Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa ... · Hölderlin i istota poezji ... Martin Heidegger (1889Œ1976) nale¿y do grona najwybit-niejszych filozofów XX wieku

Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania w serwisach bibliotecznych



Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej

Projekt okładki:Anna Sadowska

© Copyright by Cezary Woźniak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie III, Kraków 2014

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych,

mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3720-1

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325


5

Spis treœci

Wprowadzenie ............................................................................ 7

I. Od Bycia i czasu do �ród³a dzie³a sztuki ................................ 23

1. Program ontologii fundamentalnej i jego realizacjaw Byciu i czasie ................................................................... 23

2. Ewolucja myœli Heideggera po Sein und Zeit .................. 36

3. Heideggera zwrot ku problematyce sztuki ...................... 57

II. Pytanie o istotê sztuki. Heidegger o dziele sztuki ............... 59

1. Pytanie o dzie³o sztuki jako pytanie o sztukê ................ 59

2. Aspekt rzeczowy dzie³a sztuki ........................................ 62

3. Rzecz – narzêdzie – dzie³o sztuki ................................... 64

4. Osadzanie (siê) prawdy w dziele sztuki ......................... 71

5. Otwarcie œwiata i przy-stawienie ziemi w dziele sztuki .. 75

6. Spór œwiata i ziemi ............................................................ 94

C.WoŸniak1³amkopia2.p65 04-02-22, 19:095


7. Wydarzanie siê prawdy w dziele sztuki .......................... 97

8. Tworzenie dzie³a sztuki i jego przechowywanie ......... 102

9. Poezja istot¹ sztuki ......................................................... 121

10. Sztuka jako Ÿród³o .......................................................... 138

III. Myœlenie poezji ..................................................................153

1. W drodze ku istocie mowy .............................................. 153

2. S³owo, nazwa, rzecz .......................................................... 158

3. Wydarzenie mowy Czworoboku .................................... 175

4. Hölderlin i istota poezji ................................................... 183

5. Œwiêtoœæ. Boskoœæ. Bóg i bogowie a czas i wiecznoœæ..... 188

6. Poeta i wskazy bogów ....................................................... 216

7. Stanowienie bycia przez poetê ......................................... 226

8. Poetyckie zamieszkiwanie ................................................ 253

IV. Sztuka a technika.................................................................259

V. Heideggera myœlenie sztuki .................................................269

Wykaz oznaczeñ prac Martina Heideggera i bibliografia Ÿróde³ ...................................................................283

Summary ...................................................................................291Zusammenfassung ....................................................................297



7

Wprowadzenie

Martin Heidegger (1889–1976) nale¿y do grona najwybit-niejszych filozofów XX wieku. Wp³yw jego myœli na dwudzie-stowieczn¹ filozofiê pozwala widzieæ w nim ju¿ klasyka, któregooddzia³ywanie wykracza poza obszar samej filozofii1, przejawia-j¹c siê w zarówno w krêgu nauk, na przyk³ad w teologii, psychia-trii, literaturoznawstwie, jêzykoznawstwie czy nawet muzyko-logii, jak i w krêgu szeroko pojêtej kultury i sztuki.

Recepcja ta nie dotyczy jakiegoœ jednorodnego oeuvre, nawetgdyby przyj¹æ, ¿e nici¹ przewodni¹ by³oby tutaj Heideggerow-skie bycie. Zapewne nie przypadkiem motto czy has³o, jakiepod koniec ¿ycia Heidegger wybra³ dla zbiorowego wydaniaswych pism w wydawnictwie Klostermann, brzmia³o: „Drogi– nie dzie³a”. Obecnoœæ metaforyki drogi odnajdujemy zreszt¹w wielu tekstach filozofa (Weg, Feldweg, Holzwege, Unterwegs).W wypadku Heideggera mamy do czynienia raczej z drog¹ my-œlenia, która nie³atwo poddaje siê próbom ca³oœciowej interpre-

1 O. Pöggeler, Einleitung: Heidegger heute [w:] Heidegger. Perspektivenzur Deutung seines Werkes, red. O. Pöggeler, Königstein/Ts. 1984, s. 13.



8

tacji. Równie¿ wielu interpretatorów i komentatorów pos³ugu-je siê pojêciem „droga” dla okreœlenia zarówno fragmentów, jaki ca³oœci jego myœli (miêdzy innymi Gadamer, Guzzoni, Pögge-ler). Sam Heidegger rezygnuje w póŸniejszej fazie przebywanieowej drogi z identyfikowania jej z filozofi¹ jako tak¹: pojêcie„filozofia” by³o dlañ zbyt obci¹¿one metafizyk¹, aby mog³o jedno-znacznie okreœlaæ charakter jego myœlowej wêdrówki.

Nie wdaj¹c siê w szczegó³y – omówienie tej kwestii zawieraj¹miêdzy innymi wyk³ady z pocz¹tku lat piêædziesi¹tych, w ksi¹¿-kowej formie opublikowane pod tytu³em Was heisst Denken? (pol-skie wydanie: Co zwie siê myœleniem?) – powiedzmy tylko, ¿ewiele etapów drogi myœlenia Heideggera przebiega³o przez ob-szar nazywany „sztuk¹”. Heidegger, znany przede wszystkim jakoautor Sein und Zeit, napisa³ równie¿ obszern¹ rozprawê DerUrsprung des Kunstwerkes (1936), która na przyk³ad w opiniiJacques’a Derridy jest jedn¹ z najwa¿niejszych rozpraw o sztu-ce, jakie powsta³y od czasów Heglowskich Wyk³adów o estetyce2.Namys³ nad sztuk¹ Heidegger podejmowa³ wielokrotnie naprzestrzeni niemal ca³ego ¿ycia. Z tak zwanym z w r o t e m(Kehre), który przypada na pocz¹tek lat trzydziestych, sztukastaje siê jednym z kluczowych tematów jego rozwa¿añ. Nale¿ytu wymieniæ przede wszystkim zbiór studiów poœwiêconychHölderlinowi pod tytu³em Erläuterugen zu Hölderlins Dichtung(1944) i zbiór Vorträge und Aufsätez (1954) – zawieraj¹ce tekstyistotne dla rozumienia problematyki sztuki u póŸnego Heideg-gera, czy zbiór Unterwegs zur Sprache (1959), obejmuj¹cy fun-damentalne pogl¹dy Heideggera na temat jêzyka (w tym jêzykapoezji). W pierwszym tomie zbioru pod tytu³em Nietzsche (1961)odnajdujemy natomiast wyk³adniê dziejów estetyki od staro¿yt-noœci po wiek XIX. Jeszcze w latach szeœædziesi¹tych i siedem-

2 J. Derrida, Prawda w malarstwie, t³um. M. Kwietniewska, Gdañsk 2003,s. 26.



9

dziesi¹tych powstaj¹ teksty, w których Heidegger wypowiadasiê na temat sztuki. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ tutaj dwa od-czyty wyg³oszone przez Heideggera w Atenach i w Sankt Gal-len. W pierwszym, Die Herkunft der Kunst und die Bestimmungdes Denkens (1967), filozof jeszcze raz powraca do rozwa¿añ nadŸród³em sztuki i jej miejscem w œwiecie zdominowanym przezcywilizacjê naukowo-techniczn¹. Drugi, Die Kunst und der Raum(1969), jest owocem namys³u nad sztuk¹, prowadzonego w per-spektywie jej relacji do przestrzeni.

Równie¿ wiele pomniejszych tekstów z lat 1910–1976, ze-branych w ksi¹¿ce Denkeefahrungen (1973), dotyczy sztuki. Passusjej dotycz¹cy znajdujemy równie¿ w fundamentalnym dzieleBeiträge zur Philosophie. Vom Ereignis (1989). W tomie Japanund Heidegger opublikowany zosta³ zapis kolokwium Sztukai myœlenie, które odby³o siê w 1958 roku na uniwersytecie weFreiburgu pod wspólnym przewodnictwem Heideggera i Schi-nichi Hisamatsu – japoñskiego mistrza zen, filozofa ze szko³yKioto3. Równie¿ niektóre wyk³ady publikowane w ramach Dzie³zebranych obejmuj¹ rozwa¿ania poœwiêcone sztuce.

Przegl¹daj¹c Heideggerowsk¹ bibliografiê, ³atwo zauwa¿yæ,¿e literatura dotycz¹ca sztuki stanowi znikom¹ czêœæ dorobkufilozofa. Zwykle pisze siê o sztuce, omawiaj¹c inne w¹tki myœliautora Sein und Zeit4. W zasadzie mo¿na wskazaæ tylko czteryprace monograficzne, w których podjêto próbê rekonstrukcjipogl¹dów Heideggera na sztukê. Najstarsza (1959), Geijuutsuno Hinshitsu, Heidegga no Geijutsu-Ron Keiji Sato, zosta³a opu-blikowana tylko po japoñsku. Esthétique de Martin Heidegger

3 Japan und Heidegger, red. von H. Buchner, Sigmaringen 1989.4 Por. np. H.-M. Sass, Heidegger-Bibliographie, Maisenheim 1968; Mate-

rialien zur Heidegger-Bibliographie, Maisenheim 1975 (bibliografia ta nie obej-muje kilku wa¿nych, ale póŸniej opublikowanych prac o sztuce w myœleniuHeideggera).



10

(1963) Józefa Sadzika jest pierwszym opracowaniem mono-graficznym o problematyce sztuki u Heideggera, jakie ukaza³osiê na Zachodzie5. Niestety, praca ta, pomimo rzetelnego przed-stawienia jego myœli i próby krytyki, budzi pewne zastrze¿enia.W swej interpretacji rozwa¿añ niemieckiego filozofa autor niepotrafi³ siê uwolniæ od postrzegania ich w kontekœcie metafizy-ki, co w znacznym stopniu zawê¿a optykê jego krytyki i obni¿awartoœæ pracy. Pisze on na przyk³ad: ,,Wszelka estetyka ma sweŸród³o i swe korzenie w metafizyce. Bez prawdziwej metafizykinie ma w ogóle estetyki, która by³aby godna tej nazwy. Wynika-nie estetyki z metafizyki jest szczególnie widoczne u MartinaHeideggera”6. Trudno siê zgodziæ z takim ujêciem. Wydaje siê,¿e Sadzik nie dostrzeg³ bardzo istotnego rysu Heideggerowskiejmyœli o sztuce, jakim by³o d¹¿enie do opuszczenia (tradycyjnej)estetyki, co mo¿na wywnioskowaæ choæby z „Pos³owia” i napi-sanego kilkanaœcie lat póŸniej „Dodatku” do pracy �ród³o dzie³asztuki7.

Warto w tym miejscu pokrótce wspomnieæ za WalteremBiemlem o dwu niebezpieczeñstwach, jakie czyhaj¹ na pisz¹cycho Heideggerze. Jednym jest ponowne prze³o¿enie jego pojêæi interpretacja na jêzyk metafizyki, co tylko pozornie u³atwia ichzrozumienie, w rzeczywistoœci ca³kowicie je uniemo¿liwiaj¹c.Drugim natomiast jest to, ¿e nawet rozumiej¹ce omówienie tego,co Heidegger mówi w³asnym, specyficznym jêzykiem, mo¿e na-st¹piæ w poœledniejszym jêzyku, który na swój sposób oznaczaredukcjê Heideggerowskiej myœli.

Dwie kolejne monografie nie pope³niaj¹ pierwszego z wy-mienionych b³êdów, ale te¿ w³aœciwie nie podejmuj¹ trudu prze-

5 J. Sadzik, Esthétique de Martin Heidegger, Paris 1963.6 Ibidem, s. 148.7 HW, 65–72; wykaz skrótów na koñcu publikacji.




283

Wykaz oznaczeñ prac Martina Heideggerai bibliografia Ÿróde³

Prace Martina Heideggera

Skrót GA oraz liczba wskazuj¹ numer tomu w ramach Dzie³zebranych (Gesamtausgabe) Martina Heideggera, ukazuj¹cychsiê w wydawnictwie Vittorio Klostermann we Frankfurcie nadMenem.

B – Beiträge zur Philosophie, GA 65, 1989.D – Denkerfahrungen 1910–1976, Frankfurt am Main

1983.E – Einführung in die Metaphysik, Tübingen 1976.EH – Erläuterungen zu Hölderlins Dichtung, GA 4, 1981.G – Gelassenheit, Pfullingen 1960.GR – Grundbegriffe, GA 51, 1991.H – Hebel der Hausfreund, Pfullingen 1977.HE – Heraklit. 1. Der Anfang des abendländischen Denkens.

2. Logik. Heraklits Lehre vom Logos (Sommersemester1943 und Sommersemester 1944), red. von M. S. Frings,GA 55, 1979.



284

HHA – Hölderlins Hymne „Andenken”, GA 52, 1982.HHG – Hölderlins Hymnen „Germanien” und „Der Rhein”,

GA 39, 1980.HHI – Hölderlins Hymne „Der Ister”, GA 53, 1984.HW – Holzwege, GA 5, 1978.ID – Identität und Differenz, Pfullingen 1957.KR – Kunst und Raum, St. Gallen 1983.N I, II – Nietzsche, tomy I–II, Pfullingen 1961.P – Parmenides, GA 54, 1982.S – Seminare, GA 15, 1977.SD – Zur Sache des Denkens, Tübingen 1976.SG – Der Satz vom Grund, Pfullingen 1978.SP – Sprache und Heimat [w:] Dauer im Wandel, red. von

Hermann Rinn und May Rychner, München 1961.SZ – Sein und Zeit, Tübingen 1976.TK – Die Technik und die Kehre, Pfullingen 1982.U – Unterwegs zur Sprache, Pfullingen 1979.Ü – Zur Überwindung des Aesthetik. Zu „Ursprung des Kun-

stwerkes” [w:] „Heidegger Studies”, Vol. 6, 1995.VA – Vorträge und Aufsätze, Pfullingen 1978.WD – Was heisst Denken?, Tübingen 1973.WM – Wegmarken, GA 9, 1976.

Polskie przek³ady

BC – Bycie i czas, t³um. B. Baran, Warszawa 1994.BMM – Budowaæ, mieszkaæ, myœleæ. Eseje wybrane, wybra³,

opracowa³ i wstêpem opatrzy³ K. Michalski, Warsza-wa 1977.

C – Co to jest filozofia?, t³um. S. Blandzi, „Aletheia”, 1990,1(4).



285

DJ – W drodze do jêzyka, t³um. J. Mizera, Kraków 2000.DL – Drogi lasu, t³um. J. Gierasimuk, R. Marsza³ek, J. Mi-

zera, J. Sidorek, K. Wolicki, Warszawa 1997.FT – Fenomenologia i teologia, t³um. J. Tischner, „Znak”,

1979, 295/296.HI – Hölderlin i istota poezji, t³um. K. Michalski, „Twór-

czoœæ”, 1976, 5.KM – Kant i problem metafizyki, t³um. B. Baran, Warszawa

1990.KO – Koniec filozofii i zadanie myœlenia, t³um. K. Michalski

[w:] Drogi wspó³czesnej filozofii, pod red. M. J. Siem-ka, Warszawa 1978.

M – Moja droga do filozofii, t³um. C. Wodziñski, „Alethe-ia” 1990, 1(4).

N I – Nietzsche, tom 1, t³um. A. Gniazdowski i inni, Warsza-wa 1998.

N II – Nietzsche, tom 2, t³um. A. Gniazdowski i inni, Warsza-wa 1999.

PR – Pytanie o rzecz, t³um. J. Mizera, Warszawa 2001.RM – Ku rzeczy myœlenia, t³um. K. Michalski, J. Mizera,

C. Wodziñski, Warszawa 1999.WM – Wprowadzenie do metafizyki, t³um. Robert Marsza³ek,

Warszawa 2000.ZD – Znaki drogi, t³um. S. Blandzi i in., Warszawa 1995.ZM – Co zwie siê myœleniem?, t³um. J. Mizera, Warszawa

– Wroc³aw 2000.ZR – Zasada racji, t³um. J. Mizera, Kraków 2001.



286

Prace innych autorów

Aletheia. Heidegger dzisiaj, red. P. Marciszuk, C. Wodziñski,1990, 1(4).

Alleman B., Hölderlin und Heidegger, Zürich – Freiburg imBreisgau, 1954.

Auf der Spur des Heiligen. Heideggers Beitrag zur Gottesfrage,red. von G. Pöltner, Wien – Köln – Böhlau 1991.

Baran B., Saga Heideggera, Kraków 1988.Biemel W., Dichtung und Sprache bei Heidegger [w:] „Man and

World” 2(1969), s. 487–514.Biemel W., Heidegger, Hamburg 1973.Biemel W., Heideggers Deutung des Heiligen bei Hölderlin [w:]

Kerygma und Mythos VI, Band VII, s. 181–190.Biemel W., Zu Heideggers Deutung der Ister-Hymne. Vorle-

sung S. S. 1942, GA 53, „Heideggers Studies” 3/4(1987/88),s. 41–60.

Biemel W., Zu Heideggers Deutung der Kunst [w:] Wege und Ir-rwege des neueren Umganges mit Heideggers Werk. Eindeutsch-ungarisches Symposium, Berlin 1991, s. 85–98.

Bock I., Heideggers Sprachdenken, Maisenheim am Glan 1966.Bohrmann K., Die Welt als Verhältnis. Untersuchung zu einem

Grundgedanken in den späten Schriften Martin Heideggers,Frankfurt am Main – Bern – New York 1983.

Derrida J., The Truth instynkt Painting, Chicago – London 1987.Destruktion und Übersetzung. Zu den Aufgaben von Philosophie-

geschichte nach Martin Heidegger, red. von T. Buchheim,Weinheim 1989.

Faden G., Der Schein der Kunst. Zur Heideggers Kritik der Ästhetik,Würzburg 1986.

Gadamer H.-G., Heideggers Wege, Tübingen 1983.Halliburton D., Poetic Thinking. An Approach to Heidegger,

Chicago 1981.



287

Hegel G. W. F., Wyk³ady o estetyce, t³um. J. Grabowski, A. Land-man, Warszawa 1964.

Heidegger. Perspektiven zur Deutung seines Werkes, Königstein/Ts. 1984.

Heidegger and Asian Thought, red. G. Parkes, Honolulu 1987.Heidegger und Theologie, red. von G. Noller, München 1967.Herrmann F.-W. von, Heideggers Philosophie der Kunst, Frank-

furt am Main 1980.Herrmann F.-W. von, Kunst und Technic, „Heideggers Studies”

1(1985), s. 25–62.Herrmann F.-W. von, Zeitlichkeit des Daseins und Zeit des Seins.

Grundsätzliches zur Interpretation von Heideggers Zeitanaly-sen, „Philosophische Perspektiven”, Band IV, 1972, s. 198––210.

Hölderlin F., Gedichte, red. von J. Schmidt, Frankfurt am Main1984.

Hölderlin F., Poezje wybrane, t³um. M. Jastrun, Warszawa 1972.Hölderlin F., Wiersze, t³um. B. Antochewicz, Wroc³aw 1982.Janke W., Existenzphilosophie, Berlin – New York 1982.Janke W., Hölderlins Zeichen, „Perspektiven der Philosophie”,

Band 17, 1991.Japan und Heidegger, red. von H. Buchner, Sigmaringen 1989.Kant I., Krytyka w³adzy s¹dzenia, t³um. J. Ga³ecki, Warszawa 1986.Kettering E., NÄHE. Das Denken Martin Heideggers, Pfullingen

1987.Kockelmans J. J., Heidegger on art and art works, Dordrecht 1985.Kraft P., Das anfängliche Wesen der Kunst. Zur Bedeutung von

Kunstwerk, Dichtung und Sprache im Denken Martin Heideg-ger, Frankfurt am Main – Bern – New York 1984.

Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1971.Kunst und Technik. Gedächtnisschrift zum 100. Geburtstag von

Martin Heidegger, red. von W. Biemel, F.-W. Herrmann,Frankfurt am Main 1989.



288

Martin Heidegger and the Question of Literature. Toward a Post-modern Literary Hermeneutics, red. W. V. Spannos, Blooming-ton 1979.

Mc Cormick P., Heidegger and the Language of the World, Ot-tawa 1976.

Michalski K., Heidegger i filozofia wspó³czesna, Warszawa 1978.Morawski S., G³ówne nurty estetyki XX wieku, Wroc³aw 1992.Petzet H. W., Auf einen Stern zugehen. Begegnungen und Gespräche

mit Martin Heidegger 1929–1976, Frankfurt am Main 1983.Pöggeler O., Der Denkweg Martin Heidegger, Pfullingen 1963.Pöggeler O., Die Frage nach der Kunst, Freiburg – München 1984.Pöggeler O., Neue Wege mit Heidegger, Freiburg – München 1992Richardson W. J., Heidegger. Through Phenomenology to Thought,

Hague 1963.Sadzik J., Esthétique de Martin Heidegger, Paris 1963.Sass H.-M., Heideggers-Bibliographie, Maisenheim 1968.Schöfer E., Die Sprache Heideggers, Pfullingen 1962.Taminiaux J., Le dépassement heideggerien de l’esthétique et l’héri-

tage de Heel [w:] Recoupement, Bruxelles 1982, s. 175–208.Tischner J., Martina Heideggera milczenie o Bogu [w:] Filozofia

wspó³czesna, red. J. Tischner, Kraków 1989, s. 99–117.Tsujimura K., Zur Bedeutung von Heideggers „übergänglichen

Denken” die gegenwärtige Welt, „Neue Hefte für Philosophie”23(1984), s. 46–58.

Vattimo G., The End of Modernity. Nihilism and Hermeneuticsinstynkt Post-Modern Culture, Cambridge 1988.

White D., Heidegger and the Language of Poetry, Lincoln – Lon-don 1978.

White D., Logic and Ontology in Heidegger, Ohio State Univer-sity Press 1985.

Weinmayr E., Entstellung. Die Metaphysik im Denken MartinHeideggers. Mit einem Blick nach Japan, München 1991.

Wenzel U., Die Problematik des Grundes beim späten Heidegger,Rheinfelden 1986.



Wohlfart G., Der Punkt. Ästhetische Meditationen, Freiburg– München 1989.

Wodziñski C., Heidegger i problem z³a, Warszawa 1994.Yoneda M., Gespräch und Dichtung. Eine Auseinandersetzung der

Sprachauffassung Heideggers mit einem japanischen Sagen,Frankfurt am Main – Bern – New York 1984.

Ziegler S., Heidegger, Hölderlin und die Aletheia. Martin Heideg-gers Geschichtsdenken in seinen Vorlesungen 1934/1935 bis1944, Berlin 1991.




Documents

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa ... · Hölderlin i istota poezji ... Martin Heidegger (1889Œ1976) nale¿y do grona najwybit-niejszych filozofów XX wieku