„tii!:;ii<;Oc;:'. /

:il:;;ili;;i!-':ii;|'.-

;!;;;i-';^i;;:;!^-'^ •;;

''r;X'-;;:;:'*/;:';.>v;n.

::;a.:' •':;: ;';';:;:;;;;;::::

!!^i;;;.i^;i;i;i

Miliiljjioiil"!;;^;';'/''

fci!i!'::f;;:;..:'';v\r|;_ .',.

?:::':^^^'^i

•'-!;:: ;;;.:. .'

f:t)q;':^:fc!|^;:::i:;;j;^3; :^

:I;:;:ni'Sijj|j''i;;::;:;:i;^^

i!;|;v::;;S!is:«f- ;;;;;:;;,;;;;;!;;':! ;

••''"ISx:;;::;';:!:;;;;;:;:;;;;;;;:; ^i;«,!;!,::::;;';!;x;;.;; ;:;;;;;;::;:•;;-::-

s!!S;;;;i!pi;!:i;ii;;;;!:;;';i;il:i:;:;::

:(;::t]6fi;.ii("':;;)•(;; f}^;';;;!::'

;vii'«i;M:^i;i;f.:;;*;r/;::;;i:;:::.

:-v;;x}s:n);;Hr)<i^:':jn|;:;^:HJ:;;i;;:i:!})ji:;i;: -^

'';v:x;^<*;A;<i^it5;::r;.:jji;'/,:;j|;j;,: ;;:':;:;:.:;:•'•;;;; •

,

;i,iC:;:;;fiii,iJX^:»u :;'!;;:: :^

i:*:i:;p;:^«:.;ii:i:Ji jMfv. .M,.MM»>4Mf'H'i';'}f;f; '

•

>...». 4* '>»)l*»»'»»Ml,lt.l'H..

;;nj^:::;i:;:!n;ii!;;i;{;;

.,.,..i.'.iH. •;;;.; ;;.! 1

{;;:'::f;.::::iii^t;',n:ni:;:H^: •

•' •:>rj{;i;;:;;;;i:;nn;iJi;::: ;:

^;:;!;jjiii;;ilp;iii^ii|^

t '-^••?';;':':;;H::;;r;'•':''' ''''["'- '''''''

Book .n £•

)«/S

ii

X7^

P. VIRGILII MARONIS

OPERA.

yjj%A/X^.<y *wws 7H&A6,

y

P. VIRGILII

M A R O N I S

OPERA.

LONDINI:

JMPENSIS P. c. & J. rivington; g. wilkie; ET LONGMAN,

HURST, REES, ORME, & BROWN.

1818.

4^

0S&

\'^Hdo\

^^^

Loiidini

:

Excudit A. Strahan.

r^ P. MARONIS VIRGILII

I VITA,

^i? EX SfiHVlO, DONATO, aUINTILIANO, AGELIO, ET RELI-

^ * aUIS: UTI HABETUR IN EDIT, VIRGIL. 1472.

PUBLIUS MARO VIRGILIUS ortus patreMarone,

matre Maia, Cn. Pornp. Magno et M. Licinio consu-

iibus, urbeMantua, quae civitas est Venetise : Virgilius

autem appellatus : vel quod mater virgam lauream

parere somni^sset ; vel quod virga populea, ubi ortus

esset, terrae compacta proximas arbores crescendo mi-

rific^ super^sset. Diversis in locis litteris operam dedit.

Nam Cremonae, Mediolani, et Neapoli studuit. Fuit

autem ade6 verecundissimus, ut ex nioribus cognomenacciperet ; nam dictus Parthenias in omni vit^ proba-

tus. Inipatiens ver6 libidinis fuit : et amasse fertur

Cebetem grammaticum etAlexandrum poetam pueros;

sed non aliter quam Socrates Alcibiadem, aut pater

filios. Primus ejus versus distichon in Balistam La-tronem ludimagistrum. Dehinc compositi sunt ab eo

libelli : Cirna (lege Ceiris) JEtna, Culex, Priapeia,

Cathaleton {lege Catalecton) Copa, Dirse, Epigram-mata. Postea ortis bellis civilibus inter Antonium et

Augustum, et finitis, Augustus Agros Cremonensium,quia pro Antonio senserant, distribuit militibus : et

ciim non sufficerent, addit agros Mantuanos propter

vicinitatem. Sed Virgihus usus postea patrocinio

Mecsenatis et Pollionis agrum recepit ; non minimosui capitis periculo, quoniam ab Ario Centuricne fertur

fuisse praecipitatus in Mincium. Demum siins!i Pol-llonis, Bucolicum carmen scripsit ; eunique pos^

U P. VIRGILII VITA.

triennium scriptuni emendavit. It^m Mecaenas pro-

posuit Georgica ; quse septennio perfecit, atque emen-davit. Postea ab Augusto proposita ^neide, undecimannis illi incubuit, nec emendavit ; moriensque testa-

mento eam comburi mandavit. Augustus ver

tantum opus periret, Tuccam et Varium ha'

jussit emendare, ut superflua demerent, et nil ad^

Unde intuemur aliquos versus detractos in prut Ille ego qui quondam, et in secundo, (v. 5

Aut ignibus cpgra dedere, Obiit i Cal. Octf

Setinio et Q. Luci*etio consulibus, Tarentcivitate, dum Metapontum videre cupit ; s'

dusii, dum Megaram videre voluisset, qjudicio invaletudine ex solis ardore contrac.

tusque Neapoli ; ejusque tumulo inscr

distichon, ut ab eo ferunt compositum.

I/Iantua me genuit ; Calabri rapuere ; tenet nuncParthenope : cecini j^ascua, rura^ duces

.

^mulos habuit Cornificium et quendam Fliscum,

quos rabulas appellavit. Et contra -^neidem est

libei* Carbilii pictoris titulo ^neido-mastix ; queni

M. Vipranius aMecsenate suppositum refert. Heren-nius etiam Faustinus vitia ejus contraxit et furta. ' Suntetiam Q. Octavii volumina, quibus annotantur, quos

versus et und^ transtulerit. Commendatus autemdicitur fuisse a Cicerone, qui, cum quosdam ejus versus

audisset, inquit : Magnce spes altera Romce, Asconius

etiam Pedianus librum contra obtrectatores Virgilii

scripsit, eumque defendit. Favorinus vero philosophus,

ut refert Agelius Libro xvii. noctium Atticarum, di-

cere solebat Virgilium versus parere rictu morequeursino. Ea enim bestia ineffigiatam carnem pariens

lambendo in propriam figuram animamque transmutat.

Sic etiam qutbus prius congestis Virgilius supremammanum imposuit, omni laude florere ; quse vero ab

eo procrastinata sunt, a nuUo poetarum digne atque

P. VIllGILII VITA. 111

integr^ emendari possunt. Amicus autem poetis sui

temporis fuit : Horatio, Propertio, Vario, Tuccse et

Gallo. Anserem vero non tulit, quod^ esset secutus

partes Antonii. Leges eum summum poetam Lati-

norum appellant. Et antiqui Romani nullum beneinstitutum credebant, nisi priits in Virgilio esset eru-

ditus. Et ejus poesim totius humanse vitse speculuni

esse arbitrabantur. Quare lege feliciter.

P. VIRGILII MARONIS

VITA,

PER TIB. CLAUDIUM DONATUM.

PUB. yiRGILIUS MARO parentibus modicis fuit,

et praecipufe patre MaronC;, quem quidam opificemfigulum, plures Magi cujusdam viatoris initio mer-cenarium, mox ob industriam generum tradiderunt

:

quem cum agricolationi reique rusticae et gregibus

prafecisset socer, sylvis coemundis et apibus curandisreculam auxit. Natus est Cn. Pompeio Magno et

M. Licinio Crasso primum coss. Iduum Octobriumdie> in pago qui Andes dicitur, qui est a Mantua nonprocul. Praegnans mater somniavit Maia, enixam se

laureum ramum, quem contacta terra confestim cer-

neret coaluisse, et excrevisse illico in speciem maturaearboris, refertse variis pomis et floribus : ac sequentiluee cum marito rus propinquum petens, ex itinere

a2

JV P. VIRGIUI VITA.

divertit, atque in subjecta fossa partu levata cst.

Eerunt infantem, ut fuit editus, nec vagisse, et adeomiti vultu fuisse, ut haud dubiam spem prosperioris

geniturse jani tum indicaret. Et accessit aliud rsagium. Siquidem virga populea, more regior

puerperiis, eodem statim loco depacta, ita brev

aluit, ut multo ante satas populos adequarit. Qfbor Virgilii ex eo dicta atque consecrata est ; s ^

gravidarum et foetarum religione, suscipientiunr

solventium vota. Initio setatis, id est, usque d

mum annum, Cremonse egit : et xvii anno vir

gam cepit; illis Consulibus iterum quibus n8

Evenitque, ut eo ipso die Lucretius poeta d

Sed Virgilius Cremona Mediolanum, et h

p5st Neapolim transit. Ubi cum literis et .i

Latinis vehementissimam operam dedissti, tuader.*

omni cura omnique studio indulsit medicinse et mathe-raaticee. Quibus rebus cum ante ahos eruditior peri-

tiorque esset, se in Urbem contulit, statimque, ma-gistri stabuli equorum Augusti amicitiam nactus, mul-tos variosque morbos incidentes equis curavit. At ille

in mercedem singulis diebus panes Virgilio, ut uni ex

stabulariis, dari jussit. Interea a Crotoniatis pullus

equi mirse pulehritudinis Csesari dono fuit missus : qui

omnium judicio spem portendebat virtutis et celerita-

tis immensee. Hunc cum aspexisset Maro, magistro

stabuU dixit, natum esse ex morbosa equa, et nec viri-

bus vahturum, nec celeritate : idque verum fuisse in-

ventum est. Quod ciim magister stabuli Augustorecitasset, duplicari ipsi in mercedem panes jussit.

Cum item ex Hispania Augusto canes dono mitteren-

tur, et parentes eorum dixit Virgihus^ et animum ce-

ieritatemque futuram. Quo cognito, rnandat iterum

Virgilio panes duphcari. Dubitavit Augustus, Octa-

viine filius esset, an alterius ! idque Maronem aperire

posse arbitratus est, quia canum et equi naturam paren-

P. VIRGILII VITA. V

tesque cognorat. Amotis igitur omnibus arbitris, illum

in peiiitiorem partem domus vocat, et solum rogat, ansciat quisnam esset, et quam ad felicitandos hominesfacultatem haberet. Novi, inquit Maro, te, Caesar

Auguste, et ferm^ sequam cum diis immortalibus po-testatem habere, ut, quem vis, felicem facias, Eoanimo sum, respondit Csesar, ut, si verum pro rogatu

dixeris, beatum te felicemque reddam. Utinam, ait

Maro, interroganti tibi vera dicere queam I Tunc Au-gustus : putant alii me natum Octavio : quidam suspi-

cantur alio me genitum viro. Maro subridens, Facile,

inqviit, si impune licenterque qus sentio, loqui jubes,

id dicam, Affirmat Csesar jurejurando, nuUum ejus

dictum eegr^ laturum, im6 non nisi donatum ab eo dis-

cessurum. Ad haec oculos oculis Augusti infigens

Maro, Eacilius, ait, in caeteris animahbus qualitates pa-

rentum mathematicis et philosophis cognosci possunt

;

in homine nequaquam possibile est : sed de te conjec-

turam habeo siniilem veri, ut quid exercuerit pater

tuus, scire possim. Attentfe exspectabat Augustusquidnam diceret. At iile: Quantum ego rem intelli-

gere possum, pistoris fihus es, inquit. Obstupuerat Cee-

sar, et statim quo id pacto fieri potuerit, anirao volve-

bat. Interrumpens Virgilius, Audi, inquit, quo pacto

id conjicio : Cum qusedam enuntiarira prsedixerimque,

quae intelligi scirique non nisi ab eruditissimis summis-que viris potuissent : tu, princeps orbis, item et item

panes in mercedem dari jussisti : quod quidem aut

pistoris aut nati pistore officium erat. Placuit Cassari

facetia. At deinceps, inquit Caesar, non a pistore,

sed a rege magnanimo, dona feres : ilhimque plurimi

fecit, et Pollioni commendavit. Corpore et statura

fuit grandi, aquilino colore, facie rusticana, valetudine

varia. Nara plerumque ab stomacho et faucibus ac

dolore capitis laborabat : sanguinem etiam ssepius

ejecit ; cibi vinique minimi. Fama est, eum libidinis

a3

VI P. VIRGILII VITA.

pronioris in pueros fuisse. Sed boni ita eum puerosamasse putaverunt, ut Socrates Alcibiadem, et Plato

suos pueros. Verum inter omnes maxime dilexit Ce-betem et Alexandrum : quem secunda Bucolicorumecloga Alexin appellat ; donatum sibi ab Asinio

Pollione. Utrumque non ineruditum dimisit : Alex--

andrum grammaticum, Cebetem vero et poetam*Vulgatum est consuevisse eum cum' PlotiS. Hieria*

Sed Asconius Pedianus affirjnat, ipsum postea mino-ribus natu narrare solitum, invitatum quidem se a Va-rio ad communionem mulieris, verum se pertinacissimfe

recusasse. Csetera sane, vita et ore et animo, tamprobum fuisse consfat, ut Neapoli Parthenias vulg^

appellaretur : ac, si quando Romae, qub rarissim^

commeabat, viseretur in publico, sectantes demon-strantesque se subterfugere solitum in proximum tec-

tum. Bona autem cujusdam exulantis offerente Au-gusto, non sustinuit accipere. Possedit prope centies

sestertium, ex Itberalitatibus amicorum, habuitque do-

mum Romse in Esquiiiis juxta hortos Mecaenatis :

quamquam secessu Campanise Siciliseque plurimumuteretur. Qusecumque ab Augusto peteret, repuls^*.

*

nunquam habuit. Parentibus quotannis aurum adabundantem alitum mittebat, quosjamgrandis amisit

;

ex quibus patrem oculis captum ; et duos fratres ger-

manos, Silonem impuberem, Flaccum jam adultum,

cujus exitum sub nomine Daphnidis deflet. Inter

caetera studia, ut supra diximus, medicinae quoque,ac maximfe mathematicse, operam dedit. Egit et

causam unam opnino, nee ampliiis quam semel. Ser-

mone tardissimuni, ac pene indocto similem fuisse,

Melissus tradidit. Poeticam puer adhuc auspicatus

in Balistam ludi giadiatorii rnagistrum, ob infamiamlatrociniorum coopertum lapidibus, distichon fecit

;

JHonie sub koc lapidum tegitur Balista sepuUy,s '

:, Nocle dieque tuum carpe viator iier*

P. VIRGILII VITA. VU

Deinde Catalecton, et Moretum, et Priapeia, et Epi-

grammata, et Diras^ et Culicem, ciim esset annorumquindecim. Cujus materia talis est : Pastor fatigatus

aestu cum sub arbore obdormisset, et serpens adillum

proreperet e palude, culex provolavit^ atque inter duotempora aculeum fixit pastori . At ille continuo culicem

contrivit, et visum serpentem interemit, ac sepulcrumculici statuit, et distichon fecit

:

Parve culex, pecudum custos, tibi tale merenti

Funeris qfficiura,vitcp promurtere^reddit,

Scripsit etiam, de qua ambigitur, Etnam. Et mox,cum res Romanas inchoasset, offensus materia et no-

minum asperitate, ad Bucolica transit : maxime ut

Asinium Pollionem, Alfenum, Varium, et CorneliumGaUum celebraret : quia in distributione agrorum, qui

post Philippensem victoriam veteranis, triumvirorum

jussu, trans Padum dividebantur, indemnem se prae-

stitissent. Deinde Georgica in honorem Mecsenatis

edidit, cum sibi vix dum noto opem tulisset adversus

Claudii veterani militis, vel, ut alii putant, Arii

centurionis violentiam, a quo in altercatione litis

ngrariae parum abfuit quin occideretur. Novissime

autem jEneidem aggressus est ; argumentum varium

et multiplex, et quasi amborum Homeri carminuminstar ; prseterea nominibus ac rebus Grsecis Latinisque

commune, et in quo, quod maxime studebat, Roma-nse simul urbis, et Augusti origo contineretur. CiimOeorgica scriberet, traditur quotidie meditatos man^plurimos versus dictare solitum, ac per totum diemretractando ad paucissimos redigere, non absurde

carmen se ursae more parere dicentem, et lambendodemum effingere- jEneida prosa prius oratione for-

matam, digestamque in xii libros, particulatim coni-

ponereinstituit, ut quidam tradunt. Alii ejus senten-

tiae sunt, ut existiment, eum, si diutius vixisset, qua-

tuor et viginti libros usque ad Augusti tempora scrip-

Vill P. VlRGILIl VITA.

turum, atque alia qusedam percursurum ; Awgustivero gesta diligentissim^ executurum : quippe qui,

dum scriberet, ne quid impetum moraretur, qusedamimperfecta reliquit ; alia levissimis versibus scripsit

:

quos per jocum pro tigillis vel tibicinibus interponi ^se dicebat, ad sustinendum opus, donec solidae colum-nse advenirent. Bucolica triennio Asinii PoUionis

suasu perfecit. Hic Transpadanam provinciam rege-

bat : cujus favore, cum veteranis Augusti militibus

Cremonensium et Mantuanorum agri distribuerentur,

suos Virgilius non amisit. Facta enim distributione,

suos, seu Claudio sed Ario datos, recuperavit. HuncPollionem maxime amavit Maro, et dilectus ab eo

magna munera tulit, quippe qui invitatus ad coenam,

captus pulchritudine et diliger>tia Alexandri Pollionis

pueri, eum dono accepit. Hujus Pollionis filium C.

Asinium, et Cornelium Gallum, oratorem claruni, et

poetam non mediocrem, miro amore dilexit Virgilius.

Is transtulit Eupherionem in Latinum, et libris qua-

tuor amores suos de Cytheride scripsit. Hic primo

in amicitia C. Csesaris Augusti fuit : postea in suspicio-

nem conjurationis contraiilum adductus, occisus est.

Veriim usque adeo hunc Gallum Virgilius amaraj., ut

quartus Georgicorum, a medio usque ad finem, ejus

iaudem contineret. Quem postea, jubente Augusto,

in Aristsei fabulani commutavit. Georgitca septennio

Neapoli : ^neida partim in Sicilia, partim in Cam-pania duodecim confecit annis. Bucoiica eo successu

edidit, ut in scena quoque per cantores crebra pro-

nunciatione recitarentur. At ciim Cicero quosdamversus audisset, et statim acri judicio intellexisset non'

communi vena editos, jussit ab initio totam eclogam

recitari : quam cum aceurat^ pernotasset, in fine ait :|

Magnce spes altera RomcB, Quasi ipse linguae Latin83|

spes prima fuisset, et Maro futurus esset secunda. —

^

Quae verba postea ^neidi ipse inseruit. Georgica, f

P. VIRGILII VITA. IX

reverso ab Actiaca victoria Augusto, atque reficienda-

ruin virium caus^ Atellae commoranti, per continuumquatriduum legit, suscipiente Mecsenate legendi vicem,

quoties interpellaretur ipse vocis ofFensione. Pro-

nuntiabat autem maxima cum suavitate, et lenociniis

miris. Seneca tradidit, Julium Montanum poetam soli-

tum dicere, involaturum se qusedam Virgilio, si voceni

posset et os, et hypocrisim. Eosdem enim versus eo

pronuntiante, bene sonare : sine illo inarescere, quasi

mutos. ^Eneidos vixdum coeptse tanta exstitit fama,

ut Sext. Propertius non dubitarit sic prsedicare :

Cedite Romani scriptores^ eedite Graii ;

Nescio quid majus nascitur Iliade .

Augustus ver5, cum tum forte expeditione Cantabri-

ca abesset, et supplicibus atque minacibus per jocumlitteris efflagitaret, ut sibi de ^neide, ut ipsius verba

sunt, vel prima carminis hypographa, vel quodhbet

colon mitteret, negavit se facturum Virgihus : cui

tamen multo post, perfecta demum materia, tres om-nino Ubros recitavit : secundum videhcet, quartum,

et sextum. Sed hunc prsecipu^ ob Octaviam : quae,

cum recitationi interesset, ad illos de filio suo versus,

Tu Marcellus eris, defecisse fertur : atque segr^ refo-

cillata, dena sestertia pro singulo versu Virgilio dari

jussitr Recitavit et phiribus : neque frequenter, et

ferme illa de quibus ambigebat, quo magis judicium

hominum experiretur, Erotem librarium et libertum

ejus, exactse jam senectutis, tradunt referre solitum,

quondam in recitando eum duos dimidiatos versus

compl^sse eo tempore, et huic, Misenum ^olideriy

adjecisse, quo non prcEstantior alter. Item huic, j^reciere viros, simiU calore jactatum subjunxisse, Mar-temque accendere cantu ; statimque sibi imperasse, ut

utrumque volumini adscriberet. BucoUca Georgica-

que emendavit. Anno ver5 quinquagesimo secundo,

X P. VIRGILlI VITA,

ut ultimam manum Mneidi imponeret, statuit in Grae-

ciam et Asiam secedere, triennioque continu6 omnemoperara limationi dare, ut in reliqua vita tantumphilosophise vacaret. Sed cum aggressus iter Athenisoccurrisset Augusto ab oriente Romam revertenti,

una cum Caesare redire statuit. Ac cum Megaramvicinam Athenis oppidum, visendi grati^ peteret,

knguorem nactus est : quem non intermissa naviga-

tio auxit, ita ut gravior indies^ tandem Brundusiumadventarit : ubi diebus paucis obiit, decimo Kal. Oc-tob. C. Sentio et Q.Lucretio coss. Qui ciim gravari

morbo sese sentiret, scrinia ssep^ et magna instantia

petivit, crematurus iEneida : quibus negatis, testa-

mento comburi jussit, ut rem inemendatam imperfec-

tamque. Verum Tucca et Varius monuerunt, id Au-gustum non permissurum. Tunc eidem Vario, ac si-

mul Tuccse, scripta sub ea conditione legavit, ne quid

adderent quod a se editum non esset, et versus etiam

imperfectos, si quierant, relinquereijt. Voluit etiam

sua ossa Neapolim transferri, ubi diu et suavissimfe

vixerat, ac extrema valetudine hoc ipse sibi epitaphium

fecit distichon :

AZantua me genuit, Calabri rapuSre, tenet nuncParthenGpe : cecini pascua, rura, duces.

Translata igitur jussu Augusti ejus ossa, prout statu-

erat, Neapolim fu^re, sepultaque via PuteolanS,, intra

lapidem secundum, suoque sepulcro id distichon, quodfecerat, inscriptum est. Hseredes fecit ex dimidi^

parte Valerium Proculum, fratrem ex altera parte, ex

quarta Augustum, ex duodecima Mecaenatem, ex re-

liqua L. Varium, et Plotium Tuccam, quiejus JEneidempost obitum, prout petiverat, jussu Caesaris emenda-verunt. Nam nuUius omnino sententia crematu

Mneis digna visa fuit : de qua re Sulpicii Carthagi-

niensis exstant hujusmodi versus :

P. VIRGILII VITA. Xi

Jusserat heec rapidis aholeri carmina JlammisVirgiliuSj Phrygium qucu cecinere ducem,

Tucca vetat, F^ariusque simul : tu, maxime Ccesar,

Non sinis^ et Latice consulis historice,

Infelix gemino cecidit prope Pergamus igm\

Et pene est alto Troja cremata rogo,

Exstant et Augusti de ipsa eadem reversus plures et

clarissimi : quorum initium est

:

Ergone supremis potuit vox improha verhis

Tam dirum mandare nefas f ergo ihit in ignes,

Magnaque doctiloqui morietur JMusa J^aronis P

Et paulo post

:

Sed legum servanda fldes ; suprema voluntas

Quod mandat, ferique jubet^parere necesse est.

Frangatur potiils legum veneranda p)otestaSy

Quam tot congestos n&ctesque diesque lahores

Hauserat una dies, Et ea quse sequuntur.

Nibil igitur auctore 7\.ugusto Varius addidit, quod et

Maro preeceperat, sed summatim emendavit, ut qui

versus etiam imperfectos, si qui erant, reliquerit. Hosmulti mox supplere conati, non perinde valuerunt obdifficultatem : quod omnia fere apud eum hemistichia,

prseter illud, Quem tibi jam Troja peperity sensumvidentur habere perfectum. Nisus grammaticus au-

disse se a senioribus dicebat^, Varium duorum librorum

ordinem commuta^se, et qui tum secundus erat, iri

tertium locum transtulisse : etiam primi libri . cor-

rexisse principium, his demptis versibus :

lUe ego, qui quondam gracili modulatus avendCarmen, et egressus sylvis vicina coegi,

JJt quamvis avidoparerent arva colono ;

Gratum opus agricolis : at nunc horrentia J\^artis

Arma virumque cano,

|j1Obtrectatores Virgilio nunquam defuerunt. Nam nec

Homei^o quidem. Prolatis Bucolicis innominatus qui-

dam rescripsit Antibucolica, duas modo Eclogas, sed

insulsissim^ irci^uln^jxq. Quarum prioris initium est

:

Tityre^ sitoga calda tibiest, quo iegmine fagi /*

xii P. VIRG&LII VITA.

Sequentis,

Dic mihi Damoeta^ cujum pecus, anne Latinum ?N§n^ verum JEgonis^ nostri sic rure loquuntur,

Alius, recitante eo ex Georgicis, Nudus ara^ sere nudus ; subjecit, habehis frigora, /ebrem.

Est et adyersus jiEneida liber Carbiiii Pictoris,

titulo -^neidomastix. M. Vipranius eum a Mecsenatisuppositum appellabat novae xciKo(vi\iuq repertoremdicebatque neque tumidum esse, neque exilem, se(

communibus verbis opus illud confecisse. Herenniuvitia ejus tantum contraxit, Petilius Faustinus furta

Sunt et Q. Octavii Aviti volumina, quibus annotantur^ quos et unde versus transtulerit. Asconius Pedlanus libro, quem contra obtrectatores Virgilii scripsit

pauca admodum ei objecta ponit. Et potissimum

quod non rect^ historiam contexuit, et quod pleraqu<

ab Homero sumpsit. Sed hoc crimen sic defenderc

assuetum ait : Cur non illi quoque eadem furta ten

tarent ? Verum intellecturos, facilius esse Herculi cla

vam, quam Homero versum surripere : et tamen de-

stindsse secedere, ut omnia ad satietatem malevolorun;

decideret. Refert etiam Pedianus/ benignum, cul

toremque omnium botiorum atque eruditorum fuisse,

et usqueade5 invidise expertem fuisse, ut si quid eru-

dit^ dictum inspiceret alterius, non minus gauderet,

ac si suum fuisset : neminem vituperare, laudare

bonos : ea humanitate esse, Ut, nisi perversus maxim^.

quisque illum non diligeret modo, sed amaret. Nihil

proprii habere videbatur. Ejus bibliotheca non minus

aliis doctis patebat, ac sibi : illudque Euripidis anti-

quum ssspfe usurpabat, t« tuv (pi>.uv Koivoi, hoc est, com-

munia, amicorum esse omnia. Quare cosevos omnet

poetas ita adjunctos habuit, ut cum inter se plurimuminvidia arderent, illum una omnes colerent ; Varius

Tucca, Horatius, Gallus, Propertius. Anser ver6

quoniaiti Antonii partes secutiis est, ilhim non obser-

\ci^be dicltur. Cornificius ob perversam naluran

P. VIRGTLII VITA. XIU

illum non tulit. Gloriae vero ade5 contemptor fuit

:

cum quidam versus quosdam sibi adscriberent, eaque

re docti haberentur, non modo segrfe non ferebat, imbvoluptuosum id illi erat. Cum enim distichon, quod

laudem felicitatemque Augusti continebat, fecisset,

valvisque non nominato auctore affixisset, (id erat

ejusmodi,

Nocte pluit tota^ redeunt spectacula mane :

Divzsum imperium cum Jove Ccesar habet.)

diu quseritans Augustus^, cujusnam hi versus essent,

eorum auctorem non inveniebat. Bathyllus ver6

poeta quidam mediocris, tacentibus aliis,sibi adscripsit.

Quamobrem donatus honoratusque a Csesare fuit.

Quod aequo animo non ferens Virgilius, iisdem valvis

affixit quater hoc principium : Sic vos non vobis. Pos-

tulabat Augustus, ut hi versus complerentur : quodcum frustra aliqui conati essent, Virgilius^ praeposito

disticho, sic subjunxit

:

Hos ego versiculos feci : tulit alter honores

:

Sic vos non vobis nidijicatis aves,

Sic vos non vobis vellera fertis oves.

Sic uos non vobis mellificatis apes.

Sic vos non vobis fertis aratra boves*

Quo cognito, aliquamdiu Bathyllus Romae fabula

fuit, Maro vero exaltatior. Cum is ahquando Enniuniin manu haberet, rogareturque quidnam faceret ; re-

spondit, se aurum colligere de stercore Ennii. Habetenim poeta ille egregias sententias sub verbis nonmultum ornatis. Interroganti Augusto, quo pacto

civitas fehciter gubernaretur : Si prudentiores, inquit,

temonem tenuerint, et boni malisprseponantur : itaque

optimi suos habeant honores, nuUi tamen aliorum

injusti quidquam fiat. At Mecaenas : Quid, inquit,

Virgili, satietatem homini non affert ? omnium rerum,respondit, aut similitudo aut multitudo stomachum

i

facit, praeter intelligere, Idem interrogavit : Quo' b

XIV P. VIRGILII VITA.

pacto quis altam felicemque fortunam servare potest ?Cui Maro : Si, quantiim honore ac divitiis aliis prae-

stantior sit, tanta liberalitate et justitia alios superare

nitatur. Solitus erat dicere, nuUam virtutem com-modiorem homini esse patientia : ac nullam asperamade6 esse fortunam, quam prudenter patiendo vir

fortis nonvincat. Quam sententiam in quintOiEneidos

inseruit :

Nate dea^ quofata t^nhunt retrahuntque, sequamur

:

Quidquid erit^ superanda omnis fortuna ferendo est.

Cum quidam ejus amicus, Cornificii in eum maledicta

et inimicitias sibi enarraret: Quam putas, inquit,

esse hujusce malevolentige causam ? Nam nequ^imquam Cornificium oflfendi, et eum amo. An, inquit,

Hesiodi sententiae non meministi, ubi ait, Architec-

tuni architecto invidere, et poetam poetae ? De malis,

inquit, Grsecus ille intellexit : nam boni eruditiores

amant. Sed magna cum laude et gloria vindictam in

manu habeo. Majore enim cur^ virtuti intendam :

atque qu5 elegantior ego fiam^ e6 vehementius invidia

rumpetur. Erat Augusto familiaris Philistus quidam,orator, et poesin mediocriter doctus, cui multiplex

variumque ingenium erat, quique omniurn omniadicta reprehendere conabatur : non ut verum dignos-

ceret, quod Socrates facere consuevit, sed ut eruditior

videretur. Hic Virgilium, ubicumque convenire

dabatur, maledictis salibusque vexabat. Quare ille

seepe aut tacibundus discedebat, aut sufFusus pudoretacebat. Verum, cum Augusto audiente elinguem

ilium diceret, et causam etiam suam, si linguam

haberet, defendere nequire ; Tace, inquit, rabula.

Nam hsec mea taciturnitas defensorem causarummearum Augustum fecit et Mecsenatem : et ea tubl,

cuin voio, loquor, quse ubiqu^ et diutissime audietur.

Tu loquacitate non modo aures hominum, sed

muros riimpis. Augustus vero Philistum gravi vultu

P. VIRGILII VITA. y.V

increpavit. Tunc Maro, si tempus, Caesar, inquit,

tacendi hic sciret, raro loqueretur. Tacendum enimsemper est, nisi cuni taciturnitas tibi noceat, aut

oratio aliis prosit. Nam qui contendit, et an con-

tentionis finis utilis sit, non novit, stultis illum

annumerandum sapientes putant. Posteaquam Au-gustus summa rerum omnium potitus est, venit in

mentem, an conduceret tyrannidem omittere, et

<)mnem potestatem annuis consulibus, et senatui

remp. reddere : in qua r^ diversae sententiae consultos

habuit, Mecsenatem et Agrippam. Agrippa enimutile sibi fore, etiamsi honestum non esset, relinquere

tyrannidem longa oratione contendit : quod Mecaenasdehortari magnopere conabatur. Quare Augusti

animus et hinc ferebatur et illinc. Erant enimdiversse sententise, variis rationibus firmatse. Rogavitigitur Maronem, an conferat privato homini, se in sua

repub. tyrannum facere. Tum iile, Omnibus ferme,

inquitj remp. aucupantibus molesta ipsa tyrannis fuit^

et civibus : quia necesse erat propter odia subditorum,

aut eorum injustitiam, magna suspicione magnoquetimore vivere. Sed si cives justum aliquem scirent

quem amarent plurimum, civitati id utile esset, si in

eo uno omnis potestas foret. Quare si justitiam,

quod modo facis, omnibus in futurum nulla hominumfacta compositione distribues ; dominari te, et tibi

conducet, et orbi* Benevolentiam enim omnium ita

habes, ut deum te et adorent, et credant. Ejus

sententiam secutus Caesar principatum tenuit. Au-divit a Scirone prsecepta Epicuri : cujus doctrinae

socium habuit Varium. Quamvis diversorum Philo-

sophorum opiniones libris suis inseruisse de animomaxime videatur, ipse tamen fuit Academicus : namPlatonis sententias omnibus aliis prsetulit.

Nunc quoniam de auctore summatim diximus, de

ipso jam carmine dicendum videtur : quod bifariam

b2

yrf P. VIROILII VITA.

tractari solet, hoc est, et ante opus, et in ipso opere»

Ante opus, titulus, causa, intentio. Titulus, in quoquseritur, cujus sit. Causa, unde ortum sit, et quarc

hoc potissimuin sibi ad scribendum poeta praesump-

serit. Intentio, in qu4 cognoscitur quid efficere

conetur poeta. In ipso opere sanfe tria spectantur ;

numerus, ordo, explanatio. Quamvis igitur multa

^sv^oy^oc(pri, id est, falsa inscriptione, sub alieno nominesunt prolata, ut Thyestes tragoedia hujus poetae, quamVarius edidit pro sua, et alia hujuscemodi ; tamenBucolica liquid5 Virgilii esse minim^ dubitandum est

:

praesertim cum ipse poeta, tanquam hoc metuens,

principium hujus operis et in principio iEneidos et

in alio carmine suum esse testatus sit, dicens :

Ille egOy qui quondam gracili modulatus avena^

@t reliqua. et,

Carmina qui lasi pastorUm^ audaxquejuventa^Tityre, tepatutce cecini sub tegminefagi,

Bucolica autem et dici, et rect^ appellari, vel hocsolum judicium sufFecerit, quod h6c eodem nomineapud Theocritum censeantur. Verum ratio quoquedemonstranda est. Tria sunt pastorum genera, quee

dignitatem in Bucolicis habent : quorum qui minimisunt^ al^oXoi dicuntur a Graecis : iidem a nobis capra-

rii : paulo honoratiores, qui woi/ixi^gc, id est, opiliones

dicuntur : honestissimi, et maximi, ^hkoT^qi, quos bu-bulcos dicimus, Und^ igitur magis debuit pastorali

carmini nomen imponi, quam ab eo gradu qui apudpastores excellentissimus invenitur ? Causa dupliciter

inspici solet : ab origine carminis, et a vohmtate scri-

bentis. Originem autem Bucolici carminis alii. obaKam causam ferunt. Sunt enim, qui a Lacedsemoniis

pastoribus Diana primum carmen hoc redditum di-

cant, cum eidem Dese, propter bellum quod toti Grse-

cise illo tempore Persae inferebant^ exhiberi per vir-

P. VIRGlLll VITA. XVll

/ines de more sacra non possent. Alii ab Oreste circa

Siciliam vago, id genus carminis Dianae redditum lo-

quuntur per ipsum atque pastores : quo tempore de

Scythia cum Pylade fugerat, surrepto numinis simu-

lacro, et celato in fasce lignorum. Unde Fascelidem

Dianam perhibent nuncupatam ; apud cujus aras

Orestes per sacerdotem ejusdem numinis Iphigeniam

sororem suam a patricidio fuerat expiatus. Alii Apol-

lini Nomio, pastorali scilicet Deo, qua tempestate Ad-meti boves paverat. Alii Libero, Nympharum scili-

cet, et Satyrorum, et id genus numinum principi, qui-

bus placet rusticum carmen. Alii Mercurio Daph-nidis patri, pastorum omnium principi, et apud The-ocritum, et apud hunc ipsum poetam. Alii in hono-rem Panos scribi putant peculiariter pastoralis Dei,

item Sileni, Sylvani, atque Faunorum. Qugs ciim

omnia dicantur, illud erit probatissimum, Bucolicumcarmen originem ducere a priscis temporibus, quibus

vita pastoralis cxercita erat : et ideo velut aurei sse-

culi speciem in hujusmodi personarum simplicitate

cognosci : et merito Virgilium, processurum ad alia

carmina, non ahund^ coepisse, nisi ab ea vita quse

prima in terris fuit. Nam postea rura culta, et ad

postremum pro cultis et feracibus terris bella suscep-

ta : quod videtur Virgilius in ipso ordine operum suo-

rum voluisse monstrare, cimi pastores primo, deinde

agricolas canit, et ad ultimum bellatores. Restat, ut

quse causa voluntatem attulerit poetse Bucolica po-

tissimum scribendi, consideremus. Aut enim dulce-

dine carminis Theocriti et admiratione ejus allectus

est ; aut ordinem temporum est secutus erga vitam

humanam, ut supra diximus : aut tres modos elocu-

tionum, quos ;)^«^aa:T?^a^ Grseci vocant ; lax^lv^ qui

tenuis, dl^lv^ qui validus, yt^i^ov^ qui moderatus intel-

ligitur. Credibile erat VirgiHum, (]ui in omni genere

preevaluerat, Bucolica primum, Georgica secundum^b3

XVIU P, VIRGILII VITA.

uEneida tertiiim voluisse conscribere. Aut ide5 po-tius prim5 Bucolica scripsit, ut in ejusmodi carmine,

quod et paulo liberius, et magis validum, quam C3e-

tera, est, facultatem haberet captandse Csesaris indul-

gentiae, recuperandique agri quem amiserat. Ob hanccausam die tertio Iduum Martiarum C. Caesare inter-

fecto, cum Augustum Csesarem pene puerum veterani

milites, non abnuente Senatu, sibi ducem consti-

tuissent, exorto bello civili, Cremonenses cum caete-

ris ejusdem studii, adversarios Augusti Csesaris adju-

verunt. Unde factum est, ut cum victor Augustusin eorum agros veteranos deduci jussisset, non suffi-

ciente agro Cremonensium, Mantuani quoque, in qui-

bus erat Virgilius, maxim.am partem suorum finium

perdiderint, eo quod vicini Cremonensibus fuerant.

Sed Virgilius Augusti familiaritate suoque carmine

fretus, centurioni Ario obsistere ausus est. IUe statim,

ut miles, ad gladium manum admovit. Cumque se •

in fugam proripuisset poeta, non prius persequendi

finis fuit, quam se in fluvium Virgilius conjecisset.

Sed postea, Meceenate, et Pollione, et ipso Augustofaventibus, agros suos recepit. Intentio libri, quam<7«oToi/ Graeci vocant, imitatione Theocriti poetae coh-stituitur, qui Siculus, et Syracusanus fuit. Est in-

tentio etiam in iaudem Caesaris, et principum caete-

rorum, per quos in sedes suas rediit : und^^ ut de-

lectationem et utilitatem finis contineret, secundiim

praecepta cuncta confecit. Quseri soiet^ cur non plures

quam decem Eclogas conscripserit : quod nequaquammirandum videbitur, ei, qui consideraverit aetatem

scenarum pastoraiium, quse uitra hunc numerum nonpotest proferri

;prassertim cum ipse poeta circumspec-

tior Theocrito, ut ipsa res indicat, videatur metuere^

ne illa Ecloga quae Pollio inscribitur, minus rustica

videatur, ciim ipsam sic praestruat ipse dicens, Siceli-

des MiiscB, pautb majora canamus : et id^m similiter

P. VIRGILIl VITA. XIX

in aliis duabus facit. lllud tenendum esse praedicimus

in Bucolicis Virgilii, neque nusquam, neque ubiqu^

aliquid figurate dici, hoc est, per allegoriam. Vix

enim propter laudem Csesaris, et amissos agros haec

Virgilio conceduntur^ cum Theocritus, quem hic nos-

ter toto studio imitari conatur, simpliciter omninoconscripserit. Quod autem in ipso carmine tractari

solet, est numerus, ordo, explanatio. Numerus Ec-

logarum manifestus est. Nam decem sunt: ex qui-

bus proprie Bucolicse vii esse creduntur: nam tres

iiltimee proprie Bucolicse dici non debent, Pollio sci-

licet, Silenus, et Gallus, Prima igitur continet con-

questionem publicam, et privatam congratulationem

de agro, et dicitur Tityrus. Secunda amorem pueri,

et dicitur Alexis. Tertia certamen pastorum, et di-

citur Palaemon. Quarta genethliacum, et dicitur

Pollio. Quinta epitaphium, et dicitur Daphnis. Sex-

ta, metamorphosin, et dicitur Varus, et Silenus. Sep-

tima, amores diversorum sexuum, et dicitur Corydon.

Octava Pharmaceutria, et dicitur Damon. Nonacontinet poetse conquestionem de amisso agro, et

dicitur Moeris.. Decima desiderium Galli, et dicitur

Gallus. Quod ad ordinem spectat, illud scire debe-

mus, in prima tantum, et ultima Ecloga poetam vo-

luisse ordinem servare : quoniam in altera principium

constituit : ut in Georgicis ait, Tityre, te patulcE cecini

suh tegmine fagi. In altera ostendit finem : quippequi dicat, Extremum hunc, Jrethusa, mihi concede labo-

rem, Verum, inter ipsas Eclogas, pastoralem con-

scriptumque ordinem nullum esse certissimum est.

Sed sunt qui dicant, initium Bucolici carminis nonTityre esse ; sed, Frima Syracusio dignata est ludere

versu, Superest explanatio : ad quem antequam veni-

amus, iilud dixerim, tenue esse Bucolicum carmen, et

usque ade6 ab heroico charactere distare, ut versus

quoque hujus carminis suas quasdem csesuras habeant,

XX P. VIRGILII VITA.

et suis legibus distinguantur. Nam ciim tribus pro-

betur metrum, caesur^, scansione, modificatione ; nonerit Bucolicus versus, nisi in quo et pes primus partemorationis absolverit : et tertius trochaeus fuerit et

csesura, et quartus pes dactylus magis quam spondaeus

partem orationis terminaverit^ quintus et sextus pes ex

integris dictionibus fuerit : quod Virgilius a Theo-crito saepe sei*vatum, victus operis difficultate, ne-

glexit. In soio principio, incertum industri^ an casu,

eas ceesuras servavit. Nam, Tityre, dactylus par-

tem orationis absolvit, tu patu lce recu. tertium Tro-chaeum, quamvis de composita dictione conclusit

:

bans sub quart;um spondseum pro dactylo. Cum sub-

junxit, tegmine fagiy terminatis partibus orationis in-

tegrum comma perfecit ; cujus rei diligentiam licet

in Theocriti omnibus ferme versibus admirari. Quiver6 supra dicta acri judicio diligenterque considerS,-

rit, facil^ intelliget, quse in Georgicis intentio, quique

linis fuerit ; nec minus etiam in j^neide. Poematis

styli genera tria sunt. Aut enim activum vel imita-

tivum, quod Grseci ^^ajwaTtxoy appellant : in quo per-

sonse loquentes introducuntur sine poetae interlocu-

tione : ut sunt tragoedise, et comoedise : ^^^v enimGreece agere dicitur : quo genere scripta est prima ;

Tityre, et, Quo te Mceri pedes, Aut enarrativum, quodGrseci ^i'/iyYi[A,ccrifiov appellant : in quo poeta ipse loquitur

sine interpositione personae, ut tres primi Georgicon

libri, item Lucretii carmina. Aut commune, vel

mixtum, quod Graeci [jn^tTov appellant : ubi et poeta

ipse loquitur, et introductse personae : ut est Virgiiii

^neis.

( xxi )

EX EDITIONE VlRGIL. 1472.

GALLI CORNELII AD OCT.

DE MORTE VIRGILII.

X EMPORiBUS Isetis tristamus, maxime Csesar,

Hoc uno amisso, quem gemo, Virgilium.

Qui vetuit relegi, si tu patiare, libellos,

In quibus ^neam condidit ore sacro.

Roma rogat, precibusque * iddem tibi supplicat orbisj,

Ne pereant flammis tot monumenta ducum.

Atque iterum Trojam, sed major, flamma cremabit.

Fac laudes Italum, fac tua facta legi.

jEneidemque suam fac «lajor nuncius ornet.

Plus fatis possunt Ceesaris ora Dei.

* Sic in vetustd iUa editione*

( xxii )

OCT. AU. C^. RES.

JBiRGONE supremis potuit vox improba verbis

Tam dirum mandare nefas ? ergo ibit in ignes,

Magnaque doctiloqui morietur Musa Maronis ?

Ah scelus indignum ! solvetur litera dives ?

Et poterunt spectare oculi ? nec pascet honori

Elamma suo ? ductumque operi servabit amorem ?

PulcberApoUo, veta. Musae, prohibete, Latinae.

Liber, et alma Ceres, succurrite. vester in armis

Miles erat : vester docilis per rura colonus.

Nam docuit> quid Ver ageret, quid cogeret iEistas :

Quid pater Autumnus, quid Bruma novissima ferret,

Arbuta formavit : sociavit vitibus ulmos :

Curavit pecudes : apibus sua castra dicavit.

Hsec dedit, * ut perimant ipsum : si dicere fas est.

Sed legum est servanda tides. suprema voluntas

Quod mandat, fierique jubet, parere necesse est.

Frangatur potiiis legum veneranda potestas,

Quam tot congestas noctesque diesque laboris

Hauserit una dies, supremaque verba parentis,

f Amittat vigilasse suum. si fortfe superbus

Erravir in morte J piger : si lingua locuta est

Nescio quid titubante animo, non sponte, sed altis

Expugnata malis, odio languoris iniqui

:

Si mens cseca fuit. iterum sentire ruinas

Troja suas, iterum cogetur reddere voces

* a], ut jJereant ? ipsum

f al. Amittant

\ al, dolor

p

( xxiii )

Ardebit miserse post vulnera vulnus Elisae ?

Tam sacrum solvetur opus ? tot bella, tot enses

In cineres dabit hora nocens, et fervidus error ?

Huc huc, PierideS;, date flumina cuncta : ^ sapores

Expirent in ignes, vivat Maro f ductus ubique ;

Ingratusque sui : studiorumque invidus orbi,

Et factus post fata nitens t quod jusserat ille,

Sit vetuisse meum. ^ satis est post tempora vitse.

Im5 sit seternus, tota resonante Camoena.

Carmen et in populo et Divi sub numine nomenLaudetur, vigeat, placeat, relegatur, ametur.

* Haec mihi valde videntur depravat^.

f doctus

I sacer est post fempora vifce.

P. VIRGILII MARONIS

BUCOLICON

LI3ER.

ECLOGA I.

MELIBCEUS. TITYRUS.

Mel. 1 iTYRE, tu, patulse recubans sub tegmine fagi,

Silvestrem tenui musam meditaris avena:

Nos patriae fines et dulcia linquimus arva ;

Nos patriam fugimus: tu, Tityre, lentus in umbra,Formosam resonare doces Amaryllida silvas.

TiT. O Meliboee, Deus nobis haec otia fecit.

Namque erit ille mihi semper Deus ; iilius arara

Seepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.

Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsumLudere, quee vellem, calamo permisit agresti. 10

Mel. Non equidem invideo ; mirormagis: undique

Usque adeo turbatur agris. En, ipse capellas [totis

Protenus aeger ago; hancetiam vix, Tityre. duco.

Hic inter densas corylos modo namque gemellos,

Spem gregiSj ah! silice in nuda connixa reliquit.

Ssepe mahim hoc nobis, si mens non Iseva fuisset,

De coelo tactas memini preedicere quercus.

[Saepe sinistra cava prcedixit ab ilice cornix.]

Sed tamen, iste Deus qui sit, da, Tityre, nobis.

TiT. Urbem, quam dicuntRomam, Melibc^e, putavi

Stultus ego hvtic nostr>e simiiem, quo Sc^pe solemus 2 1

B

2 BUCOLICA. ECL. I.

Pastores ovium teneros depellere fetus.

Sic canibus catulos similes, sic matribus hsedos

N6ram ; sic parvis componere magna solebam.

Verum bsec tantum alias inter caput extulit urbes,

Quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Mel. Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi ?

TiT. Libertas; quse, sera, tamen respexitinertem ;

Candidior postquam tondenti barba cadebat

;

Respexit tamen, et longo post tempore venit, 30Postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.

Namque, fatebor enim, dum me Galatea tenebat,

Nec spes libertatis erat, nec cura peculi.

Quamvis multa meis exiret victima septis,

Pinguis et ingratse premeretur caseus urbi,

Non unquam gravis sere domum mihi dextra redibat.

Mel. Mirabar, quid moesta deos, Amarylli, vocares ;

Cui pendery sua patereris in arbore poma.Tityrus binc aberat. Ipsae te, Tityre, pinus,

Ipsi te fontes, ipsa hsec arbusta, vocabant. 40TiT. Quid facerem ? neque servitio me exire licebat,

Nec tam prsesentes alibi cognoscere divos.

Hic iUum vidi juvenem, Meliboee, quotannis

Bis senos cui nostra dies altaria fumant.

Hic mihi responsum primus dedit ille petenti

:

Pascite, ut ante, boves, pueri; submittite tauros.

Mel. Fortunate senex, ergo tua ruramanebunt

!

Et tibi magna satis ; quamvis lapis omnia nudus,

Limosoque palus obducat pascua junco.

Non insueta graves tentabunt pabula fetas

;

50Nec mala vicini pecoris contagia Isedent.

Fortunate senex, hic inter flumina nota

Et fontes sacros frigus captabis opacum.Hinc, tibi quse semper vicino ab limite sepes

Hyblseis ap' >us florem depasta salicti,

Ssepe levi somnum suadebit inire susurro.

Hinc alta sub rupe canet frondator ad aura»;

BUCOLICA. ECL.If. 3

Nec tamen interea raucse, tua cura, palumbes,

Nec gemere aeria cessabit turtur ab ulmo.

TiT. Ante leves ergo pascentur in setbere cervi, 60Et freta destituent nudos in litore pisces;

Ante, pererratis amborum finibus, exsul

Aut Ararim Parthus bibet, aut Geimania Tigrim;

Quam nostro illius labatur pectore vultus.

Mel. At nos hinc ahi sitientes ibimus Afros;

Fars Scythiam et rapidum Cretee veniemus Oaxei^i,

Et penitus toto divisos orbe Britannos.

En, unquam patrios longo post tempore fines,

Pauperis et tuguri congestum caespite culmen,

Post aliquot, mea regna videns, mirabor aristas ? /0Impius haec tam culta novalia miles habebit ?

Barbarus has segetes ? en, quo discordia cives

Produxit miseros! en, queis consevimus agrosl

Insere nunc, Meiiboee, piros, pone ordine vites.

Ite, mese, felix quondam pecus, ite capeils.

Non ego vos posthac, viridi projectus in antro,

Dumosa pendere procul de rupe videbo

:

Carmina nulla canam; non, me pascente, capeilae,

Florentem cytisum et salices carpetis amaras.

TiT. Hic tamen hanc mecum poteras requiescere

noctem 80Fronde super viridi. Sunt nobis mitia poma,Gastanese molles, et pressi copia lactis

;

Et jam summa procul viilarum culmina fumant

;

Majoresque cadunt altis de montibus umbrse.

ECLOGA II. ALEXIS.

FoRMOSUM pastor Corydon ardebat Akxin,

Dehcias domini ; nec, quid speraret, habebat.

Tantum inter densas, umbrosa cacumina, fagos

B 2

4 BUCOLICA. ECL.IT-

Assidue veniebat ; ibi haec incondita solus

Montibus et vsilvis stndio jactabat inani:

O criidelis Alexi, nihil mea carmina curas ?

Nil nostri miserere ? mori me denique coges.

Nunc etiam pecudes umbras et frigora captant ;

Nunc virides etiam occultant spineta lacertos ;

Thestylis et rapido fessis messoribus eestu 10

Aljia serpyllumque herbas contundit olentes:

At mecum raucis, tua dum vestigia lustro,

Sole sub ardenti resonant arbusta cieadis.

Nonne fuit satius, tristes Amaryllidis iras

Atque superba pati fastidia? nonne Menalcan?Quamvis ilie niger, quamvis tu candidus esses.

O formose puer, nimium ne crede colori.

Alba ligustra cadunt, vaccinia nigra leguntur.

Despectus tibi sum, nec, qui sim, quieris, Alexi

;

Quam dives pecoris, nivei quam lactis abundans. 20Milie mese Siculis errant in montibus agnae.

Lac mihi non sestate novum, non frigore defit.

Canto, quee solitus, si quando armenta vocabat,

Amphion Dircseus in Actseo Aracyntho.

Nec sum adeo informis : nuper me in litore vidi,

Cum piacidum ventis staret mare ; non ego Daphnin,Judice te, metuam, si nunquam fallat imago.

O tantum libeat mecum tibi sordida rura

Atque humiles habitare casas, et figere cervos,

Hsedorumque gregem viridi compeiiere hibiseo! 30Mecum una in silvis imitabere Pana Canendo.

Pan primus calamos cera conjungere plures

Instituit ; Pan curat oves oviumque magistros.

Nec te poeniteat calamo trivisse labellum :

JHsec eadem ut sciret, quid non faciebat Amyntas ?

Est mihi disparibus septem compacta cicutis

Fistula, Damoetas dono mihi quam dedit oiim,

Et dixit moriens : Te nunc habet ista secundum :

Dixit Damoetas ; invidit stultus Amyntas.

BUCOLICA. ECL.II* 5

Praeterea duo, nec tuta mihi valle reperti, 40Capreoli, sparsis etiam nunc pellibus albo,

Bina die siccant ovis ubera ; quos tibi servo.

Jam pridem a me illos abducere Thestylis orat

;

Et faciet ; quoniam sordent tibi munera nostra.

Huc ades, o formose puer ; tibi lilia plenis

Ecce ferunt Nymphae calathis : tibi candida Nais,

Pallentes violas et summa papavera carpens,

Narcissum et florem jungit bene olentis anethi

;

Tum, casia atque aliis intexens suavibus herbis,

Mollia luteola pingit vaccinia caltha. 50Ipse ego cana legam tenera lanugine mala,-

Castaneasque nuces, mea quas Amaryllis amabat. '

Addam cerea pruna ; honos erit huic quoque pomo

;

Et vos, o lauri, carpam, et te, proxima myrte

;

Sic positae quoniam suaves miscetis odores.

Rusticus es, Corydon ; nec munera curat Alexis;

Nec, si muneribus certes, concedat loUas.

Heu! heu! quid volui misero mihi ? floribus Austrum,Perditus, et liquidis immisi fontibus apros.

Quem fugis, ah demens ? habitarunt di quoque silvas,

Dardaniusque Paris. Pallas, quas condidit arces, 61

Ipsa colat : nobis placeant ante omnia silvye.

Torva leaena lupum sequitur ; lupus ipse capeilam;

Florentem cytisum sequitur lasciva capella ;

Te Corydon, o Alexi: trahit sua quemque voluptas.

Adspice, aratra jugo referunt suspensa juvenci,

Et soi crescentes decedens duplicat umbras

:

Me tamen urit amor ; quis enim modus adsit amori ?

Ali Corydon ! Corydon ! qua^ te dementia cepit ?

Semiputata tibi frondosa vitis in uimo est. ^ 7(y

Quin tu aliquid saitem potius, quorum indiget usus,

Viminibus moilique paras detexere junco ?

Invenies aiium, si te hic fastidit, Aiexin.

b3

BUCOLICA, ECL. III.

ECLOGA III. PALiEMON.

MENALCAS. DAMCETAS. PAL^MON.

M. Jjic mihi, Damoeta, cujum pecus ? an Meliboei ?

D. Non ; verum JSgonis ; nuper mihi tradidit

^gon.M. Infelix o semper, oves, pecus ! ipse Neaeram

Dum fovet, ac, ne me sibi praeferat illa, veretur,

Hic alienus oves custos bis mulget in hora

:

Et succus pecori, et lac subducitur agnis.

D. Parcius ista viris tamen objicienda memento.Novimus et qui te, transversa tuentibus hircis,

Et quo, sed faciles Nymphee risere, sacello.

M, Tum,credo, cum mearbustum vid^reMiconis 10Atque mala vites incidere falce novellas.

D. Aut hic ad veteres fagos, cum Daphnidis arcumFregisti et calamos : quse tu, perverse Menalca,Et, cum vidisti puero donata, doiebas

;

Et, si non aliqua nocuisses, mortuus esses.

M. Quid domini faciant, audent cum talia fures ?

Non ego te vidi Damonis, pessime, caprumExcipere insidiis, muitum latrante Lycisca?

Et, cum clamarem, Quo nunc se proripit ille ?

Tityre, coge pecus ; tu post carecta latebas. 20D. An mihi, cantando victus, non redderet ille,

Quem mea carminibus meruisset iistula, caprum ?

Si nescis, meus ille caper fuit ; et mihi DamonIpse fatebatur ; sed reddere posse negabat.

M. Cantando tu illum ? autunquam tibi fistulacera

Juncta fuit ? non tu in triviis, indocte, solebas

Stridenti miserum stipula disperdere carmien ?

D. Vis ergo, inter nos, quid possit uterque, vicissim

E.xpcriamur ? ego hanc vitulam (ne forte recuses.

BUCOLICA. ECL. III. 7

Bis venlt ad mulctram, binos alit ubere fetus) 30Depono : tu dic, mecum quo pignore certes

M. De grege non ausim quidquam deponere tecum :

Est mihi namque domi pater, est Tnjusta noverca

;

Eisque die numerant ambo pecus^ alter et hsedos.

Verum, id quod multo tute ipse fatebere majus^

(Insanire libet quoniam tibi) pocula ponamFagina, ctelatum divini opus Alcimedontis :

Lenta quibus torno facili superaddita vitis

DifFusos hedera vestit pallente corymbos.In medio duo signa : Conon, et, quis fuit alter, 40Descripsit radio totum qui gentibus orbem

;

Tempora quae messor, quae curvus arator haberet ?

Necdum illis labra admovi, sed condita servo,

D. Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit,

Et moUi circum est ansas amplexus acantho ;

Orpheaque in medio posuit, silvasque sequentes.

Necdum illis labra admovi, sed condita servo.

Si ad vitulam spectas, nihil est quod pocula laudes.

M. Nunquam hodie effugies; veniam, quocumque vo-

Audiat hasctantum,velqui venit,ecce, Pal^emon. [caris.

Efficiam, posthac nequemquam voce lacessas. 51

D. Quin age, siquid habes ; in me mora non erit ulla ;

Nec quemqam fugio: tantum, vicine Palsemon,

Sensibus hsec imis, res est non parva, reponas.

P. Dicite : quandoquidem in molli consedimusherba

;

Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos,

Nunc frondent silvae, nunc formosissimus annus.

Incipe, Dam.oeta : tu deinde sequ^re, Menalca.

Alternis dicetis ; amant alterna Camoense.

D. Ab Jove principium Musae : Jovis omnia plena.

llle colit terras ; ille mea carmina curee. 61

M. Et me Phoebus amat : Phoebo sua semper apud meMunera sunt, lauri, et suave rubens hyacinthus.

D. Malo me Galatea petit, lasciva puella

;

8 BUCOLICA. ECL. III.

Et fugit ad salices, et se cupit ante videri.

M. At mihi sese offert ultro, meus ignis, Amyntas ;

Notior ut jam sit canibus non Delia nostris.

D. Parta me^ Veneri sunt munera : namque notavi

Ipse locum, aeriae quo congessire palumbes.

M. Quod potui, puero silvestri ex arbore lecta 70Aurea mala decem misi ; cras altera mittam.

D. O quoties, et quse nobis Galatea locuta est I

Partem aliquam, venti, divum referatis ad aures.

M. Quid prodest, quod me ipse animo non spernis,

Amynta,Si, dum tu sectaris apros, ego retia servo ?

D. Phyllida mitte mihi ; meus est natalis, lolla

:

Cum faciam vitula pro frugibus, ipse venito.

M. Phyllida amo ante alias : nam nie discedere flevit

;

Et, Longum formosevale, vale, inquit, lolla.

D. Triste lupus stabulis, maturis frugibus imbres, 80Arboribus venti, nobis Amaryllidis irse.

M. Dulce satis humor, depulsis arbutus heedis,

Lenta salix feto pecori, mihi solus Amyntas.D. Pollio amatnostram, quamvis estrustica, musam:

Pierides, vitulam lectori pascite vestro.

M. PoUioet ipse facit nova carmina: pascite taurum,Jam cornu petat, et pedibus qui spargat arenam.

D. Qui te,Pollio, amat, veniat, quo tequoquegaudet.Mella fluant illi, ferat et rubus asper amomum.M. QuiBaviumnonodit,amettuacarmina,M8evi; 90

Atque idem jungat vulpes, et mulgeat hircos.

D. Qui legitis flores et humi nascentia fraga,

Frigidus, o pueri, fugite hinc, latet anguis in herba.

M. Parcite, oves, nimium procedere; non bene ripse

Creditur : ipse aries etiam nunc vellera siccat.

D. Tityre, pascentes a iiumine reice capellas ; ^^Ipse, ubi tempus erit, omnes in fonte lavabo. BjM. Cogite oves, pueri ; si lac prseceper-it aestus,

Ut nuper, frustra pressabimus ubera palmis.

BUCOLICA. ECL. IV. 9

D. Heu! heu! quam pingui macer est mihi taurus

in ervo! 100

Idem amor exitium pecori, pecorisque magistro.

M. His certe neque amor causa est ; vix ossibus

haerent.

Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos.

D. Dic, quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo,

Tres pateat coeli spatium non amplius ulnas.

M. Dic, quibus in terris inscripti nomina regumNascantur flores ; et Phyllida sohis habeto.

P. Non nostrum inter vos tantas componere lites :j|

[Et vitula tu dignus, et hic: et quisquis amores'*

Aut metuet dulces, aut experietur amaros.] 1 10

Claudite jam rivos, pueri : sat prata biberunt.

ECLOGA IV. POLLIO.

SiCELiDES Musse, paulo majora canamus

;

Non omnes arbusta juvant, humilesque myricse ;

Si canimus silvas, sikse sint consule dignse.

Ultima Cumsei venit jam carminis aetas ;

Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.

Jam redit et Virgo ; redeunt Saturnia regna ;

Jam nova progenies cceIo demittitur alto.

Tu modo nascenti puero, quo ferrea primumDesinet, ac toto surget gens aur6a mundo,Casta fave Lucina : tuus jam regnat Apollo. 1

Teque adeo decus hoc aevi, te consule, inibit,

Pollio ; et incipient magni procedere menses.

Te duce, si qua manent sceleris vestigia nostri,

Irrita perpetua solvent formidine terras.

Ille deum vitam accipiet, divisque videbit

Permixtos heroas, et ipse videbitur iihs ;

Pacatumque reget patriis virtutibus orbem.At tibi prima, puer, nuilo munuscula cultu.

10 BUCOI^ICA. ECL.IV.

Errantes hederas passim cum baccare, tellus,

Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho, 20Tpsae lacte domum referent distenta capellae

Ubera ; nec magnos metuent armenta leones.

Ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.

Occidet et serpens, et fallax herba veneni

Occidet ; Assyrium vulgo nascetur amomum.At, simul heroum laudes et facta parentis

Jam legere, et quse sit poteris cognoscere virtus ;

Molli paulatim flavescet campus arista,

Incultisque rubens pendebit sentibus uva ;

Et durae quercus sudabunt roscida mella. 30Pauca tamen suberunt priscse vestigia fraudisi,

Quse tentare Thetim ratibus, quae cingere murisOppida, quse jubeant telluri infindere sulcos.

Alter erit tum Tiphys, et altera quse vehat ArgoDelectos heroas ; erunt etiam altera bella

;

Atque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilies,

Hinc, ubi jam firmata virum te fecerit setas,

Cedet et ipse mari vector ; nec nautica pinus

Mutabit merces : omnis feret omnia tellus.

Non rastros patietur humus, non vinea falcem ; 40Robustus quoque jam tauris juga solvet arator.

Nec varios discet mentiri lana colores:

Ipse sed in pratis aries jam suave rubenti

Murice, jam croceo mutabit vellera luto ;

Sponte sua sandyx pascentes vestiet agnos.

TaHa ssecla, suis dixerunt^ currite, fusis

Concordes stabili fatorum numine Parcaer.

Aggredere o magnos (aderit jam tempus) honores,

Cara deiim soboles, magnum Jovis incrementum !

Adspice convexo nutantem pondere munduni, 5

Terrasque tractusque maris coelumque profundum ;

Adspice, venturo Isetantur ut omnia saeclo.

O mihi tam longee maneat pars ultima vitae,

Spiritus, et quantum sat erit tua dicere facta !

BUCOLICA, ECL.V. 11

Non me carminibus vincet nec Thracius Orpheus,iSrec Linus ; huic mater quamvis, atque huic pater

Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo. [adsit

;

Pan etiam Arcadia mecum si judice certet,

Pan etiam Arcadia dicat se judice victum.

Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem ; 60Matri longa decem tukrunt fastidia menses.

Incipe, parve puer ; cui non ris^re parentes,

Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

ECLOGA V. DAPHNIS.

MENALCAS. MOPSUS.

Me. Gur non, Mopse, boni quoniam convenimusambo,

Tu calamos inflare leves, ego dicere versus,

Hic corylis mixtas inter considimus ulmos ?

Mo. Tu major; tibi meestsequum parere, Menalca;Sive sub incertas Zephyris mutantibus^mbras,Sive antro potius succedimus. Adspice, ut antrumSilvestris raris sparsit labrusca racemis.

Me. Montibus in nostris solus tibi certet Amyntas.Mo. Quid, si idem certet Phoebum superare ca-

nendo ?

Me. Incipe, Mopse, prior: si quos aut Phyllidis

ignes, 10

Aut Alconis habes iaudes, aut jurgia Codri.

Incipe; pascentes servabit Tityrus haedos.

Mo. Immo hsec, in viridi nuper quse cortice fagi

Carmina descripsi, et modulans alterna notavi,

Experiar : tu deinde jubeto certet Amyntas.Me. Lenta salix quantum pallenti cedit olivse,

Puniceis humilis quantum saliunca rosetis ;

Judicio nostro tantuni tibi cedit Amyntas,

12 :^UCOLICA. ECL.V.

Mo. Sed tu desine plura, puer ; successiniu« antro

Exstinctum Nymphse crudeli funere Daphnin 2i\

Flebant : vos coryli testes et flumina Nymphis ;

Cum, complexa sui corpus miserabiie nati,

Atque deos atque astra vocat crudelia mater.

Non ulli pastos illis eg^re diebus

Frigida, Daphni, boves ad flumina; nulla nequeamnem

Libavit quadrupes, nec graminis,attigit herbam.Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones

Interitum, montesque feri silvaeque loquuntur.

Daphnis et Armenias curru subjungere tigres

Instituit ; Daphnis thiasos inducere Bacchi, 30

Et foliis lentas intexere mollibus hastas.

Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae,

Ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus arvis ;

Tu decus omne tuis ; postquam te fata tulerunt,

Ipsa Pales agros, atque ipse reliquit Apollo.

Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis,

Infelix lohuuj et steriles nascuntur avense.

Pro moUi viola, pro purpureo narcisso,

Carduus et spinis surgit paliurus acutis.

Spargite humum fohis, inducite fontibus umbras, 40

Pastores : mandat fieri sibi talia Daphnis.Et tumuhim facite, et tumulo siiperaddite carmen :

Daphnis ego in silvis, hinc usque ad sidera notus,

Formosi pecoris custos, formosior ipse.

Me. Tale tuum carmen nobis, divine poeta,

Quale sopor fessis in gramine ; quale, per aestum,

Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo.

Nec calamis solum aequiparas, sed voce, magistrum

:

Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo.

Nos tamen hsec quocumque modo tibi nostravicissim 50

Dicemus ; Daphninque tuum tollemus ad astra ;

Daphnin ad astra feremus: amavit nos quoqueDaphnis.

Mo. An quidquam nobis tali sit munere majus?

.1

BUCOLiCA. UCL.V. 13

Et puer ipse fuit cantari dignus ; et ista

Jain pridem Stimicon laudavit carmina nobis.

Me. Candidus insuetum miratur limen Olympi,Sub pedibusque videt nubes et sidera Daphnis.

Ergo alacris silvas et csetera rura voluptas

Panaque pastoresque tenet Dryadasque puellas.

Nec lupus Insidias pecori^ nec retia cervis 60UUa dolum meditantur : amat bonus otia Daphnis.Ipsi Isetitia voces ad sidera jactant

Intonsi montes ; ipsae jam carmina rupes,

Ipsa sonant arbusta : Deus, deus ille, Menalca!Sis bonus o felixque tuis ! en quattuor aras :

Ecce duas tibi, Daphni, duas altaria Phoebo.

Pocula bina novo spumantia lacte quotannis

Craterasque duo statuam tibi pinguis olivi,

Et multo in primis hilarans convivia Baccho,

Ante focum, si frigus erit, si messis, in umbra, 70Vina novum fundam calathis Ariusia nectar.

Cantabunt mihi Damoetas et Lyctius ^gon ;

Saltantes Satyros imitabitur Alphesiboeus.

Haec tibi semper erunt, et cum sollennia vota

Reddemus Nymphis, et cum lustrabimus agros.

Dum juga ^ontis aper, fluvios dum piscis amabit,

Dumque thymo pascentur apes, dum rore cicadse,

Semper honos nomenquetuum laudesque manebunt.Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quotannis

Agricolse facient ; damnabis tu quoque.votis. 80Mo. Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona?

Nam neque me tantum venientis sibilus Austri,

Nec percussa juvant fluctu tam litora, nec quse

Saxosas inter decurrunt fiumina valles.

Me. Hac te nos fragili donabimus ante cicuta ;

Hsec nos, *' Formosum Corydon ardebat Alexin ;"

Haec eadem docuit, " Cujum pecus ? an Melibaei ?"

Mo. Attu sume pedum, quod, me cum ssepe rogaret,

c•

14« BUCOUCA. ECL.VI.

Non tiilit Antigenes, (et erat tum dignus amari)Formosum paribus nodis atque sere, Menalca. 90

ECLOGA VI. SILENUS.

Prima Syracosio dignata est ludere versu

Nostra, nec erubuit silvas habitare, Thalia.

ICum canerem reges et proelia, Cynthius aurem

' Vellit, et admonuit ; Pastorem, Tityre, pingues

Pascere oportet oves, deductum dicere carmen.

Nunc ego (namque super tibi erunt, qui dicere laudes,

Vare, tuas cupiant, et tristia condere belk)

Agrestem tenui meditabor arundine musam.Non injussacano- Si quis tamen haec quoque, si quis

Captus aniore leget ; te nostrse, Vare, myricse, 10

Te nemus omne canet ; nec Phoebo gratior uUa est,

Quam sibi quse Vari prsescripsit pagina nomen.Pergite, Pierides. Chromis et Mnasylos in antro

Silenum pueri somno vid^re jacentemj

Inflatum hesterno venas, ut semper, laccho

:

Serta procul tantum capiti delapsa jacebant

;

Et gravis attrita pendebat cantharus ansa.

Aggressi (nam saepe senex spe carminis amboLuserat) injiciunt ipsis ex vincula sertis.

Addit se sociam, timidisque supervenit, ^gle ; 20^gle, Naiadum pulcherrima ; jamque videnti

Sanguineis frontem moris et tempora pingit.

IUe dolum ridens, Quo vincula nectitis ? inquit,

Solvite me, pueri ; satis est potuisse videri.

Carmina, quse vultis, cognoscite ; carmina vobis,

Huic aliud mercedis erit. Simul incipit ipse.

Tum vero in numerum Faunosque fera^que videres

Ludere, tum rigidas motare cacumina quereus.

Nec tantum Phosbo gaudet Parnassia rupes ; 29

BUCOLICA. ECL.VI. 15

Nec tantum Rhodope mirantur et Ismarus Orphea.

Namque canebat, uti magnum per inane coacta

Semina terrarumque animaeque marisque fuissent,

Et liquidi simul ignis ; ut his exordia primis

Omnia, et ipse tener mundi concreverit orbis ;

Tum durare solum, et discludere Nerea ponto

Coeperit, et rerum paulatim sumere formas ;

Jamque novum terrae stupeant lucescere solem,

Altius atque cadant submotis nubibus imbres ;

Incipiant silvse cum primum surgere, cumqueRara p^r ignotos errent animalia montes. 40Hinc lapides Pyrrhae jactos, Saturnia regna,

Gaucaseasque refert volucres, furtumque Promethei.

His adjungit, Hylan nautae quo fonte rehctumClamassent, ut htus, Hyla, Hyla, omne sonarel

;

Sit, fortunatam si nunquam armenta fuissent,

Pasiphaen nivei solatur amore juvenci.

Ah, virgo infehx! quae te dementia cepit ?

Proetides impl^runt falsis mugitibus agros :

At non tam turpes pecudum tamen uUa secuta est

Concubitus, quamvis collo timuiss€t aratrum, 50Et saepe in levi qusesisset cornua fronte.

Ah, virgo infelix ! tu nunc in montibus erras ;

llle, latus niveum moUi fultus hyacintho,

Ilice sub nigra pallentes ruminat herbas,

Aut aliquam in magno sequitur grege. Claudite,

Nymphse,Dictseae Nymphae, nemorum jam claudite saltus ;

Si qua forte ferant ocuhs sese obvia nostris

Errabunda bovis vestigia ; forsitan illum

Aut herba captum viridi, aut armenta secutum,jPerducant ahquae stabula ad Gortynia vaccse. 60Tum canit Hesperidum miratam mala puellam.

Tum Phaethontiadas musco circumdat amarse

Corticis, atque solo proceras erigit ainos.

Tum canit, errantem Permessi ad flumina Gallumc 2

16 BUCOLICA. ECL.Vn.

Aonas in montes ut duxerit una sororum ;

Utque viro Phoebi cborus assurrexerit omnis ;

Ut Linus haec illi divino carmine pastor,

Floribus atque apio crines ornatus amaro,

Dixerit : Hos tibi dant calamos, en accipe, Musae,

Ascrseo quos ante seni ; quibus ille solebat 70Cantando rigidas dedueere montibus ornos.

His tibi Grynei nemoris dicatur origo :

Ne quis sit lucus, quo se plus jactet ApoUo.Quid loquar, ut Scyllam Nisi, (quam fama secuta est,

Candida succinctam latrantibus inguina monstris,

Dulichias vexasse rates, et gurgite in alto

Ah ! timidos nautas canibus lacerasse marinis)

Aut ut mutatos Terei narraverit artus ;

Quas iUi Philomela dapes, quaj dona pararit,

Quo cursu deserta petiverit, et quibus ante 80Infelix sua tecta supervolitaverit alis ?

Omnia, quse, Phoebo quondam meditante, beatus

Audiit Eurotas, jussitque ediscere lauros,

llle canit ; pulsae referunt ad sidera valles :

dogere donec oves stabulis, numerumque referre

Jussit, et invito processit Vesper Olympo.

ECLOGA Vn. MELIBCEUS.

MELIBCEUS. CORYDON. THYRSIS.

M. FoRTE sub arguta consederat ilice Daphnis,Compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum

;

Thyrsis oves, Corydon distentas lacte capellas

;

Ambo florentes {^tatibus, Arcarles ambo,Et cantare pares, et respondere parati.

Huc mihi, dum teneras defendo a frigore myrtos,

Vir gregis ipse caper deerraverat ; atque ego Daphniri

Adspicio ; ille ubi me contra videt, Ocyus, inquit.

BUCOLICA. ECL.VII, 17

Huc ades, o Meliboee ; caper tibi salvus, et haedi

;

Et, si quid cessare potes, requiesce sub umbra. 10Huc ipsi potum venient per prata juvenci

;

Hic virides tener^ praetexit arundine ripas

Mincius, eque sacra resonant examina quercu.

Quid facerem ? neque ego Alcippen, nec Fhyliida,

habebam,Depulsos a lacte domi quse clauderet agnos ;

Et certamen erat, Corydon cum Thyrside, magnum.Posthabui tamen illorum mea seria ludo.

"^Alternis igitur contendere versibus anibo

Coep^re : alternos Musse meminisse volebant.

Hos Corydon, illos referebat in ordine Thyrsis. 20C. Nymphee, noster amor, Libethrid|^ aut mihi

carmen, ^^P^Quale meo Codro, concedite ; proxima Phosbi

Versibus ille facit ; aut, si non possumus omnes^Hic arguta sacra pendebit fistula pinu.

T. Pastores, hedera crescentem ornate poetam,Arcades, invidia rumpantur ut iha Codro ;

Aut, si ultra placitum laudarit, baccare frontemCingite, ne vati noceat mala lingua futuro.

C. Setosi caput hoc apri tibi, Delia, parvus

Et ramosa Micon vivacis cornua cervi, 30Si proprium hoc fuerit, levi de marmore tota

Puniceo stabis suras evincta cothurno.

T. Sinum lactis, et haec te liba^ Priape, quotannis

Exspectare sat est ; custos es pauperis horti.

Nunc te marmoreum pro tempore fecimus ; at tu^

Si fetura gregem suppleverit, aureus esto.

C. Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblse,

Candidior cycnis, hedera formosior alba ;

Cum primum pasti repetent prsesepia tauri,

Si qua tui Corydonis habet te cura^ venito. 40T. Immo ego Sardois videar tibi amarior herbis,

Horridior rusco, projecta vilior alga ;

c3

18 BUCOLICA. ECL.VII.

Si mihi non hsec lux toto jam longior anno est/

Ite domum pasti, si quis pudor, ite juvenci.

C. Muscosi fontes, et somno mollior herba,

Et quae vos rara viridis tegit arbutus umbrd,Solstitium pecori defendite ; jam venit aestas

Torrida, jam Iseto turgent in pahnite gemmee.T. Hic focus, et taedse pingues, hic pluriraus ignis

Semper, et assidua postes fuHgine nii^ri. 50

Hic tantum Borese curamus frigora, quantumAut numerum lupus, aut torrentia flumina ripas.

C. Stant et juniperi, et castanese hirsutse ;

Strata jacent passim sua quaque sub arbore poma

;

Omnia nunc rident : at, si formosus Alexis

Montibus his abeat, videas et flumina sicca.

T. Aret ager ; vitio moriens sitit aeris herba

;

Liber pampineas invidit colHbus umbras.

Phylhdis adventu nostree nemus omne virebit

;

Jupiter et laeto descendet plurimus imbri. 60

C. Populus Alcidse gratissima, vitis laccho,

Formosae myrtus Veneri, sua iaurea Phoebo :

Phylhs amat corylos ; illas dum Phyllis amabit,

Nec myrtus vincet corylos, nec laurea Phoebi.

T. Fraxinus in silvis pulcherrima, pinus in horti-^,

Populus in fluviis, abies in montibus altis

:

Saepius at si me, Lycida formose, revisas,

Fraxinus In silvis cedat tibi, pinus in hortis.

M. Hsec memini, et victum frustra contendere

Thyrsin,

[Ex illo Corydon Corydon est tempore nobis.] 7^

BUCOLICA. ECL.VIII* 19

ECLOGA VIII. PHARMACEUTRIA.

DAMON. ALPHESIBGEUS*

Pastorum rausam Damonis et Alphesibcei,

Immemor herbarum quos est mirata juvenca

Certantes, quorum stupefactse carmine lynces,

Et mutata suos requi^runt flumina cursus ;

*Damonis musam dicemus et Alphesiboei.

Tu mihi seu magni superas jam saxa Timavi,

Sive oram Illyrici legis aequoris ; en erit unquamllle dies, mihi cum liceat tua dicere facta ?

En erit, ut liceat totum mihi ferre per orbemSoia Sophocleo tua carmina digna cothurno ? 10

A te principium ; tibi desinet ; accipe jussis

Carmina coepta tuis, atque hanc sine tempora circum

Inter victrices hederam tibi serpere lauros.

Frigida vix coelo noctis decesserat umbra,

Cum ros in tenera pecori gratissimus herba

:

Incumbens tereti Damon sic coepit olivae

:

D. Nascere, praeque diem veniens age, Lucifer,

almum ;

Conjugis indigno Nisae deceptus amoreDum queror, et divos, quamquam nil testibus iliis

Profeci, extrema moriens tamen alloquor iiora. 20incipe Maenaiios mecum, mea tibia, versus.

Maenalus argutumque nemus pinosque loquentes

Semper habet ; semper pastorum iile audit amores,

Panaque, qui primus calamos non passus inertes.

incipe Maenaiios mecum, mea tibia, versus.

Mopso Nisa datur: quid non speremus amantes ?^

Jungentur jam gryphes equis ; aevoque sequenti

i

Cum canibus timidi venient ad pocula damae.

I

Mopse, novas incide faces : tibi ducitur uxor.

Sparge, i:iant3, iiuces ; tibi deserit Hespenis Qitam.

20 BUCOLICA. ECL.TIII.

Incipe Msenalios mecum, mea tibia, versus. 31

O digno conjuncta viro ! dum despicis omnes,Dumque tibi est odio mea fistula, dumque capellae,

Hirsutumque supercilium, promissaque barba ;

Nec curare deum credis mortalia quemquam.Incipe Msenalios mecum, mea tibia, versus.

Sepibus in nostris parvam te roscida mala(Dux ego vester eram) vidi cum matre legentem ;

Alter ab undecimo tum me jam ceperat annus ;

Jam fragiles poteram a terra contingere ramos. ; 40Ut vidi, ut perii, ut me malus abstulit error

!

Incipe Msenalios mecum, mea tibia, versus.

Nunc scio, quid sit Amor : duris in cotibus ilium

Aut Tmaros, aut Rhodope, aut extremi Garamantes,Nec generis nostri puerum nec sanguinis, edunt.

Incipe Maenaiios mecum, mea tibia, versus.

Ssevus Amor docuit natorum sanguine matremCommaculare manus : crudelis tu quoque, mater ;

Crudelis mater magis, an puer improbus ille ?

Improbus ille puer : crudelis tu quoque, mater. 50Incipe Msenalios mecum, mea tibia, versus.

Nunc et oves ultro fugiat lupus ; aurea durse

Mala ferant quercus ; narcisso floreat alnus ;

Pinguia corticibus sudent electra myricae ;

Certent et cycnis ululae ; sit Tityrus Orpheus i

Orpheus in silvis, inter delphinas Arion.

Incipe Msenalios mecum, mea tibia, versus.

Omnia vel medium fiant mare. Vivite, silvae !

Prseceps aerii specula de montis in undas

Deferar ; extremum hoc munus morientis habeto. 60-

Desine, Msenalios jam desine, tibia, versus,

Hsec Damon : vos, quse responderit Alphesibceus,

Dicite, Pierides; non omnia possumus omnes.A. Eifer aquam, et molli cinge hsec altaria vitta

;

Verbenasque adole pingues et mascula thura

;

Conjugis ut raagicis sanos avertere sacris

BUCOLICA. ECL. VIII. 21

Experiar sensus ; njhil hic nisi carmina desunt.

Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnin.

Carmina vel coelo possunt deducere Lunam ;

Carminibus Circe socios mutavit Ulyssei ; /0Frigidus in pratis cantando rumpitur anguis.

Ducite ab urbe domum, niea carmina, ducite Daphnin.Terna tibi haec primum triplici diversa colore

Licia circumdo, terque hsec altaria circum

Effigiem duco ; numero deus impare gaudet.

Duciteab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnin.

Necte tribus nodis ternos, Amarylli, colores ;

Necte, Amarylli, modo ; et, Veneris, dic, vincula

necto.i Duciteab urbe domum, mea carmina^ ducite Daphnin.

Limus ut hic durescit, et heec ut cera liquescit 80Uno eodemque igni ; sic nostro Daphnis amore.

Sparge molam, et fragiles incende bitumine lauros.

: Daphnis me malus urit ; ego hanc in Daphnide lau-

rum.

j

Ducite ab urbe domum, meacarmina, ducite Daphnin,1 Talis amor Daphnin, qualis, cum fessa juvencum

I

Per nemora atque altos queerendo bucula lucos,

I

Propter aqua*. rivum, viridi procumbit in ulva,

j

Perdita, nec serae meminit decedere nocti

;

'Talis amor teneat, nec sit mihi cura mederi.

jDuciteab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnin.

I Has oiim exuvias mihi perfidus ille reliquit, 91

II Pignora cara sui ; quse nunc ego limine in ipso,

Terra, tibi mando : debent heec pignora Daphnin.Ducite ab urbedomum, meacarmina, ducite Daphnin.Has herbas, atque haec Ponto mihi lecta veneha,

Ipse dedit Moeris : nascuntur phirima Ponto :

! His ego ssepe lupum fieri, et se condere silvis

Moerin, seepe animas imis excire sepulcris,

Atque satas alio vidi traducere messes.

Ducite ab urbe domum, mea carmina, duciteDaphnin.

22 BUCOLICA. EGL. IX.

Per cineres, Amarylli, foras, rivoque fiuenti 101

Transque caput jace ; nec respexeris : his ego Da-phnin

Aggrediar : nihil ille deos, nil carmina curat.

Duciteab urbe domum, mea carmina, duciteDaphnin.Adspice : corripuit tremulis altaria flammis

Sponte sua, dum ferre moror, ciflis ipse. Bonum sit

!

Nescio quid certe est ; et Hylax in limine latrat.

Credimus ? an, qui amant, ipsi sibi somnia fingunt ?

Parcite, ab urbe venit, jam pareite, carmina, Daphnis.

ECLOGAIX. MGERIS.

LYCIDAS, MGERIS.

L.Quo te, Moeri, pedes? an, quo via ducit, in urbem?M. O Lycida, vivi pervenimus, advena nostri

(Quod nunquam veriti sumus) ut possessor agelli

Diceret, Hsec mea sunt ; veteres migrate coloni,

Nunc victi, tristes, quoniam Fors omnia versat,

Hos illi (quod nec bene vertat) mittimus heedos-

L. Certe equidem audieram, qua se subducere coUes

Incipiunt, mollique jugum demittere elivo,

IJjsque ad aquam, et veteres,jam fracta cacumina, fagos,

Omnia carminibus vestrum serv^sse Menalcan. 10

M. Audieras ; et fama fuit ; sed carmina tantumNostra valent, Lycida, tela inter Martia, quantumChaonias dicunt, aquila veniente, columbas.

Quod nisi me quacumque novas incidere lites

Ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix,

Nec tuus hic Moeris, nec viveret ipse Menalcas.

L. Heu ! cadit in quemquam tantum scelus ? heu !

tua nobis

Pene simul tecum solatia rapta, Menalca

!

Quis caneret Nymphas ? quishumumflorentibus herbis

Spargeret ? aut viridi fontes induceret umbra ? 20

BUCOLICA, ECL. IX. 23

Vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper,

Cum te ad delicias ferres Amaryllida nostras ?

*' Tityre, dum redeo, brevis est via, pasce capellas;

Et potum pastas age, Tityre ; et inter agendumOccursare capro, cornu ferit ille, caveto.'*

M, Tmmo haec, quse Varo nec dum perfecta canebat

:

" Vare, tuum nomen (superet modo Mantua nobis,

Mantua vae miserse nimium vicina Cremonasl)Cantantes sublime ferent ad sidera cycni/'

L. Sic tua Cyrneas fugiant examina taxos ; 30Sic cytiso pastae distendant ubera vaccas

:

Incipe, si quid habes. Et me fec^re poetamPierides; sunt et mihi carmina ; me quoque dicunt

Vatem pastores : sed non ego credulus illis,

Nam neque adhuc Varo videor, nec dicere CinnaDigna, sed argutos inter strepere anser olores.

M. Id quidem ago, et tacitus, Lycida, mecum ipse

voluto,

Si valeam meminisse ; neque est ignobile carmen.'* Huc ades, o Galatea; quis est nam ludus in undis ?

Hic ver purpureum ; varios hic flumina circum 40Fundit humus flores ; hic candida populus antro

Jmminet, et lentse texunt umbracula vites.

Huc ades : insani feriant sine litora fluctus,*^

L. Quid, quae te pura solum sub nocte canentemAudieram ? numeros memini, si verba tenerem.

M. " Daphni, quid antiquos signorum suspicisortus?

Ecce Dionsei processit Caesaris astrum;

Astrum, quo seffetes gauderent frugibus, et quoDuceret apricis m coUibus uva colorem. 49Insere, Daphni, piros ; carpent tua poma nepotes.^'

Omnia fert setas, animum quoque ; saepe ego longos

Cantando puerum memini me condere soles.

Nunc oblita mihi tot carmina ; vox quoque MoerinJam fugit ipaa : lupi Mo&rin vid^re priores.

Sed tamen ista satis referet tibi sgepe Menalcas.

24? fiUCOLICA. ECL. X.

h. Causando nostros in longum ducis amores

:

Et nunc omne tibi stratum silet sequor ; et omnes,Adspice^ veiitosi ceciderunt murmuris aurse.

Hinc adeo media est nobis via ; namque sepulcrumIncipit apparere Bianoris : hic, ubi densas 60Agricolse stringunt frondes, hic, Moeri, canamus

;

Hic hsedos depone ; tamen veniemus in urbem.Aut, si, nox pluviam ne coUigat ante, veremur,Cantantes licet usque (minus via Isedat) eamus.Cantantes ut eamus, ego h6c te fasce levabo.

M. Desine plura, puer ; et, quodnuncinstat, agamus-Carmina tum melius, cum venerit ipse, canemus.

ECLOGA X. GALLUS.

JciXTREMUM hunc, Arcthusa, mihi concede laborem.Pauca meo Gailo, sed, quse legat ipsa Lycoris,

Carmina sunt dicenda : neget quis carmina Galio ?

Sic tibi, cum fluctus subterlab^re Sicanos,

Doris amara suam non intermisceat undam.Incipe ; sollicitos Galli dicamus amores,Dum tenera attondent simae virgulta capeilae.

Non canimus surdis : respondent omnia silvse.

Quse nemora, aut qui vos saltus habu^re, puellse

Naides, indigno cum Gallus amore periret ? lOi

Nam neque Parnassi vobis juga, nam neque PindiUUa moram fec^re, neque Aonie Aganippe.llium etiam iauri, etiam flev^re myricse ;

Pinifer ilium etiam soia sub rupe jacentemMaenaius, et geiidi fleverunt saxa Lycsei.

Stant et oves circum ; (nostri nec poenitet illas ;

Nec te pceniteat pecoris, divine poeta

:

Et formosus oves ad flumina pavit Adonis)Venit et upilio ; tardi venSre bubulci ;

BUCOLICA. ECL. X. 25

Uvrdus hiberna venit de glande Menalcas. 20Omnes, Unde amor iste, rogant, tibi ? Venit Apollo :

Galle, quid insanis ? inquit : tua cura Lycoris

Perque nives alium perque borrida castra^ secuta est.

Venit et agresti capitis Silvanus honore

Florentes ferulas et grandia lilia quassans.

Pan deus Arcadiae venit ; quem vidimus ipsi

Sanguineis ebuli baccis minioque rubentem.

Ecquis erit modus ? inquit. Amor non talia curat.

Nec lacrymis crudelis Amor, nec gramina rivis,

Nec cytisjo saturantur apes, nec fronde capellse. 30Tristis at ille, Tamen cantabitis, Arcades, inquit,

Montibus hs^c vestris ; soli cantare periti

Arcades. O mihi tum quam molliter ossa quiescant,

Vestra meos olim si fistula dicat amores !

Atque utinam ex vobis unus, vestrique fuissem

Aut custos gregis, aut maturae vinitor uvae

!

Certe, sive r^iihi Phyllis, sive esset Amyntas,Seu quicumque furor, (quid tum^ si fuscus Amyntas ?

Et nigrde violae sunt, et vaccinia nigra)

Mecum inter salices lenta sub vite jaceret

;

40Serta mihi Phyllis legeret, cantaret Amyntas.Hic gelidi fontes : hic mollia prata, Lycori

;

Hic nemus ; hic ipso tecum consumerer sevo.

Nunc insanus amor duri te Martis in armis

Tela inter media atque adversos detinet hostes.

1

Tu procul a patria (nec sit mihi credere tantum !)

Alpinas, ah dura ! nives et frigora RheniMe sine sola vides. Ah ! te ne frigora Isedant

!

Ah ! tibi ne teneras glacies secet aspera plantas !

Ibo, et, Chalcidico qwas sunt mihi condita versu 50

I Carmina, pastoris Siculi modulabor aven^.' Certum est in silvis, inter spelsea ferarum

Malle pati, tenerisque meos incidere aniores

Arboribus : crescent illae ; crescetis, amores.

Interea mixtis lustrabo Msenala Nymphis ;

D

25 BUCOLICA. ECL. X.

Aut acres venabor apros ; non me iiUa vetabunt

Frigora Parthenios canibus circumdare saltus. >

Jam mihi per rupes videor lucosque sonantes

Ire ; libet Partho torquere Cydonia cornu

Spicula ; tamquam haec sint nostri medicina furoris,

Aut deus ille malis hominum mitescere discat. 61

Jam neque Hamadryades rursum, nec carmina nobis

Ipsa placent ; ipsse rursum concedite silvse.

Non illum nostri possunt mutare labores ;

Nec, si frigoribus mediis Hebrumque bibamus,

Sithoniasque nives hiemis subeamus aquosae ;

Nec si, cum moriens alta liber aret in ulmo, :

iEthiopum versemus oves sub sidere Cancri. g i

Omnia vincit Amor,; et nos cedamus Amon. T

Heec sat erit, divse, vestrum cecinisse poetam, 70

Dum sedet, et gracili fiscellam texit hibisco,

Pierides ; vos hsec facietis maxima Gallo ;

Gallo, cujus amor lantum mihi crescit in horas, J^^

Quantum vere novo viridis se subjicit alnus. §Surgamus : solet esse gravis cantantibus umbra ;

Juniperi gravis umbra ; nocent et frugibus umbrae.

Ite domum saturee, venit Hesperus, ite, capell^.

P. VIRGILII MARONIS

GEORGICON

LIBER PRIMUS.

AD C. CILNIUM MiECENATEM.

QuiD faciat laetas segetes, quo sidere terram

Vertere, Msecenas, ulmisque adjungere vites

Conveniat ; quae cura boum, qui cultus liabendo

Sit pecori ; apibus quanta experientia parcis :

Hinc canere incipiam. Vos, o clarissima niundi

Lumina, labentem coelo quse dufcitis annum,Liber^ et alma Ceres ; vestro si munere tellus

Chaoniam pingui glandem mutavit arista,

Poculaque inventis Acbeloia miscuit uvis

;

Et vos, agrestum praesentia numina, Fauni, 10

Ferte simul Faunique pedem, Dryadesque puellse

:

Munera vestra cano. Tuque o, cui prima frementeni

Fudit equum, magno tellus percussa tridenti,

Neptune ; et cultor nemorum, cui pinguia Cese

Ter centum nivei tondent dumeta juvenci

;

Ipse, nemus linquens patrium saltusque Lycsei,

Pan, ovium custos, tua si tibi Ma?nala curae,

Adsis, o Tegeaee, favens : oleseque MinervaInventrix; uncique puer monstrator aratri

;

Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum ; 20d2

28 GEORGICA. LIB. I.

Dique deseque omnes, studium quibus arva tueri;

Quique novas alitis non uUo semine fruges ;

Quique satis largum coelo demittitis imbrem ;

Tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorumConcilia, incertum est : urbesne invisere, Caesar,

Terrarumque velis curam, et te maximus orbis

Auctorem frugum tempestatumque potentemAccipiat, cingens materna tempora myrto ; ^An deus immensi venias maris, ac tua nautae

Numina sola colant, tibi serviat ultimaThule, 30Teque sibi generum^^Tethys emat omnibus undis

;

Anne novum tardis sidus te mensibus addas, ^*'

Qua locus Erigonen inter Chelasque sequentes

Panditur : ipse tibi jam brachia contrahit ardens

Scorpios, et coeli justa plus parte reliquit

:

Quidquid eris, (nam te nec sperent Tartara regem,

Nec tibi regnandi v^niat tam dira cupido ;

Quamvis Elysios mirtetur Grsecia campos,

Nec repetita sequi curet Proserpina matrem)Da facilem cursum, atque audacibus annue coeptis,

Ignarosque viss mecum miseratus agrestes, 41

Ingredere, et votis jam nunc assuesce vocari. ^ .

Vere novo, gelidus canis cum montibus humorLiquitur, et Zephyro putris se gleba resoivit,

Depresso incipiat jam tum mihi taurus aratro

Ingemere, et sulco attritus splendescere vomer.

llla seges demum votis respondet avari

Agricolae, bis quas solem, bis frigora sensit

;

Illius immensae ruperunt horrea messes. •

At prius, ignotum ferro quam scindimus sequor,

Ventos et varium coeli praediscere morem 5

1

Cura sit, ac patrios cultusque habitusque locorum

;

Et quid quaeque ferat regio, et quid quaeque recuset.

Hic segetes, illic veniunt felicius uvae ;

Arborei fetus alibi, atque injussa virescunt

Gramina. Nonne videe, croceos ut Tmolus odores»

GEORGICA. LIB. I. 29

India mittit ebur, moUes sua thura Sabaei

;

At Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus

Castorea, Eliadum palmas Epiros equarum ?

Continuo has Teges seternaque foedera certis 60Imposuit natura locis, quo tempore primumDeucalion vacuum lapides jactavit in orbem ;

Unde homines nati, durum genus. ' Ergo age^ terrae

Pingue solum primis extemplo a mensibus anni

Fortes invertant tauri, glebasque jacentes

Pulverulenta coquat maturis sohbus sestas.

Atj si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum ^</

Arcturum tenui sat erit suspendere sulco ; ,

Illic, officiant laetis ne frugibus herbse

;

Hic, sterilem exiguus ne deserat humor arenam. 70Alternis idem tonsas cessare novales,

Et segnem pati^re situ durescere campiun.

Aut ibi flava seres, mutato sidere, farra,

Unde prius laetum siliqua quassante legumen,

Aut tenuis fetus viciae, tristisque lupini

Sustuleris fragiles calamos siivamque sonantem.Urit enim lini campum seges, urit avenee ;

^

Urunt Lethseo perfusa papavera somno. o-Sed tamen alternis facilis labor : arida tantumNe saturare fimo pingui pudeat sola, neve 80Effetos cinerem immundum jactare per agros.^^

Sic quoque mutatis requiescunt fetibus arva ;

Nec nulla interea est inaratae gratia terrae.

Saepe etiam steriles incendere profuit agros,

Atque levern stipulam crepitantibus urere fiammis ;^Sive inde occultas vires et pabula terrae

Pinguia concipiunt ; sive iliis omne per ignemExcoquitur vitium, atque exsudat inutilis humor ;

Seu plures calor ille vias et caeca relaxat

Spiramenta, novas veniat qua succus in herbas ; 90Seu durat magis, et venas adstringit hianles

;

Ne tenues pluvise, rapidive potentia solis

1)3

30 GEORGICA. LIB. !

Acrior, aut Boreae penetrabile frigus adurat.

Multum adeo, rastris glebas qui frangit inertes,

Vimineasque trahit crates, juvat arva ; neque illum

Flava Ceres alto nequidquam spectat Olympo

;

Et qui, proscisso quae suscitat sequore terga,

Rursus in obliquum verso perrumpit aratro,

Exercetque frequens tellurem, atque imperat arvis.

Humida solstitia atque hiemes orate serenas, 100Agricolse ; hiberno Isetissima pulvere farra,

Lsetus ager ; nullo tantum se Mysia cultu

Jactat, et ipsa suas mirantur Gargara messes.

"Quid dicam, jacto qui semine comminus arva

Insequitur, cumulosque ruit male pinguis arena ;

Deinde satis fiuvium inducit rivosque sequentes ;

Et, cum exustus ager morientibus sestuat herbis,

Ecce supercilio clivosi tramitis undamElicit? illa cadens raucum per levia murmurSaxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva. 110Quid, qui, ne gravidis procumbat culmus aristis,

Luxuriem segetum tenera depascit in herba,

Cum primum sulcos sequant sata ? quique paludis

Collectum humorem bibula deducit arena ? ,

Praesertim incertis si mensibus amnis abundansExit, et obducto late tenet omnia limo ;

Unde cavae tepido sudant humore lacunae.

Nec tamen, haec cum sint hominumque boumqueiabores

Versando xerrsm experti, nihil improbus anser,

Strymoniseque grues, et amaris intuba fibris, 120

Offjciunt, aut umbra nocet. Pater ipse colendi

Haud facilem esse viam voluit ; piimusque per artem

Movit agros, curis acuens mortalia corda;

Nec torpere gravi passus sua regna veterno.

Ante Jovem nulli subigebant arva coloni

:

Nec signare quidem aut partiri limite campumEas erat : in medium quserebant ; ipsaque teilus

GEORGICA. LIB. I. 31

Omnia liberius, nuUo poscente, ferebat.

llle malum virus serpentibus addidit atris,*"

Praedarique lupos jussit, pontumque moveri

;

1 30Meliaque decussit foliis, ignemque removit,

Et passim rivis currentia vina repressit ;

Ut varias usus meditando extunderet artes

Paulatim, et sulcis frumenti qusereret herbam ;

Ut silicis venis abstrusum excuderet ignem.

Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas :

Navita tum stellis numeros et nornina fecit,

Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton.

Tum laqueis captare feras, et fallere visco,

Inventum, et magnos canibus circumdare saltus. 140

Atque alius latum funda jam verberat amnem ;

Alta petens pelagoque alius trahit humida lina.

Tum ferri rigor, atque argutas lamina serr93

(Nam primi cuneis scindebant tissilelignum),

Tum varise ven^re aj:r,es : iabor omnia vicit

Improbus, et duris urgens in rebus egestas.

Prima Ceres ferro mortales vertere terram

Instituit ; cum jam giandes atque arbuta sacrae

Deficerent silvae, et victum Dodona negaret.

Mox et frumentis labor additus ; ut maia cuimos 150Esset robigo, segnisque horreret in arvis

Carduus : intereunt segetes ; subit aspera silva,

Lappaeque tribulique : interque nitentia cuita

Infelix iolium et steriies dominantur avenae.

Quod nisi et assiduis terram insectabere rastris,

Et sonitu terrebis aves, et ruris opaci

Falce premes umbras, votisque vocaveris imbrem,Heu ! magmun alterius frustra spectabis acervum,Concuss^que famem in silvls solabere quercu.

Dicendum et, quee siiit duris agrestibus arma, 160Queis sine nec potuere seri, itec surgere, messes :

^Vomis, et inflexi primum grave robur aratri, ;v

Tardaque Eleusinse matris volventia plaustraj

S2 GEORGICA. LIB. I.

Tribulaque, traheseque, et iniquo pondere rastri

;

Virgea prgeterea Celei vilisque supellex,

Arbutese crates, et mystica vannus lacchi :

Omnia quae multo ante memor provisa repones,

Si te digna manet divini gloria ruris.

Continuo in silvis magn^ vi flexa domaturIn burim, et curvi formam accipit ulmus aratri: 170Huic a stirpe pedes temo protentus in octo

;

Binse aures, duplici aptantur dentalia dorso. y

Cseditur et tilia ante jugo levis, altaque fagus,

Stivaque, quse currus a tergo torqueat imos ;

Et suspensa focis explorat robora fumus.

Possum multa tibi veterum prsecepta referre,

Ni refugis, tenuesque piget cognoscere curas.

Area cum primis ingenti sequanda cylindro,

Et vertenda manu, et creta solidanda tenaci ;

Ne subeant herbee, neu pulvere victa fatiscat ; i80

Tum varise illudant pestes : ssepe exiguus musSub terris posuitque domos, atque horrea fecit

;

Aut oculis capti fodere cubilia talpae ;

Inventusque cavis bufo, et quse plurima terrae

Monstra ferunt ; populatque ingentem farris acervuni

Curculio, atque inopi metuens formica senectae.

Contemplator item, cum se nux plurima silvis

Induet in florem, et ramos curvabit olentes :

Si superant fetus, pariter frumenta sequentur,

Magnaque cum magno veniet tritura calore; 190At si luxuria foliorum exuberat umbra,Nequidquam pingues palea teret area culmos.

Semina vidi equidem multos medicare serentes, jEt nitro prius et nigra perfundere amurca

;

Grandior ut fetus siliquis fallacibus esset

;

Et, quamvis igni exiguo, properata maderent.Vidi lecta diu, et multo spectata labore,

Degenerare tamen, ni vis humana quotannis

Maxima quseque manu legeret ; sic omnia fatis

GEORG^TCA. LIB. I. 33,

In pejus ruere, ac retro sublapsa referri

;

200Non aliter, quam qui adverso vix flumine lembumRemigiis subigit ; si brachia forte remisit,

Atque illum in prseceps prono rapit alveus amni.. .

Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis

Hsedorumque dies senandi et lucidus Anguis,

Quam quibus^ in patriam ventosa per aequora vectis,

Pontus et ostriferi fauces tentantur Abydi.

Libra die somnique pares ubi fecerit boras, ^*^

Et medium luci atque umbris jam dividit orbem ;

Exercete, viri, tauros ; serite hordea campis, 210IJsque sub extremum brunicB intractabilis imbrem

;

Nec non et lini segetem et Cereale papaver

Tempus humo tegere, et jamdudumincumbere aratris,.

Dum sicca tellure licet, dum nubila pendent.

Vere fabis satio ; tum te quoque, Medica, putres

Accipiunt sulci, et milio venit annua cura

;

Candidus auratis aperit cum cornibus annuni

Taurus, et adverso cedens Canis occidit astro.

At si triticeam in messem ro^u&taque farra

Exercebis humum, solisque jnisjjjbis aristis ; 220Ante tibi Eose Atlantides abscondantur,

Gnossiaque ardentis decedat stella Coronae,

Debita quam sulcis committas semina, quamque^Invitae properes anni spem credere terra?.

Multi ante occasum Maise coepere : sed iUos

Exspectata seges vanis elusit aristis.

Si vero viciamque seres vilemqiie fasehim,

Nec Pelusiacae curam acj^spernabere teiffjs ;

Haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes, .^

Incipe, eVadmedias sementem extende pruinas. 230Icicirco certis dimensum partij)us orbem

Per duodena regit mundi Sol auieus astra..

Quinque tenent: coehmi zonae ; qiiarum una corusco

Semper sole rubens, et torrida semper ab igni i

Qn.^m circum extrema? dextra Wvaque traliuntur,

34* GEORGICA. LIB. I.

Coerulea glacie concretse atque imbribus atris.

Has inter niediamque duse mortalibus segris

Munere concessse divum ; via secta per ambas,Obliquus qua se signorum verteret ordo.

Mundus ut ad Scythiam Rhipseasque arduus arces

Consurgit ; premitur Libyse devexns in Austros. 241Hic vertex nobis semper sublimis : at illum

Sub pedibus Styx atra videt, Manesque profundi.

Maximus hic flexu sinuoso elabitur AnguisCircum, perque duas in morem fluminis Arctos,

Arctos Oceani metuentes sequore tingi. ,^^^IUic, ut perhibent, aut intempesta silet noxSemper, et obtenta densantur nocte tenebree ;

Aut redit a nobis Aurora, diemque reducit

;

Nosque ubi primus equis Oriens aiflavit anhelis, 250Illic sera rubens accendit lumina Vesper.

Hinc tempestates dubio praediscere coelo

Possumus, hinc messisque diem tempusque serendi

;

Et quando infidum remis impellere marmbrConveniat ; quando armatas deducere classes ;

Aut tempestivam silvis evertere pinum.

Nec frustra signorum obitus speculamur et ortus.

Temporibusque parem diversis quatuor annum. WFrigidus agricolam si quando continet imber, ^Multa, forent quae mox coelo properanda sereno, 2tf0

Maturare datur : durum procudit arator

Vomeris obtusi dentem ; cavat arbore lintres ;

Aut pecori signum aut numeros impressit acervis

Exacuunt aiii vallos furcasque bicornes,

Atque Amerina parant lentse retinacula viti.

Nunc facilis rubea texatur fiscina virga ;

Nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo.

Quippe etiam festis quaedam exercere diebus

Fas et jura sinunt : rivos deducere nuUaReligio vetuit, segeti praetendere sepem,

Insidias avibus moliri, incendere vepres,

GEORGICA. LIB. I. 35

BalantClmque gregem fluvio mersare salubri.

Ssepe oleo tardi costas agitator aselli

Vilibus aut onerat pomi? ; lapidemque revertens

Incusum, aut atrae massam picis, urbe reportat.

Ipsa dies alios alio dedit ordine LunaFelices operum : quintam fuge ; pallidus Orcus,

Eumenidesque satse ; tum partu Terra nefando

Coeumque lapetumque creat, saevumque Typhoea,Et conjuratos ccfilum rescindere fratres. 280Ter sunt conati imponere Pelio OssamScilicet, atque Ossse frondosum involvere Olympum :

Ter Pater exstructos disjecit fulmine montes.

Septima post decimam felix, et ponere vitem,

Et prensos domitare boves, et licia telae

Addere ; nona fugse melior, contraria furtis.

Multa adeo gelida melius se nocte ded^re,

Aut cum sole novo terras irrorat Eous.

Nocte leves meiius stlpulae, nocte arida prata.

Tondentur ; noctes lentus non deficit humor. 290Et quidam seros hiberni ad himinis ignes

Pervigilat, ferroque faces inspicat acuto

:

Interea, longum cantu solata laborem,

Arguto conjux percurrit pectine telas ;

Aut dulcis musti Vulcano decoquit humorem,Et fohis undam trepidi despumat aeni.

At rubicunda Geres medio succiditur sestu

;

Et medio tostas sestu terit area fruges.

Nudus ara, sere nudus : hiems ignava colono.

Frfe)ribus parto agricolse plerumque fruuntur, 300"^ jque inter se laeti convivia curant.

iTt gfeiMalis hiems, curasque resolvit

;

pressee cum jam portum tetig^re carinse,

Jpibus et laeti nautae imposu^re coronas. ^

Sed tamen et quernas glandes tum stringere tempus*Et lauri baccas, oleamque, cruentaque myrta ;

Tum gruibus pedicas et retia ponere cervis,

36 GEOltGlCA. LIB. I.

Auritosque sequi iepores ; tum figere dainas,

Stuppea torquentem Balearis verbera fundae ;

Cum tiix alta jacet, glaciem cum flumina trudunt.

Quid tempestates autumni et sidera dicam ? 311

Atque, ubi jam breviorque dies et moUior aestas,

Quse vigilanda viris ? vel cum ruit imbriferum ver,

Spicea jam campis cum messis inhorruit, et cumFrumenta in viridi stipula lactentia turgent ?

Ssepe ego, cum flavis messorem induceret arvis

Agricola, et fragiii jam stringeret liordea culmo,

Gmnia ventorum concurrere proelia vidi

;

Quee gravidam late segetem ab radicibus imis

Subiime expulsam eruerent ; ita turbine nigro 320Ferret iiiems culmumque levem stipulasque volantes.

Saepe etiani immensum coelo venit agmen aquarum,

Et foedam glomerant tempestatem imbribUs atris,

Coilectse ex aito nubes ; ruit arduus aetlier,

Et pluvia ingenti sata Jseta boumque labores

Diluit : impientur foss^e, et cava flumina crescunt

Cum sonitu ; fervetque fretis spirantibus aequor.

Ipse Pater, media nimborum in nocte^ corusca

Fuimina moiitur dextra ; quo maxima motuTerra tremit ; fug^re ferae ; et mortaiia corda 330Per gentes liumilis stravit pavor : iiie flagranti

Aut Atlio, aut RliodopeU;, aut alta Ceraunia teio

Dejicit ; ingeminant Austri, et densissimus imber ;

Nunc nemora ingenti vento, nunc iitora plangunt.

Hoc metuens, coeii menses et sidera serva

;

Frigida Saturni sese quo stelia receptet

;

Quos ignis coeli Cyiienius erret in orbes.^lo primis venerare deos, atque annua magnseSacra refer Cereri Isetis operatus in lierbis,

Extremjc sub casum liiemis, jam vere sereno. 340

1

Tunc pingues agni, et tunc moliissima vina ;-

Tunc somni duices;, densseque in m.ontibus uinbrse.

Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret

;

f

GEORGICA. LIB. 1. 37

Cui tu lacte favos et miti dilue Baccho,

Terque novas circum felix eat hostia fruges ;

Omnis quam chorus et socii comitentur ovantes,

Et Cererem clamore vocent in tecta ; neque ante

Falcem maturis quisquam supponat aristis,

Quam Cereri, torta redimitus tempora quercu,

Det motus incompositos, et carmina dicat. 350Atque hsec ut certis possimus discere signis,

^stusque, pluviasque, et agentes frigora ventos

:

Ipse Pater statuit, quid menstrua Luna moneret

;

Quo signo caderent Austri ; quid ssepe videntes

Agricolee propius stabulis armenta tenerent.

Continuo, ventis surgentibus, aut freta ponti

Incipiunt agitata tumescere, et aridus aitis

Montibus audiri fragor : aut resonantia longe

Litora misceri, et nemorum increbrescere murmur.Jam sibi tum curvis male temperat unda carinis, 360Cum medio celeres revolant ex sequore mergi,

Clamoremque ferunt ad litora ; cumque marinee

In sicco ludunt fulicae ; notasque paludes

Deserit, atque altam supra volat ardea nubem.Ssepe etiam stellas, vento impendente^ videbis

Praecipites coelo labi, noctisque per umbramFlammarum longos a tergo albescere tractus

;

Saepe levem paleam et frondes volitare caducas,

Aut summa nantes in aqua coliudere plumas.

At Borese de parte trucis cum fulminat, et cum 370Eurique Zephyrique tonat domus, omnia plenis

Rura natant fossis, atque omnis navita ponto

[

Humida vela legit. Nunquam imprudentibus imberObfuit : aut illum surgentem vallibus imis

I

Aeriae fug^re grues ; aut bucula, coehim

I» Suspiciens, patuhs captavit naribus auras ;

I Aut arguta lacus circumvolitavit hirundo ;

I Et veterem in limo ranae cecin^re querelam.

Ssepius et tectis penetrahbus extulit ova

SS GEORGICA. LIB. I.

Angustum formica terens iter, et bibit ingens 380Arcus ; et e pastu decedens agmine magnoCorvorum increpuit densis exercitus alis.

Jam varias pelagi volucres, et quae Asia circumDulcibus in stagnis rimantur prata Caystri,

Certatim largos humeris infundere rores,

Nunc caput objectare fretis, nunc currere in undas,

Et studio incassum videas gestire lavandi.

Tum cornix plend pluviam vocat improba voce,

Et sola in sicca secum spatiatur aren^. '"^

Ne nocturna quidem carpentes pensa puell» 390Nesciv^re hiemem, testa cum ardente viderent

Scintillare oleum, et putres concrescere fungos»

Nec minus ex imbri soles et aperta serena

Prospicere, et certis poteris cognoscere signis.

Nam neque tum stellis acies obtusa videtur ;

Nec fratris radiis obnoxia surgere Luna

;

Tenuia nec lanae per coelum vellera ferri

;

Non tepidum ad solem pennas in litore panduntDilectse Thetidi alcyones ; non ore solutos

Immundi memin^re sues jactare maniplos. 400-^At nebulae magis ima petunt, campoque recumbunt

;

Solis et occasum servans de culmine summoNequidquam seros exercet noctua cantus.

Apparet iiquido sublimis in aere Nisus,

Et pro purpureo poenas dat Scylla capillo :

Quacumque illa levem fugiens secat sethera penniis,

Ecce inimicuSj atrox, magno stridore per aur^s,

Insequitur Nisus : qua se fert Nisus ad auras

IUa levem fugiens raptim secat sethera pennis.

Tum liquidas corvi presso ter gutture voces

Aut quatcr ingeminant ; et ssepe cubilibus altis,

Nescio qua preeter sohtum dulcedine laeti,

. Inter se foliis strepitant ; juvat imbribus acti»

y^^^rogeniem parvam dulcesque revisere nidos ;

Haud equidem, credo, quia sit divinitus illis

GEOROICA. LIB. I. 39

Ingeuium, aut rerum fato prudentia major :

Verum, ubi tempestas et cceli mobilis humorMutav^re vias, et Jupiter uvidus Austris

Denset, erant quae rara modo, et, quae densa, relaxat

;

Vertuntur species animorum, et pectora motus 420Nunc alios, alios, dum nubila ventus agebat,

Concipiunt : hinc ille aviuni concentus in agris,

Et laetae pecudes, et ovantes gutture corvi.

Si vero solem ad rapidum lunasque, sequentes

Ordine, respicies, nunquam te crastina fallet

Hora, neque insidiis noctis capi^re serenae.

Luna revertentes cum primum colligit ignes,

Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu,

Maximus agricolis pelagoque parabitur imber.

At, si virgineum suffiiderit ore ruborem, 430Ventus erit ; vento semper rubet aurea Phoebe.

Sin ortu quarto (namque is certissimus auctor)

Pura, neque obtusis per coelum cornibus ibit,

Totus et ille dies, et qui nascentur ab illo

Exactum ad mensem, pluvia ventisque carebunt

;

Votaque servati solvent in litore nautse

Glauco et Panopeae et Inoo Mehcertse.

Sol quoque et exoriens, et cum se condet in undas,

Signa dabit ; solem certissima signa sequuntur.

Et quae mane refert, et quse surgentibus astris. 440Ule ubi nascentem macuiis variaverit ortum,

Conditus in nubem, medioque refugerit orbe,^

Suspecti tibi sint imbres : namque urget ab alto

Arboribusque satisque Notus pecorique sinister.

Aut ubi sub lucem densa inter nubila sese

Diversi rumpent radii, aut ubi pallida surget

Tithoni croceum linquens Aurora cubile

;

Heu ! male tum mites defendet pampinus uvas :

Tani multa in tectis crepitans salit horrida grando.

Hoe etiam, emenso cum jara decedet Olympo, 450Profuerit meminisse magis ; nam ssepe videmus

E 2

40 GEORGICA. LIB. I.

Ipsiiis in vultu varios errare colores :

Coeruleus pluviani denuntiat, igneus Euros,

Sin maculse incipient rutilo immiscerier ignr,

Omnia tunc pariter vento nimbisque videbis

Fervere : non illa quisquam me nocte per altumIre, neque a terr^ moneat convellere funem.

At si, cum referetque dieni, condetque relatum,

Lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis,

Et claro silvas cernes Aquilone moveri. 460Denique, quid Vesper serus vebat, unde serenas

Ventus agat nubes, quid cogitet humidus Auster,

Sol tibi signa dabit : Solem quis dicere falsum

Audeat ? ille etiam caecos instare tumultus

Ssepe monet, fraudemque et operta tumescere bella.

Ille etiam exstincto miseratus Csesare Romam,Cum caput obscura nitidum ferrugine texit,

Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem :

Tempore quamquam illo tellus quoque, et sequora

pontiy

Obsccenique canes, importunseque voiucres, 470Signa dabant. Quoties Cyclopum effervere in agros

Vidimus undantem ruptis fornacibus ^Etnam,Flammarumque g obos liquefactaque voivere saxa !

Armorum sonitum toto Germania coelo

Audiit ; insolitis tremuerunt motibus Aipes.

Vox quoque per lucos vulgo exaudita siientes

Ingens ; et simulacra modis pallentia irdris

Visa sub obscurum noctis ; pecudesque iocutat,

Infandum ! sistunt amnes, terrseque dehiscunt

;

Et moestum illacrymat templis ebur, aeraque sudant.

Froluit insano contorquens vortice siivas 481

Fluviorum rex Eridanus, camposque per omnes ^

Cum stabuiis armenta tulit. Nec tempore eodemTristibus aut extis fibrse apparere minaces,

Aut puteis manare cruor cessavit ; et altse

Per noctepti resonare, iupis uiuiantibusj urbes.

GEORGICA. LIB. I. 4-1

•Non alias coelo ceciderunt plura sereno

Fulgura ; nec diri toties ars^re cometse.

Ergo inter sese paribus concurrere telis

Romanas acies iterum vid^re Philippi

;

490Nec fuit indignum superis, bis sanguine nostro

Emathiam et latos Hssmi pinguescere campos.Scilicet et tempus veniet, cum finibus illis

Agricola, incurvo terram molitus aratro,

Exesa inveniet scabra rubigine pila, y^"'

Aut gravibus rastris galeas pulsabit inanes, /^Grandiaque effbssis mirabitur ossa sepulcris. >:

Di patrii Indigetes, et Romule, Vestaque mater,

Qu8e Tuscum Tiberim et Romana Palatia servas,

Hunc saltem everso juvenem succurrere saeclo 500^

Ne prohibete I Satis jam pridem sanguine nostro

Laomedontese luimus perjuria Trojse.

Jam pridem nobis coeli te regia, Csesar,^

Invidet, atque hominum queritur curare triumphosiQuippe ubi fas versum atque nefas ; tot bella per

orbem,Tam multje scelerum facies ; non uUus aratro

Dignus honos ; squalent abductis arva colonis,

Et curvse rigidum falces confiantur in ensem ;

Hinc movet Euphrates, iUinc Germania beUum ;

Vicinse ruptis inter se legibus urbes 510Arma ferunt : saevit toto Mars impius orbe :

Ut, cum carceribus sese efFudere, quadrigae

Addunt in spatia, et, frustra retinacuia tendens,

Fertur equis auriga, neque audit currus habenas.

e3

42 GEORGICA. LIB. II.

LIBER SECUNDUS.

xIactenus arvorum cultus et sidera coeli

;

Nunc te, Bacche, canam, nec non silvestria tecumVirgulta, et prolem tarde crescentis olivae.

Huc, pater o Lensee ; tuis hic omnia plena

Muneribus ; tibi pampineo gravidus auctumnoFloret ager, spumat plenis vindemia labris ;

Huc, pater o Lensee, veni ; nudataque mustoTinge novo mecum dereptis crura cothurnis. ^lBj

Principio arboribus varia est natura creandis : hNamque alise, nullis hominum cogentibus, ipsae 10

Sponte sua veniunt, camposque et flumina late

Curva tenent : iit molle siler, lentseque genestae,

Populus, et glauca canentia fronde salicta.

Pars autem posito surgunt de semine : ut altse

Castanese, nemorumque Jovi quge maxima frondet

^sculus, atque habitse Graiis oracula quercus.

Pullulat ab radice aliis densissima silva ;

Ut cerasis ulmisque ; etiam Parnassia laurus

Parva sub ingenti matris se subjicit umbra. 19

Hos Natura modos primum dedit ; his genus omneSilvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum.

Sunt alii, quos ipse via sibi repperit usus.

Hic plantas tenero abscindens de corpore matrumDeposuit sulcis ; hic stirpes obruit arro,

Quadrifidasque sudes et acuto robore vallos ;

Silvarumque aliee pressos propaginis arcus

Exspectant, et viva sua plantaria terr^ ;

Nil radicis egent aliae ; summumque putator

Haud dubitat terree referens mandare cacumen.Quin et caudicibus sectis (mirabile dictu) 30Truditur e sicco radix oleagina ligno.

GEORGICA. LIB. II. 43

Et ScEpe alterius ramos impune videmus

Vertere in alterius, mutatamque insita malaFerre pirum, et prunis lapidosa rubescere corna.

Quare agite o, proprios generatim discite cultus,

Agricolae, fructusque feros mollite colendo ;

Neu segnes jaceant terrse. Juvat Ismara BacchoConserere, atque olea magnum vestire Taburnum.Tuque ades, inceptumque una decurre laborem,

O decus^ o famae merito pars maxima nostrae, 40Maecenas, pelagoque volans da vela patenti.

Non ego cuncta meis amplecti versibus opto ;

Non, mihi si linguse centum sint, oraque centum,Ferrea vox : ades, et primi lege litoris oram. .

In manibus terrae ; non hic te carmine ficto,

Atque per ambages et longa exorsa, tenebo.

Sponte sua quae se tolhmt in luminis oras,

Infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt

;

Quippe solo natura subest. Tamen haec quoque, si quis

Inserat, aut scrobibus mandet mutata subactis, 50Exuerint silvestrem animum^ cultuque frequenti

In quascumque voces artes haud tardasequentur.

Nec non et sterilis qu« stirpibus exit ab imis,

Hoc faciet, vacuos si sit digesta per agros

:

Nunc altse frondes et rami matris opacant,

Crescentique adimunt fetus, uruntque ferentem.

Jam, quse seminibus jactis se sustulit arbos,

Tarda venit, seris factura nepotibus umbram ;

Pomaque degenerant succos oblita priores ;

Et turpes avibus prsedam fert uva racemos. 60SciHcet omnibus est labor impendendus ; et omnesCogendae in sulcum, ac multa mercede domandee.Sed truncis oleae melius, propagine vites

Respondent, soHdo Paphiae de robore myrtus ;

Plantis et durae coryli nascuntur, et ingens

Fraxinus, Herculeaeque arbos umbrosa coronae,

Chaoniique patris glandes ; etiam ardua palma

44f GEORGICA. LIB. II.

Nascitur. et casus abies visura marinos.

Tnseritur vero et fetu nucis arbutus horrida

;

Et steriles platani malos gess^re valentes ; 70Castanese fagus, ornusque incanuit albo

Flore piri, giandemque sues freg^re sub ulmis.

Nec modus inserere atque oculos imponeresimplex*

Nam, qua se medio trudunt de cortice gemmse,Et tenues rumpunt tunicas, angustus in ipso

Fit nodo sinus: huc aliena ex arbore germenIncludunt, udoque docent inolescere libro.

Aut rursum enodes trunci resecantur, et alte

Finditur in solidum cuneis via : deinde feraces

Plantae immittiuitur ; nec longum tempus, et ingenis

Exiit ad coehim ramis fehcibus arbos, 81

Miraturque novas frondes, et non sua poma.Praeterea genus haud unum, nec fortibus ulmis,

Nec sahci, iotdque, neque Idaeis cyparissis.

Nec pingues unam in faciem nascuntur olivse,

Orchades, et radii, et amard pausia bacc^,

Pomaque, et Alcinoi silvae ; nec surculus idemCrustumiis Syriisque piris, gravibusque volemis.

Non eadem arboribus pendet vindemia nostris,

Quam Methymnaeo carpit de palmite Lesbos. 90Sunt Thasiae vites ; sunt et Mareottdes albse

;

Pinguibus hae terris habiles, levioribus illse

;

Et passo Psithia utilior ; tenuisque Lageos,Tentatura pedes olim, vincturaque linguam ;

Purpurese, preciaeque ; et quo te carmine dicam,Rhaetica ? nec celiis ideo contende Falernis.

Sunt et Aminsese vites^ firmissima vina

;

Tmolus et assurgit quibus, et rex ipse Phanaeus

;

Argitisque minor, cui non certaverit uUa,

Aut tantum fluere, aut totidem durare per annos.

Non ego te, dis et mensis accepta secundis, 101

Transierim, Rhodia, et tumidis, Bumaste, racemis.

Sed neque, quam multae species, nec, nom.ina quse sint^

GEORGICA. LIB. II. 45

Est numenis, neqiie enim numero comprendere refert

;

Quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idemDiscere quam multse Zephyro turbentur arense,

Aut, ubi navigiis violentior incidit Eurus,

N6sse, quot lonii veniant ad litora fluclus. __,.Nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.

Fluminibus salices, crassisque paludibus alni, 110

Nascuntur ; steriles saxosis montibus orni

;

Litora myrtetis Isetissima ; denique apertos

Bacchus amat colles, Aquilonem et frigora taxi.

Adspice et extremis domitum cultoribus orbem,Eoasque domos Arabum, pictosque Gelonos.

Divisse arboribus patrige : sola India nigrum

Fert ebenum ; solis est thurea virga Sabaeis.

Quid tibi odorato referam sudantia ligno

Balsamaque, et baccas semper frondentis acanthi ?

Quid nemora ^thiopum, molli canentia lana?"* 120Velleraque ut foliis depectant tenuia Seres ?

Aut quos Oceano propior gerit India lucos,

Extremi sinus orbis ; ubi aera vincere summumArboris haud ullae jactu potu^re sagittse ?

Et gens illa quidem sumtis non tarda pharetris.

Media fert tristes succos tardumque saporemFelicis mali;.quonon prgesentius ullum

(Pocula si quando ssevae infec^re novercae,

[Miscueruntque herbas, et non innoxia verba])

Auxilium venit, ac membris agit atra venena. 130

Ipsa ingens arbos, faciemque simillima lauro ;

Et, si non ahum late jactaret odorem,

Laurus erat : folia haud ullis labentia ventis ;

Flos ad prima tenax : animas et olentia MediOra fovent iilo, et senibus medicantur anhelis.

Sed neque Medorum, silvae ditissima, terra,

Nec pulcher Ganges, atque auro turbidus Hermus,Laudibus Italiae certent ; non Bactra, neque Indi,

Totaque thuriferis Panchaia pinguis arenis.

46 GEORGICA. LIB. II.

Haec laca non tauri spirantes naribus iguem 140'

Invert^re, satis immanis dentibus hydri

;

Nec galeis densisque virum seges horruit hastis;

Sed gravidse fruges et Bacchi Massicus humor

Implev^re ; tenent oleae armentaque Iseta.

Hinc bellator equus campo sese arduus infert

;

Hinc albi, Clitumne, greges, et maxima taurus

Victima, saepe tuo perfusi flumine sacro,

Romanos ad templa deum dux^re triumphos.

Hic ver assiduum, atque alienis mensibus aestas ;

Bis gravidae pecudes, bis pomis utiUs arbor. 150

At rabidse tigres absunt, et saeva leonum

Semina ; nec miseros fallunt aconita legentes

;

Nec rapit immensos orbes per humum, neque tanto

Squameus in spiram tractu se coUigit anguis.

Adde tot egregias urbes, operumque laborem,

Tot congesta manu prseruptis oppida saxis,

Flumiiiaque antiquos subterlabentia muros..

Anmare, quodsupra, memorem, quodquealluitmfra?

Annelacus tantos ? te, Lari maxime, teque, 159

Fluctibus et fremitu assurgens, Benace, marino ?

An memorem portus, Lucrinoque addita claustra,

Atque indignatum magnis stridoribus aequor,

Julia qua ponto longe sonat unda refuso,

Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Avernis ?

Haec eadem argenti rivos serisque metalla

Ostendit venis, atque auro plurima fluxit.

Haec genus acre virum, Marsos, pubemque Sabellam,

Assuetumque malo Ligurem, Volscosque verutos,

Extulit; haec Decios, Marios, magnosque Camillos,

Scipiadas duros bello, et te, maxime Caesar, 170

Qui nunc extremis Asiae jam victor m oris

Imbellem avertis Romanis arcibus Indum*

Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus,

Magna virum ! tibi res antiquae laudis et artia

GEORGICA. LIB. II. 47

Ingredior, sanctos ausus recludere fontes

;

Ascrseumque cano Romana per oppida carmen.

.

Nunc locus arvorum ingeniis ; quse robora cuique,

Quis color, et quse sit rebus natura ferendis.

Difficiles primum terrse, collesque maligni,

Tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis, 180

Palladia gaudent silva vivacis olivae.

Indicio est tractu surgens oleaster eodemPlurimus, et strati baccis silvestribus agri.

At quae pinguis humus, duleique uligine laeta,

' Quique frequens herbis et fertilis ubere campus ;

Qualem saepe cava montis convalle solemus

Dispicere, (huc summis liquuntur rupibus amnes,Felicemque trahunt limum) quique editus Austro,

Et filicem curvis invisam pascit aratris ; ^Hic tibi praevalidas olim multoque flaentes 190Sufficiet Baccho vites ; hic fertilis uvse,

Hic laticis, qualem pateris libamus et auro,

:Inflavit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras,

Xancibus et pandis fumantia reddimus exta.

Sin armenta magis studium vitulosque tueri,

Aut fetus ovium, aut arentus cuita capellas^

Saltus, et saturi petito longinqua Tarenti,

Et qualem infelix amir.it Mantua campum,Pascentem niveos herboso flumine cycnos. ^Non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt

;

Et, quantum longis carpent armenta diebus, 201Exigua tantum gehdus ros nocte reponet.

Nigra fere et presso pinguis sub vomere terra,

jEt cui putre solum (namque hoc imitamur arando),

Optima frumentis : non uUo ex aequore cernes

Plura domum tardis decedere plaustra juvencis ;—

-

A^ut, unde iratus silvam devexit arator,

Et nemora evertit multos ignava per annos,

Antiquasque domos avi^m cum stirpibus imis

48,

GEORGICA. LIB. II. j

Eruit: illse altum nidis peti^re relictis ; 210 I

At rudis enituit impulso vomere campus.Nam jejuna quidem clivosi glarea ruris

Vix humiles apibus casias roremque ministrat

;

Et tophus scaber, et nigris exesa chelydris

Creta, negant alios seque serpentibus agros

Dulcem ferre cibu^, et curvas prsebere latebras.

Quse teniie^m exhalat nebulam futnosque volucres,

Et bibit humorem, et, cum viilt, ex se ipsa remittit

;

Quseque s^uo viridi semper se gramine vestit,

Nec scabie et salsa laedit rubigine ferrum ; 220llla tibi Isetis intexet vitibus uhnos ;

lUa ferax oleo est ; illam experi^re colendo

Et faciiem pecori, et patientem vomeris unci.

Talem dives arat Capua, et vicina VesevoOra jugo, et vacuis Clanius non sequus Acerris-

Nunc, quo quamque modo possis cognoscere, dicam.

Rara sit, an supra morem si densa, requiras :

Altera frumentis quoniam favet, altera Baccho :

Densa magis Cereri, rarissima qugeque Lyaeo :

Ante locum capies oculis, alteque jubebis 230In solido puteum demitti, omnemque repones

Rursus humum, et pedibus summas sequabis arenas.

Si deerunt, rarum, pecorique et vitibus almis

Aptius, uber erit ; sin in sua posse negabuntIre loca, et scrobibus superabit terra repletis,

Spissus ager ; glebas cunctantes crassaque terga

Exspecta, et validis terram proscinde juvencis.

Salsa autem tellus, et quse perhibetur amara,

Erugibus infelix (ea nec mansuescit arando,

Nec Baccho genus, aut pomis sua nomina servat), 240Tale dabit specimen : tu spisso vimine qualos, ^

Colaque prelorum fumosis deripe tectis

;

Huc ager ille maius, duicesque a fontibus undse,

Ad plenum caicentur : aqua eluctabitur omnis

Sciiicet, et grandes ibunt per vimina guttae ;

GEORGICA. LIB. II. 49

At sapor indicium faciet manifestus, et ora

Tristia tentantum sensu torquebit amaror.' Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto

Discimus : haud unquam manibus jactata fatiscit,

Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250Humida ma.iores herbas alit^ ipsaque justo

Lsetior : ah ! nimium ne sit mihi fertilis illa,

Neu se prsevalidam primis ostendat aristis

!

Qu8e gravis est, ipso tacitam se pondere prodit,

Quseque levis. Promtum est oculis prsediscere nigram,

Et quis cui color. At sceleratum exquirere frigus

Difficile est : picese tantum taxique nocentes

Interdum, aut hederae pandunt vestigia nigrae.

His animadversis, terram multo ante mementoExcoquere, et magnos scrobibus concidere montes ; ,.

Ante supinatas Aquiloni ostendere glebas, 261Quam Isetum infodias vitis genus : optima putri

Arva solo : id venti curant, gelidaeque pruinae;,

Et labefacta movens robustus jugera fossor.

At, si quos haud ulla viros vigilantia fugit,

Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur

Arboribus seges, et quo mox digesta feratur,

Mutatam ignorent subito ne semina matrem.Quin etiam coeli regionem in cortice signant

;

Ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores 270Austrinos tulerit;, quse terga obverterit axi,

Restituant ; adeo in teneris consuescere multum est.

Collibus, an plano melius sit ponere vitem,

Qusere prius. Si pinguis agros metabere campi,

Densa sere ; in denso non segnior ubere Bacchus.Sin tumulis acclive solum collesque supinos,

Indulge ordinibus : nec secius omnis in unguemArboribus positis secto via limite quadret.

Ut ssepe, ingenti bello cum longa cohortes

Explicuit legio/ et campo stetit agmen aperto, 280Directseque acies, ac late fluctuat omnis

F

50 GEOR(JICA. LIB. II.

^re renidenti tellus, nec dum horrida miscent

Proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis

:

Omnia sint paribus numeris dimensa viarum

;

''''Kon animum modo ilti pascat prospectus inanemSed quia non aliter vires dabit omnibus aequas

Terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami.

Forsitan et^ scrobibus quae sint fastigia, quaeras.

Ausim vel tenui vitem committere sulco

:

Altior ac penitus terrae defigitur arbos ; 290iEsculus in primis ; quae, quantum vertice ad auras

^thereas, tantum radice in Tartara tettdit.

Ergo non hiemes illam^ non flabra, neque imbres

Convellunt ; immota manet^ multosque nepotes,

Multa virum volvens durando saecula, vincit

;

Tam fortes late ramos et brachia tendens

Huc illuc, niedia ipsa ingentem sustinet umbram.Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem

;

Neve inter vites corylum sere : Neve flagella

Summa pete, aut sumpi^ destringe ex arbore plantas ;

Tantus amor terrse : Neu ferro laede retuso 301

Semina : Neve olese silvestres insere truncos :

Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,

Qui, furtim pingui primum sub cortice tectusj

Robora comprendit, frondesque elapsus in altas

Ingentem coeio sonitum dedit, inde secutus

Per ramos victor perque alta cacumina regnat^

Et totum invoivit flammis nemus^ et ruit atram

Ad coelum picea crassus caligine nubem ;

Praesertim si tempestas a vertice silvis 310Incubuit, glomeratque ferens incendia ventus.

Hoc ubi ; non a stirpe valent, caesaeque reverti

Possunt, atque ima similes revirescere terra

:

Infelix superat foliis oieaster amaris.

Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor,

Tellurem Borea rigidam spirante moveri.

Rura gelu tum claudit hiems ; nec semine jacto

i GEORGICA. LIB, II. 51

Concretam patitur radicem aflQgere terrae.

Optima vinetis satio, cum vere rubenti

Candida venit avis, longis invisa colubris ; 320Prima vel auctumni sub frigora, cum rapidus Sol

Nondum hiemem contingit equis, jam praeterit aestas,

Ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis

;

Vere tument terrae, et genitalia semina poscunt.

Tum pater omnipotens fecundis imbribus MtherConjugis in gremium laetae descendit, et omnesMagnus alit^ magno commixtus corpore, fetus.

^

Avia tum resonant avibus virgulta canoris,*~"

Et Venerem certis repetunt armenta diebus. 32^Parturit almus ager ; Zephyrique tepentibus auris

Xiaxant arva sinus ; superat tener omnibus humor ; ,

Inque novos soles audent se germina tuto

Credere ; nec metuit surgentes pampinus Austros,

Aut actum coelo magnis Aquilonibus imbrem ;

Sed trudit gemmas, et frondes explicat omnes.Non alios prima crescentis origine mundiIUuxisse dies, aliumve habuisse tenoremCrediderim : ver illud erat ; ver magnus agebat

Orbis, et hibernis parcebant flatibus Euri

;

Cum primae lucem pecudes haus^re, virumque 340Ferrea progenies duris caput extulit arvis,

Immissaeque ferae silvis, et sidera coelo.

Nec res hunc tenerae possent perferre laborem,

Si non tanta quies iret frigusque caloremqueInter, et exciperet coeli indulgentia terras.

Quod superest, quaecumque premes virgulta per

agros,

Sparge fimo pingui, et raulta memor occule terra

;

Aut lapidem bibulum, aut squalentes infode conchas

:

Inter enim labentur aquae, tenuisque subibit

Halitus, atque animos tollent sata. Jamque reperti,

Qui saxo super, atque ingentis pondere testae, 351Urgerent : hoc effusos munimen ad imbres ;

F 2

52 GEORGICA. LIB. II.

Hoc, ubi hmlca siti findit Canis sestifer arva.

Seminibus positis, superest deducere terram

S?epius ad capita, et duros jactare bidentes ;

Aut presso exercere solum sub vomere, et ipsa

Flectere luctantes inter vineta juvencos.

Tum leves calamos et rasse hastilia virgae

Fraxineasque aptare sudes, furcasque bicornes ;

Viribus eniti quarum, et contemnere ventps 360Assuescant, summasque sequi tabulata per ulmos.

Ac, dum prima novis adolescit frondibus aetas,

Parcendum teneris ; et, dum se Isetus ad auras

Palmes agit, laxis per purum immissus habenis,

Ipsa acie nondum falcis tentanda ; sed uncis

Carpendae manibus frondes, interque legendee.

Inde, ubi jam validis amplexee stirpibus ulmosExierint, tum stringe comas, tum brachia tonde :

Ante reformidant ferrum : tum denique dura

Exerce imperia, et ramos compesce fluentes. 370Texendse sepes etiam, et pecus omne tenendum,

Prsecipue dum frons tenera imprudensque laborum

;

Cui, super indignas hiemes solemque potentem,

Silvestres uri assidue capreeeque sequaces

Illudunt, pascuntur oves avidaeque juvencae.

Frigora nec tantum cana concreta pruin^,

Aut gravis incumbens scopulis arentibus sestas,

Quantum illi nocu^re greges, durique venenumDentis, et admorso signata in stirpe cicatrix.

Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris

Cseditur, et veteres ineunt proscenia ludi, 381

Prsemiaque ingeniis pagos et compita circum

Thesidae posu^re ; atque inter pocula laeti

MoUibus in pratis unctos salu^re per utres.^-

Nec non Ausonii, Troja gens missa, coloni

Versibus incomtis ludunt risuque soluto ;

Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis

;

Et te, Bacche, vocant per carmina Iseta, tibiqxie

GEORGICA, 1:.IB. II. 53

Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu^ ^Hinc omnis largo pubescit vinea fetu ; 390Complentur vallesque cavse saltusque profundi,

Et quocumque deus circum caput egit honestum.Ergo rite suum Baccho dicemus honoremCarminibus patriis, lancesque et liba feremus ;

Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram,

Pinguiaque in verubus torrebimus exta colurnis.

Est etiam ille labor curandis vitibus alter, ^ '"**

Cui nuaquam exhausti satis est : namque omne quot-annis

Terque quaterque solum scindendum, glebaque ver-

sis 399^ternum frangenda bidentibus ; omne levandumFronde nemus ; redit agricolis labor actus in orbem^Atque in se sua per vestigia volvitur annus.

Ac jam olim, seras posuit cum vinea frondes,

Frigidus et silvis Aquilo decussit honorem ;

Jam tum acer curas venientem extendit in annumRusticus, et curvo Saturni dente relictam

Persequitur vltem attondens, fingitque putando.

Primus humum fodito, primus devecta crematoSarmenta, et vallos primus sub tecta referto ;

Postremus metito : bis vitibus ingruit umbra ; 410Bis segetem densis obducunt sentibus herbae.

Durus uterque labor. Laudato ingentia rura ;

Exiguura coiito. Nec non etiam aspera rusci

Vimina per silvam, et ripis fluviahs arundo

Cseditur, incultique exercet cura salicti.

Jam vinctae vites ; jam falcem arbusta reponuntj

Jam canit extremos effetus vinitor antes

:

Sollicitanda tamen telius, pulvisque movendus ;

Et jam maturls metuendus Jupiter uvis.

Contra, non uUa est oleis cultura ; neque illse 420Procurvam exspectant falcem rastrosque tenaces,

Cum semel hseserunt arvis, aurasque tulerunt.

^ 3 '

I

54? GEORGICA. LIB.II.

Tpsa satis tellus, cum dente recluditur unco,

Sufficit humorem, et gravidas cum vomere fruges.

Hoc pinguem et placitam Paci nutritor olivam.

Poma quoque, ut primum truncos sens^re vaientes,

Et vires habu^re suas, ad sidera raptim

Vi propria nituntur^, opisque haud indiga nostrse.

Nec minus interea fetu nemus omne gravescit,

Sanguineisque inculta rubent aviada baccis : - 430Tondentur cytisi, tsedas silva alta ministrat,

Pascunturque ignes nocturni, et himina fundunt.

Et dubitant homines serere, atque impendere curani r

Quid majora sequar ? salices humilesque genestae,

Aub illee pecori frondem, aut pastoribus umbrasSufficiunt ; sepemque satis, et pabula melli.

Et juvat undantem buxo spectare Cytorum,Naryciaeque picis lucos ; juvat arva videre

Non rastris, hominum non uUi obnoxia curae.

Ipsse Caucaseo steriles in vertice silvae, 440Quas animosi Euri assidue franguntque feruntque,

Dant alios aliee fetus : dant utile lignum

Navigiis pinos, domibus cedrumque cupressosque.

Hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris

Agricolae, et pandas ratibus posu^re carinas.

Viminibus salices fecundse, frondibus uhni

:

At myrtus validis hastilibus, et bona bello

Cornus ; Iturseos taxi torquentur in arcus.^Nec tilise leves aut torno rasile buxumNon formam accipiunt, ferroque cavantur acuto. 450Nec non et torrentem undam levis innatat alnus,

Missa Pado ; nec non et apes examina conduntCorticibusque cavis vitiosseque ilicis alveo.

Quid memorandum seque Baccheia dona tulerunt ?

Bacchus et ad culpam causas dedit : ille furentes

Centauros leto domuit, Rhoetumque Pholumque,Et magno Hylseum Lapithis cratere minantem.O fortunatos nimium, sua si bona norint^

fGEORGICA. LIB.II. 55

Agricolas ! quibus ipsa, procul discordibus armis,

Fundit bunio facilem victum justissima tellus. 460Si non ingentem foribus domus alta superbis

Mane salutantum totis vomit sedibus undam;

Nec varios inhiant pulcbra testudine postes,

lllusasque auro vestes, Epbyreiaque aera ;

Alba neque Assyrio fucatur lana veneno,

Nec casia liquidi corrumpitur usus olivi

;

At secura quies, et nescia faliere vita,

Dives opum variarum ; at latis otia fundis,

Speluncse, vivique lacus ; at frigida Tempe,Mugitusque boura, mollesque sub arbore somni, 470Non absunt ; iliic saltus ac lustra ferarum,

Et patiens operum, exiguoque assueta, juventus

;

Sacra deum, sanctique patres : extrema per illos

Justitia excedens terris vestigia fecit.

Me vero primum dulces ante omniaKTusae,

Quarum sacra fero ingenti percussus amore,

Accipiant ; coelique vias et sidera monstrent

;

Defectus solis varios, lunseque labores;

Unde tremor terris ; qua vi maria alta tumescant

Objicibus ruptis, rursusque in se ipsa residant ; 480Quid tantum Oceano properent se tingere soles

Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.

Sin, bas ne possim naturse accedere partes,

Erigidus obstiterit circum praecordia sanguis ;

Rura mibi et rigui placeant in vallibus amnes ;

Fiumina amem silvasque inglorius. O! ubi campi,

Spercbeosque, et virginibus baccbata Lacaenis

Taygeta ! o, qui me gelidis in vallibus HsemiSistat, et ingenti ramorum protegat umbra!Feiix, qui potult rerum cognoscere causas ; 490Atque metus omnes et inexorabile fatumSul^jecit pedibus, strepitumque Acberontis avari

!

Fortunatus et ille^ deos qui novit agrestes,

Panaque Silvanumque senem Nympbasque sorores

!

56 GEORGICA. LIB.II.

Illum non populi fasces, non purpura regumFlexit, et infidos agitans discordia fratres,

Aut conjurato descendens Dacus ab Istro ;

Non res Romanae, perituraque regna ; neque ille

Aut doluit miserans inopem, aut invidit habenti.

Quos rami fructus^, quos ipsa volentia rura, 500Sponte tui^re sua, carpsit ; nec ferrea jura,

Insanumque forum, aut populi tabularia vidit.

Sollicitant alii remis freta caeca ; ruuntque

In ferrum ; penetrant aulas et limina regum ;

Hic petit exscidiis urbem miserosque Penates,

Ut gemma bibat, et Sarrano dormiat ostro

;

Condit opes alius, defossoque incubat auro.

Hic stupet attonitus Rostris ; hunc plausus hiantem(Per cuneos geminatus enim plebisque patnintque)

Corripuit. Gaudent perfusi sanguine fratrum, 510Exsilioque domos et dulcia limina mutant,

Atque alio patriam quaerunt sub sole jacentem.

Agricola incurvo terram dimovit aratro

:

Hinc anni labor ; hinc patriam parvosque nepotes

Sustinet ; hinc armenta boum, meritosque juvencos;

Nec requies, quin aut pomis exuberet annus,

Aut fetu pecorum, aut Cerealis mergite culmi,

Proventuque oneret sulcos, atque horrea vincat.

Venit hiems : teritur Sicyonia bacca trapetis

;

Glande sues laeti redeunt ; dant arbuta silvae ; 520Et varios ponit fetus autumnus ; et alte

Mitis in apricis coquitur vindemia saxis.

Interea dulces pendent circum oscula nati

;

Casta pudicitiam servat domus ; ubera vaccse

Lactea demittunt ; pinguesque in gramine leeto

Inter se adversis luctantur cornibus haedi.

Ipse dies agitat festos : fususque per herbam,Ignis ubi in medio, et socii cratera coronant,

Te, libans, Lensee, vocat ; pecorisque magistris

Velocis jaculi cert^mina ponit in uhno ; 530

GEORGICA. LIB.III. 57

Carporaque agresti nudant prsedura palaestra. ^

Hanc olim veteres vitam coluere Sabini

;

Hanc Remus et frater: sic fortis Etruria crevit

;

Scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma,Septemque una sibi muro circumdedit arces.

Ante etiam sceptrum Dictaei regis, et ante

Impia quam csesis gens est epulata juvencis,

Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat.

Necdum etiam audierant inflari classica, necdumImpositos duris crepitare incudibus enses. 540

Sed nos immensum spatiis confecimus sequor ;

Et jam tempus equum fumantia solvere colla.

LIBER TERTIUS.

Te quoque, magna Pales, et te memorande canemusPastor ab Amphryso ; vos, silvae amnesque Lycaei.

Csetera, quae vacuas tenuissent carmine mentes,

Omnia jam vulgata. Quis aut Eurysthea durum,Aut illaudati nescit Busiridis aras ?

Cui non dictus Hylas puer ? et Latonia Delos ?

Hippodameque, humeroque Pelops insignis eburno,

Acer equis ? Tentanda via est, qua me quoque possim

Tollere humo, victorque virum volitare per ora.

Primus ego in patriam mecum, modo vita supersit,

Aonio rediens deducam vertice Musas ; 1

1

Primus Iduraaeas referam tibi, Mantua, palmas ;

Et viridi in campo templum de marmore ponamPropter aquimi, tardis ingens ubi flexibus errat

Mincius, et tenera praetexit arundine ripas.

In medio mihi Caesar erit, templumque tenebit»

Illi victor ego, et Tyrio conspectus in ostro,

Centum quadrijugos agitabo ad flumipa currus.

Cuncta mihi, Alpheum linquens hicosque Molorchi,

Cursibus et crudo decernet Graecia caestu. 20

5S GEORGICA. LIB.III.

Ipse, caput tonsse foliis ornatus olivae,

Dona feram. Jam nunc sollennes ducere pompasAd delubra juvat, csesosque viderejuvencos :

Vel scena ut versis discedat frontibus, utquePurpurea intexti toilant aulaea Britanni.

In foribus pugnam ex auro solidoque elephanto

Gangaridum faciam, victorisque arma Quirini

;

Atque bic undantem bello magnumque fluentem

Nilum, ac navali surgentes sere columnas.

Addam urbes Asiae domitas, pulsumque Niphaten, 30Fidentemque fugl Parthum versisque sagittis,

Et duo rapta manu diverso ex hoste tropaea,

Bisque triumphatas utroque ab litore gentes.

Stabunt et Parii lapides, spirantia signa,

Assaraci proles, demissaeque ab Jove gentis

Nomina, Trosque parens, et Trojae Cynthius auctor.

Invidia infelix Furias amnemque severumCocyti metuet, tortosque Ixionis angues,

Immanemque rotam, et non exsuperabile saxum.

Interea Dryadum silvas saltusqe sequamur 40Intactos, tua, Msecenas, haud moUia jussa.

Te sine nil altum mens inchoat. En, age, segnes

Rumpe moras ; vocat rngenti clamore Cithaeron,

Taygetique canes, domitrixque Epidaurus equorum ;

Et vox assensu nemorum ingeminata remugit.

Mox tamen ardentes accingar dicere pugnasCeesaris, et nomen fama tot ferre per annos,

Tithoni prima quot abest ab origine Caesar.

Seu quis, Olympiacae miratus praemia palmae,

Pascit equos, seu quis fortes ad aratra juvencos, 50Corpora praecipue matrum legat, Optima torvae

Forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix,

Et crurum tenus a mento palearia pendent

;

Tum longo nuUus lateri modus ; omnia magna,

Pes etiam ; et camuris hirtae sub cornibus aures.

Nec mihi displiceat maculis insignis et albo.

GEORGICA. LIB.IH. 59

Aut juga detrectans ; interdumque aspera cornu,

Et faciem tauro propior ; quaeque ardua tota,

Et gradiens im^ verrit vestigia cauda.

JStas Lucinam justosque pati hymenaeos 60Desinit ante decem, post quatuor incipit aunos :

Caetera nec feturae habilis, nec fortis aratris.

Interea, superat gregibus dum Iseta juventas,

Solve mares ; mitte in Venerem pecuaria primus,

Atque aliam ex alia generando suffice prolem.

Optima qugeque dies miseris mortalibus sevi

Prima fugit ; subeunt morbi, tristisque senectus ;

Et labor et durae rapit inclementia mortis.

Semper erunt, quarum mutari corpora mah*s :

I

Semper enim refice ; ac, ne post amissa requiras, 70Anteveni, et sobolem armento sortire quotannis.

Nec non et pecori est idem delectus equino.

Tu modo, quos in spem statues submittere gentis,

Praecipuum jam inde a teneris impende laborem.

ContinHo pecoris generosi puUus in arvis

j

Altius ingreditur, et mollia crura reponit.

Primus et ire viam, et fluvios tentare minaces

Audet, et ignoto sese committere ponti

;

Nec vanos horret strepitus. Illi ardua cervix,

Argutumque caput, brevis alvus, obesaque terga ; 80, liuxuriatque toris animosum pectus. Honesti

Spadices, glaucique ; color deterrimus albis,

Et gilvo. Tum, si qua sonum procul arma ded^re,

Stare loco nescit ; micat auribus, et tremit artus ;

' Coliectumque premens volvit sub naribus ignem.

! Densa juba, et dextro jactata recumbit in armo.

At duplex agitur per lumbos spina ; cavatque

Tellurem, et solido graviter sonat ungula cornu.

Talis Amyclsei domitus Pollucis habenis

1 Cyllarus, et, quorum Graii memin^re poetse, 90! Martis equi bijuges, et magni currus Achillei.

Talis et ipse jiibam cervice effudit equina

60 GEORGICA. LIB.in.

Conjugis adventu pernix Saturnus, et altumPelion hinnitu fugiens implevit acuto.

Hunc quoque, ubi aut morbo gravis, aut jam seg-

nior annis

Deficit, abde domo ; nec turpi ignosce senectse.

Frigidus in Venerem senior, frustraque laboremIngratum trahit ; et, si quando ad proelia ventum est,

Ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis,

Incassum furit. Ergo animos sevumque notabis 1 00Prsecipue; hinc alias artes, prolemque parentum,

Et quis cuique dolor victo, quse gloria palmse.

Nonne vides, cum praecipiti certamine campumCorripu^re, ruuntque effusi carcere currus ;

Cum spes arrectse juvenum, exsultantiaque haurit

Corda pavor pulsans : illi instant verbere torto,

Et proni dant lora : volat vi fervidus axis ;

Jamque humiles, jamque elati subhme videntur

Aera per vacuum ferri, atque assurgere in auras

:

Nec mora, nec requies ; at fulvse nimbus arenae 1 10

Tollitur ; humescunt spumis flatuque sequentum :

Tantus amor laudum, tantse est victoria curse.

Primus Erichthonius currus et quatuor ausus

Jungere equos, rapidusque rotis insistere victor.

Frena Pelethronii Lapithse gyrosque ded^re

Impositi dorso, atque equitem docu^re sub armis

Insultare solo, et gressus glomerare superbos.

jEquus uterque labor ; seque juvenemque maglstri

Exquirunt, calidumque animis, et cursibus acrem

;

Quamvis ssepe fuga versos iile egerit hostes, 120Et patriam Epirum referat, fortesque Mycenas,Neptunique ipsa deducat origine gentem.

His animadversis, iqstant sub tempus, et omnesImpendunt curas denso distendere pingui,

Quem leg^re ducem, et pecori dix^re maritum ;

Pubentesque secant herbas, fiuviosque ministrant,

Farraque; ne blando nequeat superesse labori

;

GEORGICA, LIB.III. 61

Invalidique patrijm referant jejunia nati.

Ipsa autem macie tenuant armenta volentes

;

Atque, ubi concubitus primos jam nota voluptas 130SoUicitat, frondesque negant, et fontibus arcent.

Saepe etiam cursu quatiunt, et sole fatigant,

Cum graviter tunsis gemit area frugibus, et cumSurgentem ad Zephyrum paleae jactantur inanes.

Hoc faciunt, nimio ne luxu obtusior usus

Slt genitali arvo, et sulcos oblimet inertes ;

Sed rapiat sitiens Venerem, interiusque recondat.

Rursus cura patriim cadere, et succedere matrumIncipit. Exactis gravidse cum mensibus errant,

Non illas gravibus quisquam juga ducere plaustris,

Non saltu superare viam sit passus, et acri 141Carpere prata fuga,'fluviosque innare rapaces.

Saltibus in vacuis pascant^ et plena secundumFlumina ; muscus ubi, et viridissima gramine ripa,

Speluncseque tegant, et saxea procubet umbra.Est lucos Silari circa ilieibusque virentem

Plurimus Alburnum volitans (cui nomen asilo

Romanum est, oestrum Graii vert^re vocantes)

Asper, acerba sonans ; quo tota exterrita silvis

Diffugiunt armenta; furit mugitibus sether 150Concussus, silvseque et sicci ripa Tanagri.

Hoc quondam monstro horribiies exercuit iras

Inachiae Juno pestem meditata juvencae.

Hunc quoque^ nam mediis fervoribus acrior instat,

Arcebis gravido pecori, armentaque pasces

Sole recens orto, aut noctem ducentibus astris.

Post partum cura in vitulos traducitur omnis

;

Continuoque notas et nomina gentis inurunt,

Et, quos aut pecori malint submittere habendo,

> Aut aris servare sacros, kut scindere terram, 160£t campum horrentem fractis invertere glebis.

Caetera pascuntur virides armenta per herbas :

Tu quos ad studium atque usum formabis agrestem,

62 GEORGICA. LIB.III.

Jam vitulos hortare, viairique insiste domandi,Dum faciles animi juvenum, dum mobilis setas.

Ac primum laxos tenui de vimine circlos

Cervici subnecte; dehinc, ubi libera colla

Servitio assu^rint, ipsis e torquibus aptos

Junge pares, et coge gradum conferre juvencos

;

Atque illis jam saepe rotse ducantur inanes 1 70Per terram, et summo vestigia pulvere signent

:

Post valido nitens sub pondere faginus axis

Instrepat, et junctos temo trahat aereus orbes.

Interea pubi indomitae non gramina tantum,

Nec vescas salicum frondes, ulvamque palustrem,

Sed frumenta manu carpes sata. Nec tibi fetae,

More patrum, nivea implebunt mulctraria vaccae ;

Sed tota in dulces consument ubera natos.

Sin ad bella magis studium turmasque feroces,

Aut Alphea rotis praelabi fiumina Pisse, 180Et Jovis in hico currus agitare volantes;

Primus equi labor est, aniraos atque arma videre

Bellantura, lltuosque pati ; tractuque g^mentemFerre rotam, et stabulo frenos audire sonantes

;

Tum magis atque magis blandis gaudere magistri

Laudibus, et plausae sonitum cervicis amare.

Atque haec jam primo depulsus ab ubere matris

Audeat, inque vicem det moUibus ora capistris

Invalidus, etiamqu^ tremens, etiam inscius ssvi.

At tribus exactis ubi quarta accesserit aestas, 190

Carpere mox gyrum incipiat, gradibusque sonare mCompositis, sinuetque alterna volumina crurum ; JpSitque laboranti similis ; tum cursibus auras,

Tum vocet, ac per aperta volans, ceu liber habenis,

iEquora> vix summ^ vestigia ponat arena

:

Qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris

Incubuit, Scythiseque hiemes atque arida diflfert

Nubila : tum segetes altae campique natantes

Lenibus horrescunt flabris, summaeque sonorem

GEORGICA. LIB.III. 63

Dant silvae, longique urgent ad litora fluctus : 200IUe volat, simul arva fuga, simul aequora verrens.

Hic vel ad Elei metas et maxima campi

Sudabit spatia, et spumas aget ore cruentas

;

Belgica vel molli melius feret esseda coUo.

Tem demum crassa magnum farragine corpus

Crescere jam domitis sinito ; namque ante domandumIngentes tollent animos, prensique negabuntVerbera lenta pati, et duris parere lupatis.

Sed non uUa magis vires industria firmat,

Quam Venereni et cseci stimulos avertere amoris, 210Sive boum, sive est cui gratior usus equorum.Atque ideo tauros procul atquein sola relegant

Pascua, post montem oppositum, et trans fiuminalata

;

Aut intus clausos satura ad preesepia servant.

Carpit enim vires paulatim, uritque videndo

Femina ; nec nemorum patitur meminisse, nec herbae.

Dulcibii8 illa quidem iilecebris et ssepe superbos

Cornibus inter se subigit decernere amantes.

Pascitur in magna silva formosa juvenca

:

IUi alterjiantes multa vi proelia miscent 220Vulneribus crebris : lavit ater corpora sanguis ;

Versaque in obnixos urgentur cornua vasto

Cum gemitu ; reboant silvaeque et longus Olympus.Nec mos bellantes una stabulare :' sed alter

Victus abit, longeque ignotis exsulat oris;

Multa gemens ignominiam plagasque superbi

Victoris, tum, quos amisit inultus, amores ;

Et stabula adspectans regnis excessit avitis.

Ergo omni cura vires exercet, et inter

Dura jacet pernox instrato saxa cubili, 230Frondibus hirsutis et carice pastus acuta

:

Et tenta sese, atque irasci in cornua discit,

Arboris obnixus trunco ; ventosque lacessit

Ictibus, et sparsa ad pugnam proludit arena.

Post, ubi coUectum robur viresque refectse,

64 GEORGICA. LIB.III.

Signa movet, praecepsque oblitum fertur in hostem ;

Fluctus uti, medio coepit cum albescere ponto,

Longius ex altoque sinum trahit ; utque, volutus

Ad terras^ immane sonat per saxa, neque ipso

Monte minor procumbit ; at ima exaestuat unda 240Vorticibus, nigramque alte subjectat arenam.

Omne adeogenus in terris hominumque ferarumque,

Et genus sequoreum, pecudes, pictseque volucres,

In furias ignemque ruunt ; amor omnibus idem,

Tempore non alio catulorum oblita leaena

Saevior erravit campis ; nec funera vulgo

Tam multa informes ursi stragemque ded^re

Per silvas ; tum saevus aper, tum pessima tigris.

Heu ! male tum Libyse solis erratur in agris.

Nonne vides, ut tota trempr pertentet equorum 250Corpora, si tantum notas odor attulit auras ?

Ac neque eos jam frena virum, neque verbera sseva,

Non scopuli rupesque cavse, atque objecta retardant

Flumina, correptos unda torquentia montes.

Ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus,

Et pede prosubigit terram, fricat arbore costas,

Atque hinc atque ilhnc humeros ad vulnera durat.

Quid juvenis, magnum cui versat in ossibus ignemDurus amor ? Nempe abruptis turbata proceUis

Nocte natat cseca serus freta ; quem super ingens

Porta tonat coeli, et scopulis illisa reclamant 261

iEquora ; nec miseri possunt revocare parentes, ^^^Nec moritura super crudeli funere virgo. jHjlHi

|

Quid lynces Bacchi variae, et genus acre luporum^^"Atque canum ? quid, quae imbelles dant proeha cervi ?

Scilicet ante omnes furor est insignis equarum ;

Et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci

Potniades malis membra absumsere quadrigae.

Illas ducit amor trans Gargara, transque sonantem

Ascanium ; superant montes, et fiumina tranant. 270Continuoque, avidis ubi subdita flamma medullis,

11

GEORGICA, LIB.m» 6S

Vere magis, quia vere calor redit ossibus, illae

Ore omnes verss3 in Zephyrum stant rupibus altis,

Exceptantqi^e leves auras ; et saepe sine uUis

Conjugiis vento gravidee (mirabile dictu)

Saxa per et scopulos et depressas convalles

Diffugiunt ; non, Eure, tuos, neque Solis ad ortus

;

In Borean Caurumque, aut unde nigerrimus Auster

Nascitur, et pluvio contristat frigore coelum.

Hic demum, hippomanes vero quod nomine dicunt

Pastores, lentum destillat ab inguine virus ; , 281Hippomanes, quod ssepe malgs leg^re novercae,

Miscueruntque herbas et non innoxia verba.

Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus,

Singula dum capti circumvectamur amore.

Hoc satis armentis. Superat pars altera curae,

Lanigeros agitare greges, hirtasque capellas.

Hic labor ; hinc laudem fortes sperate coloni.

Nec sum animi dubius, verbis ea vinc^re magnumQuam sit, et angustis hunc addere rebus honorem.Sed me Parnassi deserta per ardua dulcis 291Raptat amor. Juvat ire jugis, qua nulla priorumCastaliam molli devertitur orbita clivo.

Nunc, veneranda Paies, magno nunc ore sonandum.Incipiens, stabulis edico in mollibus herbamCarpere oves, dum mox frondosa reducitur sestas ;

Et multa duram stipula tilicumque maniplis

Sternere subter humum, glacies ne frigida Isedat

Molle pecus, scabiemque ferat turpesque podagras.

Post hinc digressus jubeo frondentia capris 300Arbuta sufficere, et fluvios praebere recentes ;

Et stabula a ventis hiberno opponere soli

Ad medium conversa diem, cum frigidus olimJam cadit, extremoque irrorat Aquarius anno.Hae quoque non cura nobis leviore tuendae

;

Nec minor usus erit ; quamvis Milesia magnoVellera mutentur Tyrios incocta rubores.

g3

66 GEORGICA. LIB.III.

Densior hinc soboles ; hinc largi copia lactis.

Quam magis exhausto spumaverit ubere mulctra,

Lseta magis pressis manabunt fkimina mammis. 31

Q

Nec minus interea barbas incanaque mentaCinyphii tondent hirci, setasque coraantes,

Usum in castrorum, et miseris velamina nautis.

Pascuntur vero siivas, et summa Lycsei,

Horrentesque rubos, et amantes ardua dumos ;

Atque ipsee memores redeunt in tecta, suosqueDucunt, et gravido superant vix ubere limen.

Ergo omni studio gjaciem ventosque nivales,

Quo minus est illis curge mortalis egestas,

Avertes ; victumque feres et virgea Isetus 32QPabula ; nec tota claudes foenilia bruma.At vero, Zephyris cum laeta vocantibus sestas

In saltus utrumque gregem atque in pascua mittet

;

Luciferi primo cum sidere frigida rura

Carpamus, dum mane novum, dum gramina cangiiat^

Et ros in tenera pecori gratissimus herba.

Tnde, ubi quarta sitim coeli collegerit hora,

Et cantu querulae rumpent arbusta cicadse,

Ad puteos aut alta, greges ad stagna jubeto

Currentem iiignis potare canahbus undam ; 330^stibus at mediis umbrosam exquirere vallem,

Sicubi magna Jovis antiquo robore quercus

Ingentes tendat ramos, aut sicubi nigrumIlicibus crebris sacra nemus accubet umbr^ ;

Tum tenues dare rursus aquas, et pascere rursus

Solis ad occasum, cum frigidus aera VesperTemperat, et saltus reficit jam roscida kma,Litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi.

Quid tibi pastores Libyse, quid pascua versu

Prosequar, et raris habitata mapalia tectis ? 340Ssepe diem noctemque, et totum ex ordine mensem^Pascitur, itque pecus longa in deserta sine ulhs

Hospitiis : tantum campi jacet. Omnia secum

GEORGICA. LIB.III. G7

Armentarius Afer agit, tectumque, Laremque,Armaque, Amyclseumque canem, Cressamque phare.

tram :

Non secus ac patriis acer Romanus in armis

Injusto sub fasce viam cum carpit, et hosti

Ante exspectatum positis stat in agmine castris.

At non, qua Scythiae gentes, Maeotiaque unda,

Turbidus et torquens fiaventes Ister arenas, 350Quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem».

Illic clausa tenent stabuhs armenta ; neque ullae

Aut herbse campo apparent^ aut arbore froudes

:

Sed jacet aggeribus niveis informis et alta

Terra gelu late, septemque assurgit in uinas.

Semper hiems, semper spirantes frigora Cauri.

Tum Sol pallentes haud unquam discutit umbras ;.

Nec cum invectus equis aitum petit aethera ; nec cumPrsecipitem Oceani rubro lavit sequore currum.

Concrescunt subitse currenti in fiumine crustse, 360Undaque jam tergo ferratos sustinet orbes,

Puppibus illa prius, patuhs nunc hospita plaustris.

-^raque dissiliunt vulgo, vestesque rigescunt

Indutse, caeduntque securibus humida vina ;

Et totee sohdam in giaciem verterelacunae

;

Stiriaque impexis induruit horrida barbis.

Interea toto non secius aere ningit

:

Intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis

Corpora magna boum ; confertoque agmine cervi

Torpent mole nov^, et siimmis vix cornibus exstant.

Hos non immissis canibus, non cassibus ullis, 371Puniceaeve agitant pavidos formidine pennae :

Sed frustra oppositum trudentes pectore montemComminus obtruncant ferro, graviterque rudentes

Caedunt^ et magno laeti clamore reportant.

Ipsi in defossis specubus secura sub alta

Otia agunt terra, congestaque robora totasque

Advolv^re focis ulmos, ignique dedere.

68 GEOEGICA. LIB.III.

Hic noctem ludo ducunt, et pocula laeti

Fermento atque acidis imitantur vitea sorbis. 380Talis Hyperboreo Septem subjecta trioni

Gens effrena virAm RhipiEo tunditur Euro,Et pecudum fulvis velatur corpora setis.

Si tibi lanitium curae ; primum aspera silva,

Lappaeque tribulique absint ; fuge pabula laeta;

Continuoque greges villis lege mollibus albos.

lUum autem, quamvis aries sit candidus ipse,

Nigra subest udo tantum cui lingua palato,

Rejice, ne maculis infuscet vellera puUis

Nascentum ; plenoque alium circumspice campo. 390Munere sic niveo lanse, si credere dignum est,

Pan deus Arcadise captam te, Luna, fefellit,

In nemora alta vocans ; nec tu adspernata vocantem.

At, cui lactis amor, cytisum lotosque frequentes' Ipse manu salsasque ferat prsesepibus herbas.

Hinc et amant fluvios magis, ac niagis ubera tendunt,

Et salis occultum referunt in lacte saporem.

Multi jam excretos prohibent a matribus hsedos,

Primaque ferratis praefigunt ora capistris.

Quod surgente die muls^re horisque diurnis, 400Nocte premunt ; quod jam tenebris et sole cadente,

Sub lucem exportans calathis adit oppida pastor

;

Aut parco sale contingunt, hiemique reponunt.

Nec tibi cura cammi fuerit postrema : sed unaVeloces Spartse catulos acremque MolossumPasce sero pingui. Nunquam, custodibus iUis,

Nocturnum stabulis furem, incursusque luporum,

Aut impacatos a tergo horrebis Iberos.

Ssepe etiam cursu timidos agitabis onagros,

Et canibus leporem, canibus venabere damas. 410Ssepe volutabris puisos silvestribus apros

Latratu turbabis agens, montesque per altos

Ingentem clamore premes ad retia cervum.

Disce et odoratam stabulis accendere cedrum.

GEORGICA. LIB.III. 69

Galbaneoqiie agitare graves nidore chelydros.

Saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu

Vipera delituit, coelumque exterrita fugit

;

Aut tecto assuetus coluber succedere et umbrse,

Pestis acerba boum, pecorique adspergere virus,

Fovit humum. Cape saxa manu, cape robora, pastor,

Tollentemque minas et sibila coUa tumentem 421

Dejice ; jamque fuga timidum caput abdidit altej

Cum medii nexus extremaeque agmina caudae

Solvuntur, tardosque trahit sinus iiltimus orbes.

Est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis,

Squamea convolvens sublato pectore terga,

Atque notis longam maculosus grandibus alvum ;

Qui, dum amnes uUi rumpuntur fontibus, et dumVere madent udo terrae ac pluvialibus Austris,

Stagna colit ; ripisque habitans, hic piseibus atram

Improbus ingluviem ranisque loquaclbus explet. 431Postquam exustapakis, terr^que ardore dehiscunt,

Exsiht in siccum^ et flammantia lumina torquens

Ssevit agris, asperque siti, atque exterritus sestu.

Ne mihi tum moUes sub divo carpere somnos,Neu dorso nemoris llbeat jacuisse per herbas,

jCum positis novus exuviis nitidusque juventa

Volvitur, aut catulos tectis aut ova rehnquens,

Arduus ad solem, et hnguis micat ora trisulcis.

Morborum quoque te causas et signa docebo. 440Turpis oves tentat scabies, ubi frigidus imberAltius ad vivum persedit, et horrida canoBruma gehi ; vel cum tonsis illotus adhsesit

Sudor, et hirsuti secuerunt corpora vepres.

Dulcibus idcirco fluviis pecus omne magistri

Perfundunt, udisque aries in gurgite villis

Mersatur, missusque secundo defiuit amni ;

Aut tonsum tristi contingunt corpus amurca,Et spumas miscent argenti, vivaque sulfura,,

Idifiasque pices, et pingues unguine ceras, 450

70 GEOjElGICA. LIB.III.

Scillamque, helleborosque graves, nigrumquebitumen.Non tamen ulla magis praesens fortuna laborura est,

Quam si quis ferro potuit rescindere summumUlceris os. Alitur vitiura, vivitque tegendo ;

Dum medicas adhibere manus ad vulnera pastor

Abnegat, aut meliora Deos sedet omina poscens.

Quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa

Cum furit, atque artus depascitur arida febris,

Profuit incensos eestus avertere, et inter

Ima ferire pedis salientem sanguine venam ; 460Bisaltse quo more solent, acerque Gelonus,

Cum fugit in Rhodopen, atque in deserta Getarum,Et lac concretura cum sanguine potat equino.

Quam procul aut molli succedere ssepius umbraeVideris, aut summas carpentem ignavius herbas,

Extremamque sequi, aut medio procumbere campoPascentem, et seree solam decedere nocjti ;

Continuo culpam ferro compesce, prius quamDira per incautum serpant contagia vulgus. 469Non tam creber, agens hiemem, ruit aequore turbo,

Quam multse pecudum pestes. Nec singula morbi

Corpora corripiunt ; sed tota sestiva repente,

Spemqye gregemque simul, cunctamque ab origine

gentem.

Tum sciat, aerias Alpes et Norica si qui»

Castella in tumulis, et lapydis arva Timavi,

Nunc quoque post tanto videat, desertaque regna

Pastorum, et longe saltus lateque vacantes.

Hic quondam morbo coeli miseranda coorta est

Tempestas, totoque autumni incanduit sestu,

Et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum ;

Corrupitque lacus ; infecit pabula tabo. 481

Nec via mortis erat simplex ; sed ubi ignea venis

Omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,

Rursus abundabat fluidus liquor, oraniaque in se

Ossa minutatim morbo coUapsa trahebat.

GEORGICA. LIB.IiI. 71

Sgepe in honore Deum medio stans hostia ad aram,

Lanea dum nivea circumdatur infula vitta,

Inter cunctantes cecidit moribunda ministros.

Aut si quam ferro mactaverat ante sacerdos,

Inde neque impositis ardent altaria fibris ; 490Nec responsa potest consultus reddere vates ;

Ac vix suppositi tinguntur sanguine cultri,

Summaque jejun^ sanie infuscatur arena.

Hinc laetis vituli vulgo moriuntur in herbis,

Et dulces animas plena ad praesepia reddunt.

Hinc canibus blandis rabies venit, et quatit aegros

Tussis anheia sues, ac faucibus angit obesis.

Labitur infelix, studiorum atque immemor herbse,

Victor equus, fontesque avertitur, et pede terramCrebra ferit ; demissee aures ; incertus ibidem 500Sudor ; et ille quidem morituris frigidus ; aret

Pellis, et ad tactum tractanti dura resistit.

Haec ante exitium primis dant signa diebus.

Sin in processu coepit crudescere morbus ;

Tum vero ardentes oculi, atque attractus ab alto

Spiritus, interdum gemitu gravis ; imaque longollia singultu tendunt ; it naribus ater

Sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.

Profuit inserto latices infundere cornuLeneeos ; ea visa salus morientibus una. 510Mox erat hoc ip»um exitio, furiisque refecti

Ardebant, ipsique suos, jam morte sub segra,

(Di meliora piis, erroremque hostibus illum !)

piscissos nudis laniabant dentibus artus.

Ecce autem duro fumans sub vomere taurus

Concidit, et mixtum spumis vomit ore cruorem,Extremosque ciet gemitus. It tristis arator,

Moerentem abjungens fraterna morte juvencum ;

Atque opere in medio defixa reliquit aratra.

Non umbrae altorum nemorum, non mollia possuntPrata movere animum, non, qui per saxa volutus 521

72 GEORGICA. LlB.Iir.

Purior electro campum petit amnis : at imaSblvuntur latera, atque oculos stupor urget inertes^

Ad terramque fluit devexo pondere cervix.

Quid labor, aut benefacta juvant ? quid vomere terrasInvertisse graves ? atqui non Massica BacchiMunera, non illis epulse nocuere repostae

:

Frondibus et victu pascuntur simplicis herbae ; .

Pocula sunt fontes liquidi, atque exercita cursuFlumina, nec somnos abrumpit cura salubres. 530Tempore non alio dicunt regionibus illis

Qusesitas ad sacra boves Junonis, et uris

Imparibus ductos alta ad donaria currus.

Ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis

Unguibus infodiunt fruges, montesque per altos

Contenta cervice trahunt stridentia plaustra.

Non lupus insidias explorat ovilia circum,

Nec gregibus nocturnus obambulat : acrior illum

Cura dbmat. Timidi damae cervique fugaces

Nunc interque canes et circum tecta vagantur. 540Jam maris immensi prolem, et genus omne natantum,Litore in extremo, ceu naufraga corpora, fluctus

Proluit ; insolitae fugiunt in flumina phocae.

Interit et curvis frustra defensa latebris

Vipera, ^et attoniti squamis adstantibus hydri.

Ipsis est aer avibus non sequus, et illee

Prsecipites alt^ vitam sub nube relinquunt.

Prseterea jam nec mutari pabula refert,

Qusesitseque nocent artes ; cessere magistri,

Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus. 550Saevit, et, in lucem Stygiis emissa tenebris,

Pallida Tisiphone Morbos agit ante, Metumque ;

Ijique dies avidum surgens caput altius effert.

Balatu pecorum et crebris mugitibus amnesArentesque sonant ripae collesque supini.

Jamque catervatim dat stragem, atque aggerat ipsii

In stabulis turpi dilapsa cadavera tabo

;

i

GEORGICA. LIB. IV. 73

Donec humo tegere, ac foveis abscondere discunt.

Nani neque erat coriis usus ; nec viscera quisquam

Aut undis abolere potest, aut vincere flamma ; 560Nec tondere quidem morbo illuvieque peresa

Vellera» nec telas possunt attingere putres.

Verum etiam, invisos si quis tentarat amictus,

Ardentes papulse, atque immundus olentia sudMembra sequebatur ; nec longo deinde moranti

Tempore contactos artus sacer ignis edebat.

LIBER QUARTUS.

X RoTENUs aerii mellis coelestia donaExsequar. Hanc etiam, Magcenas, adspice partem.Admiranda tibi levium spectacula rerum,

Magnanimosque duces, totiusque ordine gentis

Mores, et studia, et populos, et proelia dicam.

In tenui labor : at tenuis non gloria ; si quemNumina Iseva sinunt, auditque vocatus Apollo.

Principio sedes apibus statioque petenda,

Quo neque sit ventis aditus (nam pabtila venti

Ferre domuni prohibent), neque oves hsedique pe-tulci

,^^10

Floribus insultent, aut errans bucula campoD0cutiat rorem, et surgentes atterat herbas.

Absint et picti squalentia terga lacerti

Pinguibus a stabulis, meropesque, aliseque volucres ;

Et manibus Procne pectus signata cruentis.

Omnia nam late vastant, ipsasque volantes

Ore ferunt dulcem nidis immitibus escam.At liquidi fontes et stagna virentia niusco

Adsint, et tenuis, fugiens per gramina, rivus ;

'Palmaque vestibulum autjngens oleaster innmbret

;

Ut, cum prima novi ducent examina reges 21Vere suo, ludetque favis emissa juventns,

H

!>•

74? OEOKGICA. LIB.IV.

Vicina invitet deeedere ripa calori

;

'

ObvilK|ue hospitiis teneat frondentibus arbos.

In mediom, seu stabit iners, seu profluet hunior,

Transversas salices et grandia conjice saxa ;

Pontibus ut crebris possint consistere, et alas

Pandere ad aestivum solem, si forte morantes

Sparserit^ aut prseceps Neptuno immerserit Eurus.

Haec circum casise virides, et olentia late 30Serpylla, et graviter spirantis copia thymbree

Ploreat, irriguumque bibant violaria fontem.

Ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis,

Seu lento fueriht alvearia -vimine texta,

Angustos habeant aditus : nam frigore niella

Cogit hiems, eademque calor iiquefacta renifttit.

Utraque vis apibus pariter metuenda ; neque illae

Nequidquam in tectis certatim tenuia cera

Spiramenta linunt, fueoque et floribus oras

Explent, collectutnque heec ipsa ad munera gluten

Et visco et Phrygiae servant pice lentius Idse. 141Saepe etiam efFossis, si vera est fama, latebris

Sub terra fov^re larem, penitusque repertae

Pumicibusque cavis exesseque arboris antro.

Tu tamen e levi rimosa cubilia linfio

Unge fovens circum, et raras super injice frondes.

Neu propius tectis taxum sine ; neve rubentes

Ure foco cancros ; altse neu crede paludi,

Aut ubi odor coeni gravis, aut ubi concava piilsu

Saxa sonant, vocisque offensa resultat imago. 50Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit

Sub terras, coelunique sestiv^ luce reclusit

;

Illse continuo saltus silvasque peragrant,

Purpureosque metunt flores, et flumina libant

Summa leves. Hinc nescio qua dulcedine tetse

Progeniem nidosque fovent ; hinc arte recentes

Excudunt ceras, et mella tenacia fingunt.

Hinc, ubi jam emi^sum caveis ad sidera coeli

GEORGICA. LIB. IV. 7&

Nare per sestatem liquidana suspexeris agmen,

Obscuramque trahi vento mirabere nubem, 60Contemplator : aquas dulces, et frondea semper

Tecta petunt. Huc tu jussos adsperge sapores,

Trita melisphylia, et cerinthae ignobile gramen ;

Tinnitusque cije, et Matris quate cymbala circum

:

Ips^ consident medicatis sedibus ; ipsae

Intima more suo sese in cunabula condent.

Sia autem ad pugnam exierint ; (nam ssepe duobusRegibus incessit magno discordia motu,Continuoque animos vulgi et trepidantia bello

Corda licet longe prsesciscere : namque morantes 70Martius iile aeris rauci canor increpat, et vox

Auditur fractos sonitus iqgtitata tubarum ;

Tum trepidae inter se coeunt, pennisque coniSQan^,

Spiculaque exacuvmt rostris, aptantque lacertos,

Et circa regem atque ipsa ad prsetoria densae

Miscentur, magnisque vocant claraoribus hostem»)

Ergo ubi, ver nactae sudum camposque patente^,

Erumpunt portis, concurritur ; eethere in alto

Fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem,Prsecipitesque cadunt. Non densior aere grando, 80Nec de concussa tantum pluit ilice glandis.

Ipsi per medias acies, insignibus alis^

Ingentes animos angusto in pectore versaut,

IJsque adeo obnixi non cedere^ dum gravis aut hos,

Aut hos versa fuga victor dare terga subegit.

Hi motus animorum, a,tque hasc certamina tcmta,

Pulveris exigui jactu compressa quiescunt.

Verum, ubi ductores acie revocaveris ambo,Deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,

Dede neci ; melior vacua sine regnet in aula. 9ft

Alter erit maculis auro squalentibus ardens

;

Nam duo sunt genera ; bic melior, insignis et ore-^

Et rutilis ckrus squamis ; ille horridus alter

Desidia, latamque trahens inglo^ius alvum.^•2

76 GEORGICA. LIB. IV,

Ut binse regum facies, ita corpora plebis

:

Namque alise turpes borrent ; ceu, pulvere ab alto

Cum venit, et sicco terram spuit ore viator

Aridus ; elucent aliae, et fulgore coruscant,

Ardentes auro, et paribus lita corpora guttis.

HsBc potior soboles ; binc coeli tempore certo 100Dulcia mella premes ; nec tantum dulcia, quantumEt liquida, et durum Bacchi domitura saporem.

At cura incerta volant, coeloque examina ludunt,

Contemnuntque favos, et frigida tecta relinquunt,

Instabiles animos ludo prohibebis inani.

Nec magnus prohibere labor. Tu regibus alas

Eripe. Non illis quisquam cunctantibus altum

Ire iter, aut castris audebit vellere signa,

Jnvitent croceis halantes floribus horti,

Et custos furum atque avium cum falce saligna 110

Hellespontiaci servet tutela Priapi.

Ipse thymum pinosque ferens de montibus altis

Tecta serat late circum, cui talia curae ;

Ipse labore manum duro terat ; ipse feraces

Figat humo plantas^ et amicos irriget imbres.

Atque equidem (extremo ni jam sub fine laborumVela traham, et terris festinem advertere proram)

Forsitan et, pingues hortos quae cura colendi

Ornaret, canerem, biferique rosaria Psesti ; >

Quoque modo potis gauderent intuba rivis, 120Et virides apio ripae ; tortusque per herbamCresceret in ventrem cucumis ; nec sera comantemNarcissum, aut flexi tacuissem vimen acanthi,

Pallentesque hederas, et amantes litora myrtos.

Namque sub CEbalise memini me turribus arcis,

Qua niger humectat flaventia culta Galaesus,

Corycium vidisse senem, cui pauca relicti

Jugera ruris erant : nec fertilis illa juvencis,

Nec^ecori opportuna seges, nec commoda Baccho.

Hic rarum tamen in dumis olus, albaque circum 130

GEOIiGICA. LI3. lY. '^T

Lilia, verbenasque premeus vescumque p.apaver,

Regum sequabat opes arnmis ; seraque revertens

Nocte domum, dapibus mensas onerabat inemtis.

Primus vere rosam atque auctumno carpere poma,.

Et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa

Rumperet, et glacie cursirs frenaret aquarum,

Ule comam mollis jam tondebat hyacinthi,

^statem increpitaris seram Zephyrosque raorantes. ^/Ergo apibus fetis idem atque examine multo

Primus abundare, et spumantia cogere pressis 14ft

Mella favis ; illi tiliaa, atque uberrima pinus ;

Quotque in flore novo pomis se fertihs arbos

Induerat, totidem auctumno matura tenebat.

Ille etiam seras in versum distulit ulmos,

Eduramque pirum, et spinos jam pruna ferentes,

Jamque ministrantem platanum potantibus umbras.Verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis

Praetereo, atque aliis post me memoranda relinquo.

Nunc age, naturas apibus quas Jupiter ipse

Addidit, expediam, pro quamercede, canoros 150Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae,

Dicteeo coeli Regem pavere sub antro.

Solse communes natos, consortia tecta

Urbis habent, magnisque agitant sub legibus sevum ^Et patriam solae et certos novere penates

;

Venturaeque hiemis memores aestate laborera

Experiuntur, et in medium quaesita reponunt.Namque aliae victu invigilant, et foedere pactoExercentur agris ; pars intra septa domorumNarcissi lacrymam, et lentum de cortice gluten, 16GPrima favis ponunt fundamina, deinde tenacesSuspendunt ceras ; aliae, spem gentis, adultosEducunt fetus ; aliae purissima mellaStipant, et liquido distendunt nectare cellas.

Sunt, quibus ad portas cecidit custodia sorti

;

Inque vicem speculantur aquas et nubila coeli \

h3

t8 GEORGICA. LIB. IV.

Aut onera accipiunt venientum, aut agminc facto

Ignavum, fucos, pecus a praesepibus arcent.

Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.

Ac veluti, lentis Cyclopes fulmina massis 1 70Cum properant, alii taurinis follibus auras

Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt

^ra lacu ; gemit impositis incudibus iEtna

;

lUi inter sese magna vi brachia tollunt

In numerum, versantque tenaci forcipe ferrum

:

Non aliter, si parva licet componere magnis,

Cecropias innatus apes amor urget babendi,

Munere quamque suo. Granda?vis oppida ciarae,

Et munire favos, et d*dala fingere tecta

:

At fessse muita referunt se nocte minores, 180

Crura thymo plense ; pascuntur et arbuta passim,

Et glaucas salices, casiamque, crocumque rubentem,

Et pinguem tiliam, et ferrugineos hyacinthos.

Omnibus una quies operum, labor omnibus unus.

Mane ruunt portis ; nusquam mora: rursus easdemVesper ubi e pastu tandem decedere campis

Admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant ;

Fit sonitus, mussantque oras et limina circum.

Post, ubi jam thalamis se composuere^ siletur

In noctem, fessosque sopor suus oceupat artus. 190

Nec vero a stabulis pluvi^ impendente recedunt

LongiuSj aut credunt ccelo adventantibus Euris ;

Sed circum tutee sub moenibus urbis aquantur,

Excursusque breves tentant, et ssepe lapillos,

IJt cymbse instabiles fluctu jactante saburram,

Tollunt : his sese per inania nubila librant.

Illum adeo placuisse apibus mirabere morem,Quod nec concubitu indulgent, nec corpora segnes

In Venerem solvunt, aut fetus nixibus edunt

:

Verum ipsse e foliis natos et suavibus herbis 200

Ore legunt ; ipsae regem parvosque Quirites

•Sufficiunt, aulasque et cerea regna refingunt.

,1^

GEORGICA. LIB. IV. 79^

Saepe etiani duris errando in cotibus alas

Attrivere, ultroque animam sub fasce ded^re :

Tantus anior fiorum, et generandi gloria niellis.

Ergo ipsas quamvis angiisti terminus sevi

Excipiat ; neque enim plus septima ducitur aestas ;

At genus inimortale manet, multosque per annos

Stat fortuna domus, et avi numerantur avorum.

Praeterea regem non sic JEgyptus et ingens 210Lydia, nec populi Parthorum, aut Medus Hydaspes,

Observant. Rege incolumi, mens omnibus una est

;

Amisso rupere fidem, constructaque mella

Diripuere ipsse, et crates solvere favorum.

lUe opernm custos ; illum admirantur, et omnesCircumstant fremitu denso, stipantque frequentes ;

Et sspe attollunt humeris, et corpora bello

Objectant, pulchramque petunt per vuhiera mortem.His quidam signis, atque htec exempla secuti,

Esse apibus parteni divinse mentis et haustus 220^thereos dixere ; Deum namque ire per omnesTerrasque, tractusque maris, coelumque profundum.Hinc pecudes, armenta, \Hros, genus omne ferarum,

Quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas

;

Scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri

Omnia; nec morti esse locum; sed viva volare

Sideris in numerum, atque alto succedere coelo.

Si quando sedem angustam servataque mella

Thesauris rehnes, prius haustu sparsus aquarumOra fove, funiosque manu praetende sequaces. 230Bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis,

Taygete simul os terris ostendit honestimi

Phas, et Oceani spretos pede reppuht amnes :

Aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi

Tristior hibernas coelo descendit in imdas.

lUis ira modum supra est, laesaeque venenum"'orsibus inspirant, et spicula caeca relinquunt

ffixse venis, animasque in vulnere ponunt.

80 GEOBC^ICA. ws, ly,

Sin duram me^u^s lii^ai^m, p^rcjjesque fatuvo,

Contusosque animos et res misevabere fraqtas ; 240At suffire thymo, cerasque recidere inanes,

Quis dubitet ? nam Si^pe favos ignotus adedit

Stellio ; et lucifugis congesta cubilia blattis ;

Immuuisque sedens aliena ad pahul^ fwws,Aut asper crabro impHjfibus se imipiscui^ £^rmis

;

Aut dirum, tinese, genus ; avit iqvjsa Minervte

L^xos i^ foribus suspendit aranea casses.

Q^io magis exhaustse fuerint, hoc acrius omnesIncumbent generis lapsi sarcire ruinas,

Complebuntque forqs, et floribus horre^ t^xent. 25ft

Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros

Vita tulit, tristi languebunt corpora mprbo

;

Quod jam non dubiis poteris cognoscere siguis ;

Continuo est segris aiius color ; horrida yultumDeformat macies ; tum corpora luce carentumExportant tectis, et tristia funera ducunt

;

Aut illse pedibus connexae ad limina pendent,

Aut intus clausis cunctantur in sedibus, omnesIgnavseque fame, et contracto frigore pigrae.

Tum sonus auditur gravior, tractimque susurraut ;

Frigidus ut quondam siivis immurnfturat Auster ; 261

Ut mare soilicitum stridit refluentibus undis

;

j^stuat ut clausis rapidus fornacibus ignis.

Hic jam g^Jbaneos suadebo incendere odores,

Meilaque arundineis inferre canaiibus, ultro

Hortantem, et fessas ad pabula nota vopantem.

Proderit et tunsum gaiiae admiscere saporem,

Arentesque rosas, aut igni pinguia multoDefruta, vei psithia passos de vite racemos,

Cecropiumque thymum, et grave olentia centaqrea

Est etiam flos in pratis, cui nomen ameilo 27

h

Fec^re agricoiee, faciiis quserentibus herba

;

Namque uno ingentem toiiit de caespite silv^m,

Aureus ipse ; sed in foliis, qiise piurim^ circun^

JII

GEORGICA. LIB. IV. 81

Funduntur, violae sublucet purpura nigrae

;

Saepe Deum nexis ornatse torquibus arae;

Asper in ore sapor ; tonsis in vallibus illum

Pastores et curva legunt prope flumina Mellse.

Hujus odorato radices incoque Baccho,

Pabulaque in foribus plenis appone canistris. 280Sed, si quem proles subito defecerit omnis,

. Nec, genus unde novae stirpis revocetur, habebit

;

Tempus et Arcadii memoranda inventa magistri

Pandere, quoque modo caesis jam saepe juvencis

Insincerus apes tulerit cruor. Altius omnemExpediam prima repetens ab origine famam.Nam qua Pellaei gens fortunata CanopiAccolit effuso stagnantem flumine Nilum,Et circum pictis vehitur sua rura faselis ;

Quaque pharetratae vicinia Persidis urget, 290[Et viridem ^gyptum nigra fecundat arena,

Et diversa ruens septem discurrit in ora]

Usque coloratis amnis devexus ab Indis

;

Omnis in hac certam regio jacit arte salutem.

Exiguus primum, atque ipsos contractus ad usus,

Eligitur locus : hunc angustique imbrice tecti

Parietibusque premunt arctis, i t quattuor addunt^

Quattuor a ventis, obliqua luce fenestras.

Tum vitulus, bima curvans jam cornua fronte,

Quseritur : huic geminse nares et spiritus oris 300Multa reluctanti obsuitur, plagisque peremtoTunsa per integram solvuntur viscera pellem.

Sic positurn in clauso Unquunt, et ramea costis

Subjiciunt fragmenta, thymum, casiasque recentes.

Hoc geritur, Zephyris primum impellentibus undas,

Ante novis rubeant quam prata coloribus, ante

Garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.

Interea teneris tepefactus in ossibus humor-^stuat ; et visenda niodis animalia miris,

Trunca pedum prirno, mox et stridentia pennis 310

82 GEORGICA. LIB. IV.

Miscentur, tenuemque magis raagis aera carpunt

;

DoneCj ut sestivia effusu& nubibus imb^er,

Erup^re ; aut ut, nerN^o pulsante sagittae,

Prima leves ineunt si quando proelia Partbi.

Quis Deus hanc^ Musae, quis nobis extudit artem ?

Unde nova ingressus hominum experientia cepit ?

Pastor Aristaeus, fugiens Peneia Tempe,Amissis, ut fama, apibus morboque fameque,Tristis ad extremi sacrum caput ad&titit amnis,

Multa querens, atque hac affatus voc^ pareijLtem :

Mater Cyrene, m,atei;, quse gurgitis h.ujus 321Ima tenes, quid nie praeclara stirpe deoruni

(Si modo, quem perhibes, pater est Thymbreei:^ ApoUo)Invisum fatis genuisti? aut quo tibi apstri

Pulsus amor? quid me coehim sperare jubeba^ ?

En etiam hunc ipsum vitae mortahs honor^m,Quem mihi vix frugum et pecudum custodia» s.oll;ers

Omnia tentanti extuderat, te matr^, reHnqup.

Quin age, et ipsa manu fehces erue silvas ;

Fer stabuUs inimicum ignem, atque interfice mess.es ;

Ure sata, et vahdam in vites raohre bipe^q,nem ; 331Tanta mese si te ceperunt tsedia laudis.

At mater sonitum thalamo sub fluminis alti

Sensit : eam circum Milesia vellera NymphseCarpebant, hyah saturo fucata colore ;

Drymoque, Xanthoque, Ligeaque, Phyllodoceque,

Csesariem effusse nitidam per candida colla ;

[Nesaee, Spioque, Thahaque, Cymodoceque],Cydippeque, et flava Lycorias ; ahera virgo,

Aitera tum primos Lucinse experta labores ; 340Choque et Beroe soror, Oceanitides ambae,

Ambse auro, pictis incinctae pehibus auibse ;

Atque Ephyre, atque Opis, et Asia Deiopea ;

Et tandem positis velox Arethusa sagittis.^

Inter quas curam Clymene narrabat ing^nera

Vulcani, Martisque dolos et dulcia furta

;

II

*GEeR<JlCA. Llfe.lV. 83

Aque Chao dfensos Dtvurii numerabat amores.

Carmine quo captse dum fusis mollia pensa "'

Devolvunt, iterum maternas impulit aures

Luctus Aristeei, vitreisque sedilibus omnes 350Obstupuere ; sed ante alias Arethusa sorores

Prospiciens, summ^ flavum caput extulit unda ;

Et procul : O gemitu non frustra exterrita tatt^,

Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,

Tristis Aristseus 'Penei genitoris ad undamStat laerymans, et te crudelem riomine dicit.

Huic percussa nova mentem formidine raater,

Duc, age, duc ad nos ; fas illi limina Diviim

Tangere, ait ; simul alta jubet discedere late

Flumiiia, qua juvenis gressus inferret, At illum 360Curvata in montis faciem circumstetit unda,

Accepitque sinu vasto, misitque sub amnem.Jamque domum mirans genitricis, et humida regna,

Speluncisque lacus clausos, lucosque sonantes,

%at, et, ingenti motu stupefactus aquarum,Omnia sub magna labentia flumina terra

Spectabat diversa locis, Phasimque, Lycumque,Et caput, unde altus primum se erumpit Enipeus,

Unde pater Tiberinus, et unde Aniena fluenta,

Saxosumque sonans Hypanis, Mysusque Caicus, 370Et gemina auratus taurino cornua vultii

Eridanus ; quo non aiins per pinguia culta

In mare purpureum violentior effluit amnis.Postquam est in thalami pendentia pumice tecta

Perventum, et nati fletus cognovit inanes

Cyrene ; manibus liquidos dant ordine fontes

Germanae, tonsisque ferunt mantilia villis :

Pars epulis onerant mensas, et plena reponuntPocula ; Panchaeis adolescunt ignibus aree ;

Et mater, Cape Maeonii carchesia Bacchi

;

S80Oceano libemus, ait. MSimul ipsa precatur

Oceanumque patrem rerum, Nymphasque sorores.

84 GEORGICA. LIB* IV.

Centum quae silvas, centum quse flumina servant ;

;

Ter liquido ardentem perfudit nectare Vestam :

Ter flamma ad summum tecti subjecta reluxit ;

Omine quo firmans animum, sic incipit ipsa :

Est in Carpathio Neptuni gurgite vates

Cceruleus Proteus, magnum qui piscibus sequor

Et juncto bipedum curru metitur equorum.Hic nunc Emathiae portus patriamque revisit 390iPallenen ; hunc et Nymphae veneramur, et ipse

Grandsevus Nereus ; novit namque omnia vates,

Quae sint, quse fuerint, quse mox ventura trahantur.

Quippe itaNeptuno visum est ; immania cujus

Armenta et turpes pascit sub gurgite phocas.

Hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnemExpediat morbi causam, eventusque secundet.

Nam sine vi non ulla dabit prtecepta, neque illum

Orando flectes ; vim duram et vincula capto

Tende ; doh circum haec demum frangentur inanes.

Ipsa ego te, medios cum sol accenderit f^stus, 401Cum sitiunt herbae, et pecori jam gratior umbra est,

In secreta senis ducam, quo fessus ab undis

Se recipit ; facile ut somno aggrediare jacentem.

Verum, ubi correptum manibus vinclisque tenebis,

Tum varise eludent species atque ora ferarum :

Fiet enim subito sus horridus, atraque tigris, m \

Squamosusque draco, et fulva cervice leaena

;

_^Aut acrem flammae sonitum dabit, atque ita vinclis

Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit. 410Sed, quanto ille magis formas se vertet in omnes^Tanto, nate, magis contende tenacia vincla

;

Donec talis erit mutato corpore, qualemVideris, incepto tegeret cum lumina somno.

Hsec ait, et liquidum ambrosise diffimdit odorem,Quo totum nati corpus perduxit ; at iili

Dulcis compositis spiravit crinibus aura,

Atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens

GEORGICA. LIB. IV. 85

Exesi latere in niontis, quo plurima vento

Cogitur, inque sinus scindit sese unda reductos ; 420Deprensis olim statio tutissima nautis t

Intus se vasti Proteus tegit objice saxi.

Hic juvenem in latebris aversum a lumine NymphaCollocat : ipsa procul nebulis obscura resistit.

Jam rapidus torrens sitientes Sirius Indos

Ardebat ; coelo et medium sol igneus orbemHauserat ; arebant herbse, et cava flumina siccis

Faucibus ad limum radii tepefacta coquebant

;

Cum Proteus consueta petens e fluctibus antra

Ibat ; eum vasti circum gens humida ponti 430Exsultans rorem late dispersit amarum.Sternunt se somno diversse in litore phocse.

Ipse, velut stabuli custos in montibus olim,

Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit,

Auditisque lupos acuunt balatibus agni,

Considit scopulo medius, numerumque recenset.

Cujus Aristseo quoniam est oblata facultas ;

Vix defessa senem passus componere membra,Cum clamore ruit magno^ manicisque jacentem

Occupat. Ille, suae contra non immemor artis, 440Omnia transformat sese in miracula rerum,

Ignemqiie, horribiiemque feram, fluviumque Hquen-tem.

Verum, ubi nulla fugam reperit pellacia, victus

In sese redit, atque hominis tandem ore locutus

:

Nam quis te, juvenum confidentissime, nostras

Jussit adire domus ? quidve hinc petis ? inquit. At ille

:

Scis, Proteu, scis ipse ; neque est te fallere quidquam ;

Sed tu desine velle. Deum praecepta secuti

Venimus, hinc lapsis qusesitum oracula rebus.

Tantum effatus. Ad hsec vates vi denique multaArdentes oculos intorsit lumine glauco, 451

Et, graviter frendens, sic fatis ora resolvit

:

Non te nullius exercent numinis iree.

Magna luis cOTHnfiissa : tibi has itiiserabiH^ t)rpheu^

Haud quaquam ob meritum poenais, ni Pata resi^tit,

Suscitat ; et rapta graviter pro conjuge s^sevit.

Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,

Immanem ante pedes hydrum moritura pueila

Servantem ripas alta non vidit in herbfi.

At chorus sequalis Dryadum clamore supr^tnos 460Impl^runt montes ; flerunt Rhodopefise aVces,

Altaque Pangsea, et Rhesi Mavortia tellus,

Atque Getse, atque Hebrus, et Actias Orithyia.

Ipse, cava solans segrum testudine amorerti,

Te, dulcis conjux, te solo in litote securm,

Te veniente die, te decedente catiebat. ^ -

Tsenarias etiam fauces, alta ostia Ditis,

Et caligantem nigra formidine lucumIngressus, Manesque adiit, RegemquetremenduTn,Nesciaque humanis precibus mansuescere corda. 4T0At cantu commotse Erebi de sedibus itnis

Umbrse ibant tenues, simulacraque luce carentfttn ;

Quam multa in foliis avium se millia condunt,

Vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber

:

Matres, atque viri, defunctaque corpora vita

Magnanimum heroum, pueri, innuptseque puelte,

Impositique rogis juvenes ante ora parent^m

;

Quos circum limus niger et deformis arpndo

Cocyti, tardaque palus inamabilis und^Alligat^ et novies Styx interfusa coercet. 480Quin ipsse stupu^re domus atque intima Leti

Tartara, coeruleosque implexse crinibus angues

Eum-enides, tenuitque inhians tria Cerberus ora,

Atque Ixionii vento rota constitit orbis.

Jamque pedem referens casus evaserat omnes,

Redditaque Eurydice superas veniebat ad auras,

Pone sequens, (namque hanc dederat Proserpina le-

gem)Cum subita incautum dementia cepit amantem.

Gi^QRmCA. UJ^ ^¥. 87

IgnosQendft quidera^ scirQnt si ignoscere Manjes ; --

Restitit, Eij^rydicenque suam jam luce sub ipsa 490Immemor, heu ! victusque animi respexit. Ibi oninis

Efifusus labor, atque iramitis rupta tyranni

Foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.

IUa^ Quis et me^ inquit, miserara, et te perdidit^

Orpheu,Quis tantus furor ? En iterum crudelia retro

Eata vocant, conditque natantia lumina somnus.

Jamque vale. Feror ingenti circumdata nocte,

Invalidasque tibi tendens, heu ! non tua, palmas. ^/

Dixit, et ex oculis subito, ceu fumus in auras

Commixtus tenues, fugit diversa ; neque illum, 500Prensantem nequidquam umbras, et multa volentera

Dicere, praeterea vidit ; nec portitor Orci

Amplius ohjectam passus transire pahidem.

Qnid faceret ? quo se rapta bis conjuge ferret ?

Quo fletu Manes, qua Numina voce moveret ?

Illa quidem Stygia nabat jam frigida cymba.

Septem illum totos perhibent ex ordine men&es,

Rupe sub aeria, deserti ad Strymonis undam,Elevisse, et gelidis hsec evolvisse sub antris,

Mulcentem tigres, et agentem carmine quercus : 510Quahs popuiea moerens Philomela sub umbra

I

Amissos queritur fetus ; quos durus arator

i

Observans nido implumes detraxit : at illa

ITt^t noctem, raraoque sedens miserabile carmenIntegrat, et moestis late loca questibus implet.

]

Nulla Venus, non ulU animum iiexere Hymena^i.1 JSohis Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem,

Arvaque Rhipeeis nunquam viduata pruinis,

j

Xustrabat, raptam Eurydicen atque irrita Ditis

;CDona querens : spret<e Ciconum quo munere matres,

jIjnter sacra Deum nocturnique orgia Baechi, 52|uDiscerptum latos juvenem sparsere per agros.

Tum quoque, marmorea caput a cervice revulsumI 2

88 GEORGICA. LIB. IV.

Gurgite cum medio portans CEagrius HebrusVolveret, Eurydicen vox ipsa et frigida Jingua,

Ah miseram Eurydicen ! anima fugiente vocabat

;

Eurydicen toto referebant flumine ripse,

Haec Proteus ; et se jactu dedit sequor in altum ;

Qu^ue dedit, spumantem undam sub vortice torsit.

At non Cyrene : namque ultro affata timentem : 530Nate, licet tristes animo deponere curas.

Hsec omnis morbi causa ; hinc miserabile Nymphae,Cum quibus illa choros lucis agitabat in altis,

Exitium mis^re apibus. Tu munera supplex

Tende petens pacem, et faciles venerare Napseas :

Namque dabunt veniam votis, irasque remittent.

8ed, modus orandi qui sit, prius ordine dicam.

Quattuor eximios praestanti corpore tauros,

Qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycsei,

Delige, et intact^ totidem cervice juvencas. 540Quattuor his aras alta ad delubra dearumConstitue, et sacrum jugulis demitte cruorem,

Corporaque ipsa boum frondoso desere luco.

Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,

Tnferias Orphei Lethgea papavera mittes,

Placatam Eurydicen vitula venerabere caes^,

Et nigram mactabis ovem, lucumque revises.

Haud mora : conlinuo matris praecepta facessit.

Ad dehibra venit ; monstratas excitat aras ;

QuattUor eximios praestanti corpore tauros 550Ducit, et intacta totidem cervice juvencas.

Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus,

Inferias Orphei mittit, lucumque revisit.

Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrumAdspiciunt, iiquefacta boum per viscera toto

Stridere apes utero, et ruptis effervere costis

;

Xmmensasque trahi nubes : jamque arbore summaConfluere, et lentis uvam demittere ramis.

GEORGICA. LIB.IV. 89

Hcec super arvorum cultu pecorumque caneham, -

Et super arboribus ; Ccesar dum magnus ad altum 560Fulminat Euphraten bello, victorque volentes

Per popiilos datjura, viajnque affectat Olympo.

Illo Virgilium me tempore dulcis alehat

Parthen&pe;, studiisJiorentem ignobilis oti

;

Carmina qui lusi pastommy ckudaxqu^ juventd^

Tityre, te patulce cecini sub tegmine fagi.

1 6

P. VIRGILII MARONIS

iENEIDOS

LIBER PRIMUS.

Ille ego, qui quondam, gracili modulatus avendCarmen, et, egressus sitvis, vicina coegi,

Ut quamvis avido parerent arva colono ;

Gratum opus agricolis : at nunc horrentia Martis.

Arma, virumque cano, Trojse qui primus ab oris

Italiam, fato profugus, Lavinia venit

Litora ; niultum ille et terris jactatus et alto,

Vi Superum, ssevse memorem Junonis ob iram :

Multa quoque et bello passus, dum conderet urbem,Inferretque deos Latio ; genus unde Latinum,Albanique patres, atque altse moenia Romse.

Musa, mihi causas memora, quo numine Iseso,

Quidve dolens, regina Deum tot volvere casus

Insigneni pietate virum, tot adire labores 10Impulerit : tantaene animis coelestibus irae ? -

(Jrbs antiqua fuit, (Tyrii tenu^re coloni)

Carthago, Italiam contra Tiberinaque longe

Ostia, dives opum, studiisque asperrima belli ;

Quam Juno fertur terris magis omnibus unamPosthabita coluisse Samo : hic illius arma,

Hic currus fuit : hoc regnum dea gentibus esse,

Si qua fata sinant, jam tum tenditque fovetque.

Progeniem sed enim Trojano a sanguine duci

Audierat, Tyrias olim quse verteret arces: 20

^NEIDOS LIB.^1. 91

Hiiic populum, late regem, belloque superbum,Venturum excidlo Libyae : sic volvere Parcas.

Id metuens, veterisque memor Saturnia belli,

Prima quod ad Trojam pro caris gesserat Argis : t

Nec dum etiam causse irarum ssevique dolores '

Exciderant animo ; manet alta mente repostumJudicium Paridis, spretseque injuria formse,

Et genus invisum, et rapti Ganymedis honores :

His accensa super, jactatos sequore toto

Troas, relliquias Danaum atque immitis Achillei, 30Arcebat longe Latio ; multosque per annos

Errabant acti fatis maria omnia circum.

Tantae molis erat Romanam condere genteni.

Vix e conspectu Siculae telluris in altum

Vela dabant Iseti, et spumas salis aere ruebant ;

Cum Juno, seternum servans sub pectore vulnus,

Heec secum : Mene incepto desistere victam,

Nec posse Itaha Teucrorum avertere regem ?

Quippe vetor fatis ! Pallasne exurere classem

Argivum, atque ipsos potuit submergere ponto, 40Unius ob noxam et furias Ajacis Oilei ?

Ipsa, Jovis rapidum jaculata e nubibus ignem,

Disjecitque rates, evertitque sequora ventis ;

Illum, exspirantem transtixo pectore flammas,

Turbine corripuit, scopuloque infixit acuto.

Ast ego, quee Divum incedo regina, Jovisque

Efc soror et conjux, una cum gente tot annosBella gero. Et quisquam numen Junonis adoret

Prseterea, aut supplex aris imponat honorem ?

Taha flammato secum Dea corde volutans, 50Nimborum in patriam, loca feta furentibus Austris,

^oliam venit. Hic vasto rex yEoius antro

Luctantes ventos tempestatesque sonoras

Imperio premit, ac vinclis et carcere frenat. _^

Illi indignantes niagno cum murmure montis

Circum claustra frem\mt. Cels^l sedet ^Eolus arce

92 iEN^^DOS U^. I.

Sceptra tenens, moUitque animos^ et temperat iras

:

Ni faciat, maria ac terras coelumque profundumQuippe ferant rapidi secum, verrantque per auras.

Sed Pater omnipotens speluncis abdidit atris, 60Hoc metuens ; molemque et montes insuper ajtos

Tmposuit ; regemque dedit, qui foedere certo

Et premere, et laxas sciret dare jussus habenas,

Ad quem tum Juno supplex his vocihus usa est

:

^ole, namque tibi Divurn Pater atque howi^umRex

Et mulcere dedit fluctus et toUere vento,

Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat ^quor,Ilium in Itaham portans, victosque Penates :

Incute vim ventis, submersasque obrue puppes ;

Aut age diversos ; et disjice corpora ponto. 70Snnt mihi bis septem prsestanti corpore Nymphse,Quarum quee forma pulcherrima, DeiopeamConnubio jungam stabih propriamque dicabo :

Onmes ut tecum meritis pro talibus annosExigat, et pulchra faciat te prole parentem.

jEohis hsec contra : Tuus, o regina, quid opte^,

Explorare labor ; mihi jussa capessere fas est.

Tu mihi, quodcumque hoc regni, tusceptra Jovep^queConcihas ; tu das epulis accumbere Divum,Nimborumque facis tempestatumque potentem. 80

Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montepiImpulit in latus ; ac venti, velut agmine facto,

Qua data porta, nmnt, et terras turbine perflaut.

Incubuere mari, totumque a sedibus inais

Una Eurusque Notusque ruunt ereberque proceJlis

Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus.

Insequitur clamorque virum stridorque rvidentuui.

Eripiunt subito nubes cceiumque diemqueTeucrorum ex ocuhs ; ponto nox incubat atra.

Intonu^re poli, et crebris micat ignibus apther ; 90Preesentemque viris intentant omnia mortem.

^NEIDOS UB. I. 93

Exteniplo iEne^e solvuntur frigore membra.Ingemit, et, duplices tendens ad sidera palmas,

Talia voce refert : O terque quaterque beati,

Queis ante ora patrum Trojse sub mo&nibus altis

Contigit oppetere ! o Danaum fortissime gentis

Tydide, mene Iliacis occumbere campis

Non potuisse, tuaque animam hanc effundere dextra ?

Saevus ubi iEacidae telo jacet Hector, ubi ingens

Sarpedon ; ubi tot Simois correpta sub undis 100

Scuta virum galeasque et fortia corpora volvit. -

Talia jactanti stridens Aquilone procella

Velum adversa ferit, fluctusque ad sidera toUit.

Franguntur remi ; tum prora avertit, et undis

Dat latus ; insequitur cumulo prseruptus aquae mons.Hi summo in fluctu pendent ; his unda dehiscens

Terram inter fluctus aperit ; furit sestus arenis.

Tres Notus abreptas in saxa latentia torquet

:

[Saxa vocant Itali mediis quse in fluctibus Aras :]

Dorsum immane mari summo. Tres Eurus ab alto

iln brevia et syrtes urget, miserabile visu, 1 J

1

liliditque vadis, atque aggere cingit arenae.

Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,

Ipsius ante oculos ingens a vertice pontus

In puppim ferit ; excutitur, pronusque magister

Volvitur in caput ; ast iilam ter fluctus ibidem

Torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex*

Apparent rari nantes in gurgite vasto ;

Arma virum, tabulaeque, et Troia gaza per undas.

Jam validam Ilionei navem, jam fortis Achatae, 120^

Et qua vectus Abas, et qua granda^vus Aletes,

Vicit hiems ; laxis laterum compagibus omnesAccipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.

Interea magno misceri murniure pontum,Emissamque hiemem sensit Neptunus, et imis

Stagna refusa vadis, graviter commotus ; et, alto

Prospiciens, summa placidum caput extulit und^^

9i jENiuDos hm,u

Disjectarn ^13 ea? toto videt aBquore classem ;

Fluctibus oppressos Troas coelique rwiiiia.v

Nec latuere doii fratrem Junonis et irae. 130Eurum ad se Zephyrumque vocat ; dehiiKJ t^lia fatur i

Tantane vos generis tenuit fidueia vestri ?

Jam coelum terramque, meo sine numiiie, VenUr^Miscere, et tantas audetis toUere moles ?

Quos dgo .... Sed motos praestat componere fluefcua.

Post mihi non sinxili poena cammissa lueti$.

Maturate fugam, r^gique hsec dicite v^stro

;

Non illi imperium pelagi saevumque tricl^nte^,

Sed mihi, sorte datum. Tenet ille iramania saxa,

Vestras, Eure, domos : illa se jactet in a»!^ 1.40

JEolus, et clauso ventorum carcere regnet.

Sic ait, et dicto citius tumida sequora pkc^t

;

Collectasque fugat nuhea, solemque reduoit, j^

Cymothoe, simul et Triton adnixus, aouto

Detrudunt naves scopulo ; levat ipse trideati ;.

Et vastas aperit syrtes, et temperat sequar

:

Atque rotis summas levibus perlabitur undaa.

Ac, veluti magno in populo cum saepe coorta est

Seditio, ssevitque animis ignobile vulgus ; 149Jamque faces et saxa volant ; furor arma ministrat

:

Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quemConspex^re, silent ; arrectisque auribus adstant

;

Iste regit dictis animos, et pectora mulcet

;

Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora po^tquamProspiciens genitor, coeloque invectus aperto,

Flectit equos, curruque voians dat lora secuudo.

Defessi j^Eneadee, quse proxima litora, cursu

Contendunt petere, et Libyee vertuntur ad oras.

Est in secessu longo locus : insula portumEfficit objectu laterum, quibus omnis ab alto 160

Frangitur inque sinus scindit sese unda red^ctos.

Hinc atque hinc vastae rupes geminiqvte mivi^vvtiu'

In coelum scopuli, quorum sub vertice late

-II

^^NIErbos LiS.r. 95

JEquora tiita silent ; tum silvis scena coruscis

Desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra.Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum

;

Intus aquee dulces, vivoque sedilia saxo

;

Nympharum domus. Hic fessas non vincula navesUlla tenent ; unco non alligat ancora morsu. _,

Huc septem Mne3.s collectis navibus omni 1 70Ex numero Subit : ac, magno telluris amoreEgressi, optata potiuntur Troes arena,

Et sale tabentes artus in litore ponunt.

Ac primum silici scintillam excudit Achates,

Suscepitque ignem foliis, alque arida circumNutrimenta dedit, rapuitque in fomite flammam.Tum Cererem corruptam \mdis Cerealiaque armaExpediunt fessi rerum ; frugesque receptas

Et torrere parant flammis, et frangere saxo.

ijineas scopulum interea conscendit, et omnemProspectum late pelago petit ; Anthea si quem 181

Jactatum vento videat, Phrygiasque biremes,

Aut Capyn, aut celsis in puppibus arma Caici.

Navem in conspectu nullam ; tres litore cervos"

Prospicit errantes ; hos tota armenta sequuntur

A tergo, et longum per valles pascitur agmen.Constitit hic, arcumque manu celeresque sagittas

Corripuit ; fidus quse tela gerebat Achates :

Ductoresque ipsos primum, capita aita ferentes

Cornibus arboreis, sternit ; tum vulgus ; et omnemMiscet agens tehs nemora inter frondea turbam. 191

Nec^prius absistit, quam septem ingentia victor

Gorpora fundat humi, et numerum cum navibus cftquet.

Hinc portum petit, et socios partitur in omnes.

Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes

Litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros,

-Dividit^ et dictis moerentia pectora mulcet

:

O socii ! (neque enim ignari sumus ante malorum)O passi graviora! dabit Deus his quoque finem.

96 JENEIDOS LIB. I.

Vos et Scylleeam rabiem penitusque sonantes 20QAcc^stis scopulos : vos et Cyclopia saxa

Experti. Revocate animos, mcestumque timoremMittite. Forsan et hsec olim meminisse juvabit.

Per varios casus, per tot discrimina rerum,

Tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas

Ostendunt : illic fas regna resurgere Trojae.

Durate, et vosmet rebus servate secundis.

Talia voce refert ; curisque ingentibus seger

Spem vultu simulat, premit altum corde dolorem.

Illi se prsedee accingunt dapibusque futuris

:

2l6Tergora deripiunt costis, et viscera nudant

;

Pars in frusta secant, verubusque trementia figunt

:

Litore aena locant alii, flammasque ministrant

;

Tum victu revocant vires ; fusique per herbamImplentur veteris Bacchi pinguisque ferinse.

Postquam exemta fames epulis, mensaeque remotse,

Amissos longo socios sermone requirunt

;

Spemque metumque inter dubii, seu vivere credant,

Sive extrema pati, necjam exaudire vocatos.

Praecipue pius ^Eneas, nunc acris Orontei, 220Nunc Amyci casum gemit, et crudelia secumFata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.Et jam finis erat ; cum Jupiter, sethere summo

Despiciens mare velivolum, terrasque jacentes,

Litoraque, et latos populos, sic vertice coeli

Constitit, et Libyae defixit lumina regnis. JC'.^-

Atque iUum tales jactantem pectore cura^Tristior, et lacrymis oculos suffusa nitentes,

AUoquitur Venus : O qui res hominumque deumque^ternis regis i nperiis, et fulmine terres ! 230Quid meus iEneas in te committere tantum,

Quid Troes potu^re ? quibus, tot funera passis,

Cunctus ob Itallam terrarum claucfitur orbis ?

Certe hinc Romanos olim, volventibus annis,

Hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,

iENElDOS LIB. I. 97

Qui niare, qui terras, omni ditione tenerent,

PoUicitus. Quae te, Genitor, sententia vertit ?

Hoc .equidem occasum Trojae tristesque ruinas

Solabar, fatis contrari^ fata rependens.

Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos 240Insequitur. Quem das finem, Rex magne, laborum ?

Antenor potuit, mediis elapsus Achivis,

Illyricos penetrare sinus atque intima tutus

Regna Liburnorum, et fontem superare Timavi

;

Unde per ora novem vasto cum murmure montis

It mare proruptum, et pelago premit arva sonanti

;

Hic tamen ille urbem Pata.vt, sedesque locavit

Teucrorum, et genti nomen dedit, armaque fixit

Troia ; nunc placida compostus pace quiescit.

Nos, tua progenies, coeli quibus annuis arcem, 250Navibus (infandum) amissis, unius ob iram

Prodimur, atque Italis longe disjungimur oris. ^.

Hic pietatis honos ? sic nos in sceptra reponis ?

Olli subriden§ hominum sator atque deorumVultu, quo coelum tempestatesque serenat,

Oscula libavit natas ; dehinc talia fatur

:

Parce metu, Cytherea ; manent immota tuorumFata tibi ; cernes urbem et promissa Lavini

Moenia, sublimemque feres ad sidera coeli 259Magnanimum ^nean ; neque me sententia vertit.

Hic (tibi fabor enim, quando hsec te cura remordet,

Longius et volvens fatorum arcana movebo)EeUum ingens geret Italia, populosque feroces

Contundet ; moresque viris et moenia ponet

;

Tertia dum Latio regnantem viderit aestas,

Ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.

At puer Ascanius, cui nunc cognomen lulo

[Additur, (Ilus erat, dum res stetit llia regno) ]

Triginta magnos volvendis mensibus orbes

Imperio explebit, regnumque ab sede Lavini 2/0Transferet, et Longam multa vi muniet Albam.

K

98 JSE^NEIDOS LIB. I.

Hic jam ter eentutri totos regnabitur annoBGente siib Hectorea ; donec regina sacerdos,

Marte gravis, geminam partu dabit Ilia prolem.Inde lupse fulvo nutricis tegmine Isetus

Romulus excipiet gentem, et Mavortia condetMoenia, Romanosque suo de nomine dicet.

His ego nec metas rerum nec tempora pono

;

Imperium sine fine dedi. Quin aspera Juno,Quse mare nunc terrasque metu coelumqae fatigat,

Consilia in melius referet, mecumque fovebit 281Romanos, rerum dominos, gentemque togatam.

Sic placitum. Vehiet lustris labentibus setas,

Cum domus Assaraci Phthiam clarasque MycenasServitio premet, ac victis dominabitur Argis.

•j^ascetur pulohra Trojanus origine Csesar,^ Imperium Oceano, famam qui terminet astris,

Julius, a magno demissum nomen lulo ;

Hunc tu olim coelo, spoliis Orientis onustum,

Accipies secura ; vocabitur hic quoque votiis. 290Aspera tum positis mitescent ssecula bellis.

Cana Fides, et Vesta, Remo cum fratre Quirinus,

Jura dabunt ; diree ferro et compagibus arctis

Claudentur Belli porta^ ; Furor impius intus,

Sseva sedens super arma, et centum vinctus aertis

Post tergum nodis, fremet horridus ore cruento.

Hsec ait : et Maia genitum demtttit ab ako ;

Ut terrse, utque novse pateant Carthaginis arces

Hospitio Teucris ; ne fati nescia DidoFinibus arceret. Volat ille per aera magnum 300Remigio alarum ; ac Libyae citus adstitit oris.

Et jam jussa facit ; ponuntque ferocia Poeni

Corda, volente Deo. In primis regina quietum

Accipit in Teucros animum mentemque benignam.

At pius JEneas, per noctem plurima volvens,

Ut primum lux alma data est, exire, locosqiie

Explorare novos ; quas vento accesserit oras.

11

J

iENEiPOS WB. I. 99

Qui teneant (nam inculta videt) hominesne fersene,

Qugerere constituit, sociisque exacta referre.

Classem in convexo nemorum, sub rupe cavata, 31^Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris

Occulit ; ipse uno graditur comitatus Achate,

Bina manu lato crispans hastilia ferro.

Cui mater media sese tulit obvia silva,

Virginis os habitumque gerens, et virginis armaSpartanae ; vel qualis equos Threissa fatigat

Harpalyce, volucremque fuga prsevertitur Eurm>i.

Namque hu»ieris de more habilem suspenderat areumVenatrix, dederatque comam diffundere ventis

;

Nuda genu, nodoque sinus coltecta fluentes. 320Ac prior, Heus, inquit, juvenes, monstrate, mearumVidistis si quam hic errantem forte sororum,

Succinctam pharetra et maculosee tegmine lyncis,

Aut spumantis apri cursum clamore prementem.Sic Venus ; et Veneris contra sic fihus orsus :

NuUa tuarum audita mihi neque visa sororum,

O, quam te memorem ? virgo ; namque haud tibi vultus

Mortahs, nec vox hominem sonat ; o, Dea certe ;

An Phoebi soror ? an Nympharum sanguinis una ?

Sis fehx, nostrumque leves, quaecumque, laborengi,

:

Et, quo sub coelo tandem, quibus orbis in oris 331Jactemur, doceas. Ignari hominumque locorumqueErramus, vento huc et vastis fluctibus acti.

Multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.

Tum Venus : Haud equidem tali me dignor honore ;

Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram,

Purpureoque alte suras vincire cothurno.

Punica regna vides, Tyrios, et Agenoris urbem :

Sed fines Libyci, genus intraetabile bello.

Imperium Dido Tyria regit urbe profecta, 340Germanum fugiens. Longa est injuria, longae

Ambages ; sed summa sequar fastigia rerun(x.

Huic conjux Sychseus erat, ditissimus agri

K 2

100 JENEIDOS LIB. I.

Phoenicum, et niagno miserse dilectus amore

;

Cui pater intactam dederat, primisque jug^rat

Ominibus. Sed regna Tyri germanus habebatPygmalion, scelere ante alios immanior omnes

:

Quos inter medius venit furor, Ille SychaeumI^npius ante aras, atque auri csecus amore,

Clam ferro incautum superat, securus amorum 35 (>

Germanse : factumque diu celavit, et segram,

Multa nialus simulans, vana spe lusit amantem.Ipsa sed in somnis inhumati venit imagoConjugis ; ora modis attollens pallida miris,

Crudeles aras trajectaque pectora ferro

Nudavit ; csecumque domus scelus omne retexit.

Tum celerare fugam patriaque excedere suadet

;

Auxiliumque vise^ veteres tellure recludit

Thesauros, ignotum argenti pondus et auri.

His commota fugam Dido sociosque parabat. 360Conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni,

Aut metus acer erat : naves, quae forte paratse,

Corripiunt, onerantque auro. Portantur avari

Pygmalionis opes pelago ; dux femina facti.

Deven6re locos, ubi nunc ingentia cernes

Moenia, surgentemque novse Carthaginis arcem ;

Mercatique solum, facti de nomine Byrsam,

Taurino quantum possent circumdare tergo.

Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris^

Quove tenetis iter ? Quaerenti talibus ille 370Suspirans, imoque trahens a pectore vocem :

O Dea! si prim^ repetens ab origine pergam,

Et vacet annales nostrorum audire laborum ;

Ante diem clauso componet Vesper Olympo.Nos Troja antiqua (si vestras forte per aures

Trojse nomen iit) diversa per sequora vectos

Forte sua Libycis tempestas appulit oris.

Sum pius iEneas, raptos qui ex hoste Penates

Classe veho mecum, fam^ super aethera notu».

^NEIPOS J,IB. I. lOJ

Italiani qusero patriani, genus ab Jove summo, "^^ 380Bis denis Phrygium conscendi navibus sequor,

Matre Dea monstrante viam, data fata secutus.

Vix septem convuls^ undis Euroque supersunt.

Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,

Europa atque Asia pulsus. Nec plura querentemPassa Venus medio sic interfata dolore est

:

Quisquis es, haud (credo) invisus coelestibus auras

Vitales carpis, Tyriam qui adveneris urbem.

Perge modo, atque hinc te reginae ad limina perfer.

Namque tibi reduces socios classemque relatam 390Nuntio, et in tutum versis Aquilonibus actam ;

Ni frustra augurium vani docu^re parentes.

Adspice bis senos Isetantes agmine cycnos,

^therea quos lapsa pUiga Jovis ales aperto

Turbabat coelo ; nunc terras ordine longo

Aut capere, aut captas jam despectare videntur.

Ut reduces illi ludunt stridentibus alis,

Et coetu cinxere polum, cantusque deder^

;

Haud aliter puppesque tu9e pubesque tuori;m

Aut portum tenet, aut pleno subit ostia velo. 400Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressupa.

• Dixit, et avertens rosea cervice reful&it,

Ambrosieeque comse divinum vertice odoremSpirav^re ; pedes vestis defluxit ad imos,

Et vera incessu patuit Dea. Ille, ubi raatremAgnovit, tali fugientem est voce secutus

:

Quid natum toties crudelis tu quoque falsis

Ludis imaginibus ? cur dextree jungere dextramNon datur, ac veras audire et reddere voces ?

Taiibus incusat, gressumque ad moenia tendit. 410At Venus obscuro gradientes aere sepsit,

Et malto nebulae circum Dea fudit amictu,

Cernere ne quis eos, neu quis contingere posset,

Molirive moram, aut veniendi poscere causas.

Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit

k3

102 ^NEIDOS LIB. I.

1Lseta suas : ubi templum illi, ceutumque Sabaeo

Thure calent arse, sertisque recentibus halant.

Corripu^re viam interea, qua semita monstrat]

Jamque adscendebant collem, qui phirimus urbi

Imminet, adversasque adspectat desuper arces. 420Miratur molem iEneas^ magaha quondam ;

Miratur portas, strepitumque, et strata viarum.

Instant ardentes Tyrii : pars ducere muros,

Molirique arcem, et manibus subvolvere saxa

;

Pars optare locum tecto, et concludere sulco.

[Jura magistratusque legunt, sanctumque senatum.]

Hic portus ahi effodiunt : hic alta theatris

Fundamenta locant alii, immanesque columnasRupibus excidunt, scenis decora alta futuris-

Qualis apes aestate nova per florea rura 430Exercet sub sole labor ; cum gentis adultos

Educunt fetus, aut cum liquentia melia

Stipant, et dulci distendunt nectare cellas ;

Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facta

Ignavum, fucos, pecus a prsesepibus arcent

;

Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.

O' fortunati, quorum jam moenia surgunt

!

iEneas ait, et fastigia suspicit urbis.

Infert se septus nebula (mirabile dictu)

Per medios, miscetque viris ; neque cernitur uUi. 440^

Lucus in urbe fuit media, Isetissimus umbrse,

Quo primum, jactati undis et turbine, Poeni

Effod^re loco signum, quod regia JunoMonstrarat, caput acris equi : sic nam fore bello^

Egregiam, et facilem victu per ssecula gentenir

Hic templum Junoni ingens Sidonia DidoCondebat, donis opulentum et numine Divae,

JSrea cui gradibus surgebant limina, nexaeque

-^re trabes ; foribus cardo stridebat aenis.

Hoc primum in luco nova res oblata timorem 450Leniit; hic primura uiEneas sperare sahnem

iENEIDOS LIB. I. 103

Ausus, et afflictis melius confidere rebus.

Namque, sub ingenti lustrat dum singula templo,

Reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,

Artificumque manus inter se, operumque laborem,

Miratur, videt lliacas ex ordine pugnas,

Bellaque jam fama totum vulgata per orbem,

Atridas, Priamumque, et saevum ambobus Achillem.

Constitit ; et lacrymans, Quis jam locus, inquit,

Achate,

Quse regio in terris nostri non plena laboris ? 460En Priamus. Sunt hic etiam sua pr^mia laudi

;

Sunt lacrymse rerum ; et mentem mortaha tangunt.

Solve metus ; feret haec aliquam tibi fama salutem.

Sic ait, atque animum pictura pascit inani,

Multa gemens, largoque humectat flumine vukum.Namque videbat, uti bellantes Pergama circumHac fugerent Graii, premeret Trojana juventus ;

Hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.

Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis

Agnoscit lacrymans ; primo quse prodita somno 470Tydides multa vastabat csede cruentus ;

Ardentesque avertit equos in castra, prius quamPabuia gustassent Trojae, Xanthumque bibissent.

Parte aha fugiens amissis Troilus armis,

Infelix puer, atque impar congressus Achilli,

Fertur equis, curruque hseret resupinus inani,

Lora tenens tamen : huic cervixque comseque trahunturPer terram, et versa pulvis inscribitur hasta,

Interea ad temphim non sequse Palladis ibant

Crinibus lliades passis, pepiumque ferebant 480SuppHciter tristes, et tunsae pectora pahnis

:

Diva solo fixos oculos aversa tenebat.

Ter circum Ihacos raptaverat Hectora muros,Exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

Tum vero ingentem gemitam dat pectore ab imo,Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,.

104* iPNElDOS LIB. I.

Tendentemque nianus Priamum conspexit inermes.

Se quoque principibus permixtum agnovit Achivis,

Eoasque acies, et nigri Memnonis arma.

Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490Penthesilea furens, mediisque in millibus ardet,

Aurea subnectens exsertse cingula mammae,Bellatrix, audetque viris concurrere virgo.

Hsec dum Dardanio iEnese miranda videntur ;

Dum stupet, obtutuque hseret defixus in uno ;

Regina ad templum, forma pulcherrima, DidoIncessit, magna juvenum stipante caterv^.

Qualis in Eurotse ripis, aut per juga Cynthi,

Exercet Diana choros ;quam niille secutae

Hinc atque hinc glomerantur Oreades ; illa phare-

tram 500Fert humero, gradiensque Deas supereminet omnes

;

Latonae tacitum pertentant gaudia pectvis ; ^Talis erat Dido, talem se laeta ferebat

Per medios, instans operi regnisque futuris.

Tum foribus Divse, media testudine templi,

Septa armis, solioque alte subnixa, resedit.

Jura dabat legesque viris ; operumque laborem

Partibus aequabat justis, aut sorte trahebat

:

Cum subito ^neas concursu accedere magnoAnthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum,Teucrorumque alios ; ater quos aequore turbo 51

1

Dispulerat, penitusque alias avexerat oras. -

Obstupuit sin^ul ipse, simul percussus Achates

Laetitiaque metuque ; avidi conjungere dextras

Ardebant : sed res animos incognita turbat.

Dissimulant ; et nube cava speculantur amicti,

Quae fortuna viris ; classem quo litore linquant

;

Quid veniant : cunctis nam lecti navibus ibant,

Orantes veniam, et templum clamore petebant.

Postquam introgressij, et coram data copia fandi,

Maximus llioneus placido sio pectpre ee^pit : 5?!

^NEIDOS LIB.I, 1Q5

O regina, novam cui condere Jupiter urbem,

Justitiaque dedit gentes frenare superbas

!

Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,

Oramus : prohibe infandos a navibus ignes ;

Parce pio generi, et propius res adspice nostras.

Non nos aut ferro Libycos populare penates

Venimus, aut raptas ad litora vertere praedas

:

Non ea vis animo, nec tanta superbia victis.

Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt, 530*

Terra antiqua, potens armis, atque ubere glebae

;

CEnotri coiu^re viri : nunc fama, minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

Huc cursus fuit

:

Cum subito assurgens fluctu nimbosus Orion

In vada cseca tulit, penitusque procacibus Austris,

Perque undas, superante salo,-perque invia saxa

Dispulit ; huc pauci vestris adnavimus oris.

,

Quod genus hoc hominum, quseve hunc tam barbara

moremi Permittit patria ? hospitio prohibemur arenae ! 540Bella cient, primaque vetant consistere terra.

Si genus humanum et mortalia temnitis arma

;

At sperateDeos memores fandi atque nefandi.

Rex erat ^neas nobis, quo justior alter,

Nec pietate fuit nec bello major et armis :

Quem si fata virum servant, si vescitur aur^

iEtherea, neque adhuc crudelibus occubat umbris,

Non metus, officio ne te certasse priorem,' Pdeniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes,' Arvaque, Trojanoque a sanguine clarus Acestes. 550Quassatam ventis liceat subducere classem,

I Et silvis aptare trabes, et stringere remos.

Si datur Itaiiam, sociis et rege recepto,

jTendere, ut Italiam laeti Latiumquepetamus.' Sin absumta salus, et te, pater optime Teucrum,Pontus habet Libyae, nec spes jam restat luli

;

106 ^JfEIDOS LIB.I.

At freta Sicanise saltem, sedesque pamtas,

Unde huc advecti, legemque petamus Acesten.

Talibus llioneus : cuncti simul ore fremebant

Dardanidae. f ,

^SO

Tum breviter Dido, vultum demissa, profatur :

Solvite corde metum, Teucri ; secludite curas.

Res dura, et regni novitas, me talia cogunt

Moliri, et late fines custode tueri.

Quis geniis iEne^dum, quis Trojae nesciat urbem,

Virtutesque virosque, aut tanti incendia belli ?

Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni

;

Nec tam aversus equos Tyria Sol jungit ab urbe. _x

Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva, ^ ^SWeErycis fines regemque optatis Acesten 5 57v

Auxilio*tutos dimittam, opibusque juvabo.^

Vultis et his mecum pariter considere regnis ?

Urbem quam statuo, vestra est ; subducite naves ;

Xros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.

Atque utinam rex ipse, Noto compulsus eodem,

Afforet TEneas ! equidem per litora certos

Dimittam, et Libyae lustrare extrema jubebo ;

Si quibus ejectus silvis aut urbibus errat.

His animum arrecti dictis, et fortis Achates

Et pater ^neas, jamdudum erumpere nubem 08O

Ardebant. Prior JEneam compellat Achates :

Nate Dea, quae nunc animo sententia surgit ?

Omnia tuta vides ; classem, sociosque receptos.

Unus abest, medio in fliuctu quem vidimus ipsi

Submersum ; dictis respondent caetera matris.

Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente

Scindit se nubes, et in sethera purgat apertum. —Restitit iEneas, claraque in luce refulsit,

Os humercsque Deo similis : namque ipsa decoram^

Caesariem nato genitrix, himenque juventse i)^

.

Purpureum, et Isetos ocuHs aflflarat honores ;-

Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo

^]SrEID08 LIB.I. 107

Argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

^ Tum sic reginam alloquitur, cunctisque repente

Improvisus ait : Coram, quem quseritis, adsumTroius ^neas, Libycis ereptus ab undis. |

O sola infandos Trojae miserata labores, **^f^^^

-

Quae nos, relliquias Danaum, terraeque marisque

Omnibus exhaustos jam casibus, omnium egenos,

Urbe, domo, socias ! grates persolvere dignas 600Non opis est nostrse, Dido, nec quidquid ubique est

Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. /Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid

Uft<)uam justitia est et mens sibi conscia recti,

iPriemia digna ferant. Quee te tam Iseta tulerunt

Saecula ? qui tanti taiem genuere parentes ?

In freta dum iiuvii current, dum montibus umbrs^Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet

;

Semper honos, nomenque tuum, laudesque manebunt

;

Quae me cumque vocant terrae. Sic fatus, araicum

I

Ilionea petit dextra^ laevaque Serestum ; 611

Post alios, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.

1

Obstupuit primo adspectu Sidonia Dido ;

Casu deinde viri tanto ; et sic ore iocuta ent

:

. Quis te, nate Dea, per tanta pericula easus

! Insequitur ? quae vis immanibus appiicat oris ?

Tunc ille j^neas, quem Dardanio Anchisse

Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam ?

Atque equidem Teucrum memini Sidona venire,

Fitiibus expuisum patriis, nova regna petentem 620AuxiiioBeli: genitor tum Beius opimamVastabat Cyprum, et victor ditione tenebat.

Tempore jam ex ilio casus mihi cognitus urbis

Trojanse, nomenquetuum, regesque Pelasgi.

Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat,

^Seque ortum antiqu^ Teucrorum ab stirpe volebat.

Quare agite, o tectis, juvenes, succedite nostris.

Me quoque per muitos simiiis fortuna labores

108 ^NEIDOS LIB.I.

Jactatam bac demum voluit consistere terra,

Non ignara mali, miseris succurrere disco. 630Sic memorat : simul ^nean in regia ducit

Tecta ; simul divum templis indicit honorem.Nec minus interea sociis ad litora mittit

Viginti tauros, magnorum horrentia centumTerga suum, pingues centum cum matribus agnos,

Munera laetitiamque dii.

At domus interior regali splendida luxuInstruitur, mediisque parant convivia tectis.

Arte laboratae vestes, ostroque superbo ;

Tngens argentum mensis, ceelataque in auro 640Fortia facta patrum, series longissima rerum,

Per tot ducta viros antiqu^ ab origine gentis.

^neas (neque enim patrius consistere menteniPassus amor) rapidum ad naves prsemittit Achaten,Ascanio ferat hsec, ipsumque ad moenia ducat.

Omnis in Ascanio cari stat cura parentis.

Munera prseterea, Iliacis erepta ruinis,

Ferre jubet ; pallam signis auroque rigentem,

Et circumtextum croceo velamen acantho,

Ornatus Argivse Helenae ; quos iila Mycenis, 650Pergama cum peteret inconcessosque Hymenaeos,Extulerat, matris Ledse mirabile donum.Praeterea sceptrum, llione quod gesserat olim,

Maxima natarum Priami, coUoque monile

Baccatum, et duplicem gemmis auroque coronam*

Hsec celerans, iter ad naves tendebat Achates.

At Cytherea novas artes, nova pectore versat ,m^

Consilia ; ut faciem mutatus et ora Cupido .fl I

Pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem

Incendat reginam, atque ossibus implicet ignem. 660

Quippe domum timet ambiguam, Tyriosque bilingues

;

XJrit atrox Juno, et sub noctem cura recursat,

Ergo his aligerum dictis affatur Amorem :

Nate, meae vires, mea nmgua [>oteutia^ solus,

JENEIDOS LlB.f. 10&

Nate, patris summi qui tela Typhoia temnis ;

Ad te confugio, et supplex tua numina posco.

.

Frater ut iEneas pelago tuus omnia circum

Litora jactetur, odiis Junonis iniquae,

Nota tibi ; et nostro doluisti saepe dolore.

Hunc Phoenissa tenet Dido, blandisque moratur 670Vocibus ; et vereor, quo se Junonia vertant

Hospitia: haud tanto cessabit cardine rerum.

Quocirca capere ante dolis et cingere flammaReginam meditor ; ne quo se numine mutet,

Sed magno ^ncce mecum teneatur amore.

Qu^ facere id possis, nostram nunc accipe mentem :

Regius accitu cari genitoris ad urbem^idpniam puer ire parat, mea maxima cura,

Pona ferens, pelago et flammis restantia Trojse :

Hunc ego sopitum somno, super alta Cytheria, 680Aut super Tdalium^ sacrat^ sede recondam ;

Ne qud scire dolos, mediusve occurrere possit.

Tu faciem illius noctem non amplius unamFalle dolo, et notos pueri puer indue vultus ;

Ut, cum te gremio accipiet lastissima Dido,

Regales inter mensas laticemque Lyseum,Cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,

i Occultum inspires ignem, fallasque veneno.

Paret Amor dictis carae genitricis, et alas

Exuit, et gressu gaudens incedit luli» 690At Venus Ascanio placidam pei' membra quietem

I

Irrigat, et fotum gremio Dea toUit in altosI Idaliae lucos ; ubi mollis amaracus ilhim

Floribus et dulci adspirans complectitur umbrd.

j

Jamque ibat, dicto parens, et dona Cupido! Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate.Cum venit, aulseis jam se regina superbis

Aure^ composuit sponda, mediamque locavit.

Jam pater jaSneas, et jam Trojana juventus,

C\>nveniunt, stratoquc super discumbitur ostro. 700L

110 iENEIDOS HB.I.

Dant famuli manibus lyniphas, Cereremque canistris

Expediunt, tonsisque ferunt mantilia villis.

Quinquaginta intus famulie, quibus ordine longoCura penum struere, et flammis adolere Penates.Centum aliae, totidemque pares aetate ministri,

Qui dapibus mensas onerant, et pocula ponunt.Necnon et Tyrii per limina laeta frequentes

Convenfere, toris jussi discumbere pictis.

Mirantur dona iEnese ; mirantur lulum,Flagrantesque Dei vultus, simulataque verba, 710Pallamque, et pictum croceo velamen acantho.

Prsecipue infelix, pesti devota, futurse,

Expleri mentem nequit, ardescitque tuendoPhoenissa, et pariter puero donisque movetur.

IUe, ubi complexu ^neae colloque pependit,

Et magnum falsi implevit genitoris amorem,lleginam petit. Haec oculis, haec pectore toto

Haeret ; et interdum gremio fovet, inscia Dido,

Insidat quantus miserae Deus l At inemor ille

Matris Acidalia^, paulatini abolere Sychseum 720Incipitj et vivo tentat praevertere ambreJampridem resides animos desuetaque corda.

Postquam prima quies epulis, mensseque remotae,

Crateras magnos statuunt, et vina coronant.

Fit strepitus tectis, vocemque per anipla volutant

Atria ; dependent lychni laquearibus aureis

Incensi, et noctem flammis funalia vincunt.

Hic regina gravem gemmis auroque poposcit

Implevitqye mero pateram, quam Belus, et omnes

A Belo soliti. Tum facta sileritia tec^^is : 730Jupiter, hospitibus nam te dare jura loquuntur,

Hunc Isetum Tyriisque diem Trojaque profectis

Esse velis, nostrosque hu^us meminisse minores.

Adsit leetitise Bacchus dator, et bona Juno.

Et vos, o, coetum, Tyrii, celebrate faventes.

Db-it, et in meiisam iaticum libavit honorem.

iENEIDOS ilB. II. 111

Priniaque, libato, siimmo tenus attigit ore.

Tum Bitiae dedit increpitans. Ille impiger liausit

Spumantern paterara, et pleno se proluit auro.

Post alii proceres. Cithara crinitus lopas 740Personat aurat^, docuit quee maximus Atlas.

Hic canit errantem lunam, solisque labores

;

Undehominumgenus,etpecudes; undeimber,etignes

;

Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones ;

Quid tantum Oceano properent se tingere soles

Hiberni, vel quse tardis mora noctibus obstet.

Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.

Necnon et vario noctem sermone trahebat

Infelix Dido, longumque bibebat amorem ;

Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa ;

Nunc, quibus Aurorae venisset filius armis ; 7olNunCj quales Diomedis equi ; nunc, quantus Achilles.

Immo age, et a prima, dic, hospes, origine nobis

Insidias, inquit, Dahaum, casus4ue tuorum,

Erroresque tuos ; nam te jam septima portat

Omnibus errantem terris et fluctibus sestas.

LIBER SEGUNDUS. ^' T

C/ONTicuERE omnes, intentique ora tenebant

;

Inde toro pater -^neas sic orsus ab alto

:

Infandum, regina, jubes renovare dolorem ;

Trojanas ut opes et lamentabile regnumEruerint Danai ; quseque ipse tniserrima vidi,

Et quorum pars magna fui. Quis talia fando

Myrmidonum, Dolopumve, aut duri miles Ulyssei,

Temperet a lacrymis ? et jam nox humida coelo

Praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos.Sed, si tantus amor casus cognoscere nostros, 10Et breviter Trojae supremum audire laborem ;

Quamquam animus meminisse horret, luctuque refugit,

Incipiam. Fracti bello, fatisque repulsi,

l2

112 ^NEIDOS LIB. II*

Ductores Danaumi tot jam labentibus annis,

Instar montis equum divina Palladis arte

j^dificant, sectaque intexunt abiete costas ;

Votum pro reditu simulant : ea fama vagatur.

Huc delecta virum sortiti corpora furtim

Includunt cseco lateri, penitusque cavemasIngentes uterumque armato milite complent. 20

Est in conspectu Tenedos, notissima famaInsula, dives opum, Pri8>,mi dum regna manebant

;

Nunc tantum sinus, et statio male tida carinis.

Huc se provecti deserto in litore condunt.

Nos abiisse rati, et vento petiisse Mycenas.Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu.

Panduntur portae ; juvat ire, et Dorica castra

Desertosque videre locos, litusque relictum.

Hic Dolopum manus, hic S8e\ us tendebat Achilles ;

Classibus hic locus ; hic acie certare solebant. 30Pars stupet innuptae donum exitiale Minervse,

Et molem mirantur equi ;primusque Thymoetes

Duci intra muros hortatur, et arce locari

;

Sive dolo, seu jam Trojae sic fata ferebant.

At Capys, et quorum melior sententia menti,

Aut pelago Dariaum insidias suspectaque donaPrsecipitare jubent, subjectisve urere flammis ;

Aut terebrare cavas uteri et tentare latebras.

Scinditur incertum studia in contraria vulgus. .^*

Primus ibi ante omnes, magna comitante catervii,

Jjaocoon ardeqs summa decurrit ^b ai?ce ; 41

Et procul, O miseri, quas tanta insania, cives ?

Creditis avectos hostes ? aut ulla putatis

Dona carere dolis Danaiim ? sic notus Ulysses ?

Aut hoc inchisi ligno occultantur Achivi,

Aut hsec iti nostros fabricata est machina muros,

Inspectura domos, venturaque desuper urbi

;

Aut aliquis latet error. Equo ne credite, Teucri,

Quidquid id est, timeQ Danaos et dona fgrentes.

iENEIDOS LIB.II. 113

Sic fatus, validis ingentem viribus hastam 50In latus, inque feri curvam compagibus alvum,

Contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso

Insonu^re cavae gemitumque ded^re cavernae.

Et, si fata Deum, si mens non Iseva fuisset,

Impulerat ferro Argolicas foedare latebras ;

Trojaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres.

Ecce, manus juvenem interea post terga revinctum

Pastores magno ad regem clamore trahebant

Dardanidae ; qui se ignotum venientibus ultro, 59Hoc ipsum ut strueret, Trojamque aperiret Achivis,

Obtulerat, fidens animi, atque in utrumque paratus,

Seu versare dolos, seu certae occumbere morti.

Undique visendi studio Trojana juventus

Circumfusa ruit, certantque illudere capto.

Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab unoDisce omnes.Namque, ut conspectu in medio turba'ius, inermis,

Constitit, atque oculis Phrygia agmina circumspexit

;

Heu ! quae nunc tellus, inquit, quae me sequora pos-

sunt 69Accipere ? aut quid jam misero mihi denique restat ?

Cui neque apud Danaos usquam locus ; et super ipsi

Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt.

Quo gemitu conversi animi, compressus et omnisImpetus. Hortamur fari, quo sanguine cretu^,

Quidve ferat ; memoret, quse sit fiducia capto.

Ille hsec, deposita tandem formidine, fatur

:

Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor

Vera, inquit ; neque me Argolica de gente negabo :

Hoc primum ; nec, si miserum Fortuna SinonemFinxit, vanum etiam mendacemque improba iinget.

Fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures 81Belidae nomen Palamedis, et inclyta famaGloria : quem falsa sub proditione Pelasgi

Insontem, infando indicio, quia bella vetabat,

l3

114? iENEIDOS LIB.II.

Demis^i e neci ; nunc cassum lumine lugent

;

Illi me comitem, et consanguinitate propinquum,Pauper in arma pater primis huc misit ab annis.

Dum stabat regnq incolumis, regumque vigebat

Conciliis, et nos aliquod nomenque decusqueGessimus. Invidia postquam pellacis Ulyssei

(Haud ignota loquor) superis concessit ab oris,

Afflictus vitam in tenebris luctuque trahebam,Et casum insontis mecum indignabar amici.

Nec tacui demens ; et me, fors si qua tulisset,

Si patrios unquam remeassem victor ad Argos,

Promisi ultorem ; et verbis odia asperamovi^

Hinc niihi prima mali labes ; hinc semper Ulysses

Criminibus terrere novis ; hinc spargere voces

In vulgum ambiguas, et quserere conscius arma.

Nec requievit enim, donec, Calchante ministro,....

Sed quid ego hsec autem nequidquam ingrata re-

volvo ? u 101

Quidve moror ? si omnes imo ordine habetis Achivos,

Idque audire sat est, jamdudum sumite poenas :

Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae.

Tum vero ardemus scitari et quserere causas,

Ignavi sc^lerum tantorum artisque Pelasgse,

Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur

:

Sgepe fugam Danai Troja cupi^re relicta

Moliri, et longo fessi discedere bello.

JFecissentque utinam ! ssepe illos aspera ponti 110

Interclusit hiems, et terruit Auster euntes.

Praecipue, cum jam hic trabibus contextus acernis

Staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.

Suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi

Mittimus ; isque adytis haec tristia dicta reportat :

" Sangaine placastis ventos et virgine caesa,

Cum primum Iliacas Danai venistis ad oras :

Sanguine quserendi reditus, aniniaque litandmxj

Argolica/' Vnlgi quse vox ut venit ad aures^

iBKEIDOS LIB. II. 115

Obstupu^re animis, gelidusque per ima cucurrit 120Ossa treraor ; cui fata parent, quem poscat ApoUo.Hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu

Protrahit in medios ; quae sint ea numina Divum,Flagitat. Et mihi jam multi crudele canebant

Artificis scelus, et taciti ventura videbant.

Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat

Prodere voce sua quemquam, aut opponere morti.

Vix tandem magnis Ithaci clamoribus actus,

Composito rumpit vocem, et me destinat arse.

Assens^re omnes ; et, quae sibi quisque timebat, 130

Unius in miseri exitium conversa tul^re.

Jamque dies infanda aderat : mihi sacra parari,

Et salsae fruges, et circum tempora vittae.

Eripui, fateor, leto me, et vincula rupi ;

Limosoque lacn per noctem obscurus in ulva

Delitui, dun\ vela darent [si forte dedissent.]

Nec mihi jam patriam antiquam spes uUa videndi,

Nec dulces natos exoptatumque parentem ;

Quos iili fors ad poenas ob nostra reposcent

Effiigia, et culpam hanc miserorura morte piabunt.

Quod te, per superos, et conscia numina veri, 141

Per, si qua est, quee restet adhuc mortalibus usquamIntemerata fides, oro, miserere laborumTantorum ; miserere animi non digna ferentis.

His lacrymis vitam damus, et miserescimus ultro.

Ipse viro primus manicas atque arcta levari

Vincla jubet Priamus : dictisque ita fatur amicis :

Quisquis es, amissos hinc jam obliviscere Graios

;

Noster eris ; mihique hesc edissere vera roganti.

Quo molem hanc immanis equi statuere ? quis auc-

tor? J50Quidve petunt ? quae relligio ? aut quae machina belli ?

Dixerai. llle dolis instructus et arte Pelasga,

Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas :

, Vo?> eeterni ignes, et ncn violabile vestrun^

1 16 iENEIBOS LIB. II.

Testor numen, ait ; vos, arae, ensesque nefandi,

Quos fugi, vitteeque Deum, quas hostia gessi

:

Fas mihi Graiorum sacrata resolvere jura,

Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras,

Si qua tegunt ; teneor patrise nec legibus uilis.

Tu modo promissis maneas, servataque serves 160Troja fidem, si vera feram, si magna rependam.

Omnis spes Danaum, et coepti fiducia belli

Palladis auxiiiis semper stetit. Impius ex quoTydides sed enim, scelerumque inventor Ulysses,

Fatale aggressi sacrato avellere temploPalladium, csesis summse custodibus arcis,

Corripu^re sacram effigiem, manibusque cruentis

Virgineas ausi divae contingere vittas ;

Ex iilo fluere ac retro sublapsa referri

Spes Danaum, fractae vires, aversa Dese mens. 170Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monst^s.Vix positum castris simulacrum ; ars^re coruscae

Luminibus flammse arrectis, salsusque per artus

Sudor iit ; terque ipsa solo (mirabile dictu)

Emicuit, parmamque ferens hastamque trementem.Extemplo tentanda fuga canit aequora Calchas ;

Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,

Omina ni repetant Argis, numenque reducant^

Quod pelago et curvis secum avex^re carinis.

Et nunc, quod patrias vento peti^re Mycenas, 180

Arma Deosque parant comites ; pelagoque remenso,

Improvisi aderunt. Ita digerit omina Calchas.

Hanc pro Palladio, moniti, pro numine laeso

Effigiem statu^re : nefas quae triste piaret.

Hanc tamen immensam Calchas attollere molemRoboribus textis, coeloque educere, jussit,

Ne recipi portis, aut duci in moenia possit,

Neu populum antiqua sub relligione tueri,

Nam si vestra raanus violasset dona Minervae,3

JBNEIDOS LIB. II» 117

Tum magnum exitium (quod Di prius omen in ip-

sum 190Convertant !) Prianii imperio Phrygibusque futurum :

Sin manibus vestris vestram adscendisset in urbem,Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello

Venturam, et nostros ea fata manere nepotes.

Talibus insidiis perjurique arte Sinonis

Credita res ; captique dolis lacrymisque coactis,

Quos neque Tydides, nec Larissseus Achilles,

Non anni domu^re decem, non mille carinse.

Hic aliud majus miseris multoque tremenduniObjicitur magis, atque improvida pectora turbat. 200Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,

Sollennes taurum ingentem mactabat ad aras.

Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta

(Horresco referens) immensis orbibus angues

Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt

;

Pectora quorum inter fluctus arrecta, jubaeque

Sanguineae exsuperant undas ; pars csetera pontumPone legit, sinuantque immensa volumine terga.

Fit sonitus, spumante salo : jamque arva tenebant

;

Ardentesque oculos suffecti sanguine et igni, 210Sibila lambebant iinguis vibrantibus ora.

I

Diffugimus visu exsangues. llh agmine certo

Laocoonta petunt. Et primum parva duorumCorpora natorum serpens tmplexus uterque

Implicat, et miseros morsu depascitur artus ;

IPost ipsum, auxilio subeuntem ac tela ferentem,

ICorripiunt, spirisque ligant irigentibus ; et jamBis medium amplexi, bis coUo squamea circumTerga dati, superant capite et cervicibus altis.

llle simul manibus tendit divellere nodos, 2201 Perfusus sanie vittas atroque veneno ;

I

Clamores simul horrendos ad sidera toUit

;

Quales mugitus, fugit cum saucius aramTaurus, et incertam excussit cervice securim«

118 JSNEIDOS LIB.n.

At gemini lapsn delubra ad summa draconesEfFugiunt, saevseque petunt Tritonidis arcem ;

Sub pedibusque Deae clypeique sub orbe teguntur.

Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis

Insinuat pavor ; et scelus expendisse merentemLaocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur 230Lgeserit, et tergo sceleratam intorserit hastam.

Ducendum ad sedes simulacrum, orandaque Divae

Numina conclamant.

Dividimus muros, et mcenia pandimus urbis.

Accingunt omnes operi, pedibusque rotarumSubjiciunt lapsus, et stuppea vincula coUoIntendunt. Scandit fatalis machina muros,

Feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae

Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent.

Illa subit, mediaeque minans illabitur urbi. 240O patria I o Divftm domus Ilium, et inclyta bello

Moenia Dardanidum ! quater ipso in limine portse

Substitit, atque utero sonitum quater arma ded^re.

Instamus tamen immemores caecique furore,

Et monstrum infelix sacrata sistimus arce.

Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris

Ora, Dei jussu non unquam credita Teucris.

Nos delubra Deum miseri, quibus ultimus esset

llle dies^ festa velamus fronde per urbem.

Vertitur interea coelum, et ruit Oceano Nox, 250Involvens umbramagna terramque polumque,

Myrmidpnumque dolos : fusi per moenia Teucri

Conticu^re ; sopor fessos complectitur artus.

Et jam Argiva phalanx instructis navibus ibat

A Tenedo, tacitse per amica silentia lunae,

Litora nota petens ; fiammas cum regia puppis,

Extulerat ; fatisque Deum defensus iniquis,

Inclusos utero Danaos et pinea furtim

Laxat claustra Sinon :^illos patefactus ad auras

Reddit equus ; Isetique cavo se robore promunt

JENEIDOS LIB.II. 119

Thessandrus Sthenelusque duces, et dirus Ulysses,

Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque,

Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon,

Et Menelaiis, et ipse doli fabricator Epeos.

Invadunt urbem somno vinoque sepultam ;

Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnesAccipiunt socios, atque agmina conscia jungunt.

Tempus erat, quo prima quies mortalibus segris

Incipit, et dono Divum gratissima serpit.

In somnis, ecce, ante oculos moestissimus HectorVisus adesse mibi, largosque efFundere fletus ; 27

1

Raptatus bigis ut quondam, aterque cruento

Pulvere, perque pedes trajectus lora tumentes.

Hei mihi ! qualis erat ! quantum mutatus ab illo

Hectore, qui redit exuvias indutus Achillei,

Vel Danaum Phrygios jaculatus puppibus ignes I

Squalentem barbara, et concretos sanguine crines,

Vuhieraque illa gerens, quse circum plurima murosAccepit patrios. Ultro flens ipse videbar

Compellare virum, et moestas expromere voces : 280O lux Dardanise, spes o fidissima Teucrum,Qu3e tantse tenu^re moree ? quibus Hector ab oris

Exspectate venis ? ut te, post multa tuorumFunera, post varios hominumque urbisque labores,

Defessi adspicimusl quse causa indigna serenos

Foedavit vultus ? aut cur haec vulnera cerno ?

Ille nihil ; nec me quaerentem vana nioratur :

Sed graviter gemitus imo de pectore ducen^,

Heu ! fuge, nate Dea, teque his, ait, eripe flammis.

Hostis habet muros ; ruit alto a cuhnine Troja. 290Sat patrise Priamoque datum. Si Pergama dextrA

Defendi possent, etiam hac defensa fuissent.

Sacra suosque tibi commendat Troja Penates :

Hos cape fatorum comites ; his moenia quaere,

Magna pererrato statues quge denique ponto.Sic ait ; et manibus vittas, Vestamque potenlem.

120 iENEIDOS HB.II,

^terniimque adytis efFert penetralibus ignem.Diverso interea miscentur moenia luctu ;

Et magis atque magis, quamquam secreta parentis

Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 300Clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror.

Excutior somno, et summi fastigia tecti

Adscensu supero, atque arrectis auribus adsto

:

In segetem veluti cum flamma furentibus Austris

Incidit, aut rapidus montano flumine torrens

Sternit agros, sternit sata Iseta, bdiimque labores,

Prsecipitesque trahit silvas ; stupet inscius alto

Accipiens sonitum saxi de vertice pastor. . ^

Tum vero manifesta fides, Danaftmque patescunt

Insidise. Jam Deiphobi dedit ampla ruinam, 310Vulcano superante, domus ; jam proximus ardet .

Ucalegon ; Sigea igni freta lata relucent.

Exoritur clamorque virum clangorque tubarum^Arma amens capio ; nec sat rationis in armis :

Sed glomerare manum belio, et concurrere in arcemCum sociis ardent animi. Furor iraqne mentemPraecipitant ; pulchrumque mori succurrit in armis,

Ecce autem telis Panthus elapsus Achiviim,

Panthus OthryadeSj arcis Phoebique sacerdos, 319Sacra manu, victosque Deos, parvumque nepotemIpse trahit, cursuque amens ad limina tendit.

Quo res summa loco, Panthu ? quam prendimu?arcem ?

Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit

:

Venit summa dies et ineluctabile tempusDardaniae. Fuimus Troes ; fuit Uium, et ingens

Gloria Teucrorum. Ferus omnia Jupiter Argos

Transtulit. Incensa Danai dominantur in urbe.

Arduus armatos mediis in moenibus adstans

Fundit equuSj victorque Sinon incendia miscet^

Insultans^ Portis alii bipatentibus adsunt, 3-^-

Miliia quot magnis unquam ven^re Mycenis,

I

^ENEIDOS tlB.II. 121

Obsed^re alii telis angusta viarum

Oppositi ; stat ferri acies mucrone corusco

Stricta, parata neci ; vix primi proelia tentant

Portarum vigiles, et caeco Marte resistunt.

Talibus Othryadse dictis et numine Diviim

In flammas et in arma feror, quo tristis Erinnys,

Quo fremitus vocat, et sublatus ad aethera clamor....^'^

Addunt se socios Rhipeus, et maximus armis 33S^

Epytus ; oblati per lunam Hypanisque Dymasque,Et lateri agglomerant nostro ; juvenisque Corcebus

Mygdonides. IUis ad Trojam forte diebus

Venerat, insano Cassandrse incensus amore

;

Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat

;

Infelix, qui non sponsse prsecepta furentis

Audierit

!

Quos ubi confertos audere in proelia vidi,

Incipio super his : Juvenes, fortissima frustra

Pectora^ si vobis audentem extrema cupido

Certa sequi ; quae sit rebus fortuna videtis : 350Excess^re omnes adytis arisque relictis

Di, quibus imperium hoc steterat ; succurrjtis urbi

Incensae : moriamur, et in media arma ruamus.

Una saius victis, nuUam sperare salutem.

Sic animis juvenum furor additus. Inde, lupi ceuRaptores atra in nebula, quos improba ventris

Exegit caecos rabies, catulique relicti

Faucibus exspectant siccis ; per tela, per hostes,

Vadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemusUrbis iter. Nox atra cava circumvolat umbrS. 360Quis cladem illius noctis, quis funera fandoExplicet, aut possit lacrymis sequare labores ?

Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos

;

Plurima perque vias sternuntur inertia passim

Corpora, perque domos, et relligiosa deorumLimina. Nec soli poenas dant sanguine Teucri

:

Quui!fj:un etiani victis redit in prsecordiR vnrtus

;

122 JENEIDOS LIB. II.

Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubiqueLuctus, ubique pavor, et plurima mortis imago.

Primus se, Danatlm magna comitante caterv^, 370Androgeus offert nobis, socia agmina credens

Inscius ; atque ultro verbis compellat amicis :

Pestinate, viri, nam quae tam sera moraturSegnities ? alii rapiunt incensa feruntque

Pergama : vos celsis nunc primum a navibus itis ?

Dixit ; et extemplo (neque eni^i responsa dabanturFida satis) sensit medios delapsus in hostes.

Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit,

Improvisum aspris veluti qui sentibus anguemPressit humi nitens, trepidusque repente refugit 380Attollentem iras, et coerula colla tumentem

;

Haud secus Androgeus visu tremefactus abibat.

Irruimus, densis et circumfundimur armis ;

Ignarosque loci passim et formidine captos

Sternimus. Adspirat primo Fortuna labori.

Atque hic successu exsultans animisque Coroebus,

O socii, qu^ prima, inquit, fortuna salutis

Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur.Mutemus clypeos, Danaumque insignia nobis

Aptemus. Dolus, an virtus, quis in hoste requirat ?

Arma dabunt ipsi. Sic fatus, deinde comantem 391Androgei galeam clypeique insigne decorumInduitur, laterique Argivum accommodat ensem.Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas, omnisque juventus

liseta facit ; spoliis se quisque recentibus armat.

Vadimus immixti Danais haud numine nostro

;

Multaque per csecam congressi proelia noctemConserimus ; multos Danaum demittimus Orco.Diffugiunt alii ad naves, et litora cursu

Fida petunt: pars ingentem formidine turpi 400Scandunt rursus equum, et nota conduntur in alvo.

Heu! nihil invitis ias quemquam fidere divis !

Ecce, trahebatur passis Priameia virgo

^NEIDOS LIB.IX. 123

Crinlbus a templo Cassandra adytisque Minervse,

Ad coelum. tendens ardentia lumina frustra

;

Lumina ; nam teneras arcebant vincula palmas.

Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus,

Et sese medium injecit periturus in agmen.Consequimur cuncti, et densis incurrimus armis,

Hic primum ex alto delubri culmine telis 410Nostrorum obruimur, oriturque miserrima csedes,

Armorum facie et Graiarum errore jubarum.

Tum Danai, gemitu atque ereptae virginis ira,

Undique coUecti invadunt ; acerrimus Ajax,

Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis :

Adversi rupto ceu quondam turbine v^nti

Confligunt, Zepbyrusque, Notusque, et laetusEois

Eurus equis : stridunt silvse, ssevitque tridenti

Spumeus atque imo Nereus ciet sequora fundo.

Ilii etiam, si quos obscura nocte per umbram 420Fudiraus insidiis, totaque agitavimus urbe,

Apparent ; primi clypeos mentitaque tela

Agnoscunt, atque ora sono discordia signant.

Ilicet obruimur numero. Primusque Corcebus

Penelei dextra, Divse armipotentis ad aram,

Procumbit; cadit et Rhipeus^-justissimus unusQui fuit in Teucris, et servantissimus eequi

:

Dis aliter visum : pereunt Hypanisque Dymasque,Confixi a sociis ; nec te tua plurima, Panthu,

Labentem pietas, nec Apollinis infula texit. 430Iliaci cineres, et flamma extrema meorum^Testor, in occasu vestro nec tela nec ullas

Vitavisse vices Danaum ; et, si fata fuissent,

Ut caderem, meruisse manu. Divellimur inde

Iphitiis et Pelias mecum ; quorum Iphitus aevo

Jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulyssei

;

Protinus ad sedes Priami clamore vocati.

Hic vero ingentem pugnam, ceu caetera nusquamBclia forent, nulli tota morerentur in urbe

;

M 2

124 iENEIDOS LIB.II*

Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentes

Cernimus, obsessumque act^ testudine limen. 441Hserent parietibus scalae, postesque sub ipsos

Nituntur gradibus, clypeosque ad tela sinistris

Protecti objiciunt : prensant fastigia dextris.

Dardanidse contra turres ac tecta domorumCulmina convellunt ; his se, quando ultima cernunt,

Extrema jam in morte parant defendere telis ;

Auratasque trabes, veterum decora alta parentftm,

Devolvunt; alii strictis mucronibus imas

Obsed^re fores : has servant agmine denso. 450Instaurati animi, regis succurrere tectis,

Auxilioque levare viros, vimque addere victis.

Limen erat, caecaeque fores, et pervius usus

Tectorum inter se Priami, postesque relicti

A tergo ; infelix qua se, dum regna manebant,

Saepius Andromache ferre incomitata solebat

Ad soceros, et avo puerum Astyanacta trahebat.

Evado ad summi fastigia culminis ; undeTela manu miseri jactabant irrita Teucri.

Turrim, in praecipiti stantem, summisque sub astra

Eductam tectis, unde omnis Troja videri, 461

Et Danaum solitae naves, et Achaia castra,

Aggressi ferro circum, qua summa labantes

Juncturas tabulata dabant, convellimus altis

Sedibus, impulimusque. Ea lapsa, repente ruiaam

Cum sonitu trahit, et Danaum super agmina late

Incidit. Ast alii subeunt : nec saxa, nec uUumTelorum interea cessat genus.

Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus

Exsultat, telis et luce coruscus aenS,

:

470Qualis, ubi in lucem coluber, mala gramina pastus,

Frigida sub terr^ tumidum quem bruma tegebat

;

NunC;, positis novus exuviis nitidusque juventa,

liubrica convolvit sublato pectore terga,

Arduus ad solem> et linguis micat ore trisulcis.

iENEIDOS LIB.II. 125

Una ingens Periphas, et equorum agitator Achillis v

Armiger Automedon^ una omnis Scyria pubes,

Siiccedunt tecto, et flammas ad culmina jactant.

Ipse inter primos correpta dura bipenni

Limina perrumpit, postesque a cardine vellit 480jEratos ; jamque excisa trabe firma cavavit

Robora, et ingentem lato dedit ore fenestram.

Apparet domus intus, et atria longa patescunt

:

Apparent Priami et veterum penetralia regum ;

Armatosque vident stantes in limine primo.

At domus interior gemitu miseroque tumultuMiscetur ; penitusque cavge plangoribus sedes

Femineis nhilant ; ferit aurea sidera clamor.

Tum pavidse tectis matres ingentibus errant,

Amplexaeque tenent postes, atque oscula figunt. 490Instat vi patria Pyrrhus ; nec claustra, neque ipsi

Custodes sufferre valent. Labat ariete crebro

Janua, et emoti procumbunt cardine postes-^

Fit via vi : rumpunt aditus, primosque triiCidant

Immissi Danai, et late loca milite complent.

Non sic, aggeribus ruptis, cum spumeus amnisExiit, oppositasque evicit gurgite moles,

Eertur in arva furens cumulo, camposque per omnesCum stabulis armenta trahit. Vidi ipse furentem

Caide Neoptolemum;, geminosque in limine Atridas.

Vidi Hecubam, centumque nurus, Priamumque per

aras 501

Sanguine foedantem, quos ipse sacraverat, ignes.

Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,B^rbarico postes auro spoliisque superbi,

Procubu^re. Tenent Danai, qua deficit ignis.

Forsitan et Priami fuerint quse fata requiras.

Urbis uti captse casum, convulsaque vidit

Limina tectorum, et medium in penetraUbus hostem

;

Arma diu senior desueta trementibus sevo

Circumdat nequidquam humeris, et inutile ferrum

m3

126 iENEIDOS LIB.II,

Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostes. 5i 1

^dibus in mediis, nudoque sub setheris axe,

Ingens ara fuit ; juxtaque veterrirna laurus

Incumbens arae, atque umbra complexa Penates.

Hic Hecuba et natse nequidquam altaria circum,

Praecipites atra ceu tempestate columbae,

Condensse, et Divum amplex* simulacra sedebant.

Ipsum autem sumtis Priamum juvenilibus armis

Ut vidit ; Quae mens tam dira, miserriiiie conjux,

Impulit his cingi telis ? aut quo ruis ? inquit. 520Non tali auxilio, nec defensoribus istis,

Tempus eget; non, si ipse meus nunc afforet Hector.

Huc tandem concede : hsec ara tuebitur omnes ;

Aut mori^re simul. Sic ore effata, recepit

Ad sese, et sacra longsevum in sede locavit.

Ecce autem elapsus Pyrrhi de csede Polites,

XJnus natorum Priami, per tela, per hostes,

Porticibus longis fugit, et vacua atria lustrat

Saucius. lUum ardens infesto vulnere Pyrrhus

Insequitur, jam jamque manu tenet, et premit hast^.

Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, 531Concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit.

Hic Priamus, quamquam in medi^ jam morte tenetur»

Non tamen abstinuit, nec voci iraeque pepercit,

At tibi, pro scelere, exclamat, pro taiibus ausis,

Dij si qua est coelo pietas, qus talia curet,

Persolvant grates dignas, et praemia reddant

Debita ; qui nati coram me cernere letum

Fecisti, et patrios foedasti funere vultus.

At non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540^

Talis in hoste fuit Priamo ; sed jura fidemque

Supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulcro

Reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit.

Sic fatus senior, telumque imbelle sirre ictu

Conjecit ; rauco quod protinus sere repulsum,

Bt summo clypei nequidquam umbone pepen<iit«

^NEIDOS LIB.II. 127

Cui Pyrrhus : Referes ergo haec, et nuntius ibis

Pelidae genitori. llli mea tristia facta,

Degeneremque Neoptolemum narrare memento.Nunc morere. Hoc dicens, altaria ad ipsa trementemTraxit, et in multo lapsantem sanguine nati; 551Implicuitque comam laev^ ; dextraque coruscumExtulit, ac lateri capulo tenus abdidit ensem.

Hsec finis Priami fatorum : hic exitus illum

Sorte tulit, Trojam incensam et prolapsa videntem

Pergama ; tot quondam populis terrisque superbumRegnatorem Asiee. Jacet ingens litore truncus,

Avulsumque humeris caput, et sine nomine corpus,

At me tum primum ssevus circumstetit horror.

Obstupui ; subiit cari genitoris imago, 560Ut regem sequsevum crudeli vulnere vidi

Vitam exhalantem ; subiit deserta Creiisa,

Et direpta domus, et parvi casus luli.

Respicio, et quse sit me circum copia lustro.

Deseru^re omnes defessi, et corpora saltu

Ad terram mis^re, aut ignibus segra ded^re.

[Jamque adeo super unus eram ; cum limina Vestae

Servantem et tacitam secreta in sede latentem

Tyndarida adspicio ; dant clara incendia luceni

Erranti, passimque oculos per cuncta ferenti. 570Illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros,

Et poenas Danaiim, et deserti conjugis iras,

Prsemetuens, Trojse et patrise communisErinnys,Abdiderat sese, atque aris invisa sedebat.

Exars^re ignes animo ; subit ira cadentemUlcisci patriam, et sceleratas sumere poenas.

Scilicet haec Spartam incolumis patriasque MycenasAdspiciet, partoque ibit regina triumpho ?

CoD].?uuu^que, domumque, patres, natosque videbit,

lliadt.i'''^^ lurb^ et Phrygiis comitata ministris ? 580OcciderL'!; ferro Priamus ? Troja arserit igni ?

Dir Hniaototles sudarit sanguine litus ?

128 ^NEIDOS LIB. n.

Non ita. Namque, etsi nuUum memorabile nomenFemineR in poena est, nec babet victoria laudem

;

Exstinxisse nefas tamen, et sumsisse merentis

Laudabor poenas ; animumque explesse juvabit

Ultricis flammse, et cineres satiasse meorum.Talia jactabam, et furiata mente ferebar ;]

Cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndamObtulit, et pura per noctem in luce refulsit 590Alma parens, confessa Deam, qualisque videri

Coelicolis et quanta solet ; dextraque prehensumContinuit, roseoque hgec insuper addidit ore :

Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras ?

Quid furis ? aut quonam nostri tibi cura recessit ?

Non prius adspicies, ubi fessum setate parentemX/iqueris Anchisen ? superet conjuxne Creiisa,

Ascaniusque puer ? quos omnes undique Graiae

Circumerrant acies, et, ni mea cura resistat,

Jam flammse tulerint, inimicus et hauserit ensis./feOO

Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacsenae,

Culpatusve Paris ; Pivum inclementia, Divum,Has evertit opes, sternitque a culmine Trojam.

Adspice ; namque omnem, quae nunc obducta tiienti

Mortales hebetat visus tibi, et humida circum

Caligat, nubem eripiam. Tu ne qua parentis

Jussa time, -neu prseceptis parere recusa.

Hic, ubi disjectas moles avulsaque saxis

Saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum,Neptunus muros magnoque emota tridenti 610Fundamenta quatit : totamque a sedibus urbem

. Eruit. Hic Juno Scaeas ssevissima portas

Prima tenet, sociumque furens a navibus agmenFerro accincta vocat.

Jam summas arces Tritonia, respice, Pallas

Insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeva.

Ipse Pater Danais animos viresque secundas

Sufficit ; ipse Deos in Dardana suscitat arma

JENEIDOS LlB.Il. 129

Eripe, nate, fugam, finemque inipone labori.

Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam.

Dixerat : et spissis noctis se condidit umbris. 621Apparent dirae facies, inimicaque Trojaj

Numina rnagna Deum.Tum vero omne mihi visum considere in ignes

llium, et ex inio verti Neptunia Troja

;

Ac veiuti, summis antiquam in montibus ornumCum ferro accisam crebrisque bipennibus instant

Eruere agricolse certatim ; illa usque minatur^

Et trernefacta comam concusso vertice nutat

;

Vulneribus donec paulatim evicta supremum 630Congemuit, traxitque jugis avulsa ruinam.

Descendo, ac, ducente Deo^ flammam inter et hostes

Expedior : dant tela locum, flammseque recedunt.

Atque, ubi jam patrise perventum ad limina sedis

Antiquasque domos, genitor, quem toUere in altos

Optabam primum mpntes, primumque petebam,Abnegat excisa vitam producere Troja,

Exsiliumque pati. Vo5 o, quibus integer aevi

Sanguis, ait, solidseque suo stant robore vires,

Vos agitale fugam. 640Me si eoeHcolae voluissent ducere vitam,

Has mihi servassent sedes. Satis una superqueVidimus exscidia, et captse superavimus urbi.

Sic o, sic positum affati discedite corpus.

Ipse manu mortem inveniam. Miserebitur hostis,

Exuviasque petet. Facilis jactura sepulcri.

Jampridem invisus Divis, et inutilis, annosDemoror ; ex quo me Divum Pater atque hominum RexFuhninis afflavit ventis, et contigit ignj.

Talia perstabat memorans, fixusque manebat. 650Nos contra, effusi lacrymis, conjuxque Creiisa,

Ascaniusque, omnisque domus, ne vertere secumCuncta pater, fatoque urgenti incumbere vellet.

Abiiegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem.

130 ^NEIDOS LIB.IK

Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto

:

Nam quod consilium aut quae jam fortuna dabatur ?

Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto

Sperasti ? tantumque nefas patrio excidit ore ?

Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui,

Et sedet hoc animo, periturgeque addere Trojae 660Teque tuosque juvat ; patet isti janua leto ;

Jamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,

Natum ante ora patris, patiem qui obtruncat ad aras.

Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignes,

Eripis, ut mediis hostem in penetralibus, utqueAscanium, patremque meum, juxtaque Creiisam,

Alterum in alterius mactatos sanguine, cernam ?

Arma, viri, ferte arma: vocat lux ultima victos.

Reddite me Danais ; sinite instaurata revisam

Proelia. Nunquam omnes hodie moriemur inulti. 670Hinc ferro accingor rursus, clypeoque sinistram

Insertabam aptans, meque extra tecta ferebam;

Ecce autem complexa pedes in limine conjux

Hse^ebat, parvumque patri tendebat lulum

:

Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum ;

Sin aliquam expertus sumtis spem ponis in armis,

Hanc primum tutare domum. Cui parvus lulus,

Cui pater, et conjux quondam tua dicta relinquor ?

Talia vociferans gemitti tectum omne replebat

;

Cumsubitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680Namque manus inter, moestorumque ora parentvim,

Ecce, levis summo de vertice visus luli

Fundere lumen apex> tactuque innoxia molHsLambere flamma comas, et circum tempora pasci.

Nos pavidi trepidare metu, crinemque flagrantem

Excutere, et sanctos restinguere fontibus ignes.

At pater Anchises oculos ad sidera Isetus

Extulit, et coelo pahnas cum voce tetendit:

Jupiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, 689Adspice nos ; hoc tantum ; et, si pietate meremur»

^NEIDOS LIB.II. 131

Da deinde auxilium, pater, atque liaec oiuina j5niia.

Vix ea fetus erat senior ; subitoque fragore

Intonuit laevum, et de coelo lapsa per unibras

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit.

Illam, summa super labentem culmina tecti,

Cernimus Idaea claram se condere siM,Signantemque vias ; tum longo limite sulcus

Dat lucem, et late circum loca sulfure fumant.

Hic vero victus genitor se tollit ad auras,

Affaturque deos, et sanctum sidus adorat. 700Jam jam nuUa mora est, Sequor, et, qua ducitis,

adsum.

T>\ patrii, servate domum, servate nepotem I

Vestrum hoc augurium, vestroque in numine TFOja est.

Cedo equidem, nec, nate, tibi comes ire recuso.

Dixerat ille ; et jam per moenia clarior ignis

Auditur, propiusque sestus incendia volvunt.

Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae

:

Ipse subibo humeris, nec me labor iste gravabit

:

Quo res cumque cadent, unum et commune peridum,Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus 710Sit comes ; et longe servet vestigia conjux.

Vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris.

Est urbe egressis tumulus, temphimque vetustumDesertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus,

ReUigione patrum multos servata per annos

:

Hanc ex diverso sedem veniemus in unam.Tu, genitor, cape sacra manu, patriosque Penates.

Me, bello e tanto digressum et caede recenti,

Attrectare nefas, donec me flumine vivo

Abluero. 720Hsec fatus latos humeros subjectaque coUaVeste super fulvique insternor pelle leonis,

jSuccedoque oneri. Dextrae se parvus lulus

Jlniplieuit, sequiturque patrem non passibus sequis.

.Poiic mhk eoiijux. Ferimur per opaca locorum ;

132 ifeNEIDOlS LlB.li.

Et me, quem dudum non ulla injeeta movebantTela, neque adverso glomerati ex agmine Graii,

Nunc omnes terrent aur^, sonus excitat omnis,

Suspensum, et pariter comitique onerique timentem.Jamque propinquabam portis, omnemque videbar

Evasisse vicem ; subito cum creber ad aures 731Visus adesse pedum sonitus ; genitorque per umbramProspiciens, Nate, exclamat, fuge, nate ; propinquant;

Ardentes clypeos atque sera micantia cerno.

Hic mihi nescio quod trefido male numen amicumConfusam eripuit mentem. Namque^, avia cursu

Dum sequor, et nota excedo regione viarum,

Heu ! misero conjux, fatone erepta, Creiisa

Substitit, erravitne via, seu lassa resedit,

Incertum ; nec post oculis est reddita nostris. 740Nec prius amissam respexi, animumve reflexi,

Quam tumulum antiquse Cereris sedemque sacratam

Venimus : hic demum coUectis omnibus, una,,I)efuit ; et comites, natumque, virumque fefellit. ^

-^

Quem non incusavi amens hominumque TVorumque ?

Aut quid in eversa vidi crudelius urbe rAscanium, Anchisenque patrem, Teucrosque Penates

Commendo sociis, et curva valle recondo ;

Ipse urbem repeto, et cingor fulgentibus armis.

Stat casus renovare omnes, omnemque reverti 750Per Trojam, et rursus caput objectare pericHs. , JtPrincipio muros obscuraque limina portse, 'w!Qu^ gressum extuleram, repeto ; et vestigia retro

Observata sequor per noctem, et lumine lustro.

Horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent. jB|Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, '"Me refero. Irruerant Danai^ et tectum omne tenebant,

liicet ignis edax sumnia ad fastigia vento

Volvitur ; ex;8uperant flammee ; furit aestus ad auras.

Procedo, et Priami sedes arcemque reviso. 7^^

Et jam porticibus vacuis Junonis asylo ^

JENEIDOS LIB. II. 1 S3

Custodes lecti, Phoenix et dirus Ulysses,

Praedam asservabant. Huc undique Troia gaza

Incensis erepta adytis, mensaeque deorum,

Crateresque auro solidi, captivaque vestis

Congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres

Stant circum.

Ausus quin etiam voces jactare per umbram,Implevi clamore vias, moestusque Creiisam •

Nequidquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.

Queerenti, et tectis urbis sine fine furenti, 771Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusee

Visa mihi ante oculos, et not^ major imago.

Obstupui, steteruntque comse, et vox faucibus hgBsit.

Tum sic afFari, et curas his demere dictis : -«-

Quid tantum insano juvat indulgere dolori,

O dulcis conjux ? non haec sine numine Divftm

Eveniunt. Nec te hinc comitem asportare Creusanx

Fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.

Longa tibi exsilia, et vastum maris ajquor arandum ;

Et terram Hesperiam venies ; ubi Lydius, arva 781Inter opima viriim, leni fluit agmine Thybris.

Iliic res Isetae, regnumque, et regia conjux

Parta tibi ; iacrymas dilectse pelle Creiisse.

Non ego Myrmidonum sedes Dolopumve siiperbas

Adspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo,

Dardanis, et divse Veneris nurus :

Sed me magna Deum Genitrix his detinet oris.

Jamque vale, et nati serva communis amorem.Haec ubi dicta dedit, lacrymantem, et multa volentem

Dicere, deseruit, tenuesque recessit in auras. 791

Ter conatus ibi collo dare brachia circum ;

Ter frustra comprensa manus effugit imago,

Par levibus ventis, volucrique simillima somno.Sic demum socios consumt^ nocte reviso.

Alque hic ingenteim comitum affluxisse novorumilnveuio admirans numerum ; matresque virosque,

K

134 JENEIDOS LIB. Ili.

CoUectam exsilio pubem, miserabile vulgus.

Undique conven^re, animis opibusque parati,

In quascumque velim pelago deducere terras. 800Jamque jugis summse surgebat Lucifer Idse,

Ducebatque diiem ; Danaique obsessa tenebaht

Limina portarum ; nec spes opis ulla dabatur.

Cessi, et sublato montem genitore petivi.

LIBER TERTIUS.

PosTauAM res Asiee Priamique evertere gentemImmeritam visum Superis, ceciditque superbumIlium, et omnis humo fumat Neptunia Troja

;

Diversa exsilia et desertas quaerere terras

Auguriis agimur Diviim, classemque sub ips^

Antandro et Phr^^gise molimur montibus Id»

;

Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur

;

Contrahimusque viros. Vix prima inceperat aecstas ;

Et pater Anchises dare fatis vela jubebat

;

LitOra cum patrise lacrymans portusque relinquo, iO

Et campos ubi Troja fuit. Feror exsul in altum

Cum sociis, natoque, Penatibus et magnis Dis.

Terra procul vastis colitur Mavortia campis,

(Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo

;

Hospitium antiquum Trojae, sociique Penates,

Dum fortuna fuit. Feror huc, et litore curvo

Moenia prima loco, fatis ingressus iniquis ;

iEneadasque meo nomen de nomine fingo.

Sacra Dionsese matri divisque ferebam

Auspicibus coeptorum operum ; superoque nitentens

Coelicolum Regi mactabam in litore taurum.

Forte fuit juxta tumulus, quo cornea suramoVirgulta, et densis hastilibus horrida myrtus.

Accessi ; viridemque ab humo convellere silvam

Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras.

Horrendum et dictu video mirabile monstruiu , I

JENEIDOS LIB. III* 1S5

Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbor

Vellitur, huic atro liquuntur Sanguine guttae,

Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror

Membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis.

Rursus et alterius lentum convellere vimen 31

Insequor, et causas penitus tentare latentes

:

Ater et alterius sequitur de cortice sanguis.

Multa movens animo, Nymphas venerabar agrestes,

Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis

;

Rite secundarent visus, omenque levarent.

Tertia sed postquam majore hastilia nisu

Aggredior, genibusque adversse obluctor arenae

;

(Eloquar, an sileam ?) gemitus lacrymabilis imoAuditur tumulo, et vox reddita fertur ad ^ures : 40Quid miserum, iEnea, laceras? jam parce sepulto;

Parce pias scelerare manus. Non me tibi Troja

ExteriTftm tuiit, aut cruor hic de stipite manat.

Heu ! fuge crudeles terras, fuge litus avarum

:

Nam Polydorus ego. Hic confixum ferrea texit

Telorum seges, et jaculis increvit acutis.

Tum verp ancipiti mentem formidine pressus

Obstupui, steteruntque comae, et vox faucibus hsesit.

Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magnoInfelix Priamus furtim mandarat alendum 50ThreVcio regi ; cum jam diffideret armis

Dardaniae, cingique urbem obsidione videret.

Ille, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit,

Res Agamemnonias victriciai^e arma secutus,

iFas omne abrumpit ; Polydorum obtruncat, et auro

Vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis,

Auri sacra fames ? Postquam pavor ossa reliquit,

Delectos populi ad proceres, primumque parentem,

]

Monstra Deum refero, et, quae sit sententia, posco.

I

Omnibus\idem animus scelerat^ excedere terra ; 60Linqui poUutum hospitium, et dare classibus Austros.

Ergo instauramus Polydoro funus, et ingens

n2

136 JENEIDOS LIB. III.

Aggeritur tumulo tellus ; stant Manibus arse,

Cceruleis moestge vittis atrSque cupresso ;

Et circum Iliades crinem de more solutae.

Inferimus tepido spumantia cymbia lacte,

Sanguinis et sacri pateras ; animamque sepulcro

Condimus, et magna supremum voce ciemus.

Inde, ubi prima fides pelago, placataque venti

Dant mari^, et lenis crepitans vocat Auster in altum,

Deducunt socii naves, et litora complent. 71

Provehimur portu ; terraeque urbesque recedunt.

Sacra mari colitur medio gratissima tellus

Nereidum matri et Neptuno -^gseo

;

Quam pius Arcitenens, oras et litora circumjErrantem, Gyaro celsa Myconoque revinxit,

Immotamque coli dedit, et contemnere ventos.

Huc feror ; hasc fessos tuto placidissima portu

Accipit. Egressi veneramur Apollinis urbem.*

Rex Anius, rex idem hominum Pboebique sacerdos,

Vittis et spcra redimitus tempora lauro, 81

Occurrit; veterem Anchisen agnoscit amicum.Jungimus hospitio dextras, et tecta subimus.

Templa Dei saxo venerabar structa vetusto.

Da propriam, Thymbraee, domum ! da moenia fessis,

Et genus, et mansuram urbem ! Serva altera Trojae

Pergama, relliquias Danaum atque immitis Achillei

!

Quem sequimur ? quove ire jubes ? ubi ponere sedes ?

Da, pater, augurium ; atque animis illabere nostris.

Vix ea fatus eram ; tremere omnia visa repente,

Liminaque, laurusque Dei ; totusque moveri

Mons circum, et mugire adytis cortina reclusis.

Submissi petimus terram, et vox fertur ad aures :

Dardanidae duri, quse vos a stirpe parentum

Prima tulit tellus, eadem vds ubere Iseto

Accipiet reduces. Antiquam exquirite matrenuHic domus iEn^ae cunctis dominabitur orisa

Fjt nati natorum, et qui nascentur ab illis.

^NEIDOS LIB. lll, 1S7

Hsec Phoebus : niixtoque ingens exorta tumultu

Lsetitia; et cuncti, quse sint ea moenia, quaerunt; 100

Quo Phoebus vocet errantes, jubeatque revertL

Tum genitor, veterum volvens monimenta virorum,

Audite, o proceres, ait, et spes discite vestras.

Creta Jovis magni medio jacet insula ponto :

Mons Ideeus ubi, et gentis cunabula nostrae.

Centum urbes habitant magnas, uberrima regna

;

Maximus unde pater, si rite audita recordor,

Teucrus Rhoeteas primum est advectus ad oras,

Optavitque locum regno. Nondum Ilium et arces

Pergameffi steterant : habitabant vallibus imis. 110

Hinc Mater cultrix Cybele, Corybantiaque aera,

Idaeumque nemus ; hinc fida silentia sacris,

Et juncti currum dominae subiere leones.

Ergo agite, et, Divum ducunt qua jussa, sequamur

:

Placemus ventos, et Gnossia regna petamus.

Nec longo distant cursu ; modo Jupiter adsit,

Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.

Sic fatus, meritos aris mactavit honores

;

Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo

;

Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.

Fama volat, pulsum regnis cessisse paternis 1 21

Idomenea ducem, desertaque litora Cretae ;

Hoste vacare domos, sedesque adstare relictas.

Linquimus Ortygiae portus, pelagoque volamus ;

Bacchatamque jugis Naxon, viridemque Donusara,Olearon, niveamque Paron, sparsasque per acquor

.. Cycladas, et crebris legimus freta consita terris.

Nauticus exoritur vario certamine clamor

;

Hortantur socii, Cretam proavosque petamus.Prosequitur surgens a puppi ventus euntes

;

130

i

Et tandem antiquis Curetum allabimur oris.

I

Ergo avidus muros optatas molior urbis ;

I

Pergameamque voco, et laetam cognoraine gentem;

Hortor amare focos, arcemque attollere tectis.

n3

138 ^NEIDOS LIB.HI.

Jamque fere sicco subductse litore puppes

;

Connubiis arvisque novis operata juventus

;

Jura domosque dabam ; subito cum tabida membris,Corrupto coeli tractu, miserandaque venit

Arboribusque satisque iues, et letifer annus. _Linquebant dulces animas, aut segra trabebant 140Corpora ; tum steriles exurere Sirius agros ;

Arebant herbae, et victum seges aegra negabat.

Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remensoHortatur pater ire mari, veniamque precari

;

*Quam fessis finem rebus ferat ; unde laborumTentare auxilium jubeat ; quo vertere cursus.

Nox erat, et terris animalia somnus habebat.

Effigies sacrse Divum Phrygiique Penates,

Quos mecum a Troja mediisque ex ignibus urbis

Extuleram, visi ante oculos adstare jacentis ]50Insomnis, multo manifesti lumine, qua se

Plena per insertas fundebat luna fenestras :

Tum sic affari, et curas his demere dictis

:

Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,

Hic canit ; et tua nos en ultro ad limina mittit.

Nos te, Dardania incens^, tuaque arma secuti

;

Nos, tumidum sub te permensi classibus sequor,

Idem venturos tollemus in astra nepotes,

Imperiumque urbi dabimus. Tu moenia magnis

Magna para, longumque fugse ne linque laborem.

Mutandae sedes. Non haec tibi litora suasit 161

Delius, aut Cretae jussit considere, ApoUo.Est locus, (Hesperiam Graii cognomine dicunt)

Terra antiqua, potens armis, atque ubere glebae ;

OEnotri colu^re viri : nunc fama, minores

Italiam dixisse, ducis de nomine, gentem :

Hee nobis proprise sedes ; hinc Dardanus ortus,

lasiusque pater, genus a quo principe nostrum.

Surge age, et hsec laetus longsevo dicta parenti

Haud dubitanda refer ; Corythum, terrasque reqnirat

iENEIDOS LIB. Ilt. 139

Ius^i^s« Dictaea negat tibi Jupiter arva. 171

Talibus attonitus visis, ac voce Deorum,(Nec sopor illud eral ; sed coram agnoscere vultus,

Velatasque comas, prsesentiaque ora videbar ;

Tum gelidus toto manabat corpore sudor)

Corripio e stratis corpus, tendoque supinas

Ad coelum cum voce manus, et munera libo

Intemerata focis. Perfecto laetus honore

Anchisen facio certum, remque ordine pando.

Agnovit prolem ambiguam, geminosque parentes ;

Seque novo veterum deceptum errore locorum. 181

Tum memorat : Nate, lliacis exercite fatis,

Sola mihi tales casus Cassandra canebat.

Nunc repeto, haec generi portendere debita nostro

;

Et ssepe Hesperiam, ssepe Itala regna vocare.

Sed quis ad Hesperiae venturos litora TeucrosCrederet ? aut quem tum vates Cassandra moveret ?

Cedamus Phoebo, et moniti meliora sequamur.Sicait: et cuncti dicto paremus ovantes. 189Hanc quoque deserimus sedem ; paucisque relictis,

Vela damus, vastumque cav^ trabe currimus sequor.

Postquam altum tenu^re rates, nec jam ampliusullae

Apparent terrae, coelum undique et undique pontus

;

Timi mihi coeruleus supra caput adstitit imber,

Noctem hiememque ferens ; et inhorruit unda tene-bris.

Continuo venti volvunt mare, magnaque surgunt-Equora ; dispersi jactamur gurgite vasto.

Involv^re diem nimbi, et nox humida coelumAbstulit ; ingeminant abruptis nubibus ignes.

Excutimur cursu, et csecis erramus in undis. 200Ipse diem noctemque negat discernere coelo,

Nec meminisse vise medi^ Palinurus in undLTres adeo incertos csecd caligine soles

Brramus pelago ; totidem sine sidere noctes.Quarto terra die primum se attollere tandem

140 iENEIDOS LIB.III.

Visa, aperlre procul montes, ac volvere fumum.Vela cadunt ; remis insurgimus ; haud mora, nautae

Adnixi torquent spumas, et coerula verrunt.

Servatum ex undis Strophadum me litora primumAccipiunt : Strophades Graio stant nomine dictae,

Insulae lonio in magno ; quas dira Celseno, 211Harpyiaeque colunt aliee, Phineia postquamClausa domus, mensasque metu liqu^re priores.

Tristius haud illis monstrum, nec ssevior ulla

Pestis et ira Deum Stygiis sese extulit undis.

Virginei volucrum vultus, foedissima ventris

Proluvies, unceeque manus, et pallida semperOra fame.

Huc ubi delati portus intravimus, ecce,

Laeta boum passim campis armenta videmuSj 220Caprigenumque pecus, nullo custode, per herbas. j«Irruimus ferro, et Divos ipsumque vocamus - ^In partem prsedamque Jovem. Tum litore curvo

Exstruimusque toros, dapibusque epulamur opimis.

At subit8e horrifico lapsu de montibus adsunt

Harpyise, et magnis quatiunt clangoribus alas,

Diripiuntque dapes, contactuque omnia foedant

Immundo ; tum vox tetrum dira inter odorem.Rursum in secessu longo sub rupe cavata,

Arboribus clausi circum atque horrentibus umbris,

Instruimus mensas, arisque reponimus ignem. 2^1

Rursum ex diverso coeli csecisque latebris

Turba sonans prsedam pedibus circumvolat uncis

;

PoUuit ore dapes. Sociis tunc, arma capessant,

Edico, et dira bellum cum gente gerendum.

Haud secus ac jussi faciunt, tectosque per herbamDisponunt enses, et scuta latentia condunt.

Ergo ubi delapsse sonitum per curva ded^re ^

Litora, dat signum specul^ Misenus ab alta

^re cavo. Invadunt socii, et novaproelia tentant,|

Obscoenas pelagi ferro foedare volucres. 2'

iENElDOS. LIB. III. Wl

Sed neque vim plumis uUam, nec vulnera tergo

Accipiunt ; celerique fug^ sub sidera lapsse

Semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.

Una in praecels^ consedit rupe Celaeno,

Infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem :

Bellum etiam pro csede boum stratisque juvencis, *

Laomedontiadae, bellumne inferre paratis,

Et patrio Harpyias insontes pellere regno ? 249Accipite ergo, animis atque haec mea figite dicta

:

Quse Phoebo Pater omnipotens, mihi Phoebus ApoUoPraedixit, vobis Furiarum ego maxima pando.

Italiam cursu petitis ; ventisque vocatis,

Ibitis Italiam, portusque intrare licebit

:

Sed non ante datam cingetis moenibus urbem,

Quam vos dira fames nostrseque injuria csedis

Ambesas subigat malis absumere mensas. ^.^4«Dixit ; et in silvam pennis ablata refugit. .

*

At sociis subita gelidus formidine sanguis 259Deriguit ; cecid^re animi : nec jam amplius armis^

Sed votis precibusque jubent exposcere pacem,Sive Dese, seu sint dirse obscoenaeque volucres.

Et pater Anchises, passis de litore palmis,

Numina magna vocat, meritosque indicit honores :

Di, prohibete minas ! Di, talem avertite casum,

Et placidi servate pios ! Tuni litore funemDeripere, excussosque jubet laxare rudentes.

Tendunt vela Noti : ferimur spumantibus undis,

Qua cursum ventusque gubernatorqhe vocabant.

Jam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos, 270Dulichiumque, Sameque, et Neritos ardua saxis.

Effugimus scopulos Ithacse, Laertia regna,

Et terrani altricem saevi exsecramur Ulyssei.

Mox et Leucatae nimbosa cacumina montis,

Et formidatus nautis aperitur Apollo.

Hunc petimus fessi, et parvse succedimus urbi,

Ancora de pror^ jacitur ; stant litore puppes.

142 ^NEIDOS IIB. III.

Ergo insperata tandem tellure potiti,

Lustramurque Jovi, votisque incendiraus aras ;

Actiaque lliacis celebramus litora ludis. 280

Exercent patrias oleo labente palsestras

Nudati socii. Juvat evasisse tot urbes

Argolicas, mediosque fugam tenuisse per hostes.

Interea magnum sol circumvolvitur annum,

Et glacialis hiems Aquilonibus asperat imdas.

^re cavo clypeum, magni gestamen Abantis,

Postibus adversis figo, et rem carmine signo :

" iEneas haec de Danais victoribus arma.^'

Linquere tum portus jubeo, et considere transtris.

Certatim socilferiunt mare, et aequora verrunt* 290

Protenus aerias Fhseacum abscondimus arces,

Litoraque Epiri legimus, portuque subimus

Chaonio, et celsam Buthroti accedimus urbem.

Hic incredibilis rerum fama occupat aures,

Priamiden Helenum Graias regnare per urbes,

Conjugio ^acidae Pyrrhi sceptrisque potitum ;

Et patrio Andromachen iterum cessisse marito.

pbstupui ; miroque incensum pectus amore,

Compellare virum, et casus cognoscere tantos.

Progredior portu, classes et litora linquens. 300 i

Sollennes tum forte dapes, et tristia dona, I

Ante urbem in luco, falsi Simoentis ad undam,

Libabat cineri Andromache, Manesque vocabat

Hectoreum ad tumulum ; viridi quem csespite inanem,|

Et geminas, causam lacrymis, sacraverat aras.

Ut me conspexit venientem, et Troia circum

Arma amens vidit, magnis exterrita monstris

Deriguit visu in medio ; calor ossa reliquit.

Labitur, et longo vix tandem^ tempore fatur

:

Verane te facies, verus mihi nuntius affers, 810

Nate Dea? vivisne? aut, si lux alma recessit,

Hectorubiest? Dixit; lacrymasque effudit, et omnemImplevit clamore locum. Vix pauca furenti

iENEIDOS LIB, Iir. 143

Subjicio, et raris turbatus vocibus hisco :

Vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco.

Ne dubita : nam vera vides.

Heu ! quis te casus dejectam conjuge tanto

Excipit ? aut quse digna satis fortuna revisit ?

Hectoris Andromache Pyrrhin' connubia servas ?

Dejecit vultum, et demissa voce locuta est

:

32ft

O felix una ante alias Priameia virgo,

Hostilem ad tumulum Trojse sub moenibus altis

Jussa mori, quse sortitus non pertulit ulios,

Nec victoris heri tetigit captiva cubile

!

Nos, patria incensa, diversa per sequora vectse,

Stirpis Achillese fastus, juvenemque superbum,Servitio enixae, tulimus ; qui deinde, secutus

Ledaeam H^rmionen Lacedsemoniosque Hymenseos,Me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.Ast illum, ereptse magno infiammatus amore 330Conjugis, et sceierum furiis agitatus^ Orestes

Excipit incautum, patriasque obtruncat ad aras.

Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit

Pars Heleno ; qui Chaonios cognomine campos,Chaoniamque omnem Trojano a Chaone dixit,

Pergamaque IliacamquBjugis hanc addidit arcem,Sed tibi qui cursum venti, quse fata ded^re ?

Aut quisnam ignarum nostris Deus appulit oris ?

Quid piier Ascanius ? superatne, et vescitur aurd ?

Quem tibi jam Troja .... 340Ecqua tamen puero est amissse cura parentis ?

Ecquid in antiquam virtutem animosque viriles

Et pater -Slneas et avunculus excitat Hector ?

'Talia fundebat lacrymans, longosque ciebat

Incassum fletus ; cum sese a moenibus herosPriamides multis Helenus comitantibus affert,

i AgDOscitque suos, laetusque ad limina ducit,

Kt multum lacrymas verba inter singula fundit.

Procedo, et parvam Trojam^ simulataque mugnis

1 44 JENEIDOS tlB. xii.

Pergama^ et arentem Xanthi cognomine rivum 350Agnosco, Scaeseque amplector limina portae.

Necnon et Teucri sociS, simul urbe fruuntur.

Illos porticibus rex accipiebat in amplis.

Aulai in medio libabant pocula Bacchi,

Impositis auro dapibus, paterasque tenebant.

Jamque dies, alterque dies processit ; et aurae

Vela vocant, tumidoque inflatur carbasus Austro.

His vatem aggredior dictis, ac talia quaeso

:

Trojugena, interpres Divum, qui numina Phoebi,

Qui tripodas, Clarii lauros, qui sidera sentis, 360Et volucrum linguasr et prsepetis omina pennae,

Fare age (namque omnem cursum mihi prospera dixit

Relligio, et cuncti suaserunt numine Divi

Italiam petere, et terras tentare repdstas ;

Sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno

Prodigium canit, et tristes denuntiat iras,

Obscoenamque famem) quse prima pericula vito ?

Quidve sequens tantos possim superare labores ?

Hic Helenus, caesis primum de more juvencisr

Exorat pacem Divum, vittasque resolvit 370Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,

Ipse raanu multo suspensum numine ducit

;

Atque hsec deinde canit divino ex ore sacerdos

Nate Dea, (nara te raajoribus ire per altum

Auspiciis manifesta fides : sic fata Deum rex

Sortitur, volvitque vices ; is vertitur ordo)

Pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres

iEquora, et Ausonio ppssis considere portu,

Expediam dictis ; prohibent nam csetera ParcsB

Scire, Helenum farique vetat Saturnia Juno.

Principio Italiam, quam tu jam rere propinquam,

Vicinosque, ignare, paras invadere portus,

Longa procul longis via dividit invia terris.

Ante et Trinacria lentandus remus in undd,

Bt salis Ausonii histrandnm navibus eequcra

I

^NEIDOS LIB. iir. 145

Iiiferhiqiie lacus, iEceasque insula Circee,

Quam tuta possis urbem componere terra,

Signa tibi dicam : tu condita mente teneto.

Cum tibi sollicito secreti ad fluminis undamLitoreis ingens inventa sub ilicibus sus, 390Triginta capitum fetus enixa, jacebit,

Alba, solo recubans, albi circum ubera nati

;

Is locus urbis erit ; requies ea certa laborum.

Nec tu mensarum morsus horresce futuros :

Fata viam invenient, aderitque vocatus Apolio.

Has autem terras, Jtalique hanc litoris oram,

Froxima quos nostri perfunditur sequoris sestu,

Effuge : cuncta malis habitantur mfsnia Graiis,

Hic et Narycii posuerunt raoenia Locri,

Et Sallentinos obsedit niilite campos 400Lyctius Idomeneus ; hic illa ducis Meliboei

Parva Philoctetse subnixa Petelia muro.Quin, ubi transmissae steterint trans aequora classeg,

Et positis aris jam vota in litore solves,

Purpureo velare comas adopeftus amictu

;

Ne qua inter sanctos ignes in honore DeorumHostilis facies occurrat, et omina turbet.

Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto

;

Hac casti maneant in relligione nepotes.

Ast, ubi digressum Siculse te admoverit oroe 4 1

Ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,

Laeva tibi tellus, et longo Ifleva petantur

MqMOYSL circuitu ; dextrum fuge litus et undas.

Haec loca vi quondam, et vasta convulsa ruina,

(Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas !)

Dissiluisse ferunt, cum protenus utraque tellus

IJna foret ; venit medio vi pontus, et undis

Hesperium Siculo iatus abscidit, arvaque et urbes

Litore diductas angusto interhiit aestu.

Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charyb:]!^Oh^irlot. ntfinr imo harathri ter gurgite vastos 12\

o

146 JENZIDOS LIB.III*

Sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub aurasErigit alternos, et sidera verberat undd. 7^

At Scyllam csecis cohibet spelunca latebris,

Ora exsertantem, et naves in saxa trahentem.Prima hominis facies, et pulchro pectore virgo

Pube tenus ; postrema immani corpore pistrix,

Delphinum caudas utero commissa luporum.Praestat Trinacrii metas lustrare PachyniCessantem, longos et circum flectere cursus, 430Quam semel informem vasto vidisse sub antro

Scyllam, et coeruleis canibus resonantia saxa.

Preeterea, si qua est Heleno prudentia, vati

Si qua fides, animum si veris implet Apollo,

Unum illud tibi, nate Dea, prgeque omnibus unumPrgedicam, et repetens iterumque iterumque monebo

:

Junonis magnse primum prece numen adora;Junoni cane vota libens, dominamque potentemSupplicibus supera donis : sic denique victor

Trinacria fines Italos mitt^re relicta. 440Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem,Divinosque lacus, et Averna sonantia silvis,

Insanam vatem adspicies ; quae rupe sub imaFata canit, foliisque notas et nomina mandat.Qusecumque in foliis descripsit carmina virgo,

Dig^rit in numerum, atque antro seclusa relinquit.

Hla manent immota locis, neque ab ordine cedunt*

Verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus

Impulit, et teneras turbavit janua frondes,

Nunquam deinde cavo volitantia prendere saxo, 450Nec revocare situs, aut jungere carmine curat.

Inconsulti abeunt, sedemque od^re Sibyllge.

Hic tibi ne qua morse fuerint dispendia tanti,

(Quamvis increpitent socii, et vi cursus in altum

Vela vocet, possisque sinus implere secundos)

Quiii adeas vatem, precibusque oracula poscas

los^. canat, vocemque volens atque ora resolvat.

iENEIDOS LIB. III. 147

Illa tibi Italiae populos, venturaque bella,

Et, quo quefnque modo fugiasque ferasquelaborem,

Expediet ; eursusque dabit venerata seeundos. 460Haec sunt, quse nostr^ liceat te voce moneri.

Vade age, et ingentem factis fer ad ssthera Trojam.

Quse postquam vates sic ore effatus amico est,

Dona dehinc auro gravia sectoque elephanto

Imperat ad naves ferri, stipatque carinis

Ingens argentum, Dodonseosque lebetas,

Loricam consertam hamis auroque trilicem,

Et conum insignis gaiese, cristasque comantes,

Arma Neoptolemi. Sunt et sua doria parenti.

Addit equos, additque duces ; 470Remigium supplet ; socios simul instruit armis.

Interea classem velis aptare jubebat

Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.

Quem Phoebi interpres multo compellat honore

:

Conjugio, Anchisa, Veneris dignate superbo,

Cura Deum, bis Pergameis erepte^ ruinis,

Ecce tibi Ausoniae tellus : hanc arripe velis.

Et tamen hanc pelago prseterlabare necesse est

;

Ausoniae pars illa procul, quam pandit Apollo.

Vade, ait, o felix nati pietate ! quid ultra 480Provehor, et fando surgentes demoror Austros ?

Nec minus Andromache, digressu moesta supremo,

Fert picturatas auri subtemine vestes,

Et Phrygiam Ascanio chlamydem ; nec cedit honori

;

Textilibusque onerat donis, ac talia fatur :

Accipe et heec, manuum tibi quse monimenta mearumSint, puer, et iongum Andromachae testentur amorem,Conjugis Hectoreae. Cape dona extrema tuorum,O mihi sola mei super Astyanactis imago !

Sic oeulos, sic ille manus, sic ora ferebat

;

490Et nunc sequali tecum pubesceret aevo,

Hos ego digrediens lacrymis affabar obortis •

Vivite felices, quibus est fortuna peracta

o2 j

118 ^NEIDOS LIB. III.

Jam sua : nos alia ex aliis in fata vocamur.Vobis parta quies : nulhim maris eequor arandumlArva neque Ausonise, semper cedentia retro,

Qu^renda. Effigiem Xanthi Trojamque videtis,

Quam vestrse fecere manus ; melioribus, opto,

Auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis.

Si quando Thybrim, vicioaque Thybridis arva 500Intraro, gentique meae data moenia cernam,

Cognatas urbes olim, populosque propinquos,

Epiro, Hesperia, (quibus idem Dardanus auctor,

Atque idem casus) unam faciemus utramqueTrojam animis. Maneat nostros ea cura nepotes.

Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta ;

XJnde i^ Italiam, cursusque brevissimus undis.

Sol ruit interea, et montes umbrantur opaci.

Sternimnr optatse gremio telluris ad undam,Sortiti remos, passimque in litore sicco 510Corpora curamus : fessos sopor irrigat artus.

Necdum orbem medium Nox horis acta subibat

:

Haud segnis strato surgit Palinurus, et omnesExplorat ventos, atque auribus aera captat ; /

Sidera cuncta notat tacito labentia coelo,

Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Ijf-iones,

Armatumque auro circumspicit Oriona. ^

Postquam cuncta videt ccelo constare serenp,

Dat clarum e puppi signum ; nos castra movemus,Tentamusque viam, et velorum pandimus alas. 520Jamque rubescej^ stellis Aurora fugatis ;

Cum procul obscuros coUes humilemque videmus

Italiam. Italiam primus conclamat Achates ;

Italiam Iseto socii clamore salutant.

Tum pater Anchises magnum cratera coron^

Induit, implevitque mero,; Divosque vocavit

Stans celsa in puppi

:

Di, maris et terrae terapestatumque potentes,

Ferte viam vento facilem, et spirate secundi.

iBNEIDOS LIB. III. 149

Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit 530

Jam propior, templumque apparet in arce Minervae,

Vela legunt socii, et proras ad litora torquent,

Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum ;

Objectse salsa spumant adspergine cautes:

Ipse ^tet ; gemino demittunt bracbia muroTurriti scopuli, refugitque ab litore templum. ^Quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi

Tondentes campum late, candore nivali :

Et pater Anchises : Bellum, o terra hospita, portas ;

Bello armantur equi ; bellum hsec armenta minantur.

Sed tamen idem olim curru succedere sueti 541

Quadrupedes, et frena jugo concordia ferre :

Spes et pacis, ait. Tum numina sancta precamurPalladis armisonee, quae prima accepit ovantes ;

Et capita ante aras Phrygio velamur amictu ;

Prseceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite

Junoni Argivse jussos adolemus honores.

Haud mora ; continuo perfectis ordine votis,

Cornua velatarum obvertimus antennarum,Oraiugenumque domos suspectaque linquimus arva.

Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti 551Cernitur.^; Attollit se diva Lacinia contra,

Caulonisque arces, et navifragum Scylaceum. y

Tum procal e fluctu Trinacria cernitur ^tna *,

Et gemitum ingentem pelagi, puisataque saxa

Audimus longe, fractasque ad litora voces ;

Ex^iltantque vada, atque aestu miscentur arenae,

Et pater Anchises : Nimirum hsec illa Charybdis ;

Hos Helenus scopulos, heec saxa horrenda canebat.

Eripite, o socii ; pariterque insurgite remis. 560Haud minus ac jussi faciunt ; primusque rudentemCoiitorsit la3vas proram Palinurus ad undas ;

Laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.

Tollimur in coelum curvato gurgite, et idemSubducti ad Manes inios desidimus unda,

o 3

150 JENEIDOS LIB. III.

Ter scopuli clamorem inter cava saxa ded^re :

Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.

Interea fessos ventus cum sole reliquit;

Ignarique vise Cyclopum allabimur oris.

Portus ab accessu ventorum imraotus, et ingen»

,i Ipse ; sed horrificis juxta tonat ^tna ruinis, 571

jInterdumque atram prorumpit ad sethera nubem,

' Turbine fumantem piceo et candente favilla ;

Attollitque globos fiammarum, et sidera lambit

;

jInterdum scopulos avulsaque viscera montis

' Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras

Cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo.

Fama est, Enceladi semiustum fulmine corpusUrgeri mole hac, ingentemque insuper ^tnamImpositam ruptis flammam exs^pirare caminis ; 580Et, fessum quoties mutet iatus, intremere omnemMurmure Trinacriam, et coehim subtexere fumo.Noctem illam tecti silvis immania monstraPerferimus ; nec, quae sonitum det causa, videmus.

Nam neque erant astrorum ignes, nec lucidus aethra

Siderea polus ; obscuro sed nubila coelo ;

Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

Postera jamque dies primo surgebat Eoo,Humentemque Aurora polo dimoverat umbram ;

Cum subito e silvis, macie confecta suprema, 590Ignoti nova forma viri, miserandaque cultu,

Procedit, supplexque manus ad litora tendit.

Respicimus. Dira illuvies, immissaque barba,

Consertum tegimen spinis : at caitera Graius,

Et quondam patriis ad Trojam missus in armis.

Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit

Arma procul, paulum adspectu conterritus hsesit,

Continuitque gradum ; mox sese ad litora preeceps

Cum fletu precibusque tulit. Per »idei-a testor,

Per Superos, atque hoc coeli spirabile lumen ; 600

ITollite me^ Teucri ; quascumque abducite terras ;

JENEIDOS LIB.III, 151

Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus ununi,

Et bello lliacos fateor petiisse penates ;

Pro quo, si sceleris tanta est injuria nostri,

Spargite me in fluctus, vastoque immergite ponto.

Si pereo, hominum manibus periisse juvabit.

Dixerat ; et genua amplexus, genibusque volutans

Haerebat. Qui sit, fari, quo sanguine cretus,

Hortamur ; quae deinde agitet fortuna, fateri. 609Jpse pater dextram Anchises, haud multa moratus,

Dat juveni ; atque animum praesenti pignore firniat.

llle hsec, deposita tandem formidine, fatur

:

Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulyssei,

Nomen Achemenides, Trojam, genitore AdamastoFaupere (mansissetque utinam fortuna !) profectus.

Hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,

Immemores socii vasto Cyclopis in antro

Deseru^re. Domus sanie dapibusque cruentis,

Intus opaca, ingens. Ipse arduus, altaque pulsat

Sidera, (Di, talem terris avertite pestem !) 620Nec visu facilis, nec dictu affabilis ulli.

Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.

Vidi egomet, duo de numero cum corpora nostro

Prensa manu magna medio resupinus in antro

Frangeret ad saxum, sanieque exspersa natarent

Limina ; vidi atro cum membra fluentia tabo

Manderet, et tepidi tremerent sub dentibus artus ;

Haud impune quidem : nec talia passus Ulysses,

Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.

Nam simul, expletus dapibus, vinoque sepultus, 630Cervicem inflexam posuit, jacuitque per antrumImmensus, oaniem eructans ac frusta cruento

Per somnum commixta mero ; nos, magna precati

> v.miria, sortitique vices, una undique circum: indimur, et telo lumen terebramus acuto

In^^ens, quod torva solum sub fronte latebat,

Argolici clypei aut Phcebeee lampadis instar

;

152 iENEIDOS LIB.III.

Et tandem Iseti sociorum ulciscimur umbras.Sed fugite, o miseri ! fugite, atque ab litore funemRumpite

:

640Nam, qualis quantusque cavo Polyphemus in antro

Lanigeras claudit pecudes, atque ubera pressat,

Centum alii curva hsec habitant ad litora vulgo

Infandi Cyclopes, et altis montibus errant.

Tertia jam lunse se cornua lumine complent,

Cum vitam in silvis, inter deserta ferarumLustra domosque, traho, vastosque ab rupe CyclopasProspicio, sonitumque pedum vocemque tremisco.

Victum infelicem, baccas lapidosaque corna,

Dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae. 650Omnia coUustrans, hanc primum ad litora classem

Conspexi venientem. Huic me, qusecumque fuisset,

Addixi : satis est gentem effugisse nefandam.Vos animam hanc potius quocumque absumite leto.

Vix ea fatus erat; summo cum monte videmusIpsum inter pecudes vasta se mole moventemPastorem Poiyphemum, et litora nota petentem ;

Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumenademtum.

Trunca manu pinus regit, et vestigia firmat.

Lanigerae comitantur oves : ea sola voluptas, 660Solamenque mali.

Postquam altos tetigit fluctus, et ad sequora venit,

Luminis efFossi fluidum lavit inde cruorem,

Dentibus infrendens gemittt ; graditurque per sequor

Jam medium ; necdum fluctus latera ardua tinxit.

Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto

Supplice, sic merito ; tacitique incidere funem ;

Verrimus et proni certantibus eequora remis.

Sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit.

Verum ubi nuUa datur dextra affectare potestas, 6/0Nec potis lonios fluctus aequare sequendo,

Clamorem immensum tollit, quo pontus, et omnes

JfiNEIDOS LlU.IIt. 153

Intremu^re undss, penitusque exterrita tellus

Italiae, curvisque immugiit ^Etna cavernis.

At genus e silvis Cyclopum et montibus altis

Excitum ruit ad portus, et litora complent.

Cernimus adstantes nequidquam lumine torvo

^tnaeos fratres, coelo capita alta ferentes,

Concilium horrendum ; quales cum vertice celso

Aerise quercus, aut conifers cyparissi 680Constiterunt, silva alta Jovis, lucusve Dianae.

Prsecipites metus acer agit quocumque rudentes

ExcuterCj, et ventis intendere vela secundis.

[Contra jussa monent Heleni^ i^cyllam atque Cha-rybdim

Inter utramque viam, leti discrimine parvo,

Ni teneant cursus : certum est dare lintea retro.]

Ecce autem jBoreas angusta ab sede Pelori

Missus adest. Vivo prgetervehor ostia saxo

i Pantagiae, Megarosque sinus, Thapsumque jacentem.

I

Talia monstrabat relegens errata retrorsum 690Litora Achemenides, comes infelicis Ulyssei.

Sicanio preetenta sinu jacet insula ccntra

Plemmyrium undosum : nomen dixere priores

Ortygiam. Alpheum f^ma est huc Elidis amnemIOccuitas egisse vias subter mare ; qui nuncOre, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.

Jussi numina magna loci veneramur ; et inde

Exsupero praepingue solum stagnantis Helori.

I Hinc altas cautes projectaque saxa PachyniI Radimus ; et fatis nunquam concessa moveri 700Apparet Camarina procul, campique Geloi,

: Iramanisque Gela, fluvii cognomine dicta.

Arduus inde Acragas ostentat maxima longe

I

Moenia, aiagnanimum quondam generator equorum.

I

Teque datitJ iinquo veniis, pahiiosa Sehnus ;

Et vada dura lego saxis Lilybeia csecis.

Hinc Drepani me portus et illaetabilis or^

154 ^NEIDOS LIB.IV*

Accipit. Hic, pelagi tot tempestatibus actus,

Heu ! genitorem, omnis curse casusque levamen^ 709Amitto Anchisen. Hic mle, pater optime, fessumDeseris, heu, tantis nequidquam erepte periclis

!

Nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,Hos mihi praedixit luctus^ non dira Celaeno,

Hic labor extremus, longarum haec meta viarum.Hinc me digressum vestris Deus appuHt oris.

Sic pater ^neas, intentis omnibus, unusFata renarrabat Divum, cursusque docebat.Conticuit tandem, factoque hic fine quievit.

LIBER QUARTUS.

At regina gravi jamdudum saucia cura

Vulnus alit venis, et cseco carpitur igni.

Multa viri virtus animo, multusque recursat

Gentis honos ; hserent infixi pectore vultus,

Verbaque ; nec placidam membris dat cura quietem.

Postera Phoebea histrabat lampade terras,

Humentemque Aurora polo dimoverat umbram ;

Cum sic unanimam alloquitur male sana sororem

:

Anna soror, quse me suspensam insomnia terrent

!

Quis novus hic nostris successit sedibus hospes! 10

Quem sese ore ferens ! quam forti pectore, et armis

!

Credo equidem, nec vana fides, genus esse Deorum.Degeneres animos timor arguit. Heu ! quibus ille

Jactatus fatis ! quse bella exhausta canebat

!

Si mihi non animo fixum immotumque sederet,

Ne cui me vinclo vellem sociare jugali,

Postquam primus amor deceptam morte fefellit

;

Si non pertaesum thalami tsedseque fuisset

;

Hui1c uni forsan potui succumbere culpse.

Anna, (fatebor enim) miseri post fata SychsBi 20Conjugis, et sparsos fratern^ caede Penate?

,

JENEIDOS LIB. IV. 155

Solus hic infiexit sensus, animumque labantem

Impulit. Agnosco veteris vestigia flammae.

Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat,

Vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,

Pallentes umbras Erebi, noctemque profundam,

Ante, Pudor, quam te violo, aut tua jura resolvo.

llle meos, primus qui me sibi junxit, amores

Abstulit : ille habeat secum servetque sepulcro.

Sic effata sinum lacrymis implevit obortis. 30Anna refert, O luce magis dilecta sorori

!

Solane perpetua moerens carpSre juventa ?

Nec dulces natos, Veneris nec praemia noris ?

Id cinerem aut Manes credis curare sepultos ?

Esto : segram nuUi quondam fiex^re mariti

;

Non Libyae, non ante Tyro ; despectus larbas,

Ductoresque alii, quos Africa terra triumphis

Dives alit : placitone etiam pugnabis amori ?

Nec venit in mentem, quorum consederis arvis ?

Hinc Gaetulaj urbes, genus insuperabile bello, 40Bt Numidse infreni cingunt, et inhospita Syrtis :

Hinc deserta siti regio, lateque furentes

Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam,

Germanique minas ?

Dis equidem auspicibus reor et Junone secund^Hunc cursum lliacas vento tenuisse carinas.

Quam tu urbem, soror, hanc cernes ! quse surgere

regna

Conjugio tali ! Teucruni comitantibus armis,

Punica se quantis attoUet gloria rebus !

Tu modo posce Deos veniam, sacrisque litatis 50Indulge hospitio, causasque innecte morandi,Dum pelago desaevit hiems, et aquosus Orion,

Quassataeque rates, dum non tractabile coeUim.

His dictis incensum animum inflammavit amore,Spcmque dedit dubiae menti, solvitque pudorem

rriiicipio dcUibra adeuut, pacemque per ara%

156 ^NEIBOS LIB.IT.

Exquirunt ; mactant lectas de more bidentes^

Legiferae Cere::, Phoeboque, patrique Lyaeo

;

Junoni ante omnes, cui vincla jugalia curse.

Ipsa^ tenens dextra pateram, pulcherrima Dido, 60Candentis vaccae media inter cornua fundit

;

Aut ante ora Deum pingues spatiatur ad aras,

Instauratque diem donis, pecudumque reclusis

Pectoribus inhians spirantia consulit exta.

Heu vatum ignarae mentes! quid vota furentem,Quid delubra juvant? Est mollis flamma medullas

Interea, et tacitum vivit sub pectore vulnus.

Uritur infelix Dido, totaque vagatur

Urbe furens ; qualis conjecta cerva sagitt^,

Quam procul incautam nemora inter Cressia^ fixit 70Pastor agens telis, liquitque volatile ferrum

Nescius ; illa fuga silvas saltusque peragrar

Dictaeos ; haeret lateri letalis arundo.

Nunc media ^nean secum per moenia ducit,

Sidoniasque ostentat opes, urbemque paratam ;

Incipit effari, mediaque in vo€e resistit.

Nunc eadem, labente die, convivia quserit,

Iliacosque iterum demens audire kboresExposcit, pendetque iterum narrantis ab ore.

Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim. 80Luna premit, suadentque cadentia sidera somnos,

Sola domo moeret vacua, stratisque relictis

Incubat.' Jllum absens absentem auditque videtque.

Aut gremio Ascanium, genitorls imagine capta,

Detinet, infandiim si fallere possit amorem.Non coept^ assurgunt turres ; non arma juventus

Exercet ; portusve aut propugnacula bello

Tuta parant : pendent opera interrupta, minseque

Murorum ingfentes, sequataque machina coelo.

Quam gimul ac tali persensit peste teneri 90

Cara Jovis conjox, nec famam obstare furori,

Talibus aggredilur Venerem Saturnia dictie- :

iENEIDOS LIB. IV. 167

Egregiam vero laudem et spoliji ampla refertis

Tuque puerque tuus ; magnum et raemorabile numen,Una dolo Divum si femina victa duorum est.

Nec me adeo fallit, veritam te moenia nostra,

Suspectas habuisse domos Carthaginis altse.

Sed quis erit modus ? aut quo nunc certamina tanta ?

Quin potius pacem seternam pactosque HymenseosExercemus ? habes, tota quod mente petisti : 100Ardet amans Dido, traxitque per ossa furorem.

Communem hunc ergo popuhmi, paribusque regamusAuspiciis ; liceat Phrygio servire marito,

Dotalesque tuse Tyrios permittere dextrse.

Olii (sensit enim simuiata mente locutam,

Quo regnum Italise Libycas averteret oras)

Sic contra est ingressa Venus : Quis taiia demensAbnuat, aut tecum malit contendere bello ?

Si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur.

Sed fatis incerta feror, si Jupiter unam 110Esse velit Tyriis urbem Trojaque profectis,

Miscerive probet populos, aut foedera jungi.

Tu coDJux ; tibi fas animum tentare precando.

Perge : sequar. Tum sic excepit regia Juno :

Mecum erit iste labor. Nimc, qua ratione, quodinstat,

Confieri possit, paucis, adverte, docebo.

Venatum ^neas unaque miserrima DidoIn nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus

Extulerit Titan, radiisque retexerit orbem.His ego nigrantem commixta grandine nimbum, 120Dum trepidant alse, saltusque indagine cingunt,

Desuper infundam, et tonitru coelum omne ciebo.

Diffugient comites, et nocte tegentur opaca ;

Speluncam Dido dux et Trojanus eamdemDevenient. Adero, et, tua si mihi certa voluntas,

Connubio jungam stabili, propriamque dicabo.

llic Hym.engeus erit. Non adversata petenii

p »

158 iENEIDOS LIB. IV.

Annuit, atque dolis risit Cytherea repertis.

Oeeanum interea surgens Aurora relinquit.

It portis jubare exorto delecta juventus. 130Retia rara, plagse, lato venabula ferro,

Massylique ruunt equites, et odora canum vis.

Reginam thalamo cunctantem ad limina primi

Poenorum exspectant ; ostroque insignis et auro

Stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit.

Tandem progreditur, magn^ vStipante caterva,

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo ;

Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,Aurea purpuream subnectit fibula vestem.

Necnon et Phrygii comites, et laetus lulus, 140Incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnesInfert se socium ^Eneas, atque agmina jungit

:

Qualis. ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta

Deserit, ac Delum maternam invisit Apollo,

Instauratque choros^ mixtique altaria circum

Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi

;

Ipse jugis Cynthi graditur, molhque fluentem

Fronde premit crinem, fingens, atque implicat auro ;

.^Tela sonant humeris. / Haud illo segnior ibat

^neas ; tantum egregio decus enitet ore. 150Postquam altos ventum in montes, atque invia lustra,

Ecce ferse, saxi dejectse vertlce, caprse

Decurr^re jugis ; ali^ de parte patentes

Transmittunt cursu campos, atque agmina cervi

Pulverulenta fug^ glomerant, m.ontesque relinquunt.

At puer Ascanius mediis in vallibus acri

Gaudet equo ; jamque hos cursu, jam praeterit iilos,

Spumantemque dari pecora inter inertia voti^

Optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.

Interea magno mlsceri murmure coelum 1 60Incipit. Insequitur commixta grandine nimbus.

Et Tyrii comites passim, et Trojana juventus,

Dardaniusque nepos Veneris^ diversa per agros

.^NEIDOS LIB. IV. 159

Tecta metu peti^re. Ruiint de montibus amnes.

Speluncam Dido dux et Trojanus eamdemDeveniunt. Prima et Tellus et pronuba JunoDant signum : fulsere ignes, et conscius aether

Connubiis ; summoque ulularunt vertice Nymphae.llle dies primus leti primusque malorumCausa fuit. Neque enim specie famave movetur, ]70Nec jam furtivum Dido medltatur amorem :

Conjugium vocat ; hoc prsetexit nomine culpam.

Extemplo Libyse magnas it Fama per urbes ;

Fama malum, quo non aliud velocius uUum ;

Mobilitate viget, viresque acquirit eundo ;

Parva metu primo ; mox sese attoilit in auras,

Ingrediturque solo, et caput inter nubila condit.

lllam Terra parens, ira irritata Deorum,Extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororemProgenuit, pedibus celerem et pernicibus aHs ; 180Monstrum horrendum, ingens ; cui, quot sunt corpore

plumse,

Tot vigiles oculi subter, mirabile dictu,

Tot linguee, totidem ora sonant, tot subrigit aures.

Nocte volat coeli medio terraeque, per umbramStridens, nec dulci declinat lumina somno.Luce sedet custos aut summi culmine tecti,

Turribus aut altis, et magnas territat urbes ;

Tam ficti pravique tenax, quam nuntia veri. ^.

Heec tum multiplici pcpulos sermone replebat

Gaudens, et pariter facta atque infecta canebat : 190Venisse -^nean, Trojano a sangi.ine cretum,

Cui se pulchra viro dignetur jungere Dido

;

Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere

Regnorum immemores, turpique cupidine captos.

Hscc passim Dea foeda virum diiTundit in ora.

Protinus ad regem cursus detorquet larban,

Incenditque aninium dictis, atque aggerat iras.

p2

160 iENEIDOS LIB, IV.

Hic Hammone satus, rapta Garamantide nympha,Templa Jovi centum latis immania regnis,

Centum aras posuit ; vigilemque sacraverat ignem,

Excubias Divum seternas ; pecudumque cruore 201Pingue solum, et variis florentia limina sertis.

Isque amens animi, et rumore accensus amaro,

Dicitur ante aras, media inter numina Divum,Multa Jovem manibus supplex orasse supinis;

Jupiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis

Gens epulata toris Lenaeum libat honorem,Adspicis hsec ? An te, genitor, cum fulmina torques,

Nequidquam horremus ? csecique in nubibus ignes

Terrificant animos, et inania murmura miscent ? 210Femina, quse nostris errans in finibus urbemExiguam pretio posuit, cui litus arandum,Cuique loci leges dedimus, connubia nostra

Reppulit, ac dorainum ^nean in regna recepit.

Et nunc ille Paris, cum semiviro comitatu,

Mseonia mentum mitra crinemque madentemSubnixus, rapto potitur: nos munera templis

Quipi^e tuis ferimus, famamque fovemus inanem.

Talibus orantem dictis, arasque tenentem,

Audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit 220Regia, et obhtos famse melioris amantes.

Tum sic Mercurium alloquitur, ac taha mandat

:

Vade age, nate, voca Zephyros, et labere pennis ;

Dardaniumque ducem, Tyria Carthagine qui nuncExspectat, fatisque datas non respicit urbes,

Alloquere, et celeres defer mea dicta per auras.

Non iilum nobis genitrix pulcherrima talem

Promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis ;

Sed fore, qui gravidam imperiis belloque frementemItaiiam regeret, genus alto a sanguine Teucri 330Proderet^ ac totum sub leges mitteret orbem,

^i nulla accendit tantarum gloria rerum,

I

iENElDOS LIB. IV. 161

Nec super ipse sua molitur laude laborem;

Ascanione pater Romanas invidet arces ?

Quid struit ? aut qua spe inimica in gente moratur ?

Nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva ?

Naviget. H^ec summa est; bic nostri nuntius esto.

Dixerat. Ille Patris magni parere parabat

Imperio : et primum pedibus taiaria nectit

Aurea, quse subiimem alis, sive sequora supra, 240Seu terram, rapido pariter cum flamine portant.

Tum virgam capit : hac animas ille evocat OrcoPallentes ; alias sub Tartara tristia mittit

;

Dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.

Illa fretus agit ventos, et turbida tranat

Nubila. Jamque volans apicem et latera ardua cernit

Atlantis duri, coelum qui vertice fulcit

;

Atlantis, cinctum assidue cui nubibus atris

Piniferum caput et vento pulsatur et imbri

;

Nix Immeros infusa tegit ; tum flumina mento 250Prsecipitant senis, et glacie riget horrida barba.

Hic primum paribus nitens Cyllenius alis

Constitit ; hinc toto prseceps se corpore ad undasMisit; avi simiHs, quse circum litora, circum

Piscosos scopulos, humilis volat sequora juxta.

[Haud aliter terras inter coelumque voLabat

;

Litus arenosum Libyse ventosque secabat,

Materno veniens ab avo, Cyllenia proles.]

Ut primum alatis tetigit magalia plantis,

-^nean fundantem arces ac tecta novantem 260Conspicit : atque illi stellatus iaspide fulva

Ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena,

Demissa ex humeris ; dives quae munera DidoFecerat, et tenui telas discreverat auro.

Continuo invadit : Tu nunc Carthaginis altse

Fundamenta locas, pulchramque uxorius urbemExstruis? heu regni rerumque oblite tuarum !

Ipse Deum tibi me claro demittit OlympoP 3.

162 ^NEIDOS LIB. IV.

Regnator, coelum et terras qui numine torquet

;

Ipse hsec ferre jubet celeres mandata per auras : 2/0Quid struis ? aut qua spe Libycis teris otia terris ?

Si te nuUa movet tantarum gloria rerum,

Nec super ipse tuS, moliris laude laborem,

Ascanium surgentem, et spes haeredis luli,

Respice, cui regnum Italise Romanaque tellus

Debentur. Tali Cylienius ore locutus

Mortales visus medio sermone reliquit,

Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

At vero iEneas adspectu obmutuit amens,

Arrectssque horrore comae, et vox faucibus haesit. 280Ardet abire fuga, dulcesque relinquere terras,

Attonitus tanto monitu imperioque Deorum.Heu ! quid agat ? quo nunc reginam ambire furentemAudeat affatu ? quse prima exordia sumat ?

[Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,

In partesque rapit varias, perque omnia versat.] :..»=

Haec alternanti potior sententia visa est:

Mnesthea Sergestumque vocat, fortemque Cloanthum;Classem aptent taciti, socios ad litora cogant

;

Arma parent, et, quge sit rebus causa novandis, 290Dissimulent ; sese interea, quando optima DidoNesciat, et tantos rumpi non speret amores,

Tentaturum aditus, et quse mollissima fandi

Tempora, quis rebus dexter modus. Ocyus omnesImperio leeti parent, ac jussa facessunt.

At regina dolos (quis fallere possit amantem ?)

Prsesensit, motusque excepit prima futuros

;

Omnia tuta timens. JSadem impia Fama furenti

Detulit armari classem, cursumque parari.

Seevit inops animi, totamque incensa per urbem 300Bacchatur ; qualis commotis excita sacris

Thyas, ubi audito stimulant trieterica BacchoQrgia, nocturnusque vocat clamore Cithaeron*

Tandem his iEnean compellat vocibus ultro ; .

II

«NEIBOS LIB.IV. 163

Dissimulare etiam sperdsti, perfide, tantum

Posse nefas ? tacitusque mea decedere terra ?

Nec te noster amor, nec te data dextera quondam,JsFec moritura tenet crudeli funere Dido ?

Quin etiam hiberno moliris sidere classem,

Et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 310Crudelis? Quid? si non arva aliena domosqueIgnotas peteres, et Troja antiqua maneret,

Troja per undosum peteretur classibus sequor ?

Mene fugis ? Per ego has lacrymas, dextramque tuamte,

(Quando aliud mihi jam miserae nihil ipsa reliqui)

Per connubia nostra, per inceptos Hymenaeos ;

Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quidquamDulce meum ; miserere domus labentis, et istam,

Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni 320Od^re ; infensi Tyrii ; te propter eumdemExstinctus pudor, et, qul sola sidera adibatu,

Fama prior: cui me moribundam deseris, hospes?Hoc solum nomen quoniam de conjuge restat.

Quid moror ? an mea Pygmalion dum moenia frater

Destruat, aut captam ducat Gsetulus larbas?

Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset

Ante fugam soboles ; si quis mihi parvulus aula

Luderet iEneas, qui te tamen ore referret

;

Non equidem omnino capta ac deserta viderer.^^, 330Dixerat. IUe Jovis monitis immota tenebat

Lumina, et obnixus curam sub corde premebat.

Tandem pauca refert : Ego te, quae plurima fando

Enumerare vales, nunquam, regina, negaboPromeritam ; nec me meminisse pigebit Elissae,

Dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.

Pro re pauca loquar. Neque ego hanc abscondere

furto

•Speravi, ne finge, fugam ; nec conjugis unquamPrsetendi teedas, aut heec in foedera veni.

164 ^NEIDOS HB. IV.

Me si fata meis paterentur ducere vitam 340Auspiciis, et sponte mea componere curas,

Urbem Trojanam primum dulcesque meorumRelliquias colerem ; Priami tecta alta manerent

;

Et recidiva manu posuissem Pergama victis.

Sed nunc Italiam magnam Grynseus Apollo,

Italiam Lycise jussere capessere sortes.

Hic amor, hsec patria est. Si te Carthaginis arces

Phoenissam, Libycseque adspectus detinet urbis

;

Quse tandem, Ausonia Teucros considere terra,

Invidia est? Et nos fas extera quserere regna. 350Me patris Anchisse, quoties humentibus umbris

Nox operit terras, quoties astra ignea surgunt,

Admonet in somnis et turbida terret imago

:

Me puer Ascanius, capitisque injuria cari,

Quem regno Hesperise fraudo et fatalibus arvis.

Nunc etiam Interpres Divum, Jove missus ab ipso,

(Testor utrumque caput) celeres mandata per auras

Detulit. Ipse Deum manifesto in lumine vidi

Intrantem muros, vocemque his auribus hausi.

Desine meque tuis incendere teque querelis ;"" 360

Italiam non sponte sequor.

Talia dicentem jamdudum aversa tuetur,

Huc illuc volvens oculos, totumque pererrat

Luminibus tacitis, et sic accensa profatur

:

Nec tibi Diva parens, generis nec Dardanus auctor»

Perfide ; sed duris genuit te cautibus horrens.

Caucasus^ Hyrcanssque admorunt ubera tigres.

Nam quid dissimulo ? aut quae me ad majora reservo ?

Num fletu ingemuit nostro ? num Umiina flexit ?

Num lacrymas victus dedit, aut miseratus amantemest? 370

Quge quibus anteferam ? Jam, jam, nec maxima Juno,

Nec Saturnius hsec ocuhs Pater adspicit ajquis.

Nusquam tuta fides. Ejectum Htore, egentemExcepi, et regni demens in parte locavi

;

Amissara classem, socios, a morte reduxi.

ii

iENEIDOS LIB. IV. 165

Heu ! furiis incensa feror ! nunc augur Apollo,

Nunc Lyciee sortes, nunc et Jove niissus ab ipso

Interpres Divum fert horrida jussa per auras.

Scilicet is Superis labor est ! ea cura quietos

Sollicitat ! Neque te teneo, neque dicta refello. 380I, sequere Italiam ventis ; pete regna per undas.

Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,

Supplicia hausurum scopuiis, et nomine DidoS^pe vocaturum. Sequar atris ignibus absen« ;

Et, cum frigida Mors anima seduxerit artas,

Omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, posnas.

Audiam ; et haec Manes veniet mihi fama sub imos.

His medium dictis sermonem abrumpit, et auras

^gra fugit, seqiie ex oculis avertit et aufert ; 389X/inquens multa metu cunctantem, et multa paraiitem

Dicere. Suscipiunt famulse, collapsaque membraMarmoreo referunt thalamo, stratisque reponunt.

At pius ^neas, quamquam lenire dolentem

Solando cupit, et dictis avertere curas

;

Multa gemens, magnoque animum labefactus amore

;

Jussa tam.en Divum exsequitur, classemque revisit.

Tum vero Teucri incumbunt, et litore celsas

Deducunt toto naves. Natat uncta carina

;

Frondentesque ferunt remos, et robora silvis

Infabricata, fugse studio. 400Migrantes <5ernas, totaque ex urbe ruentes

;

Ac, veluti ingentem formicse farris acervumCum populant, hiemis memores, tectoque reponunt

;

It nigrum campis agmen, preedamque per herbas

Convectant calle angusto ; pars grandia trudunt

Obnixae frumenta humeris ; pars agmina cogunt,

Castigantque moras : opere omnis semita ferv^et.

Quis tibi tunc, Dido, cernenti talia sensus!

Qurdsve dabas gemitus, cum litora fervere late

P]^3spiceres arce ex summa, totumque videres 410"^t -^ceri ante oculos tantis clamoribus sequor I

166 JENEIDOS LIB.IV.

Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis ?

Ire iterum in lacrymas, iterum tentare precandoCogitur, et supplex animos submittere amori,

Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.

Anna, vides toto properari litore ; circum

Undique conven^re ; vocat jam carbasus auras

;

Puppibus et Iseti nautse imposuere coronas.

Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, 419^

Et perferre, soror, potero. Miserse hoc tamen unumExsequere, Anna, mihi ; solam nam perfidus ille

Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus

;

Sola viri molles aditus et tempora ndras.

I, soror, atque hostem supplex affare superbum

:

Non ego cum Danais Trojanam exscindere gentemAulide juravi, classemve ad Pergama misi

;

Nec patris Anchisse cinerem Manesve reveUi

:

Cur mea dicta negat duras demittere in aures ?

Quo ruit ? extremum hoc miserae det munus amanti

:

Exspectet facilemque fugam, ventosque ferentes. 430Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro

:

Nec pulchro ut Latio careat, regnumque relinquat:

Tempus inane peto, requiem spatiumque furori

;

Dum mea me victam doceat fortuna dolere.

Extremam hanc oro veniam (miserere sororis) ;

Quam mihicum dederis, cumulatam morte remittam.

Talibus orabat, talesque miserrima fletus

Fertque refertque soror. Sed nuUis ille movetur

Fietibus, aut voces uUas tractabilis audit

;

439

Fata obstant, placidasque viri Deus obstruit aures.

Ac velut, annoso validam cum robore quercumAipini Bore^e nunc hinc nunc flatibus illinc

Eruere inter se certant : it stridor ; et alte

Consternunt terram concusso stipite frondes

;

Ipsa heeret scopulis ; et, quantum vertice ad aiirasj

^thereas, tantum radice in Tartara tendit

:

Haud secus assiduis hinc atque hinc vocibus heroi

^KEIDOS LIB.IV. 167

Tunditur, et magno persentit pectore curas.

Mens immota manet ; lacr^^mse volvuntur inanes.

Tum vero infelix fatis exterrita Dido 450Mortem orat ; tsedet coeli convexa tueri.

Quo magis inceptum peragat, lucemque relinquat,

Vidit, thuricremis cum dona imponeret aris,

(Horrendum dictu) latices nigrescere sacros,

Fusaque in obscoenum se vertere vina cruorem.

Hoc visum nuili, non ipsi efFata sorori.

Praeterea fuit in tectis de marmore templumConjugis antiqui, miro quod honore C(^ebatr

Velleribus niveis et fest^ fronde revinctum :

Hinc exaudiri voces et verba vocantis 460Visa viri, nox cum terras obscura teneret

;

Solaque culminibus ferali carminebuboSaepe queri, et longas in fletum ducere voces.

Multaque praeterea vatum praedicta piorumTerribili monitu horrificant. Agit ipse furentem

In somnis ferus ^neas: semperque relinqui

Sola sibi, semper longam ineomitata videtur

Ire viam, et Tyrios deserta quserere terra

:

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus^

Et solem geminum, et duplices se ostendere Thebas ;

Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes, 471Armatam facibus matrem et serpentibus atris

. €um fugit, ultricesque sedent in limine Dirae.

I vErgo, ubi concepit furias evicta dolore,' Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumqueExigit, et, ma^stam dictis aggressa sororem,

Consilium vultu tegit, ac spem fronte serenat

:

Inveni, germana, viam (gratare sorori),

Qu3e mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem.Oceani iinem juxta, solemque cadentem, 480Ultimus yEthiopum locus est, ubi maximus Atlas

Axem humero torquet stellis ardentibus aptum :

Hinc mihi Massylse gentis monstrata sacerdos,

168 ^NEIDOS LIB.IV.

Hesperidum templi eustos, epulasque draconj

Qu8e dabat, et sacros servabat in arbore ramosySpargens humida mella soporiferumque papaver^

Hagc se carminibus promittit solvere mentes,

Quas velit ; ast aliis duras immittere curas

;

Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro ;

Nocturnosque ciet Manes; mugire videbis 490'

Sub pedibus terram, et descendere montibus ornos.

Testor, cara, Deos, et te, germana, tuumqueDulce caput, magicas invitam accingier artes.

Tu secreta pyram tecto interiore sub auras

Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit

Impius, exuviasque omnes, lectumque jugalem,

Quo perii, superimponas. Abolere nefandi

Cuncta viri monimenta jubet monstratque sacerdos.

HsBc efFata silet ; pallor simul occu pat ora.

Non tamen Anna novis pr^texere funera sacris 500Germanam credit, nec tantos mente furores

Concipit, aut graviora timet, quam morte Sychaei.

Ergo jussa parat.

At regina, pyra penetrali in sede sub auras

Erecta ingenti tsedis atque ilice secta,

Intenditque locum sertis, et fronde coronat

Funerea ; super, exuvias, ensemque relictum,

Effigiemque toro locat, haud ignara futuri.

Stant arae circum, et crines effusa sacerdos 509Ter centum tonat ore Deos, Erebumque, Chaosque,

Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.

Sparserat et latices simulatos fontis Averni

;

Falcibus et messse ad lunam quasruntur aenis

Pubentes herbse, nigri cum lacte veneni

;

Qu«ritur et nascentis equi de fronte revulsus,

Et matri preereptus, amor.Ipsa, mola manibusque piis, altaria juxta,

Unum exuta pedem vinclis, iii veste recii^ctii.

Testatiir inoritiira deos^ et coDSci.^i fati

^NEIDOS LIB. IV. 169

vSid^a ; tum, si quod non sequo foedere amantes 520Curae numen habet justumque memorque, precatur.

Nox erat, et placidam carpebant fessa soporemCorpora per terras, silvaeque et s^eva qui^rant

^quora ; cum medio volvuntur sidera lapsu,

Cum tacet omnis ager, pecudes, pictseque volucres,.

Quaeque lacus late liquidos, quseque aspera dumis

Rura tenent, somno positge sub nocte silenti

[Lenibant ciiras, et corda oblita laborum].

At non infellx animi Phoenissa ; neque unquamSolvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem 530Accipit : ingeminant curae ; rursusque resurgens

Saevit amor, magnoque iraruni fluctuat sestu.

Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat

:

En, quid ago ? rursusne procos irrisa priores

Experiar ? Nomadumque petam connubia supplex,

Quos ego &im toties jam dedignata maritos ?

lliacas igitur classes, atque ultima TeucrumJussa, sequar ? quiane auxilio juvat ante levatos,

Aut bene apud memores veteris stat gratia facti ?

Quis me autem,, fac velle, sinet? ratibusve superbis

Invisam accipiet ? nescis, heu! perdita, necdum 541

Laomedontese sentis perjuria gentis?

Quid tum ? sola fuga nautas comitabor ovantes ?

An, Tyriis omnique manu stipata meorum,Inferar ? et, quos Sidonia vix urbe revelli,

Rursus agam pelago, et ventis dare vela jubebo ?

Quin morere, ut merita es ; ferroque averte dolorera.

Tu, lacrymis evicta meis, tu prima furentemHis, germana, malis oneras, atque objicis hosti*

Non licuit thalami expertem sine crimine vltam 550Degere, more ferae, tales nec tangere curas ?

Non servata fides, cineri promissa Sychseo

!

Tantos illa suo rumpebat pectore questus.

cEneas celsa in puppi, jam certus eundi,

'pebat somnop, rebur> jam rite paralis.

a

170 ^NEIDOS LIB. IV.

Huic se fornia Dei vultu redeuntis eodemObtulit in somnis, rursusque ita visa monere est

;

Omnia Mercurio similis, vocemque, coloremque,Et crines flavos, et membra decora juventae :

Nate Dea, potes hoc sub casu ducere somnos ? 560Nec, quse te circum stent deinde pericula> cernis ?

Demens ! nec Zephyros audis spirare secundos ?

Illa dolos dirumque nefas in pectore versat,

Certa mori, varioque irarum fluctuat sestu.

Non fugis hinc praeceps, dum prsecipitare potestas ?

Jam mare turbari trabibus, saevasque videbis

CoUucere faces, jam fervere litora flammis,

Si te his attigerit terris Aurora morantem.Eia age, rumpe moras. Varium et mutabile semperFemina. Sic fatus, nocti se immiscuit atrse. 570Tum vero ^neas, subitis exterritus umbris,

Corripit e somno corpus, sociosque fatigat

:

Praecipites vigilate, viri, et considite transtris

;

Solvite vela citi. Deus, sethere missus ab alto,

Festinare fugam, tortosque incidere funes,

Ecce iterum stimulat. Sequimur te, sancte Deorum,Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.

Adsis, o ! placidusque juves, et sidera coelo

Dextra feras. Dixit ; vaginaque eripit ensemFulmineum, strictoque ferit retinacula ferro. 580Idem omnes simul ardor habet; rapiuntque ruuntque:

Litora deseru^re : latet sub classibus sequor

;

Adnixi torquent spumas, et coerula verrunt.

Et jam prima novo spargebat lumine terras

Tithoni croceum linquens Aurora cubile

:

Regina, e speculis ut primum albescere lucemVidit, et sequatis classem procedere velis,

Litoraque et vacuos sensit sine remige portus ;

Terque quaterque manu pectus percussa decorumFlaventesque abscissa coma^, Pro Jupiter ! ibit 5

Hic, ait, et nostris illuserit advena regnis ?

)W

iENEIDOS LIB. IV. 171

Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur,

Deripientque rates alii navalibus ? Ite,

Ferte citi flammas, date vela, impellite remos.

—

Quid loquor ? Hut ubi sum ? Quae mentem insania

mutat ?

—

Infelix Dido 1 nunc te facta impia tangunt ?

Tum decuit, cum sceptra dabas.—En dextra fidesque!

Quem secum patrios aiunt portare Penates !

Quem subiisse humeris confectum setate parentem!

—

Non potui abreptum divellere corpus, et undis 600Spargere ? non socios, non ipsum absumere ferro

Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis ?

—

Verum anceps pugnse fuerat fortuna. Fuisset

;

Quem metui moritura ? Faces in castra tulissem,

Impl^ssemque foros flammis, natumque patremqueCum genere exstinx^m, memet super ipsa dedissem.—

-

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,

Tuque harum interpres curarum et conscia Juno,

Nocturnisque Hecate trinis ululata per urbes,

Et Dirse ultrices, et Di morientis Elissee, 610Accipite haec, meritumque malis advertite numen,Et nostras audite preces, Si tangere portus

Infandura caput, ac terris adnare necesse est

;

Et sic fata Jovis poscunt ; hic terminus hseret

:

At bello audacis populi vexatus et armis,

Finibus extorris, complexu avulsus luli,

Auxilium imploret, videatque indigna suorumFunera ; nec, cum se sub leges pacis iniquae

Tradiderit, regno aut optata luce fruatur

;

Sed cadat ante diem, mediaque inhumatus arena.

Heec precor; hanc vocem extremam cum sanguinefundo. 621

Tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurumExercete odiis ; cinerique haec mittite nostroMunera. Nullus amor populis, nec foedera sunto.Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor,

a2

172 ^KEIDOS LIB.IV.

Qui face Dardanios ferroque sequare colonos,

Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires.

Litora litoribus contraria, fluctibus undasImprecor, arma armis ; pugnent ipsique nepotesque.

Hsec ait, et partes animum versabat in omnes ;

Invisam quserens quamprimum abrumpere luoem. 631

Tum breviter Barcen nutricem affata Sychsei

;

Namque suam patria antiqu^ cinis ater habebat

:

Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem ;

Dic, corpus properet fluviali spargere lympha.

Et pecudes secum et monstrata piacula ducat.

Sic veniat ; tuque ipsa pia tege tempora vitta.'

Sacra Jovi Stygio, quae rite incepta paravi,

Perficere est animus, finemque imponere curis

;

Dardaniique rogum capitis permittere flammse. 640Sic ait. Illa gradum studio celerabat anili.

At trepida et coeptis immanibus effera Dido,

Sanguineam volvens aciem, maculisque trementes

Interfusa genas, et pallida morte futura,

Ihteriora domiis irrumpit limina, et altos

Conscendit furibunda rogos, ensemque recludit

Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.

Hic, postquam lUacas vestes notumque cubile

Conspexit, paulum lacrymis et mente morata,

Incubuitque toro, dixitque novissima verba : , 650

Dulces exuviaj, dum fata Deusque siriebant,

Accipite hanc animam, meque his exsolvite curis.

Vixi, et, quem dederat cursum Fortuna, peregi

;

Et nunc magna mei sub terras ibit imago.

Urbem prseclaram statui ; mea moenia vidi

;

Ulta virum, paenas inimico a fratre recepi

:

Felix, heu l nimium felix, si litora tantumNunquam Dardaniae tetigissent nostra carinse !

Dixit ; et, os impressa toro, Moriemur inultae

!

Sed moriamur, ait. Sic, sic juvat ire sub umbras.

jHauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto 66 1

iENEIDOS LIB.IV. 173

Dardaniis, et nostrae secum ferat omina mortis.

Dixerat, Atque illam media inter talia ferro

Collapsam adspiciunt comites, ensemque cruore

Spumantem, spai*sasque manus. It clamor ad alta

Atria ; concussam baccbatur Fama per urbem.

Lamentis^ gemituque, et femineo ululatu,

Tecta fremunt ; resonat magnis plangoribus sether :

Non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis

Carthago, aut antiqua Tyros ; flamraseque furentes

Culmina perque hominum volvantur, perque deorum.Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu, 672Unguibus ora soror foedans, et pectora pugnis,

Per medios ruit, ac morientem nomine clamat

:

Hoc iilud, germana, fuit ? me fraude petebas ?

Hoc rogus iste mihi, hoc ignes arseque parabant ?

Quid primum deserta querar ? comitemne sororem

Sprevisti moriens ? Eadem me ad fata vocasses :

Idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset.

His etiam struxi manibus, patriosque vocavi 68QVoce deoSs sic te ut posita crudelis abessem ?

Exstinxti me teque, soror, populumque, patresque

Sidonios, urbemque tuam. Date, vulnera lymphisAbluam, et, extremus si quis super halitus errat,

Ore legam. Sic fata, gradus evaserat altos,

Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat

Cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores.

Illa, graves oculos conata attoUere, rursus

Deficit. Infixum stridit sub pectore vulnus.

Ter sese attoliens cubitoque adnixa levavit

;

690Ter revoluta toro est, ocuhsque errantibus alto

Qusesivit coelo lucem, ingemuitque repert^.

Tum Juno omnipotens, longum miserata doloremDifficilesque obitus, Irim demisit Olympo,Quae luctantem animam nexosque resolveret artus.

Nam, quia nec fato, merita nec morte peribat,

Sed misera ante diem, subitoque accensa furore,

a3

174 '*' -«INEIDOS LIJB.V.

Nondum iUi flavum Proserpina vertice crinemAbstulerat, Stygioque caput damnaverat Orco.Ergo Iris croceis per coelum roscida pennis, 700Miile trahens varios adverso sole colores,

Devolat, et supra caput adstitit : Hunc ego Diti

Sacrum jussa fero, teque isto coi^pore solvo.

Sic ait, et dextra crinem secat. Omnis et unjl

Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit.

LIBER QUINTUS.

Xntehea medium -.^neas jam classe tenebat

Certus iter, fluctusque atros Aquilone secabat,

Moenia respiciens, quae jam infelicis Elissae

CoUucent flammis. Qu9e tantum accenderit ignem,Causa latet : duri magno sed amore dolores

Polluto, notumque, furens quid femina possit,

Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.

Ut pelagus tenu^re rates, nec jam amplius uUaOccurrit tellus ; maria undique, et undique coelum ;

Olli coeruleus supra caput adstitit imber, 10

Noctem hiememque ferens ; et inhorruit unda tene-

bris.

Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta

:

Heu ! quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ?

Quidve, pater Neptune, paras ? Sic deinde locutus

CoUigere arma jubet, validisque incumbere remis

;

Obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur

:

Magnanime jEnea, non, si mihi Jupiter auctor

Spondeat, hoc sperem Italiam contingere coelo.

Mutati transversa fremunt, et vespere ab atro

Consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer. 20Nec nos obniti contra, nec tendere tantumSufficiraus. Superat quoniam Fortuna, sequamur

;

Quoque vocat, vertamus iter. Nec litora longe

Fida reor fraterna Erycis, portusque Sicanos

;

JENEIDOS LIB.V. 175

Si modo rite memor servata remetior astra.

Tum pitis ^neas: Equidem sic poscere ventos

Jamdudum, et frustra cerno te tendere contra.

Electe viam velif:. An sit mihi gratior ulla,

Quove magis fessas optem demittere naves,

Quani qwdd Dardanium tellus mihi servat Acesten,

Et patris Anchiss gremio complectitur ossa? 31

Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi

Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite classis;

Et tandem Iseti notae advertuntur arense.

At procul excelso miratus vertice montis

Adventum sociasque rates, occurrit Acestes,

Horridus, in jaculis et pelle Libystidis ursse;

Troia Crimiso conceptum flumine materQuem genuit. Veterum non immemor ille parentum, ^Gratatur reduces, et gaza lastus agresti ^ 40Excipit, ac fessos opibus solatur amicis»

Postera cum prirao stellas Griente fugarat

Clara dies, socios in ccetum litore ab omniAdvocat -^neas, tumulique ex aggere fatur

:

Dardanidae magni, genus alto a sanguine Divum^Annuus exactis completur mensibus orbis,

Ex quo reliiquias divinique ossa parentis

Condidimus terr^, mcestasque sacravimus aras.

Jamque ^ies, ni falior, adest, quem semper acerbum,Semper honoratum (sic, Di, voluistis) habebo. 50Hunc ego, Gsstulis agerem si Syrtibus exsul,

Argoh*tej)ve^ mari deprensus, et urbe Mycenae ;

Annua vbta^tamen soUennesque ordine pompasExsequerer, strueremque suis altaria donis.

Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis,

Haud equidem sine mente, reor, sine numine DivCim,

Adsumus, et portus delati intramus amicos.

Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem

;

Pobeamus ventos ; atque haec me sacra ouotanEisJJrbe velit posixa templi» sibi ferre dicatis. 6*0

\

176 JENEIDOS LIB.V.

Bina boum vobis Troja generatus Acestes

!Pat numero capita in naves : adhibete PenatesEt patrios epulis, et quos colit hospes Acestes.

Prseterea, si nona diem mortalibus almumAurora extulerit, radiisque retexerit orbem,Prima citse Teucris ponam certamina classis :

Quique pedum cursu valet, et qui viribus audax

Aut jaculo incedit melior levibusque sagittis,

Seu crudo fidit pugnam committere caestu ;

Cuncti adsint, meritseque exspectent pramia palmse.

Ore favete omnes, et tempora cingite ramis. 71Sic fatus, velat materna tempora myrto.

Hoc Helymus facit, hoc sevi maturus Acestes,

Hoc puer Ascanius ; sequitur quos caetera pubes.

Ille e concilio multis cum millibus ibat

Ad tumulum, magn^ medius comitante caterv^.

Hic duo rite roero libans carchesia BacchoFundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro ;

Purpureosque jacit flores, ac talia fatur

:

Salve, sancte parens, iterum ; salvete, recepti 80Nequidquam cineres, animseque umbraeque paternse.

Non licuit fines Italos, fataliaque arva,

Nec tecum Ausonium, quicumque est, quserere Thy-brim.

Dixerat heec ; adytis cum lubricus anguis ab imis

Septem ingens gyros, septena volumina, traxit^,

Amplexus placide tumulum, lapsusque per aras ;

Ccerulese cui terga notae, maculosus et auro

Squamam incendebat fulgor : ceu nubibus arcus

Mille jacit varios adverso sole colores.

Obstupuit visu ^neas. Ille, agmine longo 90

Tandem inter pateras et levia pocula serpens,

Libavitque dapes, rursusque innoxius imoSuccessit tumulo, et depasta altaria liquit.

Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

Incertus^ Geniumne loci, Famulumne parentis

jENEIDOS LIB. V. 17?

Esse putet ; caedit binas de more bidentes,

Totque sues, totidem nigrantes terga juvencos ;

Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat

Anchisse magm> Manesque Acheronte remissos.

Necnon et socii, qu?e cuique est copia, Iseti 100

Donu ferunt ; onerant aras, mactantque juvensos.

Ordine aena locant aiii, fusique per herbamSubjiciunt verubus prunas, et viscera torrent.

Exspectata dies ad^rat, nonamque seren^

Auroram Fhaethontis equi jam luce vehebant

;

Famaque f^nitimos et clari nomen Acestse

Excierat : laeto compl^rant litora coetu

Visuri jEneadas ; pars et certare parati.

Munera principio ante oculos circoque locantur

In medk) ; sacri tripodes, viridesque coronse, ilO

Et pahiiee. pretium victoribus^ armaque, et ostro

Fertusse vestes, argenti aurique talenta ;

Et tuba commissos medio canit aggere Itidos.

Prima pares ineunt gravibus certamina remis

Quattuor, ex omni delectse classe, carinse.

Velocem Mnestheus agit acri remige Pristin ;

Mox italas Mnestheus, genus a quo nomine Memmi

;

Ingeatemque Gyas ingenti mole Chimaeram,

Urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu

Impellunt ; terno consurgunt ordine remi

;

120

Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,Centauro invehitur magna ; Scyllaque CloanthusCoerulea, genus unde tibi, Romane Chienti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra

Litora, quod tumidis submersum tunditur olim

Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cori

;

Tran([uiilo silet, immotaque attoUitur undaCampus, et apricis statio gratissima mergis.

Hic viridem ^neas frondenti ex ihce metamConstituit signum nautis pater ; unde reverti ] 30iStirentj et longos ubi circumflectere cursus.

178 ^NEIDOS LIB. V,

Tum loca sorte legiint, ipsique in puppibus auroDuctores longe effulgent ostroque decori

;

Csetera populea velatur fronde juv^entus,

Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit.

Considunt transtris ; intentaque brachia remis

;

Tntenti exspectant signum, exsultantiaque haurit

Corda pavor pulsans, laudumque arrecta cupido.

Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,Haud mora, pro5:iluere suis : ferit sethera clamor 140Nauticus ; adductis spumant freta versa lacertis.

Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit

Convulsum remis rostrisque tridentibus sequor.

Non tam praecipites bijugo certamine campumCorripuere, ruuntque effusi carcere currus ;

Nec sic immissis aurigse undantia lora

Concuss^re jugis, pronique in verbera pendent.

Tum plausu fremituque virum studiisque faventum

Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant

Litora ; pulsati colles clamore resultant. _ 150

Effugit ante alios, primisque elabitur undis p'

Turbam inter fremitumque Gyas ; quem deihde Clo-

anthus

Consequitur, melior remis ; sed pondere pinus

Tarda tenet. Post hos esquo discrimine Pristis

Centaurusque locum tendunt superare priorem ;

Et nunc Pristis habet, nunc victam preeterit ingens

Centaurus ; nunc una ambse junctisque feruntur

Erontibus, et longa sulcant vada salsa carina.

Jamque propinquabant scopulo, metamque tenebant;

Cum princeps medioque Gyas in gurgite victor 160

Rectorem navis couipellat voce Menoeten :

Quo tantum mihi dexter abis ? huc dirige gressum ;

Litus ama, et Isevas stringat, sine, pahimla cautes ;

Altum alii teneant. Dixit. Sed cseca Menoetes

Saxa timens, proram pelagi detorquet ad undas.

Quo diversus abis ? iterum, Pete saxa, Menoete,

iENEIDOS LIB.V. 179

Cum clamore Gyas revocabat ; et ecce CloanthumRespicit instantem tergo^ et propiora tenentem.

Ille inter navemque Gyse scopulosque sonantes

Radit iter laevuhi interior, subitoque priorem 170

Prseterit, et melis tenet sequora tuta relictis.

Tum vero exarsit juveni dolor ossibus ingens ;

Nec iacrymis caru^re gena^ ; segnemque Menoeten,

,Oblitus decorisque sui sociilmque salutis,

^ In mare praecipitem puppi deturbat ab alt^

:

Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister,

Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet.

At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est,

Jam senior, madidaque fluens in veste, Menoetes,

Summa petit scopuii, siccaque in rupe resedit. 180lilum et labentem Teucri, et risere natantem,

[Et salsos rident revomentem pectore fluctus.]

Hic laeta extremis spes est accensa duobus,

lSergesto Mnestlieique, Gyan superare morantem.Sergestus capit ante locum, scopuioque propinquat

:

Nec tota tamen ille prior pra^eunte carina ;

Parte prior ; partim rostro premit aemula Pristis,

At media socios incedens nave per ipsos

HortatUr Mnestheus : Nunc, nunc insurgite remis,

Hectorei socii, Trojee quos sorte suprema 1 90

Delegi comites ; nunc iiias promite vires,

Nunc animos, quibus in Gsetuiis Syrtibus usi,

lonioque mari, Maieseque sequacibus undis.-^

Non jam prima peto Mnestheus, neque vincere certo ;

Quamquam o ! sed superent, quibus hoc, Neptune,dedisti

;

Extremos pudeat rediisse : hoc vincite, cives,

Et prohibete nefas. Oiii certamine summoProcumbunt : vastis tremit ictibus serea puppis,

Subtrahiturque soium ; tum creber anheiitus artus

Aridaque ora quatit ; sudor fluit undique rivis. 200Attulit ipse viris op^atum casus honorem ;

180 iENElDOS LIE. Vy

Namque, furens animi, dum proram ad saxa suburgef

Interior, spatioque subit Sergestus iniquOy

Infelix saxis in procurrentibus bsesit.

Concussse cautes^ et acuto in murice remi

Obnixi crepu^re, illisaque prora pependit.

Consurgunt nautae, et magno clamore morantur ;

Ferratasque trudes et acuta cuspide contos

Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos.

At Isetus Mnestheus, successuque acrior ipso, 210i

Agmine remorum celeri, ventisque vocatis, *i

Prona petit maria, et pelago decurrit aperto.

Qualis spelunca subito commota columba,Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

'

Fertur in arva volans, plausumque exterrita pennis

Dat tecto ingentem : mox aere lapsa quieto

Radit iter liquidum, celeres neque commovet alas

:

Sic Mnestbeus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis

j^quora ; sic illam fert impetus ipse volantem.

Et primum in scopulo luctantem deserit alto 220Sergestum brevibusque vadis, frustraque vocantemAuxiba, et fractis discentem currere remis.

Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimseraiii

Consequitur ; cedit, quoniam spoiiata magjstro est.

Solus jamque ipso superest in fine Cloanthus ;

Quem petit, et summis adnixus viribus urget-

Tum vero^ ingeminat clamor, cunctique sequentemInstigant studiis, resonatque fragoribus sether.

Hi, proprium decus et partum, indignantur, honoremNi teneant ; vitamque volunt pro laude pacisci. 230Hos successus alit ; possunt, quia posse videntur.

Et fors squati& cepissen?t pra»mia rostris, |Hj

Ni, palmas ponto tendens utrasque, Cloanthus ^fFudissetque preces, divosque in vota vocasset

:

I)i, quibus imperium est pelagi, quorum ^gquora curro,

Vobis laetus ego hoc candentem in iitore taurum

Constituam ante aras, voti reus, extaqiie salso:^

^NEIDOS LIB.V. Ibl

Porriciam in fliictus, et vina liquentia fundam.

Dixit ; eumque imis sub fluctibus audiit omnisNereidum Phorcique chorus, Panopeaque virgo ;

Et pater ipse imslm magn^ Portunus euntem 241

Impulit. Vllla Noto citius volucrique sagitt^ '^ •*

Ad terram fugit, et portu se condidit alto.

Tum satus Anchisa, cunctis ex more vocatis,

Victorem magn^ praeconis voce CloanthumDeclarat, viridique advelat tempora lauro ;

Muneraque in naves ternos optare juvencos

Vinaque, et argenti magnum dat ferre talentum.

Ipsis praecipuos ductoribus addit honores ;

Victori chlamydem auratam, quam piurima circum

Purpura mseandro duplici Meliboea cucurrit ; 25

1

Intextusque puer frondosa regius Ida

Veloces jaculo cervos cursuque fatigat

Acer, anhelanti similis, queui praepes ab IdaSublimem pedibus rapuit Jovis armiger uncis.

Longsevi palmas nequidquam ad sidera tendunt

Custodes ; saevitque canum latratus in auras.

At qui deittde locuni tenuit virtute secundum,Levibus huic hamis consertam auroque trilicem

Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 260Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,

Donat habereviro, decus et tutamen in armis.

Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant

Multiplicem, connixi humeris : indutus at olim

Demoleos cursu palantes Troas agebat.

Tertia dona facit geminos ex sere lebetas ;

Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.

Jamque adeo donati omnes, opibusque superbi,

Puniceis ibant evincti tempora tsenis ;

Cum ssevo e scopulo multa vix a^te revulsus, 270Amiasis remis, atque ordine debHis uno,Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat.

QuaU-'. S3ep3 viae deprensus in aggere serpens,

R

1S2 iENftriiO* Llfe.HT.

JSrea quem obliquum rota transiit ; aut gravis ictu

Seminecem liquit saxo lacerumque viator

;

Nequidquam longos fugiens dat corpore tortus,

Parte ferox, ardensque ocuHs, et sibila colla

Arduus attollens ; pars vulnere clauda retentat

Nexantem nodis, seque in sua membra plicantem :

Tali remigio navis se tarda movebat

;

280Vela facit tamen, et velis subit ostia plenis.

Sergestum JEneas promisso munere donat,

Servatam ob navem Igetus sociosque reductos.

Olii serva datur, operum haud ignara Minervse,

Cressa genus Pholoe, geminique sub ubere nati.

Hoc pius jJiineas misso certamine tendit

Gramineum in campum, quem coUibus undique curvis

Cingebant silvae ; mediaque in valle theatri

Circus erat, quo se multis cum millibus heros

Consessu medium tulit exstructoque resedit. 290Hic, qui forte velint rapido contendere cursu,

Sevitat pretiis amimoSj et praemia ponit.

Undique conveniunt Teucri, mixtique Sicani

;

Nisus et Euryalus primi

:

Euryaius forma insignis viridique juventa,

Msus amore pio pueri ; quos deinde secutus

Hegius egregia Priami de stirpe Diores ;

Hunc Salius, simul et Patron ; quorum alter Acarnan,

Alter ab Arcadio Tegesese sanguine gentis

;

Tum duo Trinacrii juvenes^ Helymus Panopesque,Assueti silvis, comites senioris Acestse ; 301

Multi preeterea, quos fama obscura recondit.

^neas quibus in mediis sic deinde locutus

;

Accipite hsec animis, Isetasque advertite mentecr,

Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.

Gnossia bina dabo levato lucida ferro

8picula cselatamque argento ferre bipennem :

Omnibus hic erit unus honos. Tres pramia ptitni

Accipieut, flav^ue caput nectentm oli^^f

:

JSNEIDQS LIB.y. 183

Primus equum phaleris insignem victor habeto ; 3i0Altcr Amazoniam pharetram plenamque sagittis

Threiciis, lato quam circumplectitur auro

Balteus, et tereti subnectit hbula gemma ;

Tertius Argolic^ hac galea contentus abito.

Hsec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente

Corripiunt spatia audito, limenque relinquunt,

Effusi nimbo similes : simul ultima signant.

Primus abit, longeque ante omnia corpora Nisus

Emicat, et ventis et fulminis ocyor alis.

Proximus huic, longo sed proximus intervallo, 320Insequitur Salius : spatio post deinde relicto

Fertius Euryalus.

Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ip?o

Ecce volat, calcemque terit jam calce Diores,

Incumbens humero : spatia et si plura supersint,

Transeat elapsus prior, ambiguumve relinquat.

Jamque fere spatio extremo, fessique, sub ipsamFinem adventabant ; levi cum sanguine Nisus

X/abitur infelix, csesis ut forte juvencis

Fusus humum viridesque super madefecerat herbas.

Hic juvenis, jam victor ovans, vestigia psesso 331Haud tenuit titubata solo ; sed pronus in ipso

Concidit immundoque iimo sacroque cruore.

Non tamen EuiTali, non ilie oblitus amorum :

Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens ;

lile autem spissi, jacuit revohitus aren^.

Emicat Euryalus, et munere victor amici

Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.

Post Helymus subit, et nunc tertia palma Diores.

Hic totum caveae consessum ingentis, et ora 340Prima patrum, magnis Sahus clamoril)us implet,

Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem,Tutatur favor Euryalum, lacrymseque decor»,

Gratior et pulchro veniens in corpore virtus>

Adiuvat, et magn^ proclamg^t voce Diores ;

R 2

184? .^NEIDOS LIB.V.I

Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit !

Ultima, si primi Salio redduntur honores.

Tum pater -aEneas, Vestra, inquit, munera vobis

, Certa manent, pueri ; et palmam movet ordine nema:Me liceat casus miserari insontis amici. 350Sic fatus, tergum Gaetuli immane leonis

Dat Salio^ villis onerosum atque unguibus aureis.

Hic Nisus, Si tanta, inquit, sunt praemia victis,'

Et te lapsorum miseret ; quae munera NisoDigna dabis ? primam merui qui laude coronam ;

Ni me, quee Salium, fortuna inimica tuiisset.

Et simul his dictis faciem ostentabat, et udoTurpia membra fimo. Risit pater optimus olK,

Et clypeum efferri jussit, Didymaonis artes,

Neptuni sacro Danais de poste refixum. 360Hoc juvenem egregium prgestanti munere donat.

Post, ubi confecti cursus, et dona peregit

:

Nunc, si cui virtus, animusque in pectore praesens,

Adsit, et evinctis attoUat brachia palmis,

Sic ait, et geminum pugnse proponit honorem

;

Victori velatum auro vittisque juvencum ;

Ensem, atque insignem galeam, solatia victo.^

Nec mora ; continuo vastis cum viribus effert^

Ora Dares, magnoque virum se murmure toUit

;

Solus qui Paridem solitus contendere contra ; 370Idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector,

Victorem Buten immani corpore, qui se

Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,

Perculit, et fulva moribundum extendit arena.

Talis prima Dares caput altum in proelia toUit,

Ostenditque humeros latos, alternaque jactat

Brachia protendens, et verberat ictibus auras.

Quseritur huic alius ; nec quisquam ex agmine tanto

Audet adire virum, manibusque inducere c«estU3.

Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma, ^

Mnedi stetit ante pedes ; nec plura moratus, 3Sl

Pl JfiNEIDOS LIB.V. 185

Tum Isevft taiirum cornu tenet, atque ita fatur

:

Nate Dea, si nemo audet se credere pugnsg,

Quse finis standi ? quo me decet usque teneri ?

Ducere dona jnbe. Cuncti simul ore fremebant' Dardanidse, reddique viro promissa jubebant.

Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,

Proximus ut viridante toro consederat herbae

:

Entelle, heroum quondam fortissime frustra,

Tantane tam patiens nullo certamine tolli 390Dona sines ? ubi nunc nobis deus ille, magister

Nequidquam memoratus, Eryx ? ubi fama per omnemTrinacriam, et spoha illa tuis pendentia tectis ? .

.

Jile sub haec : Non laudis amor, nec gloria cessit

Pulsa metu ; sed enim gelidus tardante senect^

Sanguis hebet, frigentque effetse in corpore vires.

Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste

Exsultat fidenj, si nunc foret illa juventas,

Haud equidem pretio inductus pulchroque juvencoVenissem ; nec dona moror. Sic deinde locutus,

In medium geminos immani pondere csestus 40

J

Projecit ; quibus acer Eryx in proelia suetus

Ferre manum, duroque intendere brachia tergo.

Obstupu^re animi : tantorum ingentia septemTerga boi^m plumbo insuto ferroque rigebant.

Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat

;

Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa

Huc illuc vinclorum immensa volumina versat.

Tum senior tales referebat pectore voces :

Quid, si quis •sestus ipsius et Herculis arma 410Vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam ?

|

Hssc germanus Eryx quondam tuus arma gerebat.

Sanguine cernis adhuc fractoque infecta cerebro,

His magnum Alciden contra stetit ; his ego suetus,

Dum melior vires sanguis dabat, aemula necdumTemporibus geminis canebat sparsa senectus.Sed, si nostra Dares hsec Troius arma recuaat,

r3

3,"

186 -ENEIDOS LIB. V.

Idque pio sedet -^neae, probat auctor Acestes

;

^quemus pugnas. Erycis tibi terga remitto 5

Solve metus ; et tu Trojanos exue caestus. 420Hsec fatus, duplicem ex humeris rejecit amictum,Etmagnos membrorum artus, magnaossalacertosquCpExuit, atque ingens media consistit arena.

Tum satus Anchisa caestus pater extulit sequos,

Et paribus palmas amborum innexuit armis.

Constitit in digitos extemplo arrectus uterque,

Brachiaque ad superas interritus extulit auras.

Abdux^re retro longe capita ardua ab ictu ;

Immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt

;

IUe pedum melior motu, fretusque juventA ; 430Hic membris et mole valens ; sed tarda trementi

Genua labant, vastos quatit 6eger anhelitus artus,

Multa viri nequidquam inter se vulnera jactant,

Multa cavo lateri ingeminant, et pectore vastos

Dant sonitus ; erratque aures et tempora circum

Crebra manus ; duro crepitant sub vulnere malee.

Stat gravis Entellus, nisuque immotus eodemCorpore tela modo atque ociilis vigilantibus exit.

Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem,Aut montana sedet circum castella sub armfs, 440Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

Arte locum ; et variis assultibus irritus urgeti

Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte

Extulit : ille ictum venientem a vertice velox

Praevidit, celerique elapsus corpore cessit.

Entellus vires in ventum efFudit ; et ultro,

Ipse gravis^ graviterque, ad terram pondere vasto

Concidit ; ut quondam cava concidit aut Erymantho,Autld^ in magna radicibus eruta pinus. --,.

Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes ; 450It clamor coelo, primusque accurrit Acestes,

jEquaevumque ab humo miserans attoliit amicum.

At, non tardatus casu neque territus, heros

p iENElDOS LiB.V. 187

Acrior ad pugnani redit, ac vim suscitat ira;

Tum pudor incendit vires, et conscia virtus ;

C Praecipitenique Daren ardensagit sequore toto ;

Nunc dextra ingcminans ictus, nunc ille sinistrS.

Nec mora, nec requies. Quam multa grandine nimbi

Culminibus crepitant ; sic densis ictibus heros

Cifeber utraque manu pulsat versatque Dareta. 460Tum pater ^Eneas procedere longius iras,

Et saevire animis Entellum haud passus acerbis^

Sed finem imposuit pugnae, fessumque DaretaEripuit, mulcens dictis ; ac talia fatur

:

Infelix, quae tanta animum dementia cepit ?

Non vires alias, conversaque numina sentis ?

Cede Deo. Dixitque, et proelia voce diremit.

Ast illum fidi aequales.' genua aegra trahentem,

Jactantemque utroque caput, crassumque cruoremOre ejectantem, mixtosque in sanguine dentes, 470

! Ducunt ad naves ; galeamque ensemque vocati

Accipiunt : palmam Entello taurumque relinquunt.

! Hic victor, superans animis, taliroque superbus :

Nate Dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri,

Et mihi quse fuerint juvenili in corpore vires,

Et qua servetis revocatum a morte Dareta.

Dixit, et adversi contra stetit ora juvenci,

Qui donum adstabat pugnae ; diirosque reducta

Libravit dextra media inter cornua caestus

Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro. 480Sternitur, exanimisque tremens procumbit hurai bos.

lUe super tales effundit pectore ' ^^cs :

Hanc tibi, Eryx, meliorem aninfem pro morte Daretis

Persolvo : hic victor caestus artemque repono.

Protinus ^Eneas celeri certare sagitta

Invitat, qui forte velint, et prsemia ponit ;

Ingentique manu malum de nave Seresti

Erigit ; et volucrem trajecto in fune columbam,Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

188 45NEIDOS LIB.V.

Conven^re viri, dejectamque serea sortem 490Accepit galea ; et primus clamore secundoHyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis

;

Quem modo navali Mnestheus certamine victor

Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliv^.

Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,,

Pandare, qui quondam, jussus confundere foedus,

In medios telum torsisti primus Achivos.

Extremus galeaque im^ subsidit Arestes ;

Ausus et ipse manu juvenum tentare laborem.

Tum validis flexos incurvant viribus arcus 500Pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris,

Primaque per coelum nervo stridente sagitta

Hyrtacidse juvenis volucres diverberat auras

;

Et venit, adversique infigitur arbore mali,

Intrenmit malus, timuitque exterrita pennis

Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

Post acer Mnestheus adducto constitit arca, A|Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit. MAst ipsam miserandusavem contingere ferro

Non valuit ; nodos et vincula linea rupit, 610Queis innexa pedem malo pendebat ab alto :

Illa Notos atqae atra volans in nubila fugit.

Tum rapidus jamdudum arcu contenta parato

Tela tenenSj fratrem Eurytion in vota vocavit,

Jam vacuo Isetam coelo speculatus ; et alis

Plaudentem. nigra figit sub nube columbam.Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris

JEthereis, fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes

;

Qui tamen aerias telum contendit in auras, 520Ostentans artemque pater arcumque sonantem*

Hie oculis subitum objicitur magnoque futurumAugurio monstrum : docuit post exitus ingens

;

Seraque terrifici cecinerunt omina vates.

Namque volans liquidis in nubibus arsit arundo,^

^NEIDOS LIB. V. 189

c?ignayitque viam flammis, tenuesque recessit

Consumta in ventos ; coelo ceu saejDe refixa

Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.

Attonitis haesSre animis, superosque precati

Trinacrii Teucrique viri ; nec maximus omen 530Abnuit -Sineas ; sed laetum amplexus Acesten

Muneribus cumulat magnis, ac talia fatur

:

Sume, pater : nam te voluit rex magnus OlympiTalibus auspiciis exsortem ducere honores.

Jpsius Anchisae longsevi hoc munus habebis,

Cratera impressum signis, quem Thracius olim

Anchisse genitori in magno munere Cisseus

Ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.

Sic fatus cingit viridanti tempora lauro,

Et primum ante omnes victorem appellat Acesten.

Nec bonus Eurytion praelato invidit honori; 541

Quamvis solus avem coelo dejecit ab alto.

Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit

;

I

Bxtremus, volucri qui fixit arundine maluni.

At pater ^neas, nondum certamine misso,

Custodem ad sese comitemque impubis luli

Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:Vade age, et Ascanio, si jam puerile paratum

Agmen habet secum, cursusque instruxit equorum,

,Ducat avo turmas, et sese ostendat in armis, 550'Dic, ait. Ipse omnem iongo decedere circo

Infusum populum, et campos jubet esse patentes.

Incedunt pueri, pariterque ante ora parentumi Frenatis lucent in equis ; quos omnis euntes

Trinacrias mirata frcmit Trojaeque juventus.

Omnibiis in morem tonsa coma pressa corona.

Cornea bina ferunt praefixo hastilia ferro ;

Pars leves humero pharetras ; it pectore summoiFlexilis obtorti per coUum circulus auri.

Tres equitum numero turmae, ternique vagantur 560Ductores ; pueri bis seni quemque secuti

190 JENmDOS LIB.V,

Agmine partito fulgent, paribusque magistris.

Una acies juvenum, dueit quam parvu3 ovantemNomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,

Progenies, auctura Italos ; quem Thracius albis

Portat equus bicolor maculis, vestigia primi

Alba pedis frontemque ostentans arduus albam.

Alter Atys, genus unde Atii duxSre Latini

;

Parvus Atys, pueroque puer dilectus lulo.

Extremus, formaque ante omnes pulcher, lulus 570Sidonio est invectus equo, quem candida DidoEsse sui dederat monimentum et pignus amoris.

Csetera Trinacriis pubes senioris Acestae

Fertur equis.

Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes

Dardanid^ ; veterumque agnoscunt ora parentum.Postquarn omnem Iseti consessum oculosque suorumLustrav^re in equis, signum elamore paratis

Epytides longe dedit, insonuitque flagello,

Olli discurrfire pares, atque agmina terni 580Diductis solv^re choris ; rursusque vocati

Convertere vias, infcstaque tela tul^re.

Inde alios ineunt cursus aliosque recursus

Adversis spatiis, alternisque orbibus orbes

Impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis ;

Et nunc terga fug^ nudant ; nunc spicula vertunt

Infensi ; facta pariter nunc pace feruntur.

Ut quondam Creta fertur kbyrinthus in alt&

Parietibus textum caecis iter, ancipitemque

Milie viis habuisse dolum, qua signa sequendi 590Faileret indeprensus et irremeabilis error:

Haud alio Teucrum nati vestigia cursu

Impediunt, texuntque fuga^ et proelia iudo,

Delphinum similes, qui per maria humida nandoCarpathium Libycumque secant, [iuduntque per

undas.]

Hunc morem, hos cursus, atque hsec certamina primui

JENBIDOS LIB. y. 191

Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,Rettulit, et priscos docuit celebrare Latinos,

Quo puer ipse modo, seciim quo Troia pubes-

Albani docu^re suos ; hinc maxima porro &)0Accepit Roma, ct patrium seri^avit honorem;Trojaque nunc, pueri Trojanum dicitur agmen.Hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Hic primum Fortuna fidem mutata novavit.

Dum variis tumulo referunt sollennia ludis,

Irim de coelo misit Saturnia JunoIliacam ad classem, ventosque adspirat eunti,

Multa movens, necdum antiquum saturata dolorero*

Illa, viam celefans per mille coloribus arcum,Nulli visa, cito decurrit tramite virgo. 610Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat,

Desertosque videt portus classemque reiictam

;

At procul in sola secretse Troades act&

Amissum Anchisen flebant, cunctseque profundumPontum adspectabant flentes. Heu! tot vada fessis,

Et tantum superesse maris ! vox omnibus una.

'Urbem orant ; taedet pelagi perferre laborem.

Ergo inter medias sese, haud ignara nocendi,

Conjicit, et faciemque dese vestemque reponit

:

Fit Beroe, Tmarii conjux longaeva Dorycli

;

620Cui genus, et quondam nomen, natique fuissent

;

Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert

:

O miserae, quas non manus, inquit, Achaica bello

Traxerit ad letum patrise sub moenibus ! o gensInfelix ! cui te exitio Fortuna reservat ?

Septima post Trojae exscidium jam vertitur aestas,

Cum freta, cum terras omnes, tot inhospita saxa

Sideraque emensse ferimur ; dum per mare magnumItaliam sequimur fugientem, et volvimur undis.

Hic Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes : 630Qmd prohibet muros jacere, et dare civibus urbem ?

O patria, et rapti nequidquam ex hoste Penates

!

192 -aENEIDOS LIB.V.

NuUane jam Trojae dicentur moenia ? nusquamHectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo?Quin agite, et mecum infaustas exurite puppes

:

Nam mihi Cassandrse per somnum vatis imagoArdentes dare visa faces. Hic quserite Trojam ;

Hic domus est, inquit, vobis. Jam tempus, agi res

;

Nec tantis mora prodigiis. En quattuor arae 639Neptuno. Deus ipse faces animumque ministrat.

Haec memorans, prima infensum vi corripit ignem,Sublaiaque procul dexti3& connixa coruscat,

Et jacit. Arrectse mentes, stupefactaque cordaIliadum. Hic una e multis, quse maxima natu,

Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix

:

Non Beroe vobis, non hsec Rhoeteia, matres,

Est Dorycli conjux. Divini signa decoris,

Ardentesque notate oculos ; qui spiritus illi,

Qui vultus, vocisve sonus, vel gressus eunti.

Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650iEgram, indignantem, tali quod sola careret

Munere, nec meritos Anchisee inferret honores.

Hsec effata.

At matres, primo ancipites oculisque malignis

Ambiguse, spectare rates, miserum inter amoremPrsesentis terrse, fatisque vocantia regna

;

Cum Dea se paribus per coelum sustuht alis,

Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Tum vero attonitse monstris, actseque furore, 659Conclamant, rapiuntque focis penetraUbus ignem

;

Pars spohant aras, frondem ac virgulta facesque

Conjiciunt. Furit immissis Vulcanus habenis

Transtra per et remos et pictas abiete puppes.

Nuntius Anchisse ad tumulum cuneosque theatri

Incensas perfert naves Eumelus ; et ipsi

Respiciunt atram in nimbo voUtare favillam.

Primus et Ascanius, cursus ut Isetus equestres

Ducebat, sic acer equo turbata petivit

II

^NEIDOS LIB. V. 193

Castra ; nec exanimes possunt retinere magistri. 669Quis furor iste novus ? quo nunc, quo tenditis, inquit,

Heu miserse cives ? non hostem, inimicaque castra

Argivum ; vestras spes uritis. En, ego vester

Ascanius, Galram ante pedes projecit inanem,

Qnk ludo indutus belli simulacra ciebat.

Accelerat simul ^Eneas, simul agmina Teucrum.Ast illse diversa metu per litora passim

DifFugiunt ; silvasque, et sicubi concava furtim

Saxa, petunt, Piget incepti, lucisque ; suosque

Mutatae agnoscunt, excussaque pectore Juno est.

Sed non idcirco flammse atque incendia vires 680Indomitas posu^re : udo sub robore vivit

Stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas

Est vapor;, et toto descendit corpore pestis

;

Nec vires heroum infusaque flumina prosunt,

Tum pius ^neas-humeris abscindere vestem,

Aitxilioque vocare Deos, et tendere pahnas

:

Jupiter oranipotens, si nondum exosus ad unumTrojanos, si quid pietas antiqua labores

Respicit humanos, da flammam evadere classi

Nunc, Pater, et tenues Teucrum res eripe leto. 690Vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,

Si mereor, demitte, tuaque hic obrue dextr^.

Vix hsec ediderat, cum effusis imbribus atra

Tempestas sine more furit, tonitruque tremiscunt

Ardaa terrarum et campi ; ruit sethere toto

Tiirbidus imber aqua, densisque nigerrimus Austris

;

Implenturque super puppes : semiusta madescuntRobora : restinctus donec vapor omnis ; et omnes,Quattuor amissis, servataj a peste carinae.

At pater ^neas^ casu concussus acerbo, 700Nunc huc ingentes, nunc illuc pectore curas

Mutabat versans ; Siculisne resideret arvis,

Obiitus fatorum, Italasne capesseret oras.

Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

194} JENEIDOS LIB.V.

Qiiem docuit, multaque insignem reddidit arte,

Hsec responsa dabat, vel quse portenderet ira

Magna Dedm, vel quae fatorum posceret ordo.

Isque liis ^nean soiatus vocibus infit:

Nate Dea, quo fata trahunt retrahuntqiie, sequamur"Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

Est tibi Dardanius divinse stirpis Acestes

:

71

J

Hunc cape consiliis socium, et conjunge volentem

;

Huic trade, amissis superant qui navibus, et quosPertsesum magni incepti rerumque tuarum est

;

Longaevosque senes, ac fessas eequore matres,

Et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est,

Delige ; et his habeant terris, sine, moenia fessi

:

Urbem appellabunt permisso nomine Acestam.Talibus incensus dictis senioris amici.

Tum vero in curas animum diducitur omnes : 720Et Nox atra pohim bigis subvecta tenebat.

Visa dehinc coelo facies delapsa parentis

Anchisae subito tales elFundere voces :

Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,

Care magis ; nate, Iliacis exercite fatis ;

Imperro Jovis huc venio ; qui classibus ignem .

Depuht, et coelo tandem miseratus ab alto est.

Consiiiis pare, quae nunc puicherrima NautesDat senior: lectos juvenes, fortissima corda,

Defer in Italiam. Gens dura atque aspera cultu

Debellanda tibi Latio est, Ditis tamen ante . 731Infernas accede domos, et Averna per alta

Congressus pete, nate, meos. Non me impia namqueTartara habent, tristes umbrse ; sed amoena piorutiar

Concilia ElySiumque colo. Huc casta Sibylla

Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

Tum genus omne tuum, et, quae dentur moenia, disces,

Jamque vale. Torquet medios Nox humida cursus ;

Et me ssevus equis Oriens afflavit anhelis.

Dixerat : et tenues fugit, ceu fumus, in auras, 740

JENJEIDOS LIB. V. 195

iEneas, Quo deiride ruis ? quo prorlpis ? inquit

:

Quem fugis ? aut quis te nostris complexibus arcet ?

Hsec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes

;

Pergameumque Larem, et cange penetralia Vestae,

Farre pio et plena supplex veneratur acerra.

Extemplo socios primumque arcessit Acesten,

Et Jovis imperium et cari praecepta parentis

Edocet, et quse nunc animo sententia constet.

Haud mcra consiliis ; nec jussa recusat Acestes.

Transcribunt urbi matres, populumque volentem

Deponunt, animos nil magnee laudis egentes. 751Ipsi transtra novant, fiammisque ambesa reponuntRobora navigiis ; aptant remosque rudentesque ;

Exigui numero, sed belio vivida virtui.

Interea iEneas urbem designat aratro^

Sortitusqiie donios, hoc liium, et bsec loca TrojamEsse jubet. Gaudet regno Trojanus Acestes,

Indicitque forum, et patribu§ dat juraVocatis.

Tum vicina astris Erycino in vertice- sedes

Fundatur Veneri Idalise, tumuloque sacerdos 760Ac liicus late sacer additur Anchiseo.

Jamque dies epulata novem gens omnis, et aris

Factus honos : placidi straverunt aequora venti,

Creber et adspirans n rsus vocat Auster in altura.

Exoritur procurva ingens per litora fietus ;

Complexi inter se noctemque diemque morantur.

Ipsse jam matres, ipsi, quibus aspera quondamVisa maris facies, et non toierabile nomen,Ire volunt, oninemque fugae perferre laborem :

Quos bonus ^neas dictis solatur amicis^ 770Et con^anguineo iacrymans commendat Acestae.

Tres Eiyci vitulos, et Tempestatibus agnam,Csedere ueinde jubet^ sclvique ex ordine funem.Ipse, caput tonsse foliis evinctus olivie,

Stans procul in pror^ pateram tenet, extaqiie salsos

s 2

196 ^NEIDOS LIB.V.

Porricit in fluctus, ac vina linquentia fundit. .1

Prosequitur surgens a puppi ventus euntes.

Certatim socii feriunt mare, et aequora verrunt.

iVt Venus interea Neptunum exercita curis

Alioquitur, talesque efFundit pectore questus : 789Junonis gravis ira, nec exsaturabile pectus,

IL Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes ;

I Quam nec longa dies, pietas nec mitigat uUa ;

Nec Jovis imperio fatisve infracta quiescit.

Non media de gente Phrygum exedisse nefandis

Urbem odiis satis est, nec poenam traxe per omnemRelliquias : Trojae cineres atque ossa peremtae

Insequitur. Causas tanti sciat iila furoris.

Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis,

Quam molem subito excierit. Maria omnia coelo

Miscuit, iEoliis nequidquam freta procellis, 791

In regnis hoc ausa tuis.

Per scelus ecce etiam Trojanis matribus actis

Exussit foede puppes ; et classe subegit

Amissa socios ignotge linquere terrae.

Quod superest ; oro, liceat dare tuta per undasVela tibi : liceat Laurentem attinger^ Thybrim ;

Si concessa peto, si dant ea moenia Parcse.

Tum Saturnius hsec domitor maris edidit alti:

Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 800Unde genus ducis. Merui quoque ; ssepe furores

Compressi et rabiem tantam coelique marisque.

Nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,

^nese mihi cura tui. Cum Troia Achilles

Exanimata sequens impingeret agmina muris,

Miilia multa daret leto, gemerentque repleti

Amnes, nec reperire viam atque ^volvere posset

In mare se Xanthus ; Pelidae tunc ego forti

Congressum -^nean, nec Dis nec viribus aequis,

Nube cavS rapui, cuperem cum vertere ab imo BIO

^NJEIDOS LIB.V. 197

Structa meis manibus perjurae moenia Trojae.

Nunc quoque niens eadem perstat mihi: pelle timu-

rem.

Tutus, quos optas, portus accedet Averni.

Unus erit tantum, aniissum quem gurgite quseret

;

Unum pro multis dabitur caput.

His nbi laeta Deae permulsit pectora dictis,

Jungit equos auro genitor, spumantiaque addit

Frena feris, manibusque omnes effundit habenas.

Coeruleo per siimma levis volat aequora curru :

Subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti 820Sternitur sequor aquis : fugiunt vasto sethere nimbi.

Tum varise eomitum facies ; immania cete,

Et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon,

Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis.

Lseva tenent Thetis, et Melite, Panopeaque virgo,

Nessee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque.Hic patris Mnedd suspensam blanda vicissim

Gaudia pertentant mentem ; jubet ocyus omnesAttolli malos, intendi brachia velis.

Una omnes fec^re pedem ; pariterque sinistros, 830Nunc dextros solvere sinus ; un^ ardua torquent

Cornua, detorquentque. Ferunt sua flamina classenu/

;

Princeps ante omnes densum Palinurus agebat

Agmen : ad hunc alii cursum contendere jussi.

Jamque fere mediam coeli Nox humida metamContigerat ; placida iaxarant membra quiete

Sub remis fusi per dura sedllia nauts ;

Cum levis aethereis deiapsus Somnus ab astris

Aera dimovit tenebrosum, et dispulit umbras,

Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840Inscnti : puppique Deus consedit in alta,

Phorbarti sinnhs ; funditque has ore loquelas :

laside Palinure, ferunt ipsa eequora classem ;

_'Equat8e spirant auree ; datur hora quieti

:

Poiie caput, fessosque oculos furare labori.

s 3

198 JENfilDOS LIB. VI.

Ipse ego pauHsper pro te tua munera inibo,

! Cui vix attollens Palinurus lumina fatur

:

Mene salis placidi vultum flectusque quietos

Jjjl

Ignorare jubes ? mene huic confidere monstro ?

iJSnean credani quid enim fallacibus Austris, 850Et coeli toties deceptus fraude sereni ?

Talia dicta dabat, clavumque affixus et haerens

Nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat.

Ecce Deus ramum Lethaeo rore madentem,Vique soporatum Stygi^, super utraque quassat

l Tempora ; cunctantique natantia lumina solvit.

Vix primos inopina quies laxaverat artus ;

Et super incumbens, cum puppis parte revulsa,

Cumque gubernaclo, liquidas projecit in undasPraecipitem, ac socios nequidquam saepe vocantem.

Ipse volans tenues se sustulit ales ad auras. 861Currit iter tutum non secius sequore classis,

Promissisque patris Neptuni interrita fertur.

Jamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,

Difficiles quondam, multorumque ossibus albos ;

Tum rauca assiduo longe sale saxa sonabant

;

Cum pater amisso fluitantem errare magistro

Sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis,

Multa gemens, casuque animum concussus amici.

O nimium coelo et pelago confise sereno^ 870Nudus in ignota, Palinure, jacebis arena I

LIBER SEXTUS.

Sic fatur lacrymans, classique immittit habena.^,

Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris,

Obvertunt pelago proras : tum dente tenaci

Ancora fundabat naves, et litora curvae

Praetexunt puppes ; juvenum manus emical ardtn^

IIP ^NEIDOS LIB.VI. 199

Xitus in Hesperium ; quaerit pars semina flammae

Abstrusa in venu silicis ; pars densa ferarum

frecta rapit, silvgs ; inventaque flumina monstrat.

j

:At pius jEneas arces, quibus altus Apollo

I 'Praesidet, horrfndaeque procul secreta Sibyllae, 10Antrum immme, petit ; magnam cui mentem ani*

mum^ueDelius inspiat vates, aperitque futura.

Jam subeuit Trivise lucos, atque aurea tecta.

Daedaluf, ut fama est, fugiens Minoia regna,

Praepetibis pennis ausus se credere coelo,

Insuetun- per iter gelidas enavit ad Arctos,

Chalcidi.*aque levis tandem super adstitit arce.

Redditis his primum terris, tibi, Phoebe, sacravit

Remigiim alarum, posuitque imraania tempia.

In forbus letum Androgei : tum pendere pcenas 20Cecrfpidae jussi (miserum !) septena quotannis

Corpora natorum ; stat ductis sortibus urna.

Contra elata mari respondet Gnossia tellus :

Mic crudelis amor tauri, suppostaque furto

Pasiphae, mixtumque genus, prolesque biformis

Minotaurus iiiest, Veneris monimenta nefandse

;

Hic labor ille domus, et inextricabilis error ;

Magnum reginae sed enim miseratus amoremDsedahis, ipse dolos tecti ambagesque resolvit,

Caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam 30Partem opere in tanto, sineret dolor, lcare, haberei^..

Bis conatus erat casus effingere in auro :

Bis patriae cecid^re manus. Quin protinus ommaPerlegerent oculis, ni jam praemissus Achates

Afforet, atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,

Dei*phobe Glauci, fatur quae taha regi

:

Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit

:

Nunc grege de intacto septem mactare juvencos

Priestiterit, totidem lectas de more bidentes.

^'^0 -fflNEIDOS LlB.n.

Talibus aflfata ^nean (nec sacra morantur 40

i

Jussa viri) Teucros vocat alta in templa sacerdos -

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antruni ' '

Quo lati ducunt aditus centum, ostiacentum ;

*

Unde ruunt totidem voces, responsa Jibyllse

*

Ventum erat ad limen, cum virgo, Pos^ere fataTempus, ait

: Deus, ecce, Deus. Cui, talia faatiAnte tores, subito non vultus, non color jnus,Non comtsB mansere comse ; sed pectus aihelum,Et rabie fera corda tument ; majorque videriNec mortale sonans ; afflata est numine qu^do 50Jam propiore Dei. Cessas in vota prexiesqu^Tros, ait, iEnea ? cessas ? neque enim ante (tehiscentAttonitse magna ora domus. Et talia fataConticuit. Gelidus Teucris per dura cucurritOssa tremor, funditque preces rex pectore ab mo •

Phoebe, graves Trojae seniper miserate laborea,Dardana qui Faridis direxti tela manusqueCorpus m ^.acidae ; magnas obeuntia terras1 ot maria mtravi, duce te, penitusque repdstasMassylum gentes, praetentaque Syrtibus arva

;

60Jam tandem Itali^ fugientis prendimus ora^.liac Trojana tenus fuerit fortuna secuta.Vos quoque Pergamese jam fas est parcere genti,J^ique De^que omnes, quibus obstitit llium et in^ensGloria Dardamse. >Tuque, o sanctissima vates,Prajscia venturi, da, (non indebita posco.Kegna meis fatis) Latio considere Teucros,Errantesque Deos, agitataque numina Trojae,lum Phoebo et Triviae solido de marmore tempkmInstituam, festosque dies de nomine Phoebi. 701 e quoque magna maneiit regnis penetraiia nostris :

Mic ego namque tuas sortes, arcanaque fata,.liicta meee genti, ponam, lectosque sacrabo,Alma, viros. Foliis tantum ne carmina mat^^^a.

iENEIDOS LIB. Vr. 201

Ne turbata volent rapidis ludibria ventis.

Ipsa canas, oro. Finem dedit ore loquendi.

At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro

Bacchatur vates, magnum si pectore possit

Excussisse Deum : tanto magis ille fatigat

Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo,Ostia jamque domus patu^re ingentia centum 81

Sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras

:

O tandem magnis pelagi defuncte periclis

!

Sed terr^ graviora manent. In regna Lavini

Dardanidae venient ; mitte hanc de pectore curam ;

Sed non et venisse voient. Eella, horrida bella,

%t Thybrim multo spuraantem sanguine cerno.

^Non Simois tibi, nec Xanthus, nec Dorica castra

Defuerint. Alius Latio jam partus Achilles,

Natus et ipse Dea. Nec Teucris addita Juno 90XJsquam aberit: cum tu supplex in rebus egenis

Quas gentes Italum, aut quas non oraveris urbes

!

Causa mali tanti conjux iterum, hospita Teucris,

' Externique iterum thalami.

Tu ne cede malis : sed contra audentior ito,

Qua tua te fortuna sinet. Via prima salutis,

Quod minime reris, Grai^ pandetur ab urbe.

Talibus ex adyto dictis Cum£ea Sibylla

Horrendas canit ambages, antroque remugit,

lObscuris vera involvens : ea frena furenti 100

Concutit, et stimulos sub pectore vertit ApoUo.; Ut primum cessit furor, et rabida ora qui^runt,

I

Incipit ^neas heros : Non ulla laborum,

O virgo, nova mi facies iaopinave surgit.

Omnia praecepi, atque animo mecum ante peregi.

Ununi oro ; quando hic inferni janua Regis

i

Dicitur, et tenebrosa palus Acheronte refuso ;

i

Ire ad conspectum cari genitoris et ora

Contingat ; doceas iter, et sacra ostia pandas.

Jllum ego per flammas, et mille sequentia tela, 110

202 iENElDOS LIB.VI.

Eripui his humeris, medioque ex hosterecepi

;

lUe, meum coraitatus iter, maria omriia mecum^

Atqueomnes pelagique minas coelique ferebat

Invalidus, vires ultra sortemque senectae.

Quin, ut te supplex peterem, et tua limina adirem,

Idem orans mandata dabat. Natique patrisque,

Alma, precor, miserere ; potes namque omnia ; nec te

Nequidquam hicis Hecate prsefecit Avernis

;

Si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus,Threicia fretus cithara fidibusque canoris; 120Si fratrem PoUux alterna morte redemit,

Itque reditque viam toties : quid Thesea, magnumQuid memorem Alciden ? Et mi genus ab Jovp

summo.Talibus orabat dictis, arasque tenebat

;

Cum sic orsa loqui vates ; Sate sanguine div6m,

Tros Anchisiada, facilis descensus Ayerno

;

Noctes atque dles patet atri janua Ditis :

Sed revocare gradum, superasque evadere ad auras,

Hoc opus, hic labor est. Pauci, quos sequus amavit

Jupiter, aut ardens evexit ad sethera virtus, 130

Dis geniti potu^re, Tenent media omnia silvse,

Cocytusque sinu labens circumvenit atro.

Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est,

Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre

Tartara, et insano juvat indulgere labori,

Accipe, quse peragenda prius. Latet arbore opacS.

Aureus et foliis et lento vimine raraius,

Junoni infernas dictus sacer : hunc tegit omnis

Lucus, et obscuris claudunt convallibus unibree.

Sed non ante datur telluris operta subire, i40i

Auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munusInstituit. Primo avulso, non deficit aiter

Aureus ; et simiU frondescit virga metallo.

Ergo alte vestiga ocuiis, et rite repertum

130

I

JENEIDOS LIB.VI. 203

Carpe manu. Namque ipse volens facilisque sequetur,

Si te fata vocant : aliter, non viribus uUis

Vincere, nec duro poteris convellere ferro.

Praeterea jacet ex?\nimum tibi corpus amici,

(Heu ! nescis) totamque incestat funere classem ; 150Dum consulta petis, nostroque in limine pendes.

Sedibus hunc refer ante suis, et conde sepulcro.

Duc nigras pecudes ; ea prima piacula sunto.

Sic demum lucos Stygios, regna invia vivis,

Adspicies. Dixit, pressoque obmutuit ore.

iEneas moesto defixus lumina vultu

Ingreditur, linquens antrum ; csscosque volutat

Eventus anirao secum : cui fidus Achates

It comes, et paribus curis vestigia figit,

Multa inter sese vario sermone serebant

;

1 60Quem socium exanimem vates, quod corpus human*

dumDiceret. Atque illi Misenum in litore sicco,

Ut ven^re, vident indigna morte peremtum ;

Misenum iEoliden ; quo non praestantior alter

^re ciere viros, Martemque accendere cantu. .

Hectoris hic magni fuerat comes ; Hectora circum

Et lituo pugnas insignis obibat et hastd

:

Postquam illum vitR victor spoliavit Achilles,

Dardanio iEneae sese fortissimus heros

Addiderat socium, non inferiora secutus. 1 70

Sed tum, forte cava dum personat aequora concha,

Demens, et cantu vocat in certamina divos,

^mulus exceptum Triton (si credere dignum est)

Inter saxa virum spumosa immerserat unda.

Ergo omues magno circum clamore fremebant

;

Prsecipue pius iEneas. Tum jussa Sibyllse,

Haud mora, festinant flentes, aramque sepulcri

Congerere arboribus, cceloque educere certant.

Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum :

Proeumbunt piceae ; sonat icta securibus ilex ; ISO

204? M^mhOB LIB.VI.

Fraxineaeque trabes cuneis et fissile roburScinditur ; advolvunt ingentes montibus ornos.

Necnon ^neas opera inter talia primusHortatur socios, paribusque accingitur armis ;

Atque hsec ipse suo tristi cum corde volutat,

Adspectans silvam immensam, et sic voce precatur:

Si nunc se nobis ille aurfeus arbore ramusOstendat nemore in tanto ! quando omnia vere

Heu nimium de te vates, Misene, locuta est.

Vix ea fatus erat, geminse cum forte columbse 190

Ipsa sub ora viri coelo venire volantes,

Et viridi sed^re solo. Tum maximus heros

Maternas agnoscit aves, Isstusque precatur

:

Este duces, o, si qua via est, cursumque per auras

Dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat

Ramus humura. Tuque, o, dubiis ne defice rebus,

Diva parens. Sic effatus vestigia pressit

;

Observans quae signa ferant, quo tendere pergant.

Pascentes illse tantum prodire volandO;,

Quantum acie possent oculi servare sequentfmi.^-200

Inde, ubi ven^re ad fauces graveolentis Averni,

ToUunt se celeres ; liquidumque per aera lapsae

Sedibus optatis geminse super arbore sidunt

;

Discolor unde auri per ramos aura refulsit.

Quale solet silvis brumali frigore viscum

Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,

Et croceo fetu teretes circumdare truncos

:

Talis erat species auri frondentis opaca

Ilice ; sic leni crepitabat bractea vento.

Corripit j^neas extemplo, avidusque refringit 210Cunctantem, et vatis portat sub tecta SibyUse.

Nec minus inteiea Misenum in litore Teucri

Flebant, et cineri ingrato suprema ferebant»

Principio pinguem tsedis et robore secto

Jngentem strux^re pyram ; cui frondibus atris

Intexunt latera, et ferales ante cupressos

JENEIDOS LIB. VI. 205

€onstituunt, deoorantque super fulgentibus armis.

l'ars calidos latices et aena undantia flamniis

Expediunt, corpusque lavant frigentis et ungunt.

Fit gemitus. Tum membra toro defleta reponunt,

Purpureasque super vestes, velamina nota, 221

Conjiciunt ; pars ingenti subi^re feretro,

Triste ministerium, et subjectam more parentiim

Aversi tenu^re facem. Congesta cremantur

Thurea dona, dapes, fuso crateres olivo.

Postquam coUapsi cineres, et flamma quievit,

Relliquias vino et bibulam lav^re favillam

;

Ossaque lecta cado texit Corynseus aeno.

Idem ter socios pura circumtulit unda,

Spargens rore levi et ramo felicis olivse ; 230Lustravitque viros, dixitque novissima verba.

At pius iEneas ingenti mole sepulcrum

Imponit, suaque arma viro, remumque, tubamque,Monte sub aerio ; qui nunc Misenus ab illo

Dicitur, seternumque tenet per ssecula nomen.His actis propere exsequitur pr^ecepta Sibyllae.

Spelunca alta fuit, vastoque immanis hiatu,

Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris

;

Quam super haud uUse poterant impune volantes

Tendere iter pennis : talis sese halitus atris 240Faucibus effundens supera ad convexa ferebat

:

rUnde locum Graii dixerunt nomine Aornon.]yuattuor hic primiim nigrantes terga juvencos

Constituit, frontique invergit vina sacerdos ;

Et, summas carpens media inter cornua setas,

Ignibus imponit sacris, libamina prima,

Voce vocans Hecaten, Cceloque Ereboque potentem.Supponunt alii cultros, tepiduraque cruoremSuscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam^neas matri Eumenidum magnseque sorori 250Ense ferit, sterilemque tibi;, Proserpina, vaccam.Tum Stygio Regi nocturnas inchoat aras,

r

206 iENEIDOS UB. VI.

Et solida imponit taurorum viscera flammis,

Pingue super oleum infundens ardentibus extis.

Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus,

Sub pedibus mugire solum, et juga coepta moveriSilvarum, visaeque canes ululare per umbram,Adventante Dea. Frocul, o, procul este, profani,

Conclamat vates, totoque absistite luco ;

Tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum: 260Nunc animis opus, ^Enea, nunc pectore firmo.

Tantum eflfata, furens antro se immisit aperto s

IUe ducem haud timidis vadentem passibus sequat.

Di, quibus imperium est animarum, Umbriequesilentes,

Et Cbaos, et Phkgethon, loca nocte tacentia late,

Sit mihi fas audita loqui ; sit, numine vestro,

Pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram,Perque domos Ditis vacuas, et inania regna:

Quale per incertam lunam sub luce malign^ 270Est iter in silvis, ubi coelum condidit umbraJupiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

liuctus et ultrices posu^re cubiHa Curse;

Pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus,

Et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestat

;

Terribiies visu formae ; Letumque, Labosque ;

Tum consanguineus Leti Sopor ; et mala mentis

Gaudia ; mortiferumque adverso in limine Bellum>

Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens,Vipereum crinem vittis innexa cruentis. 281

In medio ramos annosaque brachia pandit

Ulmus opaca, ingens ; quam sedem Somnia vulgo

Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.

Multaque prseterea variarum monstra ferarum,

Centauri in foribus stabulant, Scyllaeque biformes,

Et centumgeminus Briareus, ac beUua LernjB

JSNEIDOS HB. VI. 207

Horrendum stridens, flanimisque armata Chimsera,

Gorgones, Harpyiseque, et forma tricorporis umbrae.

Corripit hic subita trepidus formidine ferrum 290JEneas, strictamque aciem venientibus offert

;

Et, ni docta comes tenues sine corpore vitas

Admoneat volitare cava sub imagine formse,

Irruat, et frustra ferro diverberet umbras.

Hinc via, Tartarei quse fert Acherontis ad undas.

Turbidus hic cosno vastaque voragine gurges

iEstuat, atque omnem Cocyto eructat arenam.

Portitor has horrendTJS aquas et flumina servat

TerribiU squalore Charon ; cui plurima mentoCanities incultajacet ; ^tant lumina flamm& ; 300Sordidus ex humeris nodo dependet amictus.

Ipse ratem conto subigit, veiisque ministrat,

Et ferruginea subvectat corpora cymba,Jam senior ; sed cruda Deo viridisque senectus.

Huc omnis turba ad ripas eflusa ruebat

;

Matres atque viri, defunctaque corpora vit^

Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellse,

Impositique rogis juvenes ante ora parentum :

Quam multa in silvis auctumni frigore primo 309Lapsa cadunt folia ; aut ad terram gurgite ab alto

Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annusTrans pontum fugat, et terris immiitit apricis.

Stabant orantes primi transmittere cursum,Tendebantque manus ripae ulterioris amore

:

Navita sed tristis nunc hos, nunc accipit illos

;

Ast alios longe submotos arcet arena.

iEneas, miratus euim, niotusque tumultu,

Dic, ait, o virgo, quid vult concursus ad amnem ?

Quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas

Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt? 320Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos

:

Anchisa generate, deftm certissima proles,

Cocyti stagna alta vides, Stygiamque paludem,t2

208 iENEIDOS LIB. Vr.

Di cujus jurare timent et fallere numen.Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;

Portitor ille, Charon ; hi, quos vehit imda, sepulti*

Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

Transportare prius, quam sedibus ossa qui^runt.

Centum errant annos, volitantque hsec litora circum r

Tum demum admissi stagna exoptata revisunt. 3.30

Constitit Anchisa satus, et vestigia pressit

;

Multa putans, sortemque animo miseratus iniquam.

Cernit ibi moestos, et mortis honore carentes,

Leucaspim, et Lycise ductorem classis Oronten ;

Quos, simul a Trojgi ventosa per sequora vectos,

Obruit Auster, aqu^ involvens navemque virosquc

Ecce gubernator sese Palinurus agebat

;

Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,

Exciderat puppi mediis effusus^ in undis.

Hunc ubi vix multa moestum cognovit in umbrS, 340Sic prior ailoquitur : Quis te, Palinure, deorumEripuit nobis, medioque sub aequore mersit ?

Dic age : namque mihi, fallax haud ante repertus,

Hoc uno responso animum delusit Apollo,

Qui fore te ponto incolumem^ tinesque canebat

Venturum Ausonios. En heec promissa fides est ?

lUe autem : Neque te Phoebi cortina fefellit,

Dux Anchisiada, nec me deus sequore mersit.

Namque gubernaclum multa vi forte revulsum,.

Cui datus hserebam custos, cursusque regebam, 350Praecipitans traxi mecum. Maria aspera juro,

Non ullum pro me tantum cepisse timorem,

Quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro,

Deficeret tantis navis surgentibus undis.

Tres Notus hibernas immensa per gequora noctes

Vexit me violentus aqua : vix lumine quarto

Prospexi Italiam, summa sublimis ab unda.

Paulatim adnabam terrse ; jam tuta tenebam ;

Ni gens crudelis madida cum veste gravatum, 359

;£KEIDOS LIB.YI. 209

Prensantemque uncis manibus capita aspera niontis,

Ferro invasisset, praedamque ignara putasset.

Nunc me fluctus habet, versanKjue in litore venti*

Quod te per. coeli jucunduni lumen, et auras,

Per genitorem oro, pe/ spes surgentis luli

;

Eripe me his, invicte, malis ; aut tu mihi terram

Injice^ namque potes, portusque require Velinos

;

Aut tu, si qua via est, si quam tibi Diva creatrix

Ostendit, (neque enim, credo, sine numine DivC^ni

Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem)

Da dextram misero, et tecum me tolle per imdas,

Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. 371Talia fatus erat, cepit cum talia vates :

TJnde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido ?

Tu Stygias inhumatus aquas, amnemque severumEumenidum adspicies, ripamve injussus adibis ?

Desine fata Deum flecti sperare precando

:

Sed cape dicta memor, duri solatia casus.

Nam tua finitimi, longe lateque per urbes

Prodigiis acti c^filestibus, ossa piabunt

;

Et statuent tumulum, et tumulo soUennia mittent

;

JSternumque locus Palinuri nomen habebit. 381His dictis curse emotse, pulsusque parumperCorde dolor tristi % gaudet cognom.ine terra.

Ergo iter inceptum peragunt, fluvioque propin-

quant.

Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab uudaPer tacitum nemus ire^ pedemque advertere ripae;

Sic prior aggreditur dictis, atque increpat ultro :

Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

Fare age, quid venias ; jam istinc et comprime gres-

sum.Umbrarum hic iocus est, Somni Noctisque soporae ;

Corpora viva nefas Stygia vectare carin^. 391Nec vero Alciden me sum laetatus euntemAccepisse lacu;, nec Thesea Pirithoumque^

t3

210 ^NEIDOS LIB. VI.

Dis quamquam geniti, atque invicti viribus essent.

Tartareum ille manu eustodem in vinela petivit,

Ipsius a solio regis traxitque trementem ;

Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.

Quse contra breviter fata est Amphrysia vates :

Nullae hic insidise tales ; absiste moveri

:

Nec vim tela ferunt ; licet ingens jyanitor antro 400-Sternum latrans exsantgues terreat umbras ;.

Casta licet patrui servet Proserpina» limen.

Troius j^neas, pietate insignis et armis,

Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras^Si te nuHa movet tantse pietatis imago,

At ramum hunc (aperit ramum, qui veste latebat)'

Agnoscas. Tumida ex ira tum corda residunt.

Nec plura his. llle admirans venerabile donumFatalis virgse, longo post terapore visum,

Coeruleam advertit pupplm, ripseque propinquat. 41

Inde alias animas, quse per juga longa sedebant,

Deturbat, laxatque foros ^ simul accipit alveo

Ingentem iEnean. Gemuit sub pondere cymbaSutilis, et multam accepit riniosa paludem.Tandem trans fluvium incohimes vatemque virumqueInformi hmo glaucaque exponit in uiv^.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

Personat^ adverso recubans immanis in antro ;

Cui vates, horrere videns jam colla cohibris,

Melle soporatam et medicatis frugibus offam 420Objicit. Ille fame rabida tria guttura pandensCorripit objectam, atqiie immania terga resolvit

Fusus humi, totoque ingens extenditur antro.

Occupat iEneas aditum custode sepulto,

Evaditque celer ripam irremeabihs undae.

Continuo auditae voces, yagitus et ingens,

Infantumque animse flentes, in limine primo

;

Quos dulcis vit3B exsortes, et ab ubere raptos,

Abstulit atra dies, et funere mersit acerbo..

ifiNElDOS LIB. VI. 211

Ho^ juxta falso damnati crimine mortis. 430

Nec vero hs3 sine sorte datse, sine judice, sedes.

Qusesitor Minos urnam movet ; ille silentum

Conciliumque vocat, vitasque et crimina discit.

Proxima deinde tenent moesti loca, qiii sibi letuni

Insontes peper^re manu, lucemque perosi

Projec^re animas. Quam vellent aethere in alto

Nunc et pauperiem et duros perferre labores

!

Fas obstat, tristique palus inamabilis unda

Alligat, et novies Styx interfusa coercet.

Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnemLugentes campi i sic ilLos nomine dicunt. 441

Hic, quos durus amor crudeU tabe peredit,

Secreti celant calies, et niyrtea circum

Silva tegit ; curae non ipsa in morte rehnquunt.

His Phsedram Procrinque locis, mcestamque Eri-

phylen,

Crudelis nati monstrantem vulnera cemit^,-

Euadnenque, et Pasiphaen ; his Laodamia.

It comes, et juvenis quondam, nunc femina^ Csenis,

Rursus et in veterem fato revoluta figuram.

Inter quas Phcenissa recens a vulnere Dido 450Errabat silva iti magna ; quam Troius heros

Ut primum j;uxta stetit, agnovilque per umbrasObscuram, qualem primo qui: surgere menseAut videt, aut vidisse putat per nubila lunam,Demisit lacrymas, dulcique affatus amore est

:

Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo

Venerat, exstinctam, ferroque extrema secutam ;

Funeris heu tibi causa fui ? Per sidera juro,

Per Superos, et si qua fides tellure sub ima est:

Invitus, regina, tuo de litore cessi. 460Sed me jussa Deum, quae nunc has ire per umbras,Per loca senta situ cogunt noctemque profundam,Xmperiis egere suis ; nec credere quivi

Huuc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

212 JENEIDOS LIB. VI.

Siste gradum, teque adspectu ne subtrahe nostro.

Quem fugis ? extremum fato, quod te alloquor, lioc

est.

Talibus iEneas ardentem et torva tuentemIjenibat dictis animum, lacrymasque ciebat.

Illa solo fixos oculos aversa tenebat

;

Nec magis incepto vultiun sermone movetur, 470Quam si dura silex aut stet Marpessia cautes.

Tandem corripuit sese, atque inimica refugit

In nemus umbriferum ; conjux ubi pristinus illi

Respondet curis, eequatque Sycheeus amorem.Ncc minus ^neas, casu percussus iniquo,

Prosequitur lacrymans longe, et miseratur euhtem.Inde datum molitur iter. Jamque arva tenebant

Ultima, quse bello clari secreta frequentant.

Hic illi occurrit Tydeus, hic inclytus armis

Parthenopaeus, et Adrasti pallentis imago. 480Hic multum fleti ad superos, belloque caduci,

Dardanidae ; quos ille omnes longo ordine cernens

Ingemuit, Glaucumque, Medontaque, Thersilochum-

que,

Tres Antenoridas, Cererique sacrum PolyphcEten,

Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem-

Circumstant animse dextra Isevaque frequentes.

Nec vidisse semel satis est : juvat usque morari,

Et conferre gradum, et veniendi discere causas.

At Danaum proceres, Agamemnoniaeque phalanges,

Ut videre virum, fulgentiaque arma per umbras, 490Ingenti trepidare metu ; pars vertere terga,

Ceu quondam peti^re rates ; pars tollere vocemExiguam : inceptus clamor frustratur hiantes.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto

Deiphobum vidit, lacerum crudehter ora,

Ora manusque ambas, populataque tempora raptis

Auribus, et truncas inhonesto vulnere nares.

Vix adeo agnovit pavitantem, et dira tegentem

iENEIDOS LIB.VI. 213

Supplicia; et notis compellat vocibus ultro:

Deiphobe armipotens, geniis alto a sanguine Tcucri,

Quis tam crudeles optavit sumere poenas ? 50 J

Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprem^

Nocte tulit, fessum vasta te csede PelagumProcubuisse super confusse stragis acervum.

Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanemConstitui, et magna Manes ter v^oce vocavir

Nomen et arma locum servant ; te, amice, nequivr

Conspicere, et patria decedens ponere terra.

Ad quae Priamides : Nihil o tibi, amice, relictum ;

Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 5\0Sed me fata mea et scelus exitiale Lacsenae

His mers^re malis ; illa hsec monimenta reliquit.

Namque, ut supremam falsa inter gaudia noctemEgerimus, ndsti ; et nimium meminisse necesse est

:

Cum fatalis equus saitu super ardua venit

Pergama, et armatum> peditem gravis attulit alvo,

lila, chorum simuiaiis, euantes orgia circum

Ducebat Phrygias ; fiammam media ipsa tenebat

Ingentem, et summa Danaos ex arce vocabat,

Tum me,, eonfectum curis somnoque gravatum^ 520Infeiix habuit thalamus,, pressitquejacentem

Duicis et aita quies, placidseque simillima morti.

Egregia interea cOnjux arma orania tectis

Emovet, et fidum capiti subduxerat ensem ;

Intra tecta vocat Meneiaiim, et iimina pandit

;

Sciiicet id magnum sperans fore munus amanti,

Et famam exstingui veterum sic posse malorum.Quid moror ? irrumpunt thaiamo ; comes additus unS,

Hortator sceierum Aolides. Di, taiia Graiis

Instaurate ; pio si poenas ore reposco. 530Sed te qui vivum casus, age fare vicissim,

Attulerint. Peiagine venis erroribus actus,

An monitu Diviim ? an, quae te fortuna fatigat,

Ut tristes sine soie domos, ioca turbida, adires ?

214 JISNJEIDOS LiB,vr.

Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis'

Jam medium sethereo cursu trajecerat axem ;^

Et fors omne datum traherent per talia tempus

;

Sed comes admonuit, breviterque afiata Sibylla est :

Nox ruit, Mnen ; nos flendo ducimus horas.\

Hic loeus est, partes ubi se via findit in ambas : 540Dextera, qiiae Ditis magni ^ub nioenia tendit

;

Hac iter Elysium nobis ; at laeva malorumExercet poenas, et ad impia Tartara mittit.

Deiphobus contra : Ne saevi, magna sacerdos ;

Discedam ; explebo numerum, reddarque tenebris.

I decus, i, nostrum ; melioribus utere fatis.

Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.

Respicit ^Eneas subito, et sub rupe sinistr^ |||i{

Moenia lata videt, triplici circumdata muro ;™'

Qu9e rapidus flammis ambit torrentibus amnis 550Tartareus Phlegethon, torquetque sohantia saxa.

Porta adversa, ingens, solidoque adamante columnae ;

Vis ut nulla virum, non ipsi exscindere ferro

Coelicolae valeant. Stat ferrea turris ad auras

;

Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta,

Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

Hinc exaudiri gemitus, et sseva sonare

Verbera : tum stridor ferri, tract^que catenae,

Constitil ^neas, strepitumque exterritus hausit.

Quee scelerum facies ? o virgOj effare ; quibusve 560Urgentur poenis ? qui tantus piangor ad auras ?

Tum vates sic orsa loqui : Dux inclyte Teucrum,Nulli tas casto sceleratum insistere limen

;

Sed me cum lucis Hecate prsefecit Avernis,

Ipsa Deum poenas docuit, perque omnia duxit.

Gnossius hsec Rhadamanthus habet durissima regaa,

Castigatque, auditque dolos ; subii>itque fateri,

Quse quis apud superos, furto la?tatus inani,

Distuht in seram commissa piacuhi mortem.Continuo sontes ultrix, accincta flagello, ^70

Tisiplione quatit insultans, torvosque sinistr^

Intentans angueS;, vocat agmina saeva sororum.

Tum demum horrisono stridentes cardine sacroe

Panduntur portae^. Cernis, custodia qualis

Vestibulo sedeat ? facies quse limina servet ?

f Quinquaginta atris immanis hiatibus HydraSsBvior intus habet sedem. Tum Tartarus ipse

Bis patet in prseceps tantum, tenditque sub umbras,QCiantus ad aethereura coeli suspectus Olympum.Hic genus antiquum Terrse, Tilrania pubes, 580Fulmine dejecti, fundo volvuntur in imo.

Hic et Aloidas geminos, immania vidi

Corpora ; qui manibus magnum rescindere coelum

Aggressi, superisque Jovem detrudere regnis.

Vidi et erudeies dantem Sahnonea poenas,

(iDum flammas Jovis et sonitus imitatur Olympi.Quattuor hic invectus equis, et lampada quassans,

Per Graium populos mediseque per Elidis urbemIbat ovans, Diviimque sibi poscebat honorem,

! Dernens ! qui nimbos et non imitabile fulmen 590JEre et cornipedum pulsu simularat equorum.At Pater omnipotens densa inter nubila tehimContorsit; non ille faces, nec fumea tsedis

, Lumina ; preecipitemque immani turbine adegit*

Necnon et Tityon, Terrse omniparentis ahimnum,I Cernere erat ; per tota novem cui jugem corpus

Porrigitur ; rostroque immanis vultur obunco

1

Iramortale jecur tondens, fecundaque poenis

j

Viscera, riraaturque epulis, habitatque sub alto

Pectore ; nec fibris requies datur ulla renatis. 600Quid meraorera Lapithas, Ixiona, Pirithoiimque ?

!

Quos super atra silex jam jam iapsura, cadentique .

I

Imminet assimilis : lucent geniaiibus altis

I

Aurea fulcra toris, epuiseque ante ora paratse

Regitico luxu ; Furiarum maxima juxta

Accubat, et manibu? prohibet contingere mensas ;

216 iENEIDOS LIB.VL

Exsurgitque facem attollens, atque intonat ore. ''

Hic, quibus invi«i fratres, dum vita manebat,Pulsatusve parens, et fraus innexa clienti

;

Aut qui divitiis soli incubu^re repertis, 610Nec partem posu^re suis ; quse maxima turba est

:

Quique ob adulterium csesi ; quique arma secutiImpia, nec veriti dominorum fallere dextras ;

Inclusi poenam exspectant. Ne quaere doceri,Quam poenam ; aut quse forma viros fortunave mersit.Saxum ingens volvunt alii, radiisve rotarumDistricti pendent ; sedet, seternumque sedebit^Infelix Theseus ; Phlegyasque miserrimus omnesAdmonet, et niagna testatur voce per umbras : 619*« Discite justitiam moniti, et non temnere divos."Yendidit hic auro patriam, dominumque potentemImposuit, fixit leges pretio atque refixit.

Hic thalamum invasit natse, vetitosque hymenaeos.Ausi omnes immane nefas, ausoque potiti.

Non, mihi si linguae centum sint, oraque centum,Ferr€a vox, omnes scelerum comprendere formas,Omnia poenarum percurrere nomina possim.

Hsec ubi diota dedit Phoebi longaeva sacerdos

;

Sed jam age, carpe viam, et susceptum perfice mu-nus

;

Acceleremus, ait : Cyclopum educta caminis 630Moenia conspicio, atque adverso fornice portas,Hsec ubi nos preecepta jubent deponere dona.

Dixerat, et, pariter gressi per opaca viarum,Corripiunt ^^patium medium, foribusque propinquant.Occupat ^neas aditum, corpusque recentiSpargit aqua, ramumque adverso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere Divse,Deven^re locos laetos, et amoena viretaFortunatorum nemoram, sedesque beatas.Largior hic campos sether et lumine vestit 640Purpureo ; solemque suum, sua sidera n6runt.

jfeNEIDOS LIB, VI. 217

Pars in gramineis exercent membra palaestris

;

Contendunt ludo, et fulv^ luctantur arena

;

Pars pedibus plaudunt choreas, et carmina dicunt.

Necnou Threiclus longd cum veste sacerdos

Obloquitur numeris septem discrimina vocum ;

Jamque eadem digitis, jam pectine pulsat ebumo, -^

Hic genus antiquum Teucri, pulcberrima proles, 650Magnanimi heroes, nati melioribus anriis,

liusque, Assaracusque, et Trojse Dardanus auctor.

Arma procul currusque virum miratur inanes.

Stant terr^ defixse hastae, passimque soluti

Per campos pascuntur equi. Quae gratia currumArmorumque fuit vivis, quse cura nitentes

Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.

Conspicit, ecce, alios dextra Isevaque per herbamVescentes, laetumque choro pseana canentes,

Inter odoratum lauri nemus ; unde superne

Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.

Hic manus, ob patriam pugnando vulnera passi, 660Quique sacerdotes casti, dum vita manebat,

Quique pii vates, et Phoebo digna locuti,

Inventas aut qui vitam etcohi^re per artes,

.Quique sui memores alios fec^re merendo :

Oranibus his nive^ cinguntur tempora vitt^.

Quos circumfusos sic est affata Sibylla ;

Musseum ante omnes ; medium nam plurima turba

Hunc h^bet, atque humeris exstantem suspicit altis :

Dicite, felices animae, tuque, optime vates ;

Qu3d regio Anchisen, quis habet locus ? illius ergo

Venimus, et magnos Erebi tranavimus amnes. 671

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros

:

Nulli certa domus. Lucis habitamus opacis,

Riparumque toros et prata recentia rivis

Incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas,

Hoc superate jugum ; et facili jam tramite sistam,

u

218 ^NiiipjpSL hiRf y|>

Dixit, et ^nt& tiilit gr^i^Uip, c^iapppqiie nitente».

Desuper ostentat ; dehinpsjiRinja c^QUi^in^ linquunt*At pa-jter Ancbises. peniti^s conyalie virentl,

Inclusas animas, superunjque ad lutnen iturg^s, 680Lustrabat studio recolens, om^einque suorumForte recensebat numerum, carosque nepotes,

Eatiaque, fortunasque yirum, moresque, manusque.Isque ubi tendentem adversum per gr^^njpa vidit

iEnean, alacmp?ijimg^sutra^quetetendit

;

EfFusBsque genis lacrym^ ; et vox ej^^idit or^ :

Venisti tandem, tuaque spectata parenti

Yicit iter durum pietas ? datur oratueri,

Nate, tua ; et notas audire; et reddere vpces.?

Sic equiden) ducebam animo, rebarque futurum,^ 690Tempora dinumerap^ ; nec me mea cura? fefellit»

Quas ego te terras, et quanta per sequoraj VQCtumAccipio! quantis jactatura, najte, periclis

!

Quam metui, np quid Lij^yae tibi regna nocerent

!

Ille autem : Tna me, genitor, tua tristis im^a,Seepius occurrens, hsejQ liniii>a tendere adegil;*

Stant sale Tyrrheno classeSf Ds^ jungere.dextram,

Da, genitor ; teque amplexiii ne subtrahe nostro.

Sic memorans largo fletu simui ora rigabait.-

Ter conatus ibi coUo dare brachia circum.; 70DTer frustra comprensa mapps efFugit jmagQ,Par levibus v^ntis, voluprique simillima sprano^

interea videt ^neas in valle reduct^

Seclusum nemus, et virgulta sonantiasilvis,

Lethgeumque, domos placidas qui prsenatatj amnettir

Hunc circum innumerse gentes pppvilique vpl^bant

;

Ac, veluti in pratis, ubi apes jBsstate serena

Eloribus insidunt variis, et candida circumLilia funduntur ; strepit prnnis murmure cwp^&»Horrescit visu subito, causAsque requjrit 710Insciiis iEneas, quee sint ea flumina pprrp,

Quive viri tanto corapl^rint, agmine ripas.

jBi^El-DOS Xl6. VI. !2i&

Tum^terAitehis'^ : Aninl&, quibits alterk feto

Corpora debehtur, Leth^i ad flnriiihis tindsim

S^uros latiees et loriga oblivik pottet.

Has equiderti iTiemorare tibi atque ostendere corarn,

Jamprrdem hanc prolem cupio enumerare meoruril,

Quo magisItaM meeurh Isstefe reperta.

O jpater, anne aliqilh^M C66lum hinc ire ptitehUUih ^^Subiimes amimas, iterumqiie ih tarda reverti 72l)

Corpora ? '^u^ iucis miseri^ t^m dii^a cupido ?

Dicam equidem ; tiec te stispensum, nate, tenebo;

Suscipit Afeehises, atque ordine singula pandit.

Principio coeluih ae terra^, camposque liqueiitfeis,

t^eentemqiie globum luhse, Titaniaque ^strsl;,

Spiritus iiitu^ alit, totamque infusa per artus

Mens agitat molemj et magno se corpore miscet.

Indehominum peeudumque genus, vitseque volahtfihi,

Et quse marmoreb fert monstra sub &quore pontus.

Igneus est oUis vigor et ceeiestis origo 730Seminibia^j quantiim hon no^ia corpora tarddht,

Terrenique feebetant artus, hioribundaque itiehibra.

Hinc metuunt, cnipiuhtqu^ ; dolent, gaudentque ; tieque

auras

Dispieiuht clau^se tehebris et earcere eaeco.

Quin et supremo e\xm iuhiine vita reliquit,

Non tamen onihe malum miseris, nee fundittis omne^Corporese excedunt pestes ; penitusque hece^se est

Multa diu concreta, modis inolescere miris.

Ergo exercentur paBnit^', veterumque m^lbrumSuppltcia expendunt. Aliee panduhtur inanes 740Suspensae ad ventos : aliis sub gurgite vasto

Infectum eluitur seelu^^, aut exuritur igni

;

Quisque suos, patimur, Manes ; eiind^ per amplumMittimur Elysium, et pauci laeta^rv^ tenemus ;

Donec lohga dites, pertecto tentporis orbe,

Concretam exemit iabem, jpurumque reliqitit

j^thereum sensuftl, atque aurai simplicis ignem.

u 2

220 ^NEXDOS LIB. VI.

Has omnes, ubi mille rotam volvSre per annos',

Lethseum ad fluvium Deus evocat agmine magno ;

Scilicet immemores supera ut convexa revisant, 750Rursus et incipiant in corpora velle reverti.

Dixerat Anchises ; natumque unaque Sibyllam

Conventus trahit in medios, turbamque son^ntem ;

Et tumuhim capit, unde omnes longo ordine possit

Adversos legere, et venientum discere vultus.

Nunc age, Dardaniam prolem quse deinde sequaturGloria, qui maneant Itald de gente nepotes,

IUustres animas, nostrumque in nomen ituras,

Expediam dictis, et te tua fata docebo.

IUe, vides, pur^ juvenis qui nititur hast^, 760Proxima sorte tenet iucis loca ; primus ad auras

^thereas Italo commixtus sanguine surget

Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles ;

Quem tibi longsevo serum Lavinia conjux

Educet silvis regem, regumque parentem ;

Unde genus Longa nostrum dominabitur Albd.

Proximus ille Procas, Trojanse gloria gentis,

Et Capys, et Numitor, et qui te nonpine reddet

Silvius ^neas, pariter pietate vel armis

Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam. 770Qui juvenes quantas ostentant, adspice, vires !

At qui umbrata gerunt civili tempora quercu,

Hi tibi Nomentum, et Gabios, urbemque Fidenam,

Hi Collatinas imponent montibus arces,

[Laude pudicitiae celebres, addentque sliperbos]

Pometlos, Castrumque Inui, Bolamque, Coramque.

Hsec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae,

Quin et avo comitem sese Mavortius addet

Ronmlus ; Assaraci quem sanguinis Ilia mater

Educet. Vide^n' ut geminse stant vertice cristse, 780Et pater ipse suo Superum jam signat honore ?

En, hujus, nate, auspiciis illa inclyta Roms^

Imperium terris, animos sequabit Olympo»

JENEIDOS LIB. VI. 221

Septemque utia sibi muro cirGumdabit arces,

Felix prole vir^m ; qualis Berecyntia MaterInveiiitur curru Phi-ygias turrita per urbes,

LastaDeum panu, centum complexa nepotes,

Omnes coelicoias^ omnes supera alta tenente^.

Huc geminas nunc flecte acies ; hanc adspic^ gen-

tem,

-Romanosque tuos. Hic Caesar, et omnis luli 7§0Progenies^ magnum coeii ventura sub axem.

Hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audij^>

Augustus Gsesar, Divi genus ; aurea condet

Sfecuia qui rursus Latio, regnata per arva

Saturno quondam ; super et Garamantas et Indos

Proferet imperium. Jacet extra sidera tellus,

Extra anni Solisque vias, ubi coelifer Atlas

Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna

Responsis horrent Divum, et Moeotia tellus, 800Et septemgemini turbant trepida ostia Nili.

Nec vero Alcides tantum teliuris obivit

;

Fixerit seripedem cervam iicet, aut ErymanthiPacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu.

Nec, qui pampineis victor juga flectit habenis,

Liber, agens ceiso Nys^ de vertice tigres.

Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis ?

Aut metus Ausonia prohibet consistere terrd ?

Quis prociil iile autem rarais insignis olivae

Sacra ferens ? nosco crines incanaque menta 810Regis Romani ; primus qui legib^us urbemFundabit, Curibus parvis et paupere terr^

Missusin imperium magnum. Cui deinde subibit,

Otia qui rumpet patriae, residesque movebitTullus in amia virbs, et jam desueta triumphis

Agmina : quem juxtasequitur jactantior Ancus,Nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris.

Vis et Tarquinios reges, animamque superbamu3

222 M^EinQS LIB. VI.

Ultoris Bmti, fascesque videre receptos ?

Consulis imperium hic primus ssevasque secures 820Accipiet : Datosque pater, nova bella moventes,Ad poen^m pulchra pro libertate vocabit,

Infelix ! Utcumque ferent ea facta minores,Vincet amor patris^, laudumque immensa cupido.

Quin Decios, Drusosque procul, ssevumque securi

Adspice Torquatum, et referentem signa Camillum.Iliee autem, paribus quas fulgere cernis in armis,

Concordes animae nunc, et dum nocte prementur,Heu ! quantum inter se bellum, si lumina vitae

Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt ! 830Aggeribus socer Alpinis atque arce MonoeciDescendens ; gener adversis instructus Eois.

Ne, pueri, ne tanta animis assuescite bella

;

Neu patrise validas in viscera vertite vires.

Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo ;

Projice tela manu, sanguis meus.Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

Victor aget currum, ceesis insignis Achivis.

Eruet ille Argos, Agamemnoniasque Mycenas,Ipsumque JEaciden, genus armipotentis Achillei

;

Ultus avos Trojae, templa et temerata Minervae. 841Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat ?

Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli,

Scipiadas, cladem Libyse, parvoque potentemFabricium, vel te si^lco, Serrane, serentem ?

Quo fessum rapitis, Fabii ? tu Maximus ille es,

Unus qui nobis cunctando restituis rem.

Excudent ahi spirantia mollius sera,

Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus

;

Orabunt causas melius, ccelique meatus 850Describent radio, et surgentia sidera dicent

:

Tu regere imperio populos, Romane, memento ;

Hae tibi erunt artes ; -«pacisque imponere morem,Parcere subjectis, et d^Vellare superbos*

JENEIDOS LIB. vr. 223

Sic pater Anchises, atqiie haec mirantibus addit

:

Adspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis

Ingreditur, victgrque viros supereniinet omnes!Hic rem Romanam, magno turbante tumultu,

Sistet, eques sternet Poenos, Gallumque rebellem,

Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino. 869Atque hic iEneas, (una namque ire videbat

Egregium forma juvenem et fulgentibus armis ;

Sed frons laeta parum, et dejecto lumina vultu)

Quis, pater, iile, virum qui sic comitatur euntera ?

Filius, anne aliquis magn^ de stirpe nepotum ?

Qui strepitus circa comitum ! quantum instar in ipsjo

est

!

Sed nox atra caput tristi circumvolat umbrS.Tum pater Anchises, lacryjnis ingressus obortis

:

O nate ! ingentem luctum ne qusere tuorum :

Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra 870Esse sinent. Nimium vobis Romana propago <^

Visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent.

Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbemCampus aget gemitus ! vel quae, Tiberine, videbis

Funera, cum tumulum praeterlab^re recentem !

Nec puerllia^a quisquam de gente Latinos

In tantum spe tollet avos :*nec Romula quondamUllo se tantum tellus jactabit alumno.Heu pietas ! heu prisca fides I invictaque bello

Dextera ! non illi se quisquara impune tulisset 880^

Obvius armato, seu cum pedes iret in hostera,

Seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

Heu, miserande puer ! si qua fata aspera rumpas,Tu Marcelius eris. Manibus date iilia plenis

:

Purpureos spargam flores, animamque nepotis

His saltem accumulem donis, et fungar inani

Munere. Sic tota passim regione vaganturAeris in campis iatis, atque omnia lustrant.

Qu8Q postquam Anchises natum per singula duxit.

224f JENEIPOS lilB. VH*

Incenditque animum famse venientis aniore; 890Exin bella viro memorat quae deinde gerenda,

Laurentesque docet populos, urbemque Latini

;

Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem*

Sunt geminae Somni portse ; quarum altera fertur

Cornea, qu^ veris facilis daturexitus Umbris:Altera candenti perfecta nitens elephanto

;

Sed falsa ad coelum mittunt insomnia Manes.His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam

Prosequitur dictis, portdque emittit eburn^ ;

Ille viam secat ad naves, sociosque revisit

;

Tum se ad Gaietse recto fert limite portum.

Ancora de prora jacitur ; stant litore puppe*.

I

LIBER SEPTIMUS.

jL u quoque litoribus nostris, iEnei*a niitrix, '

^ternam moriens famam, Caieta dedisti

;

Et nunc servat bonos sedem tuus, ossaque nomenHesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

At piu3 exsequiis jEneas rite soluti^,

Aggere composito tumuli, postquam alta qui^runt

j^quora, tendit iter velis,*portumque relinquit,

Adspirant aurae in noctem, nec canditla cursus

Luna negat ; splendet tremulo sub lumine pontus.

l^roxima Circseae raduntur litora terrae ; 10

Dives inaccessos ubi Solis filia hicos

Assiduo resonat cantu, tectisque superbis

Urit odoraiamnocturna in luniina cedrum,

Arguto tenues percurreos pectine telas.

Hinc exaudiri gemitus irseque leonum,Vincla reeusantiim, et sera sub nocte rudentum ;

Setigerique sues^ atque in prsesepibus ursi

Saevire, ac formse magnorum ululare luporum ;

Quos hominum ex facie Dea s^vz pdtentibus berbis^

JEN£IDOS LIB. TII. 225

Induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20

Quse ne monstra pii paterentur talia Troes

Delati in portus, neu litora dira subirent,

Neptunus ventis implevit vela secundis,

Atque fugam dedit, et praster vada fervida vexit.

Jamque rubescebat radiis mare, et aethere ab alto

Aurora in roseis fulgebat lutea bigis ;

Cum venti posui^re, omnisque repente resedit

Flatus, et in lento luctantur marmore tonsae.

Atque hic >Eneas ingentem ex aequore lucumProspicit. Hunc inter fluvio Tiberinus amoeno, 30Vorticibus rapidis, et mult^ flavus arena,

i In mare prorumpit. Variae circumque supraque

Assuetse ripis volucres et fluminis alveo

^thera mulcebant cantu, lucoque volabant.

Flectere iter sociis, terraeque advertere proras,

Imperat, et laetus fluvio succedit opaco.

Nunc age, qui reges, Erato, qu© tempora rerum,

I

Quis Latio antiquo fuerit status, advena classem

Curii primum Ausoniis exercitus appulit Oris,

i Expediam, et prim« revocabo exordia pugnae ; 40Tu vatem, tu, Diva, mone. Dicam horrida bella;

picam acies, actosque animis in funera reges,

Tyrrhenamque manum, totam.que sub arma coactamHesperiam. Major rerum mihi nascitur ordo ;

Majus opus moveo. Rex arva Latinus et urbes

Jam senior long^ placidas in pace regebat.

\Hunc Fauno et nymph^ genitum Laurente Maricd

' Accipimus ; Fauno Ficus pater ; isque parentemTe, Saturne, refert ; tu sanguinis ultimus auctor,

,

Filius huic, fato Divum, prolesque virilis 50, Nulla fuit, primaque oriens erepta juvent^ est.

I Sola domum et tantas servabat filia sedes,

! Jam matura viro, jam plenis nubilis annis.

Multi illam magno e Latio totaque petebant

Ausoni^ ; petit ante alio^ pulcherrimus omneii

2M Mm.I^S l^B. V«i.

Turntis, avis atavisque potens ; qtiem regia conjuxAdjungi generum miro properabat amore;Sed variis portenta Deum terroribus obstant.

Laurus erat tecti medio in penetralibus altis, 69Sacra comam, multosque metu servata per annoS ;

Quam pater inventam, primas cura conderet arc^^Ip ,e ferebatur Phoebo sacr^sse Latinus,

Laurentesque ab ea nomen posuisse colonis.

Hujus apes summum densse (mirabile dictu),

Stridore ingenti, liquidum trans aethera vectaev

Obsedere apicem ; et, pedibus per mutua nexis,

Examen subitum ramo frondente pependit. H l

Continuo vates, Externum cernimus, inquit^"

Adventare virum, et partes petere agmen eiald%)li

Partibus ex isdem, -et sumroa dominarier arc^e- fQPraBterea> castis adolet dum altaria taedis,

Ut juxta genitorem adstat Lavinia virga,

Visa (nefas !) lofirgis comprendere crinibus ignem,

Atque omnem ornatum flamm^crepitante cremari>

Regalesque ac*eensa comas, accensa coronam^

Insignem gemrais ; tum fumida lumine fulvo

Invoivi, ac totis Vulcanum spargere tectis.

Id vero horrendum ac visu mirabiie ferri

:

Namque fore illustrem fama fatisque canebant

Ipsam ; sed populo magnum portendere beilum.

At rex, sollicitus monstris, oracula Fauni,

Fatidici genitoris, adit, lucosque sub alt^

Consulit Albunea ; nemorum quae maxirria isacro

Fonte sonat^ saevamque exhalat opaca mephitim.

Hinc Italae gentes, omnisque (Enotria tellus,

In dubiis responsa petunt. Huc dona sacerdos

Cum tulitj et caesarum ovium sub nocte silenti

Pellibus incubuit stratis, somnosque petivit

;

Multa modis simulacra videt volitantia ttiiris,

Et varias audit voces, fruiturque Deorum 90

CoUoquio, atque imis Acheronta aff^tur Averni«.

Hic et tum p^M^er ip&©> p^tens^ respons^, Ljttiaua-

Centum lanigeras mactabat rite bidmtes,

Atqueharum offultus tQrgo stratisque jacebat.

Velleribus, Si;l>ita ex alto vot^ reddit^ luco est

:

Ne pete eonnubiis natam sociare Latinis,

O mea progenies, thalamis neu crede paratis ;

Externi veniunt generi, qui sanguioe noHtruna

Nomenin astraferant, quoruiiaque ab stirpe nepates*

Omnia sub pedibus, quaSol utrumque recurren& 100Adspicit Oceanuni, vertique regique videbunt.

Hsec responsa patris Fauni, monitusque silenti

Noctedatos, non ipse suo premit ore Latinus ;

Sed circum late volitans jam Fama-per uibes

Ausonias tulerat, cum L^omedontia, pubesGramineo rips^ religayit ab aggere clas«em«

u^neas, primique duces, et pulcher lulus,

Corpora s\ib ramis depommt arboris altae ;

InstituuntoiuB dapes, et adorea liba per herbamSubjiqiunt epulis (sic Jupiter ille monebat), 110

Et Cereale solum pomis agrestibus augent.

Consumtis hic fortealiis, ut vertere morsusExiguam in Cererem penuria adegit edendi,

Et vioiare manu malisque audacibus orbeni

Fatalis crusti^ patulis nec parcere quadris ;

Heus ! etiam mensa§ consumimus ? inquit lulus ;

Nec plura ailudens. Ea vqx audita laborumPrimatuiit linem ; primamque loquentis ab ore

Bripuit pater, ac stupefactus numine pressit.

Continuo, Salve, fiitis mihi debita tellus» 12(jl

Vosque, ait, ofidiTroJ8eisalvetePenat.es.

Hic domus, haec patria est. Genitor mihi talia(nanMjue

Nunc repeto) A!ichise& fatorum arcana reliquit

:

Cumte, nate, fames ignota ad htora vectumAccisis coget dapibus consumere mensasiTum sperare.dpmos defessu&, ibique men.entoPrinm; locare mmu. molirique aggere tecta

.

228 ^NEIDOS LIB. VII.

Hsec erat illa fames : haec nos suprema manebat,Exitiis posituramodum.Quare agite, et primo Iseti cum lumine solis, 130Quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,

Vestigemus, et a portu divers^ petamus.

Nunc pateras libate Jovi, precibusque vocate

Anchlsen genitorem^ et vina reponite mensis.

Sic deinde effatus frondenti tempora ramoImplicat, et Geniumque loci, primamque DeorumTellurem, Nymphasque, et adhuc ignota precatur

Flumina ; tum Noctem, Noctisque orientia signa,

Idaeumque Jovem, Phrygiamque ex ordine Matreni,

Invocat, et duplices Coeloque Ereboque parentes.

Hic Pater omnipotens ter coelo clarus ab alto 141

Intonuit ; radiisque ardentem lucis et auro

Ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.Diditur hic subito Trojana per agmina rumor,

Advenisse diem, quo debita moenia condant.

Certatim instaurant epulas, atque omine magnoCrateras laeti statuunt, et vina coronant.

Postera cum prima lustrabat lampade terras

Orta dies, urbem, et fines, et litoragentis

Dirersi explorant; hsec fontis stagna Numici^ 150

Hunc Thybrim fluvium, hic fortes habitare Latinos.

Tum satus Anchis^ delectos ordine ab omniCentum'oratores augusta ad moenia regis

Ire jubet, ramis velatos Palladis omnes,

Donaque ferre viro, pacemque exposcere Teucris.

Hauamora; festinantjussi, rapidisque feruntur

Passibus. Ipse humili designat moenia foss^,

Moliturque locum ; primasque in litore sedes,

Castrorum in morem, pinnis atque aggere cingit.

Jamque iter emensi, turres ac tecta Latinorum 160

Arduacernebantjuvenes, muroque subibant;

Anteurbem pueri, et primsevo florejuventus,

Exercentur equis, doraitantque in pulvere currus

;

iENEIDOS LIB. VIK 229

Aut acres tendunt arcus, aut lenta kcertis

Spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt

;

Cum prssvectus equo longaevi regis ad aures

Nuntius ingeates ignot^ in veste reportat

Advenisse viros. Ille intra tecta vocari

Imperat, et solio medius consedit avito.

Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis,

Urbe fuit summa, Laurentis regia Pici> 171

Horrendum silvis et relligione parentfim.

Hic sceptra accipere, et primos attoUere fasces,

Regibus omen erat; hoc illis curia templum,Hae sacris sedes epulis ; hic ariete caeso

Perpetuis soliti patres considere mensis.

Quin etiam veterum effigies ex ordine avorumAntiqusi e cedro, Italusque, paterque Sabinus

Vitisator, curvam servans sub imagine falcem,

Saturnusque senex, Janique bifrontis imago, 180Vestibulo adstabant ; aliique ab origine reges,

Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi.

Multaque praeterea sacris in postibus arma,

Captivi pendent currus, curvaeque secures,

Et cristae capitum, et portarum ingentia claustra,

Spiculaque, clypeique, ereptaque rostra carinis.

Ipse Quirinali lituo, parvdque sedebat

Succinctus trabea, Isevaque ancile gerebat

Picus, equum domitor ; quem capta cupidine conjux

Aurea percussum virga, versumque venenis 190Fecitavem Circe, sparsitque coloribus alas.

Tali intus templo Divum patriaque Latinus

Sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit

;

Atque hsec ingressis placido "prior edidit ore :

Dicite, Dardanidae, neque enim nescimus et urbem,

Et genus, auditique advertitis sequore cursum,

Quidpetitis? quae causa rates, aut cujus egentes

Litusad Ausonium tot per vadaccerula vexit ?

Sive errore viae, seu tempestatibus acti,

X

230 2E8NEIDOS LIB. V^i;

(Qualia multa*raari nautse patiuntur in dito) 209Fluminis intrfetis ripas, portuque sedetis;

Ne fugite hospitium, neve ignorate Latino»,

Saturni gentem, haud vinclo nec legibus aerquam,

Sponte su^ veterisque Dei se more tenentem.

Atque equidem memini (fama est obscurior annis)

Auruneos itaferre senes, his ortus ut agris;

Dardanus Idaeas Phrygise penetrarit ad urbes,

Threiciamque Samum, quse nune Samothracia ftrtur.

Hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectUHm

Aurea nunc solio stellantis regia coeli 210Accipit, et numerum Divorumaltaribus addit.

Dixerat. Et dicta Ilioneus sic voce secutus :

Rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos

Atra subegit hiems vestris succedere terris,

Nec sidus regione viae litusve fefellit

;

Consilio hanc omnes animisque volentibns iirbem

Afferimur, pulsi regnis, quae maxima quondamExtremo veniens Sol adspiciebat Olympo.Ab Jove principium generis ; Jove Dardana; ptibes

Gaudet avo ; rex ipse Jovis de gente supremS^ 22iJ

Troius >5Eneas tua nos ad limina misit.

Quanta per Idseos, ssevis efFusa Mycenis,Tempestas ierit campos ; quibus actus uterque

Europae atque Asiee fatis concurrerit orbis;

Audiit, et si quem tellus extrema refuso

Submovet Gceano, et si quem extenta plagarumQuattuor in medio dirimit plaga Solis iniqui.

Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti

Dis sedem exiguam patriis litusque rogamus 229Innocuum, et cunctis undamque auramque patentem.Nion erimus regno indecores ; nec vestra feretur

Fama levis, tantive abolescet gratia facti

;

Nec Trojam Ausonios gremio excepisse pigebit.

Fata per ^nese juro, dextramque potentcm,Sive fide, seu quis bello est expertus et armis

;

JENEIDOS XIB. VII. ^51

Multi nos populi, niultse (ne temne, quod ultri)

Praeferimus manibus vittas ae verba precantia)

Et peti^re sibi et volu^re adjungere gentes.

Sed nos fata Seum vestras exquirere terras

rmperiis eglre suis. Hinc Dardanus ortus 240Huc repetit, jussisque ingentibus urget Apollo

Tyrrhenum ad Thybrini, et fontis vada sacra Numici-Dat tibi prseterea fortunse parva prioris

Munera, relliquias Troj4 ex ardente receptas.

Hoc pater Anchises auro libabat ad aras

;

Hoc Priami gestamen erat, cum jura vocatis

More daret populis ; sceptrumque, sacerque tiaras,

lliadumque labor, vestes.

Talibus Uionei dictis defixa Latimis

Obtutu tenet ora, soloque immobilis haeret, 250Intentos volvens oculos. Nec purpura regemPicta movet, nec sceptra movent Priameia tantum,

Quantum in connubio natse thalamoque moratur;

Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem

:

Hunc illum fatis externa ab sede profectum

Portendi generum, paribusque in regna vocari

Auspiciis ; ^iuic progeniem virtute futuramEgregiam, et totum quae viribus occupet orbera.

Tandem iaetus ait : Di nostra incepta secundent,

Auguriumque suum ! Dabitur, Trojane, quod optas :

Munera nec sperno. Non vobis, rege Latino, 241

Divitis uber agri Trojaeve opulentia deerit.

Ipse modo ^neas, nostri si tanta cupido est,

Si jungi hospitio properat, sociusque vocari,

Adveniat ; vultus neve exhorrescat amicos.

Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

Vos contra regi mea nunc niandata referte.

Est mihi nata, viro gentis quam jungere nostrae

Non patrio ex adyto sortes, non piurima coelo

Monstra smunt : generos extemis affore ab oris, 270x2

2S2 JENEIDOS LIB.TII.

(Hoc Latio restare) canunt, qui sanguine nostrumNomen in astra ferant. Hunc illum poscere fata

Et reor, et, si quid veri mens augurat, opto.

Haec efFatus, equos numero pater eligit omni.

Stabant ter centum nitidi in praesepibus altis :

Omnibus extemplo Teucris jubet ordine duci

Instratos ostro alipedes pictisque tapetis.

Aurea pectoribus demissa raonilia pendent.

Tecti auro,- fulvum mandunt sub dentibus aurum.Absenti ^neae currum geminosque jugales, 280Semine ab aethereo, spirantes naribus ignem,

Illorum de gente, patri quos dsedala Circe,

Supposit^ de matre notlios fiirata creavit.

Talibus iEneadae donis dictisque Latini

Sublimes in equis redeunt, pacemque reportapt.

Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis

Sseva Jovis conjux, aurasque invecta tenebat

;

Et laetum ^neam classemque ex aethere longo

Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno»Moliri jam tecta videt, jam fidere terrjse

;

290Deseruisse rates. Stetit acri fixa dolore

:

Tum quassans caput, haec efFundit pectore dicta

:

Heu stirpem invisam, et fatis contraria nostris

Fata Phrygum ! num Sigeis occumbere campis,

Num capti potu^re capi ? num incensa cremavit

rroja viros ? medias acies, mediosque per ignes

Inven^re viam. At, credo, mea numina tandemFessa jacent, odiis aut exsaturata quievi !

—

Quin etiam patria excussos infesta per undas

Ausa sequi, et profugis toto me opponere ponto. 300

Absumtae in Teucros vires coelique marisque.

Quid Syrtes, aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis

Profuit ? optato conduntur Thybridis alveo,

Securi pelagi atque mei. Mars perdere gentcmImmanem Lapithum vahiit ; concessit in iras

Ipse Deum antiquam genitor Calydona Dianae

;

Quqd scelus aut Lapithas tantum, aut Calydona me-rentem ?

Ast ego magna Jovis conjux nil linquere inausura

Quse potui infelix, quse memet in omnia verti,

Vincor ab ^nea, Quod si mea numina non suntMagna satis, dubitem haud equidem implorare quod

usquam est. 31

1

Hectere si nequeo Superos, Acheronta movebo.Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,

Atque immota manet fatis Lavinia conjux

:

At trahere, atque moras tantis licet addere rebus ;

At licet amborum populos exscindere regum.Hac gener atque socer coeant mercede guorum.Sanguine Trojano et Kutulo dotabere, virgo

;

Et Eeliona manet te pronuba. Nec face tantumCisseis prsegnans ignes enixa jugales ; . 320Quin idem Veneri partus suus, et Paris alter,

Funestseque iterum recidiva in rergama tsedae.

Hsec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit.

Luctificam Alecto dirarum ab sede sororumInfernisque ciet tenebris ; cui tristia bella,

Irjeque^ insidiaeque, et crimina noxia cordi.

Odit et ipse pater Piuton, odere sorores

Tartareaa mpnstrum : tot sese vertit in ora,

Tam ssevse facies, tot puilulat atra colubris»

Quam Juno his acuit verbis, ac talia fatur

:

330Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,

Hanc operani, ne noster lionos infractave cedat

Fama loco : neu connubiis ambire Latinum-Sineadae possint, Italosve obsidere fines.

d u potes unanimos armare in proelia fratres,

Atque odiis versare domos ; tu verbera tectis

Funereasque inferre faces ; tibi nomina mille,

Mille nocendi artes. Fecundum concute pectus

:

X.3

234 ^NEIDOS LIB. VII.

IDisjice compositam pacem, sere crimina belli

;

T Arma velit, poscatque simul, rapiatque juventus. 340Exin Gorgoneis Alecto infecta venenis

Principio Latium et Laurentis tec.ta tyranni

Celsa petit, tacitumque obsedit linien Amatas ;

Quam super admitu Teucrum Turnique hymenaeis

Femineae ardentem curaeque iraeque coquebant.

Huic Dea coeruleis unum de crinibus anguemConjicit, inquesinum praecordia ad intima subdit

;

Quo furibunda domum monstro permisceat omnem.IUe, inter vestes et levia pectora lapsus,

Volvitur attactu nullo, fallitque furentem, 350Vipeream inspirans animam ; fit tortile coUoAurum ingens coluber, fit longie taenia vittae,

Innectitque comas, et membris lubricus errat.

Ac dum prima lues udo sublapsa venenoPertentat sensus, atque ossibus implicat igneni

;

Necdum animus toto percepit pectore fiammara ;

Mollius, et solito matrum de more, locuta est,

Multa super riata lacrymans Plirygiisque hymenaeis

:

Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,

O genitor? nec te miseret nataeque tuique? 360Nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet

Perfidus, alta petens abducta virgine, praedo ?

At non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor,

Ledaeamque Heienam Trojanas vexit ad urbes.

Quid tua sancta fides ? quid cura antiqua tuorum,

Et consanguineo toties data dexteraTurno ?

Si gener externa petitur de gente Latinis,

Idque sedetj Faunique premunt te jussa parentis ;

Omnem equidem sceptris terram quse libera nostris

Dissidet, externam reor, et sic dicere Divbs. 370EtTurno, si prima domils repetatur origo,

Inachus Acrisiusique patres, mediaeque Mycenas.

His ubi nequidqiiam dictis experta, Latinum

JENEIBOS LIB. VII. 235

Contra stare videt, penitusque in viscera lapsumSerpentis furiale malum, totamque pererrat

;

Tum \ ero infelix, ingentibus excita monstris,

Immensam smc more furit lymphata per urbem,Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,

Quem pueri magno in gyro vacua atria circumIntenii ludo exercent ; ilie actus haben^ 380Curvatis fertur spatiis ; stupet inscia supra

Impubesque manus, mirata volubile buxum ;

Dant animos plagae : non cursu segnior illo

Per medias urbes agitur populosque feroces.

Quin etiam in siivas, simulato numine Bacchi,

Majus adorta nefas, majoremque orsa furorein,

Evolat, et natam frondosis montibus abdit

;

Quo thalamum eripiat Teucris, taedasque moretur :

Euoe Bacche^ fremens, sohmi te virgine dignum,Vociferans ; etenim molies tibi sumere thyrsos, 390Te histrare choro, sacrum tibi pascere crinem.

Fama volat ; furiisque accensas pectore matres

Idem omnes simul ardor agit, nova quaerere tecta.

Deseru^re domos : ventis dant colla comasque.

Ast aliee tremuhs uiulatibus sethera complent,

Pampineasque gerunt incinctse pellibus hastas.

Ipsa inter medias flagrantem fervida pinuni

Sustinets ac natse Turnique canit hymenseos,

Sanguineam torquens aciem ; torvumque repente

Clamat : lo matres, audite, ubi quaeque, Latinae

;

Si qua piis animis manet infelicis Amatae 401

Gratia, si juris materni cura remordet

;

Solvite crinaies vittas, capiteorgia mecum.Talem inter silvas, inter deserta ferarum,

Reginam Aiecto stimulis agit undique Bacchi.

Postquam visa satis primos acuisse furores,

Consiliumque omnemque domum vertisse Latini,

Protinus hinc fuscis tristis Dea toUittir alis

Audacis Rutuli ad muros ; quam dicitur urbem

Acrisioneis Dana^ fuudasse Goloni$, 410Prsecipiti ddafca Noto. I>ocus Ardea quonda?m

Dictus avis ,; et nuqc magnum maniet Ardea nomeia ;

Sed fprtuna fiiit. Tectis hic Turnus in altis

Jam raediam nigra carpebat pocte quietem.

Alecto torvam fapiem et furiaiia membraExUit : in vultus sese transformat aniles,

Et frontem obscoenam rugis arat ; induit albos

Cum vitta cripes ; tum ramum innectit olivge;

Fit Calybe, Junonis anus templique sacerdos,;

Et juveni ante oculos his se cum vocibus offert : 420Turne, tot incassum fusos patiere labores,

Et tua Pardaniis transcribi sceptra colonis ?

Rex tibi conjugium et qusesitas sanguine dotes

Abnegat, externusque in regnum quseritur hmres.

I nunc, ingratis offer te, irrise, periciis ;

Tyrrhenas, i, sterne acies ; tege pace Latinos.

Hsec adeo tibi me, placida cum nocte jaceres,

Ipsa palam fari omnipotens Saturnia jussit.

Quare age, et armari pubem portisque moveri \[

Lsetus in arma para, et Phrygios, qui flumine pul-

chro 430Consedere, duces, pictasque exure carinas.

Coelestum yis magna jubet. Rex ipse Latinus,

Ni dare.conjugium et dicto parere fatetur,

Sentiat, et tandem Turnum experiatur in armis.

Hic juvenis, vatem irridens, sic orsa vicissim

Ore refert : Classes invectas Thybridis alveo,

Non, ut rere, meas effugit nuntius aureSr

Ne tantos mihi finge raetus : nec regia JunoImmemor est nostri.

Sed te victa situ yerique efFeta senectus,, 440O mater, curis nequidquam exercet, et arm^Regum inter falsa vatem fomiidine ludit.

Cura tibi, Divum efiBgies et t^mpla tiieri

:

Bella viri paoemque ger^nt, [quds bella gerenda].

^KEIDOS LIB. Vir. 237

Talibus Alecto dictis exarsit in iras.

At juveni oranti subitus tremor occupat artus ;

Derigu^re oculi ; tot Erinnys sibilat hydris,

Tantaque se facies aperit. Tum, flammea torquens^

Lumina, cunctantem et quserentem dicere plura

Reppulit, et geminos erexit crinibus angues, 450Verberaque insonuit, rabidoque hsec addidit ore

:

En, ego victa situ, quam veri efteta senectus

Arma inter regum falsa formidine ludit

;

Respice ad hsec : adsum Dirarum ab sede sororum ;•

Bella manu leturaque gero.

Sic effata facem juveni conjecit, et atro

Lumine fumantes fixit sub pectore tsedas.

Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus

Perfundit tpto proruptus corpore sudor.

Arma amens fremit ; arma toro tectisque requirit..

Ssevit amor ferri, et scelerata insania belli

;

461Ira super ; magno veluti cum flamma sonore

Virgea suggeritur costis undantis aeni,

Exsultantque sestu latices ; furit intus aquai

Fumidus, atque alte spumis exuberat, amnis

;

Nec jam se capit unda ; volat vapor ater ad auras.

Ergo iter ad regeiu poUuta pace LatinumIndicit primis juvenum, et jubet arma parari,

Tutari Italiam, detrudere linibus hostem:Se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 470Hsec ubi dicta dedit, Divosque in vota vocavit,

Certatim sese Rutuli exhortantur in arma.

Hunc decus egregium formee movet atque juventae ;

Hunc atavi reges ; hunc claris dextera factis.

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,

Aiecto in Teucros Stygiis se concitat alis ;

Arte nova ; speculata locum, quo litore pulcher

Insidiis cursuque feras agitabat lulus ;

Hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo

Objicit, et noto nares contingit odore, 480

258 ^NjEXPQs ^ia^. *w.

Ut cervum ardejatjes agerent ; qu«e prrnia laborumCausa fuit, belloque animos accendit agrestes»

Cervus erat forma prae^tanti et cornibus ingens,

Tyrrbidfp jpuQri qiiem matris ab ubere raptumNutrib^nt, Tyijrheusque pater, cui regia parent

Ai^menta, et Mte custodia credita campi.

AssuQtum imperiis soror omni Silvia cura

Mollibus iptexens ornabat cornua sertis,

Pectebatque ftrum, puroque in fonte lavabat.

Ille, manurri patiens^ mens^eque assuetus herili, 490

Errabat siivis ; rursusque.ad limina nota

Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.

Hunc procul errantem rabidse venantis luli

Copimov^re canes, fluvio cum forte secundo

Deflueret, ripaque aestus viridante levaret.

Ipse etiam, eximiae laudis succensus amor^Ascanius curvo direxit spicula cornu :

Nec dextree erranti Deus abfuit ; actaque multo

Perque uterum sonitu perque ilia venit arundo.

Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit, f500

Successitque gemens stabulis ; questuque, crueiriius

Atque imploranti similis, tectum omne replehajt.

Silvia prima soror, palmis percussa lacertos,

Auxilium vocat, et duros conclamat agrestes.

Olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis)

Improvisi adsunt : hic torre armatus obusto,

Stipitis hic gravidi nodis ; quod cuique repertum

Rimanti, telum ira facit. Vocat agminaTyrrhexffi^

Qu^drifidam quereum cuneis ut forte coactis

Scindebat, rapta spirans immane securi^ SiOAt saeva e speculis tempus Dea nacta nocendi '

Ardua tecta petit stabuh ; et de eulmine summoPastorale canit signum, cornuque recurvo

Tartaream intendit vocem ; qua protinus omneContremuit nemus, et silvae intonu^re profundse» mAudiit et Trivi» longe lacus ; audiit amnis ^^ \

Sulfure^ Nar albus aqua, fontesque Velirii

;

Et trepkJse matres press^re ad pectora natos.

Tum vero ad vocem celeres, qua buccina signumDira dedit, raptis concurrunt undique telis 520Indomiti agricolae ; necnon et Troia pubesAscanio auxilium castris effundit apertis.

Direx^re acies. Non jam certamine agresti,

Stipitibus duris agitur sudibusve prgeustis ;

Sed ferro ancipiti decernunt, atraque late

Horrescit strietis seges ensibus, ssraque fulgent

Sole lacessita, etlucem sub nubila jactant ;

Fiuctus uti primo coepit cum albescere vento,

Paulatim sese toliit raare, et altius undasErigit, inde imo consurgit ad setbera fundo. 530Hicjuvenisprimam ante aciem stridente sagitt^,

Natorum T^Trhei fuerat qui maximus, AimoSteriiitur ; hsesit enim silb gutture vulnns, et ud^Vdcis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.

Corpora multa virum circa, seniorque Galaesus,

Dum paci medium se oifert ; justissimus unusQui fuit, Ausoniisque olim ditissimus arvis :

Quinque greges ilH balantum, quina redibant

Armenta, et terram centum vertebat aratris. 539Atque ea per campos sequo dum Marte geruntur,

Promissi Dea facta potens, ubi sanguine bellumImbuit, et primee commisit funera pugnse,

Deserit Hesperiam, et, coeli convexa, per auras

I Junonem victrix affatur voce superb^ :

En, perfecta tibi bello discordia tristi

;

\Dic, in amicitiam coeant, et foedera jungant

;

Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros

:

Hoc etiam hisaddam, tua si mihi certa voluntaS)

Finitimas in bella feram runioribus urbes,

Accendamque animos insani Martis amore, 560Undique ut auxilio veniant ; spargam arma per agros.

"'uni contra Juno : Terrorum et fraudis abunde est*

i

240 JENEIDOS LIB. VII.

Stant belli causae ; pugnatur comminus armis

;

Quse fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma«Talia connubia, et tales celebrent hymenaeosEgregium Veneris genus et rex ipse Latinus.

Te super aethereas errare licentius auras

Haud Pater iile velit, summi regnator Olympi.

Cede locis. Ego, si qua s\iper fortuna laborum est,

Ipsa regam. Tales dederat Saturnia voces. 560Illa autem attoUit stridentes anguibus alas,

Cocytique petit sedem, supera ardua linquens.

^Est locusltalise medio sub montibus altis

Nobilis, et fam^ multis memoratus in oris,

Amsancti valles : densis hunc frondibus atrumUrget utrimque latus nemoris, medioque fragosus

Dat sonitum saxis et torto vortice torrens

;

Hic specus horrendum, ssevi spiracula Ditis,

Monstratur, ruptoque ingens Acheronte vorago

Pestiferas aperit fauces ; queis condita Erinnys, 570Invisum numen, terras coelumque levabat.

Nec minus interea extremam Saturnia bello

Iraponit regina manum. Ruit omnis in urbemPastorum ex acie numerus, csesosque reportant

Alraonem puerum foedatique ora Galsesi ;

Tmplorantque Deos, obtestanturque Latinum.Turnus adest, medioque in crimine csedis et ignis

Terrorem ingeminat : Teucros in regna vocari

;

Stirpem admisceri Phrygiam ; se limine pelli. 579Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres,

Insultant thiasis, (neque enim leve nomen Amatae)

Undique coUecti coeunt, Martemque fatigant,

liicet infandum cuncti contra omina belium,

Contra fata Deum, perverso numine poscunt

;

Certatim regis circumstant tecta Latini,

Ille, velut pelagi rupes immota, resistit

:

[Ut pelagi rupes, magno veniente fragore,]

Quse sese, nudtis circum latrantibus undis, .^^h ,

^NEIBOS LIB.VII. 241

Mole tenet ; scopuli nequidquam et spumea circum

Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga. 590Verum, ubi nuUa datur csecum exsuperare potestas

Consilium, et ssevse nutu Junonis eunt res,

Multa Deos aurasque pater testatus inanes,

Frangimur heu fatis, inquit, ferimurque procell& i

Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,

O miseri ! Te, Turne, nefas, te triste manebit

Supplicium ; votisque Deos venerabere seris.

Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus ;

Funere feiici spolior. Nec plura locutus,

Sepsit se tectis, rerumque reliquit habenas. 600Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes

Albanse colu^re sacrum, nunc maxima rerumRoma colit, cum prima movent in proelia Martem,Sive Getis inferre manu lacrymabile bellum,

Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos,

Auroramque sequi, Parthosque reposcere signa.

Sunt geminge Belli portae, (sic nomine dicunt)

Relligione sacrse et ssevi formidine Martis :

Centum serei claudunt vectes, aeternaque ferri

Robora ; nec custos absistit limine Janus. 610Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnce,

Ipse, Quirinali trabea cinctuque GabinoInsignis, reserat stridentia limina consul

;

Ipse vocat pugnas, sequitur tum csetera pubes,

^reaque assensu conspirant cornua rauco.

Hoc et tum ^neadis indicere bella Latinus

Morejubebatur, tristesque reeludere portas.

Abstinuit tactu pater, aversusque refugit

Fceda ministeria, et csecis se condidit umbris,

Tum Regina Deum coelo delapsa morantes 620Impulit ipsa manu portas, et cardine verso

Belli ferratos rupit Saturnia postes.

Ardet inexcita Ausonia atque iilimobilis ante ',

Pars pedes ire parat campis ; pars arduus altis

2M iENiiiDos himviti

PuJviefulentirs eqtiis furit; ormKes^ ai-maTeqtiifunt,

Pa:rs leves clypeos et sprcula lueida terguirt:

Arvin^ pinguj, subigUntque in cotef secutes

;

Signaque ferre juvat, sonitusque audire tubaruin.

Quinque adeo magnge positis incudibus urbes

Tela novant, Atina potens, Tiburque superbutnf,' 630Ardea, Crustumerique, et turrigerae Antemnae.Tegmina tuta cavant capitum, flectuntque salrgnas

Umbonum crates ; alii thoracais aenos,

Aut leves ocreas lento ducunt argento ;

Vomeris huc et falcis honos, huc omnis ara^^ri

Cessit amor ; recoquuttt patrios fornacibus enses:

Classica jamque sbnant 5 it bello tessera signtnrf.

Hic galeam tectis trepidus rapit ; ille frementes

Ad juga cogit equos ; clypeumque auroque triKeem

Loricam induitur, fidoque aeeingitur ense. 640Pandite nunc Helicona, Deae, cantusque iribvete,

Qui bello exciti reges, quse quemque secutse

Compl^rint campos acies ; quibus Itala jam tumFloruerit terra almaviris, quibus arserit armis.

Et meministis enrm j Divse, et memorare potesti^ \

Ad nos vix tenuis fatnse perlabitur aura.

Primus init bellum Tyrrhtnis asper ab 'oris

Contemtor Divum Mezentius, agminaque ai^mat.

Filius huic juxtaLausus, quo pulchrior alter

Non fuit, excepto Laurentis corpore Turni. 650Lausus equftm domitor, debellatorque ferarum,

Ducit Agyllina nequidquairi ex urbe secutos

Mille viros ; dignus,- patriis qui laetior esset

Imperiis, et cui pater haud Mezentius esset.

Post hos insignem palma per gramina currum,

Victoresque ostentat equosj satus Hercule pulchro

Pulcher Aventinus ; clypebque insigne paternumCentum angues cihctamque gerit serpentibus Hy*

dram

;

CoUis Aventini silva quem Rhe& saeefdos

JENEIDOS J^lfi. Vill. Q^$

Furtivum partu siib lu^nipis edidit oras, 660MixtaP^P rnulj^r, pQstquam,Jiaurentia.viqtor,

Geryone exstini-to, Tiryntbiu^ attigit arva^

Tyrrhenoque boves in .flumine.lavit Iberas.

Pi\a manu seevosque^gerunt in bella dolones;

Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.

Ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,

Terribili inipexum seta, cum dentibujs albi^,

Indutus capiti, sic regia tect^^ubibat

Horridus, Jlerculeoque humeros ii^nexi|s amictjtU.

Tum geipini frjatres Xiburti^ mospia linqi^un t, §70Fr^tris Tiburti dictam cognquiine gentQm,

Catillii^ue ^cerquetCoras, A^giva juventiis ;

JEt prim^n ante aciem densa inter tela feruntur

:

Ceu, duo nubigenae cum vertice montis ab alto

:jPescendunt Centauri, Homolen Othrymque nivatem

Linquentes Gyrs\i rapido ; d^t -^untibug ingeiis

Silva Iqcum, et magno cedunt virgulta fragore.

Nec Fr«nestin« fundator defuit urbis,

Vi^lcauo genitum pecora int;er agre.stia regem^Inventumque focis, omnis quem credidit ^tas, 680Caeculus. Hunc legio l^te comitatur figrestis ;

Quique altum Pr«neste viri, quique arva Gabinae

Junoijis, gelidumque Anienem, et roscida .rivis

Hernic^ saxa cqlunt ; quo5, dives Anagnia, pasQis,

Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma,

j^ec clypei currusve sona,nt: pars n^axima glandes

Liventis plumbi s,pargit ; p^rs spiciila ge^tat

Bina maiiu ; fulvosque lupi de pelle gaieros

Tegnie!;! habent c^iti : vestigia nuda sinistri

Institu^re pedis ; crudus tegit altera pero. 690At Messapus, equum doniitor, Neptunia proles,

Quem neque fas igni cuiqviam nec ^t^nere ferro,

Jampridem resides populos, desuetaque bello

Agmiiia, ijgi arma vocat subito, ferruAWiue retractat.

Hi Fescenwas acies JEq\iQsque Faliscos,

y 2

244? JENEIDOS LIB. VII.

Hi Soractis habent arces Flaviniaque arva,

Et Cimini cum monte lacum, lucosque Capenos.Ibant sequati numero, regemque canebant

;

Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni,

Cum sese e pastu referunt, et longa canoros 700Dant per coUa modos ; sonat amnis, et Asia longe

Pulsa palus.

Nec quisquam seratas acies ex agmine tanto

Misceri putet ; aeriam sed gurgite ab alto

Urgeri volucrum raucarum ad litora nubem.Ecce, Sabinorum prisco de sanguine, magnum

Agmen agens Clausus, magnique ipse agminis instar,

Claudia nunc a quq diffunditur et tribus et gens

Per Latium, postquam in partem data Roma Sa-

binis,

Una ingens Amiterna cohors, priscique Quirites, 710Ereti manus omnis, oliviferaeque Mutuscse ;

Qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,

Qui Tetricse horrentes rupes, montemque Severum,Casperiamque colunt, Forulosque, et flumen Hi-

meliae

;

Qui Thybrim Fabarimque bibunt., quos frigida misit

Nursia, et Hortinfe classes, populique Latini

;

Quosque secans infaustum interluit AUia nomen :

Quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus,

Ssevus ubi Orion liibernis conditur undis,-

Vel cum sole novo densae torrentur aristae, 720Aut Hermi campo, aut Lycise flaventibus arvis.

Scuta sonant, pulsuque pedum conterrita tellus.

Hinc Agameinnonius, Trojani nominis hostis,

Curru jungit Halesus equos, Turnoque feroces

Mille rapit populos ; vertunt felicia BacchoMassica qui rastris ; et quos de collibus altis

Aurunci mis^re patres, Sidicinaque juxta

iEquora ; quique Gales linquunt ; amnisque vadosi

Accola Vulturni, pariterque Saticulus asper,

Qscpr^mqy^ ni9.nus. Ter^t^s simt aclydeJB iilis 730Teia: sed hsec lento nios est aptare flagellp.

Lajvas cetra tegit ; falcati comnji^jig enses.

Nec tu carinlnibus nostris indictus abibis,

CEbale, quem gen.erlsse Telon Sebethide nymphiFertur, Telebofmi C^preas cuin regna teneret

JsLfn senior ; patriis sed non et filius arvis

Cpntentus, late jam tum ditione premeba|:

Sarrastes populos, et quse rigat sequpr^ Sarnus,

Quique Rufr^s Batulumque tenent atque arva €e-lenn^,

Et quos fnaiiferse despectant moenia Abeil^ ; 740Teutpnico ritu soliti torquer^ pateias ;

Tegraina queis capitum r^ptus de $ubere cort^x ;

^ratseque micanjt peltae, micat aereus ensis.

Et te moiitosse misj^-e in proplia N^rsae,

Ufens, insignem fiima. et felicibus arnais

;

Horrida praecipue cui gens, assuetaque multoVenatu nemorum, duris JEquicula glebis.

Armati terram exercent, gemperque recent^s

Convectare juvat praedas, et vivere rapto.

Quin et Marrubia venit de gente s^cerdos, 750Fronde super galeam et felici comtus oliva,

Archippi regis missu, fortissimus Umbro ; .

Vipereo generi et grayiter spirantibus hydris

Spargere qui somnos cantuque manuque soleb^.t,

Mulcebatque iras, et morsus arte levabat.

Sed non Dardanise medicari cuspidis ictumEvaluit ; neque eum juv^re in vulnera cantus

Somniferi, et Marsis quaesitae montibus h^rbae.

Te nemus Anguitiae, vitrea te Fucinus unda»

Te liquidi |lev$re lacus. 760Ibat et Hippplyti prole^ pulcherrima bello

Virbius ; insignem quem mater Aricia misit,

Eductum Egerise lucis, humentia circum

Litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianse.

y3I

246 ^ENEIDOS LIB. Vli.

Narrique femnt fim^ft Hippolytum, postquam arte novercae

Occiderit, patriasque expl^rit sanguine poenas

Turbatis distractus eqiiis, ad sidera rursus

u^therea et superas coeli venisse sub auras,

Paeonis revocatum herbis et amore Diange.

Tum Pater omntpotens, aliquem indignatus ab um-bris 77C

Mortalera infernis ad himina surgere vitae,

Ipse repertorem medicinae talis et artis

Fulmine PhGebigenam Stygias detrusit in undas.

AtTrivia Hippolytum secretis alma recondit

Sedibus, et nymphse Egeriae nemorique relegat |

Solus ubi in silvis ItaUs ignobilis «vumExigeret, versoque ubi nomine Virbius esset

:

Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis

Cornipedes arcentur equi, quod litore currumEt juvenem monstris pavidi efFud^re marinis. 780Filius ardentes haud secius sequore campiExercebat equos, curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos prsestanti corpore TurnusVertitur, arma teqens, et toto vertice supra est;

Cui triplici crinita jub^ galea alta ChimseramSustinet, ^tnaeos efflantem faucibus ignes :

Tam magis illa fremens, et tristibus effera flammis,

Quam magis efFuso crudescunt sanguine pugnse.

At levem clypeum sublatis cornibus lo

Auro insignibat, jam setis obsita, jam bos, 790Argumentum ingens, et custos virginis Argus,

Cselataque amnem fundens pater Inachus urnS.

Insequitur nimbus peditum, clypeataque totis

Agmina densentur campis, Argivaque pubes,

Auruncseque manus, Rutuli, veteresque Sicani,

Et Sacranae acies, et picti scuta Labici

;

Qui saltus, Tiberine^ tuos, sacrumque NumiciLitus arant, Rutulosque exercent vomere colle*,,

i ^NEIDOS LIB. VIII. 247

Circaeumque jugum ; queis Jupiter Anxurus arvis

Prffisidet, et viridi gaudens Feronia luco

;

800Qud Saturae jacet atra palus, gelidusque per imasQuserit iter valles atque in mare conditur Ufens.

Hos super advenit Volsca de gente Camilla,

Agmen agens equitum, et florentes aere catervas,

Bellatrix : non iila colo calathisve Minervae

Femineas assueta manus ; sed proelia virgo

Dura pati, cursuque pedum praevertere ventos.

IUa vel intactae segetis per summa volaret

Gramina, nec teneras cursu laesisset aristas ;

Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti, 810Ferret iter, celeres nec tingeret sequore plantas.

Illam omnis tectis agrisque effusa juventus

Turbaque miratur matrum, et prospectat euntemjAttonitis inhians animis : ut regius ostro

Velet honos ieves humeros ; ut fibula crinem

Auro internectat ; Lyciam ut gerat ipsa pharetram,

Et pastoralem prefix^ cuspide myrtum.

LIBER OCTAVUS.

Ut belii signuni Laurenti Turnus ab arce

^ExtuIit, et rauco strepuerunt cornua cantu ;

Utque acres concussit equos, utque impulit arma

;

Extemplo turbati animi ; simul omne tumultuConjurat trepido Latium, saevitque juventus

Effera. Ductores primi Messapus et Ufens,

Contemtorque Deiim Mezentius, undique coguntAuxilia, et latos vastant cultoribus agros.

Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,Qui petat auxilium, et, Latio consistere TeucrGS> ' 10

Advectura ^nean ciassi, victosque PenatesInferre, et fatis regem se dicere pogci,

Edoceat, multasque viro se adjung^re gentes

Dardauio, et J^tjie JLtat^.^ ji^^ ^)oippn.

jQ^id struat his ccEptis, queiTJ, sj Fprtwn^ sqqu p|yyj,

Even,tum pugii32 cupiat, nxanifestius ipsi,y^

Quam Turnb regi, aut regi app.arere L.^tino.

Talia jperX;iti\im ; qiige JLaomedontius lieros

Cuncta vjdens, ma^po cufarum fluc^tuajt ^stu ;

Atque animurnjiunc })uc celerem, riunc divi/jLtjlllup,

In partesque ra|)it varias, perque omnia yer^ai : ^l

Sicut aquee tremuium lal?xis ubi lumexi ^,enjs

Sole repevcussum, aut radiaqtis inmgi^e jLfip^e,

Omnia pervolitat late Ipca, j^unque su)b ^fjras

Erigitur, sujiimique feri|t laquean

Nox er^t ; et terra,s animalia fessa per omxieBy

Alituum pecudumque gen.us, §op0r >ltjis }iaj:j^^ f

Cuni pater in ripa gelidique sub ^tjieris ^gJEneas, tristi turb^^tus pector^ biellp,

Procubuit, sera?nque dedijt p^er jnembrfi quiet^m. 30Huic Deus ip&e loei fluvio Tiberinus ^mq^txp

Populeas inter senior se attoliere ^ondesVisus ; eum tenuis glauco velabat aniictu

Carbasus, et crines umbrosa tegebat arundo ;

Tum sic affari, et curas hi$ ^ijiere dictis :

O sate gente Deum, Trojanarn ex hostibus urbemQui revehis nobis, seternaque Pergama seryas,

Exspectate solo Laurenti arvisque Latinis* vJKi

Hic tibi certa domus ; certi, ne absiste, Pejaates ;™'

Neu belli terrere minis. Tumxor oi^inis e)t ir^ 40|

Concessere Deum.Jamque tibi, ne vana putes heec fingere ^omnurn,

Litoreia ingens jnyenta sub ilicibus sus,

Triginta capitum fetus enixa, jacebit

;

Alba, solo recubans, albi circuip ubera na<ti.

Hic loGMs urbis erit, requjies ea certa lajbprum :

Ex quo ter derxi^ urbem redeuntibus annis :m|HrjAscanius clari candet cognominis Alb^5j« ^HP i

Haud incerta c^no. Jfwac quS, r^tioiae, quQ4 ipstat,

M^EIDOS LIB, VIII. 249

Expedias victor, paucis, adverte, docebo. 50Arcades his oris, genus a Pallante profectum,

Qui regem Euandrum coraites, qui signa secuti,

Deleg^re locum, et posu^re in montibus urbem,Paliantis proavl de nomine Pallanteum

:

Hi bellum assidue ducunt cum gente,Latin& :

Hos castris adhibe socios, et foedera junge,

Ipse ego te ripis et recto flumine ducam,Adversum remis superes subvectus ut amnem.Surge age, nate Dea ; primisque cadentibus astris,

Junoni fer rite preces, iramque minasque 60Supplicibus supera votis. Mihi victor honoremPersolves. Ego sum, pleno quem flumine cernis

Stringentem ripas, et pinguia culta secantem,

Coeruleus Thybris, coelo gratissimus amnis.

Hic niihi magna domus, celsis caput urbibus, exit.

Dixit, deinde lacu Fluvius se condidit alto,

Ima petens. Nox ^nean somnusque reliquit.

Surgit, et, setherei spectans orientia Solis

Lumina, rite cavis undam de flumine palmis

Sustulit, ac taies effuDdit ad aethera voces : 70Nymphse, Laurentes Nymphse, genus amnibus unde

est,

Tuque, o Thybri, tuo genitor cum flumine sancto,

Accipite JEnean, ettandem areete periclis.

Quo te cumque lacus, miserantem incommoda nostra,

Fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis ;

Semper honore meo, semper celebrabere donis,

Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.Adsis o tantum, et propius tua numina firmes.

Sic memorat, geminasque legit de classe biremes,

Remigioque aptat ; socios simul instruit arrais. 80Ecce autem, subitum atque oculis mirabile mon

strum,

Candida per silvam cum fetu concolor albo

Produbuit, viridique in litore conspicitur sus ;

g5p ^NEippS I^IB.YIIU

Suam pius i^iie^ tibi,^nini, tibi, niaxima Jwo,actat, sacra ferjens, et c]\m grege sistit,^d Hrjam.

Thybrjs ea fluvium, quam longa est, npcte tum^nt.epiLeniit, et tacita refluens ita substitjt unda,

Mitis ut in morem stagni placidaeque p^lyfjis

Sterneret sequor aquis, remo ut luct^n)en.,ab:es§§t.

Ergo iter inc^ptum celerant ; rumore .§eci^i^p g{)

Labitur uncta vadis abies : mirantur et updse

;

Miratur nemus insuetum fulgentia longe

Scuta virum fluvio pictasque innare carinjjus.

,011i remigio noctemque diemque fatigant,

Et longos superar^t flexus, variisque teguntur

Arbqribus, viridesque secant placido sequore sily^s.

Sol medium CGeli cpnscenderat igneus orbem,Cum murps arcemqne procui ac rara domprumTecta vident ; quee nunc Romana potentia cio^lo

^quavit : tum res inopes Euandrus habeb^t. ,1 00Ocyus adv^rtunt prpras, urbique propinqu3.nt.

Forte die soUennera illo rex Arcas honpri^m

Amphitryonia^sB magno Divisque ferebat

Ante urbem in luco. Pallas huic filius un^,

,Una pmnes juvenum primi, pauperque senatus,

Thura dabant ; tepidusque cruor fumabatj4 aras.

Ut celsas videre rates, atque inter ppacumAllabi nemus, et tacitis incumbere remis,

Terrentur visu subito, cunctique relictis

Consurgunt mensis : audax quos rumpere JPsi^la^ 110Sacra yetat^ raptoque volat telo obvius ipse ;

Et procul e tumulo, Juvenes^ qi^ae causa svbegit

Ignotas tentare vias ? quo tenditis ? inquit.

Qui genus ? unde domo ? pacemne huc fert\^,^x>^vx^}s.?

Tum pater ^^Eneas puppi sic fatur ab alta,

Paciferseque manu ramum prsBtendit olivae

;

Trojugenas ac tela vides inimicaLatinis ;

Quos iili bello profugos e^ere superbp.

Euandrum petimus. Eerte hsec, et dicite lectos

iEKEIDOS LIB; VIII. ^i^l^

Dardania^ v^iiffsse diices, sbcia atoa rogantes. 12^

^ Obstupuft tatito percussus nomine Pallas :

^Egrederfe o, quicumque es, ait, conitnque parentemAlloquere, ac nostris saccede penatibus hospes.

Excepitque manu, dextramque amplexus inhaesit.

Progressi stibeunt luco\, fiuviumque relinquunt.

Tum regem iEneas diciis afTatuf amicis

:

Optime Graiugenum, cui me Fortuna precari,

Et vitta comtos voluit praetendere ramos !

Non equidem extimui, Danaum quod ductor, et Arca"^

Quodque ab stirpe fores geminis conjunctus AtridisySed mea me virtus, et sancta oracula Divum, 131Cognatique patres, tua terris didita fama,

Conjunxere tibi, et fatis eg^re volentem.

Dardanus, lliacae primus patef urbis et auctor,

Electra, ut Graii perhibent, Atlantide cretus,

Advehitur Teucros ; Electram maximus Atlas

"Edidit, sethefeos humero qui sustinet orbes.

Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia!

Cyllense gelido conceptum verticefiidit

;

At Maiam, auditis si quidquam credimus, Atlas, 140Idem Atlas genenU, coeli qiii sidera tollit.

Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.

His fretus, non iegatos, neque prima per artemTeiitamenta tui pepigi : me, me ipse, meumque

; Objeci caput, et supplex ad limina veni.

Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello

Insequitur ; nos si pellant, nihil abfore credunt,

!Qtrin omtiem Hesperiam penitus sua sub juga mittant,

'Et mare, quod supra, teneant, quodque alluit infra.

Accipe, daque fidem. Sunt nobis fortia bello 150jPectora, sunt animi, et rebus spectata juventus.

i Dixerat iSneas. llle os, oculosque loquentis

I

Jamdudum, et totum lustrabat lumine corpus.

Turri sic pauca refert : Ut te, fortissime Teucrftm,

A^cipio agnoscoque. libens ! ut verba pafentis,

252 JENEIDOS LIB. VIII.

Et vocem Anchisse magni vultumque areeordor

!

Nam memini HesionaB visentem regna sororis

Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem,

Protenus Arcadiee gelidos invisere fines.

Tum mihi prima genas vestibat flore juventa ; 160Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsumLaomedontiaden : sed cunctis altior ibat

Anchises. Mihi mens juvenali ardebat amoreCompellare virum, et dextrse conjungere dextram.

Accessi, et cupidus Phenei sub moenia duxi.

Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas,

Discedens, chlamydemque auro dedit intertextani,

Frenaque bina, meus qu» nunc habet aurea Pallas»

3Srgo et, quam petitis, juncta est mihi foedere dextra

;

Bt, lux cum primum terris se crastina reddet, 170

Auxilio tetos dimittam, opibusque juvabo.

Interea sacra ha&c, quando huc venistis amici,

Annua, quae differre nefas, celebrate faventes

Nobiscum, et jam nunc sociorum assuescite mensis

Hasc ubi dicta, dapes jubet et sublata reponi

Pocula, gramineoque viros locat ipse sedili

;

Praecipuumque toro et villosi pelle leonis

Accipit iEnean, solioque invitat acerno.

Tum lecti juvenes certatim araeque sacerdos

Viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris

Dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. 181

Vescitur i^neas, siraul et Trojana juventus,

Perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

Postquam exemta fames,et ampr compressus edendi,

JElex Euandrus ait s Non haec sollennia nobis,

Has ex more dap^es, hanc tanti numinis aram,

Vana superstitio veterumque ignara Deorum j

Imposuit : ssevis, hospes Trojane, periclis

Servati facimus, meritosque novamus honores.

Jam primum saxis suspenaam hanc adspice rupem ;

Pisjectse procul ut moles, desertaque montis 191

JSNEIDOS .i;.iB. Vlil. 253

Stat douius, et scopuli ingentem trax^re ruinam^

Hic spelunca fuit, vasto submota recessu ;

Semihominis Caci facies qujim dira tenebat,

Solis inaccessam radiis; semperque recenti

Caede tepebat humus ; foribusque affixa superbis

Ora virum triBti pendebant pallida tabo.

Huic monstro Viilcanus erat pater: illius atros

Ore vomens ignes, magna se mole ferebat.

Attulit et nobis aliquando optantibus aetas 200Auxiiium adventumque Dei. Nam maximus uitor,

Tergemini nece Geryonie spoliisque superbus,

Alcides aderat, taurosque bac victor agebat

Ingentes ; vallemque boves amnemque tenebant.

At furiis Caci mens effera, ne quid inausumAut intractatum scelerisve dolive fuisset,

Quattuor a stabulis praestanti corpore tauros

Avertit, totidem forma superante juvencas.

Atque lios, ne qua forent pedibus vestigia rectis,

Cauda in speluncam tractos, v^rsisque viarum 210Indiciis raptos,. saxo occultabat ppaco.

Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.

interea, cura jam stabulis saturata moveretAmphitryouiades armenta, abitumque pararet,

Discessumugire boves, atque omne querelis

Impleri nemuSy et coHes clamore relinqui.

Reddidit uua boxim vocemj vastoque sub antro

Mugiit, et Caci spem custodita fefellit.

Hic vero Alcidae furiis exarserat atro

Felle doior: rapit arma manu, nodisque gravatum

Robur ; et aetherei cursu petit ardua montis. 221

Turajjrimum nostri Cacum vid^re timentemTur^ptumque ocuiis. Fugit ilicet ocyor Euro,

Speiun^amque petit ; pedibus timor addidit alas.

Ut sese inciusit, ruptisque immane catenis

j

Dejecit saxum, ferro quod et arte paterna

Pendebat, fultosque emuniit objice poistes ;

254? iENElDOS LIB. VIII.

Ecce furens animis aderat Tirynthius ; omnemqueAccessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

Dentibns infrendens. Ter totum fervidus ira 230Lustrat Aventini montem ; ter saxea tentat

Limina nequidquam ; ter fessus valle resedit.

Stabat acuta silex, prsecisis undique saxis,

SpeluncsB dorso insurgens, altissima visu ;

Dirarum nidis domus opportuna volucrum.Hanc, ut prona jugo laevum incumbebat ad amnem,Dexter in adversum nitens concussit, et imis

Avulsam solvit radicibus ; inde repente

Impulit ; impulsu quo maximus insonat sether ;

Dissultant ripae, refluitque exterritus amnis. 240At specus et Caci detecta apparuit ingens

Regia, et umbrosse penitus patu^re cavernee ;

Non secus, ac si qua penitus vi terra dehiscens

Infernas reseret sedes, et regna recludat

Pallida, Dis invisa ; superque immane barathruni

Cernatur, trepidentque immisso lumine Manes.Ergo insperata deprensum in luce repente,

Inclusumque cavo saxo, atque insueta rudentem,Desuper Alcides telis premit, omniaque armaAdvocat;, et ramis vastisque molaribus instat. 250Ille autem, neque enim fuga jam super uUa pericli,

Faucibus ingentem fumuni;, mirabile dictu,

Evomit, involvitque domum caligine ceecd,

Prospectum eripiens oculis ; glomeratque sub antro

Fumiferam noctem commixtis igne tenebris.

Non tulit Alcides animis, seque ipse per ignemPreecipiti injecit saltu, qu^ plurimus undamFumus agit, nebulaque ingens specus aestuat atrd.

Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentemCorripit in nodum complexus, et angit inhserens 260Elisos oculos, et siccum sanguine guttur.

Panditur extemplo foribus domu^ atra revulsis ;

Abstractr^que boves abjurataeque rapinse

.ENEIDOS LIB. VIIJ. 255

Coeio ostenduntur, pedibusque informe cadaver

Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo

Terribiles oculos, vultum, villosaque setis

Pectora semiferi, atque exstinctos faucibus ignes.

Ex illo celebratiis honos, laetique minores

Servav^re diem, primusque Potitius auctor,

Et domus Herculei custos Pinaria sacri 270[Hanc aram iuco statuit, quasMaxima semperDicetur nobis, et erit quse maxima semper.]

Quare agite, o juvenes, tantarum in munere laudumCingite fronde comas, et pocula porgite dextris,

ComnHinemque vocate Deum, et date vina volentes.

Dixerat ; Hercuiea bicolor cum populus limbra

Velavitque comas, foliisque innexa pependit

;

Et sacer implevit dextram scyphus. Ocyus omnesla mensam laeti libant, Divosque precantur..

Devexo interea propior fit Vesper Olympo : 280Jamque sacerdotes primusque Potitius ibant,

Peliibus in morem cincti, fiammasque ferebant.

[Instaurant epuias, et mensse grata secundse

Dona ferunt, cumuiantque oneratis lancibus aras.]

Tum Saiii ad cantus, incensa altaria circum,

Populeis adsunt evincti tempora ramis ;

Hic juvenum chorus, ille senum ; qui carmine laudes

Herculeas et facta ferunt ; ut prima novercss

Monstra nianu geminosque premens eiiserit angues ;

Ut beilo egregias idem disjecerit urbes, 290Trojamque CEchaliamque ; ut duros mille labores

Rege sub Eurystheo, fatis Junonis iniqua^,

Pertuierit. Tu nubigenas, invicte, bimembresHylaeumque Phoiumque manu, tu Cressia mactasProdigia, et vastum Nemea sub rupe leonem.Te Stygii tremuere iacus, te janitor Orci,

Ossa super recubans antro semesa cruento

;

Nec te ullse facies, non terruit ipse TyphoeusArduus, arma tenens ; non te rationis egentem

z 2

256 iKNElDOS LIB. VIII.

Lernaeus turba capituni circunistetit anguis. 300Salve, vera Jovis proles, decus addite Divis,

Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.Talia carminibus celebrant ; super omnia CaciSpeluncam adjiciunt, spirantemque ignibus ipsum.Consonat omne nemus strepitu, coUesque resultant.

Exin se cuncti divinis rebus ad urbem' Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo,

Et comitem ^neam juxta natumque tenebat

Ingrediens, varioque viam sermone levabat.

Miratur, facilesque oculos fert omnia circum, 310^neas, capiturque locis ; et singula laetus

Exquiritque auditque virum monimenta priorum.

Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis :

Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant,

Gensque virum truncis et duro robore nata;^ Queis neque mos neque cultus erat; ^ nec jungere

tauros,

Aut componere opes norant, aut parcere parto

:

Sed rami, atque asper victu venatus alebat.

Primus ab sethereo venit Saturnus Olympo,Arma Jovis fugiens, et regnis exsul ademtis. 320Is genus indocile ac dispersum montibus altis

Composuit, legesque dedit, Latiumque vocari

Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.

Aurea quse perhibent, illo sub rege fuerunt

S^cula : sic placida populos in pace regebat

:

Deterior donec paulatim ac decolor setas,

Et belli rabies, et amor successit habendi.

Tum manus Ausonia et gente^ ven^re Sicanae ;

Seepius et nomen posuit Saturnia tellus.

Tum reges, asperque immani corpore Thybris ; 330Aquo post Itali fluvium cognomine ThybrimDiximus ; amisit verum vetus Albula noraen.

Me pulsum patria, pelagique extrema sequentem,

Fortuna omnipotens et ineluctabile fatura

^NEIDOS LIB. VJII. 257

His posu^re locis, matrisque egere trenienda

Carmentis Nymphae monita, et Deus auctor Apollo.

Vix ea dicta ; dehinc progressus moristrat et aram,

Et Carmentalem Romano nomine portamQuam memorant, Nymphse priscum Carmentis ho-

^- noremVatis fatidicse, ceeinit quse prima fiitufos 340iEneadas magnos, et nobile Pallanteum.

Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer AsylumRettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal,

Parrhasio dictum Panos de more Lycsei,

Necnon et «acri monstrat nemus Argileti,

Testaturque locum, et letum docet hospitis Argi.

Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,

Aurea uunc, olim silvestribus horrida dumis.

Jamtumrelligiopavidosterrebatagrest.esDira loci ; jam tum silvam saxumque tremebant. 350Hoc nemu^5 hunc, inquit, frondoso vertice collem,

Quis Deu«, incertum est, habitat Deus ; Arcades

ipsum '

Credunt se vidisse Jovem, cum saepe nigrantemiEgida concuteret, dexti*d nimbosque cieret.

Hsec duo prgeterea disjectis oppida muris,

Reliiquias veterumque vides monimenta virorani.

Hanc Janus pater, hanc Saturnus condidit arcena

:

Janiculum huic, illl fuerat Saturnia nomen.Talibus inter se dictis ad tecta subibant

Pauperis Euandri, passimque armenta videbant 'rSk^S

Romanoque Foro et lautis mugire Carinis.

Ut ventum ad sedes, Hsec, inquit, limina victor

Alcides subiit ; hsec illum regia cepit.

Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque digrami

FingeDeo; rebusque veni non asper egenis. .

Dixit, et angusti subter fastlgia tecti

Ingentem .^nean duxit, stratisque lor.ivit

258 iENEIDOS LIB. VIII.

Effultum foliis et pelle Libystidis ursae.

Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis.

At Venus haud animo nequidquam exterrita nmlmr,

Laurentumque minis et duro mota tumultu, 371Vuicanum alloquitur, thaiamoque haec conjugis aureoIncipit, et dictis divinum adspirat amorem :

Dum beilo Argolici vastabant Pergama reges

Debita, casurasque inimicis ignibus arces,

Non uilum auxilium miseris, nan arma rogavi

Artis opisque tuse ; nec tc, carissime conjux,

Incassumve tuos voiui exercere iabores

;

Quamvis et Priami deberem piurima natis,

Et durum JEnese flevissem ssepe laborera. 380Nunc Jovis imperiis Rutuiorum constitit oris :

Ergo eadem supplex venio, et sanctum mihi numenArma rogo, genitrix nato. Te fiiia Nerei,

Te potuit iacrymis Tithonia flectere conjux.

Adspice, qui coeant populi, quse moenia ciausis

Ferrum acuant portis in me excidiumque tneorum.

Dixerat ; et niveis hinc atque hinc Diva lacertis

Cunctantem amplexu moili fovet. liie repente

Accepit soiitam flammam ; notusque meduiias

Intravit calor, et iabefacta per ossa cucurrit ; 390Non secus atque oiim, tonitru cum rupta corusco

Ignea rima micans percurrit iumine nimbos.

Sensit Isetadolitj et formse conscia conjux.

Tum pater seterno fatur devinctus amore

:

Quid causas petis ex aito ? fiducia cessit

Quo tibi, Diva, niei ? similisii cura fuisset»

Tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset

;

Nec Pater omnipotens Trojam, nec fata vetabant

Stare, decemqu© alios Priamum superesse per annos

Et nunc, si bellare J)aras, atque hsec tibi mensest,Quidquid in arte mea possum promittere cur8e> 401

Quod fieri ferro liquidove potest el«ctro.

1

M^fEiJyos LiB. viii. 259

Qaantuni ignes animseque valent ; absiste precando

Viribus indubitare tuis. Ea verba locutus,

Optatos dedit aniplexus, placidumque petivit

Conjugis infusus gremio per membra soporem. ^Inde, ubi prima quies medio jam noctis abactae

Curriculo expuierat somnum ; cum femina primum,Cui tolerare colo vitam tenuique MinervaImpositum, cinerem et sopitos suscitat ignes, 410Noctem addens operi ; famulasque ad lumina longo

Exercet penso, castum ut servare cubile

Conjugis, et possit parvos educere natos :

Haud secus Ignipotens, nec tempore segnior illo,

Mollibus e stratis opera ad fabriliasurgit/

Insula Sicanium juxta latus ^oliamqueErigitur Liparen, fumantibus ardua saxis ;

Quam subter specus et Cyclopum «xesa caminis

Antra ^tnsea tonant, validique incudibus ictus

Auditi referunt gemitum, striduntque cavernis 420Stricturae Chalybum, et fornacibus ignis anhelat ;

Vulcani domus, et Vulcania nomine tellus.

Huc tunc Ignipotens coelo descendit ab alto.

Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,

Brontesque, Steropesque, et nudus inembra Pjnticmon,His informatum manibus jam parte poiita-i!^'^-^'- -

Fulmen erat ; toto genitor quse plurima catlo

Dejicit in terras ; pars imperfecta manebat,Tres irabris torti radios, tres nubis aquosse

Addiderant/ rutili tres ignis et alitis austri. 430Fulgores nunc horrifieos, sonitumque, metumque,Miscebant operi, flammisque sequacibus iras.

Parte aiia Marti currumque rotasque volucres

lostabant ; quibus ille viros, quibus excitat urbes ;

^gidaque horriferam, turbatse Palladis arma,Certatim squamis serpentilm auroque poHbant,Connexosque angues, ipsamque inpectore Div»Gorgona, d^secto vertentem lumina collo=

260 i^ENEIDOS LIB. VIII.

Toilite cutjcta, inquit, coeptosque auferte labores»

^tnaei Cyclopes^ et huc advertite mentem : 440Arma acri faeienda viro. Nunc viribus usus,

Nunc manibua rapidis, omni nunc arte magistra.

Praecipitate moras. Nec plura effatus : et illi

i Ocyus incubu^re omnes, pariterque labot^m'^

Sortiti : fluit aes rivis, aurique met^illum ;

Vuinificusque chalybs vasta fornace UqUescit.

Ingentem clypeum informant, unum omnia contra

Tela Latinorum ; septenosque orbibus orbes

Tmpediunt. Aiii ventosis foHibus auras

Accipiunt redduntque ; alii stridentia tingunt 450^ra lacu. Geniit impositis incudibus antrum.Illi intersese multa vi brachia tollunt

In numerum, versantque tenaci forcipe massam.Haec pater ^Eoiiis properat dum Lemnius oris,

Euandrum ex humili tecto lux suscitat aima.

Et matutini volucrum sub cuimine eantus.

Consurgit senior, tunicaque inducitur artus,

Et Tyrrhena pedum cireumdat vincula piantis ;

Tum lateri atque humeris Tegeaeum subligat ensem,Demissa ab laeva pantherse terga retorqueiis. 460Necnon et gemini custodes limine ab alto

Praecedunt, gressumque canes comitantur herilem.

Hospitis JEneae sedem et secreta petebat,

Sermonum memor et promissi muneris, heros.

Nec minus jiEneas se matutinus agebat.

Filius huic Pallas, ilii comes ibat Achates»

Cpngressi jungunt dextras, mediisque residunt

jEdibus, et licito tandem sermone fruuntur.

Rex prior heec : 469Maxiine Teucrorum ductor, quo sospite nunquamRes equidem Trojas victas aut regna fatebor

;

Nobis ad beili auxilium pro nomine tanio

Exiguse vires. Hinc Tusco claudimur amni

;

Hinc Rutulus premit, et raurum eircumsonat armis.

r iKNEIDOS LIB. VIII. 261

Sed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis

Jungere castra paro ; quam fors inopina salutem

Ostentat. Fatis buc te poscentibus affers.

Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto

Urbis Agyllinae sedes ; ubi Lydia quondamGens, bello preeclara, jugis insedit Etruscis. 480Hanc multos florentem annos rex deinde superbo

Imperio et saevis tenuit Mezentius armis.

Quid memorem infandas C8ede« ? quid facta tyranni

Effera ? Di capiti ipsius generique reservent

!

i

Mortua quin etiam jungebat corpora vivis,

Componens manibusque manus, atque oribus ora

I

(Tormenti genus) ; et sanie taboque fluentes

iComplexu in misero long^ sic morte necabat.

i

At fessi tandem cives infanda furentem

Armati circumsistunt ipsumque domumque ; 490

i

Obtruncant socios, ignem ad fastigia jactant.

Ille inter csedes Rutulorum elapsus in agros

Confugere, et Turni defendier hospitis armis.

i|Ergo omnis furiis surrexit Etruria justis

;

Regem ad supplicium prsesenti Marte reposcUnt.

I

His ego te, ^nea, ductorem millibus addam.Toto namque fremunt condensse Jitore puppes ;

Signaque ferrejubent ; retinet longaevus haruspex

Fatacanens : O Maeonise delecta juventus,

Fios veterum virtusque virum, quos justus in host^mFert dolor, etmerita accendit Mezentius ira ; 501Nulii fas Italo tantam subjungere gentem

;

Externos optate duces. Tum Etrusca resedit

iHoc acies campo, monitis exterrita Divum.Ipse oratores ad me regnique coronamCum sceptro misit, mandatque insigniaTarcho,

Succedam castris, Tyrrhenacjue regnacapessam.Sed mihi tarda gehi saechsque efFeta senectus

llnvidet imperium, seraeque ad fortia vires.

Natum exhortarer, ni mixtus matre Sabell^ 510

262 ^NEIDOS LIB. VIII.

Hinc parteni patriae traheret. Tu, cujus et annis

Et generi fata indulgent, quem numina poscunt,

Ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.

Hunc tibi praeterea, spes et solatia nostri,

Pallanta adjungam : sub te tolerare magistro

Militiam et grave Martis opus, tua cernere facta

Assuescat, primis et te miretur ab annis.

Arcadas liuic equites bis centura, roborapubis

Lecta, dabo ; totidemque suo tibi nomine Pallas.

Vix ea fatus erat ; defixique ora tenebant 520^neas Anchisiades et fidus Achates,

Multaque dura suo tristi cum corde putabant

;

Ni signum coelo Cytherea dedisset aperto.

Namqueimproviso vibratus ab aethere fulgor

Cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente,

Tyrrheimyque tubae mugire per aethera clangor*

Suspiciunt ; iterum atque iterum fragor inerepat in-

gens.

Arma inter nubem, coeli in regione serena,

Per sudum rutilare vident, et pulsa tonare.

Obstupuere animis alii ; sed Troius heros 530Agnovit sonitum, et Divae promissa parentis.

Tum memorat : Ne vero, hospes, ne quaere profecto,

Quem casum portenta ferant ; ego poscor Olympo.Hoc signum cecinit missuram Diva creatrix,

Si bellum ingrueret ; Vulcaniaque arma per auras

Laturam auxilio.

Heu ! quantae miseris caedes Laurentibus instant I

Quas poenas mihi, Turne, dabis ! quam multa sub

undas

Scuta virum galeasque et fortia corpora volves,

Thybri Pater! Poscant acies, et fcedera rumpant. 540Haec ubi dicta dedit, solio se toUit ab alto ;

Et primum Herculeis sopitas ignibus aras

Excitat, hesternumque Larem parvosque Penatejs

Laetus adit ; mactant lectas de more bide

iENEIDOS LIB. VIII. 263

Euandrus pariter, pariter Trojana juventus.

Post hinc ad naves graditur, sociosque revisit ;

Quorum de numero, qui sese in bella sequantur,

Praestantes virtute legit ; pars csetera pron^

Fertur aqua, segnisque secundo defiuit amni,

Nuntia ventnra Ascanio rerumque patrisque. 550Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva

;

Ducunt exsortem jEneae ; quem fulva leonis

Pellis obit totum,'pr8efulgens unguibus aureis.

Fama volat parvam subito vulgata per urbem,

Ocyus ire equites Tyrrheni ad limina regis.

Vota metu duplicant matres, propiusque periclo

It timor, et major Martis jam apparet imago.

Tum pater Euandrus, dextram complexus euntis,

Hseret, inexpletum iacrymans, ac talia fatur :

O ! mihi praeteritos referat si Jupiter annos, 560Qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa

Stravi, scutorumque incendi victor acervos ;

Et regem hac Herilum dextra sub Tartara misi

;

Nascenti cui tres animas Feronia mater(Horrendum dictu) dederat, terna arma movenda ;

Terieto sternendus erat ; cui tunc tamen omnesAbstuiit hffic animas dextra, et totidem exuit armis.

Non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,Nate, tuo ; neque finitimus Mezentius usquam,Huic capiti insultans, tot ferro sseva dedisset 570Funera^ tam multis viduasset civibus urbem.

At vos, o Superi, et Diviim tu maxime rector

Jupiter ! Arcadii, queeso, miserescite regis,

Et patrias audite preces : Si numina vestra

Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,

') Si visurus eum vivo, etventurus in unum ;

'-Vitamoro; patiar quemvis durare laborem.

jSin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris ;

!

Nunc» o nunc Hceat crudelem abrumpere vitam,

Dura curae ambiguse, dum spes incerta futuri, 580

264} .ENEIDOS LIB. VIII/

Dum te, care piier, niea sera et sola voluptas^

Coinplexu teneo ; gravior ne nuntius aures

Vulneret. Haec genitor digressu dicta supremoFundebat : famuli collapsum in tecta ferebant.

Jamque adeo exierat portis equitatus apertis ;

JEneas inter primos et fidus Achates ; ^

Inde alii Trojse proceres ; ipse agmine Pallas

In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis ;

Qualis, ubi Oceani perfusus Lucifer und^,

Quem Venus ante aiios astrorum diligit ignes, 590Extulit os sacrum coelo, tenebrasque resolvit.

Stant pavidie in muris matres, oculisque sequunturPulveream nubem, et fuigentes aere catervas.

Olli per dumos, qua proxima meta viarum,

Armati tendunt. It clamor, et, agmine facto,

Quadrupedante putremsonitu quatit ungula campuin;Est ini^ens gelidum lucus prope Caeritis amnem,Relligione patrura latesacer ; undique coUes

Inchis^re cavij et nigra nemus abiete cingunt. ^Silvano fama est veteres sacrasse Peiasgos, - 600Arvorum pecorisque Deo, lucumque diemque,

Qui primi fines aliquando habu^re Latinos.

Haud procul hincTareho et Tyrrheni tuta tenebant

Castra locis, celsoque omnis de colle yideri

Jam poterat legio, et latis tendebat in arvis.

Huc pater j^Bneas et bello lecta juventus

Succedunt, fessique et equos et corpora curant.

At Venus sethereos inter Dea candida nimbosDona ferensaderat ; natumque in vallereducta

Ut procul egelido secretum iumine vidit, 610Talibus affata est dictis, seque obtulit ultro :

En, perfecta mei promissa conjugis arte

Munera ; ne mox aut Laurentes, nate, superboSj

Aut acrem diibites in proelia poscere Turnum.Dixit, et amplexus nati Cytherea petivit

;

Arma sub adversa posuit radiantia quercu.

^NEIDOS LIB. VIII. 265

IUe Deae donis €t tanto laetus honore

Expleri nequit,ratque oculos^per singula volvit,

Miraturque, interque manus et brachia versat

Terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 620Fatiferumque easem, loricam ex sere rigentem,

Sanguineam, ingentem, qualis, cum coerula nubesSolis inardescit radiis, longeque refulget

;

Tum leves ocreas electro auroque recocto,

Hastamque, et clypei non enarrabiie textum.

Illic res Italas Romanorumque triumphos,

Haud vatum ignariis venturique inscius sevi,

Fecerat Ignipotens ; illic genus omne futurae

Stirpis ab Ascanio, pugnataque in ordine bella,

Fecerat et nridi fetam Mavortis in antro 630Procubuisse lupara : geminos huic ubera circum

Ludere pendentes pueros, et lambere matremIrapavidos ; iiiam tereti cervice refiexam

Mulcere aiternos, et corpora iingere lingua. ..'^, :

Nec proculhincllomamj et raptas sine more Sabinas

Consessu caveae, magnis Circensibus actis,

Ad^iderat, subitoque novum consurgere belium

Romulidis, Tatioque seni, Curibusque severis.

Post idem, inter se posito certamine, reges

Armati Jovis ante aram, paterasque tenent^s, 640Stabant, et caesa jungebant foedera porea.

Haud pfocul inde, citae Metum in diversa quadrig^

Distuierant (at tu dictis, Aibane, manere^!)

Raptabatque viri mendacis viscera Tullus

Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.

Necnon Tarquinium ejectum Porsenna jubebat

Accipere, ingentique Tirbem obsidione premebat

;

^neadffi in ferrum pro libertate ruebant.

liiuni indignanti similem, similemque minanti,

Adspiceres ; pontem auderet quod vellere Cocles,

Et fluvium vinciis innaret Cioeiia ruptis, 651

In summo custos Tarpeise Manlius arcis

A A

^66 iENEIDOS LIB, VIII.

Stabat pro templo, et CapitoHa celsa tencbat,

[Romuleoque recens horrebat regia culmo.]

Atque hic auratis volitans argenteus anser

Porticibus, Gallos in limine adesse canebat

:

Galli per dumos aderant, arcemque tenebant,

Defensi tenebris et dono noctis opacee ;

Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis ;

Virgatis lucent sagulis ; tum lactea colla 660Auro innectuntur; duo quisque Alpina coruscant

Gsesa manu, scutis protecti corpora longis.

Hic exsultantes Salios, nudosque Lupercos,

Lanigerosque apices, et lapsa ancilia coelo

Extuderat ; castae ducebant sacra per urbemPilentis matres in moUibus. Hinc procul addit

Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis ;

Et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci

Pendentem scopulo, Furiarumque ora trementem ;

Secretosque pios ; his dantem jura Catonem. 670Hsec inter tumidi late maris ibat imago

Aurea ; sed fluctu spumabant coerula cano ;

Et circum argento clari delphines in orbemMquorsL verrebant caudis, testumque secabant.

In medio classes seratas, Actia bella,

Cernere erat ; totumque instructo Marte videres

Fervere Leucaten, auroque efFulgere fluctus.

Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar

Cum patribus, populoque, Penatibus et magnis Dis,

Stans celsa in puppi ; geminas cui tempora fian!*

mas 680LiBta vomunt, patriumque aperitur vertice sidus.

Parte alia ventis et Dis Agrippa secundis

Arduus agmen agens ; cui, belli insigne superbum,Tempora navali fulgent rostrata corona.

Hinc ope barbarica, variisque Antonius armis,

Victor ab Aurorse populis et litore Rubro,iEgyptum viresque Orientis et ultima secum

iKNEIDOS LIB. VIII. 267

Bactra vehit ; sequiturque (nefas!) jEgypt ia coiijux.

Uua omnes ruere, ac totum spumare, reductis

Convulsum remis rostrisque tridentibus, aequor. 690Alta petunt: pelago credas innare revulsas

CycladaSj aut montes concurrere montibus altos ;

Tanta mole viri turritis puppibus instant.

Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum

Spargitu^; arva nova Neptunia ceede rubescunt.

Regina in raediis patrio vocat agmina sistro ;

Necdum etiam geminos a tergo respicit angues.

Omnigenumque Deum monstra, et latrator Anubis,

Contra Neptunum et Venerem, contraque Minervam,Tela tenent. Ssevit medio in certamine Mavors 700Cselatus ferro, tristesque ex sethere Diree

;

Et scissa gaudens vadit Discordia palla ;

Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.

Actius hgec cernens arcum intendebat ApoUoDesuper : omnis eo terrore -Sgyptus, et Indi,

Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.

Ipse videbatur ventis regina vocatis

Vela dare, et iaxos jam jamque immittere funes.

IUam inter ca^des pallentem morte futur^

Fecerat Ignipotens undis et Tapyge ferri

;

710Contra autem magno moerentem corpore Nilum,Pandentemque sinus, et tota veste vocantemCoeruleum in gremium, latebrosaque flumina, victos.

At Caesar, triplici invectus Romana triumphoMoenia, Dis Italis votum immortale sacrabat,

Maxima tercentimi totam delubra per Urbem.Laetitia ludisque vm plausuque fremebant

:

Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae ;

Ante aras terram csesi stravere juvenci.

Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi, 7-0Dona recognoscit populorum, aptatque superbis

Postibus ; incedunt victae longo ordine gentes,

A A 2

268 ^NEIDOS LJB. I3t.

Quam varise linguis,^ babitu tam vestis et armis.

Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,

Hic Lelegas Carasque sagittiferosque GelonosFinxerat. Euphrates ibat jam mollior undis,

Extremique hominum Morini, Rhenusque Dicornis ;

Indomitique Dahse, et pontem indignatus Araxes.

Talia, per clypeum Vulcani, dona parentis,

Miratur, rerumque ignarus imagine gaudet, 730Attollens humero famamque et fata nepotum.

LIBER NONUS.

ArciUE ea divers^ penitus dum parte geruntur,

Irim de coelo misit Saturnia JunoAudacem ad Turnum. Luco tum forte parentis

Pilumni Turnus, sacrata valie, sedebat.

Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est

;

Turne, quod optanti Div&m promittere nemoAuderet, volvenda dies, en, attulit ultro.

^neas, urbe, et sociis, et classe relict^,,

Sceptra Palatini sedemque petit Euandri.

Nec satis : extremas Corythi penetravit ad urbes; 10

Lydorumque manum, collectos armat agrestes.

Quid dubitas ? nunc tempus equos, nunc poscefe

currus.

Rumpe moras omnes, et turbata arripe castra.

Dixit, et in coelum paribus se sustulit alis ;

Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Agnovit juvenis, dupHcesque ad sidera pahnas

Sustulit, et tah fugientem est voce secutus :

Iri, decus coeh, quis te mihi nubibus actamDetuHt iu terras ? unde haec tam cla^arepente

Tempestas ? medium video discederecoelum, 20

Palantesque polo stellas. Sequor omina tanta.

^NEIBOS LIB. IX. 269

Quisquis in arma vocas. Et sic effktus ad undani

Processit, summoque hausit de gurgite lymphas,

Multa Deps orans ; oneravitque aethera votis.

Jamque dmhis campis exercitus ibat apertis,

Dives equf ;;»!, dives pictai vestis et auri.

Messapus primas acies, postrema coercent

Tyrrhidae juvenes : medio dux agmine Turnus[Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est :]

Ceu septem surgens sedatis aninibus altus 30Per tacitum Ganges, aut pingui flumine Nilus,

Cum refluit campis, et jam se condidit alveo.

Hic subitam nigro glomerari pulvere nubemProspiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis.

Primus ab adversji conclamat mole Caicus :

Quis globus, o cives, caligine volvitur atra ?

Ferte citi ferrum, date tela, scandite muros :

Hostis adest, eia. Ingenti clamore per omnesCondunt se Teucri portas, et moenia complent.

Namque ita discedens praeceperat optimus armis 40wSineas : si qua int^rea fortuna fuisset,

Neu struere auderent aciem, neu credere campo ;

Castra modo et tutos servarent aggere muros.

Ergo, etsi conferre nianum pudor iraque monstrat,

Objiciunt portas tamen, et preecepta facessunt^

Ai*matique cavis exspectant turribus hostem, ^^^

Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen,Viginti lectis equitum comitatus et urbi

Improvisus adest ; macuUs quem Thracius albis

Portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra. 50Ecquis erit mecum, juvenes ? qui primus in hostem ?

En, ait. Et jaculum attorquens emittit in auras,

Principium pugnae, et campo sese arduus infert.

Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur

Horrisono ; Teucrum mirantur inertia corda ;

Nou sequo dare s^e campo, non obvia ferre

Aruia viros, sed caslra fovere. Huc turbidus atque huc

270 JTNEIDOS LIB. IX.

Lubtrat equo muros, adituraque per avia quserit.

Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili,

Cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbres, 60Nocte super media ; tuti sub matribus agni

Balatum exercent : ille asper et improbus ira

Ssevit in absentes : coUecta fatigat edendiEx longo rabies, et siccae sanguine fauces

:

Haud aliter Rutulo, muros et castra tuenti,

Ignescunt irse ; duris dolor ossibus ardet

;

Qua tentet ratione aditus, et quse via clausos

Excutiat Teucros vallo, atque effundat in sequor.

Classem, quse lateri castrorum adjuncta latebat,

Aggeribus septam circum et fluvialibus undis, 70Invadit ; sociQ3que incendia poscit ovantes ;

Atque manum pinu flagranti fervidus implet.

Tum vero incumbunt ; urget praeseutia Turni

;

Atque omnis facibus pubes accingitur atris.

Diripu^re focos ; piceum fert fumida lumenTseda, et commixtam Vulcanus ad astra favillam.

Quis Deus, o Musae, tam s^eva incendia Teucris

Avertit ? tanto ratibus quis depulit ignes ?

Dicite. Prisca lides facto, sed fama perennis.^, ^

Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80-^neas classem, et pelagi petere alta parabat,

Ipsa Deilm fertur Genitrix Berecyntia magnumVocibus his affata Jovem : Da, nate, petenti,

Quod tua cara parens domito te poscit Olympo.Pinea silva mihi-, muitos dilecta per annos,

[Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

Nigranti picea trabibusque obscurus acernis :]

Has ego Dardanio juveui, cum ciassis egeret^

Lgeta dedi : nuno sollicitam timor anxius urget.

Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem,Ne cursu quassatse ullo, neu turbine venti 91

Vincantur ; prosit nostris in montibus ortas.

Fiiius hiik' eontra. torquet qui sidera mundi

:

.ENEIDOS LIB. IX. 271

O gehitrix, quo fata vocas ? aut quid petis istis ?

Mortaline manu factse immortale carinae

Fas habeant ? certusque incerta pericula lustret

JEneas ? cui tanta Deo permissa potestas ?

Imrno ubi defunct-ds finem portusque tenebunt

Ausonios, olim qusecumque evaserit undis,

Dardaniumque ducem Laurentia vexeritarva, 100Mortalem eripiam formam, magnique jubebo

^quoris esse Deas ; qualis Nereia DotoEt Galatea secant spumantem pectore pontum.Dixerat ; idque ratum Stygii per flumina fratris,

Per pice torrentes atraque voragine ripas,

Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum.Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcse

Debita compl^rant, cum Turni injuria MatremAdfnonuit, ratibus sacris depellere tsedas.

Hic primum nova lux oculis offulsit, et ingens 110Visus ab Aurora coelum transcurrere nimbus,

Idseique chori : tuni vox horrenda per auras

Excidit, et Troum Rutulorumque agmina complet

:

Ne trepidate meas, Teucri, defendere naves,

Neve armate manus ; maria ante exurere Tilrno,

Quam sacras dabitur pinus. Vos ite soiutae,

Ite, Dese pelagi; Genitrix jubet. Et, sua quaecjue,

Continuo puppes abrumpunt vincula ripis,

DeJphirmmque modo demersis aequora rostris

Ima petunt. ^ Hinc virgineae, mirabile monstrum,[Quot^rius ffifatas steterant adlitora prorae] 121

Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur.

Obstupu^re animis Rutuh ; conterritus ipse

Turbatis Messapus equis ; cunctatur et amnisRauca sonans, revocatque pedem Tiberinus ab altOi-

At non audaci cessit fiducia Turno

;

TJltro animos tollit dictis, atque increpat ultro : -

Trojanos hsec monstra petunt ; his Jupiter ipse

Auxilium solitum eripuit ; non tela, nec ignes

272 iENEIDOS LIB. IX,

Exspectant Ratulos. Ergo maria invia Teucrife, 1 30Nec spes uUa fugae ; rerurn pars altera ademta est.

Terra autem in nostris manibus ; tot millia, gentes

Arma ferunt Italse. Nil me fatalia terrent,

Si qua Pliryges pree se jactant, responsaDeorum.Sat fatis Venerique datum, tetig^re quod arva

Fertilis Ausonise Troes. Sunt et mea contra

Fata mihi, ferro sceleratam exscindere sentem,

Conjuge prserepta ; nec solos tangit Atridas

Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.

Sed periisse semel satis est. Peccare fuisset 140Ante satis, penitus modo non genus omne perosos

Femineum. Quibus haec medii fiducia valli,

Fossarumque moree, leti discrimina parva,

Dant animos. At non viderunt moenia Trojae

Neptuni fabricata manu considere in ignes?

Sed vos, o lecti, ferro quis scindere vallum

Apparat, et mecum invadit trepidantia castra ?

Non armis mihi Vulcani, non mille carinis

Est opus in Teucros. Addant se protinus omnesEtrusci socios. Tenebras et inertia furta ,150

[Palladii, caesis summee custodibus arcis]

Ne timeant ; nec equi caeca condemur in alvo : Jt i

Luce, palam, certum est igni circumdare muros. ^Haud sibi cum Danais rem, faxo, et pube Pelasg^

Esse putent, decimum quos distulit Hector in annniu

Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,

Quod superest, leeti bene gestis corpora rebus

Procurate, viri ; et pugnam sperate parat i.

Interea vigilum excubiis obsidere portas

Cura datur Messapo, et moenia cingere flamniis. IGi

Bis septera, Kutulo muros qui miiite serveut,

Delecti : ast illos centeni quemque sequuntur

Purpurei cristis juveces auroque corusei.

Discurrunt, vatiantque vices, fusique per herbuui

Indulgent vino, et vertunt crutevas aeiius.

iENEIDOS LIB. IX. 273

Collucent ignes : noctem custodia ducit^

Insomnem Tudo.

Hsec super e vallo prospectant Troes, et armis

Alta tenent ; necnon trepidi formidine portas

Explorant, pontesque et propugnacula jungunt ; 170Tela gerunt. Instant Mnestheus acerque Serestus ;

Quos pater JSneas, si quando adversa vocarent,

Rectores juvenum et rerum dedit esse magistros.

Omnis per muros legio, sortita periclum,

Excubat, exercetque vices, quod cuique tuendum est.

Nisus erat portse custos, acerrimus armis,

Hyrtacides ; comitem ^nese quem miserat Ida

Venatrix, jaculo celerem levibusque sagittis ;

Et juxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

Non fuit ^neadum, Trojana neque induit arma ;

Ora puer prima signans intonsa juventa. 181

His amor unus erat, pariterque in bella ruebant

;

Tum quoque communi portam statione tenebant,

Nisus ait^ Dine hunc ardorem mentibus addunt,

Euryale ? an sua cuique deus fit dira cupido ?

Aut pugnam, aut aliquid jamdudum invadcre mag-num

Mens agitat mihi ; nec placid^ contenta quiete est.

Cernis, quse Rutulos habeat fiducia rerum.

Lumina rara micant ; somno vinpque sepulti

Procubu^re ; silent late loca. Percipe porro, 190Quid dubitem, et quse nunc animo sententia surgat.

iEnean acciri omnes, populusque patresque,

Exposcunt ; mittique viros, qui certa reportent.

Si tibi, quce posco, promittunt (nam mihi facti

Faraa sat est) tumulo videor reperire sub illo

Posse viam ad muros et moenia Pallantea.

Obstupiiit magno laudum percussus amoreEuryalus ; simul his ardentem affatur amicum :

Mene igitur socium summis adjungere rebus,

Nise, fugis ? solum te in tanta pericjula mittam ?

274 iENEIDOS IrlB* IX.

Non ita me genitor, bellis assuetus, Opheltes 2Q1Argoiiciim terrorem inter Trojaeque labores

j

Sublatum erudiit ; nec tecum talia gessi,

Magnanimum -^nean, et fata extrema secutus.

Est hic, est animus lucis contemtor, et istum

Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.Nisus ad hsec : Equidem de te nil tale verebar

;

Nec fas ; non. Ita rae referat tibi magnus ovanteai

Jupiter, aut quicumque ocuhs hsec adspicit aequis.

Sed, si quis (quae multa vides discrimine tali), 210Si quis in adversum rapiat, casusve, Deusve,Te superesse velim ; tua vita dignior setas.

Sit, qui me raptum pugna, pretiove redemtum,Mandet humo solita ; aut, si qua id fortuna vetabit^

Absenti ferat inferias, decoretque sepulcro.

Neu matri miserse tanti sim causa doloris

;

Quse te, sola, puer, multis e matribus ausa,

Persequitur, magni nec moenia curat Acestae.

IUe autem : Causas nequidquam nectis inanes

;

Nec mea jam mutata loco sententia cedit. 220Acceleremus, ait. Vigiles simul excitat. IUi

Succedunt, servantque vices : statione relicta,

Ipse comes Niso graditur, regemque requirunt.

CtEtera per terras omnes animalia somnoLaxabant curas et corda oblita laborum :

Ductores Teucrum primi, delecta juventus,

Consilium summis regni de rebus habebant,,

Quid facerent, quisve^nese jam nuntius esset

;

Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes,

Castrorum et campi medio. Tum Nisus et una 230Euryahis confestim alacres admittier orant

;

Rem magnam, pretiumque morae fore. Prinaus lulus

Aecepit trepidos, ac Nisum dicere jusslt.

Tum sic Hyrtacides : Audite o mehtibus aequis,

.

^neadae ; neve hsec nostris spectentur ab annis,

Quse ferimus. Rutuli somno vinoque soluti

.EKEIDQS LIB. IX, 275' . . .

Procubu^re ; locum insidns conspeximus ipsi,

Qui patet in bivio portag, quse proxima ponto ;

Interrupti ignes, aterque ad sidera fumusErigitur ; si fortuna permittitis uti, 240Qusesitum iEnean ad moenia Pallantea,

Mox hic cum spoliis, ingenti casde peracta,

AfFore cernetis. Nec nes via fallit euntes :

Vidimus obscuris primam sub vallibus urbem,

Venatu assiduo et totum cognovimus amnem.Hic annis gravis atque animi maturus Aletes :

Di patrii, quorimi semper sub numine Troja est,

Non tamen omnino Teucros delere paratis,

Cura tales animos juvenum, et tam certa tulistis

Pectora. Sic memorans, humeros dextrasque tene-

bat 250Amborum, et vultum lacrymis atque ora rigabat

:

Quae vobis, quse digna, viri, pro laudibus istis,

Praemia posse rear solvi ? pulcherrima primumDi moresque dabunt vestri ; tnm csetera reddet

i Actutum pius ^neas, atque integer sevi

Ascanius, meriti tanti non immemor unquam.Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,

Excipit Ascanius, per magnos, Nise, Penates,

Assaracique Larem, et canse penetralia Vestse,

Obtestor (qusecumque mibi fortuna fidesque est, 260In vestris pono gremiis) ; revocate parentem ;

Reddite conspectum ; nihil illo triste recepto.

Bina dabo argento perfecta atquc aspera signis

Pocnla., devicta genitor qu^ cepit Arisbd ;

Et tripodas geminos ; auri duo magna talenta ;

Cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.

Si vero capere*Italiam, sceptrisque potiri

Contigerit victori, et prsedae ducere sortem :

jVidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in arniis

Aureus : ipsum iilum, clypeum cristasque rubcntes,

Excipiam sorti, jani nunc tua prsemia, Nise. "27 i

276 ANEIDOS LIB. IX*

Prseterea bis sex genitor iectissima matruniCorpora, captivosque dabit, suaque omnibus arma;Tnsuper his, campi quod rex habet ipse Latinus.

Te vero, mea quem spatiis propioribus a&tas

Insequitur, venerande puer, jam pectore toto

Accipio, et comitem casus complector ia omnes.Nulla meis sine te quseretur gloria rebus ;.-.

Seu pacem seu bella geram ; tibi maxima rerumVerborumque fides. Contra quem talia fatur 280Euryalus : Me nulla dies tam fortibus ausis

Dissimilem arguerit ; tantum : fortuna secundaAut adversa cadat. Sed te super omnia donaUnum oro : genitrix Priami de gente vetusta

Est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus

Mecum excedentem, non moenia regis Acestae.

Hanc ego nunc ignaram hujus quodcumque pericli

est

Inque salutatam linquo ; Nox, et tua testis

Dextera^ quod nequeam lacrymas perferre parentis.

At tu, oro, solare inopem, et succurre relictae. 290Hanc sine me spem ferre tui : aiidentior ibo

In casus omnes. Percussa mente dederunt

Oardanidse lacrymas ; ante omnes pulcher lulus ;

Atque animum patrise strinxit pietatis imago.

Tum sic effatur

:

Spondeo digna tuis ingentibus omnia coeptis ;

Namque erit ista mihi genitrix, nomenque Creusae

Solum defuerit, nec partum gratia talem

Parva manet. Casus factum quieumque sequentur ;

Per caput hoc juro, per quod pater ante solebat : 30DQu8e tibi polliceor reduci, rebusque secundis,

Hsec eadem matrique tuse generique manebunt.Sic ait illacrymans ; huniero simul exuit ensemAuratum, mira quem fecerat arte LycaonGnossius, atque habilem vagina aptarat eburna ;

Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis

JENEIDOS LIB. IX. 277

Exuvias ; galeam fidus permutat Aletes.

Protinus armati incedunt ; quos omnis euntes

Primorum manus ad portas juvenumque senumqueProsequitur votis. Necnon et pulcher lulus, 310Ante annos anlmumque gerens curamque virilem,

Multa patri portanda dabat mandata ; sed aurae

Omnia discerpunt, et nubibus irrita donarit.

Egressi superant fossas, noctisque per umbrainCastra inimica petunt, multis tamen ante futuri

Exitio. Passim somno vinoque per herbamCorpora fusa vident, arrectos litore currus,

Inter iora rotasque viros, simul arma, jacere,

Vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus : 319Euryale, audendum dextra. Nunc ipsa vocat res.

Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis

Atergo possit, custodi, et consule longe.

Hsec ego vasta dabo, et lato te limite ducam.

Sic memorat, vocemque premit ; simul ense super--

bumRbamnetem aggreditur, qui forte tapetibus altis

Bxstructus toto proflabat pectore somnum ;

Rex idem, et regi Turno gratissimus augur:

Sed non augurio potuit depeilere pestem.

Tres juxta famulos temere inter teia jacentes, 329Armigeruraque Remi premit, aurigamque sub ipsis

Nactus equis ; ferroque secat pendentia colla

;

Tum caput ipsi aufert domino, truncumque relinquit

Sanguine singultantem ; atro tepefacta cruore

Terra torique madent. Necnon Lamyrumque La-mumque,

Et juvenem Sarranum, illa qui plurima nocteLuserat, insignis facie, multoque jacebat

Membra Deo victus ; felix, si protenus illum

JEquasset nocti ludum, in lucemque tulisset.

Impastus ceu plena leo per ovijiia turbans 339/Suadet enim vesana fames) manditque trahitque

B B

278 .ENEIDOS LIB. IX.

Molle pecus mutimique metu ; frenriit cM-e criiento.

Nec minor Kuryali cajdes : inceBsus et ^pse

Ferfurit ; ac multam in medio sine nomine plebera,

Fadumque, Herbej^umque subity Rhcetumque, Aba-rimque,

Tgnaros ; Rhoetum vigilantem, et cuncta videntem ;

Sed magnum metuens se po«t cratera tegebat

;

Pectore in adverso totum eui comminas ensemCondidit assurgenti, et mult^ morte recepit.

Purpuream vomit ille animam, et cam sanguiTte

niixta

Vina refert moriens. Hie fiirto fervidus instat, 350Jamque ad Messapi socios tendebat ; ubi ignemDeficere extremum, et religatos rite videbat

Carpere gramen equos ; breviter cum talia Nisus

(Sensit enim nimia caede atque cupidine ferri),

Absistamus, ait : nam lux inimica propinquat.

Poenarum exhaustum satis est ; via facta per hostes*

Muita viriim solido argento perfecta relinquunt

Arraaque, craterasque simul, pulchrosque tapetas.

Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bulKs

Cingula, Tiburti Remulo ditissimus ohm 36(^

Quse mittit dona, hospitio cum jungeret absens,

Caedicus ; ille suo moriens dat habere nepoti

;

Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti

;

Hsec rapit, atque humeris nequidquam fortibus ap«

tat.

Tum galeam Messapi habilem cristisque decoramInduit. Excedunt castris, et tuta capessunt.

Interea praemissi equites ex urbe Latin^,

Csetera dum legio campis instructa moratur,

Ibant, et Turno regis responsa ferebant,

Tercentum, scutati omnes, Voiscente magistro. 37#.Tamque propinquabant castris, murosque subibant,

Cum procul hos laevo flectentes limite cernunt

;

Et galea Euryalum sublustri noetis in umbra

^NEIDQS LIB. IX. 279

Frodidit immeiiiorem, radiisque adversa refulsit»

Haud temere est visum. Conclamat ab agmine Vol-

scens

;

State, viri ; quae causa viae ? quive estis in armis ?

/Quove tenetis iter ? Nihil illi tendere contra

;

Sed celerare fugam in silvas, et fidere nocti.

Objiciunt equit€S sese ad divortia nota

Hinc atque hinc, omnemque abitum custode coro-

nant, 380Silva fuit, late dumis atque ilice nigra

Horrida, quam densi compl^rant undique sentes ;

Rara per occultos lucebat semita calles.

Euryalum tenebree ramorum onerosaque praeda

Impediunt, fallitque timorregione viarum.

Nisus abit : jamque imprudens evaserat hostes,

Atque iacus, qui post Albae de nomine dicti

Albani ; tum rex stabula alta Latinus habebat.

-^Ut stetit, et frustra abseniem respexit amicum :

Euryale, infelix qua te regione reliqui ? 390Qu^ve sequar? Rursus perplexum iter omne revol-

vens

Fallacis silvse, simul et vestigia retro

Observata legit, dumisque silentibus errat.

Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.Nec longum in medio tempus ; cum clamor ad

aures

Pervenit, ac videt Euryalum ; quem jam raanus

omnisFraude loci et noctis^ subitc turbante tumultu,

Oppressum rapit, et conantem plurima frustra.

Quid faciat ? qua vi juvenem, quibus audeat armis

Eripere ? an sese medios moriturus in enses 400

Inferat, et pulchram properet per vulnera mortem ?

Ocyus adducto torquens hastile lacerto,

Suspicieius altam Lunam, sic voce precatur

:

Tu, Dea, tu praejsens nostro succurre labori,

B B 2

280 iENEIDOS LIB. IX.

Astrorum decus, et nemorum Latonia custos ;

Si qua tuis unquam pro me pater Hyrtacus aris

Dona tulit, si quaipse meis venatibus auxi,

Suspendive tholo, aut sacra ad fastigia fixi

;

Hunc sine me turbare globum, et rege tela perauras.

Dixerat ; et toto connixus corpore ferrum 410Conjicit. Hasta volans noctis diverberat umbras,Et venit aversi in tergum Sulmonis, ibique

Frangitur, ac fisso transit praecordia ligno.

Volvitur ille vomens calidum de pectore flumenFrigidus, et longis singultibus ilia pulsat.

Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idemEcce aiiud summa telum librabat ab aure ;

Dum trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumqueStridens, trajectoque hsesit tepefacta cerebro.

Saevit atrox Volscens, nec teli conspicit usquam 420Auctorem, nec quo se ardens immittere possit. ,

Tu tamen interea calido niihi sanguine poenas

Persolves amborum, inquit ; simul ense recluso

Ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, araens

Conclamat Nisus ; nec se celare tenebris

Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem

:

Me, me (adsum, qui feci), in me convertite ferrum,

O Rutuli ! mea fraus omnis ; nihil iste nec ausus,

Nec potuit : coelum hoc et conscia sidera testor.

Tantum infelicem nimium dilexit amicum. 430Talia dicta dabat ; sed viribus ensis adactus

Transabiit costas, et candida pectora rumpit.

Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus

It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit

;

Purpureus veluti cum flos, succisus aratro,

Languescit moriens ; lassove papavera collo

Demis^re caput, pluvia cum forte gravantur.

AtNisus ruit in medios, soUmique per omnesVolscentem petit ; in solo Volscente moratur

:

^NEIDOS LIB. IX. 281

Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque

hinc 440Proturbant. Instat non secius, ac rotat ensera

Fulmineum ; donec Rutuli clamantis in ore

Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti.

Tum super exanimem sese projecit amicumConfossus, placidaque ibi demum morte quievit.

Fortunati ambo ! si quid mea carmina possunt,

NuUa dies unquam memori vos eximet aevo,

Dum domus -^neee Capitoli immobile saxumAccolet, imperiumque pater Romanus habebit.

Victores praeda Rutuli spoliisque potiti, 450Volscentem exaninium flentes in castra ferebant.

Nec rainor in castris luctus, Rhamnete reperto

Exsangui, et primis una tot caede peremtis,

Sarranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa

Corpora, seminecesque viros, tepidaque recentemCesde locum, et plenos spumanti sanguine rivos.

Agnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem

Messapi, et muito phaleras sudore receptas.

Et jam prima novo spargebat lumine terras

Tithoni croceum linquens Aurora cubile : 460Jam sole infuso, jam rebus luce retectis,

Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,

Suscitat ; a^ratasque acies in proelia cogit

Quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.

Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis

Prsetigunt capita, et multo clamore sequuntur,

Euryali et Nisi.

vEneadae duri murorum in parte sinistra

Opposu^re aciem (nam dextera cingitur amni),

Ingentesque tenent fossas, et turribus altis 4/0Stant mcesti : simul ora virum prsefixa movebaat,Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo.

Interea pavidam volitans pennata per urbemNuntia Fama ruit, matrisque allabitur aures

B B 3

^82 ^NEIDOS LIB» IX.

Eiiryali. At subitus miserse calor ossa reliquit

:

Excussi nianibus radii, revolutaque pensa.

Evolat infelix, et^ femineo ululatu,

Scissa comam, muros ameris atque agmina cursu

Prima petit ; non illa virum;, non illa pericli, 479Telorumque memor ; coelum dehinc questibus implet:

Hunc ego te, Euryale, adspicio ? tune, illa senectae

Sera mese requies, potuisti linquere solam,

Crudelis ? nec te, sub tanta pericula missumyAffari extremum miserse data copia matri ?

Heu ! terra ignota canibus date prseda Latlnis

Alitibusque jaces ! nec te tua funera materProduxi, pressive oculos, aut vulnera lavi,

Veste tegens ; tibi quam noctes festina diesque

Urgebam, et tela curas solabar aniles. 489Quo sequar ? aut quse nunc artus, avHlsaque membra,Et funus lacerum tellus habet ? hoc mihi de te,

Nate, refers ? hoc sum terraque marique secuta ?

Figite me, si quaest pietas ; in me omniatela

Conjicite, o Rutuli ; me primam absumite ferro :

Aut tu, magne Pater Divum, miserere, tuoque

Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo ;

Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.

Hoc fletu concussi animi, moestusque per omnesIt gemitus ; torpent infractae ad proelia \ires.

Iliam incendentem luctus Idseus et Actor, i

Ilionei monitu et miiltum lacrymantis luli,^

Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt.

At tuba terribilem sonitum procul sere canoro

Increpuit. Sequitur clamor, ccelumque remugit.^

Accelerant acta pariter testudine Volsci

;

Et fossas implere parant,-ac vellere vallum.

Quserunt pars aditum, et scalis adscenderejnuros,

Qua rara est acies, interlucetqu^ corona

Non tam spissa viris. Telorum effundere contra

Omne genus Teucri, ac duris detrudere contis, r>iO

ilvNEIDOS LIB. IX. 283

I

Assiieti longo niuros defi^ndere bello. ^-^

Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua

Possent tectani acieni perrurapere ; cum tamenomnes

Ferre juvat subter densa testudine casus.

Nee jam sufficiunt. Nam, qua globus imminetingens,

Immanem Teucri molem volvuntque ruuutque ;

Quse stravit Rutulos late, armorumque resolvit

Tegmina.^. Nec curant cseco contendere MarteAmplius audaces Rutuli, sed peliere vallo

Missilibus certant. 520Parte ali^ horrendus visu quassabat EtruscamPinum, et fumiferos infert Mezentius ignes ;

At Messapus equum domitor, Neptunja proies,

Rescindit vallum, et scalas in moenia poscit.

Vos, o Calliope, precor, adspiratecanenti ;

Quas ibi tunc ferro strages, quse funera TurnusJEdiderit; quem quisque virum demiserit Orco ;

Et mecum ingentes oras evolvite belli.

I

[]Et meministis enim, Divae, et memorare potestis.]

Turris erat vasto suspectu, et pontibus altis, ,. 530 -

—

Opportuna loco ; suramis quam viribus omnesExpugnare Itali, summaque evertere opum vi

Certabant ; Troes contra defendere saxis,

Perque cavas densi tela intorquere fenestras. »^

Princeps ardentem conjecit lampada Turnus, i^||

Et flammam affixit lateri ; quse plurima vento '

Corripuit tabulas, et postibus hsesit adesis.

I

Turbati trepidare intus, frustraque malorum' Velle fugam. Dum se glomerant, retroque.- resir

dunt .\ 'f ;_ ;" xli

la partera, quae peste caret ; tum pondere turris -^40^

Procubuit subito, et coelum tonat omne fragore. v.

j

Semineces ad terram, immani uiole secutii,

Confixique sui^^ telis, et pectora duro

284 ili^NEIBOgl LIB. IX»

Transfossi ligno> veniunt. Vix unus HelenofEt Lycus elapsi ; quoruni primaevus Helenof,

Meeonio regi quem serva Licymnla furtim

Sustulerat, vetitisque ad Trojam miserat armiB ;

Ense levis nudo, parmaque inglorius alba.

Isque ubi se Turni media inter millia vidit,

Hinc acies, atque hinc acies adstareLatinas ; 550 i

Ut fera, quae, densd venantum septa coron^, ']

Contra tela furit, seseque haud nescia morti

Injicit, et saltu supra venabula fertur

;

Haud aliter juvenis medios moriturus in hostes

Irruit, et, qua tela videt densissima, tendit.

At pedibus longe melior Lycus, inter et hostes,

Inter et arma, fuga muros tenet, altaque certat

Prendere tecta manu, sociumque attingere dextras ;

Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,

Increpat his victor: Nostrasne evadere, demens, 560Sperasti te posse manus ? simul arripit ipsumPendentem, et magna muri cura parte revellit

;

Qualis, ubi aut leporem, aut candenti corpore cycnuai,

Sustulit, alta petens, pedibus Jovis armiger uncis ;

Qusesitum aut matri multis baiatibus agnuniMartius a stabulis rapuit lupus. Undique clamorTollitur. Invadunt, et fossas aggere complent

;

Ardentes taedas alii ad fastigia jactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmin^ montis

Lucetium, portae subeuntem, ignesque ferentem ;

Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asylas ; 'SiTi

Hicjaculofeonus, hic longe fallente sagitt^ ;

Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus ;

Tiirnus Itym, Cloniumque, Dioxippum, Promolum-que,

Et Sagarim, et summis stantem pro turrlbus Idan ;

Privernum Capys. > ^ Hunq prlmo levis hasta Temillse

Strinxerat ; ille manum projecto begmine demensAd vulnus tulit : 'Crgo alis allapsa sagitta.

J^.NEIDOS LIB. IX. 285

Etlsevo affixa est lateri raanus, abditaque intus

Spiramenta animae letali vulnere rumpit. 580Stabat in egregiis Arcentis filius armis,

Pictus acu chlamydem, et ferrugine clarus Ibera,

Insignis facie,; genitor quem miserat Arcens,

Eductum matris luco, Symaethia circum

Flumina, pinguis ubi et placabilis araPalici.

Stridentem fundam, positis Mezentius hastis,

Ipse ter adduct^ circum caput egit habena ;

Et media adversi liquefacto tempora plumboDiffidit, ac rauM porrectum extendit arena.

Tum primum bello celerem intendisse sagittam 590Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces,

Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum;

Cui Remulo cognomen erat ; Turnique miaoremGermanam nuper thalamo sociatus habebat.

Is primam ante aciem digna atque indigna relatu

Vociferans, tumidusque novo prsecordia regno

Ibat, et ingentem sese clamore ferebat

:

Non pudet obsidione iterum valioque teneri,

Bis capti Phryges, et Marti prsetendere muros ?

En, qui nostra sibi bello connubia poscunt

!

600Quis Deus Itaiiam, quse vos dementia adegit ?

Non hic Atridse^ nec fandi fictor Ulysses. ,

Durum ab stirpe genus, natos ad flumina primumDeferimus, saevoque gelu duramus et undis ;

Venatu invigilant pueri, siivasque fatigant

;

Fiectere ludus equos, et spicula tendere cornu.^

At patiens^ operum parvoque assueta juventus ~

I

Aut rastris terram domat, aut quatit oppida bello.

Omne sevum ferro teritur, versaque juvencumTerga fatigamus hasta ; nec tarda senectus (JIO

Debiiitat vires animi, mutatque vigorem.

Canitieiii gaiea premimus ; semperque recentes

i

Compoitare juvat prsedas, et vivere rapto.

Vobis picta croco, et fulgenti murice, vestis ;

S86 ^NEIDOS UB. IX.

Desidi^ cordi ; juvat indulgere choreis ;

Et tunicse manicas, et habent redimicula mitrfie.

O vere Phrygige, neque enim PhrygiCS ! ite per alta

Dindyma, ubi assuetis biforem dat tibia cantum :

Tympana vosbuxusque vocant Berecyntia Matris

Idaese. Sinite arraa viris, «et cedite ferro. 620

Talia jactantem dictis, ac dira canentem,

Non tulit Ascanius ; nervoque obversus equino

Intendit tehim, diversaque brachia duoens

Constitit, ante Jovem supplex per vota precatus ;

Jupiter omnipotens, audacibus annue cceptis.

Ipse tibi ad tua templa feram soUennia dona»

Et statuam ante aras aurata fronte juvencumCandentem, pariterque caput cum matre ferenteitt,

Jam cornu petat et pedibus qui spargat arenam.

Audiit et coeU Genitor de parte serena 680Intonuit Isevum : sonat uni, fatifer arcus. mEffugit, horrendum stridens, addncta sagitta; v|1i

Perque caput Remuli venit, et cava tempora ferro

Trajicit. I, verbis virtutem illude superbis.

Bis capti Phryges hsec Rutulis responsa remittunt.

Hoc tantum Ascanius. Teucri claniore sequuntur^Laetitidque fremunt, animosque ad sidera toUunt.Miherea. tum forte plaga crinitus ApolloDesuper Ausonias acies urbemque videbat,

Nube sedens, atque his victorem affatur luhuii : 640Macte nov^ virtute, puer ; sic itur ad astra,

Dis genite, et geniture deos. Jure omnia bella

Gente sub Assaraci fato ventura resident.

Nec te Troja capit. Simul hsec effatus, ab alto

^there se mittit, spirantes dimovet auras,

A&caniumque petit. Formam tum vertitur oris

Antiquum in Buten. Hic Dardanio Anchis«Armiger ante fuit, fidusque ad Umina custos ;

Tuin comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo|

Oainia longaevo simiiis, vocemque, coloremque, 650

Ji^NEIBOii LIB. JX» 287

Et crmes albos, et s««va sonoribrus arma

;

Atque liis ardentei» -dictis afFtitur lulum :

^it satis, jEneada, tells impune NumanumOppetiisse tuiss pninam hanc tibi magnus Apollo

Concedit laudem, et paribus non invidet armis

;

iCaetera parce, puer, bello. Sie orsus ApoUoMortales medio adspectus sermone reliquit,

Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

Agnov^re Deum proceres divinaque tela

Dardanidse, pharetramque fuga sensere sonantem.Ergo avidum pugnse, dictis ac numine PhGebi, 661

Ascanium prohiDent ;. ipsi in certamina rursus

Succedunt, animasque in aperta periciila mittunt.

It clamor totis per propugnacula niuris ;

Intendunt acres arcus, amentaque torquent.

iSternitur omne sokim telis ; tum scuta cavseque

Dant sonitum flictu gakse ; pugna aspera surgit

;

Quantus, ab occasu veniens, pluvialibus Haedis,

Verberat imber humum ; quam multa grandine nimbi

In vada prsecipitant, cum Jupiter horridus Austris

Torquet aquosam hiemera, et coelo cava nubila rum-'

pit. 671

Pandarus et Bitias, Idseo Alcanore creti,

Quos Jovis eduxit luco silvestris lajra,

.4bietibus juvenes patriis et montibus dequos,

liPortam, quee ducis imperio commissa, recludunt

Freti armis, ukroque invitant moenibus hostenu

Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant

|Armati ferro, et cristis capita aka corusci

;

Quales aeriee hquentia flumina circum,

Sive Padi ripis, Athesim seu propter amoenum, G80Consurgunt geminge quercus, intonsaque cceIo

AttoUunt capita, et sublimi vertice nutant.

J^rrumpunt, aditus RutuU ut videre patentes.

feontinuo Quercens, et pulcher Aquicohis armls,

Et pryecepis animi Tmarus, et Mavorilus Hj:mnn,

A

288 ^NEIDOS LIB. IX,

Agminibus totis aut versi terga dedere,

Aut ipso portae posu^re in limine vitani.,

Tum magis increscunt animis discordibus irae ;

Et jam collecti Troes glomerantur eodem,

Et conferre manum et prccurrere longius audent.

t Ductori Turno, diversa in parte furenti, 691

Turbantique viros, perfertur nuntius, hostem

Fervere csede nova, et portas praebere pktentes.

Deserit inceptum^ atque immani concitus ira

Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos ;

Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,

Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,

Conjecto sternit jaculo : volat Itala cornus

Aera per tenerum^ stomachoque infixa sub altum

Pectus abit ; reddit specus atri vulneris undam 700Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

^ Tum Meropem ^tque Erymanta manu, tum sternit

Aphidnum

;

Tum Bitian ardentem oculis, animisque frementem,Non jaculo ; neque enim jaculo vitam ille dedisset

:

Sed magnum stridens contorta phakrica venit,""^

Eulminis acta modo ; quam nec duo taurea terga,

Nec duplici squama lorica fidelis et auro

Sustinuit : coUapsa ruunt immania membra.Dat tellus gemitum, et clypeum super intonat ingens

:

Qualis in Euboico Baiarum litore quondam 710Saxea pila cadit ; magnis quam molibus ante

Constructam ponto jaciunt : sic illa ruinamProna trahit, penitusque vadis ilhsa recumbit

;

Miscent se maria, et nigrae attolluntur arense

;

Tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile

Inarime Jovis imperiis imp6sta Typhoeo.Hic Mars armipotens animum viresque Latinis

Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit

;

Immisitque Fugam Teucris atrumqueTimorem.Undique conveniunt ; quoniam data copia pugnae ;

^Nf;iDOS LiB. IX. 289

Bellatorque animOwS Deus incklit. 721

Pandarus, ut fuso getmanum corpore cernit,

Et quo &it fortuna ioco, qui casus agat res^

Portam vi mi:lta eonverso cardine torquet,

Obnixus latis humeris, niultosque suorumMoenibus exclusos duro in certamine linquit

;

^Ast alios secum includit recipitque ruentes,

Demens ! qui Rutulum in medio non agmine regemViderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi,

Immanem veluti pecora inter inertia tigrlm. 730Continuo nova lux oculis offulsit, et armaHorrendum sonuere: tremunt in vertice cristae

Sanguineae, clypeoque micantia fulmina mittunt. ,i

Agnoscunt faciem invisam atque immania membraTurbati subito ^neadse. Tum Pandarus ingens

Emicat, et mortis fraternae fervidus ira

Effatur : Non hsec dotalis regia Amatae ;

Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.j;

Castra inimica vides ; nulla hin-c exire potestas. !

Olii subridens sedato pectore Tm*nus;;^ v v\-- ^^^^

Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram ; -i

Hic etiam inventum Priamo narrabis Achiliem.|{

Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo

Intorquet, summis adnixus viribus, hastam.

Excepere aurae vulnus ; Saturnia JunoDetorsit veniens ; portseque infigitur hasta.

At non lioc telum, mea quod vi dextera versat,

Effugies ; neque enim is teli nec vulneris auctor.

Sic ait, et sublatum aite consurgit in ensem,

Et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750Dividit, impubesque iramani vuinere malas.

Fit sonus : ingenti concussa est pondere telius.

Collapsos artus atque arma cruenta cerebro

Sternit humi moriens ; atque illi partibus aequis

Huc caput atque illuc humero ex utroque pependit.

Diffugiunt versi trepid;i formidinc Troes ;.

G C

290 JSNEIDOS LIB, IX.

Et, 81 continuo victorem ea ciira subisset,

Rumpere claustra inanu sociosque immittere portis, ;

Ultimus ille dies bello gentique fuisset. ']

Sed furor ardentem csedisque insana cupido 760Egit in adversos.

Principio Phalerim et, succiso poplite, GygenExcipit ; hinc raptas fugientibus ingerit hastas

In tergus : Juno vires animumque ministrat.^^"

Addit Halym comitem, et confixa Phegea parm^ ;

Ignaros deinde in muris Martemque cientes

Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanim-

que;Lyncea tendentem contra, sociosque vocantem,

Vibranti gladio connixus ab aggere dexter

Occupat : huic uno dejectum comminus ictu 770Cum galea longe jacuit caput. Inde ferarum

Vastatorem Amycum, quo non fehcior alter

Ungere tela nianu, ferrumque armare veneno ;

Et Clytium ^oliden, et amicum Crethea Musis ;

Crethea Musarum comitem, cui carmina semperEt citharaj cordi, numerosque intendere nervis ;

Semper equos, atque arma virum, pugnasque canebat.

Tandem ductores, audita csede suorum,,

Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus ;

Palantesque vident socios, hostemque receptum.

Et Mnestheus, Quo deinde fugam, quo tenditis ? in-

quit. 781

Quos alios muros, quse jam ultra moenia habetis ?

Unus homo, et vestris, o cives, undique septus

Aggeribus, tantas strages impune per urbemEdiderit ? juvenum primos tot miserit Orco ?

Non infellcis patriae, veterumque Deorum,Et magni iEneee segnes miseretque pudetque ?

Talibus accensi firmantur, et agmine densoConslstunt. Turnus paulatim excedere pugna,Et fluvium petere, ac partem quae cingitur amni.

JENEIDOS JLIB. X. 291

Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno, 791

Et glomerare manum : ceu saevum turba leonemCum telis premit infensis ; at territus ille,

Asper^ acerba luens, retro redit ; et neque terga

Ira dare aut virtus patitur ; nec tendere contra,

Ille quidem hoc cupiens, potis est per tela virosque.

Haud aliter retro dubius vestigia TurnusImproperata refert, et mens exsestuat ira.

Quin etiam bis tum medios invaserat hostes;

Bis confusa fuga per muros agmina vertit» 800

Sed manus e castris propere coit omnis in unum.Nec contra vires audet Saturnia JunoSufficere ; aeriam coelo nam Jupiter Irim

Demisit, germanse haud mollia jussa ferentem,

Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.

Ergo nec clypeo juvenis subsistere tantum,

Nec dextra vaiet : injectis sic undique telis

Obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum

Tinnitu galea, et saxis solida a^ra fatiscunt

;

Discussseque jubae capiti ; nec sufficit umbo 810

Ictibus ; ingeminant hastis et Troes et ipse

Fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor

Liquitur, et plceum (nec respirare potestas)

Flumen agit ; fessos quatit acer anhehtus artus.

Tum demum preeceps saltu sese omnibus armis

In fluvium dedit. Ille suo cum gurgite flavo

Accepit venientem, ac moliibus extulit undis ;

Et Isetum sociis abluta caede remisit.

LIBER DECIMUS.

Jl ANDiTUR intereadomus oumipotentis Olympi,Conciliumque vocat Divum pater atque hominum rex

Sidereara in sedem ; terras unde arduus omnes,

c c 2

292 iENEIDOS LIB. X,

Castraque Dardaiiidum adspectat, papiilosque La-tinos,

Consldimt tectis bipatentibus. Incipit ipse :

Coilicolse magni, quianani sententia vobis

Versa retro, tantumque animis certatis iniquis ?

Abjiueram bello Italiam concurrere Teucris.

Q jse contra vetitum discordia ? quis metus aut hos

Aut hos arma sequi, ferrumque lacessere suasit ? 10

Adveniet justum pugnae (ne arcessite) tempus,

Gum fera Carthago Romanis arcibus olim

Exitium magnum atque Alpes immittet apertas :

Tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.

Nunc sinite, et placitum Iseti componite foedus.

Jupiter haec paucis ; at non Venus aurea contra

Paiica refert

:

O Pater, o hominum Divumque aeterna potestas I

(Namque aliud quid sit, quod jam implorare que-

amus ?)

Cernis ut insultent Rutuh*j Turnusque feratur 20Per medios insignis equis, tumidusque secundoMarte ruat ? Non elausategunt jam moenia Teucros ;

Quin intra portas atque ipsis proelia miscent

Aggeribus murorum, et inundant sanguine fossse.

^neas ignarus abest. Nunquamne levari

Obsidione sines ? Muris iterum imminet hostis

Nascentis Trojse ; necnon exercitus alter,

Atque iterum in Teucros yStohs surgit ab Arpis

Tydides. Equidem, credo, mea vulnera restant

;

Et, tua progenies, mortalia demoror arma

!

30Si sine pace tua, atque invito numine, TroesItaham petiere, luant peccata ; neque illos

Juveris auxilio. ^ Sin tot responsa secuti,

Quee Superi Manesque dabant, cur nunc tuaquisquamVertere jussa potest, aut cur nova condere fata ?

Quid repetam exustas Erycino in htore classes ?

Quid tempestatum regenij ventosque furentes

^NEIDOS LIB. X. 29S

-^Solia excitos, aut actam nubibus Irim ?

Nunc etiam Manes (h^ec intentata manebatSors rerum) niovet ; et superis immissa repente 40Alecto, medias itali\m bacchata per urbes.

Nil super iiuperio moveor : speravimus ista,

Dum fortuna fuit : \incant, quos vincere mavis.

Si nuUa est regio, Teucris quam det tua conjux

Dura ; per eversae, genitor, fumantia Trojae

Exscidia obtestor ; liceat dimittere ab armis

Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.-^neas sane ignotis jactetur in undis

;

Et, quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur :

Hunc tegere, et dirae valeam subducere pugnae. 50Est Amathus, est celsa mihi Paphus, atque Cythera,

Idaliaeque domus : positis inglorius armis

Exigat hic aevum. Magna ditione jubeto

Carthago premat Ausoniam : nihil urbibus inde

Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli

Juvit, et Argolicos medium fugisse per ignes,

Totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,

Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt ?

Non satius, cineres patriae insedisse supremos,

Atque soium, quo Troja fuit ? Xanthum et Simoenta

Redde, oro, miseris ; iterumque revolvere casus (i.l

Da, pater, Iliacos Teucris. Tum regia Juno .. T^

Acta furore gravi : Quid me alta silentia cogis

Rumpere, et obductum verbis vulgare dolorem ?

^nean hominum quisquam Divumque subogit

Bella sequi, aut hostem regi se inferre Latino r

Italiam fatis petiit auctoribus ; esto ;

Cassandrae impulsus furiis. Num hnquere castni

Hortati sumus, aut vitam committere ventis ?

Num puero summam bell^ num credere muros, 7u

Tyrrhenamve fidem aut gentes agitare quietas ?

Quis Deus in fraudem, quae dura potentia nostri,

Egit ? TTbi hic Juno, demissave nubibus Iris ?

c c 3

2M' iENEIDOS LIB. X.

Tndignum est, Italos Trojairj circumdare fiauimi»

Nascentem, et patria Turnum consistere terra,

Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater :

Quid, face Trojanos atra vim ferre Latinis ?

Arvaaliena jugo premere, atque avertere prsedas ?

Quid, soceros legere, et gremiis abducere pactas ?

Pacem orare manu, praefigere puppibus arma ? 80Tu potes Mne-du manibus subducere Graium,

Proque viro nebulam et ventos obtendere inanes ;

Et potes in totidem classem convertere Nymphas :

Nos aiiquid Rutulos contra juvisse, nefandum est ?

JEneas ignarus abest : ignarus et absit,

Est Paphus, Idaliumque tibi, sunt alta Cythera.

Quid gravidam bellis urbem et corda aspera tentas ?

Nosne tibi tiuxas Phrygiee res vertere fundoConamur ? nos ? an miseros qui Troas Achivis

Objecit ? qu8e causa fuit, consurgere in arma 90Europamque Asiamque, et foedera solvere furto ?

Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter ?

Aut ego tela dedi, fovive cupidine bella ?

Tum decuit metuisse tuis : nunc sera querelis

Haud justisassurgis, et irrita jurgia jactas.

Talibus orabat Juno : cunctique fremebantCoelicolae assensu vario : ceu flamina prima,

Cum deprensa fremunt silvis> et caeca volutant

Murmura, venturos nautis prodentia ventos.

Tum Pater omnipotens, rerum cui summa potestas,

Infit. Eo dicente, DeClm domus alta silescit, 101

Et tremefacta solo tellus ; silet arduus sethar ;

Tum Zephyri posu^re ; prerait placida sequora

pontus.

Accipite ergo, animis atque hsec mea figite dicta.

Quandoquidem Ausonios conjungi foedere TeucrisHaud licitum, nec vestra capit discordia fiuem ;

Qiice cuique est fortuna hodie, quam quisquc fsecat

spem.

iENEIDOS LIB. X. 295

Tros Rutulusve fuat, nullo discrimine habebo ;

Seu fatis Italftm eastra obsidlone tenentiir,

Sive errore malo Trojse monitisque sinistris. 110Nec Rutulos solvo. Sua cuique exorsa laboremFortunamque ferent. Rex Jupiter omnibus ideni.

Fata viam invenient. Stygii per flumina fratris,

,Per pice torrentes atraque voragine ripas,

Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum.Hic finis fandi. Solio tum Jupiter aureo

Surgit, coelicolae medium quem ad limina ducunt.

Interea Rutuli portis circum omnibus instant

Sternere caede viros, et moenia cingere flammis.

At legio ^neadum vallis obsessa tenetur

;

120

Nec spes ulia fugae. Miseri stant turribus altis

Nequidquam, et rara muros cinx^re corona ;

Asius Imbrasides, Hicetaoniusque Thymoetes,Assaracique duo, et senior cum Castore Thyrabris,

Prima acies : hcs germani Sarpedonis ambo,Et Clarus et Themon, Lycid comitantur ab alta.

Fei*t ingens toto connixus corpore saxum,Haud partem exiguam montis, Lyrnessius Acmon,Nec Clytio genitore niinor, nec fratre Menestheo.Hi jaculis, illi certant defendere saxis, 130

Molirique ignem, nervoque aptare sagittas.

Ipse inter medios, Veneris justissima cura,

Dardanius capiit, ecce, puer detectus honestum ;

Qualis gemma micat, fulvum quse dividit aurum,

Aut coUo decus, aut capiti ; vel quale per artem

Inclusum buxo, aut Oricia terebintho,

Lucet ebur ; fusos cervix cui lactea crines

Accipit, et molii subnectens circulus auro.

Te quoque magnanimee viderunt, Jsmare, gentes

Vulnera dirigere, et calamos armare veneno, 1 40

Mo3oni<a generose domo ; ubi pinguia cuita

Exercentque viri, Pactolosque irrigat auro.

Afluit et Mnestheu^, quem pulsi pri^MinaTtinii

296 ^NEIDOS LIB. X.

Aggere murorum sublimem gloria tollit

;

Et Capys : hinc nomen Campanae ducitur urbi.

Illi inter sese duri certamina belli

Contulerant : media JEnesiS freta nocte secabat.

Namque ut, ab Euandro castris ingressus Etruscis,

Regem adit, et regi memorat nomenque genusque;

Quidve petat, quidve ipse ferat ; Mezentius armaQuse sibi conciliet, violentaque pectora Turni, 151

Edocet ; humanis quse sit fiducia rebus

Admonet, immiscetque preces. Haud fit mora; TarchoJungit opes, foedusque ferit ; tum libera fati

Classem conscendit jussis gens Lydia Divum,Externo commissa duci. ^neia puppis

Prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones

:

Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.

Hic magnus sedet ^neas, secumque volutat

Eventus belli varios ; Pallasque sinistro 1 60Affixus lateri jam quserit sidera, opacse

Noctis iter, jam quse passus terraque marique.

Pandite nunc Helicona, Dese, cantusque movete

;

Quse manus interea Tuscis comitetur ab oris

iEnean, armetque rates, pelagoque vehatur.

Massicus aeratd princeps secat sequora Tigri

;

Sub quo mille manus juvenum, qui moenia Chisi,

Quique urbem liqu^re Cosas ; queis tela, sagittae

Corytique leves humeris et letifer arcus.

Una torvus Abas : huic totum insignibus armis 1 70Agmen, ,et aurato fulgebat Apolhne puppis.Sexcentos ilU dederat Populonia materExpertos belh juvenes : ast Ilva trecentosInsula, inexhaustis Chalybum generosa metallis.

Tertlus, ille hominum Divumque interpres Asylas,Cui pecudum fibrae, coeli cui sidera parent,Et Unguae vohicrum, et prsesagi fulminis ignes,Mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.

Hos parere jubent Alphe^ ab origine Pisae, J!

iEiffilDOS LIB. X. 25J7

TJrb^ Etrusca solo. Sequitur pulcherriinus Astur,

Astur eqvLO fidens et versicoloribus arinis. 181

Tercentum adjiciunt (mens omnibus una sequendi)

Qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,

Et Pyrgi veteres, intempestseque Graviscae.

Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello,

Transierim, Cinyra, et paueis comitate Cupavo,Cujus olorinae surgunt de vertice pennse ;

[Crlmen amor vestrum, formaeque insigne paternse.]

Namque ferunt, luctu Cycnum Phaethontis amati,

Populeas inter frondes umbramque sororum 190Dum canit, et moestum Musa solatur amorem,Canentem molli plum^ duxisse senectam,

Linquentem terras, et sidera voce sequentem.Filius, sequales comitatus classe catervas,

Ingentem remis Centaurum promovet: ille

Instat aquse, saxumque undis immane minatur

Arduus, et longa sulcat maria alta carina.

IUe etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,

Fatidicse Mantus et Tusci filius amnis, ] 99Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen ;

Mantua dives avis : sed non genus omnibus unum ;

Gens illi triplex, populi sub gente quaterni

:

Ipsa caput populis ; Tusco de sanguine vires.

Hinc quoque quingentos in se Mezeutius armat,

I

Quos patreBenaco velatus arundine glaucd

Mincius infesta ducebat in aequora pinu.

Jt gravis Aulestes, centenaque arbore fluctus

1 Verberat assurgens : spumant vada marmore verso.

Hunc vehit immanis Triton, et coeruia concha 209|Exterrens freta; cui laterum tenus hispida nanti

'Frons hominem prsefert, in pristin desinit alvus ;'

jSpumea semifero sub pectore murmurat unda.

iTot lecti proceres ter denis navibus ibant

jSubsidio Trojee, et campos salis «ere secabant.

298 ^NEIDOS LIB. X.

Jamque dies coelo concesserat, almaque curru

Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum :

^neas (neque enim membris dat cura quietem)

Ipse sedens clavumque regit, velisque ministrat.

Atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum

Occurrit comitum : Nymphse, quas alma Cybelle 220

Numen habere maris, Nymphasque e navibus esse,

Jusserat, innabant pariter, fluctusque secabant,

Quot prius seratse steterant ad litora prorae :

Agnoscunt longe regem, lustrantque choreis :

Quarum quae fandi doctissima,.Cymodocea,

Pone sequens, dextr^ puppim tenet, ipsaque dorso

Eminet, ac Iseva tacitis subremigat undis.

Tum sic ignarum alloquitur: Vigilasne, Deum gens,

iEnea ? vigila, et velis immitte rudentes.

Nos sumus Idseae sacro de vertice pinus, 230Nunc pelagi Nymphse, classis tua. Perfidus ut nos

Preecipites ferro Rutulus flamm^que premebat,

Rupimus invitse tua vincula, teque per aequor

Quserimus. Hanc Genitrix faciem miserata refecit,

Et dedit esse Deas, aevumque agitare sub undis.

At puer Ascanius muro fossisque tenetur,

Tela inter media atque horrentes Marte Latinos.

Jam loca jussa tenent forti permixtus EtruscoArcas eques. Medias illis opponere turmas,Ne castris jungant, certa est sententia Turno. 240Surge age, et Aurora socios veniente vocari

Primus in arma jube, et clypeum cape, quem dedit

ipse

Invictum Ignipotens, atque oras ambiit auro,

Crastina hix, mea si non irrita dicta putaris,

Ingentes Rutulse spectabit caedis acervos.

Dixerat : et dextra discedens impulit altam,Haud ignara modi, puppim. Fugit illa per undas,Ocyor et jaculo et ventos aequante sagitta.

JENEIDOS LIB. X. 299

Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipse

Tros Anchisiades ; animos tamen omine tollit. 250Tum breviter supera adspectans convexa precatur :

Alma Parens Idsea Deiim, cui Dindyma cordi,

Turrigerseque urbes, bijugique ad frena leones ;

Tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinquesAugurium, Phrygibusque adsis pede, Diva, secundo.

Tantum eflfatus ; et interea revohita ruebat

Maturajam]uce dies, noctemque fugarat.

Principio sociis edicit, signa sequantur,

Atqueanimos aptent armis, pugneeque parent se. 25f)

Jamque in conspeciu Teucros habet et sua castra,

Stans celsa in puppi ; clypeum cum deinde sinistra

Extuht ardentem. Clamorem ad sidera tolhint

Dardanidge e muris. Spes addita suscitat iras.

Tela manu jaciunt : quales sub nubibus atris

Strymoniae dant signa grues, atque aethera tranant

Cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.

At Rutulo regi ducibusque ea mira videri

Ausoniis ; donec versas ad htora puppesRespiciunt, totumque allabi classibus aequor.

Ardet apex capiti, cristisque a vertice flamma 270

Funditur, et vastos umbo vomit aureus ignes

:

Non secus, ac hquida si quando nocte cometae

Sanguinei higubre rubent, aut Sirius ardor :

Ille sitim morbosque ferens mortahbus aegris

Nascitur, et Isevo contristat hnnine coelum.

Haud tamen audaci Turno hducia cessit

Litora preecipere, et venientes pellere terra.

[Uhro animos toUit dictis, atque increpat ultro.]

Quod voths optastis, adest, perfringere dextra. 279

In manibus Mars ipse, viri. Nunc conjugis esto

Quisque susetectique memor ; nimc magna referto

Facta patrum, laudes. UUro occurranuis ad undani,

Dum trepidi, egressique labant vestigia ])rima.

Audentes Fortuna juvat.

300 iENElDOS J.IB. X.

Haec ait, et secum versat, quos ducere contra,

Vel quibus obsessos possit conerederemuros.

Interea ^neas socios de puppibus altis

Pontibus exponit. Multi servare recursus

Languentis pelagi, et brevibus se credere saltu

;

Per remos alii, Speculatus litora Tarcho, 290Q\ik vada non spirant, nec fracta reniurmurat unda,.

Sed mare inofFensum crescenti allabitur sestu,

Advertit subito proras, sociosque pi-ecatur

:

Nunc, o lecta manus, validis incurabite remis ;

ToUite, ferte rates ; inimicam findite rostris

Hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.

Frangere nec tali puppira statione recuso,

Arrepta tellure semel. Quse talia postquamEffatus Tarcho, socii consurgere tonsis,

Spumantesque rates arvis inferre Latinis, 300Donec rostra tenent siccum, et sed^re earinae

Omnes innocuae : sed non puppis tua, Tarcho ;

Namque, inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo,

Anceps sustentata diu, fluctusque fatigat,

Solvitur, atque viros mediis exponit in undis ;

Fragmina remorum quos et fluitantia transtra

Impediunt, retrahitque pedem simul unda relabens.

Nec Turnum segnis retinet mora ; sed rapit acer

Totam aciem in Teucros, et contra in litore sistit.

Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes 310^

iEneas, omen pugnse, stravitque Latinos,

Occiso Therone, virum qui maximus ultro

iEnean petit : huic gladio perque aerea suta,

Per tunicam squalentem auro, latus haurit apertum..

Inde Lichan ferit, exsectum jam matre peremta,Et tibi, Phoebe, sacrum, casus evadere ferri

Quod licuit parvo. Nec longe, Cissea dururaImmanemque Gyan, sternentes agmina ciava,

Bejecit leto ; nihil illos Herculis arma,Nec validae juv^re manus, genitorque Melampus, ^2i\

7ENEIDOS LIB. X. 301

Alcidae comes usque, graves cum terra labores

Praebuit. Ecde Pharo, voces dum jactat inertes,

Intorquens jacmium clamanti sistit in ore.

Tu quoque, flaventem prima lanugine malas

Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon,Dardania stratus dextra, securus amorum,Qui juvenum tibi semper erant^ miserande, jaceres,

Ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci

Progenies ; septem numero, septenaque tela ^

Conjiciunt ; partim galea clyp^oque resultant 330Irrita ; deflexit pafttim stringentia corpus

Alma Venus, Fidum iEneas affatur Achaten:Suggere tela mihi (non uUum dextera frustra

Torserit in Rutulos) steterunt quae in corpore Graiumliiacis campis. Tum magnam corripit hastam,

Et jacit. llia voians ciypei transverberat aera

Meeonis, et thoraca simui cum pectore rumpit.

Huic frater subit Aicanor, fratremque ruentemSustentat dextra : trajecto missa iacerto

Protinus liasta fugit, servatque cruenta tenorem ; 340Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit.

Tum Numitor, jacuio fratris de corpore rapto,

^nean petiit ; sed non et figere contra

Est iicitum, magnique femur perstrinxit Achatie.

Hic Curibus^ fidens pnmaivo corpore, Ciausus

Advenit, et rigida Dryopem ferit eminus hasta

Sub nientum, graviter pressa, pariterque loquentis

Vocem animamque rapit, trajecto gutture ; at iile

Fronte ferit terram, et crassum vomit ore cruoreni.

Tres quoque Threicios Boress de gente suprema, 350Et tres, quos Idas pater et patria Ismara mittit,

Per varios sternit casus. Accurrit Haiesus,

Auruncaeque manus ; subit et Neptunia prole?,

Insignis Messapus equis. Expeilere tendunt

Nunc hi, nunc iiii ; certatur limine in ipso

Ausonise : magno di;scordes aetliere venti

D n

302 iENEIDOS LIB. X.

Proelia ceu tolluut, animis et viribus sequis ;

Non ipsi inter se, non nubila, non mare, cedunt

;

Anceps pugna diu ; stant obnixi ; omnia contra

:

Haud aliter Trojanae acies aciesque Latinae 360Concurrunt : hseret pedepes, densusque viro vir.

At parte ex alia, qua saxa rotantia late

Impulerat torrens arbustaque diruta ripis,

Arcadas, insuetos acies inferre pedestres,

Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci

;

Aspera queis natura loci dimittere quandoSuasit equos ; unum quod rebus restat egenis,

Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris

:

Quo fugitis, socii ? per vos et fortia facta,

Per ducis Euandri nomen, devictaque bella, 370Spemque meam, patrise quic nunc subit semula laudi,

Fidite ne pedibus. s Ferro rumpenda per hostes

Est via. Qua globus ille virum densissimus urget,

Hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.

Numina nulla premunt : mortali urgemur ab hoste

Mortales ; totidem nobis animseque manusque.Ecce, maris magn^ claudit nos objice pontus

;

Deest jam terra fugse : pelagus Trojamne petemus ?

Hsec ait, et medius densos prorumpit in hostes.

Obvius huic primum, fatis adductus iniquis, 380Fit Lagus : hunc, magno vellit dum pondere saxum,Intorto figit telo, discrimina costis

Per medium qua spina dabat ; hastamque receptat

Ossibus hserentem. Quem non super occupat Hisbo,IUe quidem hoc sperans ; nam Pallas ante ruentem,Dum furit, incautum crudeli morte sodalis,

Excipit, atque ensem tumido in pulmone recondit.

HincSthenelum petit, et Rhoeti de gente vetusta

Anchemohmi, thalamos ausum incestare novercee.Vos etiam gemini Rutulis cecidistis in arvis, 390Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,

Indiscreta suisgratusque parentibus error

;

Al

I

JENEIDOS LIB. X. 30S

At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas

;

Nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis ;

Te decisa suum, Laride, dextera quasrit

;

Semianimesque micant digiti, ferrumque retractant.

Arcadas accensos monitu, et praeclara tuentes

Facta viri, mixtus dolor et pudor armat in hostes.

Tum Pallas bijugis fugientem Rhoetea prseter

Trajicit. Hoc spatium, tantumque morae fuit Ilo ;

Ilo namque procul validam direxerat hastam; 401

Quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,

Te fugiens, fratremque Tyren ; curruque volutus

Csedit semianimis Rutulorum calcibus arva.

Ac velut, optato ventis sestate coortis,

Dispersa im.mittit silvis incendia pastor ;

Correptis subito mediis, extenditur unaHorrida per latos acies Vulcania campos

;

Ille vsedens victor flammas despectat ovantes :

Non aliter socium virtus coit omnis in unum, 410Teque juvat, Palia. Sed bellis acer Halesus

Tendit in adversos, seque in sua colligit arma.

Hic mactat Ladona, Pheretaque, Demodocumque ;

Strymonio dextram fulgenti deripit ense

Elatam in jugulum ; saxo ferit ora Thoantis,

Ossaque dispersit cerebro permixta cruento.

Fata canens silvis genitor celarat Halesum ;

Ut senior let» canentia lumina solvit,

Injec^re manum Parcse, telisque sacrarunt

Euandri* Quem sic Pallas petit ante precatus : 420 _^Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,

Fortunam atque viam duri per pectus Halesi.

Hsec arma exuviasque viri tua quercus habebit.

Audiit illa Deus : dum texit Imaona Halesus,

Arcadio infelix telo dat pectus inermum.At non caede viri tanta perterrita Lausus,

i Pars ingens belli, sinit agmina : primus AbantemOppositum interimit, pugnae nodumque moramque.

I D D 2

304 -a^NEIDOS LIB.X.

Sternitur Arcadiae ptoles; sternuntur Etrusci

;

Et vos, o Graiis imperdita corpora, Teucri. 430Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequid.

Extremi addensent acies ; nec turba mpveri

Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urget^

Hinc contra Lausus, (nec multum discrepat aetas)

Egrjegii forrtiae ; sed queis Portuna neg^rat

Tn patriam reditus. Ipsos concurrere passus

Haud tamen inter se magni regnator Olympi

;

Mox illos sua fata manent majore sub hoste.

i^r- Interea soror alma monet succurrere Lausb 439r Turnum, qui volucri curru medium secat agmen.

Ut vidit socios ; Tempus desistere pugnae ;

Solus ego in Pallanta feror ; soli mihi Pallas

Debetur ; cuperem ipse parens spectator adesset.

Hsec ait ; et socii cesserunt sequore jusso. >^^""" At, Rutuliim abscessu, juvenis tum, jussa superba

Miratus, stupet in Turno, corpusque per ingens

Lumina volvit, obitquetruci procui omnia visu.

Talibus et dictis it contra dicta tyranni

:

Aut spoliis ego jam raptis laudabor opimis,

Aut leto insigni. Sorti pater sequus utrique est. 450ToUe minas. Fatus, medium procedit in sequor.

Prigidus Arcadibus coit in prsecordia sanguis.

Desiluit Turnus bijugis ; pedes apparat ire

Comminus. Utque leo, specul^ cum vidit ab aMStare procul campis meditantem proelia taurura,

Advolat ; haud alia est Turni venientis imago.

Hunc ubi contiguum missse fore credidit hastae,

Ire prior Palla3, si qu^ fors adjuvet ausumViribus imparibus ; magnumque ita ad sethera fatur:

Per patris hospitium, et mensas, quas advena adisti,

Te precor, Alcide, cceptis ingentibus adsis ;461

Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta,

Victoremque ferant morientia lumina Turni.Audiit Alcides juvenem, magnumque sub imo

iENEIDOS LIB. X. 305

Corde premit gemitum, lacrymasque effudit inanes.

Tutu Genitor natum dictis affatur amicis

:

Stat sua cuique dies ; breve et irreparabile tempusOmnibus est vitae : sed famam extendere factis,

Hoc virtutis opus. Trojse sub moenibus altis

Tot nati cecid^re Deum : quin occidit una 470Sarpedon, mea progenies. Etiam sua TurnumFata vocant, metasque dati pervenit ad sevi.

Sic ait, atque oculos Rutulorum rejicit arvis.

At Pallas magnis emittit viribus hastam,

[Vaginaque cava fulgentem deripit ensem.]

lila volans, humeris surgunt qua tegmina summa,Incidit, atque, viam clypei rnolita per oras,

Tandem etiam. niagno strinxit de corpore Turni.

Hic Turnus ferro praefixum robur acuto

In Palianta diu iibrans jacit, atque ita fatur : 480Adspice, num mage sit nostrum penetrabile telum.

Dixerat ; at clypeum, tot ferri terga, tot aeris,

Cum peilis toties obeat circumdata tauri,

Vibranti medium cuspis transverberat ictu,

Loricseque moras et pectus perforat ingens.

Ilie rapit caiidum frustra de vulnere teium ;

Una eademque via sanguis animusque sequuntur.

Corruit in vulnus ; sonitum snper arma dedere ;

Et terram hostiiem moriens petit ore cruento.

Quem Turnus super assistens, 490Arcades, hsec, inquit, memores mea dicta referte

Euandro : quaiem meruit, Palianta remitto.

Quisquis honos tumuli, quidquid soiamen humandiest,

Largior. Haud ilii stabunt ^neia parvo

Hospitia. Et Isevo pressit pede, taiia fatus,

Exanimem, rapiens immania pondera baltei,

Impressumque nefas : una sub nocte jugaii

Csesa manus juvenum fcede, tbaiamique cruenti

;

Quoe Cionus Eurvtides multo caelaverat auro ;

D d3

306 ^NEIDOS LIB. X.

Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 500

Nescia mens Jbominum fati sortisque futuras,

Et servare modum, rebus sublata secundis.

Turno tempus erit, magno cum optaverit emtumIntactum Pallanta, et cum spolia ista diemque

Oderit. At socii multo gemitu lacrymisque

Tmpositum scuto referunt Pallanta frequentes.

O dolor atque decus magnum rediture parenti

!

Hsec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert

:

Cum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos.

Nec jam fama mali tanti^ sed certior auctor 5 1

Advolat JEnedd, tenui discrimine leti

Esse suos ; tempus versis succurrere Teucris. >Proxima quseque metit gladio, latumque per agmenArdens limitem agit ferro ; te, Turne, superbumCsede nov^^ quserens. Pallas, Euander, in ipsis

Omnia sunt oculis ; mensee, quas advena priiuas

Tunc adiit, dextrseque dat^e. Sulmone creatos

Quattuor hic juvenes ; totidem, quos educat Ufens,

Vive^ntes rapit, inferias quos immolet umbris,

Captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 520Inde Mago procul infensam contenderat hastam :

Ille astu subit ; at tremebunda supervolat hasta ;

Et genua amplectens effatur talia supplex :

Per patrios Manes, per spes surgentis luli,

Te precor, hanc animam serves natoque patrique.

Est domus alta : jacent penitus defossa taienta

Caelati argenti ; sunt auri pondera facti

Infectique mihi. Non hic victoria TeucnlmVertitur, aut anima una dabit discrimina tania.

Dixerat. JEnegis contra cui talia reddit

:

.030

Argenti atque auri memoras quse multa talenta,

Natis parce tuis. Belli commereia TurnusSustulit ista prior jam tum Pallante peremto.Hoe patris Anchisee manes. hoc sentit luln«j.

Sic fatus, galeam isevS tenet, atqv.e reflex:^

^NEIDOS LIB. X. 307

Cervice orantis capulo teniis applicat ensem.Nee procul Hsemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,

Infula cui sacra redimibat tempora vitta,

Totus collucesis veste atque insignibus arniis ; 539Queni congressus agit campo, lapsumque superstans

Imniolat, ingentique umbr^ tegit ; arma Serestus

Lecta refert humeris^ tibi, rex Gradive, tropaeum.

Instaurant acies, Vulcani stirpe creatus

Caeculus, et veniens Marsorum montibus Umbro.Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistram

Et totum clypei ferro dejecerat orbem ;

Dixerat ille aliquid magnum, vimque affore verbo

Crediderat, coeloque animum fortasse ferebat,

Canitiemque sibi et longos promiserat annos.

Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550Silvicolte Fauno Dryope quem nympha cre^rat,

Obvius ardenti sese obtulit. Ille reduct^

Loricam clypeique ingens onus impedit hasta.

Tuni caput orantis nequidquam, et multa parantis

Dicere, deturbat terrse ; truncumque tepentemProvolvens, super heec inimico pectore fatur :

Istie nunc, metuende, jace. Non te optima mater

Condet humi, patriove onerabit membra sepulcro :

Alitibus linquere feris ; aut gurgite mersumUnda feret, piscesque impasti vulnera lambent. 560Protenus Antseum et Lucam, prima agmina Turni,

Persequitur, fortemque Numam, fulvumque Camer-tem,

Magnanimo Volscente satum, ditissimus agri

Qui fuit Ausonidum, et tacitis regnavit Amyclis.

iEgseon qualis, centum cui brachia dicunt,

Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem

Pectoribusque arsisse, Jovis cum fulmina contra

Tot paribus strej)eret clypeis, tot stringeret cnses ;

Sic toto iEneas desaevit in sequore victor,

Ut semel intepuit mucro. Quin ecce Niphaei '^70

308 iENEIDOS LIB.X.

Quadrijuges in equos adversaque pectora tendit

;

Atque illi, longe gradientem et dira frementemUt vid^re, metu versi retroque ruentes

Efftinduntque ducem, rapiuntque ad litora currus.

Interea bijugis infert se Lucagus albis

In medios, fraterque Liger ; sed frater habenis

Flectit equos: strictum rotat acer Lucagus ensem.

Haud tulit iEneas tanto fervore furentes

:

Irruit, adversaque ingens apparuit hastS,.

Cui Liger

:

580Non Diomedis equos, nec currus cernis Achillei,

Aut Phrygiae campos : nunc belli finis et aevi

His dabitur terris. Vesano talia late

Dicta volant Lige.ri ; sed non et Troius hferos

Dicta parat contra ; jaculum nam torquet in hostem.Lucagus ut pronus pendens in verbera telo

Admonuit bijugos ; projecto dum pede Isevo

Aptat se pugnae ; subit oras hasta per imas

Fulgentis clypei, tum laevum perforat inguen ;

Excussus curru moribundus volvitur arvis. 590Quem pius jEneas dictis affatur amaris

:

Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorumProdidit, aut vanse vertere ex hostibus umbrae ;

Ipse rotis saliens juga deseris. Haec ita fatus

Arripuit bijugos. Frater tendebat inermesInfelix palmas, curru delapsus eodem :

Per te, per qui te talem genu^re parentes,

Vir Trojane, sine hanc animam, et miserere precantis.

Pluribus oranti ^Eneas : Haud talia dudum 599Dicta dabas : morere, et fratrem ne desere frater.

Tum latebras animse, pectus, mucrone recludit.

Taha per campos edebat funera ductorDardanius, torrentis aquae vel turbinis atri

More furens. Taudem erumpunt, et castra relin-

quunt,

A.scanius puer et nequidquam obsessa juyentus.

uENEIDOS LIB.X. S09

Junonem interea compellat Jupiter ultro :

O germana mihi atque eadem gratissima conjux,

Ut rebare, Venus (nec te sententia failit)

Trojanas sustentat opes ; non vivida bello 609Dextra viris, animusque ferox, patiensque pericli.

Cui Juno submissa : Quid, o pulcherrime conjux,

SoUicitas asgram, et tua tristia dicta timentem ?

Si mihi, quae quondam fuerat, quamque esse decebat,

Vis in amore foret ; non hoc mihi namque negares,

Omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum,Et Dauno possem incolumem servare parenti.

Nunc pereat, Teucrisque pio det sanguine poenas.

Tlle tamen nostra deducit origine nomen,Pilumnusque illi quartus pater ; et tua larga

Saepe manu multisque oneravit limina donis. 620Cui rex aetherei breviter sic fatur Olympi

:

Si mora praesentis leti tempusque caducoOratur juveni, meque hoc ita ponere sentis ;

ToUe fuga Turnum, atque instantibus eripe fatis.

Hactenus indulsisse vacat. Sin altior istis

Sub precibus venia uila latet, totumque moveri

Mutarive putas beUum ; spes pascis inanes.

Et Juno aUacrjTnans : Quid si, quod voce gravaris,

Mente dares, atque haec Turno rata vita maneret ?

Nunc manet insontem gravis exitus ; aut ego veri

Vana feror. Quod ut o potius formidine falsa 631

Ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas

!

I Hsec ubi dicta dedit, coelo se protinus alto

Misit, agens hiemem nimbo succincta per auras ;

Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit.

Tum Dea nube cav^ tenuem sine viribus umbramTn faciem -^nese (visu mirabile monstrum)jDardaniis ornat telis ; clypeumque jubasqiie

Divini assimulat capitis ; dat inania verba ;

Dat sine mente sonum, gressusque effingit euntis :

Morte obita quales fama est voUtare figuras, 641

jAut quse sopitos deJudunt somnia sensus.

310 ^NEIDOS LIB. X.

At primas Iseta ante acies exsultat imago,

Irritatque virum telis, et voce lacessit.

Instat cui Turnus, stridentemque eminus hastamConjicit ; illa dato vertit vestigia tergo.

Tum vero ^Enean aversum ut cedere TurnusCredidit, atque animo spem turbidus hausit inanem ;

Quo fugis, jEnea ? thalamos ne desere pactos :

Hac dabitur dextr^, tellus quaesita per undas. 650Talia vociferans sequitur, strictumque coruscat

Mucronem ; nec ferre videt sua gaudia ventos.

Forte ratis celsi conjuncta crepidine saxi

Expositis stabat scalis^ et ponte parato ;

Qua rex Clusinis advectus Osinius oris.

Huc sese trepida -/Enese fugientis imagoConjicit in latebras : nec Turnus segnior instat

;

Exsuperatque moras, et pontes transilit altos.

Vix proram attigerat ; rumpit Saturnia funem,Avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 660lllum autem JEneas absentem in pro&lia poscit

;

Obvia muita virum demittit corpora morti.

Tum ievis haud ultra latebras jam quaerit imago,

Sed sublime volans nubi se immiscuit atrse

;

Cum Turnum medio interea fert sequore turbo.

Respicit ignarus rerum, ingratusque salutis,

Et duplices cum voce manus ad sidera tendit

:

Omnipotens Genitor, tanton' me crimine dignum «Duxisti, et tales vohiisti expendere poenas ? SQuo feror ? unde abii ? quse me fuga, quemve reducet r

Laurentesne iterum muros aut castra videbo ? 671Quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti ?

Quosque (nefas) omnes infanda in morte reliqui

;

Et nunc palantes video, gemitumque cadentumAccipio. Quid ago ? aut quse jam satis ima dehiscat

Terra mihi ? vos o potius miserescite, venti,

In rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro)Ferte ratem, ssevisque vadis immittite Syrtis,

Quo neque me Rutuli, nec conscia fama sequatur.

iKNElDOS L113. X. 311

Heec memorans, animo nunc huc, nunc fluctuat illuc

;

An ses« m^crone ob tantum dedecus amens 681' Induat, et crudum per costas exigat ensem

;

Fluctibus an jaciat mediis, et litora nandoCurva petat. Teucrumque iterum se reddat in arma.Ter conatus utramque viam : ter maxima JunoContinuit ; juvenemque animi miserata repressit.

Labitur alta secans fluctuque aestuque secundo

:

Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.At Jovis interea monitis Mezentius ardens

Succedit pugnse, Teucrosque invadit ovantes. 690Concurrunt Tyrrhens^ acies, atque omnibus uni,

Uni odiisque viro telisque frequentibus instant.

Ille (velut rupes, vastum quae prodit in eequor,

Obvia ventorum furiis, expostaque ponto^

Vim cunctam atque minas perfert coelique marisquc,

Ipsa immota manens) prolem Dolichaonis HebrumSternit humi,cum quoLatagum, Palmumque fugaceni

:

i

Sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montisOccupat os faciemque adversam : poplite PalmumSucciso volvi segnem sinit ; armaque Lauso 700Donat habere humeris, et vertice figere cristas.

Necnon Euanthen Phrygium, Paridisque Mimanta^qualem comitemque ; una quem nocte TheanoIn iucem genitori Amyco dedit, et face praegnans

,

Cisseis regina Parin : Paris urbe paterna

Occubat ; ignarum Laurens habet ora Mimanta.

;

Ac velut iile canum morsu de montibus altis

' Actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos

Defendit, multosve palus Laurentia, silva 709'. Pastus arundinea, postquam inter retia ventum est,

Substitit, infremuitque ferox, et inhorruit armos ;

iNec cuiquam irasci propiusve accederc virtus ;

iSed jacuiis tutisque procul clamoribus instant

:

llle autem impavidus partes cunctatur in omncs,

Dentibus infrendens, et tcrgo dccutit hastas :

312 i^NEEDOS LIB. X.

Haud aliter, justfe quibus est Mezentius irae^

Non ulli est animus stricto concurrere ferro ;

Missilibus longe et vasto clamore lacessunt.

Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,

Graius homb, infectos linquens profugus hymenysos ;

Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit, 721Purpureum pennis et pactae conjugis ostro ;

Impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans,

(Suadet enim vesana fames) si forte fugacemConspexit capream, aut surgentem in cornua cervum,Gaudet, hians immane, comasque arrexit, et haeret

Visceribus super incumbens ; lavit improba teter

Ora cruor.

Sic ruit in densos alacer Mezentius hostefe.

Sternitur infelix Acron, et calcibus atram 730Timdit humum exspirans, infractaque tela cruentat.

Atque idem fugientem haud est dignatus OrodenSternere, nec jacta csecum dare cuspide vulnus :

Obvius adversoque occurrit, seque viro vir ^ .

Contulit, haud furto melior, sed fortibus armis. "^

'

Tum super abjectum posito pede nixus et hasta

:

J.^ars belli haud temnenda, viri, jacet altus Orodes.

Conciamant socii laetum paeana secuti.

Ille autem exspirans : Non me^ quicumque es, inulto,

Victor, neclongum Isetabere ; te quoque fata 740Prospectant paria, atque eadem mox arva tenebis, J| *

Ad quem subridens mixta Mezentius ira :"^

Nunc morere. Ast de me Divum Pater atque homi-num Rex

Viderit. Hoc dicens eduxit eorpore telum.OUi dura quies oculos et |erreus urget,

Somnus ; in seternam clauduntur lumina noctem-Csedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen ;

Partheniumque Rapo et preedurum viribus Orsen ;

Messapus Cloniumque Lycaoniumque Ericeten ;j

Illum infrenis equi lapsu tellure jacentem, 7^0

iESNEIDOS LIB. X. 313

Hunc peditem pedes. Et Lycius processerat Agis ;

Quem tamen haud expers Valerus virtutis avitde

Dejicit ; at Tliionium Salius, Saliumque Neulces,

Insignis jaculo et longe fallente sagitta.

Jam grav^s aequabat luctus et mutua MavorsFunera ; caedebant pariter pariterque ruebant

Victores victique ; neque his fuga nota, neque illis.

Di Jovis in tectis iram miserantur inanemAmborum, et tantos mortalibus esse labores ;

Ilinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Juno :

Pailida Tisiphone media inter millia saevit. 7(>l

At vero ingentem quatiens Mezentius hastamTurbidus ingreditur campo. Quam magnus Orion,

Cum pedes incedit medii per maxima Nerei

Stagna viam scindens, humero supereminet undas ;

Aut, summis referens annosam montibus ornuni,

Ingrediturque solo, et caput inter nubila condit

;

Talis se vastis infert Mezentius armis.

Huic contra JEne'ds. speculatus in agmine longo,

Obvius ire parat. Manet imperterritus ille, 770Hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat

;

Atque oculis spatium emensus, quantum satis hastte :

Dextra mihi, Deus, et telum, quod missile libro,

Nunc adsint : voveo praedonis corpore raptis

Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum

^neae. Dixit ; stridentemque eminus hastani

I

Injicit : illa volans clypeo est excussa, proculque

jEgregium Antorem latus inter et ilia figit

;

Herculis Antorem comitem, qui missus ab Argis

Hseserat Euandro, atque Itala consederat urbe. 780Sternitur infelix r<^*eno vuhiere, coehmique

Adspicit, et dulces moriens reminiscitur Argos.

Tum pius ^neas hastam jacit : illa per orbem^re cavum triphci, per hnea terga, tribusque

Transiit intextum tauris opus, imaque sedit

Inguine ; sed vires huud pertulit. Ocyus enscmE B

314^ JENEIDOS LIB. X.

iEneas, viso Tyrrheni sanguine Igetus,

Eripit a femore, et trepidanti fervidus instat.

Ingemuit cari graviter genitoris amore,

Ut vidit, Lausus ; lacrymseque per ora volutae. 790^

Hic mortis durae casum, tuaque optima facta,

Si qua fidem tanto est operi latura vetustas,

Non equidem, nec te, juvenis memorande, silebo.

lile pedem referens, et inutilis, inque ligatus,

Cedebat, clypeoque inimicum hastile trahebat.

Prorupit juvenis, seseque immiscuit armis ;

Jamque assurgentis dextra plagamque ferentis

jEneae subiit mucronem, ipsumque morandoSustinuit ; socii magno clamore sequuntur :

Dum genitor nati parma protectus abiret

;

80OTelaque conjiciunt, proturbantque eminus hostemMissilibus. Furit JEneas, tectusque tenet se.

Ac velut, effusa si quando grandine nimbiPraecipitant, omnis campis diffugit arator,

Omnis et agricola ; et tuta latet arce viator,

Aut amnis ripis, aut alti fornice saxi, /

Dum pluit in terris ; ut possint, sole reducto,

Exercere diem : sic obrutus uiwlique telis

wEneas nubem belli, dum detonet, omnemSustinet^ et Lausum increpitat, Lausoque minatur

:

Quo, moriture, ruis, majoraque viribus audes ? 81

L

Fallit te incautum pietas tua. Nec minus ille

Exsultat demens ; seevae jamque altius irae

Dardanio surgunt ductori, extremaque LausoParcae fila legunt : validum namque exigit ensemPer medium iEneas juvenem, totumque recondit.

Transiit et parmam mucro, levia arma minacis,

Et tunicam, molli mater quam neverat auro

;

Implevitque sinum sanguis : tum vita per auras

Concessit moesta ad Manes, corpusque reliquit. 820At vero ut vultum vidit morientis et ora,

Ora modis Anchisiades palientia miris, •

^NEIDOS LIE. X. 315

Ingemuit miserans graviter, dextraniqiie tetendit

;

Et mentem patiise strinxit pietatis imago.Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,

Quid pius ^neas tanta dabit indole dignum ?

Arma, quibus laetatus, habe tua ; teque parentftm

Manibus et eineri, si qua est ea cura, remitto.

Hoc tamen infelix miseram solabere mortem ;

iEnege magni dextra cadis. Increpat ultro 830Cunctantes socios, et terra sublevat ipsum,

Sanguine turpantem comtos de more capillos.

interea genitor Tiberini ad fluminis undani

Vulnera siccabat lymphis, corpusque levabat,

Arboris acclinis trunco, Procul aerea ramis

Dependet galea, et prato gravia arma quiescunt.

Stant lecti circum juvenes ; ipse aeger^ anhelans,

CoUa fovet, fusus propexam in pectore barbam.

Multa super Lauso rogitat, multumque remittit^

Qui revocent, moestique ferant mandata parentis. 840At Lausum socii exanimem super arma ferebant

Flentes, ingentem, atque ingenti vulnere victum.

Agnovit longe gemitum prsesaga mali mens.

Canitiem multo deformat pulvere, et ambasAd ccelum tendit palmas, et corpore inhseret.

Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,

Ut pro me hostili paterer succedere dextrae,

Quem genui ? Tuane haec genitor per vulnera servor,

JVIorte tua vivens ? Heu ! nunc misero mihi demumExsilium infelix ! nunc aite vulnus adactum ! 850Idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,Pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.

Debueram patriie poenas odiisque meorum :

Omnes per mortes animam sontem ipse dedissem !

Nunc vivo ! neque adhuc homines lucemque relinquo !

Sed linquam. Simui hoc dicens attoUit in aegrum

Se femur ; et quamquam vis alto vuhiere tardat,

Haud dejectus, equum duci jubet. Hoc decus illi,

£ £ 2

316 iENEIDOS LIB.X,

Hoc solamen erat ; bellis hoc victor abibat

Omnibus. AUoquitur mcerentem, et taiibus infit

:

Rhoebe, diu (res si qua diu mortalibus ulia est) 861Viximus. Aut hodie victor spolia iila cruenta

Et caput JEneae referes, Lausique doiorumUitor eris mecum ; aut, aperit si nulla viam vis,

Occumbes pariter. Neque enim, fortissime, credo,

Jussa aiiena pati et dominos dignabere Teucros.

Dixit, et exceptus tergo consueta iocavit

Membra, manusque ambas jacuiis oneravit acutis ;

Mre caput fuigens, cristaque hirsutus equina :

Sic cursum in medios rapidus dedit. ^Estuat ingens

Uno in corde pudor, mixtoque insania iuctu, 871[Et furiis agitatus amor, et conscia virtus :]

Atque hic Mnea.n magn^ ter voce vocavit.

JEneas agnovit enim, laBtusqiie precatur

:

Sic Pater iiie Deum faciat, sic altus Apoiio,

Incipias conferre manum.Tantuui effatus, et infesta subit obvius hasta.

liie autem : Quid me, erepto, ssevissime, nato,

Terres ? hsec via soia fuit, qua perdere posses. 879Nec mortem horremus, nec Divum parcimus uili.

Desine. Jam venio moriturus, et hsec tibi porto

Dona prius. Dixit, telumque intorsit in hostem ;

Inde aiiud super atque aliud figitque, volatque

Ingenti gyro : sed sustinet aureus umbo.Ter cireum adstantem iaevos equitavit in orbes,

Tela manu jaciens ; ter secum Troius heros

Immanem gerato circumfert tegmine silvam.

Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula tsedet

Vellere, et urgetur pugna congressus iniqua ;

Multa movens animo, jam tandem erumpit, et inter

Beliatoris equi cava tempora conjicit hastam. 891Tolht se arrectum quadrupes, et caicibus aurasVerberat, effusumque equitem super ipse secutus

Impiicat, ejectoque incumbit cernuus armo.

iKNEIDOS LIB. XI. 317

Clamore incendunt coelum Troesque Latinique.

Advolat ^neas, vaginaque eripit ensem,Et super haec : Ubi nunc Mezentius acer, et illa

Effera vis animi ? Contra Tyrrhenus, ut auras

Suspiciens hausit coelum^ mentemque recepit ; 899Hostis amare, quid increpitas, mortemque minaris ?

NuUum in csede nefas ; nec sic ad proelia veni ;

Nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.Unum hoc, per, si qua est victis venia hostibus, oro

;

Corpus humo patiare tegi. Scio acerba meorumCircumstare odia : hunc, oro, defende furorem ;

Et me consortem nati concede sepulcro.

Hsec loquitur, juguloquehaud inscius accipit ensem,Undantiqu€ animam diffundit in arma cruore.

LTBER UNDECIMUS.

OcEANUM interea surgens Aurora reliquit.

^neas, quamquam et sociis dare tempus humandisPrsecipitant curge, turbataque funere mens est,

Vota Deum primo victor solvebat Eoo.

Ingentem quercum decisis undique ramis

Constituit tumulo, fulgentiaque induit arma,

Mezenti ducis exuvias ; tibi, magne, tropaium,

i Eeilipotens ; aptat rorantes sanguine cristas,

I

Telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum

I

Perfossumque locis ; clypeumque ex sere sinistrae 1

1 Subligat, atque ensem coUo suspendit eburnum.

Tum sorios, (namque omnis eum stipata tegebat

Turba ducum) sic incipiens, hortatur ovantes :

Maxima res effecta, viri ; timor omnis abesto,

,Quod superest ; haec sunt spolia, et de rege superbo

jPrimitiie ; manibusque meis Mezentius hic tst.

' Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.

Arma parate, animis et spe prasumite bellum ;

Ne qua mora ignaros, ubi primum vellere sijjrn!i.

E E 3

318 ^NEIDOS LIB. XI.

Aiinuerint superi, pubemque educere castris, 20

Inipediat, segnesve metu sententia tardet. >

Interea socios inhumataque corpora terrae

Mandemus; qui solus honos Acheronte sub imo est.

Ite, ait ; egregias animas, quae sanguine nobis

Hanc patriam peperere suo, decorate supremis

Muneribus ; moestamque Euandri primus ad urcbem

Mittatur Pallas, quem non virtutis egentemAbstulit atm dies, et funere mersit acerbo.

Sic ait illacrymans, recipitque ad limina gressum ;

Corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes 30Servabat senior, qui Parrhasio EuandroArmiger ante fuit ; sed non felicibus seque

Tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.Circum omnis famuliimque manus Trojanaque turba,

Et moestum Iliades crinem de more solutae.

Ut vero ^neas foribus sese intulit altis,

Ingentem gemitum tunsis ad sidera tolhmtPectoribus, moestoque immugit regia luctu.

Ipse, caput nivei fultum Pallantis et ora

Ut vidit, levique patens in pectore vulnus 40Ctispidis Ausoniae, lacrymis ita fatur obortis

:

Tene, inquit, miserande puer, cum laeta veniret,

Invidit Fortuna mihi, ne regna videres

Nostra, neque ad sedes victor veherere paternas ?

Non haec Euandro de te promissa parenti

Discedens dederam, cum me complexus euntemMitteret in magnum imperium, metuensque moneretAcres esse viros, cum dura prreha gente.Et nunc ille quidem, spe multum captus inani,

Fors et vota facit, cumulatque altaria donis. 50Nos juvenen> exanimum, et nil jam coelestibus uUis

Debentem, vano moesti comitamur honore.Infclix, nati funus crudele videbis !

Hi nostri rcditus, exspectatique triumphi ?

Hajc mea magna fides ? At non^ Euandre, pudendis

^.NEIDOS LIB. xr. 319

Vulneribus piilsum adspicies : nec sospite diruni

Optabis nato funus pater. Hei luihi ! quantumPraesidium Ausonia, et quantum tu perdis, lule I

Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus

Imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60

Mille viros, qui supremum comitentur honorem,Intersintque patris iacrymis ; soiatia luctus

Exigua ingentis, misero sed debita patri. .

Haud segnes alii crates et moUe feretrum

Arbuteis texunt virgis et vimine querno,

Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

Hic juvenem agresti sublimem stramine ponunt

;

Qualem virgineo demessum pollice florem,

j

Seu mollis violse, seu languentis hyacinthi;

i Cui neque fuigor adhuc, nec dum suafomia recessit;

I

Non jam mater alit teilus, viresque ministrat. 71

Tunc geminas vestes, auroque ostroque rigentes,

Extulit ^Eneas ; quas iiii leeta laborum

Ipsa suis quondam manibus Sidonia DidoFecerat, et tenui teias discreverat auro :

Harum unani juveni supremum mcestus honoremInduitj arsurasque comas obnubit amiotu ;

Muitaque praeterea Laurentis prsemia pugnae

Ags^erat, et iongo prsedam jubet ordine duci.

Ad3it equos, et tela, quibus spoliaverat hostem: 8U

^inxerat et post terga manus, quos mitteret umbris

|[nferias, caeso sparsuros sanguine flammam ;

(ndutosque jubet truncos hostilibus armis

fpsos ferre duces, inimicaque nomina figu

Ducitur infeiix eevo confectus Acoetes,

Pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora ;

Sternitur et toto projectus corpore terrje.

Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.

Post beliator equus, positis insignibus, AZtUvii

[t lacrymans, guttlsque humectat grandibu.s ura. !H>

Hastam ahi galeamque ferunt ; nam ciettra Turnu>'

320 ^NEIDOS LIB. XI.

Victor habet. Tum nioesta phalanx, Teiicrique se-

quuntur,

Tyrrhenique duces, et versis Arcacles armis.

Postquam omnis longe comitum processerat ordo,

Substitit iEneas, gemituque hsec addidit alto

:

Nos alias hinc ad lacrymas eddem horrida belli

Fata vocant. Salve seternum mihi, maxime Palla,

j^ternumque vale. Nec plura effatus, ad altos

Tendebat muros, gressumque in castra ferebat.

Jamque oratores aderant ex urbe Latina, 100

VelatiTamis olese, veniamque rogantes :

Corpora, per campos ferro quse fusa jacebant,

Redderet, ac tumulo sineret succedere terrse

;

Nullum cum victis certamen et aethere cassis

;

Parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.

Quos bonus ^neas, haud adspernanda precantes,

Prosequitur venia, et verbis haec insuper addit

:

Qusenam vos tanto fortuna indigna, Latini,

Implicuit bello, qui nos fugiatis amicos ?

' Pacem me exanimis et Martis sorte peremtis 110Oratis ? equidem et vivis concedere vellem.

Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent

;

Nec bellum cum gente gero : rex nostra reliquit

Hospitia, et Turni potius se credidit armis.

^quius huic Turnum fuerat se opponere morti.

Si belium finire manu, si pellere TeucrosApparat, his mecum decuit concurrere telis ;

Vixet, cui vitam Deus aut sua dextra dedisset.

Nunc ite, et miseris supponite civibus ignem.Dixerat ^neas. Oili obstupu^re siientes ; ^120Conversique oculos inte se atque ora tenebant.

Tum senior, semperque odiis et crimine DrancesInfensus juveni Turno, sic ore vicissim

Orsa refert : O fama ingens, ingentior armis,

Vir Trojane ! quibus coelo te laudibus sequera ?

Justitiaene prius mirer, belline laborum ?

^NEIDOS LIB. XI. ^'\"

Nos vero hsec patriam grati refcreiiiiis ad urbL-.. .

Et te, si qua viam dederit fortuaa, Latino. JuDgemus regi. Quserat sibi fcEderaTurnus.

Quin et fataks niurorum attollere moles, i:^0

Saxaque subvectare humeris Trojana juvabit.

Dixerat hoec, unoque omnes eadem ore fremebant.

Bis senos pepig^re dies, et, pace sequestra,

Per silvas Teucri, mixtique impune Latini,

Errav^re jugis. Ferro sonat icta bipenni

Fraxinus ; evertunt actas ad sidera pinus

;

Robora nec cuneis et olentem scindere cedrum,Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

Et jam Fama volans, tanti praenuntia luctiis,

Euandrum Euandrique domos et moenia comj^let, 140

Quae modo vnctorem Latio Pallanta ferebat.

Arcades ad portas ruere ; et de more vetusto

Funereas rapu^re faces : iucet via longo

Ordine fiammarum, et late discriminat agros

:

Contra turba Phrygum veniens plangentia jungunt)

' Agmina: quae postquam matres succedere tectis

Viderunt, mcestam incendunt ciamoribus urbem.

At non Euandrum potis est vis ulla tenere ;

Sed venit in medios. Feretro Pallanta repdsto

Procubuit super, atque haeret lacrymansque gemens-

que, \jO

Etvia vix tandem voci laxaia dolore est

:

Non haec, o PaUa, dederas promissa parenti,

Cautius ut saevo velles te credere Marti

!

Haud ignarus eram, quantum nova gloria in arniis,

iii Et praedulce decus primo cerfamine poi\sei.

Primitiae juvenis miserae ! bellique propinqui

jiDura rudimenta! et nulli exaudita Deoruui

lVota precesque meae! tuque, o sanctissima conjux,

IJFelix morte tua, neque in hunc servata dolorem !

IContra ego vivendo nci mea fata, superstes I(i*J

Restarem ut genitor. Troum sucia arn)a sfwUtum

322 ^NEIDOS IvlB. XJ.

Obruerent Rutuli telis ! animam ipse dedissem ;

Atque hsec pompa domum me, non Pallanta, referret!

Nec vos arguerim, Teucri, nec foedera, nec, quas

Junximus hospitio, dextras : sors ista senectse

Debita erat nostrse. Quod si immatura manebatMors natum, caesis Volscorum millibus ante,

Ducentem in Latium Teucros cecidisse juvabit.

'Quin ego non alio digner te funere, Palla, 169Quam pius^neas, et quam magni Phryges, et quamTyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.

^JMagna tropaea ferunt, quos dat tua dextera leto.

Tu quoque nunc stares immanis truncus in armis,

Esset par eetas, et idem si robur ab annis,

Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis ?xVadite, et hsec. memores regi mandata referte

:

Quod vitam moror invisam, Pallante peremto,

Dextera causa tua est ; Turnum natoque patrique

Quam debere vides. Meritis vacat hic tibi solus

Fortunaeque locus. Non vitse gaudia quaero ; 180

Nec fas ; sed nato Manes perferre sub imos.

Aurora interea miseris mortalibus almamExtulerat lucera, referens opera atque labores.

Jam pater iEneas, jam curvo in litore Tarcha,

Constitu^re pyras. Huc corpora quisque suorumMore tui^re patrum ; subjectisque ignibus atris

Conditur in tenebras altum caligine coelum.

Ter circum accensos, cincti fulgentibus armis,

Decurr^re rogos; ter moestum funeris ignemLustrav^re in equis ; ululatusque ore ded^re. 190

f Spargitur et telius lacrymis, sparguntur et anna.

It coelo clamorque virum clangorque tubarum.Hinc alii spolia occisis derepta Latinis

Conjiciunt igni;

galeas, ensesque decoros,

Frenaque, ferventesque rotas;pars munera nota,

Ipsonim clypeos, et non felicia tela.

Multa boum circa mactantur corpora Morti;

JENEIDOS LIB.Xl. 323

Setigerosque sues, raptasque ex omnibus agris

In flammam jugulant pecudes. Tum litore toto

Ardentes spectant socios, semiustaque servant 200Busta ; neque avelli possunt, nox humida donecInvertit coelum stellis fulgentibus aptum.Nec minus et miseri diversa in parte Latini

Innumeras struxere pyras, et corpora partim

Multa virum terrae intodiunt, avectaque partim

Finitimos tollunt in agros, urbique remittunt

;

Csetera, confusseque injjjentem caedis acervum,Nec numero nec honore, cremant ; tunc undique vasti

Certatim crebris coUucent ignibus agri..

Tertia lux gelidam cobIo dimoverat umbram : 210Moerentes altum cinerem et confusa ruebant

Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terrie.

Jam vero in tectis, pr;jedivitis urbe Latini,

PrsBcipuus fragor, et longi pars maxima luctQs.

Hic matres, miserseque nurus, hic cara sororumPectora moerentum, puerique parentibus orbi^

Dirum exsec^antur bellum, Turnique hymena?os :

Ipsum armisy ipsumque jubent decernere ferro,

Qui regnum Itahse et primos sibi poscat honores.

Ingravat haec saevus Drances, solumque vocari 220

Xestatur, solum posci in certaminaTurnum.Multa simul contra variis sententia dictis

Pro Turno ; et magnum reginse nomen obumbrat ;

Multa virum meritis sustentat fama tropyeis.

Hos inter motus, medio iri flagrante tumulti;,

jEcce, super moesti magna Diomedis ab urbe

Legati responsa ferunt ; nihil omnlbus actumrantorum impensis operum ; nil dona, neque aunini,

Nec magnas vaiuisse preces ; alia arma Latinis

Quaerenda, aut pacem Trojano ab rege petendam.

beficit ingenti luctu rex ipse Latinus. 2.S I

t^atalem A^neam manifesto numine ferri,

^dmonet iraDeOm, tumuHquc ante ora rcccnioj;.

324 iENEinoS LIB.Xl.

Ergo conciiium magnunia primosque suoruiu

Imperio accitos, alta intra limina cpgit.

Olli convenere^ fluuntque ad regia plenis

Tecta viis. Sedet in mediis et maximus sevo,

Et primus sceptris, haud Ipeta fronte, Latinus.

Atque hic legatos JEtola ex urbe remissos,

Q^ee referant, fari jubet, et responsa reposcit 240Ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis,

Et Venulus dicto parens ita farier infit

:

Vidimus, o cives, Diomede Argivaque castra

;

Atque iter emensi casus superavimus omnes ;

\f^Contigimusque manum, qu^ concidit Ilia tellus.

Ille urbem Argyripam, patrise cognomine gentis,

Victor Gargani condebat lapygis arvis.

Fostquam introgressi, et coram data copia fandi,

Munera prseferimus, nomen patriamque docemus ;

Qui belhim intulerint;, quse causa attraxerit Arpos.Auditis ille hsec placido sic reddidit ore : 251O fortunatce gentes, Saturnia regna,

Antiqui Ausonii, quse vos fortuna quietos

Sollicitat, suadetque ignota lacessere bella ?

Quicumque Iliacos ferro violavimus agros^

(Mitto ea, qus muris bellando exhausta sub altis,

" Quos Simois premat ille viros) infanda per orbemSupphcia et scelerum poenas expendinms omnes,Vel Priamo miseranda manus : scit triste Minervse

Sidus, et Euboica3 cautes, ultorque Caphereus. 260Militia ex illa diversmn ad htus adacti,

Atrides Protei Menelaus ad usque columnasExsulat ; u^tnseos vidit Cyclopas Ulysses,

Ilegna Neoptolemi referam, versosque penates

Idomenei, Libycone habitantes litore Locros ?

Ipse Mycenseus magnorum ductor AchivumConjugis infandae prima intra limina dextra

Oppetiit ; devictam Asiarti subsedit adulter.

Invidlsse Dcos, patriis ut redditus aris

iENEIDOS LIB. XI. 325

Conjugium optatum et pulchram Calydona viderem !

Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur; 27 \

Et socii amissi petierunt sethera pennis,

FluminibusqUe vagantur aves (heu dira meorumSupplicia!) et scopulos lacrymosis vocibus implent.

Hsec adeo ex iilo mihi jam speranda fuerunt

Tempore, cum ferro ccelestia corpora demensAppetii, et Veneris violavi vulnere dextram.

Ne vero, ne me ad taies impellite pugnas.

Nec mihi cum Teucris uilum post eruta bellum

Pergama ; nec veterum memini Isetorve malorum. 280Munera, quae patriis ad me portatis ab oris,

Vertite ad jiEnean. Stetimus tela aspera contra,

Contuiimusque manus : experto credite, quantusIn clypeum assurgat, quo turbine torqueat hastam.

Si duo prsBterea tales Idasa tulisset

Terra viros, ultro Jnachias venisset ad urbes

Dardanus, et versis higeret Graecia fatis.

Quidquid apud durse cessatum est moeniaTrojae,

Hectoris JEneseque manu victoria Graiiim

HsBsit, et in decinrum vestigia rettulit annum. 2yu

Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis;

Hic pietate prior. Coeant in foedera dextne,

Qua datur: ast, armis concurrant arma, cavete.

Et responsa simul quse sint, rex optime, regis

Audisti, et quse sit magno sententia bello.

. Vix ea legati ; variusque per ora cucurrit

Ausonidum Xurbata fremor ; ceu, saxa morantur

Cum rapidos amnes, fit clauso gurgite inurmur,

Vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.

Ut primum placati animi, et trepida ora quifirunt, 300

Preefatus Divos solio rex infit ab alto :

Aote equidem summa de re statuisse, Latini,

Et vellem, et fuerat melius ; non tempore tali

Cogere concilium, cum muros assidet hostin.

Bellum importunum, cives, cum gente DeorumF F

326 iENElDOS LIB. XI.

Invictisque viris gerimus, quo3 nulla fatigant

Proelia, nec victi possunt absistere ferro,

Spem, si quam adscitis iEtolum habuistis in armis,

Ponite; spes sibi quisque, K Sed, hsec quam angusta,

videtis.

Caetera qua rerum jaceant perculsa ruina, 3 1

Ante oculos interque manus sunt omnia vestras.

Nec quemquam incuso. Potuit quae plurima virtus

Esse, fuit. Toto certatum est corpore regni.

Nunc adeo, qu8e sit dubise sententia menti,

Expediam, et paucis (animos adhibete) docebo.

Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,

Longus, in occasum, fines super usque Sicanos

;

Aurunci Rutulique serunt, et vomere diiros

Exercent coUes, atque horum asperrima pascunt.

Hsec omnis regio, et celsi plaga prnea montis, 320Cedat amicitise Teucrorum ; et foederis sequas

Dicamus leges, sociosque in regna voceraus ;

Considant, si tantus amor, et moenia condant.

Sin alios fines aliamque capessere gentemEst animus, poscuntque solo decedere noijtro,

Eis denas Italo texamus robore naves,

Seu plures complere valent : jacet omnis ad undamMateries : ipsi numerumque modumque carinis

Frsecipiant ; nos sera, manus, navaha demus.

Prseterea, qui dicta ferant, et foedera firment, 330Centum oratores prima de gente Latinos

Ire placet, pacisque manu prsetendere ramos ;

Munera portantes aurique eborisque talenta,

Et sellam regni trabeamque insignia nostri.

Cousulite in mediiira, et rebiis succurrite fessis.

Tum Drances idem infensus, quem gloria TurniObliquR invidia stimulisque agitabat amaris,

Largus opum, et lingua melior, (sed frigida bello

Dextera) consiliis habitus non futilis auctor,

Scditione potens; genus huic materna sup^rbura 3^40

jENEidos lib. XI. 327

Nobilitas dabat, incertum de patre ferebat

;

Surgit, et his orerat dictis atque aggerat iras

:

Rem nulli obscuram, nostrae nec vocis egentem,Consulis, o bone rex, Cuncti se scire fatentur,

Quid fortuna ferat populi ; sed dicere mussant.

Det libertatem fandi, flatusque remittat,

Cujus ob auspicium infaustum moresque sinistros

(Dicam equidem, licet arma mihi niortemque minetur)

Lumina tot cecidisse ducum, totamque videmus

Consedisse urbem luctu, duni Troia tentat 3r>0

Castra, fugae fidens, et coehim territat armis.

Unum etiam donis istis, quae plurima mitti

Dardanidis dicique jubes, unum, optime regum,

Adjicias ; nec te uUius violentia vincat,

Quin natam egregio genero dignisque hymenaeis

Des, pater, et pacem hanc a^temo foedere jungas.

Quod si tantus habet meutes et pectora terror,

Ipsum obtestemur, veniamque oremus ab ipso ;

Cedat, jus proprium regi patriseque remittat.

Quid miseros toties in aperta pericula civcs 'AGO

Projicis, o Latiocaput horura et causa malorum ?

Nulla salus beilo : pacem te poscimus omnes,

Turne ; simul pacis sohim inviolabile pignus.

, Primus ego, invisum quem tu tibi fingis, et esse

Nil moror, en, supplexvenio. Miserere tuorum,

Pone animos, et pulsus abi. Sat funera fusi

jVrdirnus, ingentes et desoiavimus agros.

;Aut, si fama movet, si tantum pectore robur

Concipis, et si adeo dotaUs regla cordi est,

;Aude, atque adversum tidens icr pectus in hostefn.

Scilicet, ut Turno contingat regia conjux, 371

iNos, animae viies, inhumata infietaque turba,

jSternamur campis ! Et jam tu, si qua tibi vis,

Si patrii quid Martis habes, illum adspicc contra,

iQui vocat.

F F 2

?28 iENEIDOS LIB.XI.

Talibus exarsit dictis violentia Turni

;

Dat gemitum, rumpitque has imo pectore voces :

Largaquidem, Drance, semper tibi copia fandi

Tum, cum bella manus poscunt; patribusque vocatis

Primus ades. Sed non replenda est curia verbis, 380Quae tuto tibi magna volant, dura distinet hostemAgger murorum, nec inundant sanguine fossae.

Proinde tona eloquio, solitum tibi ; meque timoris

Argue tu, Drance ; quando tot stragis acervos

Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropseis

Insignis agros. Possit quid vivida virtus,

Experiare licet ; nec longe scilicet hostes

Quaerendi nobis ; circumstant undique muros.Imus in adversos ? quid cessas ? an tibi MavorsVentosa in Iffigu^ pedibusque fugacibus istis 390Semper erit ?

Pulsus ego ? aut quisquam merito, fcedissime, pulsumArguet, Iliaco tumidum qui crescere ThybrimSanguine, et Euandri totam cum stirpe videbit

Procubuisse domum, atque exutos Arcadas armis ?

Haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens,

Et qu^s miile die victor sub Tartara misi,

Inclusus muris, hostilique aggere septus.

Nulla salus bello ! Capiti cane talia demensDardanio, rebusque tuis. Proinde omniamagno 400Ne cessa turbare metu, atque extollere vires

Gentis bis victse ; contra premere arma Latini.

Nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tre^

miscunt,

Nunc et Tydides, et Larissseus Achilles ;

Amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.

Vel cum se payidum contra mea jurgia tingit

Artificis sceUis, et formidine crimen acerbat

Nunquam animam talem dextra hac (absiste moveri)

Amittes ; habitet tecum, et sit pectore in isto.

iENEIDOS LIB. XI. 329

Nunc ad te, et tua magna, pater, consulta revertor.

Si nullam nostris ultra spem ponis in armis ; 411Si tam deserti sumus, et semel agmine verso

Funditus occidimus, neque habet fortuna regressum ;

Oremus pacem, et dextras tendamus inertes ;

Quamquam, o ! si solitse quidquam virtutis adesset,

llle mihi ante alios fortunatusque laborum,Egregiusque animi, qui, nequid tale videret,

Procubuit moriens, et humum semel ore momordit.Sin etopes nobis, et adhuc intacta juventus,

I

Auxilioque urbes Italae populique supersunt ; 420' Sin et Trojanis cum muito gloria venit

Sanguine ; sunt illis sua funera, parque per omnesTempestas ; cur indecores in limine primoDeficimus ? cur ante tubam tremor occupat artus ?

Multa dies variique labor mutabilis aevi

. Rettulit in meiius ; muitos alterna revisens

Lusit, et in solido rursus Fortuna iocavit.

Non erit auxilio nobis j^tolus et Arpi

:

At Messapus erit, felixque Tolumnius, et quosTot populi mis^re duces ; nec tarda sequetur 430Gloria delect6s Latio et Laurentibus agris.

Est et Volscorum egregia de gente Camilla,

Agraen agens equitum, et florentes aere catervas.

Quod si me solum Teucri in certamina poscunt,

I Idque placet, tantumque bonis communibus obsto,

INon acleo has exosa numus Victoria fiigit,

' Ut tanta quidquam pro spe tentare recusem.

Ibo animis contra ; vel magnum prajstet Achillem,

Factaque Vulcani manibus paria induat armaIUe licet. Vobis animam hanc soceroque Latino 440

I Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,

Devovi. Solum iEneas vocat. Et, vocet, oro.

Nec Drances potius, sive est haec ira Deorum,.Morte luat ; sive est virtus et gloria, toliat.

1 ff3

330 .'ENEIDOS LIB. XI.

f lli hsee inter se dubiis de rebus agebant

Certantes ; castra ^neas aciemque movebat.Nuntius ingenti per regia tecta turaultu

Ecce ruit, magnisque urbem terroribus implet

:

Instructos acie Tiberino a flumine Teucros,

Tyrrhenamque manum, totis descendere campisr 450Extemplo turbati animi, concussaque vulgi

Pectora, et arrectae stimulis haud moUibus irae.

Arma manu tfepidi poscunt ; fremit arma juventus ;

Flent moesti mussantque patres. Hic undique clamor

Dissensu vario magnus se tollit in auras ;

Haud secus, atque alto in luco cum forte catervae

Consed^re avium, piscosove amne Padusae

Dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.

Immo, ait, ocives, arrepto tempore, Turnus,

Cogite coneilium, et pacem laudate sedentes : 460I!li armis in regna ruant. ' Nec plura locutus

Corripuit sese, et tectis citus extulit altis.

Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis

;

Duc, ait, et Rutulos. Equitem, Messapus, in armis,

Rt cum fratre Coras, latis diffundite campis.

Fars aditus urbis firment, turresque capessant

:

Cgetera, qua jusso, mecum manus inferat arma.

Ilicet in muros tota discurritur urbe.

Concilium ipse pater et magna incepta Latinus

Deserit, ac tri&ti turbatus tempore differt; 4/0Multaque se incusat, qui non acceperit ultro

Dardanium -(©nean, generumque adsciverit urbi.

Preefodiunt alii portas, aut saxa sudesque

Subvectant. Bello dat signum rauca cruentumBuccina. Tum muros varia cinx^re coronaMatronge puerique ; vocat labor ultimus oranes.

Necnon ad templum summasquead Palladis arces

Subvehitur magna matrum regina caterva,

Dona ferens ; juxtaque comes Lavinia virgo.

JENEIDOS LIB. XI. 331

Causa mali tanti, oculos dejecta deeoros. 480Succedunt matres, et templum thure vaporant

;

Et moestas alto fundunt de limine voces :

Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,

Frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsumPronum sterne solo, portisque effunde sub altis.

Cingitur ipse furens certatim in proeha Turnus.Jamque adeo Rutuhnn thoraca indutus aenis

Horrebat squamis, surasque incluserat auro,

Tempora nudus adhuc ; laterique accinxerat ensem ;

Fulgebatque alta decurrens aureus arce ; 490Exsultatque animis, et spe jam praecipit hostem ;

Qualis, ubi abruptis fugit praesepia rinchs,

Tandem liber, equus, campoque potitus aperto,

Aut ille in pastus armentaque tendit equarum,

Aut, assuetus aquae perfundi flumine noto,

Emicat, arrectisque fremit cervicibus alte

Luxurians ; luduntque jubaR per colla, per armos.

Obvia cuij, Volscorum acie comitante, Camilla

Occurrit, portisque ab equo regina sub ipsis

Desiiuit ; quam tota cohors imitata relictis jOO

Ad terram defluxit equis ; tum taHa fatur

:

Turne, sui merito si qua est fiducia forti,

AudeOs et jEneadiim promitto occurrere turmae,

Soiaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.

Me sme prima manu tentare pericula beili :

Tu pedes ad muros subsiste, et moenia serva.

Turnus adhsec, ocuios horrenda in virgine fixns :

O decus Itahoe, virgo ! quas dicere grates,

Quasve referre parem ? sed nunc, est omnia quandu

Iste animus supra, mecum partire iaborem. .>10

1 JEneas, ut fama fidem missique reportant

I Expioratores, equitum levia improbus arma

Praemisit, quaterent campos : ipse ardu;i montis

iPer deserta jugo superans adventat ad urbem.

Furta paro belli convexo in tramite silvae,

332 ^NEIBOS LIB.XI.

Ut bivias armato obsidam milite fauces.

Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe signis

;

Tecum acer Messapus erit, turmaeque Latinse,

Tiburnique manus : ducis et tu concipe curam.

Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis 520Hortatur, sociosque duces ; et pergit in hostem.

Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi

Armorumque dolis ; quam densis frondibus atrum

Urget utrimque latus ; tenuis quo semita ducit,

Angustsequeferunt fauces aditusque maligni.

Hanc super, in speculis summoque in vertice montis,

Planities ignota jacet, tutique recejptus ;

Seu dextra laevaque velis occurrere pugnae,

Sive instare jugis, et grandia volvere saxa. ,^^^<e^

Huc juvenis not^ fertur regione viarum ;530

Arripuitque locum, et silvis insedit iniquis.,

Velocem interea superis in sedibus Opim,Unam ex virginibus sociis sacraque caterv^,

Compellabat, et has tristes Latonia voces

Ore dabat : Graditur bellum ad crudele Camilla,

O virgo, et nostris nequidquam cingitur armis,

Cara mihi ante ahas : neque enim novus iste Dianae

Venit amor, subitaque animum dulcedine movit.

Pulsus ob invidiam regno viresque superbas

Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, 540Infantem, fugiens media inter proelia belli,

Sustulife exsiiio comitem, matrisque vocavit

Nomine Casmiiiee, mutata parte, Camiilam.Ipse, sinu prse se portans, juga longa petebatSolorum nemorum ; tela undique saeva premebant,Et circumfuso volitabant miiite Volsci.

Ecce, fugi£ medio, summis Amasenus abundansSpumabat ripis ; tantus se nubibus imberRuperat. lile, innare parans, infantis amoreTardatur, caroque oneri timet. Omnia secum 550Versanti subito vix haec sententia sedit

;

a:neidos LiB.xi. 333

Telum immane, manu valida quod forte gerebatBellator, solidum nodis et robore cocto ;

Huic natam, libro et silvestri subere clausam,

Implicat, atque habilem mediae circumligat hasta ;

Quam dextra ingenti librans ita ad sethera fatur :

Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,

Ipse pater famulam voveo ; tua prima per auras

Tela tenens supplex hostem fugit. Accipe, testor,

Diva, tuam, quse nunc dubiis committitur auris. 560Dixit, et adducto contortum hastile lacerto

Immittit : sonu^re undse ; rapiduin super amnemInfelixfugit in jaculo stridente Camilla.

AtMetabus, magna propius jam urgentecaterv^,

Dat sese fluvioj atque hastam cum virgine victor

Gramineo, donum Triviae, de caespite vellit.

Non illum tectis uliae, non moenibus, urbes

Accep^re, neque ipse manus feritate dedisset:

Pastorum et solis exegit montibus aevum.

Hic natam, in dumis interque horrentia lustra, 570

Armentalis equse mammis et lacte ferino

Nutribat, teneris immulgens ubera labris.

Utque pedum primis infans vestigia plantis

Institerat, jaculo palmas oneravit acuto ;

Spiculaque ex humero parvse suspendit et arcum.

Pro crinali auro, pro longae tegmine pallae,

Tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.

Teia manu jam tum tenera puerilia torsit,

jEt fundam tereti circum caput egit habena ;

Strymoniamque gruem, aut aibum dejecit oiorem. 580

Multse iiiam frustra Tyrrhena per oppida matres

Optav^re nurum. Soia contenta Diana,

L^ternum teiorum et virginitatis amoremIntemerata coht. Vellem haud correpta fuisset

^diiitia taii, conata iacessere Teucros :

Cara mihi, comitumque foret nunc una mearum.

yerum age, quandoquidera fatis urgetur acerbis,

334 iENEIDOS LIB. Xl.

Labere, Nympha, pblo, finesqiie invise Latinos,

Tristis ubi infausto committitur omine pugna.

Haec cape, et ultricem pharetr^ deprome sagittam :

Hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus, 591

Tros Italusve, mihi pariter det sanguine poenas.

Post ego nube cava miserandse corpus et armaInspoliata feram tumulo, patriseque reponam.Dixit : at illa leves coeli delapsa per auras

Insonuit, nigro circumdata turbine corpus.

At manus interea muris Trojana propinquat,

Etruscique duces, equitumque exercitus omnis ;

Compositi numero in turmas. Fremit aequore toto

Insultans sonipes, et pressis pugnat habenis 600Huc obversus et huc ; tum late ferreus hastis

Horret ager, campique armis sublimibus ardent.

Necnon Messapus contra, celeresque Latini,

Et cum fratre Coras, et virginis ala Camillae,

Adversi campo apparent, hastasque reductis

Protendunt longe dextris, et spicula vibrant

;

Adventusque virum fremitusque ardescit equorum.Jamque intra jactum teli progressus uterque

Substiterat ; subito erumpunt clamore^ frementesque

Exhortantur equos ; fundunt simul undique tela 610Crebra nivis ritu^ coelumque obtexitur umbra.

Continuo adversis Tyrrhenus et acer AconteusConnixi incurrunt hastis, primiqtie ruinam

Dant sonitu ingenti, perfractaque quadrupedantiim

Pectora pectoribus rumpunt. Excussus Aconteus,

Fulminis in morem. aut tormento ponderis acti,

Praecipitat longe, et vitam dispei«git in auras.

Extempio turbatae acies, versique Latini

Rejiciunt parmas, et equos ad moenia vertunt.

Troes agunt ; princeps turmas inducit Asylas. 620Jamque propinquabant portis, rursusque Latini

Clamorem tollunt, et mollia colla reflectunt

:

Hi fugiunt, penitusque datis referuntur habenis :

iENEIDOS LIB. XI. 335

Quaiis ubi alterno procurrens gurgite pontusNunc niit ad terras, scopulosque superjacit undaniSpumeus, extremamque sinu perfundit arenam :

Nunc rapidus recro, atque aestu revoluta resorbensSaxa, fugit, litusque vado labente relinquit.

Bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos;

Bis rejecti armis respectant terga tegentes. 630Tertia sed postquam congressi in proelia, totas

Iraplicu^re inter se acies, legitque yirum vir ;

Tum vero et gemitus morientum, et sanguine in alto

Armaque, corporaque, et permixti caede virorum

6emianimes volvuntur equi ; pugna aspera surg;it.

Orsilochus Reniuli, quando ipsum horrebat adire,

Hastam intorsit equo, ferrumque sub aure reliquit

;

Quo sonipes ictu furit arduus, altaque jactat,

Vulneris irapatiens, arrecto pectore crura

:

Volvitur ille excussus humi. Catillus lolan, 640Ingentemque animis, ingentem corpore et armis

Dejicit Herminium ; nudo cui vertice fulva

Caesaries, nudique humeri ; nec vulnera terrent ;

Tantus in arma patet. Latos huic hasta per armos

Actatremit, duplicatque virum transfixa dolore.

Funditur ater ubique cruor : dant funera ferro

Certantes, pulchramque petunt per vulnera mortcm.

! At medias inter caedes exsultat Amazon,

I Ununi exserta latus pugnse, pharetrata Camilla ;

Et nunc lentamanu spargens hastilia denset ; 650

Nunc validam dextra rapit indefessa bipennem.

(Aureus ex humero sonat arcus, et armaDianae.

Illa etiam, si quando in tergum pulsa reccssit,

Spicula converso fugientia dirigit arcu.

At circum lectse comites, Larmaque virgo,

Tullaque, et seratam quatiens Tarpeiasecurim,

'^talides; quas ipsa decus sibi dia Camilla

Delecjit, pacisque bonas bellique ministras :

Quales Threicise cum fluoiina Thermodontis

336 ^NEIDOS LIB. XI.

Pukant, et pictis bellantur Amazones amiis ; 660Seu cireum Hippolyten, seu cum se Martia curru

Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu

Feminea exsultant lunatis agmina peltis.

Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,

Dejicis ? laut quot humi morientia corpora fundis ?

Eunseum Clytio primum patre ; cujus apertumAdversi long^ transverberat abiete pectus.

Sanguinis ille vomens rivos cadit, atque cruentam

Mandit humum, moriensque suo se in vuinere versat.

Tum Lirim, Pagasumque super, quorum alter ha-

benas 670Suffosso revolutus equo dum colligit, alter

Dum subit, ac dextram labenti tendit inermem,Praecipites pariterque ruunt. His addit AmastrumHippotaden ; sequiturque incumbens eminus hast^

Tereaque, Harpalycumque, et Demophoonta, Chro-mimque

;

Quotque emissa manu contorsit spicula virgo,

Tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytus armisIgnotis, et equo venator lapyge fertur

;

Cui pellis latos humeros erepta juvencoPugnatori operit ; caput ingens oris hiatus 680Et malae texere lupi cum dentibus albis,

Agrestisque manus armat sparus. Ipse catervis

Vertitur in mediis, et toto vertice supra est.

Hunc illa exceptum (neque enim labor, agmine verso)

Trajicit, et super heec inimico pectore fatur

:

Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti ?

Advenit, qui vestra dies muliebribus armis¥erba redarguerit. Nomen tamen haud leve patrumManibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.

j

Protemis Orsilochum et Buten, duo maxima Teu-

1

crum 690

1

Corpora : sed Buten aversum cuspide fixit!

l#oricam galeamque inter, qud colla sedentisj

iENEIDOS LIB. XI. 337

Lucent, et Isevo dependet parnia lacerto ;

Orsilochum, fugiens magnumque agitata per orbem,Eiudit gyro Jnterior, sequiturque sequentem

;

Tum validam perque arma viro perque ossa securim,Aitior exsurgens, oranti et multa precanti

Congeminat : vulnus calido rigat ora cerebro.

Incidit huic, subitoque adspectu territus haesit,

Apenninicolae bellator filius Auni, 700Haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.

Isque, ubi se nullo jam cursu evadere pugnae

Posse, neque instantem reginam avertere, cernit,

Consilio versare dolos ingressus et astu,

Inoipit haec : Quid tam egregium, si femina forti

Fidis equo ? dimitte fugam, et te comminus sequo

Mecura crede solo, pugnaeque accinge pedestri

:

Jam nosces, ventosa ferat cui gloria laudem.

Dixit, At ilia furens, acrique accensa dolore^

Tradit equum comiti, paribusque resistit in armis, 710Ense pedes nudo, puraque interrita parm^.

At juvenis, vicisse doio ratus, avolat ipse,

(Haud mora) conversisque fugax aufertur habenls,

Quadrupedemque citum ferrata calce fatigat.

Vane Ligus, frustraque animis eiate superbis,

Nequidquam patrias tentasti lubricus artes ;

Nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.

Haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis

Transit equurn cursu, frenisque adversa prehensis

Congreditur, poenasque inimico ex sanguine sumit

:

Quam facile accipiter saxo saccr ales ab alto 721

Consequitur pennis sublimem in nube columbam,

j Comprensamque tenet, pedibusque eviscerat uncis ;

Tum cruor et vulsae labuntur ab aethere phinide.

At non haec nullis honiinum sator atque DeorumObservans oculls summo sedet altus Olympo.

Tyrrhenun? genitor Tarchonem in proelia siBvs.

Suscitat, et stimuU^ haud molUbus injicit iras.

G G

3SB iENElDOS LIB. Xtb

Ergo inter essdes cedentiaque agmina Tarcho

Fertur equo, variisque instigat vocibus alas, 730Nomine quenique vocans ; reficitque in proeflia pulsos.

Quis metus, o nunquam dolituri, o semper inertes «

Tyrrheni, quee tanta animis ignavia venit ?

Femina palantes agit, atque hsec agmina vertit ?

Quo ferrum, quidve hsec gerimus tela irritadextris?

At non in Venerem segnes, nocturnaque belia,

Autj ubi curva choros indixit tibia Bacchi,

Exspectare dapes, et plenae pocula mensse ;

Hic amor, hoc studium ; dum sacra secundus haruspex

Nuntiet, ac lucos vocet hostia pinguis in altos. 740Haec effktus, equum in medios, moriturus et ipse,

Concitat, et Venulo adversum se turbidus infert,

Dereptumque ab equo dextra complectitur hostem,

Et gremium ante suum raulta vi concitus aufert.

Tollitur in coelum clamor ; cunctique Latini

Convert^re oculos. Volat igneus sequore Tarcho,

Arma virumque ferens ; tum summa ipsius ab hast§.

Defringit ferrum, et partes rimatur apertas,

Qua vulnus letale ferat : contra ille repugnansSustinet a juguio dextram, et vim viribus exit. 7.50

Utque volans alte raptum cum fulva draconemFert aquila, implicuitque pedes, atque unguibus haesit:

Saucius at serpens sinuosa volumina versat,

Arrectisque horret squamis, et sibilat ore,

Arduus insurgens: illa haud minus urget oljunoo

Luctantem rostro ; simul oethera verberat ahs :

Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine TarchoPortat ovans. Ducis exemplum eventumque secuti

Mseonidse incurrunt. Tum fatis debitus ArrunsVelocem jaculo et multa prior arte Camillam 760Circuit, et, quse sit fortuna facillima, tentat.

Qua se cumque furens medio tulit agjmine virgo,

Hac Arruns subit, et tacitus vestigla iustrat

;

v

Qua victrix redit illa, pedemque ex hoste reportat.

I

iENEIDOS LIB. XI, ;39

Hac juvenis furtim celeres detorquet habeii.t.>.

Hos adilus, jamque hos aditus, omnemque pererratUndique circi^^tum ; et certam quatlt improbus

hastam.

Eorte sacer Cybelae Chloreus, olimque sacerdos,

Insignis ionge Phrygiis fuigebat iu annis,

Spufiiantemque agitabat equum, quem pellis, aenis

la plumam squamis, auro conserta tegebat. 771Ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro,

Spicula torquebat Lycio Gortynia corim ;

Aureus ex humeiis sonat arcus, et aurea vati

Cassida ; tum croceam chlamydeniquc i^inusque crc-

pantes

Carbaseos fnlvo in nodum collegerat auro,

Pictus acu tunicas, et barbara tegmina crurum.Hunc virgo, sive ut templis praefigeret armaTroia, captivo sive ut se ferret in auro

Venatrix, unum ex omni certamine pugnae 780Cseca sequebatur ; totumque incauta per agmenFemineo praedae etspoliorum ardebat amore;Telum ex in^idiis cum tandem tempore capto

Concitat, et superos Arruns sic voce precatur:

Summe Deum, sancti custos Soractis Apollo,

Quem primi coHmus, cui pineus ardor acervo

Pascitur ; et medium freli pietate per ignem

Cuitores multa premimus vestigia pruna ;

Da, Pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,

Omnipotens.. Non exuvias, pulsieve tropceum 790

Virginis, aut spolia ulla peto. Mihi caitera laudem

Facla ferent. Haec dira meo dum vuhiere pesii^^

Pulsa cadat, patrias remeabo ingiorius urbes.

Audiit, et voti Phoebus succedere partem

Mente dedit ; partem volucres disj^crsit in auras.

Sterneret ut subita turbatam morte Camiihim,

Annuit oranti : reducem ut patria alta videret,

G G 2

3*0 iENEIDOS LIB. XI.

Non dedit ; inque Notos vocem vert^re procellae.

Ergo, ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,

Convert^re animos acres, oculosque tulere, 800Cuncti ad reginam Volsci. Nihil ipsa neque aur»

Nec sonitfis memor, aut venientis ab aethere teli

;

Hasta sub exsertam donec perlata papillam

Hsesit, virgineumque alte bibit acta cruorem.

Concurrunt trepidae comites, dominamque ruentemSuscipiunt. Fugit ante omnes exterritus Arruns,

Laetitia mixtoque metu ; nec jam amplius hastae

Credere, nec telis occurrere virginis audet.

Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,

Continuo in montes sese avius abdidit altos, 810Occiso pastore, lupus, magnove juvenco,

Conscius audacis facti, caudavnque remulcens

Subjecit pavitantem utero, silvasque petivit

:

Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns,

Contentusque fuga mediis se immiscuit armis.

Illa manu moriens telum trahit : ossa sed inter

Ferreus ad costas alto stat vulnere mucro.Labitur exsanguis ; labuntur frigida leto

Lumina ; purpureus quondam color ora reliquit.

Tum sic exspirans Accam, ex sequalibus unam, 820Alloquitur ; fida ante alias quae sola Camill»

;

Quicum partiri curas ; atque hsec ita fatur

:

Hactenus, Acca soror, potui : nunc vulnus acerbumConficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.

EfFuge, et haec Turno mandata novissima perfer

:

Succedat pugnas, Trojanosque arceat urbe.

Jamque vaie. Simul his dictis linquebat habenas,Ad terram non sponte fluens. Tum frigida toto

Paulatim exsolvit se corpore, lentaque coila,

Et captum leto posuit caput, arma relinquens ; 830Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.Twm vero immexisus surgens ferit aurea clamor

JENEIDOS LIB. XI. ^il

Sidera ; dejecta erudescit pugna Camilla ;

Incurrunt densi simul oinnis copia Teucrum,Tyrrhenique duces, Euandrique Arcades alye.

AtTriviae custos janidudum in montibus OpisAlta sedet summis, spectatque interrita pugnas.Utque procul medio juvenum in clamore f ureniumProspexit tristi niultatam morte Camillam ;

Ingemuitque, deditque has imo pectore voces : 840Heu! nimium, virgo, nimium crudele iuisti

Supplicium, Teucros conata lacessere bello

;

Nec tibi desertie in dumis coluisse DianamProfuit, aut nostras humero gessisse pharetras.

Non tamen indecorem tua te regina rehquit

Extrema jam in morte ; neque hoc sine nomine letum

Per gentes erit, aut famam pati^ris inultai

:

Nam quicumque tuum violavit vuhiere corpus,

Morte luet merita. Fuit ingens monte sub ahoRegis Dercenni terreno ex aggere bustum 850

Antiqui Eaurentis, opae^que ilice tectum ;

Hic Dea se primum rapido pulcherrima nisu

Sjstit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto.

Ut vidit fulgentem armis, ac vana tumentem,

Cur, inquit, diversus abis ? huc dirige grussum,

Huc periture veni ; capias ut digna Camilice

Prsemia. Tune etiam teiis moriere Diaute ?

Dixit, et aurata vohicrem Threissa sagittam

Depromsit pharttra, cornuque infensa teteiuiit,

Et duxit longe, donec curvata coircnt .^^^>

Inter se capita, et manibus jam tangeret a»qui->,

Lseva aciem ferri, dextra ncrvoque papiilam.

Extemplo teh stridorem aurasque sunantes

Audiit una Arruns, ha^sitque in corporc fcrrum.

Illurn exspirantem socii atque extrcma gementeni

Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt

;

Opis ad aithereum pennis aufertur Olympum.G G 3

S42 ^NEIDOS LIB. XI*

Prima fugit, domin^ amissa, levis ala Camillae

:

Turbati fugiunt Rutuli ; fugit acer Atinas ;

Disjectique duces desolatique manipli 870Tuta petunt, et equis aversi ad nioenia tendunt.

Nec quisquam instantes Teucros letumque ferentes

Sustentare valet telis, aut sistere contra

:

Sed laxos referunt humeris ianguentibus arcus

;

Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula cam-pum,

Volvitur ad muros caligine turbidus atra

Fulvis, et e speculis percussa pectora matres j^^BjFemineum clamorem ad coeli sidera toUunt. ^^^HQui cursu portas primi irrup^re patentes,

Hos inimica super mixto premit agmine turba ; 880Nec miseram effugiunt raortem, sed limine in ipso,

Moenibus in patriis, atque inter tuta domorum,Confixi exspirant animas. Pars claudere portas ;

Nec sociis aperire viam, nec moenibus audent

Accipere orantes ; oriturque miserrima caedes

Defendentiim armis aditus, inque arma ruentum.

Exclusi, ante oculos lacrymantumque ora parentum,Pars in prescipites fossas, urgente ruin^,

Volvitur ; immissis pars cseca et concita frenis

Arietat in portas et duros objice postes. 890Ipsae de muris summo certamine matres

(Monstrat ap.ior verus patriae), ut vid^re Camillam,Tela manu trepidse jaciunt ; ac robore duroStipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis

Prascipites, primaeque mori pro moenibus ardent.

Interea Turnum in silvis saevissimus implet

Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum

:

Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,Ingruere infensos hostes, et Marte secundoOmnia corripuisse ; metum jam ad moenia ferri. 900Ille furens (et saeva Jovis sic numina poscunt)

. ^NEIDOS LIB. XII. 343

Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit.

Vix e conspectu exierat, canipumque tenebat,Cum pater iEneas, saltus ingressiis apertos,

Exsuperatque jaguni, silvaque evadit opac^.Sic ambo ad muros rapidi totoque ferunturAgmine, nec longis inter se passibus absunt

:

Ac simul -t^neas fumantes pulvere camposProspexit longe, Laurentiaque agmina vidit

;

Et saevum jEnean agnovit Turnus in armis, 9 1

Adventumque pedum flatusque audivit equorum.Continuoque ineant pugnas et proelia tentent,

Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus IberoTingat equos, noctemque die labente reducat.

Considunt castris ante urbem, et moenia vallant.

r LIBER DUODECIMUS.

TuRNUS ut infractos adverso Marte Latinos

Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,

Se signari oculis ; ultro implacabilis ardet,

Attollitque animos. Poenoruni qualis in arvis,

•Saucius ille gravi venantum vulnere pectus,

Tum demum movet arma leo, gaudetque comantejii

Excutiens cervice toros, fixumque latronis

Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento

;

Haud secus accenso giiscit violentia Turno.

Turn sic affatur regem, atque ita turbidus infit: 10

Nulia mora in Turno ; nihil est quod dicta retractcnt

Ignavi xEneadae ; nec, quae pepigcre, recusent.

Congredior. Fer sacra, pater, et concipe fcrdus.

Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,

Desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),

Et solus ferro crimen commune refellam

:

Aut habeat victos ; cedat Lavinia conjux.

S44j ^NEiDOS LIB.XII.

Olli sedato respondit corde Latinus

:

O prsestans animi juvenis, quantum ipse feroci

Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20

Consulere, atque onines metuentem expendere casus.

Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

Multa manu ; necnon aurumque animusque Latino

est

;

Sunt alise innuptae Latio et Laurentibus agris,

Nec genus indecores. Sine me haec haud moliia fatu

Sublatis aperire dohs ; simul hoc animo hauri.

Me natam nulli veterum sociare procorumFas erat ; idque omnes Divique hominesque canebant.

Victus amore tui, cognato sanguine victus,

Conjugis et moestae lacrymis, vincla omnia rupi : 30Promissam eripui genero ; arma impia sumsi.

Ex illo qui me casus, quse, Turne, sequantur

Bella, vides ; quantos primus patiare labores.

Bis magna victi pugna vix urbe tuemurSpes Italas ; recalent nostro Tiberina fluenta

Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent. ^Quo referor toties ? quse mentem insania mutat ?

Si Turno exstincto socios sum adscire paratus,

Cur non incolumi potius certamina toUo ?

Quid consanguinei Rutuii, quid csetera dicet 40Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet)

Prodiderim, natam et connubia nostra petentem ?

Respice res bello varias ; miserere parentis

Longaevi, quem nunc moestum patria Ardea longeDividit. Haudquaquam dictis violentia TurniFlectitur : exsuperat magis, segrescitque medendo. -

Ut primum fari potuit, sic institit ore

:

Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, prome

Deponas, letumque sinas pro laude pacisci.

Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra 50Spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis.

iENEIDOS LIB. XII. 345

Longe illi Dea mater erit, quae nube fugacemFeminea tegat, et vanis sese occulat umbris.

At regina, nova pugnae conterrita sorte,

Flebat ; et ardentem generum moritura tenebat

:

Turne, per has ego te lacrymas, per si quis Aniat«Tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae

Tu requies miserae ; decus imperiumque Latini

Te penes ; in te omnis domus inclinata recumbit)

;

Unum oro : desiste manum committere Teucris. 60Qui te cumque manent isto certamine casus,

Et me, Turne, manent. Simul haec invisa relinquam

Lumina, nec generum j^nean captiva videbo.

Accepit vocem lacrymis Lavinia matris,

Flagrantes perfusa genas ; cui plurimus ignemSubjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit.

Indum sanguineo veluti violaverit ostro

Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

Alba rosa ; tales virgo dabat ore colores.

Illum tnrbat amor, figitque in virgine vultus

;

70

Ardet in arma magis, paucisque affatur Amatam :

Ne, quseso, ne me lacrymis, neve omine tanto

Prosequere in duri certamina Martis euntem,

O mater ! neque enim Turno mora libera mortis.

Nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno

Haud placitura refer : Cum primum crastina coelo

Puniceis invecta rotis Aurora rubescit,

Non Teucros agat in Rutulos : Teucnlm arma quies-

cant,

Et Rutulum : nostro dirimamus sanguine beUura.

Illo quaeratur conjux Lavinia campo. 80

Hsac ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit,

1

Poscit equos, guadetque tuens ante ora frementes,

jPilumno quos ipsa decus dedit Orithyia ;

Qui candoie nives anteirent, cursibus auras.

Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt

Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.

1

S46 JENEIIiOS Llii. XII.

Ipse dehinc auro squalentem alboque wichalco

Circumdat loricam humeris ; simul aptat habendoEnsemque clypeumque et rubree cornua cristse

;

Ensem, quem Dauno Ignipotens Deus ipse parenti

Fecerat, et Stygia candenlem tinxerat unda. 91

Exin, qu8e mediis ingenti adnixa columnae

iEdibus adstabat, validam vi corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium ; quassatque trementem,

Vociferans : Nunc, o nunquam frustrata vocatus

Hasta meos ! nunc tempus adest ; te maximus Actor,

Te Turni nunc dextra gerit. Da sternere corpus,

Loricamque manu valida lacerare revulsam

Semiviri Phrygis, et foedare in pulvere crines

Vibratos calido ferro myrrhaque madentes. 100

His agitur furiis ; totoque ardentis ab ore

Scintillse absistunt : oculis micat acribus ignis :

Mugitus veluti cum prima in proelia taurus

Terrificos ciet, atque irasci in cornua tentat,

Arboris obnixus trunco ; ventosque lacessit

lctibus, et sparsa ad pugnam proludit arena.

Nec minus interea maternis saevus in armis

^neas acuit Martem, et se suscitat ira,

Oblato gaudens componi foedere belium.

Tum socios moestique metum solatur luli, 110Fata docens ; regique jubet responsa LatinoCerta referre viros, et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montesOrta dies ; cum primum alto se gurgite toUuntSolis equi, lucemque elatis naribus efflant

:

Campum ad certamen magnse sub moenibus urbis

Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant

;

In medioque focos et Dis communibus aras

Gramineas. Alii fontemque ignemque ferebant,

Velati lino, et verbena tempora vincti.

Procedit legio Ausonidum, piiataque plenis

Agmina se fundunt portis. Hinc Troius omnis.

.t:neidos lib. xij. 3^7

Tyrrhenusque, ruit yariis exercitus armis

;

Haud secus instructi ferro, quam si aspera MartisPugna vocet. Necnon mediis in millibus ipsi

Puetores auro vplitant ostroque decori,

Et genus Assaraci Mnestheus, et fortis Asyias,

Et Messapus equum domitor, Neptunia proles.

Utque dato signo spatia in sua quisque recessit,

Defigunt tellure hastas, et scuta reclinant. 130Tum studio effusae raatres, et vulgus inermum,Invalidique senes, turres et tecta domoriimObsed^re : alii portis sublimibus adstant.

At Juno, e summo, qui nunc Albanus habetur,

(Tum neque nomen erat> nec honos aut gloria monti)

Prospiciens tunmlo, campum adspectabat, et ambas,

Laurentum Troumque, acies, urbemqueLatini.

Extemplo Turni sic est affata sororem,

Diva Deam, stagnis quse fluminibusque sonoris

Praesidet ; hunc illi rex setheris altus honorem 140

Jupiter erepta pro virginitate sacravit

:

Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,

Scis, ut te cunctis unam, quaecunique Latin?e

Magnanimi Jovis ingratum adscenderc cubile,

Praetulerim, coelique lubens io parte locarim :

Disce tuuni, ne me incuses, Juturna, dolorem.

Qua visa est Fortuna pati, Parcseque sinebant

Cedereres Latio, Turnum et tua moenia texi

:

Nunc juvenem imparibus video concurrere fatls ;

Parcarumque dies et vis inimica propinquat. 150

Non pugnam adspicere hanc oculis, non fccderft

possum*

Tu, pro germano si quid proesentius audes,

;Perge ; decet. Forsan miseros meliora sequentur.

' Vix ea; cum lacrymas oculis Juturna profndit,

,Terque quaterque manu pectus percussit honestuni.

'Nou lacrymis hoc tempus, ait Saturnia Juno :

348 i^NElDOS LIB.ICII.

Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti

:

Aut tu bella cie, conceptumque excute foedus.

Auctor ego audendi. Sic exhortata reliquit

Incertam, et tristi turbatam vulnere mentis. 160Interea reges, ingenti mole Latinus

Quadrijugo vehitur curru, cui tempora circum

Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

Solis avi specimen ; bigis it Turnus in albis,

Bina manu lato crispans hastilia ferro :

Hinc pater <^neas, RomansB stirpis origq,

Sidereo flagrans clypeo et coBlestibus armis,

Et juxta Ascanius, raagnae spes altera Romae^Procedunt castris ; puraque in veste sacerdos

Setigeri fetum suis, intonsamque bidentem, 170Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris.

Illi, ad surgentem conversi lumina solem,

Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro

Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.

Tum pius /Eneas stricto sic ense precatur :

Esto nunc Sol testis et hsec mihi Terra vocanti,

Quam propter tantos potui perferre labores,

Et Pater omnipotens, et tu Saturnia Juno,

Jam melior, jam, Diva, precor, tuque inclyte Mavors,Cunctatuo quibella, pater, sub numine torques; 180Fontesque, Fluviosque voco, quseque -^theris alti

Relligio, et quae coeruleo sunt numina ponto.Cesserit Ausonio si fors victoria Turno,Convenit Euandri victos discedere ad urbem ;

Cedetluhis agris ; nec post arma ulla rebelles

jSlneadse referent, ferrove hsec regna lacessentr

Sin nostrum annuerit nobis Victoria Martem,(Ut potius reor, et potius Di numine firment)

Non ego nec Teucris Italos parere jubebo,Nec mihi regna peto ; paribus se legibus ambse 190Invictse gentes ^eterna in fcedera mittant.

II

iENEIDOS LIB. XII, 349

Sacra Deosque dabo : socer arma Latinus habeto ;

Jmperium soUenne socer: mihi mGeniaTeucriConstituent, urbique dabit Lavinia nomen.

Sic prior ^Eneas : sequitur sic deinde Latinus,

Suspiciens coelum, tenditque ad sidera dextram :

Hsec eadem, ^Enea, Terram, Mare, Sidera, juro,

Latoneeque genus duplex, Janumque bifrontem,

Vimque Deum infernam et duri sacraria Ditis ;

Audiat haec Genitor, qui foedera fulmine sancit ; 200Tango aras ; medios ignes et numina testor :

NuUa dies pacem hanc Italis, nec foedera rumpet,

Quo res cumque cadent ; nec me vis ulla volentem

Avertet; non, si tellurem effundat in undas,

Diluvio raiscens, coelumque in Tartara soivat

:

Ut sceptrum hoc (dextra sceptrum nam forte gerebat)

Nunquam fronde levi fundet virgulta, neque umbras,

Cum semel in silvis, imo de stirpe recisum,

Matre caret, posuitque comas et brachia ferro ;

Olim arbos; nuuc artificis manus aere decoro 210IncUisit, patribusque dedit gestare Latinis.

Talibus inter se firniabant foedera dictis,

Coospectu in medio procerum. Tum rite sacrata»

In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis

Bripiunt, cumulantque oneratis iancibus aras.

At vero Rutulis impar ea pugna videri

Jamdudum, et vario misceri pectora motu ;

Tum magis, ut propius cernunt, non viribus aequis.

j

Adjuvat, incessu tacito progressus, et arani

i Suppliciter venerans demisso hnnine, Turnus, 220' Tabentesque genae, et juvenali in corpore pallor.

Quem simul ac Juturna soror crebrescere vidit

Sermonem, et vulgi variare labantia corda ;

In medias acies, formam assimulata Camerti,

(Cui genus a jwjivis ingens, clarunuiue p.itcrnsp

Nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis)

In mcdias dat sese acies, haud nescia rerum.

H H

i

S5(X iSNEIDOS LIB, XII.'

Bumoresque serit varios, ac talia fatur :

Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unamObjectare animam ? numerone, an viribus sequi 230Non sumus ? En, omnes etTroes, et Arcadeshi sunt,

[Fatalisque manus, infensa Etruria Turno.]

Vix hostem, alterni si congrediamur, habemixs.

llle quidem ad superos, quorum se devovet aris,

Succedet fama, vivusque per ora feretur : .

Nos> patria amissa, dominis parere superbis

Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.

Talibus incensa est juvenum sententia dictis,

Jam niagis atque magis ; serpitque per agmina murmur. .^Ipsi Laurentes mutati, ipsique Latini. 240Qui sibi jam requiem pugnse, rebusque salutem i

Sperabant, nunc arma volunt, foedusque precantur j

Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam.

His aliud majus Juturna adjungit, et alto

Dat signum coelo ; quo non praesentius uUum-Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit.

Namque volans rubra fulvus Jovis ales in aethra

Litoreas agitabat aves, turbamque sonantemAgminis aligeri ; subito cum lapsus ad undasCycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.

Arrexere animos Itali ; cunctseque volucres 251^

Convertunt clamore fugam ; mirabile visu ;

JEtheraque obscurant pennis, hostemque per auras

Fact^ nube premunt ; donec vi victus, et ipsol

Pondere defecit, prsedamque ex unguibus ales,

Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit. :

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant,

Expediuntque manus ; primusque Tolumnius augur,

Hoc erat, hoc, votis, inquit, quod saepe petivi ;

Accipio, agnoscoque Deos ; me, me duce, ferrum 260Corripite, o miseri ! quos improbus advena ]>e\lo

Territat, invalidas ut aves, et litora vestraVj populat. Petet ilie fugara, penitiisq^ profundo

iENEIDOS LIB. XII. 35 1

Vela dabit. Vds uiiaiiimi densate catenas,

Et regem vobis pugna defendite raptum.Dixit. et adversos telum contorsit in liostes

Procurrens ; sonitum dat stridula cornus, et auras

Certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor, et

omnesTurbati cunei, calefactaque corda tumultu.

Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum

Corpora constiterant contra, quos fida crearat 271

Una tot Arcadio conjux Tyrrhena Gylippo ;

Horum unum, ad medium, teritur qud siitilis alvo

Balteus, et laterum juncturas fibula mordet,

Egregium forma juvenem, et fulgentibus armis,

Transadigit costas, fulvaque effnndit arena.

At fratres, animosa phalanx, accensaque hictu,

Pars gladios stringunt manibus, pars missile fcrrum

Corripiunt, caecique ruunt ; quos agmina contra

Procurrunt Laurentum ; hinc densi rursus inundant

Troes, Agyllinique, et pictis Arcades armis. -Sl

Sic omnes amor unus habet decernere ferro.

Diripu^re aras ; it toto turbida coelo

Tempestas telorum, ac ferreus ingruit imber ;

Craterasque focosque fernnt. Fugit ipse Latinus,

Pulsatos referens infecto foedere Divos.

Infrenant ahi currus, aut corpora saltu

Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt.

Messapus regem, regisque insigne gerentem,

Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus, 290

Adverso proterret equo : ruit ille recedens,

Et miser oppositis a tergo invohitur aris

In caput inque humeros At fervidus advohit hastfi

Messapus, teloque orantem muha triibali

Desuper altus equo graviter ferit, atque ita fatur :

Hoc habet ; haec mehor magnis data victima Divis.

i

Concurrunt Itah, spoliantque calentia membra,\ n H 2I

1

352 JENEIDOS LIB.XII.

Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ari

Corripit, et venienti Ebuso plagamque ferenti

Occupat os flammis. Olli ingens barba reluxit, 300Nidoremque ambusta dedit. Super ipse secutus

Caesariem laeva turbati corripit hostis,

Impressoque genu nitens terrae applicat ipsum ;

Sic rigido iatus ense ferit. Podalirius AlsumPastorem, primaque acie per tela ruentem,

Ense sequens nudo superimminet : ille securi

Adversi frontem mediam mentumque reducta

Disjicit, et sparso late rigat arma cruore.

OUi dura quies oculos- et ferreus urget

Somnus ; in aeternam clauduntur lumina noctem. m f

At pius iEneas dextram tendebat inermem 31 1'Nudato capite, atque suos clamore vocabat

:

Quo ruitis ? qu8e\ e ista repens discordia surgit ?

O cohibete iras ! ictum jam foedus, et omuesCompositae leges ; mihi jus concurrere soli ;

Me sinite, atque auferte metus. Ego foedera faxo

Firnm manu ; Turnum jam debent haec mihi sacra.

Has inter voces, media inter talia verba,

Ecce, viro stridens alis allapsa sag'tta est

;

Incertum, qua pulsa manu, quo turbine adacta ;

Quis tantam Rutulis laudem, casusne, Deusne, 321Attulerit. Pressa est insignis gloria facti

;

Nec sese Mnedd jactavit vulnere quisquam.Turnus, ut JE»ne'dn cedentem ex agmine vidit,

Turbatosque duces, subita spe fervidus ardet

:

Poscit equos, atque a-ma simul, saltuque superbusEmicat in currum, et manibus mohtur habenas.Multa virutx) volitans dat fortia corpora leto :

Semineces volvit multos, aut agmma curru

Proterit, aut raptas fugientibus ingerit hastas. 330Quaiis apud gelidi cum flumina concitus HebriSanguineus Mavors clypeo increpat, atque furent^s

1

iENEIDOS LIB.Xli. 353

Bella movens immittit equos : illi sequore aperto

Ante Notos Zephyrumque volant: gemit ultimapulsu

Thraca pedum, circumque atrae Formidinis ora,

Iraeque, Insidiseque, Dei comitatus, aguntur

:

Talis equos alacer media inter proelia TurnusFumantes sudore quatit, miserabile cajsis

Hostibus insultans ; spargit rapida ungula rores

Sanguineos, mixtaque cruor calcatur arena. 340Jamque necv Sthenelumque dedit, Thamyrimque,

Pholumque,Hunc congressus, et hunc ; ilhnn eminus : eminus

ambo^

Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus

ipse

Nutrierat Lycia, paribusque ornaverat arinis ;

Vel conferre manum, vel equo prccvertere ventos.

Parte alia media Eumedes in proelia fertur,

Antiqui proles bello prajclara Dolonis ;

Nomine avum referens, animo manibusque paren-

tem,

Qui quondam, castra ut Danaum speculator adlret,

Ausus PehdcE pretium sibi poscere currus : .''^»0

Illum Tydides aho pro tahbus ausis

Affecit pretio ; nec equis adspirat Achillis.||

Hunc procul ut campo Turnus prospexit .4| «rto, <. 1

1 Ante levi jaculo longum per inane secutus,

i Sistit equos bijuges, et curru desilit, atque

|i Semianimi lajjsoque supervenit, et, pede collo

Impresso, dextrae mucronem extorquet, et alto

Fulgentem tingit jugulo ; i\U\ue hsac insuper ad-

dit :

En, agros, et, quam bello, Trojane, petisti,

I

Hesperiam metire jacens : hiiec praemia, qui me 360

Ferro ausi tentare, ferunt ; sic moenia condunt.

riuic comitem Asbuten conjccta cuspide mittit ;

H II 3 i

354« iENEIDOS LIB. XII.

Chloreaque, Sybarimque, Daretaque, Thersilochuin-

que ;

Et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.

Ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto

Insonat iEgaeo, sequiturque ad litora fluctus,

Qud venti incubu^re ; fugam dant nubila coelo:

Sic Turno, qu^cnmque viam secat, agmina cedunt,

Conversaeque ruunt acies ; fert impetus ipsum,

Et cristam adverso curru quatit aura volantem. 370Non tulit instantem Phegeus aniraisque frementem

:

Objecit sese ad currum, et spumantia frenis

Ora citatorum dextra detorsit equorum.Dum trahitur, pendetque jugis, hunc lata retectum

Lancea eonsequitur, rumpitque intixa bilicem

Loricam, et summum degustat vulnere corpus.

llle tamen clypeo objecto conversus in hostemIbat, et auxilium ducto mucrone petebat

;

Cum rota praecipitem, et procursu concitus axis

Im.pulit, effuditque solo : Turnusque secutus, 380Imam inter galeam, summi thoracis et oras,

Abstuiit ense caput, truncumque reliquit arenae^

Atque ea duhi rampis victor dat funera TurnusiInterea JEnean Mnestheus et fidus Achates,

Ascaniusque coraes, castris statu^re cruentum,Alternos long^ nitentem cuspide gressus.

Ssevitj et hifract^ luctatur arundine telumEripere, iRuxiHoque viam, quce proxima, poscit

;

Ense secent lato vulnus, teHque latebramRescindaht penitus, seseque in belia remittant. 390Jamque aderat Phoebo ante aiios dilectus lapis

lasides, acri quondam cui captus amoreIpse suas artes, sua munera, lajtus ApolloAugurium citharamque dabat eeleresque sagittas,

lile, ut depositi proferret fata parentis,

Scire potestates herbarum usumque medendiMaluit, et mutas agitare inglorius artes.

iBNEIDOS LIB. XII. S5B

Stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam,uEneas, magno juvenum et moereritis luli

Concursu, lacrymis immobilis. Ille retorto 400Pseonium in morem senior succinctus amictu,

Multa manu medica Phoebique potentibus herbis

Nequidquam trepidat, nequidquam spicula dextrft

Sollicitat, prensatque tenaci forcipe ferrum.

Nulla viam fortuna regit ; nihil auctor ApoUoSubvenit ; et saevus campis magis ac magis horror

Crebrescit, propiusque malum est. Jam pulvere

coelum

Stare vident ; subeuntque equites, et spicula castris

Densa cadunt mediis. It tristis ad aethera clamor

Bellantum juvenum, et duro sub Marte cadentdm.Hic Venus, indigno nati concussa dolore, 411

Dictamnum genitrix Cretsea carpit ab Id^,

Puberibus caulem foliis et flore com«Tntem

Purpureo : non ilia feris incognita capris

Gramina, cum tergo volucres hses^re sagittae.

Hbc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo,

Detulit ; hoc fusum labris splendentibus amneraInficit, occulte raedicans ; spargitque salubres

Ambrosiae succos, et odoriferam panaceam.

Fovit e^ vulnus lympha longaevus lapis 420

Ignorans ; subiloque omnis de corpore fugit

Quippe dolor ; omnis stetit imo vulnere sanguis.

Jamque secuta manum, nullo cogente, sagitta

Kxcidit, atque novae redi^re in pristina vires.

Arma citi properate viro ! Quid statis ? lapis

Conclamat, primusqr.e animos accendit in hostem.

Non haec humanis opibus, non arte magistr^,

Proveniunt. Neque te, JEnea, mea dextera servai

;

Major agit Deus, atque opera ad majora remittit.

llle avidus pugnae suras incluserat auro 430

Hinc atque hinc, oditque moras, hastamque coruscat.

Postquam habilis lateri clypeus loricaque tergo est.

J

356 JENElDdS LIB.Xli.

Ascanium fusis circum complectitur armis,

Summaque per galeam delibans oscula fatur

:

Disce, puer, virtutem ex me, verumqne laborem;

Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello

Defensum dabit, et magna inter praemia ducet.

Tu facito, mox cum matiira adoleverit setas,

Sis memor ; et te, animo repetentem exempla tuorum,Et pater ^neas, et avunculus excitet Hector. 440

Hsec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,

Telum immane manu quatiens : simul agmine densoAntheusque Mnestheusque ruunt ; omnisque relictis

Turba fluit castris. Tum ceeco pulvere campusMiscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus.

Vidit ab adverso venientes aggere Turnus;

Videre Ausonii;gelidusque per ima cucurrit

Ossa tremor. Prima ante omnes Juturna Latinos

Audiit, ttgnovitque sonum. et tremefacta refugit.

lUe volat, campoque atrum rapit agmen aperto. 450Qualis, ubi ad terras abrupto sidere nimbus V-^It mare per medium ; miseris, heu ! praescia longe

Horrescunt corda agricoiis ; dabit ille ruinas

Arboribus, stragemque satis ; ruet omnia late;

Ante volant^ sonitumque ferunt ad litora venti

:

Talis in adversos ductor Rhoeteius hostes

Agmen agit ; densi cuneis se quisque coactis

Agglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osi-

rim^

Archetium Mnestheus, Epulonenl obtruncat Achates,

Ufentemque Gyas ; cadit ipse Tolumnius augur, 460Primus in adversos telum qui torserat hostes.

Tolhtur in coehnn clamor, versique vicissirh

Pulverulenta fuga Rutiili dant terga per agros.

Ipse iieque aversos dignatur sternere morti

;

Nec pede congressos sequo, nec tela ferentes

Insequitur ; solum dens^ in caligine TurnumVestigat lustrans, sblum in certamina poscit.

iCNEIDOS LIB. XII. 55 t

Hoc concussa metu mentem Juturna virago

Aurigam Turni media inter lora MetiscuniExcutit, et lopge lapsum temone relinrjuit ; 4, u

Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas,

Cuncta gerens, vocemque et corpus et arnm Meiisci.

Nigra velut magnas domini cum divitis aedes

Pervolat, et pennis alta atria lustrat hirundo,

Pabula parva legens, nidisque loquacibus escau;

Et nunc porticibus vacuis, nunc humidacircumStagna sonat: similis medios Juturna per hostes

Fertur equis, rapidoque volans obit omniacurru ;

Jamque hic germanum, jamque hic ostentat orari-

tem

;

Nec conferre manum patitur ; volat avia longe. 4bOHaud minus ^Eneas tortos legit obvius orbes,

Vestigatque virum, et disjecta per agmina ujagnfi

Voce vocat, Quoties oculos conjecit in hostem,

Alipedumque fugam cursu tentavit equorum ;

Aversos toties currus Jutuina retorsit.

Heu ! quid agat, vario nequidquam fluctuat awtu ;

Diversseque vocant animum in contraria curaB.

Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat

Lenta, levis cursu, prsefixa hastilia ferro,

Horum nnum certo contorquens dirigit ictu. ^"»90

Substitit ^neas, et se collegit in arma,

Poplite subsidens : aplcem tamen incita summuiii

Hasta tulit, summasque excussit vertice cristas.

Tum vero assurgunt irae ; insidiisque subactus,

Diversos ubi sensitequos currumque referri,

Multa Jovem et lc^si testatur foederis aras

;

Jam tandem invadit medios, et Marte secundo

Terribilis^ saevam nullo discrimine caedem

Suscitat ; irarumque omr.es effundit habenas.

Quis mihi nunc tot acerba Deus, quis carmine

csedes ^^^

Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto

358 ^NEIDOS IIB. XII.

Inque vicem niinc Turnus agit, nunc Troius heros,

Expediat ? tanton' placuit concurrere motu,Jupiter, «eterna gentes in pace futuras ?

jEneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentes

Pugna loco statuit Teucros),haud multa moratus,Excipit in latus, et, qua fata celerrima^ crudumTransadigit costas^et crates pectoris ensem.Turnus equo dejectum Amycum, fratremque Diorem,Congressus pedes : hunc venientem cuspide long^,

Hunc mucrone ferit ; curruque abscisa duorum 511Suspendit capita, et rorantia sanguine portat.

IUeTalonTanaimque neci fortemque Cethegum,Tres uno congressu, et moestum mittit Onyten,Nomen Echionium, matrisque genus Peridiae ;

Hic fratres Lycia missos et ApoUinis agris,

Et juvenem exosum nequidquam bella MenoetenArcada ; piscosaj cui circum fiumina Lernae

Ars fuerat, pauperque domus ; nec nota potentumLimina ; conductaque pater telUire serebat. 520Ac vehit immissi diversis partibus ignes

Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro

;

Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes, et in sequora currunt,

Quisque suum populatus iter : non segnius ambo^neas Turnusque ruunt per proeha ; nunc, nuncFluctuat ira intus : rumpuntur nescia vinci

Pectora ; nunc totis in vulnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem

Nomina, per regesque actum genus omne Latinos,

Prfficipitem scopulo atque ingentis turbine saxi 531

Excutit, elTunditque solo ; hunc lora et juga subter

Provoh^^re rotae : crebo super ungula pulsu

Incita, nec domini memorum, proculcat equorum ;

Ille rii^i Hyllo, animisque immane frementi,

. Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet

:

Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

^NEIDOS LIB. XII. 359

Dextera nec tua te, Graiiim fortissime, Creteu.

Eripuit Turno : nec Di texere Cupencuin,Mne^ veniente, sui ; dedit obvia ferro » 3u

Pectora ; uec inisero clypei mora profuit arei.

Te quoque Laurentes viderunt, ^ole, campiOppetere, et late terram consternere tery:o ;

Occidis, Argivae quem non j)otu^re phalangesSternere, nec Prianii regnorum eversor Achilles ;

Hic tibi mortis erant mette ; domus ulta sub Ida;Lyrnessi domus alta, solo Laurentesepulcrum.Totse adeo conversse acies, omnesque Latini,

Omnes Dardanidse : Mnestheus, acerque Serestus,

Et M^ssapus equum domitor, et fortis Asylas, 5ri(>

Tuscorumque phalanx, Euandrique Arcades alae.

Pro se quisque, viri summa nitunlur opum vi

:

Nec mora, nec requies ; vasto certamine tenduut.

Hic mentem ^nese genitrix pulcherrima misit,

Iret ut ad muros, urbique adverteret agmenOcyuSj et subitii turbaret clade Latinos.

Ilie, ut, vestigans diversa per agmina Turnum,Huc atque huc acies circumtulit, adspicit urbcm

Immunem tanti belli, atque impune quietam.

Continuo pugnse accendit majoris imago : 560

Mnesthea Sergestumque vocat fortemnue Serestum,

Ductores, tumulumque capit ; quo caetera Teucn\m

Concurrit legio ; nec scuta aut spicula densi

Deponunt, Celso medius stans aggere fatur

:

Ne qua meis^esto dictis mora. Ju|)iter hac stat.

Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.

Urbem hodie, causam belli, regna ipsa L.uini,

Ni frenum accipere et victi parerc fatentur,

Eruam, et sequasolo fumantia cuhnina ponam.

.Scilicet exspectem, libeat dum j)ra»lia Turno .^/O

! Nostra pati ; rursusque velit concurrere victii^?

IHoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.

Ferte faces propere, foedusque reposcitc flammi^.

360 ^NfilDOS LIB. XII.

Dixerat, atque animis pariter certantibus omnesDant cuneum ; densaque ad muros mole feruntur.Scalae improviso, subitusque apparuit ignis.

Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant

;

Ferrum alii torquent, et obumbrant aethera telis.

Ipse inter primos dextram sub moenia tendit

.^neas, magnaque incusat voce Latinum ; 580Testaturque Deos, iterum se ad proelia cogi

;

Bis jam Italos hostes ; haec altera foedera rumpi.Exoritur trepidos inter discordia cives :

Urbem alii reserare jubent, et pandere portas

Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem ;

Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros

:

Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor ^*^ ^

Vestigavit apes, fumoque implevit amaro ;

lllae intus trepidae rerum per cerea castra

Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras ; 590Volvitur ater odor tectis ; tum murmure 'caeco

Intus saxa sonant ; vacuas it fumus ad auras.

Accidit hsec fessis etiam fortuna I^^tinis,

Quae totam luctu concussit funditu^urbem.

Regina ut tectis venientem prospicit hostem,

Incessi muros, ignes ad tecta volare ;

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni TInfelix pugnae juvenem in certaniine credit

Exstinctum ; et, subito mentem turbata dolore, ASe causam clamat, crimenque, caputque malorum ;MMultaque per moestum demens effata furorem, 601

Purpureos moritura manu discindit amictus, ^ 1

Et nodum informis leti trabe nectit ab aM. ^ 1 !

Quam cladem miserae postquam accepfere Latinae,

Eilia prima manu flavos Lavinia crines

Et roseas laniata genas, tum csetera circum

Turba, furit ; resonant late plangoribus aedes.

Hinc totam infelix vulgatur fania per urbem.

Demittunt menles ; et sciss^ veste LatinuSs ,

,^i

J5:NEID0S HB. XII. ^u.

Conjiigis attonitus fatis, urbisque ruina, GlOCanitiem immundo perfusam pulvere turpans :

iMultaque se incusat, qui non acceperit ante^ardanium ^.nean, generumque adsciverit ultro].

Interea extremo bellator in sequore TurnusPalantes sequitur paucos, jam segnior, atque

Jam minus atque minus successu lcjetus equorum.Attulit hunc illi caecis terroribus aura

Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures

Confusse sonusurbis, et illaetabile nuirmur.

Hei mihi ! quid tanto turbantur moenia luctu "i 6'JO

Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe ?

Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.

Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci

Aurigae, currumque et equos et lora regebat,

Tahbus occurrit dictis : Hac, Turne, sequamurTrojugenas, qua prima^viam Victoria pandit

:

Sunt alii^ qui tecta manu defendere possint.

Ingruit i^neas Itaiis, et proelia miscet

:

Et lios saeva mauu mittanius funera Teucris.

Nec numero infeiior, pugnse nec honore, recedes.

Turnus ad hsec : 631

O soror^ et dudum agnovi, cum prima per artem

Foedera turbasti, teque hsec in bella dedisti

;

Et nunc nequidquam fallis Dea ; sed quis Olynipo

Demissam tantos voluit te ferre labores ?

An fratris miseri letum ut crudele videres ?

Nam quid ago ? aut quaejam spondet Fortuna saluteni ?

Vidi ocuios ante ipse meos, me voce vocantem,

Murranum, quo non superat mihi carior alter,

Oppetere, ingentem, atque ingenti vulnere victum.

Occidit infelix, ne nostrum dedccus Ufens '! 11

Adspiceret; Teucri potiuntur corpore et aruii^.

Exscindine domos (id rebus defuit unum)

Perpetiar ? dextra nec Drancis dicta refellam ?

I I

362 ^NEIDOS LIB. XII.

Terga dabo ? et Turnum fugientem hsec terra vide-

bit ?

Usque adeone mori niiserum est ? vos o mihi, Manes,Este boni, quoniam Superis aversa voluntas.

Saneta ad vos anima, atque istius inscia culpae,

Descendam, magnorumhaudimquam indignusavonim.Vix ea fatus erat ; medios volat, ecce, per hostes,

Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta 65 1

Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum :

Turne, in te suprema salus ; miserere tuorum. 4Fulminat ^neas armis, summasque minatur 'W'"

Dejecturum arces Italiim, exscidioque daturum ; ?

Jamque faces ad tecta volant. In te ora Latim,

In te oculos referunt ; m.ussat rex ipse Latinus,

Quos generos vocet, aut quse sese ad foedera flectat.

Prseterea regina, tui fidissima, dextra

Occidit ipsa su^, lucemque exterrita fugit. 660Soli pro portis Messapus et acer Atinas

Sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges

Stant densae, strictisque seges mucronibus horret

Ferrea: tu currum deserto in gramine versas.

Obstupuit varia confusus iraagine rerumTurnus, et obtutu tacito stetit. ^stuat ingens

Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu,

Et furiis agitatus amor, et conscia virtus.

Ut primum discussse umbrae, et lux reddita menti,

Ardentes oculorum orbes ad moenia torsit 670Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem, flammis inter tabulata volutus ^ <

Ad ccelum undabat vortex, turrimque tenebat

;

'

Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse,

Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos.

Jam jam fata, soror, superant ; absiste morari

;

Quo Deus, et quo dura vocat Fortuna, sequamur.Stat conferre manum Mnedi ; stat; quidquid acerbi esi

/ENEIDOS LIB. XII. 363

Morte pati : nec me indecorem, germana, videbis

x\mplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem.

Dixit, et e curru saltum dedit ocyusarvis; 681

Perque hostes, per teia ruit ; moestamque sororem

Deserit, ac r&pido cursu media agmina rumpit.

Ac veluti, montis saxum de vertice prseceps.

Cum ruit, avulsum vento, seu turbidus imber

Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas,

Fertur in abruptum magno mons improbus actu,

Exsultatque solo ; silvas, armenta, virosque,

Involvens secum : disjecta per agmina TurnusSic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso 690Sanguine terra madet, striduntque hastilibus aurse ;

Significatque manu, et magno simul incipit ore :

Parcitejam, Rutuli ; et vos tela inhibete, Latini

;

Quaecumque est fortuna, mea est ; me verius unumPro vobis foedus hiere, et decernere ferro.

Discess^re omnes medii, spatiumque ded^re. ,.

At pater .^neas, audito nomine Turni,

Deserit et muros, et summas deserit arces ;

Prseeipitatque moras omnes, opera omnia rumpit,

Lsetitia exsuhans, horrendumque intonat armis : 700Quantus Atiios, aut quantus Eryx, autipse, coruscis

Cum fremit ihcibus, quantus, gaudetque nivah

Vertice se attollens pater Apenninus ad auras.

Jam vero et Rutuh certatim, et Troes, et omnesConvertere oculos Itah, quique aUa tenebant

Moenia, quique imos pulsabant ariete muros ;

Armaque deposu^re humeris. Stupet ipse Latinus,

Ingentes, genitos diversis partibus orbis,

Inter se coiisse viros, et cernere ferro.

Atque ilh, ut vacuo patuerunt aequore campi, 710Procursu rapido, conjectis eminus hastis,

Invadunt Martem clypeis atque sere sonoro.

Dat gemitum tellus : tum crebros ensibus ictus

Congeminant. Fors et virtus miscentur in unum.1 i2

S64? .5:neidos hb. xir*

Ac velut ingenti Sila, summove TaburnO,Cum duo conversis inimica in proelia tauri

Frontibus incurrunt, pavidi cess^re magistri

;

Stat pecus omne metu mutum, mussantque juvencse,

Quis nemori imperitet, quem totaarmentasequantur ;

Illi inter. sese multa vi vulnera miscent, 720Cornuaque obnixi infigunt, et sanguine largo

CoUa armosque lavant ; gemitu nemus omne remugit:

Haud aliter Tros JEneas et Daunius heros

Concurrunt clypeis. Ingens fragor sethera complet.

Jupiter }p«e duas sequato examine lances

Sustinet, et fata imponit diversa duorum ;

Quem damnet labor, et quo vergat pondere letuni. ,^

"Emicat hic, impune putans, et corpore toto

Alte subiatum consurgit Turnus in ensem,

Et ferit- Exclamant Troes trepidique Latini, 730Arrectseque amborum acies. At perfidus ensis

Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu ;

Ni fuga subsidio subeat. Fugit ocyor Euro,

Ut capulum ignotum dextramque adspexit inermem.

Fama est, preecipitem, cum prima in proelia junctos

Conscendebat equos, patrio mucrone relicto,

Dum trepidat, ferrum aurigge rapuisse Metisci

;

Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,

Suffecit ; postquam arma Dei ad Vulcania ventum,

Mortalis mucro, glacies ceu futilis, ictu 740

Dissiluit ; fulv^ resplendent fragmina arena.

Ergo iimens diversa fuga petit sequora Turnus

;

Et nunc huc, inde huc incertos implicat orbes :

Undique enim densa Teucri inclus^re corona ;

Atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.

Nec minus ^Eneas, quamquam tardata sagitta

Interdum genua impediunt, cursumque recusant,

Insequitur, trepidique pedem pede fervidus urget :

Inclusum veluti si quando flumine nactus

Cervum, aut punicea^ septum formidine pennse, 750

iENEIDOS LIB. XU. 365

Venator cursu canis et latratibus instat

;

IUe autem, insidiis et ripa territus alta,

Mille fugit refugitque vias : at vividus UmberHseret bians, jam jamque tenet, similisque tenenti

Increpuit mjtlis, morsuque elusus inani est.

Tum vero exoritur clamor ; ripgeque lacusque

Responsant circa, et coelum tonat omne tumultu.

Ilfe simul fugiens, Rutulos simul increpat omnes,Nomine quemque vocans, notumque efflagitatensem.

iSneas mortem contra, praesensque minatur 760Exitium, si quisquam adeat ; terretque trementes,

Excisurum urbem minitans, et saucius instat.

Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt

Huc illuc. Neque enim levia aut ludicra petuntur

Praemia ; sed Turni de vit^ et sanguine certant.

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

Hic steterat, nautis olim venerabile lignum

;

Servati ex undis ubi ^gere dona solebant

Laurenti Divo, et votas suspendere vestes,

Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum 770Sustulerant, puro ut possent concurrere campo.Hic hasta JEnese stabat: huc irapetus illam

Detulerat, fixam et lenta in radice tenebat.

Incubuit, voluitque manu convellere ferrum

Dardanides, teloque sequi, quem prendere cursu

Non poterat. Tum vero amens formidine Turnus,

Faune, precor, miserere, inquit ; tuque optima ferrum

Terra tene ; colui vestros si semper honores,

Quos contra ^neadae bello fec^re profanos.

Dixit, opemque Dei non cassa in vota vocavit. /80Namque diu luctans, lentoque in stirpe moratus,

Viribus haud ullis vahiit discludere morsusRoboris jEneas. Dum nititur acer et instat^

Rursus in aurigae faciem mutata Metisci

Procurrit, fratrique ensem Dea Dauuia reddit

;

Quod Venus audaci Nymphae indignata licere,

ii3

366 -ff^NEIDOS LIB. XII.

Accessit, telumque alta ab radice revellit.

Olli sublimes, armis animisque refecti,

Hic gladio fidens, hic acer et arduus hastft,

Assistunt contra certamine Martis anheli. 790Junonem interea Rex omnipotentis Olympi

Alloquitur, fulva pugnas de nube tuentem :

Qu9e jam finis erit, conjux? quid denique restat?

Indigetem jEnean scis ipsa, et scire fateris,

Deberi coelo, fatisque ad sidera tolli.

Quid struis ? aut qua spe gelidis in nubibus hseres ?

Mortalin' decuit violari vulnere Divum ?

Aut ensem (quid enim sine te Juturna valeret ?)

Ereptum reddi Turno, et vim crescere victis? 799Desine jam tandem, precibusque inflectere nostris :

Nec te tantus edat tacitam dolor ; et mihi curae

Ssepe tuo dulci tristes ex ore recursent.

Ventum ad supremum est. Terris agitare, vel undis,

Trojanos potuisti ; infandum accendere bellum,,

Deformare domum, et luctu miscere hymenseos ;

Ulter^js tentare veto. Sic Jupiter orsus ;

Sic Dea submisso contra Saturnia vultu

;

Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,

Jupiter, et Turnum et terras invita reliqui.

Nec tu me aeria solam nunc sede videres 810Digna indigna pati ; sed flammis cincta sub ipsam

Starem aciem, traheremque inimicain prceliaTeucros.

Juturnam misero, fateor, succurrere fratri

Suasi, et pro vit^ majora audere probavi

;

Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum :

Adjuro Stygii caput implacabile fontis ;

Una superstitio superis quse reddita Divis.

Et nunc cedo equidem, pugnasque exosa rehnqi

lliud te, null^ fati quod lege tenetur,

Pro Latio obtestor, pro majestate tuorum : 820Cum jam connubiis pacem felicibus, esto,

Component, cum jam leges et foedera jungent;

4quo. H11

^NEIDOS LIB. XII. 367

Ne vetus indigenas nomen mutare Latinos,

NeuTroas fierijubeas, Teucrosque vocari

;

Aut vocem mutare viros, aut vertere vestes.

Sit Latium ; sint Albani per ssecula reges ;

Sit Romana potens Itala virtute propago ;

Occidit, occideritque sinas cum nomine Troja.

Olli subridens hominum rerumque repertor

:

Et germana Jovis, Saturnique altera proles, 830Irarum tantos volvis sub pectore fluctus ?

Verum age, et inceptum frustra submitte furorem.

Do, quod vis ; et me victusque volensque remitto.

Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt;

Utque est, nomen erit ; commixti corpore tantumSubsident Teucri. Morem ritusque sacrorum

Adjiciam, faciamque omnes uno ore Latinos.

Hinc genus, Ausonio mixtum quod sanguine surget,

Supra homines, supra ire Deos pietate videbis ;

Nec gens uila t«os aeque celebrabit honores. S40Annuit his Juno, et mentem Isetata retorsit.

Interea excedit coelo, nubemque reUquit. >'

His actis, ahud Genitor secum ipse volutat :^'

Juturnamque parat fratris dimittere ab armis.

Dicuntur geminee pestes cognomine Dirse,

Quas et Tartaream Nox intempesta MegaeramUno eodemque tulit partu, paribusque revinxit

Serpentum spiris, ventosasque addidit alas.

Hsec Jovis ad solium, saevique in limine regis,

Apparent, acuuntque metum mortalibus aegris, 850Si quando letum horrificum morbosque Deiim rex

Molitur, meritas aut bello territat urbes.

Harum unam celerem demisit ab aethere summo.Tupiter, inque omen Juturnge occurrere jussit.

IUa volat, celerique ad terram turbine fertur ;

Non secus, ac nervo per nubem impulsa sagitta

(Armatam ssevi Parthus quam felle veneni,

Tarthus, sive Cydon, telum immedicabile, torsit)

368 .4:neidos lib. xii.

Stridens et celeres incognita transilit umbras :

Talis se sata Nocte tulit, terrasque petivit. 860Postquam acies videt liiacas atque agmina Turni

;

Alitis in parvce subitam collecta figuram,

Qwdd quondam in bustis, aut culminibus desertis,

Nocte sedens, serum canit importuna per umbras ;

Hanc versa in faciem, Turni se pestis ob ora

Fertque refertque sonans, clypeumque everberat alis.

IUi mejnbra novus solvit formidine torpor

;

Arrectseque horrore comae, et vox faucibus heesit,

At, procul ut Dirse stridorem agnovit et alas,

Infelix crines scindit Juturna sohitos, 870Unguibus ora soror foedans, et pectora pugnis ;

Quid nunc te tua, Turne, potest germana juvare?

Aut quid jam durae superat mihi ? qua tibi lucemArte morer ? tahn' possum me opponere monstro ?

Jam jam linquo acies. Ne me terrete timentem,

Obsccenae volucres ; alarum verbera nosco,

Letalemque sonum ; nec fallunt jussa superba

Magnanimi Jovis. Haec pro virginitate reponit

!

Quo vitam dedit seternam ? cur mortis ademta est

Conditio ? possem tantos finire dolores 880Nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras.

Immortalis ego ? aut quidquam mihi dulce meorumj^Te sine, frater, erit ? O ! quae satis alta dehiscat

Terra mihi, Manesque IDeam demittat ad imos ?

Tantum effata, caput glauco contexit amictu,

Multa gemens, et se fluvio Dea condidit altp.

-ffineas instat contra, telumque coruscat

Ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur ;

Quae nunc deinde mora est ? aut quid jam, Turne,retractas ? 889

Non cursu, ssevis certandum est comminus armis.

Verte omnes tete in facies ; et contrahe, quidquid

Sive animis, sive arte vales ; opta ardua pennis

Astra sequi, clausumve cava te condere terrS.^

ras.

3rum.

I

^NEIDOS LIB. XII, 369

llle, caput quassans, Non me tua fervida terrent

Dicta, ferox ; Di me terrent, et Jupiter hostis.

Nec plura eifatus, saxum circumspicit ingens,

Saxum antiqvum, ingens, campo quod forte jacebat,

Limes agro positus, litem ut discerneret arvis ;

Vix illud iecti bis sex cervice subirent,

Qualia nunc hominum producit corpora telhis ; 900Ille manu raptum trepida torquebatin hostem,

Altior insurgens, et cursu concitus, heros,

Sed neque currentem se, iiec cognoscit euntem,

ToUentemve manu saxumqueimmane moventeni ;

Genua iabant, gehdus concrevit frigore sanguis.

Tum lapis ipse viri, vacuum per inane vohitus,

Nec spatium evasittotum, nec pertuht ictum.

Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit

Nocte quies, nequidquam avidos extendere cursus

Veile videmur, et in mediis conatibus segri 910

Succidimus ; non hngua valet, non corpore notse

Sufficiunt vires, nec vox aut verba sequuntur:

Sic Turno, quacumque viam virtute petivit,

Successum Dea dira negat. Tum pectore sensus

Vertuntur varii, Rutulos adspectat, et urbem,Cunctaturque metu, telumque instare tremiscit

;

Nec, quo se eripiat, nec, qua vi tendat in hostem,

Nec currus usquam videt, aurigamve sororem>

Cunctanti telum ^^neas fatale coruscat,

Sortitus fortunam oculis ; et corpore toto 920Eminus intorquet* Murali concita nunquamTormento sic saxa fremunt, nec fulmine tanti

Dissultant crepitus. Volat atri turbinis instar

Exitium dirum iiasta ferens, orasque reciudit

Loricae, et ciypei extremos septemphcis orbes

;

Per medium stridens transit femur. Incidit ictus

Ingens ad terram duphcato pophteTurnus.Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit

Mons circum, et vocem iate nemora aita remittunt.

370 ^NEIDOS LIB. XII.

IUe humllis supplexque oculos dextramque precan-

tem 930Protendens, Equidem merui, nec deprecor, inquit

:

Utere sorte tua. Miseri te si qua parentis

Tangere cura potest ; oro (fuit et tibi talis

Anchises genitor), Dauni miserere senecta

;

Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,

Redde meis. Vicisti ; et victum tendere palmas

Ausonii videre ; tua est Lannia conjux :

Ulterius ne tende odiis. Stetit acer in armis

-^neas, volvens oculos, dextramque repressit

;

Et jam jamque magis cunctantem flectere sermo 940Coeperat ; infelix humero cum apparuit alto

Balteus, et notis fulserunt cingula buUis

Pallantis pueri ; victum quem vulnere TurnusStraverat, atque humeris inimictim insigne gerebat.

IUe, oculis postquam ssevi monimenta doloris

Exuviasque hausit, furiis accensus, et ira

Terribilis, Tune hinc spoliis indute meorumEripiare mihi ? Pallas te hoc vulnere, Pallas

Immolat, et poenam scelerato ex sanguine sumit.

Hoc dicens, ferrum adverso sub pectore condit 950Fervidus. Ast illi solvuntur frigore membra,Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

FIN IS.

Lmidini

:

Excudit A. Strahaii.

MAITTAIRE^S CLASSICS,

Published by Longman, Hurst, Rees, Orme, and Broum,

and the Froprietors.

C. J. C-^SARIS COMMENTARII, 12mo. Price

55. 6d. bound.

C. NEPOS, 12mo. Price U. 6d. bound.SALLUST, 12mo. Price 2s. 6d. bound.VIRGIL, ISmo. Price 3s. 6^. bound.MARTIAL, 12mo. Price 3^. bound.OVIDII EPISTOLiE, 18mo. Price 3s. 6d. bound.OVIDII FASTII, 18mo. Price 3s. 6d. bound.MUS^ ANGLICANiE, 2 vols. 12mo. Price 7s.

bound.PLINII EPISTOLJE, 12mo. Price 3s. bound.HOMER, 12mo. Price 6s. bound.

GREEK TESTAMENT, 12mo. Price 4s. bound.

M^orks recently published by Longman, Hurst, Rees,

Orme, and Brown,

EXERCISES to the ACCIDENCE and GRAM-MAR. By WiLLiAM Turner, M.A. late Master of

the Free School at Colchester. 2s. 6d. bound.TERMINATIONES et EXEMPLA DECLINA-

TIONUM et CONJUGATIONUM, ITEMQUEPROPRIA QU^ MARIBUS, QU^E GENUS, et

AS IN PR^SENTI, Englished and explained, for

the Use of young Grammarians. Opera et studio

Caroli Hoole. l5. 6d. bound.

THE ETON LATIN PROSODY, illustrated withEnglish Explanations of the Rules and Authorities

from the Latin Poets. By John Carey, LL.D.Classical, French, and EnglishTeacher. Is, 6d. bound.

Also may be Had, by the same Author,

CLAVIS METRICO-VIRGILIANA. U. 6d.

LATIN PROSODY made Easy. 35. 6d.

SCANNING EXERCISES for\oung Prosodians,

4s, 6d.

ALPHABETICAL KEY to ^^ Propria Qu^Maribus/' &c. 3s.

SKELETON of the LATIN ACCIDENCE. Is,

INTRODUCTORY LATIN EXERCISES to

thoseof CLARKE, ELLIS, andTURNER; designed

for the younger Classes of Learners. By N. Howard,Author of a Latin and Greek Vocabulary. In 12mo.Price 25. 6d. bound.

A GRAMMAR of the GREEK LANGUAGE, ona new and improved Plan, in English and Greek. ByJoHN JoNES. 6s. 6d. bound.A VOCABULARY; English and Greek, arranged

systematically, to advance the Learner in scientific as

well as verbal Knowledge. By Nathaniel Howard.35. bound.DELECTUS SENTENTIARUM GRiECARUM

ad USUM TIRONUM ACCOMMODATUS ; cumNotulis et Lexico, on the Plan of Dr. Valpy's Latin

Delectus. Fourth Edition. 4^. bound.

GREEK EXERCISES, in Syntax, Ellipses, Dia-

lects, Prosody, and Metaphrases, adapted to the

Grammars of Eton, Wettenhall, Moore, Bell, and

Hohnes. By the Rev. William Neilson, D.D. 5s,

and with the Key, 8s. or the Key separate, price 3s.

BMv'?

:!!iiiiii^i;!il-i

g!p«^^:ii;||

Hliilali/iMih;::^

LIBRARY OF CONCRESS

003 242 895 2

•

• :''v'Hv''''^T'':!!)Ii

'»0.;, T''iP^'^?H'.j:^K{^ifCvf^'^r

.-;!:':i;;o;:;;i:::.^Jr'

::5;;::^?lfOca

,;;'lii

i;:;!;;;:;;;.;i,!;i;u;H|

ii;!;;;|;i:i