisme van de autokatalysatie is in staat zeer complexe structuren te produceren, mits één van de opeenvolgende stappen niet door een bijzonder extern proces wordt geblokkeerd en er voldoende grondstoffen zijn om de verschillende subprocessen in stand te houden. Autokatalyse is afhankelijk van de complexiteit van de interactie tussen de betrokken deeltjes. Als het systeem te eenvoudig is, dan zal er zelden autokatalyse optreden. Als de interactie in een systeem complex genoeg is, dan wordt de wisselwerking superkritisch en treedt autokatalyse spontaan op.

Kringloop Processen

Kringloop processen vormen zowel in de natuur als op het nivo van chemische verbindingen tot het belangrijkste type processen, omdat zij in staat zijn volledige netwerken van onderling samenhangende processen door middel van terugkoppeling (‘feedback’) in stand te houden, waarbij katalyse of autokatalyseeen belangrijke rol kan spelen. Ieder proces in de kringloop vormt een schakel om vanuit een bepaalde uitgangssituatie weer terug te keren in dezelfde situatie. Kringloop processen kunnen zichzelf in zekere mate organiseren en reguleren door middel van procesversnellers en procesremmers.

Kringloop processen komen overal in de natuur voor. Zo kennen wij een koolzuurcyclus, een stikstofcyclusen een levenscyclus. Veel systemen nemen deel aan verschillende kringlopen tegelijkertijd, waardoor een complex netwerk van aan elkaar gerelateerde cycli wordt gevormd. Omdat de invoer en de uitvoer van processen voornamelijk door andere processen in de kringloop wordt bepaald, hangt de toestand van een kringloop systeem af van factoren zoals: omstandigheden (omgevingsvariabelen of randvoorwaarden), katalysatoren (in de vorm van externe katalytische systemen of autokatalyse binnen het systeem) en de regulatie, organisatie en controle door levende systemen.

422

Tussen de verschillende stadia in de kringloop, die zowel invoer en uitvoer van processen zijn, treedt een evenwicht op, dat beinvloed wordt door de randvoorwaarden en de katalytische factoren. De omstandigheden of het milieu, waarin het kringloopeffect optreedt, heeft een doorslaggevende betekenis voor de ligging van de evenwichten tussen de verschillende systeemconfiguraties.

Gesloten Kringloop Systemen

Gesloten kringloop systemen ontvangen geen invoer vanuit de omgeving. De kring is in zichzelf gesloten en alle invoer en uitvoer systemen worden in het cyclische systeem geproduceerd. Het kan zijn dat katalysatoren vanuit de omgeving aan het proces deelnemen (katalytische interventie) het kan ook zijn dat processen in de cyclus zelf katalysatoren produceren en zo processen in het kringloop systeem via autokatalyse worden gestuurd. Een gesloten kringloop systeem hoeft niet expliciet over één procescyclus tegaan. Er kunnen ook meerdere procescycli bij een complex kringloopsysteem betrokken zijn.

De belangrijkste eigenschap van een gesloten kringloop systeem is, dat er geen energie of informatie uitwisseling met de omgeving plaatsvindt. Alle benodigde invoer en uitvoer systemen zijn in de kringloop opgenomen. De hoeveelheid deeltjes in een bepaald stadium kan wijzigen door interne of externe factoren, maar de kringloop organiseert en reguleert de aanmaak van de betrokken systemen zelf.

Open Kringloop Systemen

Bij open kringloop systemen worden de processen in de cyclische productie van systemen beinvloedt door invoer van buitenaf. Er treedt weer een evenwicht op tussen de stadia van systemen in de cyclus, maar de omvang van de toevoer van externe factoren bepaald de snelheid en de omvang van de geproduceerde systemen. In plaats van open kringloop systemen wordt ook wel gesproken over afhankelijke kringloop systemen. Het handhaven van de kringloop is afhankelijk van het voorkomen van bepaalde invoer in de huidige omgeving. De externe invoer is te zien als een ‘voeding’ voor het kringloop proces. Zonder deze invoer kan het kringloopproces slechts kort blijven bestaan.

423

Voor de zelforganiserende systemen, die in het volgende hoofdstuk besproken worden, vormt de openheid van de betrokken kringloop systemen een belangrijke voorwaarde. Door een voortdurende stroom van energie en informatie bevindt het systeem zich ver van het evenwicht, waardoor mechanismen als zelforganisatie en zelfregulatie op kunnen treden.

424

Zelf Organisatie Modellen

Aflopende processen hebben een zeer voorspelbare uitkomst, omdat de invoer eenduidig verandert wordt tot het product. Het omgekeerde proces, van uitvoer naar invoer, vindt niet plaats. Bij evenwichten en kringlopen is de invoer geheel of gedeeltelijk afhankelijk van het resultaat van het proces. Er vindt feedback plaats op de situatie, die door het proces van invoer naar uitvoer ontstaan is. Evenwichtsituaties enkringlopen zijn zeer bijzondere processen in de werkelijkheid, omdat zij vaak in staat zijn zichzelf te organiseren, reguleren en controleren. Ook komt reproductie voor bij terugkoppelingsmechanismen. In de tweede helft van de 20e eeuw is de wetenschap zich gaan interesseren voor kringloopprocessen. Zowel in devorm van cybernetica, neurale netwerken, ecosystemen als chaostheorie.

Neurale Netwerken

In de jaren veertig van de 20e eeuw, toen natuurkundigen en wiskundigen zich voor het eerst intensief beziggingen houden met cybernetica, beschreven McCulloch en Pitts een vereenvoudigd model voor de werking van het neurale netwerken. Hierin vergeleken zij het neuron met een tweewaardige schakelaar, die ‘aan’ of ‘uit’ kon staan. Het zenuwstelsel werd vergeleken met een gecompliceerd netwerk van dergelijke schakelaars. Of een schakelaar ‘aan’ of ‘uit’ staat, hangt af van de stand van de voorgaande schakelaars in een keten. Bij terugkoppeling of feedback in kringloopprocessen wordt de stand van de schakelaar onder andere bepaald door het resultaat van het proces zelf, omdat de uitvoer opnieuw wordt omgevormd tot invoer. In een neuraal netwerk worden de patronen van schakelaars, die ‘aan’ of ‘uit’ staan, bepaald door delogische procesmechanismen, die in het netwerk gelden.

In de tweede helft van de 20e eeuw werden verschillende van deze complexe schakelnetwerken gebouwd entot ieders verbazing bleken deze netwerken, bij een voortdurende stroom van energie, na enige tijd stabiele patronen te vertonen, die zich konden ontwikkelen en evolueren.

Dissipatieve Structuren

In het begin van de jaren zestig deed de van oorsprong russische natuurkundige Ilya Prigognine onderzoek naar regelmatige structuren, die ver van een thermisch evenwicht spontaan ontstonden. Wanneer een vloeistoflaag verhit wordt, dan bewegen de moleculen eerst in willekeurige, chaotische patronen, in de vorm van een warmtestroom. Als het verschil in temperatuur tussen de onderkant en de bovenkant van de vloeistof een kritieke waarde bereikt, dan verandert de warmtestroom in warmteconvectie door de gelijktijdige beweging van grote hoeveelheden moleculen. Er ontstaat een regelmatige, zeshoekige bijenraatstructuur op het oppervlak, waarbij de warme vloeistof in het centrum van de ‘raat’ omhoog gaat en de koelere vloeistof langs de wanden naar beneden gaat. Deze structuur bestaat dus ver van het thermisch evenwicht, aangezien de temperatuur niet overal gelijk is. Dit verschijnsel wordt ook wel Bénard-convectie genoemd en het demonstreerd hoe grote hoeveelheden moleculen zichzelf spontaan organiseren om optimaal warmte door te geven.

Een ander verschijnsel van spontane zelfreorganisatie zijn de ‘chemische klokken’. Dit verwijst naar het verschijnsel dat een reactiemengsel van moleculen met duidelijk verschillende eigenschappen vertoont. Hetmengsel heeft de neiging op met periodieke tussenpozen in zijn geheel eerst de eigenschap van het ene molecuul en daarna de eigenschap van het andere molecuul te vertonen, in plaats van een tussenvorm hiervan.

Prigognine bracht zijn theorie over dissipatieve structuren, de structuren uit de ‘verstrooing’ (= dissipatie) van energie, uit in 1967. Hij zag in dat deze structuren optraden door een feedbackmechanisme en dat dit soort verschijnselen te beschrijven waren door niet-linieare vergelijkingen. De theorie van Prigognine werd ondersteund door het onderzoek aan Lasers door Hermann Haken en de theorie van autokatalytische hypercycli van Manfred Eigen.

425

Cellulaire Automaten

Naast de theorie over dissipatieve structuren, die vooral gebaseerd was op natuurkundige principes als de thermodynamica en de niet-linieare vergelijkingen van de wiskunde, besloten Mantura en Varela de zelforganisatie van vereenvoudigde cellen te simuleren op de computer. Het model, dat in dit boek gepresenteerd wordt, is een complexe afgeleide van de cellulaire automaten, die door Mantura en Varela ontwikkeld zijn.

Varela zocht naar een wiskundig model, dat volstond om het gedrag van zelfscheppende netwerken (ook wel autopoietische netwerken genoemd) te beschrijven. De tweewaardige netwerken van McCulloch en Pitts waren niet complex genoeg om een realistische weergave te creeren. Daarom bestudeerde Varela het gedrag van netwerken van cellulaire automaten.

Een cellulaire automaat bestaat, in eenvoudige vorm, uit een rooster van rechthoekige cellen. Iedere cel kanwaarden aannemen, zoals: geboorte, leven en dood of 0, 1 en 2 enzovoort. De toestand van een cel is afhankelijk van de aangrenzende cellen en bij eenvoudige cellulaire automaten zijn de regels voor de overgang voor het hele rooster gelijk. Bij meer complexe cellulaire automaten, zoals het model in dit boek, zijn de regels bepaald tot deelverzamelingen of subsystemen.

In het computerprogramma van Varela brengt een katalysator een reactie tussen twee elementen op gang waardoor een schakel ontstaat, dat een nieuwe eigenschap bezit, namelijk het leggen van verbindingen. Eenvrije of verbonden schakel spontaan uiteenvallen tot elementen. Zonder op de details van de programmaregels in te gaan (deze zijn nogal specifiek voor de simulatie), blijken in de talloze mogelijkheden van verbindingen na enige tijd stabiele, zelfscheppende patronen op te treden. Er ontstaat een ‘membraan’-achtige, gesloten keten, waarin vrije elementen en schakels konden bewegen. Bovendien bleven de schakels in de ringvormige membraan aan de reacties met de omgeving deelnemen, alsof het een vereenvoudigde cel was. Op deze manier creerden Mantura en Varela een vereenvoudigd model voor het ontstaan en in stand blijven van de levende cel. Het stabiele systeem (de vereenvoudigde cel) ontstaat uit deproductieregels.

Tweewaardige Netwerken

De theorie van McCulloch en Pitts over tweewaardige netwerken was baanbrekend, maar er werd nog geen rekening gehouden met de nieuwe inzichten uit de dynamische systeemtheorie. Stuart Kauffman onderzocht het periodieke gedrag van verschillende soorten tweewaardige netwerken. Daarbij deed hij ontdekkingen die betekenis hadden voor zowel de genetica, de kennis van het zenuwstelsel en ecosystemen.Net als bij de cellulaire automaten werd uitgegaan van eenvoudige logische regels, waarbij het effect op eennetwerk van tweewaardige elementen werd getest. De waarde van een knooppunt (‘aan’ of ‘uit’) wordt afgeleid uit de waarden van de aangrenzende punten. Kauffman bestudeerde zeer veel van dit soort tweewaardige netwerken en constateerde dat netwerken met een gemiddeld aantal invoergegevens per knooppunt dat kleiner is dan 2 stabiel werden. Als het gemiddeld aantal invoergegevens per knooppunt groter was dan twee, dan was het gedrag van het netwerk chaotisch, tenzij de logische regels een bepaalde stand bevordert. Als het gemiddeld aantal invoergegevens per knooppunt 2 nadert, dan ontstaat er een vaste kern van knooppunten, die voortdurend ‘aan’ of ‘uit’ staan. Kauffman’s belangrijkste aanname is, dat levende systemen ontstaan op de grensovergang van stabiele configuratie (orde) naar willekeurig, chaotischgedrag.

426

Algemene Systeemtheorie

De cellulaire automaten en tweewaardige netwerken, die gebruikt worden om zelforganisatie en stabilisatie van netwerkmodellen te onderzoeken, zijn te eenvoudig om als basis te dienen voor de complexe netwerkenin ecosystemen, biochemische processen, fysische modellen en sociale relaties. De toestanden, waarin reelesystemen zich kunnen bevinden hebben over het algemeen veel meer waarden en de regels, die op deze netwerken van toepassing zijn, zijn voor een groot deel afhankelijk van de systemen, waarin ze worden toegepast. Bovendien is er sprake van steeds gedetailleerder nivo’s van organisatie en niet van elementaire objecten.

Een systeemtheorie, die de werkelijkheid in al zijn complexiteit benadert, kan weliswaar uitgaan van systemen, processen, eigenschappen en toestanden, maar moet alle mogelijke systeemtransformaties in verschillende vakgebieden kunnen beschrijven. Ook moeten de eigenschappen van een systeem overdraagbaar zijn, waardoor interactie tussen systemen mogelijk wordt.

Meer Dimensionale Toestandsruimte

Wanneer wij de werkelijkheid observeren, dan delen wij indrukken in op grond van klassificatie. Wij onderscheiden eigenschappen zoals kleur, vorm, ruimte, tijd die weer onderverdeeld worden in toestanden. Eigenschappen kunnen afhankelijk van elkaar zijn of onafhankelijk. Onafhankelijke eigenschappen kunnen worden gerepresenteerd als de loodrechte assen van een meer dimensionale toestandsruimte of faseruimte. Dimensies hoeven niet beperkt te blijven tot ruimte en tijd, maar kunnen veel meer eigenschappen beschrijven. Het bewustzijn van mensen is geneigd om stabiele combinaties van eigenschappen te onthouden en voortdurend veranderende eigenschappen te vergeten, waardoor vooral de stabiele combinaties een betekenis krijgt in het bewustzijn. We spreken dan van objecten, projecties van herkenbarecombinaties van eigenschappen. Maar in de werkelijkheid transformeren de toestand van eigenschappen regelmatig of na verloop van tijd. Zo’n transformatie wordt een proces genoemd. De verandering van combinaties van eigenschappen door middel van processen is een systeem. Systemen kunnen worden onderverdeeld in subsystemen.

Dus objecten zijn meestal slechts tijdelijke configuraties van een systeem in ontwikkeling. Bovendien kijken we bij objecten maar naar één nivo van organisatie. In feite is het object weer een naam voor een verzameling subsystemen. Zo kunnen wij spreken over een zoutkristal als stabiel geheel. Maar het schijnbaar onveranderlijke kristal bestaat weer uit natrium en chloor molekulen, waarvan de elektronen zeerbewegelijk zijn. De objectdefinitie verwijst dus vooral naar de gewenning aan nabijheid in ruimte en tijd van mensen maar de realiteit bestaat uit een meer lagen structuur van subsystemen en processen. Objecten verwijzen slechts naar een verzameling eigenschapstoestanden in de meer dimensionale toestandsruimte.

Maar er is meer. Systemen, die bestaan uit een stabiele combinatie van subsystemen en processen, ontstaan niet spontaan. Zij zijn het resultaat van het toepassen van regels of wetten op elementaire toestandscombinaties. Dit is bijvoorbeeld te zien bij de cellulaire automaten van Varela, waarbij een stabiele, vereenvoudigde cel ontstaat uit het toepassen van eenvoudige regels op de elementaire vormen in de faseruimte. Systemen ontstaan uit de wetmatigheden op een lager nivo van organisatie, waaruit de regelsvoor het systeem volgen. Net als objecten lijken systemen stabiel, maar bij een verandering van de omstandigheden kan het systeem als regelmatig patroon verandering ondergaan. Dat inzicht is de belangrijke vooruitgang, die de chaostheorie ons heeft gebracht.

Op de eigenschappen van systeemconfiguraties zijn bepaalde regels of wetten van toepassing, indien deze eigenschappen aan bepaalde condities of randvoorwaarden voldoen. Hierdoor kunnen algemene wetmatigheden voor groepen systemen worden afgeleid, als zij binnen de gegeven context aan de gestelde eisen voldoen. Op die manier is het mogelijk om algemene regels te construeren voor een verzameling van systemen met bepaalde eigenschappen op een bepaald moment van ontwikkeling.

427

Wanneer rekening gehouden wordt met de dynamische ontwikkeling van objecten en systemen, dan kan men uitgaan van de volgende algemene definities voor de meer dimensionale toestandsruimte en de systemen, objecten en processen, die daarvan deel uit maken.

Elementaire indrukken kunnen worden onderscheiden op grond van de toestand van verschillende eigenschappen. Eigenschappen vormen een groepsaanduiding voor een reeks bij elkaar horende toestanden.

Eigenschappen kunnen afhankelijk of onafhankelijk van elkaar zijn. Indien eigenschappen onafhankelijk van elkaar zijn, dan kunnen ze worden geinterpreteerd als onderling loodrechte assen van een meer dimensionale toestandsruimte of faseruimte. Eigenschappen zijn bijvoorbeeld plaats, tijd,vorm en kleur.

De wereld als geheel is op te vatten als een meer dimensionale toestandsruimte, waarbij de assen worden gevormd door onderling onafhankelijke eigenschappen. Iedere as wordt onderverdeeld in elementaire toestanden. Indrukken, die aan bepaalde voorwaarden voldoen, worden in een bepaalde toestand geklassificeerd.

Een indruk wordt weergegeven als een punt in de meer dimensionale toestandsruimte. De coordinaten van het punt geeft de combinatie van de toestand eigenschappen weer, die de indruk identificeren.

Een vlak of meer dimensionale structuur in de toestandsruimte geeft een verzameling van indrukken aan, die aan bepaalde randvoorwaarden voldoen.

Een object wordt geidentificeerd door een structuur in de toestandsruimte met een bepaalde, stabiele combinatie van eigenschapstoestanden. Het object kan op zich weer bestaan uit subsystemen.

De eigenschappen of de volledige identificatie van het object kunnen door middel van processen transformeren. Sommige processen zijn aflopend, andere processen vormen een evenwicht, terwijl er ook processen zijn die de toetstand van eigenschappen in een kringloopproces veranderen.

Een proces kent een beginvoorwaarde (preconditie) en een eindvoorwaarde (postconditie) voor de toestand van eigenschappen. De beginvoorwaarde vormt een beperking voor de elementen, die aan eenproces deel kunnen nemen. Het proces vereist, dat de toestand van eigenschappen aan bepaalde voorwaarden voldoet. De eindvoorwaarde geeft de toestand van de eigenschappen weer, nadat het proces heeft plaatsgevonden. Het proces is weer te geven als een reactievergelijking, waarbij de beginvoorwaarde voor de procespijl en de eindvoorwaarde na de procespijl wordt weergegeven, terwijlkatalytische systemen boven de pijl worden genoteerd.

Een proces wordt onderverdeeld in stappen of regels. Deze procesregels kunnen sequentieel, voorwaardelijk of herhalend zijn. Processen zijn van toepassing op verzamelingen van toestandcombinaties, die voldoen aan de beginvoorwaarde van het proces.

Iedere procesregel heeft weer een eigen beginvoorwaarde, waaraan voldaan moet zijn, en een eindvoorwaarde. Het proces is onder te verdelen in een discreet aantal subprocessen. De combinatie van eigenschaptoestanden, waarin een element zich tijdens processen bevindt, is slechts een momentopname van een ontwikkelingstraject.

Het samenhangende geheel van toestandcombinaties en de daarbij behorende processen wordt een systeem genoemd. Het systeem geeft een stabiel patroon van dynamische toestandsverandering weer. Het systeem kan worden onderverdeeld in subsystemen, waardoor systemen ontstaan met meer gedetailleerde vomen van organisatie.

428

Systemen ontstaan uit subsystemen, door het toepassen van de regels, die voor de subsystemen gelden. Op die manier ontstaan uit de min of meer willekeurige ontwikkeling van individuele subsystemen geordende patronen op een hoger nivo van organisatie.

De subsystemen zijn te beschouwen als cellulaire automaten met ingewikkelde procesregels. De subsystemen zelf zijn weer gevormd door regels en wetten op een meer gedetailleerd nivo van organisatie.

Het individuele element of subsysteem voldoet binnen een gegeven context aan bepaalde randvoorwaarden. Binnen deze context gedraagt het zich aan zekere algemene regels en wetten zowel individueel als in relatie tot andere elementen of subsystemen. Het element of subsysteem heeft dus een zekere rol binnen de context, waarvan het individuele gedrag en de interactie door algemene regelsen wetten wordt voogeschreven. Als het gedrag van een element of subsysteem afwijkt van de algemene regels en wetten, dan wordt er een nieuw subsysteem met eigen regels gevormd.

Elementen of subsystemen kunnen onderdeel zijn van één of meer systemen. Ook kunnen elementen ofsubsystemen veranderen van hoofdsysteem als de toestandcombinatie van eigenschappen bij een andere systeemdefinitie past.

Bij definities van systemen, objecten en processen wordt steeds uitgegaan van een meer dimensionale toestandsruimte of faseruimte, waarin onafhankelijke eigenschappen de assen vormen en de mogelijke toestanden, waarin een eigenschap zich kan bevinden, de coodinaten op deze assen. Sommige toestandkwalificaties, zoals ruimte en tijd, zijn continu, andere eigenschapindelingen, zoals kleur en vorm, zijn discontinu. Indrukken worden op grond van de combinatie van eigenschaptoestanden gevalideerd, en worden weergegeven als een punt in de toestandsruimte.

Meer dimensionale structuren in de toestandsruimte, zoals vlakken en bollen, geven een logische verzameling van bij elkaar horende randvoorwaarden weer, die de context kunnen vormen waarin processen, wetten of regels geldig zijn. Een verzameling van toestandcombinaties hoeft echter niet aansluitend te zijn. Processen, wetten en regels gelden dus voor verzamelingen toestandcombinaties. Indieneen indruk voldoet aan de voorwaarden van de betrokken verzameling, dan zijn processen, wetten of regels van kracht.

Een object in de toestandsruimte is een stabiele verzameling van toestandcombinaties, waarvan de identificerende eigenschappen een constante waarde hebben. Het object is aanwezig, zolang de eigenschappen, waaraan het object herkend wordt, voldoen aan de randvoorwaarden voor de objectidentificatie. Als de indrukken niet langer aan de voorwaarden voor het object voldoen, dan veranderthet object in iets anders.

429

Kleur

Vorm

Tijd

Rond

Vierkant

Rood

Blauw

Geel

Processen

Door middel van processen kunnen de toestanden van eigenschappen of zelfs de volledige objectidentificatie transformeren. Objecten en systemen kunnen alleen aan processen deelnemen, indien aan de randvoorwaarden voor het proces is voldaan. Processen zijn alleen in een beperkte deelverzameling van de toestandsruimte geldig, maar wel voor alle indrukken, objecten en systemen, die aan deze voorwaarden voldoen.

Bij processen ondergaan de toestanden van eigenschappen veranderingen. Bij regels en wetten worden randvoorwaarden van een systeem beschreven. De processen zijn van toepassing op een logische deelverzameling binnen de toestandsruimte. Zij veranderen eigenschappen, indien aan de beginconditie is voldaan. Hierdoor ontstaat een nieuwe logische verzameling, die de eindconditie van het proces vormt. Eenproces bestaat uit stappen. Een stap in een proces kan een sequentieel, voorwaardelijk of herhalend karakterhebben. In principe heeft iedere stap een eigen beginvoorwaarde en een eindvoorwaarde. Hierdoor ontstaat continuiteit in de procesverwerking. Het samenhangend geheel van toestandcombinaties, objecten en processen wordt een systeem genoemd.

Het proces is verkort te beschrijven als een reactievergelijking, maar strikt formeel is het proces een stuk programmacode, die wordt toegepast, indien de eigenschappen van de betrokken elementen een toestand hebben, die behoort tot de randvoorwaarden of beginconditie. Indien de eindconditie van een proces voldoet aan de beginconditie van een ander proces, dan kunnen de processen aan elkaar gekoppeld worden. Op die manier kunnen evenwichtprocessen en kringloopprocessen ontstaan.

Als het proces wordt toegepast op één toestandcombinatie binnen de randvoorwaarden, die voor het proces gelden, dan spreken we over een afspiegeling van het proces of een transformatie. Binnen de meer dimensionale toestandsruimte kunnen meerdere stromen tussen coordinaten ontstaan als gevolg van hetzelfde proces.

Een proces is te beschrijven als een reactiemechanisme, dat geldig is op een bepaalde verzameling van toestandscombinaties, die wordt bepaald door de beginvoorwaarde van het proces. Het resultaat is een verzameling met getransformeerde elementen, die voldoen aan de eindconditie van het proces.

Processen kunnen worden onderverdeeld in subprocessen, die ieder op elkaar aansluitende beginvoorwaarden en eindvoorwaarden hebben. Processen kunnen aflopend zijn, waarbij alle elementen, waarvan de eigenschappen aan de beginvoowaarde voldoen, worden omgevomd tot reactieproducten. Bij evenwichtprocessen bestaat er ook een omgekeerd proces van reactieproduct naar procesinvoer. Bij kingloopprocessen vindt via een omweg van verschillende processen terugkoppeling van objecten of elementen plaats.

Bij processen wordt een onderscheid gemaakt tussen invoerobjecten, uitvoerobjecten en katalysatoren. Naast directe terugkoppeling via evenwicht of kringloop, kunnen processen ook met elkaar verbonden zijn, indien een proces de katalysator voor een ander proces produceert. Een bijzonder mechanisme in dit type reacties is de autokatalytische reactie, waarbij één van de producten in een reeks aansluitende subprocessen de katalysator is voor een van de subprocessen.

Wetten en Regels

Wetten en regels beperken de mogelijke combinaties van eigenschapstoestanden binnen de meer dimensionale toestandsruimte in de vorm van vergelijkingen. Zij sluiten bepaalde situaties expliciet uit of maken alleen een beperkt aantal combinaties mogelijk binnen systemen. Wetten en regels kunnen geldig zijn voor de volledige toestandsruimte, maar zij kunnen ook gebonden zijn aan één systeem of een bepaald type systemen. De regels en wetten beperken de combinaties binnen begintoestanden van processen. Het is daarom verstandig onmogelijke toestandcombinaties voor het toepassen van processen te bepalen en te markeren in de toestandsruimte.

430

Theoretisch is het bijvoorbeeld mogelijk, dat een object dat op een moment op een bepaalde plaats verschijnt, een fractie van een seconde later 100.000 kilometer verderop aanwezig is. De relativiteitstheorielegt echter een beperking voor de snelheid van een object op, die een snelheid hoger dan 300.000 km/sec onmogelijk maakt. Op die manier worden zekere opeenvolgingen in de ruimte-tijd onmogelijk gemaakt.

Daarnaast kunnen regels en wetten alleen binnen de context van een hoofdsysteem of een subsysteem geldig zijn. Dit kan bijvoorbeeld een biochemisch proces, een sociaal verband of een spel zijn. Tenzij de regels en wetten binnen een context expliciet gesteld zijn, zullen zij spontaan volgen uit de regels en wetten, die voor de subsystemen binnen de context gelden.

Regels en wetten hebben niet alleen betrekking op de waarden van eigenschappen binnen de toestandsruimte, maar kunnen ook betrekking hebben op de verandering van eigenschappen (de afgeleiden van eigenschapwaarden).

Kort samengevat zijn regels en wetten vergelijkingen, die de verzameling van mogelijke combinaties binnen de toestandsruimte of binnen de context van een hoofdsysteem of subsysteem begrenzen. Processen wijzigen de toestand van eigenschappen, regels en wetten leggen slechts beperkingen op aan mogelijke combinaties.

Systemen

Wat is nu precies een systeem, een subsysteem of een object? Welke betekenis hebben eigenschappen, toestanden, verzamelingen en processen in de systeemdefinitie? Een systeem is te definieren als een geheel van samenhangende subsystemen, waarvan de toestandcombinaties, waarin deze zich bevinden, voldoen aan zekere randvoorwaarden. Door middel van processen ondergaan de toestanden van eigenschappen van een subsysteem bepaalde transformaties, waardoor het subsysteem verschillende configuraties doorloopt. Een configuratie, die de toestandcombinatie van een subsysteem op één moment weergeeft, is het eindproduct of het tussenproduct van processen. Binnen een systeem kunnen contextspecifieke regels en wetten gelden, maar ook de regels en wetten van hoofdsystemen of algemene wetmatigheden. Een systeem kan onderdeel zijn van meer dan een hoofdsystemen.

Systemen kunnen ontstaan door de interactie van processen en wetmatigheden, die voor de subsystemen gelden. Op die manier kan uit min of meer ongeordende elementen structurering ontstaan. Systemen in de de werkelijkheid zijn te beschouwen als cellulaire automaten met complexe procesregels en verschillende nivo’s van organisatie. De regels en wetten beperken de mogelijke configuaties van systemen.

Aangezien er een onderscheid gemaakt kan worden tussen hoofdsystemen en subsystemen, kunnen er procesregels en wetmatigheden voor hoofdsystemen ontwikkeld worden, die kunnen woden toegepast op de elementen in de subsystemen. Elementen in een subsysteem kunnen zich op deze manier gedragen overeenkomstig een rol, die overeenkomt met de functie van een verzameling elementen binnen het systeem.

Het systeem ontwikkelt zich tot een stabiel patroon onder bepaalde omstandigheden of in een bepaalde context. Een context kan gezien worden als een geheel van hoofdsystemen en cosystemen, waarmee het in interactie is. Het systeem bestaat niet op zichzelf maar bestaat binnen een hierarchie van hoofdsystemen en subsystemen.

Bovendien zijn de processen binnen het systeem afhankelijk van de rol van het systeem binnen een geheel van verwante cosystemen, waarmee informatie en objecten worden uitgewisseld. Het systeem verwerft zicheen plaats binnen een groter geheel door communicatie en interactie met andere systemen. Op die manier krijgt het systeem een plaats binnen kringloopprocessen en evenwichtsprocessen, die een stabiel patroon gaan vormen.

431

Communicatie en Interactie

De betekenis van een systeem is voor een groot deel afhankelijk van de relatie in communicatie en interactie met andere systemen. Zo wordt een context gedefinieerd, waarbinnen systemen objecten en informatie uitwisselen. Het systeem gaat onderdeel uitmaken van procesketens, die de basis vormen voor de manier, waarop een zekere vorm van communicatie plaatsvindt. Bij een aantal soorten interactie en communicatie zal er sprake zijn van terugkoppeling of feedback, waardoor een interactieevenwicht of kringloopproces ontstaat.

Aangezien interactie en communicatie in de realiteit vaak op een vergelijkbare wijze verloopt, wordt vooralgelet op de rol van het systeem binnen de interactie en niet zozeer op het individuele systeem, hoewel de individuele interactie belangrijke informatie kan verschaffen over de eigenschappen van het systeem. Hoe de interactie en communicatie plaatsvindt is voor een deel afhankelijk van de context, waarin systemen objecten of informatie uitwisselen en voor een ander deel van de rol van systemen binnen een gezamenlijk hoofdsysteem. Daarnaast is de interactie en communicatie ook kenmerkent voor de toestand van het systeem op een bepaald moment van de ontwikkeling.

Iedere interactie, iedere vorm van communicatie, kent bepaalde taalstructuren, anders vervalt de basis voor communicatie. In een eenvoudig feedbackmechanisme kan dit primair een vorm van conditionering zijn, waarbij een systeem objecten of informatie afdwingt van andere systemen door het toedienen of uitblijven van aangename of onaangename prikkels. Bij meer complexe vormen van communicatie is er sprake van taalfragmenten, die een abstracte representatie zijn voor handelingen of objecten. De interactie is afhankelijk van de behoeftes van de individuele objecten, de taal die gebruikt wordt is afhankelijk van het begrippenkader van het hoofdsysteem, waarin de communicatie plaatsvindt.

Door communicatie en interactie worden processen, regels en wetten in een bepaalde context tussen systemen overgedragen. Communicatie en interactie zijn de belangrijkste mechanismen, waardoor een systeem leert van zijn omgeving. Bij interactie is deze leerervaring een direct, concreet proces. Bij communicatie is de leerervaring indirect en abstract. Wat door communicatie wordt overgebracht hoeft niet door directe confrontatie ondervonden te worden.

Bovendien kleurt de historie en de contextafhankelijke achtergrond van een systeem de interpretatie van de werkelijkheid. De rol van het systeem binnen het geheel bepaalt hoe het individuele systeem de realiteit vanuit de eigen visie of het eigen ‘paradigma’ ziet. Contextonafhankelijke communicatie bestaat eigenlijk niet, omdat de taal tussen systemen bepaald wordt door overeenkomstige begrippen uit de hoofdsystemen en de context, waarin gecommuniceerd wordt.

De Rol van het Element binnen de Context

Systemen zijn te beschouwen als verzamelingen van subsystemen en processen, die een stabiele vorm van interactie en dynamische ontwikkeling bereikt hebben. De systemen kennen een vorm van hierarchische organisatie in de vorm van subsystemen. Daarnaast kunnen bepaalde patronen van systemen een tijdelijke of permanente deelverzameling zijn van verschillende systemen. Een systeem heeft een bepaalde rolverdeling. Aan iedere rol zijn regels, wetten en procedures of processen verbonden. Andere systemen vervullen voor enige tijd of permanent de rollen, die in het systeem zijn verdeeld.

Zo kunnen we in de Operatie Kamer van een ziekenhuis de rol van dokter, anaesthesist, patient en zuster onderscheiden. Bepaalde mensen, die in de Operatie Kamer komen, vervullen voor enige tijd de rol van dokter, anaesthesist, patient en zuster. De personen passen het gedrag overeenkomstig de context en de rollen binnen de Operatie Kamer aan. Rollen binnen een zekere context worden door interactie en communicatie overgedragen. De regels, wetten en processen, die aan een rol verbonden zijn, worden afgeleid uit overeenkomsten in gedrag van meerdere subsystemen in de omgeving, communicatie en interactie. De rolverdeling en het begrippenkader binnen een abstract hoofdsysteem zijn de basis voor de taalelementen in die omgeving.

432

Levende Systemen

Hierboven is kort aangegeven, hoe systemen, processen en elementen samenhangen in de dynamische werkelijkheid die ons omringt. Bij complexe kringloopprocessen is al een vorm van zelfregulatie weer te nemen. Maar waar ligt de grens tussen bewuste activiteit en automatische zelfregulatie? Kortom: wat is het onderscheid tussen een levend systeem of organisme en een automatisme? Welke eigenschappen van levende systemen maken deze systemen nu eigenlijk zo uniek? Met behulp van de chaostheorie en de psychologie kunnen we een aantal kriteria opstellen, waaraan levende organismen moeten voldoen.

In de eerste plaats zijn levende systemen open voor energie en informatie. Zij bereiken evenwichten ver vaneen thermodynamisch evenwicht en voldoen op deze manier vaak niet aan algemene natuurwetten. De chaostheorie beschrijft juist de algemene principes, die voor dit soort systemen gelden. Vaak is een kringloopproces op grond van autokatalysatie de motor achter dit soort systemen.

Daarnaast is een levend systeem in hoge mate in staat om zichzelf te organiseren en te reorganiseren. Cellen ontstaan uit een chaos van biochemische producten, door het herhaald toepassen van de regels die door de DNA of RNA codering aan de omgeving (voedsel, eiwitten, etc.) wordt opgelegd. De katalytische werking organiseert producten in een gewenste volgorde en structuur.

Levende systemen zijn op ieder nivo van organisatie zelf regulerend. Ongewenste stoffen worden afgeweerd, terwijl actief naar gewenste grondstoffen wordt gestreefd. Bij een teveel aan invoer worden automatisch afvoerprocessen in werking gesteld.

Naast de chemie en biologie van levende systemen, die in de vorige voorwaarden is besproken, heeft een organisme vaak ook een onstoffelijke structuur: de persoonlijkheid. Het organisme is zelf lerend en op grond van conditionering, cognitieve herkenning en een plaatsbepaling in de systemen, waarin het functioneert, zoals in de eerste hoofdstukken van Mind besproken is, ontwikkelt het eigen levenservaring en een bepaalde manier van handelen, die aansluit op de omgeving van het organisme.

Daarnaast zijn levende systemen in staat zich door middel van reproductie voort te planten, waardoor delen van het DNA of RNA worden overgeleverd, indien het organisme in staat is de omstandigheden te overleven en met succes een partner te vinden (evolutie) en nieuwe eigenschappen te ontwikkelen die voordeel opleveren in een bepaald stadium van de ontwikkeling van de geschiedenis (revolutie).

Deze vijf eigenschappen zijn voldoende kriteria voor het ontstaan van leven vanuit anorganische verbindingen of op een kunstmatige manier (bijvoorbeeld in een computermodel). Het is dus mogelijk om ‘Artificial Lifeforms’ te ontwikkelen, door gebruik te maken van de theorie, die in dit boek besproken is.

Stabiele chemische en biochemische structuren ver van een thermodynamisch evenwicht komen in een omgeving, die rijk is aan elementaire bouwstenen vrij veel voor. Voor zover wij weten zijn DNA en RNA codering de enige mechanismen, die in staat zijn om grondstoffen om te vormen naar repliceerbare structuren. DNA en RNA zijn zelf organiserend. Waarschijnlijk zijn er ook andere elementaire molekuulstructuren, die evenals DNA en RNA in staat zijn stabiele chemische en biochemische structuren te kopieren. Zelfregulatie vindt op molekulair nivo plaats, doordat molekulen elkaar in kringloopprocessen katalyseren. Op het nivo van een cel neemt de membraan en de celstructuur actief deel aan de binding van eiwitten. De celwand vormt een ‘filter’ voor toelaatbare en niet toelaatbare stoffen. Organismen blijven overleven op grond van evolutionaire en revolutionare processen, waardoor alleen die organismen blijven voortbestaan, die optimaal passen in een groot aantal ecologische systemen.

Persoonlijkheid in Systeemcontext

Mind biedt een model voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Deze ontwikkeling kan zowel individueel als in samenang plaatsvinden. Individueel via conditionering, cognitieve vaardigheden en psychische structuren en in samenhang met de omgeving, in de vorm van rollen en taken in een algemene systeemtheorie en omgevingspsychologie.

433

Het contact tussen het individu, de omgeving en de andere personen of organismen vindt plaats via communicatie met een realiteit die bestaat uit verschillende lagen van organisatie, die beschreven wordt door een algemene systeemtheorie, waarin de belangrijkste principes uit de Chaostheorie zijn verwerkt. De ontwikkeling van de persoonlijke psyche is dus af te leiden uit de persoonlijkheid mechanismen, die in Mind besproken zijn, en de dynamische systeemtheorie, die in dit hoofdstuk zijn toegelicht.

De werkelijkheid wordt het best benaderd door een dynamische systeemtheorie, waarin elementen zich ten opzichte van elkaar voortdurend organiseren en reorganiseren tot nieuwe patronen en structuren. Zowel de configuratie van elementen, de processen en de taken veranderen voortdurend. Het probleem van de psycheis, dat deze zich moeilijk aanpast aan de veranderingen in zijn omgeving en geleid wordt door de subjectieve waardering van de werkelijkheid, waardoor driftwerking de voorkeur heeft boven een effectieveactie in een concrete situatie. De werkelijkheid verandert van moment tot moment en de psyche van de mens kan zich hier maar moeilijk aan aanpassen.

Als wij er in slagen om zowel de organisatie als zelforganisatie van de werkelijkheid als de reactie van de psyche op deze veranderingen in een ontwikkelingsmodel te beschrijven, dan wordt het mogelijk om gedragscenario’s van individuen en groepen mensen op veranderlijke omstandigheden te beschrijven. We beschikken dan over een model, waarin we het gedrag van individuen, groepen mensen of de ontwikkeling van de beschaving als geheel kunnen bestuderen en leren begrijpen.

Door herhaling van vergelijkbare ervaringen ontstaat een verwachtingspatoon omtrent objecten, processen en systemen met vergelijkbare eigenschappen. Deze vewachtingspatronen vormen de basis voor de conditionering van het individu. Het individu ontdekt voorwaardelijke verbanden (oorzaak-gevolg) en herhalingspatronen. Op grond van vergelijking ontstaan associatieve verbanden tussen verschijnselen. Et indivu onthoudt niet de individuele indrukken, maar alleen algemene patronen of afwijkingen van deze patronen. De verwachtingspatronen hebben in het bewustzijn een vrij permanent karakter. Zij blijven bestaan, totdat herhaald is aangetoond, dat de geconcludeerde verbanden niet of niet meer gelden.

Cognitieve herkenning ontstaat door associatieve vergelijking van vergelijkbare patroonconcepten. Hierdoor worden verbanden gelegd tussen individuele patronen. In de voorstelling worden door logica, fantasie en dromen imaginaire verbanden gelegd tussen patronen en associaties.

De belangrijkste stap bij de doelstelling en de reactie van het individu is de beoordeling van goed en slecht of aangenaam en onaangenaam van patronen, patroonstructuren en begrippen. Hierdoor ontstaan de driften binnen de persoonlijkheid en krijgen andere begrippen, die associatief aan een subjectief gewaardeerd object gerelateerd zijn ook een subjectieve waardering. De boom van goed en kwaad uit het Oude Testament zou heel goed de boom van aan elkaar gerelateerde begrippen in het bewustzijn kunnen zijn, waardoor de mens zijn objectiviteit verliest door de subjectieve beleving van deze begrippen. Wij zijn door driften gestuurde systemen. Het verkrijgen of het verlies van aangename of onaangename driftobjecten zorgt voor onze basisemoties: hoop, angst, verdriet, opluchting en veiligheid. Ook zorgt de subjectieve waardering via de driftwerking voor het stellen van doelen, taken en strategieën. De driftwerking stuurt dus al onze doelgericht handelen. Wij reageren over het algemeen niet direct op onze omgeving, maar op de verwachting met betrekking tot objecten en eigenschappen in onze omgeving.

Uit de subjectieve beleving van de werkelijkheid ontstaan onbewuste complexen en archetypen, die we de rest van ons leven met ons dragen. Eenmaal gevormde begrippen worden door middel van associatieve verwijzing gebruikt in een netwerk van aan elkaar verwante begrippen.

Als de betekenis van een begrip na enige tijd verandert, dan moeten zowel de objectieve relaties als de subjectieve waardering van aan dat begrip verwante objecten, systemen en eigenschappen worden heroverwogen. Dat zal slechts hoogst zelden gebeuren, omdat het individu een zekere veiligheid aan de huidige voorstelling verbindt. En hiermee wordt het terrein van de psychoanalyse in het principe van het bewustzijn betrokken als de kennis van de mechanismen achter de driftkrachten. Een psychische driftwerking kan gezien worden als een ontlading in het bewustzijn van een onaangenaam gewaardeerd begrip naar een aangenaam gewaardeerd begrip.

434

Het individu functioneert slechts hoogst zelden lange tijd alleen, maar heeft taken en rollen in één of meer georganiseerde systemen, die in stand blijven onder bepaalde omstandigheden. Deze systemen kunnen weeronderdeel zijn van overkoepelende systemen. Het functioneren van het individu binnen zijn taken en rollen in een systeem dat zowel afhankelijk is van de taken, die er onderdeel van uit maken, als van de omgeving, waarin het systeem bestaat, wordt beschreven in de psychologische systeemtheorie en de omgevingspsychologie.

Het raakvlak tussen de interpretatie door het bewustzijn en de werkelijkheid is het systeem, dat op verschillende nivo’s georganiseerd is. Om een indruk te krijgen hoe het individu functioneert en interpreteert in de systemen, die hem of haar omringen, moet de holistische systeemtheorie uit de psychologie worden geintegreerd in de moderne inzichten met betrekking tot zelforganisatie modellen, zoals deze in de Chaostheorie worden gebruikt. Het wordt dus tijd voor een Algemene Systeemtheorie, die organisatie op verschillende nivo’s in de werkelijkheid verbindt aan de psychologie van het individu. Pas dan krijgen we een idee hoe en waarom het individu op een bepaalde manier reageert op de omgeving. Op grond van omgevingsvariabelen kunnen we dan nagaan, welke systemen door de werkelijkheid en de mens worden gevormd. Ook wordt het mogelijk om oorzakelijke verbanden in de werkelijkheid te achterhalen door middel van gedragscenario’s: het geheel van systemen en omstandigheden, die tot bepaald gedrag leiden.

435

Reflections of my Mind

Reflections of my MindMirror of my Soul

Spirit of my IllusionsCombine Mind, Body, Soul and Logic

And you have Love for EverythingWe have nothing but our own personal SpiritThe Future of Mankind is not in Outer Space

But in Inner SpaceGod is an Alibi to do whatever we want

Madness is the Mask we carryTo make discovery impossible

Crime is the only Business we wantAnd all our ideals we promised ourself in our Youth We’ll forget

Science and Computers are the ultimate cover-upOf all our Nonsense.

436

Literatuurlijst

De hier gepresenteerde literatuurlijst bevat lang niet alle boeken die ik ter voorbereiding voor dit model gelezen heb. Er is hier een selectie weergegeven waarbij criteria gehanteerd zijn als: leesbaarheid, toegankelijkheid en filosofische of historische betekenis. De lijst is meer een aanbeveling dan een volledig overzicht. Omdat de theorie een groot aantal wetenschappelijke gebieden combineert, staat in de laatste kolom het onderwerp weergegeven.

AUTEUR JAAR TITEL ONDERWERPAufenanger, J. 1985 Philosophie – Eine Einführung FilosofieCarnap, R. 1950 Testability and Meaning FilosofieFerguson, M. 1980 The Aquarius Conspiracy FilosofieKulenkampff, A. 1982 Klassiker des philosophischen Denkens FilosofiePopper, K. 1935 Logik der Forschung FilosofieRussel, B. 1910 Principia Mathematica FilosofieStörig, H.J. 1959 Kleine Weltgesichte der Philosophie FilosofieBuschmann, F. 1996 A system of patterns InformaticaEssink, L. & Romkema, H. 1989 Ontwerpen van Informatiesystemen InformaticaGradecki, J. 1996 Programming multiplayer games for Windows InformaticaJackson, M. 1982 Jackson Structured Programming InformaticaKirsten, G. 1993 KISS-methode voor Object Orientatie InformaticaMeyenfeldt, F. von 1990 Informatief Communiceren InformaticaMindscape 1998 Creatures 2 InformaticaBueche F.J. & Jerde D.A. 1995 Principles of Physics, 6th Edition NatuurkundeCapra, F. 1996 The Web of Life NatuurkundeAdams, R. A. 1999 Calculus, 4th Edition WiskundeAxelrod, R. 1984 The Evolution of Cooperation WiskundeCohen, H. & Stewart, I. 1994 The Collapse of Chaos WiskundeKauffmann, S. 1991 Origin of Order: Self Organization and Selection

in EvolutionWiskunde

Langton, C.G. 1989 Artificial Life WiskundeAdams, C.D. & Dickinson, A.

1981 Actions and Habits: Variation in asociative representations during instrumental learning

Psychologie

Arco, L. 1987 Researching functional relations in behavior analysis and therapy

Psychologie

Axelrod, S. & Apsche, T. 1983 The effects of punishment on human behavior PsychologieBakker-de Pree, B.J. 1987 Constructionele gedragstherapie PsychologieBandura, A. 1969 Principles of behavior modification PsychologieBayens, F., Eelen, P. & Van de Bergh, O.

1990 Contigency awareness in evaluative conditioning Psychologie

Beck, A.T. 1976 Cognitive therapy and the emotional disorders PsychologieBellack, A.S., Hersen, M. & Kadzick A.E.

1990 International handbook of behavior modification and therapy

Psychologie

Bergin, A.E. & Garfield, S.L. 1971 Handbook of psychotherapy and behavior change

Psychologie

Cooper, P., Heron, T.E. & Heward, W.L.

1987 Applied Behavior Analysis Psychologie

DSM-IV 1995 PsychologieEllis, A. 1962 Reason and emotion in psychotherapy PsychologieEmans, B. 1985 Interview, theorie, techniek en training PsychologieFreud F. 1901 Psychopathologie van het dagelijks leven Psychologie

437

AUTEUR JAAR TITEL ONDERWERPGray, J.A. 1987 The psychology of fear and stress PsychologieGroot, de A.D. 1961 Methodologie PsychologieHoekstra, L. 1989 Intake gesprekken in het RIAGG PsychologieHull, C.L. 1952 A behavior system PsychologieKöhler, W. 1917 Intelligenz-prufungen an Mensaffen PsychologieLang, P.J. 1984 Cognition in emotion. Concept and action PsychologieLazarus, R.S. 1991 Emotion and adaption PsychologieMahoney, M.J. 1974 Cognitive behavior modification PsychologieMiller, A. 1995 Het drama van het begaafde kind PsychologieOlbricht, I. 1989 Alles Psychisch? Der Einfluss der Seele auf

unsere GesundheitPsychologie

Orlemans, J.W.G., Eelen P. & Haaijman, W.P.

1994 Handboek voor de gedragtherapie Psychologie

Pavlov, I.P. 1955 Selected works PsychologiePalmarini, M.P. 1996 Onvermijdelijke Illusies PsychologieReef, O. 1995 Van Ontkenning naar Acceptatie PsychologieRigter, J. 1994 Psychologie voor de praktijk PsychologieRosseli, M. 1992 Handboek Psychosynthese PsychologieSacks, O. 1986 De man die zijn vrouw voor een hoed hield PsychologieSkinner, B.F. 1979 The shaping of a behaviorist PsychologieSkinner, B.F. 1983 A matter of consequences PsychologieSpringer S.P. & Deutsch, G. 1993 Left Brain, Right Brain PsychologieVerrips, M. 1999 De taal van je kind PsychologieVroon P. 1989 Tranen van de krokodil PsychologieWolf, H. 1995 De gespijkerde God PsychologieYates, A.J. 1970 Behavior therapy Psychologie

438

439

Index

AAccommodatie · 175, 178, 332, 350Angst · 14, 101, 106, 114, 123, 149, 150, 152,

153, 154, 209, 217, 218, 224, 257, 273, 300Aristoteles · 13, 21, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 31, 32,

33, 41, 43, 50, 61, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 195, 354

Arthur · 37, 386, 387, 388, 390, 392, 393Artificial Intelligence · 399Assimilatie · 175, 178, 350Associatie · 14, 89, 90, 113, 127, 129, 410Autokatalysatie · 388BBacon · 13, 23, 24, 25, 47, 75, 97Behaviorisme · 15, 99, 100, 101, 102, 103, 104,

107, 113, 166, 194, 197, 309, 324, 325, 329Bekrachtiging · 113, 114, 123, 209, 325Bergson · 40, 41Berkeley · 13, 25, 26, 27Bevestiging · 117, 123Bloch · 48, 49Blokkering · 117CCarnap · 46, 47, 48, 436Chaostheorie · 84, 386, 395Chomsky · 104, 316, 324, 325, 326, 327, 328,

329, 334Cognitie · 166, 170, 178, 182, 197, 203Communisme · 16Computer · 3, 15, 319, 387Comte · 36Conditionering · 56, 60, 79, 98, 99, 113, 114,

118, 124, 125, 126, 127, 130, 168, 188, 197, 201, 203, 208, 209, 236, 272, 276, 278, 299, 334, 402, 414

Constructivisme · 53, 59Context · 118, 254, 264, 400, 431Contract · 290Controlegroep · 291DDarwin · 37, 98, 226Debriefing · 301Decartes · 25, 45, 47Deductie · 13, 121, 135, 178Descartes · 13, 25, 41, 97Diagnose · 249Doelen · 91, 177, 232, 258, 309Driften · 63, 106, 208Dromen · 61, 174EEEG · 175Emotie · 114, 123, 154, 208, 209Empathie · 108, 245

Empirisme · 23, 97Ervaring · 13, 111, 126Evolutie · 183, 201, 361, 381Existentialisme · 38, 42, 43, 44, 45, 47, 59FFeuerbach · 35, 36, 59Feyerabend · 51, 52Fichte · 13, 34, 35, 59Fixatie · 106, 222, 223Foucault · 49Freud · 19, 34, 62, 91, 93, 103, 104, 105, 106,

197, 198, 199, 201, 208, 209, 214, 215, 219, 223, 227, 231, 232, 242, 408, 411, 436

Functieanalyse · 296GGedragstherapie · 251, 289, 291Geheugen · 173Geluk · 114, 151Gestalt · 102, 107Gestaltpsychologie · 15, 102Gödel · 52, 71Guthrie · 100HHegel · 13, 34, 35, 36, 37, 38, 50, 285, 322Heidegger · 42, 43, 45, 47Heinrich · 51, 52Herkennen · 143, 144, 172Holland · 386, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395,

396Hoop · 14, 48, 114, 123, 147, 152, 154, 209, 311Hull · 100, 101, 437Hume · 13, 25, 26, 27, 28, 61, 72, 75Husserl · 41, 42, 43IIdentificatie · 106, 124, 133, 136, 217, 218, 219,

271, 283Informatiekwadrant · 342Intelligentie · 78, 79, 180Interferentie · 64JJames · 98, 396Jaspers · 42, 43, 44, 45Jones · 299Jung · 19, 62, 91, 93, 104, 106, 107, 140, 144,

197, 201, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 270, 279, 327, 408, 411

KKauffman · 386, 387, 388, 391, 420, 425Kierkegaard · 38Köhler · 102, 178, 437Konorski · 99Kuhn · 51, 53L

440

Leibniz · 13, 25Locke · 13, 25, 26, 27MMaatschappijvorming · 367Markow · 325Marx · 36, 59Maslow · 127, 128, 129, 282Materialisme · 35, 37, 55Mill · 37Miller · 99, 101, 437Modificatie · 299, 300Mowrer · 101NNietzsche · 39, 40Nihilisme · 37, 47OOmgevingspsychologie · 109, 113Onbewuste · 225, 226Ontkenning · 345, 437PParadigma · 352Pascal · 25Patroonherkenning · 72, 135, 136, 184, 189Pavlov · 63, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 113, 114,

116, 124, 135, 136, 144, 437Persoonlijkheid · 92, 181, 213, 216, 223, 243,

395Piaget · 53, 103, 175, 176Plato · 13, 21, 22, 23, 28, 32, 38, 65, 67, 68, 69,

70Popper · 23, 50, 51, 53, 71, 298, 436Prigognine · 424Projectie · 106, 124, 174, 221, 222, 227, 402Propaganda · 378Psychoanalyse · 15, 104, 107, 113, 194, 197,

198, 199, 201, 203, 207, 208, 209, 213, 214, 215, 216, 217, 220, 221, 223, 224, 231, 238, 242, 261, 268, 272, 328

RRationalisme · 28, 97Regressie · 106, 223Renaissance · 25

Repetitie · 130Rescorla · 116Respons · 98Rogers · 103, 107, 108, 243, 245SSartre · 42, 43, 45, 47Scenario · 359Schelling · 13, 34, 35, 59Schoppenhauer · 37, 38, 75Selectie · 130Sequentie · 130Skinner · 59, 102, 104, 324, 325, 329, 437Socrates · 12, 21Spencer · 37Stimulus · 86, 98, 113, 115, 116, 119, 166, 235,

238Structuralisme · 49, 59Systeemlogica · 264Systeemtheorie · 15, 108, 113, 194, 238, 252,

261, 300, 309, 328, 426TTaal · 46, 47, 181, 315, 316, 324, 329, 332Thorndike · 98, 99, 100Toeval · 176Transformatie · 68, 106, 147, 153, 352, 356UUitdoving · 113, 114, 123, 209VVerdriet · 14, 114, 123, 148, 152, 154, 209, 275Verdringing · 106, 220Verlichting · 25, 26, 28, 29, 32, 38, 97Verrassing · 378Voorstellingsvermogen · 180WWaarneming · 31, 111, 126, 168, 188, 345, 384Wagner · 59, 116Watson · 100, 103Watzlawick · 53, 108, 109Whitehead · 42, 43, 46Woede · 14, 114, 123, 149, 152, 154, 209Woodworth · 100, 103, 113Wundt · 98

441