Upload
hoangkhanh
View
265
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
qarTlis
cxovreba
mamuli ena sarwmunoeba
4
v a x u S t i b a t o n i S v i l i
s a q a r T v e l o s s a m e f o s a R w e r a
n a w i l i p i r v e l i
saeklesio gamomcemloba `axali iveroni~
Tbilisi2012
eZRvneba soflis maswavlebels
teqstebi Zveli qarTulidan enriko gabiZaSvilma
axal qarTulze gadmoitanes nestan CxikvaZem
da komentarebi daurTes:
redaqtori: naTia jalabaZe
mxatvari: spartak cincaZe
garekanis gaformeba: giorgi wereTeli
teqnikuri redaqtorebi: irakli xuciSvili
nino burduli
© gamomcemloba `axali iveroni”
ISBN 978-99940-900-3-7
ISSN 2233-3428
3
saqarTvelos samefos aRwera
[1] MmkiTxvelTaTvis sityva [ganmarteba] Tu risTvisaa es Sroma1
mbobs brZeni plini stoiki: `moispoba yoveli saaTi, romelsac swavlisTvis ar movixmarT~. WeSmaritia es sityva, vinaidan dro garbis. aravis ZaluZs misi mobruneba da moispoba Cvengan, Tu ar miviRebT mis nayofs imave droSi. da araTu saaTis, wamisa da wuTis, aramed Tvisa da wlis xelis Sevlebac aRar SegviZlia. xolo saaTic droa, aseve drod miiCneva dRe, Tve, weliwadi da saukunec. magram, romc mobrundnen eseni, ar iqnebian igiveni, romelnic wavidnen Cvengan da ar SegviZlia uwindeburad yofna maTSi, rogoradac gvendomeba. da radganac es WeSmaritebaa, amitomac ar SeiZleba, rom uqmi gavxadoT dro da davrCeT misgan usargeblod.
magram ra mogvcems mis nayofs. Tu SevikrebT didZal ganZs, wava da ar gaCerdeba erTi saukunec ki. Tu movixveWT saxelsa da davipyrobT qveynebs (rogorc makedonelma da sxvebma), arc es gaCerdeba da moispoba imave zemoTqmul droSi. Tu avaSenebT saxlebs, SevudgebiT miwaTmoqmedebas, gavamSvenierebT vardnar
matiane qarTlisa
4
iTa da xexilis baRebiT, aRma amodinebuli wyliTa [SadrevnebiT] da wyaroebiT, isinic moispoba imave xanebSi. Tu davisvenebT da gaverTobiT gancxromiTa da nadirobiT, wveulebiT, mgosnebiTa da gundiT, galobiT mamakacebi qalebTan erTad da qalebi – mamakacebTan, moispoba esec Tveze, dResa da saaTze adre.
[2] xolo Tu codnisken gaviwevT, da es aris nayofi keTili, esec wava, magram ara rogorc zemoTqmuli, radganac swavla abrZenebs, aTavisuflebs, Seamecnebinebs RmerTsa da danergavs mis SiSs, zRvaze gaacurebs da aCvenebs mis siRrmeSi yovelives, aafrens da win gadauSlis cisa da miwis yovel qmnilebas, erTad Sekrebils TvalsawierSi, aCvenebs varskvlavTa, cxovelTa da yovelgvari nergis Tvisebasa da bunebriv Zalas [xasiaTs], gandevnis borots, Seayvarebs moyvass, aziarebs sikeTes; Sehmatebs, aaSenebs da daamSvenebs qveyanas; sulgrZels gaxdis mefeebs, pativs miagebs didebulebs da xalxze mzrunvelad aqcevs, mters daamdablebs da mxdalad gadaaqcevs, Tavisians aamaRlebs da gaaTamamebs.
da risganaa amdeni sikeTe: mxolod mexsierebisgan Tu aris igi. magram es mexsierebac moispoba sam an oTx da, ufro ki, mexuTe Taobamde. swored amitom vamjobinebT nawers, romelic gvaswavlis adreTqmul sibrZnes da gagvaxsenebs dasabamier wamebs, saaTebs, Tveebsa da wlebs da saukuneebs ufro metad. da ar moispoba, aramed iarsebebs saukunod, rogorc miviCnevT (radganac suliT wmindiT aRwera mose RvTismxilvelma Sesaqme2 xuTi xsovnis Semdgom, radganac SeuZlebeli iyo Semdgom gaxseneba. da gveuwyeba sruliad dasabamieri). rom ara amiT, moispoboda yoveli saqme, rogorc moispo mravali uZlieresi. xolo es nawerebi mogvcemen drois nayofs da ara mxolod droisas, aramed srul mexsierebas, romelic aRafrens gonebas RvTis mimarT da mogvaniWebs yoveli adreTqmulis Secnobas, unarsa da gamocdilebas, rogorc ambobs igive plini stoiki: `ar arsebobs arc erTi wigni, romlisganac ar miviRebT sargeblobas~. da asevea saRvTo werili da wmindaTa nawerebi, romelnic mogvfenen zeciur madls da mogvaniWeben qveynis sikeTes da Semdgom agvitaceben Cveni RvTis, qristes, winaSe.
5
[3] da kvlav filosofosTa mier Seqmnili wignebi agvavseben sibrZniT, unariTa da metyvelebiT, gagvacnoben Tavsa da gvaswavlian, Tu rogor unda cxovreba da RvTisaken mltolvelebad gvaqceven. da aseve matiane gvamcnobs mefeebis, mTavrebisa da didebulebis saqmeebsa da qcevas yovel wvrilmanamde, maT Tvisebas; gagvaSorebs borotsa da SegvaerTebs sikeTesTan. mxolod moxuc dedaberTa zRaprebis wigni Tu araa gasaxsenebeli, magram isic ki gviSvelis zogjer da gonieri misgan moimkis nayofs (rogorc ambobs damaskeli ioane meoTxe wignSi, me18 TavSi, amis Sesaxeb: `saWiroa, vikiTxoT wignebi, radganac amis meSveobiT movimkiT sulis nayofs da Tu ver gavigebT, kvlav saWiroa kiTxva da ara Tvalis arideba, radganac maTi daxmarebiT viswavliT. da ara mxolod saRvTo, aramed saeroc araa gadasagdebi, raTa maTgan ukeTesi SeviTvisoT, xolo uvargisi ZaRlebs mivugdoT~).
Tumc ki amdeni sikeTe aqvs werils, zogierTTa mier mainc uaryofili da dasagmobi xdeba. magram ar aris saWiro aseTTa aRricxva. mcodneTa mierac iqneba miviwyebuli mouclelobis mizeziT; da araTu mouclelobiT, aramed nawerTa arsiyvarulis gamoc. da Znelad Tu moiZebneba siyvaruli aTasSi erTic (risTvisac SemkiTxvels miugebda sokrate brZeni, rodesac ekiTxebodnen: ̀ ratom ar dawere rame sibrZne?~ upasuxa sokratem: ̀ imis gamo, rom vxedav, qaRaldi ufro Zviria, vidre naweri~). da Tu axlac furceli ufro Zviria, raRa saWiroa Sroma da wera, radganac Cans amis gamo, wigni pativayrilia. xolo Cven gavigoT damaskelis naTqvami da plini stoikis sityva, rom araa gadasayreli arc saero wignebi. da rogori Seufereblisaganac miviRebT sargeblobas, ramdenad ukeTesia, rac vTqviT, maTi kiTxva da ramdenad sasargeblo da misaRebia matianeTa wignebi (ris Sesaxebac ambobs brZeni ciceroni: `Tuki miviRebT mxolod yovelgvar RvTismetyvelebas, filosofias, fizikasa da ritorikas da ara mcenareTa da cxovelTa bunebis matianes, verafers SevigrZnobT”). [4] radganac matiane gagvagebinebs dasabamis saaTs, welsa da saukunes; matiane gaarCevs sikeTesa da borotebas; matiane aamaRlebs sikeTis qmnilebas da gmobs ukeTurTa namoqmedars; matiane metyvelebs WeSmaritebas da ar cdeba da mowmobs sxvasa da sxvas. matiane
6
gaaZlierebs kacs da qveynis erTguls gaxdis; matiane gaagebinebs naTesaobawarmomavlobas da Tavs gawiravs sarwmunoebisTvis da moyvass moyvasis moyvarulad aqcevs.
da es matianec iyofa oTx nawilad: adgilis aRwerad, naTesavTmetyvelebad [genealogiad], qronologiad [welTaRricxvad] da moqmedebis aRwerad; da esec iyofa orad – saeklesiod da samoqalaqod. saeklesio aris wminda cxovreba da saqme, xolo samoqalaqo – saqveyno saqmeebi didTa da mcireTa. da radganac masSi amdeni sikeTe moipoveba, ucodinarTa mier gadasagdebi ki ar aris, aramed surviliTaa misaRebi.
xolo Cveni – qarTvelTa matiane aerTianebs sam nawils: qronologiasa da genealogias – mcired, xolo moqmedebis aRweras ganavrcobs, oRond aqac eklesiis istorias Seamcirebs da samoqalaqos mogviTxrobs xotbiT, adgiladgil vrclad da zogan – SemoklebiT, noedan vidre brwyinvale mefe giorgimde. Cveni naSromi ki amisTvisaa: radganac is ori nawili araa warmoCenili, cxadi gavxadoT da mesame gavrcobili SevamokloT, raTa mkiTxvelTaTvis ar iyos mosawyeni da advilad gasagebi iyos.
xolo Semoqmeds vevedrebiT, Tu vinme isurvebs wakiTxvas, ar Seudges mrisxanebiTa da SuriT, radganac mrisxaneba [5] gandevnis sasjels da Suri miatovebs sikeTes. aramed siwrfeliT aimaRlos gonebis Tvali, rogorc orbma, romelic zecaSi aiWreba, raTa ixilos mTeli dedamiwis mSveniereba, da iseT simaRleze, saidanac mTel qveyanas gugebSi Semoikrebs. da amis mqmneli da urwmuno ganaxldeba da gaaxalgazrdavdeba kidec. aseve gulwrfelad mkiTxveli gaigebs Cvens Sromas, ar dagmobs mas da miiRebs survilis safasurs.
swored amgvarT vamcnobT Semoqmedni, rom gonierad moisminon Cveni naTqvami, radganac gamovsaxeT qarta, anu ruka saqarTvelosi, anu iveriiisa, romelsac xazavdnen mcired da Seusabamod. Cven ki srulad davdeT. magram amisTvis iyo saWiro, rom geografiis aRwerac (romelic aris miwis mxazveloba) dadebuliyo. swored es gavakeTeT. misTvisac saWiro iyo mokle matiane, raTa mkiTxvelebma gaigon saqme, mefeebi da mTavrebi, masSi arsebuli sikeTe da boroteba. matiane ki ar unda miviviwyoT, aramed
7
umjobesia gavavrcoT igi. swored amis gamarTlebisaTvis da [arsebulis] simoklis gamo aRvwereT mis Sesavsebad.
Tumca saWiroa Txroba, radganac Cveni cxovrebis wlebi drodadroa aRricxuli. noedan mirianamde rac moipoveba [welTaRricxva], umetesad mowmobs romauls, xolo mirianidan bagrationebamde – berZnuls da Tamar mefemde aris xuTasiani, rasac vuwodebT qarTuls. da Cvenc aseve Cven damowmebul [utyuar] cxovrebebs daveyrdeniT. xolo Tamaridan giorgi brwyinvalemde [qronologia] kvlav ucnobia. da vinaidan adrindeli da mogviano welTaRricxva mcire da ucnobia, Cvenc, rac movipoveT am dausabuTebeli [periodebisaTvis], imas warmovaCenT.
noedan nebroTis gamefebamde, cxadia, dabadebidan, xolo nebroTma ramdeni weli imefa da mokvda, [6] moiZebneba sxva matianeebSi, romlebic Cvens istorias mowmoben. xolo misi Semdgomi kerpTayvanismcemloba da moses mier zRvis gamovla – dabadebidanve irkveva; da sxva [sabuTebi] movipoveT sparsTa mefeebis, nabuqodonosorisa da aleqsandre makedonelis [istoriebis] meSveobiT.
xolo, radganac aleqsandres qarTlSi mosvla aq moviZieT, amiT gagviadvildeba pirveli mefis, farnaozis, gamefebis [dadgena]: ramdeni wlisa iyo aleqsandres mosvlis dros, ramdenis gamefda da ramdeni imefa, iqve weria. da misi Semdgomi mefeebi [aRvadgineT] asurelTa mefeebis matianis damowmebiT, radganac moixseniebs maT imave saxelebiT, aderkis mefobamde.
aderki gamefda qristes Sobis pirvel wels da misi mefobac cxadia. misi Semdgomi mefeebi mirianamde moviZieT keisrebis, sparsi da somexi mefeebis [istoriebis] damowmebiT. xolo mirianis qristes mier moqcevis pirveli da moqcevis Semdgomi wlebi, radganac dawerilia, rom misi moqcevis dRe iyo 20 ivnisi, SabaTi dRe, rogorc moviZieT, Seesabameba [Semdegi welTaRricxva]:E erTi – qristeSobidan 306, qarTuli [qoronikoni] 58, meore – qristeSobidan 317, qarTuli 69 da mesame – Q[qristeSobidan] 324, qarTuli 76 [wlebi]. magram pirveli [TariRi] ar aris moqcevis dRe, radganac kostantine didi jer kidev ar iyo moqceuli qristesken da arc romi hqonda dapyrobili da arc sayovelTao mefoba, radganac we
8
ria: `miriani moeTaTbira Tavis oTx warCinebuls kerpTmsaxurebis Sesaxeb: Tuki ar miatovebs nana dedofali romaelTa rjuls, masac vawameb.” magram kostantine, qristes sjulze moqceuli rom yofiliyo, ar axsenebda romaelTa rwmenas, radganac romaelTa rjulic kerpi iyo, xolo nino qristes qadagebda. arc mesame TariRia [swori], radganac erTi wlis Semdgom iyo nikeis pirveli kreba. xolo mirianis moqceva nikeis krebaze adre moxda, rogorc TvalnaTliv vnaxavT cxovrebaSi. xolo meore [TariRi] WeSmaritia imis gamo, rom kostantines xuTi wliT adre daepyro romi da sayovelTao mefoba da gaqristianebuliyo kidec, vinaidan mirianma romis mefobis drosve gaugzavna [7] episkoposisa da mRvdlis mTxovneli. jer ar dawyebuliyo bizantiis3 Seneba, rogorc vnaxavT Cvens nawerebSi, da im dros cocxali iyo silibistroc, romelmac moavlina Tavisi diakvani.
xolo ninos sikvdilis qronologia ar eTanxmeba erTmaneTs (rogorc Tamar mefisa, rasac warmovaCenT Tavis adgilas), radganac, Tu qristes Semdgomi welTaRricxva jvarcmidan iyo 338, saWiro iyo dasabamindeli yofiliyo 5804. da Tuki dasabamidan iyo 5838, qristes jvarcmidan unda yofiliyo 330. magram am dros kostantine cocxali aRar iyo. es mweralTa Secdomaa. xolo Cven, radganac im aRmoCeniT davadgineT mirianis moqcevis dRe, amis safuZvelze aRvricxeT mcxeTaSi mosvla ninosi, romelmac dahyo 14 weli. amaTgan sami weli moqcevamde iyo mcxeTaSi, darCeba 11 weli. es SevufardeT mirianis moqcevis wels, romelic Cven mier dadgenili qronologiaa. iq dawerilTan SedarebiT akldeba dasabamidan 2, xolo qristes Semdgom 10 weli. mirianis mefobis sxva wlebi aseve aRvricxeT da aRvwereT.
xolo baqaridan varazbaqaramde4 aseve keisarTa da somex mefeTa [istoriebis] damowmebiT SevadgineT. varazbaqari Teodosi mcires dros ki ara, aramed Teodosi didis dros iyo; da misi Ze murvanosi – Teodosi mcires dros. es dadgindeba ase: murvanosi bavSvi waiyvanes da iq [8] aRizarda moRvaweobiT, Semdgom gandga da monazvnad aRikveca.
da Tu mirianidan meore farsmanamde wlebi ase ar ganawilda, dawerili istoria ar dadgindeba da arc vaxtangi iqneba leon
9
keisris dros. ase ar iqneba swori, xolo es gamoTvla gaasworebs da Tanamimdevruls gaxdis welTa aRricxvas damowmebiT. aseve vaxtangamde iq Camowerili mefeebis Sesaxeb naTqvami – mirianidan vaxtangamde gavida 157 welio – unda gulisxmobdes ara vaxtangamde, aramed vaxtangis gardacvalebamde [periods] da asec SevasworebT. Tu es ar gulisxmobs gardacvalebamde periods, yoveli sxvac araswori iqneba da arc meore farsmanamde 200 weli ar iqneba zusti. radganac vaxtangis Semdgom mefeTa mefobis wlebi dawerilia, Cveni gamoTvliT, 200 weli rom dazustdes, mirianidan vaxtangis gardacvalebamde unda iyos 157 weli. asea swori sxva mematianeTa damowmebiT da iq aRniSnuli TariRebiT. mefeTa wlebic vaxtangamde gavasworeT amis safuZvelze keisarTa da sparsTa mefeebis istoriebTan SejerebiT.
zogi matiane aRnusxavs leon keisris 40wlian mefobas. Cvenic maT adasturebs, risTvisac Cvenc SevajereT vaxtangisa da leonis mefoba. xolo zogierTni amtkiceben leonis 17wlian mefobas. da arc esaa mcdari, radganac es iyo ara leon didi, aramed meore leoni. aseve aRwera es Cvenma cxovrebamac da igive zenonic: sparsTa mefesTan brZolis gamo siyvaruliT zenonad warmoaCina, xolo sxva qarTlis cxovrebaSi usaxelo keisari weria. es iqneba anastasi keisari, rogorc gacnobebT. xolo vaxtangis Semdgomi mefeebi ramden wels mefobdnen, naTelia mxolod meore farsmanamde. Cveni gamoangariSebiT, WeSmaritad 200 welia gasuli mirianidan farsmanamde.
[9] aseve bakur mefidan guram kurapalatamde [periodi] naTelia mavriki keisris, sparsTa mefe urmuzisa5, da misi Zis, xosros6, mixedviT. xolo daviT winaswarmetyvelis STamomaval guramis dabadeba, cxovreba da gamefeba aRvwereT Tavis adgilas, aqedan xdeba naTeli; xolo stefanozis, guram kurapalatis Zis – irakli keisris meSveobiT da aseve adarnase xosrovanisac. magram radganac adarnasesa da irakli keisris dros gamoCnda mahmadi, sarkinozTa moZRvari, Cven vipoveT mahmadis welTaRricxva – ramdenia qristes Semdgom. amis wyalobiT aRvricxeT wlebi mowame mefe arCilisa da misi Zeebis, iovanesa da juanSeris, sikvdilamde, aSot kurapalatis Ze bagratamde, romlis gamefebis
10
Sesaxeb dawerilia, rom mahmadis gamoCenidan bagratis gamefebamde gasuli iyo 219 weli; amis safuZvelzeve SevasworeT adarnasedan bagratamde gasuli wlebi – 219.
xolo aSot kurapalatidan Tamaris mefobamde yvelas Sesaxeb dawerilia qarTuli welTaRricxva da amiT gamovTvaleT qristes Semdgomi wlebic. daviT aRmaSeneblis Sesaxeb weria, rom 16 wlis gamefda da 36 weli imefa, rac udris 52 wels. iqve weria, rom 16 wlis gamefda da 57is mokvda. am ricxviT misi mefobis weli iqneba 41 da Cvenc aseve aRvwerT, radganac sxva mefeTa welTaRricxvac amasve mowmobs. sikvdilis dRe – SabaTi, ianvris 24 am welTaRricxviT iqneba, romelic davadgineT.
[10] aseve Tamar mefis welTaRricxvac araa dadgenili, radganac weria, rom dasabamidan iyo 6686, qristeSobidan 1156 weli. magram Tu dasabamidan es iyo, qristeSobidan unda yofiliyo 1178, xolo Tu qristesi Seadgenda 1156, dasabamidan unda Seedgina 6664. ase ar zustdeba. xolo Cven moviZieT aleqsi angaarisa da frangebis mier kostantinepolis aRebis welTaRricxva. amiT misi winare da Semdgomi iqve dawerili TariRebiT gamovTvaleT, romlebSic aRniSnulia laSas 18wliani da Tamaris 24wliani mefobis aRmavloba; misi sikvdilis welTaRricxvaze rac movipoveT, davadgineT. xolo Tamaris Ze laSa mokvda 18 ianvars, oTxSabaT dRes. gavarkvieT, romeli [TariRi Seesabameba]: pirveli – qristes Semdgom 1211, qarTuli 431; meore – qristesi 1216, qarTuli 436. radganac Cingiz yaenma daipyro sruliad didi TaTari qristes Sobidan 1202 wels da am dros gamogzavna laSqari samtrod da daviT mcire [ulu] bavSvi darCa laSas, rusudanis mefobis wlebi imave daweriliT aRvricxeT. amitom pirveli TariRi gacilebiT sarwmunoa da arc saWiros xdis Semdgom mefeTa wlebis gamoTvlas. Cvenc igive davwereT, ukve dawerilis gasamarTleblad. asevea laSadan dimitri Tavdadebulamde [qronologia] welTaRricxviTa da mefekeisrebis Sesaxeb arsebuli nawerebis mixedviT SevadgineT. dimitri Tavdadebulis wlebi araa aRniSnuli, magram cnobilia Tvis ricxvi da dRe – marxvis mesame SabaTi. amiT vipoveT welic, romelic yofila qristes Semdgom 1289, qarTuliT – 509; xolo meore – qristes Semdgom, 1300, qarTuliT – 520. amaT garda sxva ar aris.
11
Cven moviZieT giorgi brwyinvalisa da misi SviliSvilis, bagratis, wlebi Zvel welTaRricxvebSi da amiT [11] imedianad viyaviT langTemu risa da xonTqrebis [matianeebisganac]; davaTariReT vaxtangisa da daviTis, vaxtangisa da giorgis, daviTis Zis, mefobac. am mizniT pirveli miviCnieT WeSmaritad da davadgineT, xolo es meore Zalze saWiros xdis am mefeTa wlebis dadgenas, sworad ver aTariRebs. aseve vaxtangis, daviTis Zis, daviT mefisa da misi Ze vaxtangis mefobis wlebi aRvricxeT da ase warmovaCineT. magram vaxtangis aRsasruli, Tumca araa cnobili, gasagebi xdeba imiT, rac aRgviweria.
xolo giorgisa da giorgi brwyinvalis Sesaxeb, romelnic warmovaCineT, gonieri Seityobs iq zemo – qvemoT dawerilis mixedviT, rom asea, radganac weria: `datova daviT mefem Tvisi Ze giorgi 2 wlis gamefebuli~; giorgi mcire, romelsac moixseniebs, Tumca pirvel mefobaSi mcire iyo, magram ara mefobis xangrZlivobiT. amitom giorgi daviTis Ze sxvaa da dimitris Ze – sxva. wlebis raodenoba aRiricxeba uljaT yaenis meSveobiT. uljaT yaeni 13 weli iyo yaeni da am wlebis aRricxviTaa ase ori giorgi. magram Semdgom giorgi brwyinvales jerovnad movixseniebT mis adgilze.
am wignis erTgulad wamkiTxveli mixvdeba, rom arc mosawoneblad da arc pirferobiT ar davwereT, aramed es iyo Cveni SesaZlebloba da amas CavwvdiT. xolo Tu iciT vinmesi ukeTesi, Cveni es qmnileba ar SegaferxebT, radganac arsebobs matianis ara erTi ucvleli dedani, aramed mravali. Cveni Sroma ar iyo mcire, viSromeT sami weli mudmivi weriT, ZebniT, matianeebisa da cxovrebis ZiebiT; [12] radganac ar gamogvitovebia berZenTa qronografebi;7 mxolod erTs ar vendobodiT, sxvadasxvas vamowmebdiT. aseve romaeli keisrebisgan ganyofis Semdgomi [qronologia] evropeli mefeebis, axlandeli stambulis sulTnebis, sparseTis mefeSeixebis wyalobiT vipoveT da SevamowmeT, rac adasturebs Cvens matianeebsa da welTaRricxvebs. amitomac darwmunebuli varT, vinc naxavs Cven Sromas, ki ar dagvgmobs, aramed madlieri iqneba da locvas Seawevs amis Semoqmeds. da Tu ase ar moxda, Cven gvsurs asruldes ioane damaskelis naTqvami da plini stoikis sityva: ar gavataroT dro uqmad, rom miviRoT misgan misi Sesatyvi
12
si nayofi. TqvenTvis Segviqmnia winamdebare Sroma. Tuki vinmes mogewonebaT, miiRebT Tu ara, ar arsebobs sxva RonisZieba, Tuara ukeTesis Cveneba. da vinc airCevs rames, is gaakeTos RvTis, mamis, Zisa da suliT wmindis madliTa da kacTmoyvareobiT, amin.
davasruleT es Sroma, qristes Semdgom welTaRricxvis 1745 wels, qarTuliT 533, oqtombris 20s mefis Svil vaxuStis mier samefo qalaq moskovSi, presnaSi.
13
saqarTvelos zne-Cveulebebi
[13] RmerTma Tavisi wyalobis sibrZniT, gamouTqmeliTa da miu w v domliT, dabada kaci. da rogori wyalobiT! radga nac miwisagan Seqmna cocxlad, sulis mqoned, metyvelad, ukvdavad da daamSvena igi sikeTiT da gaabrwyina Tavisi madliT mzis, varskvlavebisa da mnaTobebis ubrwyinvalesad; da mourTo miwa yovelgvari mSvenierebiT: mravali mcenaris ayvavebiTa da surnelTa frqveviT, momdinare wyaromdinareebiT, ufro metad zRvis sivrciT da masSi mravali mSvenieri kunZuliT, sxvadasxva saxeobis cxo velebisa da Tevzis sisavsiT, xmeleTze gancalkevebuli pirutyvebis, nadirisa da mxecis da mravali saxeobis frinvelis simravliT̂, silamaziTa da stveniT yurTasmenisTvis; aseve mnaTob varskvlavTa brwyinvalebiT. da ara mxolod amiT uzrunvelyo, aramed sxva Seuqmna miwis zemoT, rogorc sameufo taxti da yovel am qmnilebaze umSvenieresi – es aris samoTxe. dabada masSi adami da aseve wyalobiT misi gverdidan Seuqmna eva. da daabanaka samoTxeSi ukvdavi, uzrunveli nebis mqone da uvnebeli; da daumorCila mas cisqveSeTis yoveli qmnileba, rogorc yovelive misTvis Seqmnili. da daadgina maT meufed, raTa daicvas mcneba misi, Semdgom miiRos ukvdavi, ukanaskneli, kvlav udidesi dideba RvTisa. magram macduri, boroti mtrisgan Secdenis mizeziT siurCis gamo gamovarda samoTxidan da SemoeZarcva madli da brwyinvaleba. da darCa martivi kaci [14] da madlisa da brwyinvalebis nacvlad Seimosa leRvis foTliT. es aris sisqe, simZime da siamovneba. da SeuCnda survili, rogorc kaenma mokla Tavisi Zma abeli. im droidan ewodaT RvTis Svilebi da kacTa Svilebi, rac niSnavs natvrisa da survilis Svilebsa da sulieri RvTis trfobis Svilebs. ase iyo es noes warRvnamde. xolo Semdeg noes Svilebma, romlebic mihyvebodnen natvrisa da survilis SvilTa kvals, daamates maTi dambadebeli RmerTis mitoveba da Seqmnes nivTieri RmerTebi: usulo, utyvi da yru kerpebi da amas eTayvaneboda mTeli qveyana, adamis naTesavebi da noes tomebi. xolo es qarTvelTa tomebi, rogorc gvacnobebs Cveni matiane, iyvnen yovelgvar tomsa da STamomavalze uborotesni da uRvToni.
14
znis Sesaxebradganac aRvwereT qarTvelTa tomobrioba da warmomavloba
noes Zis, iefTaes modgmidan qarTlossa da mis Zmebamde, maTi da maT memkvidreTa gayofa, axla daviwyoT Zvelidan axlamde saqarTvelos zneCveulebebisa da maTi wesebis aRwera gayo famde da gayofis Semdgom. radganac saqarTvelos mmarTvelobis ganawesi dasabamidan modis, rogorc vityviT: rodesac misca haosma Tavis Zmebs maTi wili miwebi, Semdgom ki qarTlosis colma – Tavis memkvidreebs, Semdeg mcxeTosma, aseve egrosma, bardosma, movakanma, herosma, lekosma da kavkasosma. maTi warCinebulebi mTavrebad saxeldebodnen, radganac adgilTa gayofiTa da maTi saxelwodebebiT, romelnic maT mier ewodaT, naTelia [maTi damkvidrebis] adgilebi. da ewodebodaT maT mTavrebi; xolo mcxeTaSi myofi uwarCinebules mTavrad, mamasaxlisad da [15] yvela maTganis meurved saxeldeboda. sarwmunoeba maTi iyo erTi dambadebeli RmerTis Tayvaniscema; da ificebdnen qarTlosis saflavs. maTi zne iyo simtkice, mtris winaaRmdeg erToba, TavisuflebisaTvis mamacuri brZola, misTvis myarad dgoma, cixe – simagreebisa da qalaqebis Seneba, qveynis gaZliereba, erTcolianoba. da irTavdnen TavianT Tanaswors: mTavrebi – mTavrebs, aznaurebi – aznaurebs da mdabalni – mdabalT. da amis gamo ar iyo mravalcolianoba, rogorc vnaxavT qarTlosisas da sxvebisasac. marTalia, mravali mTavari hyavdaT da TavTavisTvis gandgebodnen, magram mudam gareSe mtris winaaRmdeg erTiandebodnen da emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss da gaerTianebulni TavianTi qveynisTvis gmirulad ibrZodnen. mravali weli am kanons icavdnen. magram Semdeg daiviwyes TavianTi dambadebeli RmerTi da Tayvans scemdnen mzes, mTvares, varskvlavebsa da nivTiersa da utyvs. da Semoerivnen gareSe warmarTebi: sparselebi, Turqebi, asurelebi da berZnebi, Semdgom ki – ebraelebi. da amden enaze metyvelebdnen. ufro metad daiviwyes TavianTi dambadebeli, TavianTi kanoni da Cveuleba. da gaxdnen yovel warmarTze metad warmarTebi da urjuloebi, radganac aRar icodnen naTesaoba da Seerivnen erTmaneTs SeuRlebiT. da kvlav amas daamates Semdegi: rogorc ki vinme kaci mokvdeboda, an brZolaSi [daiRupeboda], meore isesxebda da SeWamdnen; xolo
15
Tu ara, Tavad SeWamdnen, rogorc naTqvamia: `karsnelebs dRemde marTebT kodmanelTa xuTi mkvdari”. aseve Wamdnen yovel sulier arawminda cxovels. Tumca emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss da mravali weli mtris winaaRmdeg erTiandebodnen.
[16] Semdgom ki movida aleqsandre makedoneli. man mospo mTlianad Semosuli warmarTebi, qarTlosianTa da ebraeli tomebis garda, aseve misi urCi qarTlosianelebic, rogorc farnaozis mama, biZa da sxvebic. da gawminda saqarTvelo amgvari siavisgan, rogorc vigebT arabTa mier ltolvili didoelebisgan, romlebic aqamde am wess icaven, garda kacis Wamisa. xolo aleqsandrem daudgina saqarTvelos rjulad erTi dambadebeli RmerTis Tayvaniscema da mzis, mTvarisa da varskvlavebis pativiscema.
kerpebis Sesaxebaleqsandres Semdeg misma erisTavma azonma miatova is rjuli
da aRmarTa kerpebi gac da gaim da aTayvana sruliad saqarTvelo da aswavlida Tavis zneCveulebebs.
xolo moklul iqna azoni farnaozis mier da gamefda farnaozi. aman gacsa da gaims Soris Tavis saxelze armazis mTasa da xevSi, qarTlosis saflavze, aRmarTa kerpi spilenZisa, didi, javSniT Semosili, romelsac hqonda Zvirfasi manaTobeli qvebis Tvalebi da Tavze amave manaTobeli qvebis gvirgvini. aTayvana mas QqarTvelebi da daudgina misi dResaswauli, romelzec qvemoT vityviT. xolo Semdgomma mefeebma Sehmates kerpebi zadeni da afrodite da sxvani. xolo es armazi yovel RmerTze udidesi iyo. mefis mier wesis dadgenis Semdgom irwmunes es RmerTebi da mtkiced, [17] siyvaruliT icavdnen sarwmunoebas da ar scemdnen Tayvans sxva RmerTebs (ris Sesaxebac gvauwyeben maiJan spaspeti da mirian mefe, rodesac SeuTanxmda didebulebs wminda ninos Seuracxyofis Taobaze).
mefeTa Sesaxebwesad hqondaT erTi mefis morCileba da misTvis ndobis
gamocxadeba, Semdgom ki misi STamomavlebisa da gvaris gamefeba – mamis Semdeg misi memkvidrisa da ara sxva gvarisa, da arc arCeviT.
16
maT garda aravis emorCilebodnen – arc vaJebsa da arc asulebs, Tu [Tavad mefe] ar datovebda vaJs (rogorc mogviTxrobs maiJan spaspeti da Cans Cvens matianeSic).
wesebis [kanonebis] SesaxebhqondaT wesebi: kerpTa mRvdlebis xarisxi da ierarqia calke
iyo, rogorc sasuliero [wrisa]; xolo saeroni [iyvnen]: 1. erismTavrebi, 2. mTavrebi, 3. aznaurebi, 4. vaWrebi, 5. msaxurebi, 6. mSromelebi – glexebi.
erisTavTa wesi iyo mefis mier samflobeloebze maTi dadgena da maTze meurveoba. TavianTi samflobelos samarTalsa da laSqars isini ganagebdnen, isinive krefdnen samefo gadasaxadebs. erisTavebad daadgendnen mTavrebsa da warCinebulebs; cvlidnen maTive memkvidreebi.
mTavarTa wesi iyo gvari da warmomavloba, qarTlosis STamomavloba da misi pativiscema. xolo Tu mefis kanonSi iyo igi [naxsenebi], met pativs miagebdnen. amrigad, mTavrisTvis saWiro iyo, hqonoda warmomavloba da gvari da Sesabamisad cixeqalaqi, simagre da xeoba. amis gareSe igi ar iwodeboda mTavrad.
xolo aznaurs hqonda gvari da warmomavloba da raime simagre mTaSi an barSi da dabebi. mas SeeZlo gamosvla [18] saTadarigo cxenebiT, karvebiTa da mebrZolTa gundiT. amis gareSe ar iwodebodnen aznaurad.
xolo vaWarTa wodeba iyo aznauris qvemoT da zogierTebis Tanaswori.
da Semdgom iyo mefis msaxurTa wodeba, glexebis vaJebisa da Semdgom ki, warCinebulTa ierarqiis Sesabamisad, maTive msaxurebisa.
amaT Semdgom iyo muSakglexTa wodeba, radganac sisxlis safasuri isazRvreboda maTive wodebis Sesabamisad: zeda safexuridan qvemoT – sisxlis sazRauri naxevrad da qvemodan zemoT ormagad.
17
laSqris Sesaxebxolo laSqris wesi iyo aseTi: mefeebs qiriT hyavdaT mcvelad
imdeni laSqari, ramdenic SeeZloT. miriansa da aRmaSenebelze rogorcaa naTqvami – 10 aTasi mudmivi mcveli; daviTis [dros] saganZuri aRar gaicemoda laSqrisTvis da pativs sxvagvarad miagebdnen. amas garda sxva laSqari, romelTac drodadro ixmobdnen, sxvadasxva kuTxeebidan dgeboda da erisTavebs emorCileboda.
SeiaraRebis Sesaxeb saomari aRWurviloba hqondaT: javSani, xvafTiani8, polotiki9,
sabarkuli10, muzaradi, Cabalaxi11, xmali, xanjali, laxti12, Cuglugi13, gurzi14, oroli15, Subi, xiSti da mSvildisari. magram mudmivad hqondaT orpiri isari (boZali) didi nadirisTvis, ganierpiriani (qeiburi) mxecisTvis, brtyelpiriani isari (sarCa) da pirgayofili isari (qiborji) – wvrili nadirisTvis, xolo qarqaSis isrebi, romelicaa sayalno16 – omsa da brZolaSi.
samarTlis Sesaxeb[19] samarTlisa da sasjelis wesisaTvis hqondaT: sisxli, xma
li, SanTi, mduRare da fici. sisxls uwodebdnen, rodesac Tanaswori Tanaswors klavda.
mefe akisrebda sasjels [Serisxavda]: an sikvdili, an tanjva da patimroba; movale iyo, raTa ezRo [gamoesyida] TeTriTa [fuliT] da qonebiT misi xarisxisa da ganawesis [Sesabamisi] sisxli. Tu zemdgomi [wodebrivad maRali] moklavda qvemdgoms, ezRo sisxli; xolo Tu dabali wodebisa moklavda mis zemdgoms, gamoisyidda sisxlsa da ramdenime wliT gaidevneboda mamulidan. aseve daniSnuli qalis warTmevis an mitovebisaTvis gamJRavnebis Tanave [mowodebis Sesabamisad] gadaixdida sisxlis sazRaurs. xolo msgavsi qmedebis Camden sasuliero pirebs sxva sasjeli ekisrebodaT.
xolo xmali mefeTa Ralatis ciliswamebisaTvis an kerpebis, an, Semdgom, eklesiis mkrexelTaTvis [iyo dadgenili]. cilismwamebelsa da dabezRebuls alocvinebdnen 40 dRe, Semdgom SeaiaraRebdnen yovelgvari iaraRiT, Sesxamdnen cxenebze da gaayolebd
18
nen TiTo uiaraRo, maTraxis gamoklebiT, cxenosans, romlebsac uwodebdnen memaTraxeebs. gagzavnidnen moedanze da cilismwamebeli da dabezREebuli iwyebdnen brZolas. is memaTraxeebi Seaxsenebdnen Tavis droze brZolasa da iaraRis xmarebas. romelic Camovardeboda, gamtyundeboda. misi sajeli iyo: Tavis mokveTa, mamulisa da saxlis akleba, SewyalebisTvis ki – Tvalebis daTxra.
xolo SanTi [dadgenili iyo] qurdebis gamarTlebisaTvis: saxniss gaaxurebdnen, rogorc nakverCxals da Semodebdnen simaRleze, raTa xelebi swrafad SeedoT mis qveS. dasmenils xelebze daafendnen svel tilos an qaRalds. igi midioda, iRebda saxniss, gadadgamda sam nabijs da saxniss gadaagdebda. imave wams Seuxvevdnen xelebs sami dRiT. sami dRis Semdgom gauxsnidnen da Tu ar hqonda damwvari, gamarTldeboda, xolo Tu damwvari hqonda, gamtyundeboda.
[20] xolo mduRarec amisTvisve iyo: qvabSi aaduRebdnen wyals, Sig Caagdebdnen patara zomis rkinas. movidoda dasmenili SiSveli mklaviT da amoiRebda im rkinas. im wamsve Seuxvevdnen. rogorc SanTis dros, aqac iseve irkveoda marTali da mtyuani.
xolo fici [dadgenili iyo] mamulze SedavebisaTvis, mcire qurdobisa da sxva danaSaulisTvis. mowmis TandaswrebiT daaficebdnen, ramdeni ergo; xolo qurds, avazaksa da mZarcvels erT wilze Svids miaceminebdnen. da Tu vinme mesamed Caidenda, Tvalebs daTxridnen da mciredisTvis mohkveTdnen fexebs. aseve vinc iSiSvlebda maxvils mefis msajulze, erisTavsa da warCinebulze, mohkveTdnen xelebs. da sxvac mravali iyo.
moxeleebisamefo karze mefis moxeleebi iyvnen: spasalari, anu spaspe
ti. mas evaleboda yvela saveziro TaTbirze pirveloba da yvela erisTavis ufrosoba.
spasalaris Sesaxebkrebda laSqarsa da samefo xarks erisTavTa samflobeloebidan.
19
saxlTuxucesis Sesaxebabramidis,17 anu saxlTuxucesis uflebas Seadgenda samefo Se
mosavlisa da gasavlis aRricxva. man icoda samefo saxlis wesi da rigi, samefos TaTbiri da mefis samflobeloebi da mis qvemdgom moxeleebs, gansakuTrebiT ki ejibis18 Semdgom, igi marTavda.
msaxurTuxucesis Sesaxebmisi ufleba vrceldeboda salaSqro aRWurvilobasa da samefo
iaraRis msaxurebze da cixeqalaqebis mcvel samefo laSqarze.
[21] monaTuxucesis Sesaxebcixeqalaqebis garda monaTuxucesis ufleba vrceldeboda
daqiravebul samefo laSqarze.
mandaturTuxucesis Sesaxebmis uflebamosilebas ekuTvnodnen: mandaturebi19, boqa ul T
uxucesebi20 boqaulebi21, sabWos mcvelebi, karis mcvelebi, qondaqrebi22, mxedarTa ufrosebi, nadimis wesi, mefis win siaruli, nadimis gaxseneba da mefis amxedreba.
meWurWleTuxucesis SesaxebmeWurWleTuxucesis uflebamosilebas ekuTvnoda mefis
yovelgvari iaraRi da saganZuri da rac masSia dadgenili.
msajulTuxucesis Sesaxebamis uflebamosilebas ekuTvnodnen yoveli msajuli, mosamar
Tle da xevisberi, xevisTavi. aseve gansjida mefis gankargulebas.
mejinibeTuxucesis SesaxebmejinibeTuxucesis Semdgomad ganisazRvra amilaxori. mis
uflebamosilebas ekuTvnoda: yoveli mejinibe, Sikriki, paiWebi23, marqafa24 cxenebi, mardi cxenebi, samefo jogi da rema.
20
[22] bazierTuxucesibazierTuxucesis uflebamosilebas ekuTvnoda: yvela san
adiro frinveli, bazieri, meZaRle, ZaRli, mefis sanadiro samflobeloebis tyeebisa da velebis mcvelebi.
ejibis Sesaxebejibis uflebamosilebas ekuTvnoda mefis saxlis yoveli
msaxuri; nadimis dros is gascemda pasuxs mefis nacvlad; mas eubnebodnen darbazis wevrebi, risi moxseneba surdaT mefisTvis da marto veravin Sevidoda mefesTan ejibis gareSe.
ezosmoZRvris SesaxebezosmoZRvris uflebamosilebas ekuTvnoda moxeleTa yvela
saxli, samefo xarji da gasavali, darbazis, samefo sufrisa da sanovagisa da sxva [sakiTxTa] wesi da rigi.
CunCeraxis SesaxebCunCeraxis uflebamosilebas ekuTvnodnen mzareulTuxuc
esebi, magidis momsaxureebi, mzareulebi, mepureebi, wylis mzidavebi, mgosnebi, momRerlebi, samusiko iaraRebze damkvrelebi.
meRvineTuxucesis SesaxebmeRvineTuxucesis uflebebi vrceldeboda mefis meriqifee
bze25, mesasmiseebsa da Rvinis mneebze26.
molareTuxucesis SesaxebmolareTuxucesis uflebamovaleoba moicavda samefo TeT
risa da laris saWiro da saqvelmoqmedo saqmisTvis gankargvas; aseve mis qvemdgom molareTa [marTvas].
[23] mestumreTuxucesis SesaxebmestumreTuxucesis uflebebi vrceldeboda stumrad
mowveulebze. eseni iwvevdnen darbazis ers, eseni zrunavdnen stumrebze.
21
jvarismtvirTvelis SesaxebjvarismtvirTveli iwvevda kaTalikosebsa da episkoposebs.
misive meSveobiT akisrebda sasjels mefe.
mdivnebis Sesaxeb mdivnebi iyvnen ierarqiulad umaRlesni da umdablesni. mefis
Tanmxlebni rangiT umaRlesni iyvnen (rogorc naTqvamia: Cvens, ColayasSvils, araferi akadron. mefis winaSe didi SecodebisTvis mxolod marjvena ceri moaWran, amis meti sxva araferi) spasalaris Tanmxlebi – sxva, saxlTuxucesisa – sxva, monaTuxucesis, msaxurTuxucesis, msajulTuxucesis, saWurWleTuxucesis, ezosmoZRvris – sxva. eseni weren: werilebs, ierlayebs27, pitakebs28, endalmebs29, patrucagebs30, roartagebs31, gujrebs32, sigelebs33, brZanebebs, ganaCenebsa da sxva.
fareSTuxucesis SesaxebfareSTuxucesis uflebebi moicavda: Sinamomsaxureebs, no
xebs, karvebs, oTaxebs, gasaRebebis mcvelebsa da yovelgvar safensa da qveSagebs, didebulTa sajdom taxtebs, skamebs, savarZlebs, kedelze Camosakidebel fardagebs, fardebsa da maT momvlelebsa da wylis mzidavebs.
xuroTmoZRvris SesaxebxuroTmoZRvris uflebebi moicavda: yvela xelosansa da Se
nobas – sasaxleebs, eklesiebs, xidebs, qarvaslebs.
[aR]mwerlebis Sesaxeb[aR]mwerlebi iyvnen, romlebic aRnusxavdnen yovelgvar Se
mosavalsa da gasavals, tomrebsa da sxvas.
[24] CveulebaTa Sesaxebamgvari wesebi da Cveulebebi hqondaT, rogorc vTqvi. da cdi
lobdnen samefoSi ganxeTqileba ar yofiliyo. Tuki sazRvars mostacebdnen, yvela wuxda da cdilobda kvlav SemoerTebas. TavianT mefeebs mtkiced uerTgulebdnen. Tuki vinme Zlieri
22
daZlevdaT, ar emorCilebodnen da isev sakuTar wess misdevdnen. ar Ralatobdnen TavianT RmerTebs, mefeebsa da Cveulebebs. magidasTan Wamdnen da nadimobdnen, skamebze isxdnen; bodiSs qudis moxdiT ixdidnen, rogorc axla mTis kacebi. svamdnen Rvinos, Wamdnen pirutyvisa da nadiris xorcs, nadimobdnen mefesa da erTmaneTTan. mefis kurTxevisas didebulebica da mdabionic xonCebze yridnen oqrosa da vercxls, visac ra SeeZlo. colad [hyavdaT] TavianTi Tanasworni – erTi da ara sxvasaviT mravali. amitomac icodnen megobroba, naTesaoba, erTmaneTis mtroba da moyvroba, lxinSi – lxini da WirSi – Wiri. xolo qorwilSic, rogorc mefedkurTxevis dros, yoveli mowveuli da momwvevi, visac ramdeni SeeZlo, dayrida [xonCaze]. da es siZepatarZals ki ar ekuTvnoda, aramed maT meriqifes. mkvdars krZalavdnen yovelgvari samosiT, iaraRiTa da misi samkauliT (amitomaa axla dawesebuli episkoposTaTvis gardacvlilTa Wirisuflis gadasaxadi); tirodnen da bnelSi isxdnen 40 dRe. gaiparsavdnen Tavs, wverulvaSs, warbs, wamwams da mamakacebica da qalebic wels zemoT gaSiSvldebodnen da sisxlis denamde [Tavs] icemdnen; erT wlamde ar Wamdnen xorcsa da cxovels da Semdgomac – didi iZulebiT; icvamdnen bewvis ZaZebsa da Tavze ixuravdnen TivTikis34 CaCs35; saflavamde mihyvebodnen colebi qmrebs da qmrebi colebs da sxva axlo naTesavsac. godormarxilSi sibneleSi msxdomni, ZaZebSi gaxveulni, glovaTavSicemis dros samgloviaros galobdnen ara Wirisuflebi, aramed sxva iq myofebi (es wesebi, garda Savis Cacmisa, xorcis uWmelobisa da glovatirilisa, moSala im dros 91e mefe giorgim36, rodesac masTan movida ierusalimis patriarqi).
[25] kerpebis dResaswaulebis Sesaxebaseve icodnen kerpebis, TavianT RmerTTa dResaswaulebi:
gamodiodnen Tavad mefe, didebulebi da mdabioni bukdafdafebiT, xmaSewyobiTa da musikis TanxlebiT; Seswiravdnen Zroxas, xars, cxvarsa da nadirs. Tayvans scemdnen armazs, Semdgom zadensa da mere ki sxva RmerTebs. xolo yvelaze didi iyo armazis dResaswauli. Tayvaniscemis Semdeg ixdidnen nadimsa da lxins
23
didi WamiTa da Rvinis smiT, ferxulis cekviT, TanxmobiT, xmaSewyobili dakvriTa da simReriT sami dRe. Semdgom ki brundeboda yvela Tavis saxlSi. radganac adreve miatovebina aleqsandrem mkvdarTa Wama, im droidan kerpebs swiravdnen sakuTar vaJebsa da asulebs. da es boroteba grZeldeboda mravali weli. xolo Semdgom Sewyvita mefe revma vaJebisa da asulebis kerpebisaTvis msxverplad gaReba da ubrZana pirutyvTa Sewirva (xolo qristianobis drosac im nakerpav adgilebze kvlav grZeldeba drostareba – buqna; amitomac aages iq eklesiebi da zeimobdnen jvris TayvaniscemiT, rogorc axla ferxuliT aTeneben). es ase iyo.
kerpebis Semdgomda zegardmo37 ZaliT Semusra wminda ninom armazi, qarTvelTa
udidesi RmerTi, da gac da gaim. da mirian mefe wminda ninos mier gaqristianda da sruliad saqarTvelom aRiara Zed RvTisa mariam qalwulisagan ganxorcielebuli ufali Cveni ieso qriste. da Semdgom mirianma Semusra yoveli kerpi Tavis sabrZanebelSi da maT nacvlad aRmarTa qriste meufis cxovelmyofeli jvrebi mterTa dasamxoblad.
episkopos-mRvdelTa SesaxebTumca hqondaT es zemoTqmuli wesebi da Cveulebebi, aramed mi
rian mefem kerpTa mRvdlebis sanacvlod dasva mcxeTaSi, zemo ekle siaSi38, [26] mTavarepiskoposi da qalaqebsa da dabebSi – qristes sarwmunoebis WeSmariti mRvdlebi, romelTac hqondaT dideba – episkoposs – mefis winaSe, xolo mRvdlebs – mTavrebTan.
mefeTkurTxevis Sesaxebaseve episkoposi akurTxebda mefes da daadgamda gvirgvins,
xolo kaTalikosobis dadgenis Semdgom – kaTalikosi. bagrationTa dros lixTimereTSi adgamdnen gvirgvins: qarTlisa da afxazeTis kaTalikosebi akurTxebdnen, xolo gvirgvins mefeebs quTaisis taxtisTvis adgamda quTaTeli. gayofis Semdgom ki imereTSi – imereTis kaTalikosi, qarTlSi – qarTlis kaTalikosi da kaxeTSi bodbeli.
24
kaTalikosis, episkoposisa da winamZRvris Sesaxebvaxtang gorgasalma dasva episkoposi da kaTalikosi mTel
saqarTveloSi. amaT mieniWaT dideba: kaTalikoss – mefesTan da episkoposs – erisTavebTan, xolo mRvdlebs aznaurebTan. xolo cameti wminda mamis39 mosvlis Semdgom maT mier daarsda monastrebi da udabnoebi40. da am monastrebis mamebsa da winamZRvrebs mieniWaT dideba mTavrebis winaSe.
damatebuli wesi mTavrebisaTvisxolo mTavrobis am zemoTqmul wesTan damatebiT ganisaz
Rvra, dakrZaluliyvnen saepiskoposo an monastris eklesiaSi, aseve hqondaT – karis saydari mRvdliTurT; aseve aznaurs – dasakrZalavad monasteri da mis saxlSi arsebul eklesia mRvdliTurT. mxo lod zemoTqmulisa da amis safuZvelze iwodebodnen mTavrebad da aznaurebad, amis gareSe – ara.
[27] Wyondidelis SesaxebSemdgom aseve daamates Wyondidlis wodeba. mis uflebebSi
Sediodnen qvrivoblebi, davrdomilebi, usamarTlobis msxverplni, Sewuxebulebi da gaWirvebulebi. igi auwyebda maT Sesaxeb yovelives mefes. igi iyo yvela zemoT CamoTvlili samefo mwer lis mwignobarTuxucesic. is gascemda mefis yovel brZanebas eklesiamonastrebi saTvis da laSqris mosawvevad da maTi saWiroebis mefisaTvis mosaxseneblad. laSqrobis dros jaris winaSe patiosani jvris mtvirTveli is iyo da brZolis dros ki – jaris ukan mavali, anu CaxTauli41; axal wels – mefis mekvle.
aTabagis Sesaxebaseve daamates aTabagoba, radganac spasalars uwodebdnen
ara spasalars, aramed aTabags.
mefeTa gvarebis SesaxebmefeTa gvarebi iyo: pirveli qarTlosianebi, nebroTianebi
da arSakunianebi. eseni mefobdnen 566 weli da iyo 28 mefe. amaT Semdgom iyo xosrovanTa gvari. eseni mefobdnen 454 weli da iyo
25
17 mefe da 3 mTavari. amaT Semdgom – bagrationebi, romlebic gamefdnen qristes Sobis 575 [wels] da arian am dromde. iveriaSi am mefeebze naTqvami iyo, rom qarTlosiannebroTianarSakunianebi cnobilni arian gmirobiT, xosroianebi – goliaTobiT, axovnebiT, SemarTebiT, xolo bagrationebi – sibrZneqvelmoqmedebiTa da qveynisTvis TavdadebiT.
mTavarTa gvarebis Sesaxeb42
Zveli mTavrebis gvarebia: qobulisZe, donauri, arelmaneli, baRuSi43, romelic iyo liparitis Ze; maruSisZe, kaxaberisZe, bakurisZe, abuleli, [28] mxargrZeli, orbeliani, qaCibaZe, vardanisZe, gamrekeli, maruSisZe, ZaganisZe, asaTaZe, kariWisZe, gageli, samZivari, farjaniani, nersiani, adarnasiani, juanSeriani, kavkasiZe, jayeli, irufaqiZe, ColoyaSvili, abazaZe, korinTeli, maxateli, nasiZe, SarvaSiZe, qvenaflaveli, javaxiSvili, bruseli da sxva mravali, romlebic erisTavebad iwerebian da ara aSkarad, xelmoweriT dadasturebul gvarebad44 iseve, rogorc yuTluR – arsaRi45 da yubasari – qarTlis erisTavi grigoli da surameli rati da grigoli; kaxeTSi xornabujis erisTavi, maWis erisTavi, pankisis erisTavi da samcxeSi guzani da artanujis erisTavi, kalmaxis erisTavi, wunis erisTavi, xolo somxeTSi mankabersaduni da ara gvari misi. xolo imereTSi bedieli, dadiani da sxvebi da ara maTi xelmoweriT dadasturebuli gvarebi. dadianoba araa gvari, aramed xelobis wesia. igi ar iyo odiSSi, aramed yarsis mxares dadianobda. Tamar mefis Semdgom gaxda odiSis dadiani da iyvnen erisTavebi, rogorc cotne dadiania cnobili da ara misi gvari. Semdegi dadianebi am cotnes STamomavlebi arian, rogorc aRvwereT.
axali wlis Sesaxebqristianobis dros daamates aseTi wesebi: radganac axal wels,
pirvel ianvars, ciskris locvamde, Wyondideli mekvleobs mefes jvriTa da xatiT (jvarsa da xats mekvled miabrZanebda mefesTan), mefesa da dedofals samkaulsa da Saqris saamo saWmels [miarTmevs], xolo wirvis Semdgom yvela erisTavi, didmoxele da darbaiseli46 – Tavisi movaleobebis Sesabamisad; esaa: bazierTuxucesi
26
– Sevardenqorsa da veluris eSvis oqros Tavs; mejinibeTuxucesi cxens oqroTi moWedili aRkazmulobiT, sxva moxeleebi [29] ki – TavianT Sesatyviss; xolo erisTavebi – cxens ukeTurisTvis, esenica da sxvebic ukeTur cxenebs yoveli saxeobis isrebs da wyevliT SeaCveneben mefis orguls sityvebiT: `mravalJamieri yos RmerTma Tqveni mefoba mraval wels da es isari gulSi Caesos Tqveni mefobis orguls.~ mTeli jaris milocvis Semdgom gadaixdida did wveulebas lxi niTa da xmaSewyobili sakravebiT. xolo erisTavTa mier morTmeul cxenebs bazieri gaiyvans mefis sanadiro SemoRobil adgilze mefis sacxov reblis axlos da iq, im SemoRobilSi, saRamo Jams daxocavs im cxenebs. im Rames gaivseba is SemoRobili meliiT, turiTa da mgliT. diliT misi mcveli daxuravs karebebs da daamwyvdevs [nadirs]. meore dRes amxedrdeba mefe warCinebulTan erTad da adrianad gaemarTeba iq. maSin gamouSveben mxecebs da dauwyebdnen isris srolasa da xocvas. aseT mekvleobas aRasruleben da mxiarulebi Sebrundebian sanadimod.
AaRdgomis SesaxebaRdgomis wesi iyo gariJraJze wirva da wirvis Semdgom xorcis
mcire sanovagiT pirs gaixsnilebdnen mefe da didebulebi. Semdgom mefe, yvela warCinebuli da qvemdgomebi gamodian moedanze da samefo oqros Tass Semodgamen yabaxze47 da is raindebi da axalgazrdebi Tass esvrian isars. vinc Camoagdebs, Tass mas gadascemen. amis Semdgom daiwyeba burTis TamaSi da romeli mxarec ajobebs, am mxares miakuTvneben samefo jildos, TiToeuls calcalke (aseve qorwilisa da didi [30] aRlumis dResac awyoben moedanze msgavs Sejibrs); Semdgom brundebian mefesTan da awyoben did nadimsa da purobas mgosnebiTa da damkvrelebiT. xolo vidre kaTalikosi da episkoposebi iqnebian iq, ar ukraven simebian sakravebs, aramed galoben. maTi wasvlis Semdgom iwyeba mgosnebis, momRerlebisa da yovelgvari xmaSewyobili gundis [gamosvla].
droSebis Sesaxebam wesebis Tanaxmad, mTeli iveria. anu giorgia oTx sadroSod
iyo dayofili, radganac winamZRolebi iyvnen Torelebi, cixis
27
jvarelebi, axalcixelebi da maTi mimyoli sruliad mesxebi da klarjelebi da [mosaxleoba] somxeTisa, romelsac ganagebdnen. marjvena frTa mimsvlelmcemeli iyo. sruliad lixs iqiTa afxazeTjiqeTi; marcxena frTa – sruliad hereTkaxeTi; xolo samefo almis mpyrobelebi – qarTlelebi da daqiravebuli samefo laSqari. xolo zogjer sam SenaerTad an sxvagvarad mihyavdaT, rogorc mefe an spasalari amjobinebdnen.
Sereuli wesebis Sesaxebes zogierTi wesi TaTarTa yaenis batonobis dros SecdomiT
SeeriaT, rogorc, magaliTad, dabla noxze jdoma, eklesiaSi qudis mouxdeloba, garda sauflo Llocvisa, romlis drosac ixdidnen, sxva SemTxvevaSi ki – ara. arc bodiSs ixdidnen qudis moxdiT. da sxva mravali umsgavsoebac [SemoiRes], rogorc naTqvamia: orcolianoba, samcolianoba, mefis winaaRmdegoba da misgan gandgoma. xolo Semdgom brwyinvale mefe giorgim kvlav moabruna Zvel wesze da misma Semdgomma mefeebmac, Six48 sparselTa mefis gamoCenamde.
[31] samefoebad daSlis Sesaxebdayofisa da ganxeTqilebis Semdgom am samefoebs saTiTaod
hqondaT igive wesebi, mxolod erisTavTa cvlileba – aRar. mTav rebi aRar iwodebodnen mTavrebad, aramed Tavadebad. aRar ar sebobda samefo daqiravebuli jari. qveSevrdomi aznaurebi da msaxuri glexebi xeobebidan icavdnen mefes, umetesad moxevemTiulebi, vidre mas daipyrobdnen saerisTavod. imereTis [mefeebs] icavda raWa da sruliad leCxumi, xolo kaxeTisas – qiziyi. laSqrobis dros gamohyavdaT erisTavebsa da mTavrebze miwerili [glexebi]. magram kvlav oTxi sadroSo iyo, rogorc aRvwereT QqarTli, imereTi da kaxeTi. da ase daadgines mefeebma, vinaidan aRar hqondaT iseTi Semosavali, rom dapirispirebodnen an gamklavebodnen mters, amitomac daakisres erisTavebs, mTavrebsa da aznaurebs, ramdenic iyvnen saxlSi, wasuliyvnen laSqarSi, xolo glexebs – Sewerilis49 mixedviT. rostomamde es ase iyo.
28
axlandeli wesis Sesaxebara mxolod samcxesa da kaxeTs SemoeriaT – imaT urumebisa50
da amaT yizilbaSebisagan – zogierTi wesi, aramed qarTlelebica da imerlebic amave znes misdevdnen. xolo axlandel droSic aqvT igive wesebi da yizilbaSebisagan Semoreuli aseTi: noxebze sxedan uskamod, Wamen xeliT. sanovage qarTlelebsa da kaxelebs umetesad yizilbaSuri aqvT, mesxebs – urumebisa da imerlebs – urumulTan Sereuli. sasaxleebic maTsave yaidazea nagebi da aRaraa qarTuli, garda darbazisa. mesxebisac urumTa saxisaa. da erisTavTa [wodebac] aRar icvleba, dadgenils mihyveba. Zvel droSi aseTi wesi iyo: rodesac warCinebuli erisTavi an mTavari, an moxele, an [32] aznauri mokvdeboda, mefes moarTmevdnen im gardacvlilis xmals, cxens da [warudgendnen] mis ufros Svils. xolo mefe Rirsebis Sesabamisad, visac surda, mas uboZebda erisTavobisa da moxeleobis tituls, zogjer memkvidresac, Tu mas SeeZlo patronobameurneoba. cxens waiyvandnen samefod, xolo xmals msaxurTuxucesi mefis winaSe Semoartyamda gardacvlilis memkvidres da daadgendnen sataZro da sxva samefo samsaxurisaTvis Rirsebis Sesabamisad. axlandel dros moxeleebsac aseve daadgenen, rogorc zemoT iTqva, cxensa da xmalsac [aseve ganaweseben], magram erisTavobasa da mTavrobas – aRar; da zogi sardalic Svilsa da ojaxis wevrs (saxlikacs) mianiWebs sardlobas; aseve mTavrebsac.
axlandel moxeleTa Secvlili saxelwodebebis Sesaxeb rostomma moxeleebs uwoda: msaxurTuxucess – yorCibaSi, mo
naTuxucess – yularaRasi, spaspets – sardali, meWurWleTuxucess – molareTxucesi da meWurWleTuxucesi aRar [hqvia], arc – adrindeli molareTuxucesi; CunCeraxs51 – ufraCi, CaCnagirs52 – sufraqeSi, mandaturTuxucess – eSiyaRasi, mandaturs – sohbaTiasauli, boqauls – eliaRaji, msajulTuxucess – mdivanbegi, ezosmoZRvars – naziri, mestumreTuxucess – mehmandari, mwerals – muSribi, xuroTmoZRvars – saraidari da ejibi – aRar, aramed misi msgavsi meiTari. xolo sxva moxeleebi aseve arian. xolo kvlav yizilbaSTa msgavsebiT daamata veziri, mustofi da munSi; xolo mekares ewoda yafiCi da asisTavs – uzbaSi. kaxeleb
29
mac aseve daaweses, xolo imereTSi mefe giorgi aleqsandres Zemde aseTive wesi iyo da mis Semdgom – aRar. [33] mTavrebi TavTavianTi jariT ikribebian da arc mefis moxeleebi arseboben. xolo samcxeSi imave wesCveulebebs misdeven, rogorc osmaleTSi.
axlandeli mTavrebis gvarebis SesaxebAaxlandel MmTavarTa da warCinebulTa gvarebia: baraTaSvile
bi, romlebic floben gaCianisa da gardabnis saerisTavoebs Tbilisis samxreTiT, lorefanavramde53, mefis samflobeloebisa da eklesiaTa Sewirulobebis garda. eseni amboben, rom arian qaCibaZis STamomavlebi, rogorc amas adasturebs mefeTa mier maTTvis gacemuli wyalobis sigelgujrebi. aseve yaflanisSvili da abaSisSvili – sami Zmis Svilobas. yaflanisSvili ambobs, rom am gvarisa da aseve orbelianis gvarisaa. magram orbeliani sxva gvari iyo da qaCibaZe – sxva, aramed rodesac gaiyarnen Zmebi, baraTianebi modian baraTasgan, romlis mierac adgilebs ewoda sabaraTiano, xolo abaSisagan – abaSisSvilebi da aseve sxvebi, romlebic aseve arian baraTianebi. safiqrebelia, rom yaflanianTa mesame Zmas ewoda orbeli da misgan iwodnen orbelianebi, Torem adreTqmuli ar gamarTldeba. baraTaSvilebis gujarSi, romelic beTaniaSia, weria: mefe aleqsandrem54, giorgi mefis Zem, gayara sami Zma – abaSi, guguna da daviTi. abaSisagan abaSisSvilebi, gugunasagan baraTianebi da daviTisagan yaflanisSvilebi arian. xolo somxeTis meliqi gvari ar aris, aramed viRac somexs pativi sca Sahabasma gamahmadianebisaTvis. arRuTaSvili axla aznauria, magram [34] mxargrZelebi arian. xolo zurabiSvils, iaraliSvilsa da solaRaSvils ar miakuTvneben baraTianebs, magram maTi mamulebi da sasaflaoebi adastureben imave warmomavlobas. xolo dolenjiSvilebi Camosulebi arian mesxeTidan. yarabudaRiSvili movida mariamjvris kaxeTidan. mcxeTis dasavleTiTa da mtkvris samxreTiT aris ciciSvili, romelic Zveladve movida fanasketidan, javaxiSvili; xolo mouravisSvili aris saakaZe da mefem gaamTavra; roWikaSvili aris SalikaSvili, movida samcxidan. xolo Sida qarTlis amilax
30
ori ar aris gvari, aramed mejinibeTuxucesobis wesia, rogorc uwodeben sparselebi; gvaria zedgeniZe da mefisganaa pativcemuli mTavris tituliT, rogorc adasturebs maTi gujrebi. abaSiZe, FfalavandiSvili da amirejibi – amaT erTad hqondaT mamulebi imereTsa da qarTlSi da samefos daSlis Semdeg erTi Zma iqiT da erTi aqeT darCnen, rogorc adastureben maTi mamulebi da sigelebi. avalisSvili, qarTlis mefes rom darCa xeoba, erTi Zma darCa aq da meore samcxeSi. maCabeli ambobs, rom anCafiZea, afxazeTidan mosuli, magram axalia. xerxeuliZe iyo samcxeSi da ambobs, rom osia. magram igi movida gayris Semdgom. FfavleniSvili ambobs mxargrZelobas; xolo mesxi amilaxoriSvili, diasamiZe, SalikaSvili da TaqTaqiSvili TaTrobis Semdgom Camovidnen samcxidan; CxeiZe movida imereTidan; xolo ramaziSvili da daviTisSvili arian avgiorgis Zmis, dimitrisagan, romelic datova mefem da im droidan arian aq. xolo ialbuzis kalTebis qsnis erisTavi ara qvenaflavelis, aramed bibiluris [STamomavlobas] irqmevs. xolo aragvis erisTavi, da aRvwere kidec, rogorc arian, gvarad sidamonobas irqmevs. xolo muxranis batoni da goCaSvili, axla mTavrebi, mefe bagrationTa gvarisani arian, rogoracaa aRwerili.
[35] warCinebulTa Sesaxebda am drois mTavarTa Soris iyvnen uwarCinebulesni da Se
Zlebis mqoneni da hqondaT dauSleli saxli: pirveli – muxranis batoni, aragvis erisTavi, qsnis erisTavi, amilaxori da yaflaniSvili, zemo ciciSvili, vidre ar iyo gayofili, da somxeTis meliqi. xolo aznaurebi mravalni arian, [CamonaTvalis] sigrZis gamo davdumdiT, zogierTni – Zveli gvarisa, rogorc abazaZe, korinTeli, maxateli, arRuTaSvili, gogibaSvili, nasiZe, Razneli. gaaznauriSvilebulebi: rogorc ratisSvilebi, qsnis erisTavis ganayofi, rac dasturdeba mamuliT, axla ki damcirebulebi. xolo zedgeniZe, saakaZe, eliozisSvili, amaTgan gamTavrebulebi zogni amaRlebulan da zogni damdablebulan drois cvlilebis wyalobiT an ZmaTa gayris gamo.
31
kaxelebis Sesaxebxolo kaxeTSi ColayaSvili da mayaSvili ityvian irufaqi
Zobas, endronikasSvili ambobs, rom modis andronikesgan, romelic pirveli movida keisarTa gvarisa. jorjaZe, WavWavaZe, vaCnaZe, vaxvaxiSvili, rusisSvili, jandierisSvili, avalisSvili da Cerqezi; es ori mosulia daSlis Semdgom. guramisSvili da tusisSvili – zedgeniZeebi, romelTac warmoaCens mRvimeSi dResac [arsebuli] maTi sasaflao da ufro mcire aznaurebic.
samcxis Sesaxebxolo samcxeSi: jayeli esaa axla axalcixis aTabagi da faSa55;
SalikaSvili, TadgiriZe, diasamiZe, qobulisZe, gogibaSvili, amilaxori, avalisSvili, sumbatisSvili, gogorisSvili [36], Tuxareli, RaRaniZe da sxvani aRar iwodebian gvariT, aramed faSad, begad56 da sanjaxad57; da aznaurebic mravlad arian; amdenad aRar gavagrZelebT (davdumdiT).
imerTa Sesaxebxolo imereTSi: argveTSi abaSiZe, fxeiZe, wereTeli da CxeiZe
(amave CxeiZis gvaria axlandeli raWis erisTavi da raWis spaspeti), lorTqifaniZe, niJaraZe da RoRoberiZe, aznaurebi da mefis mier mTavris wodebiT pativcemulni. xolo raWaSi wulukiZe, iaSvili, jafariZe, inasariZe, laSxiSvili; xolo svaneTSi gelovani da sxva aravinaa svanebze aseTi Zalisa da uflebis mqone.
aseve vakeSi WilaZe, miqelaZe da CijavaZe. xolo mravlad arian aznaurebi, dajildovebulni aznaurTa yovelgvari zniT (rogorc adre iyo naTqvami iveriaSi, darbaiseli mesxi, Tavadi qarTlisa, aznauri imereTisa da vaWari kaxeTisa) da maTi siis sigrZis gamo aRar aRvwereT. Tumca uwarCinebulesi da didi SeZlebis mqone iyvnen axlandel droSic raWis erisTavi da abaSiZe.
odiSis Sesaxebxolo odiSSi iyo dadiani, daSlis Semdgom odiSis sakuTriv
mflobeli. xolo axla aris Ciqovani, romelmac amowyvita dadianebi da odiSis mTavrebi da mcire aznaurobidan iqca dadianad
32
aRwerilis mixedviT. aseve arian es mTavrebi: goSaZe, faRava, jaiani, CiCua da sxvebi; da mravali aznauri.
afxazeTis Sesaxebxolo afxazeTSi [aris] igive ServaSiZe, Tavad mflobeli afxa
zeTisa da umdablesi anCafaZe.
[37] guriis Sesaxebxolo gurias gurieli Tavad flobs da ambobs, rom vardanis
memkvidrea. sxvebi ki, misi qveSevrdomebi arian eseni: TadgiriZe da amilaxori – Cavidnen samcxidan, SarvaSiZe mivida afxazeTidan, beriZe, kverRelisZe, bereJiani, nakaSiZe da sxvebi, aseve aznaurebic.
mefeTa warwerilis58 Sesaxebxolo mefeebi amaT yvelas wauwerdnen ase: ̀ Cveni brZaneba aris,
mestumreo da mandaturo, ase gadaeci~ da Semdgom, rac saWiro iyo; xolo sigelsa da gujarSi: `Cven, mefeTmefem, RvTis wyalobiT cxebulma, TviTmpyrobelma da Tavad xelmwifem, iesiandaviTiansolomonianbagrationma, Svidive samefos mpyrobelma [saxeli] giwyalobeT~. xolo axlandel droSi: `mestumreo, Cven magier Cvens dids imeds darbazbatons [saxeli] ase gadaeci~ da mdabalTa Sesaxeb: `Cveni brZaneba aris~. xolo gujrebsa da sigelebSi: `Cven, mefem, RvTis kurTxeviT gvirgvinosanma, iesian daviTiansolomonianbagrationma, [saxeli] giwyalobeT~. aseve [waawerdnen] imerlebi da kaxelebi, da qarTlis mefe mefeTmefobiT awerda adrindeli Cveulebis Tanaxmad.
episkoposTa salaSqrod wasvlis SesaxebepiskoposTa salaSqrod, sanadirod da sabrZolvelad siar
uli amis Semdeg iqca Cveulebad: rodesac mahmadianebma dauwyes daviT me80 mefis59 Semdgom dausrulebeli brZola da damoneba da qveynis episkoposebma dainaxes qveynis uTavobauRonoba, [38] maSin maT Tqves: `nu modundebiT, nu dasustdebiT maTTan brZolisaTvis da nu miatovebT sarwmunoebas, rjulsa da Tqvens
33
Cveulebas. da Cven gagiZRvebiT brZolaSi.~ da asec akeTebdnen (rogorc marabdis brZolaSi, mrovelma avaliSvilma rom gaiRo ziareba, uTxres: `Tu dRes aiReb maxvils sabrZolvelad, ubrZane, rom sxvam gvaziaros da Tu ara, umjobesia Sengan [miviRoT igi]~. xolo is eubneboda: `dRes sarwmunoebisa da qristes mcnebis brZolaa da ara mxolod Cem winaaRmdeg. amitomac ar vizam, Tu Tqvenze adre ar davRvri sakuTar sisxls, maxvilis amRebi~. xolo meore mizezia: radganac laSqari [ikribeboda begariT] da episkoposebs hyavdaT aznaurebi, msaxurebi da Sewerili glexebi brZolaSi wasasvlelad, amitomac maT sapatronod movaleni iyvnen Tavadac wasuliyvnen da im droidan aqamde asea. xolo amis garda sxvas warmoaCens qvemoT qartaze60 aRwerili cxovreba, anu matiane am yvelafrisa. da es yvelaferi ase iyo aqamde. xolo waRmarTi [saqme] RmerTma uwyis da rogorc nebavs, ise iqneba.
34
[39] saqarTvelos samefos aRwera ris gamo ewoda saxeli es qveyana sami saxeliT iwodeba: pirveli – saqarTvelo, meore
– iveria, mesame – giorgia. saqarTvelo ewoda qarTlosis gamo, romelsac wilad ergo es qveyana da, sadac damkvidrda, Tavisi saxelis safuZvelze uwoda qarTli. amitomac mis qveSevrdom, anu wilxvedr qveyanas ewoda saqarTvelo. qarTlosis Semdgomac, radganac misi memkvidreebi da mis memkvidreTa memkvidreebi mis saflavs ificebdnen, maT samflobeloebsac ewoda saqarTvelo.
xolo meore saxeli – iveria qarTuli enis wyalobiT mieca, radganac `ii” aris Sorisdebuli, romelic sasixaruli SeZaxils aRniSnavs, xolo `verie” – `moveries”. Aamitomac `iveria” SewyobiTaa warmoebulia, radganac rodesac me10 mefe aderkma Tavisi uZlevelobiT mokla arSaki61, qarlis mefe, maSin SesZaxa Tavis laSqars: `ii, verie!”. da gavarada es SeZaxili da yvela imeorebda misi mamacobis [sadideblad]. sasixarulo SeZaxilis Serqmeva moaswavebda did sixaruls, radganac aderkis mefobis pirvelive wels iSva ufali Cveni ieso qriste. es SeZaxili aseve moaswavebda saxarebis xarebasa da sasufevlis sixaruls, xolo `verie” – kerpebze jvris Zalis Zlevasa da saqarTvelos xsnas eSmakisagan.
aseve `giorgiac~ WirTa moTmeniT qarTvelTa mamacuri SromisaTvis ewoda (radganac `giorgi” mSromelad iTargmneba). rogorc ki Seimecnes sameba erTarseba, GRmerTi WeSmariti wm. ninos wyalobiT, romlis mama iyo zabiloni da es [40] zabiloni iyo kabadokieli, STamomavali wminda didmowame giorgisa, amitom im droidan mTel iveriaSi umetesi niSi da saswauli mTavarmowame giorgis ekuTvnis, radganac ar aris borcvi an maRali goraki, romelzec ar iyos agebuli wminda giorgis eklesia. da amis gamoc ewoda `giorgia~. Eevropelebi da berZnebi eZaxdnen jorjians, rusebi – gruzs da mahmadianebi, maTi orTografiis gamo – gurjis, rac igive giorgiaa.
am qveynis sigrZea 80 eji62, xolo sigane speris zRvidan – 60 eji, Sua adgili – 32 eji, xolo bolo mxare – 35 eji. mdebareobs
35
kaspiisa da pontos zRvas Soris63 da aris yovlad mSvenieri da nayofieri qveyana, RvTis mier da ara adamianTa ostatobis wyalobiT, radganac xarobs kacTa sazrdo yoveli marcvleuli: brinji, xorbali, qrTili64, simindi, Romi, fetvi, muxudo, lobio, ospi, cercvi, sakadrisi65, ZaZa66, maSa67, ugrexeli, kanafi, seli da sxva.
abreSumis Sesaxebaseve awarmoebdnen abreSums, magram quxilis gamo bevrs vera,
radganac sastikad quxs da am mizeziT Wia wydeba. Tesen bambas; sxva qveynisa gana ukeTesia, ubralod iq uxvad xarobs.
xilis Sesaxeb baRis mravali xilia: narinji, Turinji, limoni, zeTisxili,
broweuli, yurZeni, atami, vaSlatama, yaisi68, Werami, aluCa, tyema li, nuSi, unabi, TuTia, xarTuTia, bustuRo69, mravalgvari qliavi, leRvi, bali, alubali, msxali da mravalgvari vaSli, komSi, nigozi, Txili, zRmartli, fSati, nesvi, melsapeponi70, pumpula71, kitri. tyis jiSebia: Txili, tyemali, zRmartli, fSati, xurma, wabli, krikina72, alubali, balamwara, balRoji73, maJaveli74, panta, kuneli, Zaxveli, mWanavi75, wifeli, daTvismsxala76, daTvisbaba77, daTvisTxila78, kowaxuri, mravalgvari mayvali, nigozi da sxva. mTis jiSebia: mocxari, kldis merseni, Jolo, ueli79, mocvi da sxva mravali.
baRnarTa SesaxebbaRnaris mravali yvavilia: vardi wiTeli, yviTeli da TeTri,
mixaki, sunbuli80, nargizi, zambaxi, mravalgvari yayaCo da sxva mravali saxeobisa da feris yvavili. xolo mindvrisa: ia, yoCivarda, nego, mixaki, SroSani da sxva mravali, as feramde da as saxeobamde.
bostneulis SesaxebbostnebSi: badrijani, qinZi, kama, cereco, tarxuna, niaxuri,
qondari, xaxvi, prasi, boloki, makindoli, stafilo, qinZijora,
36
oxraxuSi, kobosto, laxana81, yrdeli82 da sxva. xolo tyeebsa da velebze aris mravali surnelovani zamTrisaTvis mosaxmari balaxi, fxalad wodebuli, da Teslovani, rogorc satacuri, ispanaxi da sxva, aseve rogorc kvliavi, tyiura da sxva msgavsi.
pirutyvisa da frinvelis Sesaxebmravali pirutyvia, rogorc: aqlemi, cxeni, jori, viri, Zroxa,
kameCi, cxvari, Txa, Rori. tyisa da velis nadiria: [42] iremi, qurciki, jixvi, Sveli, arCvi, Txa, kurdReli, vefxvi, daTvi, mgeli, afTari, focxveri, Rori, mela, maCvi, wavi83, Taxvi, zRarbi da sxva. frinvelia: qaTami, bati, ixvi, indauri, qaTami, mtredi – es Sinauri frinvelia. xolo velebsa da tyeSi binadrobs: wero, yaraxila, bati, Savi bati, ixvi, akauri, varxvi, RalRa, liana. eseni zamTarSic aq arian; zogi ki mxolod gazafxulSemodgomazea aq: xoxobi, kakabi, duraji, gnoli, roWo, SurTxi, mwyeri, askata, Caxruxi, kioti, tyis qaTami, garieli, savaTi, mravalgvari mtredi, gvriti, guguli, ofofo, SaSvi, CxarTvi, SroSani, tarbi, kolinburi84, bulbuli, yazalaxi, molaRuri, mravali Citi da frinveli, mSvenivrad Wreli da momRerali. xolo xorcismWamelni arian: yajiri85, svavi, orbi, arwivi, Savardeni, gavazi, qori TeTri da wiTeli, mimino, marjani, TvalSavi, alali, kirkita, Zera, babayveli, bolobeWeda, Waro86, yorani, maxara, Savi yvavi, maRrani, yvavi, bu, zarnaSo, Woti, Wka, Wilyvavi, yapyapi87, kaWkaWi, Cxikvi, kodala, oyari88, laklaki, yaraula da sxva.
mTaTa Sesaxebaris mTebi da tyeebi, mravali yvaviliT, balaxiTa da surneliT
savse; Walebsa da mTebSi sxvadasxva mSvenieri xiT savse tyeebia. aseve aris maRali mTebi, radganac CrdiloeTiT Savi zRvidan kaspiamde akravs kavkasioni, romlis simaRlec erTi dRis savalia; yinulovani mwvervalebiT, romelTa yinulis sisqe 2030 mxaria89. [43] zafxulSi gaskdeba da iq rom Catovo adamiani, mcire droiTac ver gauZlebs sicives. mis qvemodan gamodis mdinareebi. yinuli siZvelis gamo mwvane da wiTelia kldesaviT. am mTidan90 imer da amer moedineba mravali mdinare. mTidan
37
moSorebiT cxovroben adamianebi. samxreTiT sxva MmTaa, romelic arzrumisa da basianis gavliT gadaWimulia bardaazaramde. isic yinulovani da maRalia; Tovli udnobad devs mudam, mxolod adgiladgil dneba. aqedanac gamodian imer da amer mdinareebi. mTaTa Soris didi da mcire mTebi, saSineli da mSvenierebiT aRmatebuli kldeebia. Tavis adgilze aRiwereba. mdinareebisa da tbebis Sesaxeb mravali mdinarea da didi wyaroebi, civi, gemrieli, Sesargebi da samkurnalo. aris didi da mcire tbebi, zogi gemrieli TevziTaa savse da zogic – usargeblo.
Tevzebis SesaxebwylebSi aris Tevzi: oraguli, zuTxi, andakia, goWa, Wanari,
loqo, kapoeti, karCxana, wvera, kalmaxi, fiCxuli da mravali wvrili Tevzi da sxva.
qvewarmavalTa Sesaxebaris mavne qvewarmavlebi: mkbenari gvelebi, Sxamiani mori e
lebi, gvelxokera, jojo, fsveni91, xvliki, ku, Tagvi da sxva.
[44] mwerTa Sesaxebmwerebia: koRo, buzi, bora, krazana – adamianisa da pi ru
ty visaTvis mavne da mravali sxva didi da mcire. sargeblobis momcemia futkari, romlis Taflic, zogierTi adgilidan, SaqariviT kristaluri da TeTria. sanTelica da Taflic uxvadaa. Tafli gamSvenierebulia mTisa da baris wyalobiT, radganac ar aris adgili, romlis mTabaric ar iyos iseTi, rom or, sam, eqvs saaTze futkari mTidan barSi da baridan mTaSi ar gadaadgildebodes. xolo mTaSi, rogorc aRvniSneT, xarobs xorbali, qrTili, Svria da xili – mTis jiSebi, sxva araferi modis; barSi ki – yovelive zemoCamoTvlili.
adamianTa Sesaxebam qveynis mkvidrni sarwmunoebiT qristianebi arian, ro
melTac romidan miiRes rwmena kostantine didis dros da mtkiced icaven silibistros92 wesebsa da basili kabadukielisa
38
da Svidi krebis brZenTa Zvel wessa da rigs. magram Tu vinme Zaladobis gamo ganudgeba rjuls, rogorc ki dros ixelTebs, kvlav monaniebiT moiqceva qristianad. xolo aRnagobiT kaci ca da qalic mSvenieria, haerovani, SavTvalwarbiani, mo var disfro93, SigadaSig – Savgvremani da qera, SigadaSig – TvalWreli da TaflisferTvaleba, wiTuri an TeTri. qalebs Tma dabla CaSvebuli da dawnuli aqvT, xolo mamakacebs – yurs zemoT SeWrili; tanwvrilebi arian, umetesad qalebi, SigadaSig – sqelnic; Seupovari mSromelebi, WirTa momTmenni, gabeduli cxenosnebi da molaSqreni, mkvircxlebi, swrafebi, radganac zogi 33 ejs 14 saaTSi gairbens. arian laSqrobabrZolaSi uSiSrebi, iaraRis moyvarulni, amayebi, laRebi; saxelis moyvarulni imdenad, rom sakuTari saxelisTvis ar eridebian arc qveyanasa da arc TavianT mefes. stumrisa da ucxos moyvareni; xelgaSlilebi – arc Tavisas da [45] arc sxvisas ar inaxaven. simdidres ar ixveWen; gonierebi, swrafad moazrovneebi, trabaxis moyvarulebi, swavlis moyvarulni. garkveuli droa, rac aRar eamayebaT codna, garda wignis kiTxvisa da werisa, galobasimRerisa da samxedro saqmisa. da hgoniaT, rom esaa didi ganaTleba. arian erTmaneTis amyolebi, sikeTis SemTviseblebi da gamRebni, sircxvilis mdevnlni, sikeTisa da borotebisken swrafad midrekilni, Tavxedebi, didebis moyvarulebi, pirmoTneebia anu mliqvnelebi da fxukianebi. xolo vinc mTaSi cxovrobs, nadirTa msgavsia, magram gonieri.
qarTlelebi da kaxelebi Semosilni arian erTnairad: Tavze axuravT maudis an Salis grZelwvrili qudi, bewviani, Cakecili; tanT acviaT kaba farCisa, maudisa an Coxisa, muxls qvemomde; zed – sartyeli, SigniT – bambis sagule, kabaze mokle; perangi – abreSumisa, bambisa an tilosi, kabaze grZeli da kiseramoRebuli; qveda sacvali – abreSumis, bambis an tilosi. cxenze jdomisas ac viaT sawmerTuli 94 an waRebi, amaT gareSe ar amxedrdebian. fexebze – paiWi da wuRebi95 tyavisa an maudis, xolo maSia96 – sparsuli. dabal wodebas acvia Custi da qalamani. aseve icvamen kabaze mokle tyavkabas da zamTarSiqurqs (magram pirveli erTmefobis dros scmiaT sxvagvarad: Tavze – grZeli qudi, romlis bewviani kide beWamde
39
scemdaT, perangi – beruli, uxeSi tilosi, sagule da kaba – uRilo, grZeli koWebamde, masze foCebiani sartyeli, viwrosaxeloiani da fexze – waRebi, rogorc naxatebidan vigebT). qalebsac acviaT msgavsad, magram sartylis [46] wveri aqvT CaSvebuli; zemodan aqvT amoWrili kabaaxaluxi da perangis garda araferi faravT. perangi gamWvirvalea, Cans sxeuli; qveda sacvali paiWis gareSea da fexebze acviaT wuRamaSia. qalwulTa varxcniloba da Tavi ase gamoiyureba: Rawvebamde CamoCvebuli Tmis kavebi da qudi an leCaqi; xolo qmrianebs kavebs zemoT gardigardmo adevT nawnavi, saxis irgvliv Semoyolebuli aqvT margalitis wnuli, romelsac kefaze ikraven. amaze ki axuravT leCaqi. aqvT mravali samkauli, zogi maTi – erovnuli da zogi – sparsuli. zamTarSi kacsa da qals acviaT bewveuli, tyavi da bewviani farTe samoseli – toloma. qalebs kaba da qurqi miwamde dahyvebaT.
imerTa Cacmuloba mcired sxvaobs: patara zomis naWris qudi, romelic Tavs ki ar uburavT, aramed kefaze adevT. da zamTarSi acviaT osmaluri tolomabewviani farTo samosi.
mesx didebulebs acviaT rogorc osmalebs, xolo glexebs – zogs berZnebsaviT da zogs qarTvel glexTa msgavsad.
[47] warmomavlobisa da wilad miRebuli samflobeloebis SesaxebqarTlosi iyo noes Zis, iafetis, STamomavali, rameTu iafetma
Sva avanani, avananma Sva TarSi, TarSma Sva Targamosi, Targamosma Sva rva gmiri: haosi, qarTlosi, movakani, lekani, herosi, kavkasosi da egrosi. rodesac gaiyvnen noes Zeebi, dasabamidan 1758s, berZnuliT 2785s, qarTuliT 221s97, maSin Targamoss wilad ergo qveyana am sazRvrebSi: aRmosavleTiT – gurganis zRva, dasavleTiT – pontos zRva, samxreTiT oreTis anu qurTis mTa, CrdiloeTiT – kavkasionis mTa98. da emorCilebodnen nebroTs. xolo Semdgom, gauyo ra Targamosma Tavisi wili qve yana Tavis memkvidreebs da misca maT maTi wili, am rva Zmam sa kuTari gmirobis wyalobiT aRar isurva nebroTis damorCileba (radganac iyvnnen gamorCeuli gmirebi). amis gamgone nebroTi ganrisxda, mieWra da mravali dRe ibrZodnen; Semdgom nebroTi
40
mokvda haosis isriT araratis mTaze dasabamidan 1829, berZnuliT 2856, qarTuliT 292 wels da gaTavisufldnen monobisagan. xolo rac gaTavisuflebisTanave gauyo Targamosma Tavis Zeebs, esaa im rva Zmis samflobeloebi da maTi wilis sazRvrebi.
haosisi wilis Sesaxebhaoss misca aRmosavleTis sazRvrad kaspiis zRva, samxreTiT
oreTis mTa, CrdiloeTiT mTa, romelic iwyeba pontos zRvidan, gamoivlis basianis karsa da miva barda arazamde, [48] da dasavleTiT – pontos zRva. xolo misi sxva wili esaa: aRmosavleTiT kaspiis zRva, samxreTiT arazi da zemoxsenebuli mTa, romlidanac moedineba aqeTken mtkvrisa da pontos zRvis Senakadi mdinareebi da iqiT – rasxisa; CrdiloeTiT – kavkasiis didi mTa, samxreTis CrdiloeT mxridan da dasavleTiT – pontos zRva. am ori mTidan romeli mdinareebic gamoedineba da SeerTvis am zRvebs, gauyo Tavis Svid Zes.
qarTlosis wilis SesaxebqarTlosis sazRvaria: aRmosavleTiT berdujis mdinaris
mcire mTa da gaswvriv xunanis mTa kavkasions mibjenil gugu la tyetbamde; samxreTiT, zemoxsenebuli mTa, romelic gadaWimulia arazidan pontos zRvamde da saidanac gamosuli mdi nareebi erTvian mtkvarsa da Sav zRvas; CrdiloeTiT kavkasiis mTa da Rados mTa speris zRvamde; da dasavleTiT mcire lixis mTa da mTa, romelic gadaWimulia taosa da klarjeTs Sua da zRvamde midis. igive pontos zRva da [am mTebs] Soris moqceuli teritoria qarTlosis wilia.
bardosis wilis Sesaxebxolo bardosis wilia: aRmosavleTiT mdinare raxsi, sam x re
TiT winaT naxsenebi mTa, romlidanac gamodian mdinareebi da erTvian mtkvars, dasavleTiT berdujis mdinaris mcire mTa da CrdiloeTiT mdinare mtkvari.
41
movakanis wilis Sesaxebxolo movakanis wilia: aRmosavleTiT gurganis zRva, sam x
reTiT mtkvari CrdiloeTiT kavkasiis mTa da dasavleTiT ki – teritoria mci re da didi alaznis SesarTavidan mtkvaramde, gaswvriv kavkasionamde.
[49] herosis wilis Sesaxebxolo herosis wilia: samxreTiT movakanis sazRvari, dasav le
TiT mtkvari, aRmosavleTiT kavkasioni da CrdiloeTiT xunanis gavliT gulgula tyetba kavkasionamde.
egrosisi wilis Sesaxebxolo egrosis wilia: aRmosavleTiT mcire lixis mTa, sam x
reTiT Rados mTa, CrdiloeTiT kavkasia, dasavleTiT Savi, anu pontos zRva.
lekanis wilis Sesaxebxolo lekanis wilia: aRmosavleTiT kaspiis zRva, samxreTiT
da da savleTiT kavkasiis mTa da kavkasosis sazRvari, Crdi loeTiT didi xazareTis mdinare.
kavkasosis wilis Sesaxebxolo kavkasosis wilia: kavkasiis qedis CrdiloeTi mxare,
lekanis sazRvridan pontos, anu Sav zRvamde.
damkvidrebisa da kvlav gayofis Sesaxebxolo roca es Svidi Zma mivida TavTavis wilxvedr samf
lo belosTan, daiwyo damkvidreba. qarTlosi, uxucesi da maTi mTavari, movida, sadac mtkvars erTvis aragvi da amis dasavleTiT, sa dac samxreTidan mtkvars erTvis mcire mdinare. am mdinaris or mTas Soris aago qalaqi da uwoda Tavisi saxeli qarTlos (ris gamoc am qveyanas ewoda qarTli). da daikava wilxvedri samflobelo burdujis tyetbidan speris zRvamde. xolo qar Tlo sis Svilebs Soris gamoCnda xuTi gmiri: mcxeTosi, gaCiosi, gar dabnosi, kaxosi da kuxosi. gmirobiT gamorCeuli da uxucesi
42
[50] iyo mcxeTosi. qarTlosis sikvdilis Semdgom maTma dedam qarTlosis wili xuT Zmas gauyo da misca gardabnoss xunani da gardabani; gaCioss misca obis99 cixe da gardabanSi skvireTs zemoT mxare abocis mTamde da fanavaramde:100 da kaxoss misca kaxeTi da kuxoss – kuxeTi. xolo mcxeToss, uwarCinebules Zes, misca Tbilisi da aragvis dasavleTi lixis qedamde da speris zRvamde, aseve qarTlosis sazRvari taoklarjeTs Sorisi mTa zRvamde da mTa, romlidanac gamoedinebian mdinareebi da erTvian Sav zRvasa da mtkvars. amis Semdgom mcxeTosis ZeTa Soris ufro warCinebuli iyo es sami gmiri: pirveli – uflosi, meore – oZraxosi da mesame – javaxosi, romelTac mcxeTosmave gauyo samflobelo da Tavisive STamomavlebi. ufloss misca Tbilisaragvis mdinaris dasavleTi taSiskar lixis mTamde da TrialeTi fanavramde. xolo oZraxoss misca taSiskaris zemoTa da mtkvris dasavleTi pontos zRvamde da kldovani adgili qarTlosis sazRvramde. javaxoss misca mtkvris aRmosavleTi fanavramde da mtkvris saTavemde. xolo ufloss darCa mamamisis samkvidro mcxeTaSi. da emorCileboda qarTlosis yoveli STamomavali am dromde. magram Semdgom, mokvda ra mcxeTosi, aRar daemorCilen ufloss, daiwyes SfoTi da Tavdasxma erTmaneTze da imdenad gaZlierda maT Soris aseTi Suri da Tavdasxmebi, rom maTi dambadebeli RmerTi miiviwyes da emsaxurebodnen mzes, mTvaresa da varskvlavebs. umetesad ki maTi saficari iyo qarTlosis saflavi; es iyo dasabamidan 2267, qarTuliT 198 wels. magram rodesac dazavdebodnen, kvlav maT Soris uwarCinebulesi da batoni iyo mcxeTis qalaqSi mjdomi, radganac gandidebuli iyo Zlier mcxeTa; oRond iq mjdoms uwodebdnen ara mefes, arc [51] mTavars, aramed mamasaxliss, Tumc ki yvela mas emorCileboda; xolo Tu kvlav SfoTsa da Tavdasxmas daiwyebdnen, TavTavianT mTavrebs dasvamdnen da iyvnen ase garkveuli drois ganmavlobaSi.
amis Semdgom gaZlierdnen xazarebi da ebrZodnen kav kasosis Zeebs. da kavkasosis STamomavalTa Soris sxvebze uwa rCinebulesi iyo ZurZukos tinenis Ze. is moeTaTbira eqvs naTesav Zmas (radganac maSin erTmaneTis mimarT siyvaruliT iyvnen ganwyobilni da emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss), rom
43
erTmaneTs daexmarebodnen. maSin am Svidma naTesavma piri Sekra, Seikriba da gadaiares kavkasiis qedi, amoJlites da daatyveves xazareTi. da aages xazareTis piras cixe (berZnuliT 3861Si, xazareTis mdinarea donis wyali; xazareTi ki moicavs donis wylidan dnestramde Savis zRvis napirs, vidre litovamde da ruseTamde) da wamovidnen TavTavisTvis dasabamidan 2302, qarTuliT 232 wels. amis Semdgom xazarebma miiwvies101 mefe, Seikribnen misi xelisuflebis qveS da gamoiares darubandis gza. amas win ver aRudgnen Targamosianelebi; xazarebi Semovidnen, aaoxres da daatyveves Targamosis STamomavlebi dasabamidan 2310, qarTuliT 241 wels; aiTvises darubandisa da aragvis gza da xSirad esxmodnen Targamosianelebs, romlebic garkveuli drois ganmavlobaSi maTi moxarkeebi iyvnen.
sparsTa mefe afridoniamis Semdgom gaZlierdnen sparselebi da sparseTis mefe
afridonma gamogzavna Tavisi erisTavi ardami. man gadaketa zRvis gza da ewoda darubandi, anu `daxSokari”. manve Semoavlo mcxeTas galavani dasabamidan 2342, qarTuliT 273 wels. da daipyro man, aradamma, es Svidive memkvidre. xolo Semdgom, rodesac gaiyvnen sparseTis mefe afridonis Zeebi [52] da daiwyes erTmaneTSi brZola, maSin Svidivem moiTaTbra, amoxoca sparselTa erisTavebi da daemorCila mcxeTel mamasaxliss. xolo egriswylis iqiT myofni miuerTdnen berZnebs, radganac maTi meSveobiT sZlies sparselebs da aRar erCodnen mcxeTel mamasaxliss. aseve rani da movakani darCaT sparselebs da danarCeni ki darCa mcxeTeli mamasaxlisis morCilebaSi.
qeqeos sparsTa mefeSemdeg gaZlierdnen sparselebi da movida sparselTa mefe
qeqeosi lekeTSi da ver Sevida, radganac daabrmava viRac lekma. amanac qarTli moxarked gaixada da wavida dasabamidan 2434, qarTuliT 365 wels.
44
israelelTa gamosvla zRvidanamis Semdgom movida ambavi, rom israelelebma gamoiares zRva
dasabamidan 2454, qarTuliT 385 wels; da yovelma warmarTma aqo RmerTi israelelebisa. amis Semdgom ver moicales sparselebma, dro ixelTes qarTvelebma, ganudgnen da emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss.
faremuz sparsTa mefeamis gamgone sparseTis mefe farSotma gamogzavna Tavisi
Ze TargamosianTa dasamorCileblad; magram eseni Seikribnen adrabaganSi102. iq SeebrZolnen, gandevnes sparselebi da uamravi amoJlites dasabamidan 2482, qarTuliT 413s. dabrundnen Sin gamarjvebulebi.
qaixosro sparsTa mefeSemdgom isev gamogzavna Tavisi Ze sparsTa mefe xosrom; Semo
vid nen, Semusres, daangries cixeqalaqebi da aaoxres, moxarked gai xades da wavidnen dasabamidan 2490, qarTuliT 421Si. [53] kvlav ver moicales sparselebma Turqebis gamo da dasabamidan 2525, qar TuliT 456 wels gaTavisufldnen qarTvelebi sparselTa moxar keobisgan da mcxeTel mamasaxliss emorCilebodnen mravali wlis ganmavlobaSi.
xolo am dros Semovida sparselTagan ltolvili Turquli sag vareulo saxlebis 2800 kaci. mcxeTelma mamasaxlisma miu Cina adgilebi da daasaxla. aseve am droSi vinc ki modioda – asu relebi, berZnebi, xazarebi – qarTvelebi sparselTa SiSiT yvelas emegobrebodnen da iRebdnen TavianT qveyanaSi da sparselTa molodinSi amagrebdbnen cixeqalaqebs.
nabuqodonosor sparsTa mefeSemdgom kvlav movidnen nabuqodonosorisgan ltolvili
ebraelebi103 dasabamidan 3363, qarTuliT 230 wels. daasaxla isini mcxeTelma mamasaxlisma xerkSi,104 aragvis CrdiloeT mxares. am dromde saqarTvelos ena iyo somxuri da imdeni STamomavlis wyalobiT daiwyes qarTul enaze laparaki. rjulic yvelaze
45
uborotesi hqondaT, radganac ar icodnen arc naTesavi, arc colqmroba, yovelgvar suliers, bilwsac ki, Wamdnen, mkvdari kacis CaTvliT.
gostasab sparsTa mefe da Semdgom kvlav moicales sparselebma da gostasab mefem
gamoagzavna Tavisi Ze spandier rvali, romelic adrabaganSi; amas SeuSindnen qarTvelebi da amagrebdnen cixeqalaqebs, radganac ar SeeZloT winaaRmdegoba. [54] am ambavma miaRwia sparsTa mefis Zis, spandieris, yuramde, gabrunda sparseTSive dasabamidan 3407, berZnuliT 4966, qarTuliT 274 wels da darCnen qarTvelebi mSvidobiT. Semdgom kvlav gaZlierdnen sparselebi da sparselTa mefe baamanma berZnebi da romaelebi moxarked gaixada; aseve am yovel tomsac daado xarki dasabamidan 3419, qarTuliT 286Si. amdeni tomis wyalobiT qarTlSi iyo eqvsi sasaubro ena: somxuri, qarTuli, xazaruli, asuruli, berZnuli, ebrauli. am enebze laparakobdnen kacebica da qalebic.
aleqsandre makedonelixolo rodesac gamoCnda aleqsandre brZeni makedoneli da
daipyro dasavleTi, Semdgom daipyro egvipte da Sevida aR mosav leTSi, sZlia sparselebs da maT mefes.105 Semdeg Semovida qarTlSi dasabamidan 3623, qarTuliT 490Si. naxa warmarTTa es uborotesi tomebi da amoJlita aleqsandrem yoveli Se re u li tomi, garda qarTlosianebisa da ebraelebisa, daipyro sa qarT velo, Caayena 100000iani laSqari da maT mTavrad daadgina makedoneli azon Ze iaredisa, aseve aRmofxvra mkvdris Wama da rjulad daudgina dambadebeli erTi RmerTis Tayvaniscema da mzis, mTvarisa da varskvlavTa pativiscema; TviTon ki wavida.
xolo es azoni iyo sisxlismRvreli da mtrobismoyvare kaci. da Tuki vinme kargi aRnagobisa gamoCndeboda qarTlSi, klavda. aseve eqceoda sakuTar laSqars. amitomac azonis gamo saqarTveloSi didi gasaWiri iyo. xolo rodesac mokvda aleqsandre makedoneli da misma [55] mTavrebma samflobeloebi gaiyves, azoni darCaT berZnebs. azonma miatova aleqsandres
46
rjuli da Seqmna didi kerpebi – gaci oqrosi da gaimi vercxlisa da emsaxureboda mcire aziis mefes. am azonis dros daiwyes qarTvelebma TavianTi Svilebis kerpebisTvis Sewirva da ar SeuCerebia azons, aramed TviTonac klavda.
farnaozis ambaviam dros iyo Wabuki, saxelad farnaozi, STamomavlobiT qar
T losiani. farnaozis biZa, saxelad samara, aleqsandre makedo nelis mosvlis dros mcxeTis mamasaxlisi iyo. samara da farnaozis mama, samaras Zma, aleqsandrem daxoca, xolo sami wlis farnaozi dedamisma, romelic warmoSobiT sparseli iyo, gaapara kavkasiaSi da iq aRzarda, xolo Semdgom kvlav Camovida mcxeTaSi. farnaozi iyo mamaci, Zlieri da warmosadegi, monadire, mardi, swrafi. mas dedamisi azonisgan malavda da upirebda sparseTSi gagzavnas. magram farnaozs Znelad esaxeboda mamulis datoveba. xolo erT dRes ixila farnaozma sizmari, rom unda gasuliyo saxlidan da ver SeZlo. maSin sarkmelidan mze moadga, welze Semoertya, gaswia da gaiyvana gareT da dainaxa, mze mis fexebTan iyo. moswminda farnaozma cvari mzes da pirze icxo. rodesac gamofxizlda, ifiqra: ̀ waval sparseTSi da iq movipoveb sikeTes.” amis Semdgom Cveulebisamebr wavida sanadirod diRmis midamoebSi, styorcna isari irems da daWrili iremi gaiqca Tbilisis mxares, misdia mas da daewia. rodesac waqceul irems klavda, farnaozs bindi da Zlieri wvima Semoeswro da eZebda TavSesafars. maSin ipova gamoqvabuli, romlis karic amoqolili iyo. gaaZro Culguli106 da gamokveTa kari. iq Sesulma ki naxa oqrosa da vercxlis didi ganZi da [56] Zalze gaixara. diliT amoqola kari da wamovida mcxeTaSi. RamiT daiwyo ganZis gamotana da dafla Ta visi warmatebisTvis. am droSive iyo qarTlosis STamomavali, sa xelad quji. farnaozma masTan kaci wargzavna, rom daxmareboda am ganZiT da emtroT azonisaTvis. amas (qujis) Zalze gauxarda da TavisTan miiyvana farnaozi. maT Sekribes osebi da lekebi, radganac azoni borotebis gamo maTac sZuldaT da ar surdaT xarkis micema. yvelani gaerTianebulni wamovidnen azonis winaaRmdeg. es rom gaigo azonma, manac Sekriba maT
47
winaaRmdeg laSqari. magram romaeli aTasi mxedaric107 ganudga azons da SeuerTda farnaozs. amis mnaxveli azoni sakuTar laSqarsac SeuSinda, wavida da klarjeTi gaamagra.
1. mefe farnavazi. 65 weli imefafarnaozma daipyro mTeli saqarTvelo dasabamidan 3647,
qarTuliT 513, berZnuliTY 5206 wels; Semovida mcxeTaSi, gaxda mefe da daemorCilnen sruliad saqarTvelos mkvidrni. wargzavna despani asureTis mefesTan da aRuTqva morCileba, raTa is dax mareboda azonis winaaRmdeg. xolo iman gamougzavna samefo gvirgvini, uwoda Tavisi Ze da miswera somxeTis erisTavebs, rom azonis winaaRmdeg brZolaSi daxmarebodnen farnaozs. ori wlis Semdgom azonma moikriba Zala berZnebisagan da gamoemarTa sabrZolvelad. maSin farnaozma Semoikriba saqarTvelos mkvidrni da SeierTa somxeTis erisTavebic. SeebrZola azons eruSeTis naqalaqarTan. Zlieri brZolis Semdgom gaiqca azonis banaki, azonic mokvda da misi laSqaric amowyda. maSin farnaozma daipyro klarjeTi, iqidan Sevida da daarbia saberZneTis sazRvari – anZiZori da ekleci, Seimata azonis ganZi da qoneba da [57] gaZlierda simdidriT. mobrunebuli farnaozi Semovida mcxeTaSi da marTa Tavisi samflobelo; ZurZukeTidan moiyvana qali, colad SeirTo da saqarTveloSi cxra saerisTavo Camoayaliba.
saerisTavoTa Sesaxebpirvels qujis misca samflobelo rionis dasavleTi zRvam
de da egrisis wylamde svaneTiTurT da Tavisi da SerTo colad; egriss iqiTa berZnebma ar moisurves ajanyeba. xolo meore da misca colad osTa mefes. meore erisTavi dasva margveTis108
SorapanSi da misca samflobelod mcire lixidan zRva mde Rados mTasa da rions Sua teritoria. mesame dasva kaxeT Si, kuxeTsa da hereTSi. meoTxe dasva xunanSi; misca ber dujsa da mtkvars Sua teritoria Tbilisamde. mexuTe dasva samSvildeSi da misca skvireTis mdinaridan gazianis zemoTa adgilebi fanavramde abocis CaTvliT. meeqvse dasva wundaSi da misca mtkvris aR mosav leTi sanapiro fanavramde da mtkvris saTavemde; meSvide –
48
oZraxosSi da misca taSiriskari zemoTa mxare pontos zRvasa da Woroxamde; merve – klarjeTSi da misca adgilebi, romlebic TviTon daipyro sazRvriTurT pontos zRvamde; mecxre daadgina Sida qarTlSi da misca yvela erisTavisa da laSqris sardloba. da igi krefda xarks amaTgan. xolo is aTasi romaeli gaanawila sxvadasxva adgilsa da xeobaSi; dasva da uwoda aznaurebi. farna ozi iyo qarTlis pirveli mefe. man aaSena da aavso Tavisi samflobelo, SemozRuda qalaqebi da cixeebi gaamagra; da Seqmna qarTuli wigni da gaavrcela qarTuli ena; da brZana, rom aRar elaparakaT qarTulis garda sxva enaze. da Tavis [58] saxelze aRmarTa didi kerpi armazi (radganac Tavdapirvelad farnaozs armazi ewodeboda), romelic dadga qarTlosis sazRvarze, gacisa da gaimis kerpebs Soris. farnaozi 27 wlisa gamefda da 65 weli mSvidobiTa da uSfoTvelad imefa. Semdgom mokvda dasabamidan 3712, berZnuliT 5271, qarTuliT 47 wels. dakrZales igi armazis, misive kerpis, win mTaze – qarTlSi.
2. mefe saurmagi. 75 weli imefamis Semdgom dajda mefed misi Ze saurmagi. magram misi mefoba
ar moswondaT qarTvelebs. rom ar damorCilebodnen TavianT monaTesaves, amitomac SeTanxmdnen saurmagis mosaklavad. Se ityo es saurmagma da gaiqca ZurZukeTSi, Tavis deduleTSi. xolo romaelebi farnavazis sakeTildReod mihyvebodnen saurmags. Semoikriba saurmagma ZurZukebi109 da osebi, Camovida da kvlav daikava saqarTvelo. amis gamo daamdabla qarTvelebi da aRazeva Tavisi dedis monaTesavni da romaeli aznaurebi. ZurZukeTi ver itevda mosaxleobas, saurmagma ahyara isini kavkasiidan da Ca asaxla didoeTsa da svaneTSi egrisamde. da daipyro es adgilebi dasandobad. man mcxeTis gzaze aRmarTa kerpebi – aniani da daniani. saurmags ar hyavda memkvidre, amitomac moiyvana colis deidaSvilis Svili, saxelad mirvani, Tavisi samefos memkvidred da misca gaCiani da saerisTavod – samSvilde; xolo Tavisi asuli colad SerTo; meore asuli ki misca qujis Zes. Semdgom mokvda saurmagi dasabamidan 3787, qarTuliT 122 wels.
49
3. mefe mirvani. imefa 50 welidajda mis nacvlad mirvani, misi siZe da Svilobili. mcire
drois Semdgom ZurZukebma daiviwyes farnaozis siyvaruli, gad movidnen da aikles kaxeTi da bazaleTi [59] da gabrundnen nadavliT. maSin Sekriba mirvanma laSqari, mivida da daesxa ZurZukeTs, radganac iyo gmiri da goliaTi, romelsac ver kveTda ZurZukTa maxvili, rogorc myar kldes; man sZlia, amowyvita da daatyveva ZurZukebi da gamarjvebuli dabrunda mcxeTaSi. Semdgom moeTaTbira somexTa mefe arSaks da mis vaJs, aseve arSaks misca Tavisi asuli. xolo iyo mirvani nebroTis STamomavali, uxvi da keTili; da qarTvelebmac Seiyvares igi misi sikeTisaTvis da sikeTiTve mefobda. mokvda dasabamidan 3856, xolo qarTuliT 192 wels.
4. mefe farnajomi. 19 weli imefagamefda Ze misi farnajomi. man Seiyvara sparsTa rjuli110 da
SeiZula qarTvelTa kerpebi. aago mcxeTaSi sacecxle. amis gamo SeiZules igi qarTvelebma, radganac sakuTari kerpebis didi imedi hqondaT da moeTaTbirnen qarTvelebi somexTa mefes, rom gamoegzavna Tavisi Ze, romelsac colad mirvanis asuli hyavda. somexTa mefem gamoagzavna Tavisi Ze da laSqari. amis gamgone farnajomma SeierTa sparsTa Zala da SeebrZolnen erTmaneTs taSirSi. maSin damarcxda farnajomi da maxviliT amowyda misi laSqari; TviT farnajom mefec mokles dasabamidan 3856 wels, qarTuliT 191 wels.
5. mefe arSaki. 12 weli imefamoiyvanes da sruliad saqarTvelos mefed dasves somexTa
mefis Ze arSak arSakuniani, xolo farnajomis memkvidre erTi wli sa waiyvanes sparseTSi. am arSakma imefa uSfoTvelad da Sehmata cixe, qalaqi da simagre sruliad saqarTvelos; Semdgom mokvda dasabamidan 3868, qarTuliT 203 [wels].
50
[60] 6. artag mefe. 15 weli imefamis Semdgom mefed dajda misi Ze artagi. artagis mefobis ori
wlis Semdgom movidnen sparselebi TavianTi laSqris sisxlis asaRebad. maT ver gauwia winaaRmdegoba artagma da gaamagra cixeqalaqebi. sparselebma aaoxres qarTli, cixeqalaqebica da gabrundnen. mefobis ramdenime xnis Semdgom mokvda artagi dasabamidan 3883, qarTuliT 218 [wels].
7. mefe bartomi. 33 weli imefagamefda misi Ze bartomi, romelmac colad SeirTo arSakuniani
qali. man saqarTvelos Semata cixesimagreebi. magram mas ar hyavda memkvidre, amitomac moiyvenes qujis Zis Svili qarTami, romelic aseve iyo saurmag mefis asulis Svili; da misca bartomma mas colad Tavisi asuli da samefo memkvidred iSvila. (ase imitom moiqca, rom qarTvelebs TavianT mefed aravin undodaT, gar da farnavazianelebisa. amis Semdgom farnavazianoba gagrZel da qujis colisa da saurmagis asulis Stosgan). xolo, rodesac sparseTSi myofi mirvan farnajomis Ze gaizarda, radganac iyo gmiri da goliaTi, gamocdili brZolasa da laS qrobaSi, man Sekriba sparseTis laSqari, movida da miugzavna qarTvelebs: `mamaCemi samarTlianad mokles urjuliebisaTvis, me ki Tqvens rjuls vaRiareb da Tqven mefeTa Svili var. maS, modiT CemTan da miiReT Cemgan didZali ganZi.~ magram igi ar indomes qarTvelebma, radganac bartom mefis erTgulni iyvnen; mxolod mcirericxovani arawarCinebulebi miemxrnen mirvans. maSin bartomma Semoikriba laSqari, SeierTa Zala somxeTidanac, dabanakda xunanSi da zurgis gasamagreblad cixe daikava. orive laSqarSi gamoCndnen goliaTebi da ibrZodnen erTi Tvis ganmavlobaSi. mirvanma TviTon mokla Tormeti bumberazi da aRaravin iyo masTan SembrZolebeli (TviT bartom mefec ver Seedreboda goliaTobiT). Semdgom, meore dilas, bartomi mTeli laSqriT daesxa mirvans da daiwyo [61] didi brZola, damarcxda bartom mefe, amoixoca misi laSqari da Tavad bartomic mokvda. imave brZolaSi aseve mokvda misi Svilobili qarTami dasabamidan 3916s, qarTuliT 251 [wels].
51
8. mefe mirvani. 10 weli imefa maSin Semovida mirvani da daipyro saqarTvelo, ficiT miindo,
gaierTgula yoveli qarTveli da gamefda. Semdgom gamoiyvana samSvildidan bartomis coli da SeirTo (xolo qarTamis coli fexmZime waiyvanes somxeTSi da iq Sva Ze aderki). mirianma garkveuli dro imefa warmatebiT, Semdgom mokvda dasabamidan 3927s, qarTuliT 262 [wels].
9. mefe arSaki. 20 weli imefagamefda misi Ze arSaki. da iyo igi warmosadegi, axovani, Zlieri
da mxne. xolo rodesac gaizarda aderki somxeTSi, Semoikriba somxeTis laSqari, radganac iyo brwyinvale, warmosadegi, gmiri, axovani, mokluli hyavda bevri sparseli, berZeni, arabi gmiri da brZolis didi gamicdileba hqonda. arSakis mefobis me6 wels movida igi TrialeTSi. gaigo ra es arSakma, Sekriba laSqari, Seimata sparselTa Zala da esec iq mivida. maSin aderkma brZolaSi gaixmo arSaki, raTa is gamefebuliyo, vinc gaimarjvebda. gai xara arSakma, aRiWurva da gaeSura; aderkic mivida. ekveTnen erTmaneTs da sastikad ibrZodnen SubiT, laxtiT, xmliTa da CuglugiT. magram im dRes verc erTma ver sZlia meores da saRamos daixies ukan. meore dRes kvlav gamovidnen SeiaraRebulebi da erTmaneTs dauSines isrebi. gaficxda aderki da arSaks mkerdSi hkra isari, ver daifara aRWurvilobam da gaiara masSi. arSaki Camovarda cxenidan da mokvda. maSin aderkma Sehyivla: `ii, verie~, Sebrunda Tavisi laSqrisken da Seevedra, [62] ar aRemarTaT maxvili qarTvelebze. Semdgom Semobrunda da uTxra qarTvelebs: `me var Tqveni mefis Ze; ai, ar SemovuSvi somexTa laSqari Tqvens amosaxocad~. maSin qarTvelebma gamoitanes arSakis gvirgvini da yvelam erTad daadga aderks Tavze da gaamefes dasabamidan romauliT 3947s, berZnuliT 5506s, qarTuliT 282 [wels], pirvel indiqtionSi110.
10. mefe aderki. imefa 57 welidaipyro aderkma mTeli saqarTvelo da SeirTo colad so mex
Ta mefis asuli. misi mefobis pirvel wels iSva ufali Cveni ieso
52
qriste. movida ambavi, rom Sevidnen sparselebi ierusalimis asaklebad da Sewuxdnen mcxeTeli ebraelebi. magram kvlav movida ambavi, rom Sevidnen sparselebi ara asaklebad, aramed axalSobili yrmisaTvis Tayvanis sacemad. ocdaaTi wlis Semdgom gamoikiTxes mcxeTelma ebraelebma ierusalimidan ieso qristes jvarcmisa da gankiTxvis ambavi. xolo elioz mcxeTeli da longinoz karsneli ebraelebi wavidnen da Camoitanes uflis kvarTi mcxeTaSi. xolo Semdgom, 35 wels, movidnen mociqulebi andria pirvelwodebuli da svimeon kananeli. andriam moaqcia megrelebi da wavida; xolo svimeoni mokvda iq da dakrZales nikofsiaSi. es rom gaigo aderkma, Serisxa megrelebi da damales xatebi da jvrebi. aseve Serisxa klarjeTis erisTavi andrias mSvidobianad gaSvebis gamo. amave periodSi sparseTSi mefoba daiwyo aJRalanma (radganac mas Semdgom, rac sparseTSi Sesuli iyo aleqsandre didi, aRar arsebobda sparsTa mefoba) da emorCilebodnen somxebi da qarTvelebi. xolo aderks hyavda ori Ze – bartomi da qarTami. amaT gauyo samefo: bartoms [63] misca mcxeTa da hereTis CrdiloeTi mxare egrisis zRvamde; xolo qarTams – armazi da samxreTi mxare berdujidan pontos zRvamde. aderkis mefobamde ramdeni memkvidrec ar unda yofiliyo, erTi mefe hyavdaT, xolo aman ase gayo. Tavad gamefda 30 wlisa da warmatebiTa da nebierad imefa 57 weli; Semdeg mokvda dasabamidan 4004, qristeSobis Semdgom 55, qarTuliT 339 [wels].
11. mefeebi bartomi da qarTami. 17 weli imefesda gamefdnen aderkis Zeebi: mcxeTaSi – bartomi, xolo armazSi
– qarTami. amaTi mefobis dros tite vespasianem aiklo ierusalimi da movidnen ltolvili ebraelebi, romelTac Tan mohyva Ze barabasi, romelic uflis jvarcmis dros gaaTavisufles. da mosulebi damkvidrdnen sxva ebraelebTan erTad. xolo bartomma da qarTamma erTmaneTis siyvaruliT imefes, Semdeg daixocnen dasabamidan 4021, qristeSobis 72, qarTuliT 356 [wels].
53
12. mefeebi kaosi da farsmani. 15 weli imefesmaT Semdgom dasxdnen maTi Zeebi, bartomis Ze kaosi –
mcxeTaSi da qarTamis Ze farsmani – armazSi. da zemoxsenebul mefeebs uyvardaT somxebi. xolo mirvan somexTa mefem daiviwya maTi siyvaruli da qarTls wahglija sasazRvro adgilebi – wuna da artani mtkvramde. wunas uwoda qajTatuni (romelic niSnavs devTa saxls). magram am mefeebma ver aRadgines TavianTi sazRvrebi da Semdgom damwuxrebulebi daixocnen dasabamidan 4036, qristesiT 87, qarTuliT 371 [wels].
[64] 13. mefeebi armazeli da azorki. 16 weli imefesgamefdnen: mcxeTaSi – kaosis Ze armazeli da armazSi – far
s manis Ze azorki. eseni iyvnen mamaci da marjve meomrebi. gadawyvites qarTlis sazRvris aRdgena da moiyvanes oseTis mefe ori Zma – bazuki da ambazuki laSqriTurT da aseve lekebi. Sevidnen da aikles somxeTi ise, rom Tavad ar dazianebulan. gamoiares mtkvari da Sevidnen kambeCovanSi. xolo am ambis Semtyobi sumbat bivritiani ukan gamoudgaT mcire laSqriTurT da acnoba mefeebs, rom ukan daebrunebinaT tyveebi, nadavli Tqveni iyos da ukan gavbrundebio. xolo Crdiloelebma miuges: `Sen geZebdiT da ver gipoveT. axla gamodi, raTa maleve mokvde Cveni xeliT.~ es rom gaigo, SeiaraRda sumbati da gamovida. aqe dan gauxta bazuki. sca Subi sumbatma bazuks da meore mxares gau tara, aiRo unagiridan, Zirs dasca da mokla. dainaxa es amba zukma da Tavs daesxa. xolo sumbati miswvda bazukis Subs, sca ambazuks, aiRo isic da miwas da anarcxa, mokla da SesZaxa: `es somxTa sisxlisTvis~. maSin yve la Crdiloelma erTianad Seutia da orive mxridan didi msxver p li iyo. damarcxdnen Crdiloelebi, Semoafares Tavi mcxeTas da armazs da cixeqalaqebi gaamagres. xolo sumbati Semovida qarTlSi da aiklo; magram mzad ar iyo cixeTa asaRebad da de moTSi – samcxeSi datova laSqri wunis saSvelad da oZraxosze sazrunvelad, Tavad ki gabrunda. magram mefeebi ar SeSindnen simamacis gamo da maT osebic daumegobrdnen daxocil mefeTa sisxlis asaRebad. da mudam arbevdnen somxeTs, radganac klar je Tisa da oZraxes erisTavebi mtkiced icavdnen armazelis er Tg ulebas. maT egriselebic daexmarnen da ebrZodnen
54
[65] somxeTs. Semdgom movida somexTa mefe artaSani da masTan – sum ba tic. qarTvelebi win ver aRudgnen, magram gaamagres cixeqala qebi. Semoertya mcxeTas oTxi Tvis ganmavlobaSi. Sewuxdnen qar Tvelebi, dades zavi da wavidnen somxebi. Semdgom somxebma daiwyes brZola sparselebTan, qarTvelebma dro ixelTes da daiwyes somxeTis darbeva. maSin somexTa mefem gamogzavna Tavisi Svili zarde laSqriT; dairazmnen qarTvelebi da osebi, gaaZeves zardes laSqari da Seipyres zardec. osebi cdilobdnen moeklaT sisxlis sazRaurad, magram qarTvelebma ar darTes neba da daatyve ves darielaSi. sami wlis Semdeg mobrundnen sparselebze gamar jvebuli somxebi. amis gamgone qarTvelebma gaamagres cixeqalaqebi. maSin movidnen somexi mefis ori Ze da sumbatic Tri aleT Si mociqulebad. Semdgom dazavdnen da somxebma daabrunes qarTlis sasazRvro teritoria. qarTvelebma ki misces mefis Ze zar de, aRuTqves maTi mtrebis mtroba da somexTa mefis gamo saxu lebiT fulic movWraTo. wavidnen somxebi. xolo es mefeebi xarobdnen qarTlis sazRvris sakuTari simamaciT dabrunebis gamo. armazelma daiwyo uflis kvarTis Zebna, magram ver SeZlo povna, radganac is ar unda SeeryvnaT warmarTebs. Semgom am mefeebma imefes mSvidobianad da daixocnen dasabamidan 4052, qristesiT 103, qarTuliT 387 wels.
14. mefeebi amzaspi da deroki. 10 weli imefesda gamefdnen: mcxeTaSi – armazelis Ze amzaspi da armazSi –
azorkis Ze deroki. eseni uSfoTvelad mefobdnen da daixocnen dasabamidan 4062, qristesiT 113, warTuliT 397 [wlebSi].
15. mefeebi mirdati da farsmani. 16 weli imefes Semdgom gamefdnen: mcxeTaSi – amazpis Ze mirdati, xolo ar
mazSi – derokis Ze Ffarsmani. mardatsa da farsmanamde zemoxse nebul mefeTa Soris urTierTsiyvaruli sufevda. magram mirdatma daiwyo farsmanis mtroba, radganac mirdati iyo Suris maZiebeli da boroti, xolo farsmani – qveli112, gonieri, uSiSari da uZleveli. erT dRes mirdatma farsmani sanadimod miiwvia, raTa RalatiT moekla. magram farsmanis
55
sikeTis gamo viRacam gaafrTxila igi, radganac qarTvelebs is uyvardaT, xolo mirdati sZuldaT. MMmixvda ra farsmani, aRar mivida da maT Soris mtroba daiwyo. maSin ganudgnen mirdats da SeuerTdnen farsmans. Semdgom mirdati sparseTSi gaiqca, radganac sparsTa mefis monaTesave coli hyavda. iq mirdatma Sekriba sparselTa didi laSqari da movida rkinis xevSi. xolo farsmani gaegeba qarTvelTa laSqariTa da somexTa TanadgomiT. Seibnen bumberazebi. farsmanma mokla Cvidmeti bumberazi, xolo misma sardalma farnavazma, romelic iyo farsmanis ZuZumte, am brZolaSi – ocdasami. Semdgom muqariT gamovida sparseli bumberazi juanSeri, romelic loms xeliT ipyrobda, da eZebda farsmans. farsmani sixaruliT gavida, rogorc ki ekveTa, mokla sparseli farsmanma da ukar aRar Sebrunebula, SeuZaxa Tavis laSqars da mieWrnen, sZlies, gaaqcies da mravali amoJlites. devnili mirdati ki kvlav sparseTSi wavida. mesame wels kvlav mivida mirdati mravalricxovani laSqriT da dabanakda jaWvSi. xolo farsmanma, romelsac ar hyavda imdenive laSqari, daiwyo bumberazebTan brZola da mokla Tormeti bumberazi, xolo misma spaspetma – Teqvsmeti. Semdeg daesxa farsmani, amoxoca da gandevna mirdatis sparsTa laSqari. Tavad mirdati kvlav sparseTSi wavida. im droidan veRar gabedes sparselebma farsmanisTvis vneba. maSin ganiTqva113 farsmanis mamacoba da daiwyo farsmanma sparselTa mravalgzis akleba da aoxreba; amitomac sparselebma moisyides mzareuli, raTa momsaxureboda farsmans da sawamlaviT moekla igi. mzareulic ase moiqca da mokla [67] farsman qveli dasabamidan 4001, qristesiT 122, qarTuliT 406 wels. maSin farnavaz sardalma farsmanis coli da ZeE somxeTSi gaxizna. mirdati moiyvanes sparselebma da farsmanis wili qarTli MmaT daipyres, xolo mirdats daubrunes misi wili. Semdgom, rodesac wamoizarda da srulwlovanebas miaRwia, farsmanis Ze adamma SeierTa somxebi da berZnebi da Camovida qarTlSi. aqedan dauxvda mirdati qarTlisa da sparselTa laSqriT da Seibnen rexSi. damarcxda mirdati, amoiJlita misi laSqari da mirdatic mokles dasabamidan 4008, qristesiT 129, qarTuliT 413 [wels].
56
16. mefe adamimaSin mTeli iveria, orive mefisa, daikava farsman qvelis Ze
adamma da mSvidobianad imefa sami weli, mokvda da datova erTi wlis Ze, saxelad farsmani. vidre is wamoizrdeboda, mefobda farsman qvelis coli, saxelad Radani. xolo srulwlovanebis miRwevis Semdgom gamefda farsmani, adamis Ze, dasabamidam 4095, qristesiT 146, qarTuliT 440 [wels].
17. mefe farsmani. 46 weli imefaam farsmanma mTel iveriaSi imefa mSvidobiT da uSfoTvelad.
Semdgom mokvda dasabamidan 4141, qristesiT 182, qarTuliT 466 [wels].
18. mefe amzaspi. 4 weli imefamefed dajda farsmanis Ze amzaspi. is iyo mamaci, uSiSari da
uZleveli, rogorc farsman qveli. misi mefobis dros yovelgvari grZneulebis gareSe gadmovidnen osebi dvaleTis gzidan da dabanekdnen Sida qarTlSi mcxeTis dasarbevad. amzaspma gaamagra qalaqi da TviTon safurcleSi gavida. maSin brZolaSi [68] Soridan isriT klavda amzaspi, radganac ase Zneli SesamCnevi iyo. im dRes mokla osTa TxuTmeti bumberazi da Semovida mcxeTaSi. meore dResac gavida amzaspi da gasvlisTanave miewia osi bumberazi, saxelad xuxu. rogorc ki ekveTnen erTmanTs, amzaspma xuxus sca Subi, romelmac meore mxares gaatana, da mokla. Semdeg mieWra amzaspi da mokla osTa sxva ori bumberazi da Semobrunda mcxeTaSi. meore dRes gamoiyvana Tavisi laSqari da daesxa osebs, amowyvita, gaaqcia, mokla maTi mefe da gamarjvebiT dabrunda mcxeTaSi. meore wels Semoikriba laSqari amzaspma, gadaiara kavkasioni da Sevida oseTSi. xolo isini win ver aRudgnen. aman aaoxra, amoJlita da nadavliT savse dabrunda mcxeTaSi. amis Semdeg amzaspi galaRda, amoxoca saqarTvelos mravali warCinebuli da Seiyvara sparselebi. amitomac ganudgnen oZraxis, klarjeTisa da egrisis erisTavebi da moeTaTbirnen somxeTis mefes, raTa mieca mefed Tavisi ZeE revi, romelic iyo amzaspis diswuli. imanac misca Tavisi Ze da gaerTiandnen somxebi da zemoTqmuli erisTavebi da
57
uxmes osebsac. osebma ki, radganac amzapis mosisxle mtrebi iyvnen, sixaruliT gamoiares Takveris gza da maT SeuerTdnen. es rom Seityo, amzaspma Sekriba laSqari da Seimata Zala sparseTidan, mivida guTis xevSi da isinic iq mividnen. da radganac am laSqarTa Soris aravin iyo amzaspTan pirispir mebrZoli, eTmaneTs ekveTnen. sastiki brZolis Semdgom damarcxda amzaspis laSqari, gaqcevisas mokles Tavad amzaspi da misi laSqari amoJlites dasabamidan 4145, qristesiT 186, qarTuliT 470 [wels].
19. mefe revi. 27 weli imefa maSin moiyvanes somexTa mefis Ze revi da gaamefes arSakuniani. man
colad moiyvana saberZneTidan loRoTelis asuli, saxelad sefora. revi iyo mowyale da gaWirvebulTa nugeSismcemeli [69], radganac mcired smenoda Cveni uflis, ieso qristes, saxareba. xolo rodesac aleqsandre didma amoakveTina mkvdris Wama, im droidan qarTvelebi TavianT kerpebs Sesawirad dauklavdnen TavianT Zeebsa da asulebs da revma aRar misca Svilebis dakvlis ufleba, aramed maT nacvlad Zroxacxvris Sewirva ubrZana. amitomac ewoda rev marTali. da imefa mTel iveriaSi mSvidobiT da uSfoTvelad; Semdgom mokvda dasabamidan 4162, qristesiT 213, qarTuliT 497 [wels].
20. mefe vaCe. 18 weli imefa Semdgom gamefda misi Ze vaCe. amanac imefa mTel iveriaSi
mSvidobiT da uSfoTvelad, mere mokvda dasabamidan 4180, qristesiT 241, qarTuliT 515 [wels].
21. mefe bakuri. imefa 15 weli gamefda vaCes Ze bakuri da mefobda mTel iveriaSi, rogorc
mamamisi. Semdeg mokvda dasabamidan 4195, qristisiT 246, qarTuliT 540 [wels].
22. mirdat mefe. imefa 16 weli gamefda bakuris Ze mirdati, daipyro mTeli iveria, simSvideSi
imefa da mokvda dasabamidan 4211, qristesiT 262, qarTuliT 14 wels114.
58
23. mefe asfarugi. imefa 3 weligamefda mirdatis Ze asfarugi. am asfarugis dros sparsTa me
fe gaanadgura qasre sasanianma da Tavad gamefda. xolo somxebze gamefda kosori. kosor mefem dauwyo brZola [70] qasre mefes da mas mxars uWerda asfarugi. asfarugma gaxsna darielas karebi da gadmoiyvana osebi da lekebi; Seikribnen somxebTan erTad, SeebrZolnen sparselebs, gandevnes da amowyvites umravlesi. amis Semdgom win veRar aRudgnen sperselebi da mudmivad aoxrebdnen da ebrZodnen sparseTs. amiT damwuxrebuli qasre moeTaTbira Tavis warCinebulebs. maSin iq iyo somexTa mefis STamomavali, devnili anaki. man saidumlod acnoba qasres: `me waval gandgomili Sengan da kosors vTxov Sewyalebas, Sens svebedze gamovZebni dros da movklav mas.~ Zalze gaixara qasrem da didZali ganZi aRuTqva mas. ase wamovida anaki, Sewyalebulma mokla mefe kosori nadirobis dros da gaiqca, magram daewien somxebi da anakic mokles. xolo kosor mefis Ze, yrma Trdati, gaxiznes saberZneTSi. gaigo ra es sparsTa mefe qasrem, Semoikriba uricxvi laSqari da mivida somxeTSi. amis gamo asfarug mefem gaamagra cixeqalaqebi da wavida oseTSi, raTa gaemravlebina laSqari. magram ewia sikvdili da mokvda dasabamidan 4214, qriste siT 265, qarTuliT 17 wels. da ar dautovebia Ze, aramed erTaderTi asuli, saxelad abeSura. amiT damwuxrebuli qarT velebi Seikribnen mcxeTaSi da bWobdnen, ra eqnaT. maSin maT Soris wamodga maiJan sardali da Tqva; `Tu dagvidgines Cvenma mefeebma memkvidre, amovwydeT da ar verCodeT sxvas; rogorc Cveni mamebi Wamdnen mkvdrebs, Cvenc ase moviqceT. magram ar gvyavs Ze, aramed asuli da isic mcirewlovani. amitomac ase vfiqrob: msmenia, rom sparsTa mefes hyavs Ze. warvgzavnoT despani da vTxovoT misi ZeE Cvens mefed, SevrToT mas Cveni mefis asuli. da Tu ar gagvibatonebs sparselebs da arc Cvens rjulsa da kerpebs moSlis, kargia; xolo Tu ase ar gaakeTebs, amovwydeT da nu davemorCilebiT~. yvela msmenels moewona es gadawyvetileba da acnobes [71] qasre mefes.115 man kargad miiRo da ficiT ausrula maT Txovna, movida mcxeTaSi, SerTo Tavis Zes abeSura da Tavisi Zis mcvelad dautova 7000 sparseli mxedari, radganac mirvani
59
iyo 7 wlis yrma, mxevlisgan naSobi. aseve datova 33000 mxedari somxeTSi, ranSi, movakanSi mirvanis damxmared da saSvelad; daipyro kavkasielebic da gabrunda sparseTSi qasre mefe.
mefe miriani. imefa 77 weligamefda mirvani,116 romelsac ewoda miriani, dasabamidan
4214, berZnuliT 5773, qristesiT 265, qarTuliT 17 wels, me13 moqcevisas iveriaSi, ranSi, movakansa da somxeTSi. rodesac Sesrulda 15 wlis, mokvda abeSura da amowyda STamomasloba TargamosiannebroTianarSakunianebisa. magram miriani Seiyva res qarTvelebma da ufro metad ki mirianma qarTvelebi. Semdeg mirianma pontodan moiyvana uliotoris asuli, saxelad nana, da SeirTo colad. da mudam ebrZoda xazarebs, radganac xazarebi ibrZodnen darubandisTvis, rom saTavisod daepyroT da eomebodnen sparseTs, amitomac miriani ebrZoda da mudam sZlevda. rodesac miriani 40 wlis Sesrulda, mokvda mamamisi qasre da sparselebma gaamefes misi Ze bartomi. gaigo ra es mirianma, Sekriba laSqari da gaemarTa, rom Tavad gamefebuliyo. maSin bartomic movida laSqriT nasibis xevSi. magram uxuces sparselTa meSveobiT maT Soris Sedga bWoba da ara brZola. miriani ambobda: `me var pirveli Ze, amitomac mekuTvnis taxti, radganac mravalgzis Cemi simamaciT damicavs sparseTi xazarebisgan.~ xolo bartomi ambobda: `ara Tu pirveli Ze xar, aramed mxevlisgan xar naSobi da me ki – indoeTis mefis asulisgan; [72] da Tavad mamaCemma damadga Tavze gvirgvini~. maSin gansajes uxucesma sparselebma da daumtkices bartoms sparsTa mefoba da mirians – rac epyra, zed daumates Sami, jazira da adrabagani, daazaves Zmebi da gabrunda TiToeuli TavisTan. mirianis iq yofnis dros gadmovidnen osebi, aaoxres qarTli da wavidnen. mcxeTaSi dabrunebulma mirianma Semoikriba laSqari da gadavida oseTSi. osebma ver gauwies winaaRmdegoba; amoJlita, aaoxra da gavida xazareTamde, Semouara darubandis gzas da Camovida mcxeTaSi gamarjvebuli. Semdgom movidnen xazarebi darubandis misataceblad da miriani gaemarTa [darubandelTa] saSvelad. im brZolis dros somxeTSi berZnuli laSqriT movida kosoris
60
Ze Trdati da daipyro somxeTi (radganac am Trdatma Tavisi goliaTobiT mokla keisris mowinaaRmdege guTebis mefe da amitomac misca keisarma laSqari). gaigo ra es mirianma, miatova xazarTa winaaRmdeg brZola da sparseTidan moiyvana mefeTa gvaris ferozi, misca mas Tavisi asuli da ranis erisTavoba; Semdgom SeierTa sparselTagan sxva Zalac da mudam eomeboda Trdats. Tu Trdati Seimatebda Zalas saberZneTidan, sZlevda mirians da, Tu miriani Seimatebda sparselTa Zalas, sZlevda Trdats. da aravin iyo TrdatTan pirispir Sembmeli da iyo mudmivi brZola maT Soris.
swored am dros movida wminda nino mcxeTaSi qristes saxarebis saqadageblad dasabamidan 4263, berZnuliT 5822, qristesiT 314, qarTuliT 66 [wels], agvistos me5 dRes. rodesac didi mTa varmo wame giorgi kabadokiaSi ewama qristesTvis, kabadokiaSi iyo kaci, naTesavi wminda giorgisa, mTavari da RvTis mona zabiloni. is wavida romSi maqsimiane keisarTan ganZis [73] misaRebad. aseve qalaq kostraSi iyo erTi kaci da mas hyavda Ze, saxelad iobenali, da asuli, saxelad sosana. rodesac maTi mSoblebi aResrulnen, eseni daobldnen. Semdgom daZma wavida ierusalimSi, misadmi sasoebiT da iq iobenalma miiRo devtalaroba,117 xolo misi da emsa xureboda niafor118 sara beTlemels. xolo zabiloni keisarma daajildova, xolo branjebi119 ganudgnen keisars. maSin maT dasaSoSmineblad gagzavnilma zabulonma sZlia maT pataloniis velze, Seipyro maTi mefe mTavrebiTurT da keisars warudgina.120 maTma gamomaSkaravebelma keisarma maT sikvdili miusaja. maSin atirdnen branjebi da evedrebodnen zabulons, rom moenaTla da mieca maTTvis qristes sjuli da Semdgom daxociliyvnen. Seebrala zabulons da acnoba patriarqs; man monaTla da aziara sisxlsa da xorcs uflisa, damoZRvra da ganamtkica sarwmunoebaSi. RvTis madlobeli branjebi sixaruliT wavidnen sasaklaoze da RaRadebdnen: ̀ mova jalaTi da mogvkveTs Tavebs.~ amis Semyure zabuloni Sevida keisarTan da izruna maTze. xolo keisarma isini zabulons gadasca da man ki gauSva. maSin vedrebiT waiyvanes zabuloni, rom maTi samflobeloebisTvisac eca naTeli. erTi dRis savalze miaxlovebulebs Seegeba yvela
61
branji, radganac gaiges, rom mefe da mTavrebi cocxlebi arian.MmaSin zabilonma monaTla isini Rrma wyalSi da daudgina mRvdeli; ase gaxda branjTa ganmanaTlebeli da Tavad wamovida romSive. Semdgom gayida mTeli Tavisi qoneba, [74] dauriga glaxakebs da TviTon iqidan wamosuli mivida ierusalimSi.
am dros is devtalari patriarqi gamxdariyo da Zalze dame gobrdnen patriarqi da zabiloni. mxevali sara niafori patriarqs uambobda zabilonis saqmeebsa da sikeTes da urCevda, colad mieca misTvis Tavisi da sosana. es moewona patriarqs, daaqorwina da zabiloni kvlav kostraSi wavida. wminda nino swored amaTgan iSva da dedam glaxakTa msaxurebaSi aRzarda. Semdgom, Sesrulda ra nino 12 wlisa, misma mSoblebma gayides mTeli qoneba da mividnen ierusalimSi. zabilini gandga cxovrebisgan121, igi akurTxa patriarqma da RmerTsa da patriarqs wuxiliTa da didi tiriliT miabara Tavisi asuli; TviTon wavida iordaneSi da misi aRsasruli mxolod ufalma uwyis. xolo misi coli sosana patriarqma glaxak dedaTa msaxurebisTvis ganawesa. wminda nino ki emsaxureboda dvinel somex niafors ori weli, ekiTxeboda da swavlobda sarwmunoebas, qristes saqmeebsa da misi vnebis ambavs. rodesac gaigo, rom uflis kvarTi mcxeTelma ebraelebma waiRes, gamohkiTxa: `sadaa mcxeTa?~ niaforma uTxra: `CrdiloeTiT aris warmarTuli mTagoriani qveyana, romelic am droSi iqca uJikTa saxelmwifod~.122 CaibeWda ra es gulSi, wminda nino RmerTs madlobas swiravda. am dros efesodan wminda adgilebis Tayvanis sacemad movida erTi qali, romelsac hkiTxa niaforma: `jer kidev sicrueSi (SecdomaSi) imyofeba dedofali elene?~ xolo man upasuxa: `maTi mxevali var da vici, rom Zlier miiltvis qristes sarwmunoebisaken.~ amis gamgone ninom uTxra niafors: `warmgzavne elene dedofalTan, egeb Sevxvde qristes Sesaxeb pasuxis gasacemad.~
niaforma es auwya patriarqs, xolo patriarqma ixmo Tavisi dis wu li nino da daayena sakurTxevlis win, [75] xeli daasxa,123 RvTisadmi madlobis aRmvlenelma cremliT akurTxa da uTxra: `gaggzavni Sen, rogorc cxvars, Qqristes mier warvlinebulTa msgavsad, mgelTa Soris.~ Semdgom daamSvidoba dedasTan da
62
gaagzavna. maSin wamohyva wminda nino im qals da mividnen romSi efeseli qalis saxlSi. da iq naxes mefeTa STamomavali dedofali rifsime da misi gamzrdeli gaiane, romlebic ierusaimidan naTlisRebis molodinSi imyofebodnen qalwulTa savane mo nasterSi. mas auwya qalma ninos saqmeTa Sesaxeb da rifsimem siyvaruliT miiRo nino da imave wels wminda ninos xeliT moi naT lnen rifsime da gaiane da maTi ojaxis wevrebi, ricxviT 50 suli. wminda ninom iq dayo ori weli.
im dros keisarsN124 gamoegzavna xalxi, raTa misTvis sacoled epovnaT mSvenieri, keTilSobili qali. wargzavnilebi mividnen im monasterSi. xolo rodesac naxes rifsime, gamoikiTxes misi warmomavloba da gaiges misi samefo naTesaoba, moixiblnen misi mSvenierebiT, daxates misi suraTi da miarTves keisars, romelmac naxa, Seuyvarda da daadgina qorwili. ganWvrita ra mtris siverage, rifsime wuxda da RmerTs evedrebida gaclas. Semdgom gaixizna 53 adamianis TanxlebiT da movidnen somxeTis axal qalaq dvinSi, somexTa mefeebis samyofelSi. Sevidnen sawnaxlis saCrdilobelSi da iq farulad ikvebebodnen sakuTari xelsaqmis – garjis wyalobiT [76].
xolo keisarma rom veRar aisrula Tavisi survili, yvelgan gagzavna maZebrebi da miswera Trdats: `qristianebi, romelTac jvarcmulis imedi aqvT, Cven RmerTebsa da mefobas gmoben; erTi maTgani qali visurve colad, magram man Seuracxmyo da gameqca. axla Zmurad momiZebne da rodesac ipovi rifsimes, gamomigzavne da, Tu isurveb, Sen SeirTe, radganac ver ipovi mis msgavss berZenTa qveyanaSi. mSvidobiT iyavi.~ amis gagebisTanave Trdatma dauwyo Zebna da ipova isini sawnaxelSi. da misgan ewamnen rifsime da gaiane axloblebiTurT, rogorc mogviTxrobs somexTa cxovreba.125 maSin wminda ninom, damalulma ekalTa Soris vardisa, romelsac jer ar gamoeRo yvavili, zecas aRapyro Tvalebi da ixila gadmomavali angelozi, romelic uxvad akmevda sakmevels, romelsac wminda mowameTa sulebi zecad ahyavda, amis gamo amoioxra: `rad mimatoveb, ufalo, aspitTa da vasiliskoTa126 Soris?~ da moesma xma zevidan: `Senc waxval sasufevelSi. magram adeqi da wadi CrdiloeTis mxares, sadac samkali bevria, xolo
63
muSaki – ara.~ wamosuli movida orbSi, somxeTis sazRvarze da iq daizamTra; Semdgom ivnisis TveSi movida javaxeTSi fanavris tbaze da dainaxa CrdiloeTiT yinuliT dafaruli mTebi, Sewuxda da Tqva: `ufalo, miibare suli Cemi.~ magram ori dRe iq yofnis dros tbis meTevzeebs sTxova sakvebi. iqve mwyemsavdnen faranaxirs da armazi esaxebodaT Semwed da zadeni ki RmerTad; [77] da aRuTqvamdnen Sesawiravs mSvidobisaTvis; zogni laparakobdnen somxurad, romelic mcired eswavla ninos niaforisgan da gamohkiTxa maT sadauroba. da uTxres, rom iyvnen safurclidan, qinZaridan da qalaq mcxeTidan, sadac RmerTebi RmerToben da mefeebi mefoben. miugo ninom: `sad aris mcxeTa?~ `am tbidan gamomdinare wyali miedineba qalaq mcxeTaSi.~ wmindani Seawuxa gzis sigrZem da simkacrem da tbis SesarTavTan oxvriT dado lodi da CasTvlina. maSin CvenebaSi gamoecxada kaci, misca werili ninos da uTxra: `es miarTvi mefes mcxeTaSi~. uTxra ninom: `ufalo, me, qali, rogor mivida ucxo Temsa da qveyanaSi?~ amitom kacma gadauSala is werili, romelic romaulad iyo naweri, da misca ninos wasakiTxad; masSi iyo es 10 mcneba:
wminda ninos mier mocemuli 10 mcneba`1. sadac iqadagebs am saxarebas, iq ixseniebodes es qali.2. arc mamakacoba, arc dedakacoba, aramed Tqven yvelani
erTni xarT. 3. wadiT da daimowafeT yvela warmarTi da gaanaTleT –
naTeli eciT maT mamisa da Zisa da suliwmidis saxeliT.4. naTeli gamobrwyindes warmarTebze da adidos eri Seni
israeli.5.sadac iqadagebs sasufevlis am saxarebas, iq moixseniebodes
es qali yovel cxovrebaSi.6. romelic Tqven migiRebT, me mimiRo da romelmac me mimiRo,
miiRo Cemi momavlinebeli.7. rameTu Zalian uyvarda mariami ufals, radganac marad
ismenda mis WeSmarit sityvas. [78] 8. nu geSiniaT maTi, romelTac mokles xorci, magram
sulis mokvla ar ZaluZT.
64
9. uTxra mariam magdalinels iesom: wadi, dedakaco, da axare Cems Zmebs.
10. sadac iqadagebT mamis, Zisa da suliwmidis saxeliT.~amis wamkiTxvelma wminda ninom Seicno, rom es zeciuri
saqme iyo da RmerTs Sewevna sTxova, mihyva im mdinares gzis simkacriT Sewuxebuli da mxecTagan SeSinebuli da mivida qalaq urbnisSi. iq naxa xalxi, romelic aRmerTebda da emsaxurebida qvebs, xeebsa da cecxls. amiT Sewuxebuli Sevida ebraelTa ubanSi, sadac dayo erTi Tve, da esaubrebuda maT ebraulad. Semdgom urbnisis mosaxleoba gaemarTa savaWrod da armazisa da zadenisTvis msxverplis Sesawirad da wavidnen mcxeTaSi. maT Tan gayva wminda ninoc. mcxeTaSi misulma naxa macduneblebi da maTi cecxlmsaxureba. dastiroda maT daRupvas da iglovda sakuTar ucxoobas.127 xolo meore dRes atyda sayvirTa xmauri da didi guguni; gzebi da quCebi Seamkes, rogorc yvavilovani veli, da gamoefina xalxi. Semdgom gamovida nana dedofali, mere – mirian mefe didebiT da yvela mefes aqebda. maSin ninom hkiTxa erT ebraels: `es ra aris?~ upasuxa: `maTi RmerTebi uxmoben Tayvanis sacemad.~ amis gamgone ninom iCqara, Seaswro armazis cixeSi, Sevida galavnis napralSi da Sexeda ra kerps, romelic iyo spilenZisa, oqros javSanSi, xelT epyra Sors mimarTuli maxvili da aqeT da iqiT – gaimi da gaci, oqrosa da vercxlisa. movidnen mefe da eri, romelnic SiSiT Tayvans scemdnen da krZalviT evedrebodnen; amoioxra wmindanma da gaaxsenda Tavisi dedis Zmis naTqvami, rodesac uTxra: `gaggzavni Sen srulyofil mamacs da mixval ucxo da [79] RvTis mebrZol da mowinaaRmdege qveyanaSi; swrafad aRavline RvTisadmi vedreba, raTa daixsnas is qveyana da Semusros kerpebi~.
ninos mier kerpebis SemusvralocvisTanave mobera myralma, bnelma da mZafrma qarma agvis
tos eqvss, qristesiT 314, qarTuliT 66 [wels]. mefeca da eric qalaqisa da dabebisaken gaiqca. maSin wamovida ori xeliT Znelad gadasagdebi setyva, Semusra kerpebi, daaqucmaca da siRrmeSi STanTqa. meore dRes gamovida miriani Tavisi kerpebis mosaZieblad,
65
veraferi ipoves da Tqves: ̀ qaldeveluri RmerTi da armazi mtrebi iyvnen. odesRac aman zRvaSi moaqcia igi, xolo axla iman gaakeTa es.~ xolo im droidan qristes dideba daufaravad sufevda qarTlSi da RvTis madlma daiwyo mofena.128 xolo nino gamovida napralidan da ipova bivritis Tvali,129 romelic ijda armazze. aiRo da movida iqve axlos brinjis130 xis qveS, romelic iyo bartom mefis sagrilobeli. gamosaxa xes jvari da eqvsi dRe iq evedreboda, raTa moexeda da exsna eri eSmakisagan. xolo im xis qveS movida sefeqali SroSana da hkiTxa vinaoba. wmindanma uTxra yovelive garda Tavisi mSoblebisa da daibrala tyveoba. maSin SroSana aiZulebda, rom wahyoloda mefesTan sasaxleSi. magram ar moindoma wmindanma da wavida SroSana. sami dRis Semdgom ninom gadavlo mtkvari da mivida samefo baRnarSi, sadac aris sveticxoveli da Sevida baRnaris mcire saxlSi, romlis [meTvalyuris] colma anastasiam mowyaled miiRo [80] da dabana fexebi, acxo zeTi, gauSala puri da Rvino da moasvena; da dahyo masTan [wmindanma] cxra Tve. mebaReebi uSvilobiT damwuxrebulni iyvnen; amis gamo wmindanma CvenebaSi ixila naTliT mosili kaci, romelmac uTxra: `Sedi baRnarSi da ipovi naZvis qveS cota surnalovan maRlars;131 aiReE misi miwa, aWame meuRleebs da SeeZinebaT Svilebi”. wmindanmac wamoiRo, Seuloca da SeaWama maT. Sves Svilebi, irwmunes qriste da daemowafnen ninos. Semdgom wmindanma galavnis gareT ipova ekliani gabarduli buCqi, sadac axla RvTis gangebiT aris zemo eklesiis132 sakurTxeveli, Sevida Sig da daasvena jvari, romelic gamoekveTa vazis nasxlavisagan. da imyofeboda iq locviTa da RvTis vedrebiT Rame da dRe; gakvirvebuli mebaReebi em sa xurebodnen mas misi Rvawlis gamo. da iq myofi mravaljer Se dioda ebraelTa ubanSi, raTa gamoeZiebina uflis kvarTis ambavi, ris Sesaxebac Seityo niaforisagan, rom mcxeTaSia waRebuli.
ipova abiaTari – ebraeli mRvdeli da misi asuli sidonia, romlebsac uqadaga saxareba da daimowafa isini da maTTan erTad eqvsi sxva ebraeli qali, naTliscemis gareSe qristes mrwmunebelni. radganac im droSi ar iyo mRvdeli, wminda nino axdenda saswaulebs da gankurnavda mraval sens. igi sami weli cxovrobda mcxeTaSi.
66
abiaTaris ambavimaSin hyveboda abaTari: `im wels, rodesac wminda nino movida
mcxeTaSi, me viyavi wilis yriT arCeuli. imave dros antioqiidan eb raelTa mRvdlebisgan133 movida werili, Tu rogor gaapo ufal ma ebraelTa mefoba da im droidan moyolebuli, rac maT ma mamebma mokles da jvars acves qriste, aRar mianiWa maT Za la ufleba. xolo maTi samkvidro daipyres romaelebma da eb ra elebi daamdables. [81] me am yovelives vekiTxebodi wminda ni nos da igi zepirad momiTxrobda Cven wignebs dasawyidan, mac nobebda yovelives qristes Sesaxeb, ganmimartavda naT lis ce masa da ziarebas, risi Rirsic gavxdi me da rasac eltvoda wi na s warmetyveli daviTi; marwmunebina WeSmariti Ze RvTisa da vu yurebdi wminda ninos mraval saswaulsa da gankurnebas. axla me, abi aTari, mogiTxrob, rac meuwya mamaCemis dedisgan da rac vici wig nebidan; maTac papebisa da mSoblebisgan moTxrobilmos meni li icodnen. rodesac ierusalimSi mefobda Hherode, mcxe TaSi movida ambavi, rom sparselebi Sevidnen ierusalimis da sa r bevad. da aqedan gaemarTnen mgloviare ebraelebi saS ve lad. mag ram Semdgom movida ambavi ara aoxrebis Sesaxeb, aramed, rom da viTis tomis axalSobili yrmisTvis ZRvenis Sesawirad iyvnen mi sulebi sparselebi, romlebmac beTlebSi ucxoobaSi Sobils mi arTves oqro134, gundruki135 da muri da Tayvani sces mas. es rom gaiges, ebraelebma qarTlSi didi mxiaruleba gamarTes. xolo 30 wlis Semdgom ierusalimidan anna mRvdels136 moewera papaCem eliozisTvis: `visTanac sparselebi ZRveniT movidnen, is aRizarda da sakuTar Tavs RvTis Zed acxadebs. maS, modiT mis misaklavad, raTa aRvasruloT moses mcneba.~ amitom wavidnen papaCemi eliozi, romelsac hyavda deda eli mRvdlis tomidan, da erTi da. maSin eliozs evedreboda dedamisi: `wadi, magram nu SeuerTdebi ganzraxvas, romelzec isini fiqroben, radganac winaswarmetyvelis mieraa Tqmuli [mis Sesaxeb]: `warmarTTa molodini – saukuno cxovreba.~ ase wavida longinoz karsneli. rodesac jvars acves da sces samsWuali137 ufals, eliozis dedas moesma xma, umal Sehkivla da Tqva: ̀ mSvidobiT, ebraelTa mefobav, radganac mokaliT Tqveni meufe. vai, me! netav gagonebisTanave
67
movmkvdariyavi~ da mokvda. xolo uflis kvarTi wilad xvdaT eliozsa da longinozs da movidnen mcxeTaSi. [82] miegeba eliozs misi da da moexvia yelze, gamoarTva kvarTi, Caikra mkerdSi da umal suli ganuteva sami tkivilis – 1. qristes jvarcmis, 2. dedis sikvdilisa da 3. sakuTari Zmis qristes uarmyofelebTan SeerTebis – gamo. amitom mcxeTaSi didi SfoTi daiwyo, radgan gaocda didi mefe aderki da moindoma is kvarTi. magram saocrebis wyalobiT ver Sebeda gamorTmeva, radganac qals magrad da surviliT miekra mkerdze da eliozma kvarTiTve dakrZala Tavisi da adgilas, romelic ufalma uwyis. esec viciT, rom im adgilas aris aseve elias xaleni.138 esec gavige mamaCenisgan, rom is adgili libanis naZvis siaxlovesaa.139 amis gamo mravalgzis mibiZgebda me wminda nino, rom gamomekiTxa mamaCemisgan [misi mdebareoba]. magram mamaCemma mainc igive miTxra, rom aris im adgilas da iakobis kibis msgavsad zecamdea aziduli. amis Semdeg aderkis SviliSvilma, mefe armazelma, daiwyo ebraelTa Soris misi Zebna da ver SeZlo kvarTis povna, radganac masac im naZvis siaxloves uTiTebdnen.
ninos Cveneba xis Sesaxeb am drois ganmavlobaSi wminda ninom ZilSi samoTxjer ixila
Cveneba: modian Savi frinvelebi, mtkvarSi Casulebi ibanen, TeTrdebian da Sesxdebian im maRlarze, mokrefen nayofs, miutanen wminda ninos da mSvenieri JriamuliT mis garSemo ikribebian. wmindanma es uambo abiaTaris das, sidonias, romelmac uTxra; `Sen, tyveo, tyveTa mxsnelo, Senze aRsruldeba es Cveneba da Seni meSveobiT Seicvleba am qveynis rjuli da Seicnoben WeSmarit gzas. hoi, ierusalim! rogor gagiSlia frTebi da yvelas Semoikreb. da aqac mivida es dedakaci, romelic Secvlis yovel wess~.
[83] mirianis Sesvla saberZneTSiam dros sparseTSi mokvda bartom mefe, mirianis Zma, da mis
nacvlad gamefda misi Ze. man Seatyobina mirians, rom Sekrebiliyvnen da Sesuliyvnen saberZneTSi. amis gamgone miriani sixaruliT
68
gaemarTa da erTad Seikribnen oriveni, romlebsac axldaT xis foToliviT mravali sparseli. maT win ver aRudgaT Trdati, magram cixeqalaqebi mainc gaamagra. amaT ki gadaiares somxeTi da saberZneTSi Sevidnen. am dros did kostantines140 eRiarebina qriste da qristiani iyo. sabrZolvelad gamosulma kostantinem win jvari waimZRvara, mcire laSqari axlda da SetakebisTanave gandevna da amoJlita sparselebica da mirianis laSqaric. sparselTa umravlesoba sparseTisken gaiqca, xolo miriani – mcxeTaSi. gamoudga kostantine. SeuSinda miriani, moeTaTbira, misca mZevlad Tavisi Ze baqari da dauzavda. maSin kostantinem daamoyvra miriani da Trdati da Trdatma Tavisi asuli mirianis Zes, revs, misca colad; da daudgina sazRvrad mTa, romlidanac imier gamosuli da arazSi Camdinare mdinareebi Trdats miakuTvna, xolo mtkvris amier Senakadebi – mirians; daazava isini da Tavad ki wavida. maSin mirianis moqcevas xmamaRla qadagebda nino, gamoaCina vazis jvari da misi SexebiT kurnavda mravals. aseve misi mowafeebi – sidonia, is eqvsi ebraeli qali da axali pavle – abiaTari dauRalavad qadagebdnen. amitomac amxedrdnen ebraelebi abiaTaris winaaRmdeg, rom qviT CaeqolaT. magram mefem waravlina msaxurebi da gamostaca maT abiaTari, radganac mirians saberZneTidan da somxeTidan bevri smenoda qristesmieri saswaulebis Sesaxeb da xels ar uSlida ninosa da mis mowafeebs. magram mas ebrZoda mteri igi141 da ver eRiarebina qriste. nana dedofalic didad mtrobda qristes rjuls. xolo wminda nino locviT imyofeboda [84] Tavis savaneSi; warmarTebs ukvirdaT misi SromaRvawli da kiTxvebiT mimarTavdnen mas. xolo igi ganumartavda da qristes siyvaruls Tesda maT gulebSi. da am sami wlis ganmavlobaSi bevrni daimowafa.
ninos saswaulebiiyo erTi mZime seniT Sepyrobili vaJi da dedamisi gankurnebis
mizniT yvelgan daatarebda. is iyo qristianobis yovelmxriv moZule. rodesac mkurnalTagan imedi gadaewura, vedrebiT mivida ninosTan. xolo wmindanma daawvina Tavis tyavis safenze142, misTvis iloca, gankurna da dedasve gadasca. amis gamo dedaSvilma qriste aRiara da RmerTs madloba Seswira.
69
nana dedoflis gankurnebaSemdgom dasneulda nana dedofali da radganac mkurnalebma
veraferi arges, uTxres mas wminda ninos Sesaxeb. dedofalma umalve moixmo, magram wmindanma ar ineba misvla, aramed Tavad Ddedofali ixmo TavisTan. da miiyvanes nana sakaciT da daawvines ninos tyavis safenze. maSin ninom Seaxo jvari Tavze, fexebsa da mxrebze, iloca misTvis da aayena cocxali. im droidan nana ninos megobari gaxda, qristes sarwmunoebis Sesaxeb ekiTxeboda da gulmodgined swavlobda; mefemac gamoikiTxa nanas gankurnebis ambavi, xolo man, dedofalma, yvelaferi auwya. gaukvirda mirians da daiwyo qristes rjulis gamoZieba, Zveli da axali rjulis wignebidan kiTxvebiT mudam abiaTars mimarTavda da Tavadac hqonda mefe nebroTis143 wigni, romelsac xSirad imowmebda: godlis agebis dros esma nebroTs: `me var miqaeli, RvTis mier aRmosavleTis mTavrad dadgenili. gadi am qalaqidan, radganac mas RmerTi daifaravs. xolo bolos mova cis meufe, romlis xilvac Sen gsurs, Ppativayrili adamianTa mier; [85] da misi SiSi gaaqrobs am cxovrebis sitkboebas. is gixsnis Sen Seni gasaWirisgan.~ amitomac ufro irwmuna mefem ninosi da gauCnda ltolva qristianobisadmi, magram mteri Tesda masSi kerpebisa da cecxlis siyvaruls, ris sawinaaRmdegodac dedofali evedreboda qristianobisaTvis miepyro gulisyuri. maSin mTavari mogvi, sneuli xvara, mefis naTesavi, ukeTuri suliT tanjuli ganwiruli iyo swrafi sikvdilisaTvis. amitomac evedrebodnen mefe da dedofali ninos, ganekurna igi. xolo mefem uTxra: ̀ vici, rom xar armazis asuli da zadenis Svili da amitomac SegiZlia gankurneba. amitomac iyavi Sen, rogorc erTi imaTgani, visac me vmfarvelob, da pativs mogageb. magram iqadage ara romaelTa rjuli, aramed cxovrebis mpyrobelebis – armazisa da zadenis, gacisa da gaimis, Cveni mamebis, romelTaganac aRmocendnen mnaTobebi da yoveli nayofi. Tu gankurneb am mTavars, gagxdi Sen mcxeTis mkvidrad da dagadgen armazis msaxurad. es sakmarisi iqneba SenTvis.~ maSin miugo wmindanma: `vevedrebi ufal iesos da mis dedas, rom gacnobos Tavisi RmerToba da is, rac qmna man, da radganac mouvlenia SenTvis Tavisi Mmadlis mcire naperwkali,
70
romelic mxolod zecaSi aris – RmerTi uxilavi, romelic gamoCnda qveyanaze, aRasrula yvelaferi da avida mamasTan, misgan axlosaa Seni RmerTTan miaxloeba, radganac misi kvarTi da elias xaleni am qalaqSia, ris gamoc mravali saswauli aResruleba. xolo me Sens mTavars ganvkurmeb misi ZlierebiTa da misi jvriT, rogorc dedofali nana, raTa gabrwyindeT suliT.~ maSin mihgvares is mTavari baRnarSi im naZvis qveS; da daayena is aRmosavleTisken xelapyrobili da samjer aTqmevina: `gavSordebi eSmaksa da Sevudgebi qristes!~ da tirodnen nino da dedofali; da swrafad gavida misgan is boroti suli, daemowafa ninos da adidebda RmerTs.
[86] maSin miriani ivnisis @20Si, SabaT dRes, wavida sanadirod muxranis mxares, gulSi boroteba Seepara da uTxra Tavis oTx warCinebuls: ̀ Rirsi var, rom Cveni RmerTebis Kkerpebma boroteba SemamTxvion, radganac davtoveT isini da vusmendiT im romael dedakacs, romelic qadagebs jvarcmuls. axla msurs, rom vawamo isica da dedofali nanac, Tu ar datoveben romaelTa rjuls.~ xo lo maTac surviliT daudastures mefes misi gadawyvetileba. mo i ares da avidnen TxoTis mTaze, rom daeTvalierebinaT kaspi; ma Sin saswrafod Semoexvia nisli da Camowva saSineli wyvdi a di. da moswyda mefes mTeli laSqari, xolo TviTon marto dabrmavebuli evedreboda Tavis kerpebs ramdenime xniT Tvalis axelasa da gzis Cvenebas. magram ver naxa Sveba da verc wasvla SeZlo. Semdgom moego gons da Tqva: `Sevevedrebi im dedakacis RmerTs da Tuki meSveleba rame, vaRiareb mas.~ da Tqva: `RmerTo ninoso! gaminaTeE bneli, Tuki xar WeSmariti RmerTi da gaRiareb Sen.~ swrafad, misi satyvebisTanave ganaTda mTeli qveyana da mefes Tvalebic aexila. maSin garboda mefe ZaxiliT: ̀ didia ninos RmerTi.~ da gamoegeba safurcleSi nana dedofali eriTurT. xolo mefe mivida ninos qoCTan,144 Camovida cxenidan da Tayvani sca ninos vazis jvars. da aRiares qriste – RmerTi Cveni man da misma erma dasabamidan 4266, berZnuliT 5825, qarTuliT 69, qristesiT 317 [wels].
[87] maSin mirianma kostantine didTan wargzavna despani145 da moiTxova episkoposebi da mRvdlebi. Semdeg gakafa Tavisi baR
71
na ri eklesiis asagebad; magram im libanis naZvidan gamokveTili erTi svetis aRmarTva ver SeZles. saRamos daRlilebi wavidnen saxlebSi, xolo nino, Ramis iq mTeveli, loculobda. SuaRamisas wamoiqcnen mTebi armazi da zadeni da dadga mdinareebi; gadmoxeTqa mtkvarma qalaqisken da aragvma cixisken da daiwyo tirili, godeba, xmamaRali zari. amitom ninos mowafeebi Zalze SeSindnen. xolo is eubneboda: `nu geSiniaT. mTebic iqvea da wylebic iseve miedineba da xalxs ki sZinavs. mTis darRveva urwmunoebis darRvevaa, mdinaris dadgoma – kerpebisTvis Sewi ruli bavSvebis sisxlis Rvris SeCereba; da ismis godebis xma – eSmakebi igloven [88] TavianT Tavs, radganac aqedan qristes jvriT ganidevnebian~. Semdeg locviT daawynara is moCveneba da mamals nayivlic ar hqonda, rom qalaqs samive karibWidan Semoesia laSqari, daiwyes yvirili da xocvaJleta da ambobdnen: `sparelsTa mefe xosro da xvaran xosro146 brZanebs: ebraelebi gaarideT da sxvebi amowyviteT.~ aseve ambobdnen, mirian mefe Seipyreso. amis gamgone ninos mowafeebi garbodnen, radganac mxedrebi uaxlovdebodnen. mihxeda wmindanma da anugeSa isini: `es maTi daRupvisa da qarTlis xsnis niSania.~ Semdeg mibrunda da uTxra maT [mtarvalebs]: ̀ aha, movida is, visac Tqven gaurbixarT.~ jvris msgavsad gaSala xelebi da Serisxa isini. swrafad dadumda yovelive da yvela gaqra. aseve evedreboda RmerTs, rom ar dasru lebuliyo es warmatebuli saqme.
xolo ganTiadze zecidan gadmovida angelozi, maRla aita na is sveti; da sveti nela daeSva Tavisi mokveTis adgilze da gamobrwyinda didi naTeli. amis mxilveli mefe da eri gamor bodnen da Tayvans scemdnen mas. daeSva da dadga mokveTis adgilas. pirvelad movida dabadebiT brma ebraeli, Seexo svets da umal aexila Tvali da adidebda RmerTs; Semdgom samefo karTan daaxloebuli ojaxis rva wlis loginad Cavardnili bavSvi moiyvana dedam, daawvina svetis win da evedreboda ninos. xolo ninom xeli Seaxo svets da Semdgom daado bavSvs da gankurna; da adidebdnen RmerTs. aseTi mravali saswauli moxda, vidre mefem ar ar Seuqmna saburveli147 da daasrula baRnarSi eklesia. es rom gaigo, kostantine didma didad gaixara, rad ganac
72
mis xelSi miefina RvTis madli yovel adgils da aseve miriani CamoSorda sparselebs da kostantines siyvarulisken mobrunda. gamougzavna jvari da macxovris xati, episkoposi iovane, ori mRvdeli da sami diakvani; da kostantinem mirians moswera Zmobis werili, xolo elene dedofalma – locvisa da siyvarulisa.
[89] qarTvelebis NmonaTvlamaTi [sasuliero pirTa] mosvlisTanave mefe, dedofali
da yoveli iverieli maTi xeliT moinaTlnen mtkvarSi, xolo ferozi da misi xalxi, aseve ebraelebi da kavkasielebi – ara. es moxda qristeSobidan 318 wels, qarTuliT 70Si.
amis Semdgom mefem kvlav wargzavna iovane episkoposi da erTi Ta visi didebuli kostantine keisarTan da iTxova nawili im cxo velmyofeli Zelisa anu jvrisa, romelic im dros moevlina e lene dedofals148, aseve mRvdlebi da eklesiis mSeneblebi, rom iveriaSi gaevrcelebina qristianuli sarwmunoeba. maSin kei sarma gamougzavna uflis fexis ficari149 da samsWuali, mRvd lebi da eklesiis mravali mSenebeli. magram mefe Sewuxda, radganac fexis ficari da samsWuali mcxeTaSi ki ar Camoitanes, aramed daasvenes eruSeTsa da manglisSi. amis gamo wminda ninom anugeSa: `uflis kvarTi am qalaqSi aris. xolo isini iq iyvnen, raTa uflis madli moefinos yovel adgils.~ Semdeg mefem moiyva na abiaTar mRvdeli da bevri ebraeli da gamoikiTxa maTgan kvarTis adgilmdebareoba. xolo isini imasve upasuxebdnen, rac zemoT daiwera. amis msmeneli mefe adidebda RmerTs da nino, uflis madidebeli, anugeSebda mas.
jvris aRmarTvis Sesaxebkldeze im wyaros zemoT iyo erTi friad mSvenieri, surnelo
vani alvis msgavsi naZvi, romlis wiwvebsa da Tesls Tu SeWamda isriT sasikvdilod daWrili [90] nadiri, myisve ganikurneboda. es aocebdaT warmarTebs da uambes ioane episkoposs, xolo is, RvTis madlieri, eubneboda maT, rom RmerTsU unebebia upirvelesad am adgilisaTvis madlis mofena. amotomac saWiro iyo im xisgan jvris gakeTeba. maSin wavidnen mefis Ze revi da ioane episkoposi
73
da martis 25Si, paraskevs, mokveTes da aTasma aTaseulma kacma wamoiRo zeaRmarTuli, moitana eklesiis karTan da iq dadga. am mokveTili xis furceli 37 dRe ar damWknara. amis Semdeg pirvel da Svid maiss gaamzades jvari da mefisE xeldasxmiT150
aRmarTes im eklesiaSi. da iyo sakvirveli xilva, radganac yovel Rame zecidan gadmodioda naTlis gvirgvini da daadgeboda eklesias, rasac xedavda yvela Temi da adamiani; gariJraJze amodioda varskvlavebi; erTi midioda aRmosavleTiT da erTi – dasavleTiT; xolo is gvirgvini gadioda aragvisken da dgeboda im borcvze, im wyaros zemoT, romelic wminda ninos cremlma aRmoacena, da iqidan kvlav zecaSi amaRldeboda. amis Sesaxeb ekiTxebodnen wminda ninos, ra eqnaT. xolo wmindani eubneboda: `gagzavneT kacebi, raTa naxon sad dgebian is varskvlavebi~. maSin amis mxilvelma kacebma uTxres: `erTi daadga TxoTis mTas, xolo meore – kuxeTs.~
moismina ra es, wminda ninom ubrZana ori jvris waReba da im adgilebSi aRmarTva, xolo qristes mxevalma salomem, revis colma, romelsac mefem misca kaxeTi saerisTavod da iyvnen ujarmaSi, waiRo is jvari da ujarmaSi aRmarTa, rom boda151 ar aRdgomoda mefeTa qalaqs; meore ki aRmarTes TxoTis mTaze. xolo is pirveli jvari – mcxeTis saswauli xelT aRipyres da im wyarosTan mividnen; yovelma cremliT mlocvelma Rame gaaTia da meore dRes [91] avida im kldeze. ninos naTqvamis safuZvelze episkoposma iovanem akurTxa is adgili, aRmarTes jvari, Tayvani sces da adides yvelasTvis cxovrebis momniWebeli RvTis Ze.
xolo didi mTavrebi ar Sordebodnen im cocxal svets da yve bodnen mis mier aRsrulebul saswaulebs. amitomac mefem jvris msaxureba daadgina aRdgomis dResaswaulze, kviras. xolo suliwmindis mofenis dRis Semdgom oTxSabaT dRes yvelam ixila didi saswauli – jvars daadga cecxlis jvari Tormeti var skvlavis gvirgviniT da is borcvi surnels akmevda. amis mnaxve li mravali suli moinaTla da adidebda RmerTs. Semdgom kv lav ixiles cecxlis saswauli, romelic daadga jvars, Svidjer mzeze ufro naTeli da misgan zecad amavali da masze Camosuli angelozebi; da is borcvi Zlierad iryeoda. rodesac
74
damSvidda yovelive, gaocebam Seipyro mTeli eri da wlidan wlamde sakvirveli saswaulis mxilvelebi Tayvans scemdnen jvars da gamravldnen qriste RmerTis madideblebi.
im dros mefe revs hyavda sneuli, sikvdilis piras myofi Ze; wamoiyvana revma Tavsi Ze da daawvina jvris win, cremliT eved reboda mis gankurnebas da aRTqmas debda, rom jvars gaukeTebda saCrdilobels. mcire xnis Semdgom yrma swrafad ganikurna da revma Tavisi Ze cocxali waiyvana saxlSi. Semdgom dabrunda revi da aRasrula ra sakuTari aRTqma, jvars gaukeTa saCrdilobeli. amis mxilveli uZluri sneulebi ufro metad modiodnen da ikur nebodnen, qristes jvris madideblebi. iyo aseve erTi dabrmavebuli axal gazrda kaci; movida da jvris win ijda Svidi dRis ganmavlobaSi; amis Semdgom aexila Tvalebi da adidebda RmerTs. iyo aseve boroti su lisgan tanjuli qali, romelic tanze ixevda tansacmels. is miiyvanes jvris win da Tormeti dRis Semdgom Seaxes jvars; [92] saswra fod ganikurna da adidebda jvarcmuls. aseve viRac bavSvi daeca da mokvda, xolo dedamisma, dilidan saRamomde locviTa da cremliT ma vedrebelma, jvris win miiyvana da daasvena igi. sxva mnaxvelebi ga nu risxdnen qals, radganac yrma mkvdari iyo da unda daemarxa. magram qali ar kargavda imeds da ufro metad tiriliT evedreboda jvars. saRamo Jams ki suli Caudga da gacocxlda bavSvi, aiyvana dedam, adidebda RmerTs da waiyvana saxlSi. maSin am saswaulis mravali mxilveli iTxovda Svils da eZleoda kidec Svili; da bevri senisgan tanjuli ikurneboda ara Tu mis winaSe misvliT, aramed Soridan TxovniTac ki usruldeboda wadili; xolo mtrisagan Zleulebi Tavad Zlevdnen mters; da mravali umweo da gasaWirSi Cavardnili Semwed uxmobda jvars da Tavs aRwevda yovelives, Semdgom midionen da swiravdnen Sesawiravs, inaTlebodnen da adidebdnen mamas, Zesa da suliwmidas.
amis Semdgom movida gamogzavnili branji diakvani. mas hqon da werili, romelSic romis wminda patriarqi mefesa da saqarTvelos qebas asxamda da akurTxebda, aseve iTxovda ne tari ninosgan dalocvas da mis madlTan Tanaziarobas. diakvans hqonda aseve wminda ninosadmi branjTa mefis werili, radganac mefeca da misi xalxic wminda ninos mamis monaTlulni iyvnen. da maT smenodaT,
75
rom saqarTvelos ierusalimidan da kostantinepolidan moe fina mze simarTlisa da svetisa da [93] cocxali anu cxoveli jvris saswaulis gagebac surdaT. maSin branjma diakvanma Seityo yo velive aq aRwerili, Tan waiRo wminda ninosa da qarTvelTa mefis werilebi da ukan gaemarTa qristeSobidan 326, qarTuliT 78 [wels].
Semdgom moisurva mefem mTielTa maxviliT moqceva da acnoba wminda ninosa da episkoposs. magram wmindanma ar darTo neba, radgana RvTisagan nabrZanebia ara maxvili, aramed qadageba; da eubneboda mefes; `me waval iq saqadageblad~. iq misulma iqadaga qristes saxareba. xolo umravlesma nawilma arc mousmina da arc miiRo; maSin mefem mTielebs xarkze xarki daumata, xolo mefis erisTavma mcired aRmarTa maxvili da Semusra maTi kerpebi. ami to mac fxovelebi gadaixvewnen TuSeTSi da erwoTianelebi moinaTlnen.
Semdgom wminda nino ferozis mosaqcevad gaemarTa ranSi da mi vida daba bodaSi. iq midiodnen irgvliv mcxovrebni; wmindani as wavlida da arwmunebda mravals. maSin iq myofi wminda nino dasne ulda da rogorc ki es Seityes mefis Ze revma da dedofalma salomem, acnobes mefes. xolo mefem gaagzavna episkoposi ioane, raTa wmindani wamoeyvanaT mcxeTaSi. wminda ninom ar ineba, rom mcxeTaSi wasuliyo. amis gamgone mirian mefe, nana dedofali, mTavrebi uamravi eriT mividnen bodaSi da ixiles wminda nino angeloziviT gabrwyinebuli, Semoexvivnen saamborod da samoslis kididan axevdnen [nakuwebs], mwared tirodnen masTan ganSorebis gamo.
maSin irgvliv msxdomi mtirali dedofali salome ujar meli da peroJavri sivneli152 eubnebodnen wminda ninos: `Sen, tyveo, tyveTa mxsnelo! gviTxari vin xar, an saidan mogvfine WeSmaritebis es naTeli.~ xolo wminda ninom ismina maTi vedreba [94] da miugo: `aiReT kalami da dawereT, rasac getyviT Tqven, raTa icodnen Tqvenma Svilebma da STamomavlebma, rogor mogcaT da mogfinaT Tavisi madli erTaderTma RmerTma~. maSin nino ambobda yovelives da isini iwerdnen ase, rogorc zemoT aRvwereT.
amis Semdgom episkoposma ioanem Seswira usisxlo msxverpli153 da aziara wminda nino, da wmindanma Seavedra Tavisi suli zecis meufes qristeSobidan 329, qarTuliT 81 [wels].
76
xolo mefem ineba misi gadasveneba mcxeTaSi. da rogorc Tavmdab lobiT Tqva (daibara) wminda ninom, dakrZales igi hereTis daba bodaSi.154
amis Semdgom kostantine didma mirian mefes gamougzavna misi Ze baqari da SemouTvala: ̀ radganac aRiare WeSmariti RmerTi qriste, aRar mWirdeba Sengan mZevali; da iyos qriste Cven Sua mdgomi.~da mirianma friad gaixara. Semdgom mokvda mirianis Ze revi, ro mlisTvisac mieca mirians mefoba da amitomac am mwuxarebaSi amave wels sarwmunoebiTa da madliT savse gardaicvala mirian mefe, romelmac monaTla yvela iverieli. da radganac mokvda ufrosi Ze revi, amitom mirianma mefoba misca Tavis umcros Zes baqars, xolo revis Svilebs – kaxeTi saerisTavod dasabamidan 4290, berZnuliT 5850, qristesiT 542, qarTuliT 94 [wels]; xolo momdevno wels gardaicvala nana dedofalic.
[95] 25. mefe baqari. 24 weli imefadajda mefed baqari, Ze mirianisa. igi iyo morwmune, rogorc
misi mama miriani da man moaqcia umetesi [nawili] mTielTa, romelnic ver gaeqristianebina mamamiss. magram daiwyo moSurneoba massa da somexTa Soris, radganac somxebi cdilobdnen revis Ze Trdatis gamefebas, vinaidan igi somxTa mefe Trdatis SviliSvili iyo. amis gamo baqari daumoyvrda sparsTa mefes, mamamisis Zmiswuls, da gaucvala samflobelo ferozs, sakuTari dis qmars, romelsac mirianisgan [naboZebi] hqonda rani da [baqarma ki] misca samSvilde abocis Tavamde, monaTla da gaaqristiana eriTurT. [da isic] ebrZoda somxebs. Semdgom Sekrebili somxebi movidnen TrialeTSi, xolo baqars xosroianTagan Semoemata Zala. moewyvnen [saomrad] da TrialeTSi didi brZola gaimarTa. sZlia baqaris laSqarma da amowyvita gandevnili somxebi. amis Semdgom sparselebisa da berZnebis SuamavlobiT dazavdnen im pirobiT, rom, radganac baqars enaTesavebodnen, ar ecadaT revis Zeebs mefoba. xolo revis Zeebma misces [baqars] hereTi da kaxeTi saerisTavod da mSvidobam daisadgura. am mefe baqaris dros mokvda episkoposi ioane da mefem dasva iakobi, aago eklesiebi, Sehmata qristianobas da keTilad mefobda. Semdgom gardaicvala qristesiT 364, qarTuliT 116 [wels].
77
26. mefe mirdati. 65 weli imefamis nacvlad dajda mefed Ze misi mirdati. aman imefa yov
el mxriv keTilad, qristes didi rwmeniT. amis dros qmnidnen qarTvelebi im cxoveli svetisgan jvrebs, radganac mravali sasawauli xdeboda, rogorc ki ineba episkoposma iakobma da ganefina mTel saqarTveloSi cxoveli svetis nawilebi [qarTvelTa] gansakurneblad. am drois Semdeg mokvda WeSmariti kaTalikosi iakobi da mefem dasva iob somexi, diakvani nerse kaTalikosisa. Semdgom gardaicvala mefe mirdati qristesiT 379, qarTuliT 131 [wels].
[96] 27. mefe varza-baqari155. 14 weli imefagamefda Ze misi varzabaqari. man SeirTo colad revis Zis,
Trdatis, asuli da angelozis xarebiT SeeZina Ze. uwodes murvanosi (romelsac ewoda petre da gaxda maimonis156 episkoposi, romlis cxovrebasac mogviTxrobs misi metafrasi157); magram varzabaqarma SeirTo meore coli, ferozis Zis asuli; da [man] Seiyvara wuTisofeli, radganac iyo urwmuno da moZule rjulisa. magram qarTvelTa SiSiT ver acxadebda amas, vinaidan [isini] iyvnen didad morwmuneni da mtkiced misdevdnen qristes. xolo Semdeg, Sesrulda ra murvanosi, Ze varzabaqarisa, 12 wlisa, Teodosi keisarma moiTxova mZevlad murvanosi, raTa varzabaqari ar SeerTeboda sparselebs. [mefem] misca [Tavisi Ze] da waiyvanes [igi] konstinepolSi.158 amis gagebis Semdgom sparselebma somxeTsa da saqarTveloSi159 gamoagzavnes laSqari, raTa moxarked eqciaT [isini]. amitomac somxebma piri Sekres varzabaqarTan, raTa gaerTianebuliyvnen da Sebmodnen sparselebs. amasve urCevdnen misi didebulebic, rom gamoeyvana osebi da lekebi da SebrZoleboda sparseTs somxebTan erTad. magram [es] ar isurva varzabaqarma, radganac iyo mxdali da guldedali da daixia kaxeTis xevisken. maSin Semovida sparsTa erisTavi, daarbia somxeTi, aaoxra da Semovida qarTlSi, aoxrebda da atyvevebda. da aago cixe TbilisSi. Ronegamoclili da SeSinebuli eaxla sparseTis erisTavs moaje160 varzabaqari, rom [erisTavs] daewesebina misTvis xarki da daetovebina qveyana mSvidad. amis gamo eri
78
sTavma waarTva rani da movakani, radganac sparsTa mefis wilia da vinaidan Tqven mxevlis Zeebi xarT, qarTlic geyofaTo. da daubruna Tbilisi varzabaqarsve, moxarke gaxada, wavida da waiyvana ferozi naTesavebiTurT varzabaqaris guldedlobis gamo. [97] amis Semxedvare klarjelebi ganudgnen varzabaqars da SeuerTdnen berZnebs. saqarTvelos darCenil nawilze mefobda varzabaqari. Semdeg mokvda qristesiT 393, qarTuliT 157 [wels] da datova mcirewlovani da mefobis verSemZle sami Ze: farsmani – ferozis Zis asulisgan, xolo mirdati da Trdati – revis Zis Trdatis asulisgan.
28. mefe Trdati. 12 weli imefaamis gamo moiyvanes revis moxucebuli Ze Trdati da dasves
mefed. is iyo qritianobis friad morwmune, brZeni da gonieri. man Tavisi codniT moalbo sparselebi da gamoaCina xatebi da jvrebi da Seamko yoveli eklesia iveriaSi. mis dros mokvda episkoposi iob somexi da aman dasva elia da uxdida sparselebs xarks da mefobda keTilgonivrulad. Semdeg gardaicvala qristesiT 405, qarTuliT 157 [wels].
29. mefe farsmani. imefa 3 welimis Semdgom mefed dasves varzabaqaris Ze farsmani, aRzrdi
li samSvildis erisTavis mier, romelic ferozis Zis Svili iyo, mirian mefis asulTan [SeZenili]. es farsmani iyo mamaci, Zlieri, gabeduli brZolaSebmaSi da qristes mcnebis friad morwmune. man berZnebs sTxova daxmareba, maTac aRuTqves. amitomac aRar gadauxada xarki sparselebs da ganaaxla eklesiebi. mis dros mokvda elia episkoposi da mefem dasva svimoni episkoposad da sikeTiT mefobda. gardaicvala qristesiT 408, qarTuliT 160 [wels].
30. mefe mirdati. imefa 2 welida gamefda Zma farsmanisa da Ze varzabaqarisa mirdati, Trdat
mefis mier aRzrdili da Trdat mefisave asulis vaJi; magram igi iyo urwmuno, mouridebeli, Tavxedi, magram mamaci, uSiSari [97] da Zlieri. igi ar emsaxura RmerTs, arc Sehmata [araferi] ekle
79
sias, aramed TavxedobiT cdilobda berZenTagan klarjeTis [dabrunebas] da sparselebsac ar aZlevda xarks. amis gamo gamoagzavna sparsTa mefem Tavisi erisTavi, saxelad ubarabi, didi laSqriT. maSin mirdati ar moerida maT simravles da mcirericxovani laSqriT Seutia. sZlies sparselebma, amoJlites misi laSqari, gaqceuli mirdati Seipyres, miiyvanes baRdadSi da iq mokvda tyveobaSi. xolo sparselebi Semovidnen da daipyres qarTli da mcxeTaSi dadges sacecxle161 da mirdatis memkvidreebi darCnen kaxeTis xevSi qritesiT 410, qarTuliT 162 [wels].
31. mefe arCili. imefa 24 welisami wlis Semdeg qarTvelebma moiyvanes mefe mirdatis Ze,
Trdat datyvevebuli mefis asulis Ze, saxelad arCili da gaamefes. arCili iyo friad morwmune da eklesiaTa gamamravlebeli. man saberZneTidan colad moiyvana ivbimianos mefis asuli, saxelad mariami. [man] gamoucxade mtroba sparselebs, gandevna cecxlmsaxurebi da Caaqro maTi sacecxleebi; [arCilma] daiwyo brZola sparselbTan da Seamko yvela eklesia. Seityo ra es sparsTa erisTavma (romelic erisTavobda ransa da movakanSi; misive gansagebeli iyo qarTlic), da radganac sparsTa mefe moucleli iyo, amis gamo man [erisTavma] Semoikriba misdami daqvemdebarebulni adrabadaganiTurT da mivida mdinere berdujTan. xolo arCili, RmerTs mindobili da jvris msasoebeli, Seegeba Tavisi Sekrebili laSqriT da Sedga Zlieri da sastiki brZola; Semdgom gandevna sparselebi da umetesi amoJlita. Semdeg Sevida ranSi, aaoxra da daarbia da gadawva cixeTa CaTvliT da dabrunda didZali alafiT gamarjvebuli mcxeTaSi. da im droidan veRar [99] aRudga win erisTavi ranisa da mudam arbevda arCili ransa da movakans mravali dRis ganmavlobaSi. amis Semdgom moeswro arCils misi Ze mirdati. da mirdati iyo uSiSari, mamaci da Zlier marjve. man daiwyo Sesvla ransa da movakanSi da mravaljer atyvevebda da arbevda mudmivad. xolo ranis erisTavs hyavda asuli mSvenieri saxisa. da uambes mirdats misi silamazis Sesaxeb. maSin mirdati gaumijnurda am qals da urCia mamas ranis erisTavTan dazavebis mizniT qalis moTxovna [mirdatis]
80
sacoled; Tan ambobda: „marTalia, amJamad Cven varT sparsTa mZlevelebi, magram rodesac moiclian sparselebi, veRar SevZlebT SewinaaRmdegebas.“ (magram am yvelafers ambobda qalis siyvarulis gamo). magram arCils es narCevi ar surda; Tumca, radganac mravalgzis aiZulebda misi Ze, darTo neba da moiTxoves ranis erisTavis asuli. amis gamgone [erisTavma] friad gaixara da misca [qali] didZali mziTviT; mirdatma iqorwina masze didi sixaruliT, daadgines mSvidoba da mtkice zavi siyvarulis safuZvelze. arCilis dros gardaicvala sami episkoposi: ioane, grigoli da basili. man dasva mobida;162 xolo es mobida iyo mogvi163 sparsi da iCemebda [qristianul] sarwmunoebas. magram farulad werda borot wignebs, romlebic mis Semdgom dawva miqael episkoposma. arCilma imefa sikeTiT, didi rwmeniT da gaamravla eklesiebi da saeklesio wesebi. Semdeg gardaicvala qristesiT 434, qarTuliT 186 [wels].164
34. mefe mirdati. 12 weli imefagamefda misi Ze mirdati. magram mas ar hyavda arc Ze, arc
asuli. Semdgom RvTis vedrebiT SeeZina asuli xuaranZe, xolo oTxi wlis Semdgom mieca vaxtangi. amis gamo locva aRavlines [100], mxi arulobdnen da RmerTs vaxtangis gazrdas evedrebodnen. es iTxova saurmag spaspetma (radganac wesi iyo – mefis Zeebs aRzrdidnen didebulebi) da misces mas. eqvsi wlis Semdgom kvlav SeeZinaT asuli miranduxti da misces aRsazrdelad kaspis spaspets. mirdatma imefa didi rwmeniT keTilad; gardaicvala qristesiT 446, qarTuliT 198 wels.
35. mefe vaxtangi. 53 weli imefagaamefes mirdatis Ze yrma165 vaxtangi, 7 wlisa. magram SeSind nen
erisTavebi da dedofali saranduxti, ranis erisTavs SurisZiebiT ar moeoxrebina [qveyana] da Seeryvna eklesiebi, vinaidan saranduxtsac uareyo sparsTa rjuli da qristiani iyo. amitomac moeTaTbira dedofali didebulebs, rom wavidoda Tavis mamasTan, xolo maTac daudastures da wavida. misulma amoiyara ZuZuebi da fexebSi Cauvarda mamas dasacavad iveriisa da eklesie
81
bisa da ara rjulis mosapoveblad, radganac WeSmariti RmerTi qristea. Seebrala mamas, usmina da misca yoveli saTxovari; magram gamoagzavna cecxlis msaxurebi mcxeTaSi da maTi episkoposi binaqari,166 raTa, romel qarTvelsac moundeboda ceclxis msaxureba, iZulebiT ar SeekavebinaT. movidnen cecxlis msaxurebi da dasxdnen mogvTa adgilas, xolo dabrunebuli dedofali ganagebda samefos. magram urisxdebodnen cecxlis msaxurebi, radgan ver gadaibires didebulebi, [miimxres] mxolod wvrili eridan zogierTi. maSin dedofalma moiyvana WeSmariti mRvdeli miqeli167 da dasva episkoposad (radganac mobidani gardaicvala).168 es miqeli aRudga binqarans uSiSrad da aswavlida ers qristes WeSmaritebas da moZRvravda [101] vaxtangs saRvTo weriliT. xolo vaxtangi swavlobda gulmodgined yovelives.169 da Semdeg, Sesrulda ra vaxtang 10 wlisa, gadmovidnen osebi qarTlSi da aikles cixeqalaqTa CaTvliT; da daarbies kaspi, gamoiyvanes da mefisa miranduxti, Caiares rani da movakani, daarbies da gaiares darubandi, radganac gza misces darubendelebma da mividnen oseTSi mSvidobiT. aseve gamogzavna berZenTa mefe markianem laSqari da miitaca egrisis cixegojamde zRvispireTi. maSin iyo didi wuxili iveriaSi, radganac mostaces maTi sazRvrebi da ar hyavdaT winamZRoli, rom rame eRonaT. xolo vaxtangi iyo saRvTosamxedro [saqmeebis] swavlas mowyurebuli. rodesac Sesrulda 15 wlisa, mouxmo didebulebs, dajda taxtze da daiwyo laparaki: „eha, didebulebo, moiwia Cvenze Zlieri mwuxareba, radganac wagvarTves Cven Cveni sazRvrebi da mogverien mtrebi Cvens codvaTa gamo, radganac vcodeT RmerTs da ar davicaviT misi mcnebebi; magram gamogvawrTo, rogorc mamam Ze. axla miiReT Cemgan ganZi Cems mamapapaze umetesi da viZioT Suri osebze, radganac maqvs imedi jvarcmulisa jvris motaniT, rom movereviT Cvens mters“. maSin wamodga juanSer spaspeti da Tqva: „mefeo! Cveni Temebis codvaTa gamo iqmna es Wiri, radganac gadavuxvieT mis [uflis] gzas. magram gvaqvs sasoeba RvTis mimarT, radganac mogvca aseTi mefe, rogoric Sen [xar] da vZlevT Cvens mowinaaRmdegeebs. [102] xar Tumca yovelmxriv srulyofili, magram jer xar asakiT arasruli. gamoarCie Sen warCineb
82
ulTa Soris [erTi] da mas dagvamorCile Cven yvelani; gagzavne da vZlioT mters jaris winamZroliT; da Tu davmarcxdiT, Sen uvnebeli iqnebi, radganac mTeli qveyanac ar aris Seni magieri.“ da yvela didebulma daadastura juanSeris gadawyvetileba. magram mefem uTxra: „madlieri var erTgulebiTvis, romelic gaqvT Cven mimarT. magram me Tavad minda wasvla ara Cemi, aramed jvarcmulis ZaliT.“ yvela msmeneli Sewuxda da uars eubnebodnen. magram Semdgom mefis iZulebis gamo daudastures maTac. da brZana laSqris Sekazmva da acnoba Tavis dedis Zmas da man gaixara da gamougzavna 12 000 mxedari damxmared; maSin Seikribnen vaxtangis meomrebi muxransa da xerkSi; da iyo 100 000 mxedari da mkvircxli 60 000.170 gaemarTa mefe da datova werilobiTi anderZi: „Tu movkvdi, SeirTos da Cemi xvaranZe mirianma colad da is gaxdes mefe“ (romelic iyo revisgan vaxtangis mamis Zmiswuli). TviTon mivida TianeTSi 172.000iani laSqriT da iq SeuerTdnen kavkasiis mefeebi 40.000 mxedriT. iqidan wamovida, gaiara dariela da daibanaka aragvis napirebze qristesiT 454, qarTuliT 206 [wels]. es rom Seityves, osebma daixmares xazarebi, movidnen laSqriT da daibanakes aragvis gaRma napirze da dadgnen Svid dRes daculni yarauliT.171 da Sedga bumberazTa172 brZolebi, zogjer isini sjobdnen da zogjer – eseni. xolo iyo xazarTa bumberazi, saxelad Tarxani. is gamovida da iTxova SebrZoleba vaxtangis laSqarSi uZlieres bumbrazTan. xolo iyo laSqarSi ranidan goliaTi farsman faruxi, romelsac mravali goliaTi moekla da loms xeliT Seipyrobda. es gavida, ekveTnen [erTmaneTs] da ibrZodnen mZlavrad; xazarma hxeTqa CabalaxSi [103] xmliT da gaupo Tavi beWamde. da mokvda raneli. maSin daRondnen vaxtangis meomrebi, radganac aRaravin iyo [faruxis] msgavsi. xolo meore dRes kvlav gamovida Tarxani da igive sityva Tqva. magram vaxtangis meomrebidan vervin gabeda gasvla; mimoixeda vaxtangma da, raki veRaravin dainaxa gamsvleli, Tavad gavida. maSin aCerebdnen didebulebi axalgazrdobis gamo da evedrebodnen, magram igi eubneboda: „ara Cemi ZaliT, aramed jvarcmulis ZaliT daiZleva Cem mier.“ mefem Caiara napiri da swrafad ekveTnen [erTmeneTs]. pirvelsave misvlaze sca Subi vaxtangma Tarx
83
ans sartyelze, gaiara iqiT, [meore mxares], Camoagdo da mokvda [Tarxani]. CemoqveiTda cxenidan mefe, Tayvani sca RmerTs, mere mohkveTa Tavi [Tarxans] da movida Tavis laSqarTan. xolo meore dRes gamovida sxva, winaze didi goliaTi, saxelad bayaTar osi, romlis mSvildis sigrZe 12 mtkaveli173 [iyo] da eqvsi isari [hqonda]; Sehyvira: „vaxtang! nu galaRdebi, radganac ar iTvleboda Tarxani goliaTTa Soris. Tu axla gamoxval, mogxvdeba Cemgan sastiki nakravi; da Tu ara, sxva vinme gamovides Seni laSqridan. maSin vaxtangma mquxared gasca pasuxi da gavida da gamoiwvia osi mdinaris gamoRma napiras: „radganac xar mona da me – mefe, amitom ar gadmoval, aramed gadmodi Sen.“ mousmina bayaTarma da gadmovida gabedulad. da dauSines isrebi erTmaneTs, magram mefe abnevda cxenis siswrafiTa da sakuTari simkvircxliT; uaxlovdeboda bayaTars. hkra bayaTarma isari cxens vaxtangisa ferdSi da gaagdo iqiT; magram vaxtangi umalve cxenis sificxis [wyalobiT] mieWra, hkra bayaTars mxarSi, CakveTa gulamde da mokla; Sejda Tavis cxenze da aRar mobrunda, aramed SeuZaxa Tavis laSqars. mieWrnen da daiwyo Zlieri brZola, radganac dauSines osebma isrebi kbodidan174. maSin mefe zurgidan SeuZaxebda laSqars da amxnevebda. rodesac avidnen velze, usastikesad ekveTnen. [104] Semdgom damarcxdnen osebi da xazarebi; damarcxebulebs xocavdnen da sravdnen uricxvi [raodenobiT]. mere Sevida vaxtangi oseTSi, mosra cixeqalaqebi, daarbia da aaoxra; aseve daarbia paWanigebi da jiqeTi da moadga kvlav oseTs. maSin daatyveva osebi 760000 da Tavisi disTvis misca 30000 qarTveli tyveebis dasabruneblad – 30000 da darCenilebi gamoagzavna qarTlSi da ranis naSovni laSqaric; TviTon ki dauzavda oseTs.
ase wamovida da Semoiara kavkasia, movida afxazeTSi da waarTva berZnebs afxazeTi da egrisis sami wlis ganmavlobaSi cixegojamde mitacebuli [nawili] cixeebiTurT; Semdgom dabrunda mcxeTaSi gamarjvebuli qristesiT 458, qarTuliT 210 [wels]; da gaugzavna armaRanad175 Tavis dedis Zmas monebi da sajdomi da Waki cxenebi aTasaTasi da sparseTis mefes – monebi da sajdomi da Waki cxenebi aTasaTasi maTi episkoposis, binaqaris, xeliT da moiTxova misi asuli colad [radganac qarTlis saz
84
Rvari daeproT berZnebs]. xolo sparsTa mefem sixaruliT misca Tavisi asuli colad, somxeTi da kavkasiis mefeebi – mziTvad da moswera berZnebTan SebrZoleba. maSin gadaixada vaxtangma jerovani qorwili. Semdeg ixmo Tavisi laSqari da Seikriba 200000 vaxtangisa; aseve SemouerTda dedis Zma misi varzabakuri 200000iani laSqriT. rodesac Sevida vaxtangi saberZneTSi, iyo 20 wlisa; irems qveiTi Seipyrobda da abjarasxmuls abjriani cxeni mxriT mihqonda mcxeTidan armazSi.
Sesvla saberZneTSixolo wavida saberZneTSi qristesiT 460, qarTuliT 214 wels;
gaiara gza somxeTisa da iq SeuerTdnen somxeTis erisTavebi da [105] iqidan miadga karnuqalaqs176, magram ver daipyres da datoves ori erisTavi 24000 kaciT, TviTon wamosulebi Semoertynen pontos qalaqs oTxi Tve. marbielma [laSqarma] gaswia kostantinepolisSi. marbieli laSqari xocavda yvela eklesiis msaxurs. es rom naxa, vaxtangi saRvTo swrafviT [aRsavse] Seawuxa xocvam da amcno yvela meomars, romelic mas axlda, rom ar SeiZleboda aseTi xocva; da uambo RvTis Zis mowmoba nebroTis wignidan, romelic adre vTqviT, da xosro mefisa da mirianis gaqceva saberZneTidan da saqmeebi Trdatisa da grigol parTevelisa da saqme ivlianesi da isbimianesi, radganac am mizeziT moxda yovelive.
amitomac ubrZana, aRar daexocaT eklesiis moweseebi, gaeSvaT tyveebi da gaeTavisuflebinaT eklesiis msaxurebi; da ase rom moxda, pontos qalaqidan gamovidnen yoveli mowese da maTTan erTad ori kaci177 – monazoni samoeli da mRvdeli petre mefis samadlobelod. xolo mefem miiwvia isini serze, Semdeg saidumlod uTxra: „esiamovneba ki RmerTs es saqme, romelic gavakeTe? da maT aswavles mefes da miuTiTes RvTisTvis saTnoeyo178, mefem ki uTxra:
– Tu asea, manaxeT CvenebiT, [rogor] vasiamovno RmerTs. maSin dapirdnen, wavidnen da mlocvel vaxtangs mieTvlima.
mivida nino da eubneboda vaxtangs: „wamodeqi, radganac ori mefe, zecisa da qveynisa, modis SenTan.“ misulma ixila ori taxti, erTze mjdomare SeiaraRebuli Wabuki gvirgvinosani da meoreze – mox
85
ucebuli TeTri zewriTa da naTeli gvirgviniT da mis fexTiT mjdomere nino. xolo vaxtangis xelebi ekavaT petre mRvdelsa [106] da samoel monazons, romlebic eubnebodnen: `fexeb Si Cauvardi did mTavars zecisa, grigolis179 `da Tayvani sca vaxtangma. miugo grigolim: „ra hqeni, boroto, radganac aaoxre mxecTa SesaWmelad samwyso Cemi? nuTu egeni, romlebic dganan, da nino, romelic mudam iRwvis RvTis winaSe TqvenTvis, ar iyvnen aq. momezRo, rogorc Sens mamebs, romlebic emsaxurebodnen cecxls da ara RmerTs.“ gamouwoda xeli [grigolim] da eambora vaxtangi; Semdgom misca gvirgvini da uTxra: „daaxure petres“, Semdgom naklebi [xarisxisa] misca petres da uTxra: „daaxure samoels“. Semdgom uTxra ninom vaxtangs: „axla midi mefesTan da miiRe Seni ganZi.“ misuls eambora da daisva Tavis taxtze, xelT misca Tavisi xelis beWedi da uTxra [ninom]: „Tu gsurs gvirgvini, aRuTqvi, rom ebrZvi mis mtrebs.“ gaixeda vaxtangma da dainaxa jvari da gvirgvini mis mklavze. da jvris xilviT SeZrwunda vaxtangi. maSin adga nino, Sehxeda petresa da samoels da erToblivad Tavdebad daudgnen vaxtangs. Semdgom keisarma jvridan Cemoxsna gvirgvini da daadga vaxtangs da wamovidnen. xolo grigolim samjer dauZaxa vaxtangs saxeliT da uTxra: „Sens yovel naTesavze metad morwmune iyavi da Sen mier aSendema eklesiebi da dadgindebian episkoposebi da mTavari maTi; da miiReb kidec mowameobaTa gvirgvins.“
xolo vaxtangma ZilSive uxmo petresa da samoels da uambo es Cveneba da maT ganumartes ase: „ moxucebuli iyo grigoli patriarqi, romelmac momca gvirgvini, momca eposkoposTa mTavroba da Ze, romelic miveci samoels – Cem mier gaxda igi episkoposi. xolo SeiaraRebuli romelic iyo – kostantine, da beWedi – asuli keisrisa, romelic mogcems asuls da qarTlis yvela sazRvars; xolo gvirgvini jvrisgan – didi Rvawli unda aRasrulo; da samjer daZaxeba – sami ganZi [107] gaqvs RvTisgan: radgan Cemgan damtkicdeba saqarTveloSi kaTalikosepiskoposTa WeSmariteba; da daZlev Sens mtrebs da ar Cauvardebi xelSi maT, xolo gardacvalebisas miiReb mowameobis gvirgvins.“
da rodesac dilas gamofxizlda, mefem ixmo petre da samoeli da uambes mTeli is Cveneba vaxtangis naTqvamis gareSe; es irwmuna
86
mefem da gagzavna isini keisarTan mSvidobisaTvis. amis gamgone keisarma Zalian gaixara da esiamovna, radganac adreve gamoegzavna laSqari da masTan erTad polikarpos Zlieri keisari.
polikarposis mosvlasababad gamoiyena vaxtangma sparselebTan erTad mosvla ber
Znebisa dafaruli mSvidobis [gamo] da gaecala pontos xuTi dRis savalze. maSin movida zRvidan polikarposi. mefes ar surda brZo la keisarTan gagzavnilebisaTvis, amitomac ganrisxda ranis erisTavi da aginebda jvarcmuls da eubneboda mefes: „gZlia [mxarem] mamaSenis dedisa, romelic berZeni iyo, da amitomac ar ginda brZola.“ xolo mefem miugo: „ai, Sen da berZnebi da naxav Zalas jvarcmulisa“.
maSin Sedga berZenTa da sparsTa Soris Zlieri brZola da damarcxdnen sparselebi da Tavad polikarposma mokla erisTavi ranisa da amoJlita laSqari misi. magram arc mefes moerida da gamoilaSqra masze. amitomac mefem moatanina jvari, raTa Tayvani eca misTvis yvela meomars; xolo [jvars] ar sca Tayvani barux movakanelma mTavarma da jvris win mokla igi juanSer spaspetma. amis mxilvelma yvelam Tayvani sca [jvars]. magram ginebiT modioda polikarposi da ar SeCerda jvaris mxilveli. es rom naxa mefem, hkiTxa Tavis laSqars: „vin SeebrZoleba mas?“ da veravin gabeda gasvla. amis mnaxvelma mefem Seaxo jvars [108] maxvili da gavida. wamierad ekveTnen [erTmaneTs] sastikad; polikarposma Subi sca mefe vaxtangis vigris180 tyavis fars, romelmac erT wyrTaze gaiara. Seutia vaxtangma, TavSi xmali Cascxo da Tavis naxevari moitana jvris winaSe; saswrafod damarcxdnen berZnebi da amowydnen maT garda, vinc gaerida zRvis navebiT. Semdeg amisa gaaTavisufla Tavisi meomrebisgan mefem tyveebi – 780000 berZeni meomari da Tavisi erisTavi nasre gagzavna keisarTan, raTa Sexvedrodnen erTmaneTs da maTi saqmeebi iqidan ganego, radgan mosuli iyo keisaric pontoSi. maSin keisari navebiT gamo vida zRvis napirze da vaxtangic iq mivida. aasrules piroba da danaTesavdnen, radganac misca leonma Tavisi asuli [elene] colad vaxtangs (radganac am dros, daCis gaCenisas, momkvdariyo vaxtangis coli, sparsTa me
87
fis asuli). aseve aRuTqva keisarma kaTalikosisa da episkoposTa gamogzavna da daubruna klarjeTi, Tumca berZenTa sazRvrisaTvis waarTva egriswyals iqiTa [mxare], (romelic vaxtangs moepovebina sakuTari mklaviT) da ficiT aRuTqva, rodesac waiyvan Cems asuls, mas mivcem mziTvado. Semdeg uZRvnes erTmaneTs uricxvi [saboZvari] da wavida keisari. xolo vaxtangma gauSva sparselebi uTqmelad, Tavad gamoiara klarjeTis gza da movida mcxeTaSi; magram veRar moicala mefem colis mosayvanad, radganac eloda sparselebs da amagrebda cixeqalaqebs; amitomac gaaZeva cecxlis msaxurebi da episkoposi maTi binaqari Seagdo sapyrobileSi; dasva sxva WeSmariti episkoposi, Rirsi miqaeli.
sparsTa mefis Semosvlasami wlis Semdgom gamoemarTa sparsTa mefe, radganac mokvda
xuasro da gamefda misi Ze. gaigo ra es, vaxtangma waravlina keisarTan macne: „ai, rac aRgiTqvi, movidnen [109] sparselebi marjved; modi da amovJlitoT yvelani“. xolo sparsTa mefe movida 300000 meomriT da daibanaka cxenisterfis dabla qristesiT 464, qarTuliT 216 [wels]. vaxtangis laSqris 100000 mxedarma da 100000 qveiTma daibanaka diRmidan qarTlis karamde; da oTxi Tvis [ganmavlobaSi] maT Soris mudmivad iyo brZola da goliaTTa Serkineba: zogjer isini daZlevdnen da zogjer – eseni. xolo vaxtangs muzaradis Tavze gaekeTebina win mgeli da ukan – lomi gamoZerwili; da sadac iyo sastiki brZola, mieWreboda vaxtangi da dafxrewda [mters], amitomac sparselebi eZaxdnen erTmaneTs: „moerideT gorgaslans“ (romelic mgellomad iTargmneba) da im droidan ewoda gorgaslani.
am dros Seipyres vaxtangis colis mamamZuZe raJdeni, romelmac daxoca mravali goliaTi da mamacurad ibrZoda. mas aiZulebdnen, uareyo qriste, radganac cecxlmsaxurebisgan iyo moqceuli. magram man ar uaryo qriste da maTgan ewama qristesTvis.
Semdeg Camovida keisris despani da SemoeTvala [keisars]: „me Sevbrundi xazarebTan sabrZolvelad da Sen gigzavni leon patriks 80000 mxedriT da Tu sxvebic ginda, ai mTeli aRmosavleTi Sen winaSea.“
88
es rom gaigo sparsTa mefem, gamoiCina cbiereba da SemouTvala vaxtangs: „Tu Cveni RmerTebi RmerTebi arian, TavianT Tavs mouvlian; xolo Cven varT Zmebi, risTvis vixocebiT? davamyaroT mSvidoba.“ esiamovna es vaxtangsa da umetesad – mis didebulebs, TviT leon patriksac ki Zlier [eama] da dazavdnen.
maSin miiwvia sparsTa mefem vaxtangi da didZali ZRveni uboZa; mere Tqva: „rac gsurs Cemgan, iTxove“. xolo vaxtangma leon patrikis gadawyvetilebiT iTxova mSvidoba berZenTaTvis. es eZnela sparsTa mefes da uTxra: „ imisTvis davamyare SenTan mSvidoba, rom [110] SevideT saberZneTSi, radganac aq aris amisTvis CemTan despani xazarTa mefisa. axla Semisrulebia ivbimianosis dadgeniT.“
Semdgom mougzavna sparsTa mefem vaxtangs: „gavakeTe yvelaferi SenTvis sasiamovno da axla viTxov, rom momce Seni da colad da Sen TviTon wamoxvide Cem dasaxmareblad indoeTSi, sindeTsa da abaSTa [winaaRmdeg], radganac maTganaa damcirebuli Cemi mefoba“. amis gamgone vaxtangs eZneleboda [es], magram aiZulebda amis gakeTebas leoni, amitomac darTo vaxtangs neba wasuliyo 10000 mxedriT, xolo leonma dautova 10000 mxedari da Tavad wavida keisarTan da vaxtangma gaugzavna keisars ZRvnad armaRnebi, sparsTa mefisgan moZRvnili: alva samasi, ambari da muSki181 xuTasxuTasi litra; xolo gvirgvini da farCa TavisTvis daitova [vaxtangma].
wasvla vaxtangisa indoeTSimaSin vaxtangma mefed dasva Tavisi Ze daCi, xuTi wlisa, da Ta visi
da miranduxti misca colad sparsTa mefes, gaiyola Tan sami erisTavi: kalrjeTisa, oZraxesi, wunisa da Tavisi ejibi; xolo daCis dautova Svidi [erisTavi]: qarTlisa, xunanisa, samSvildisa, hereTisa, argveTisa da egrisasa; Tavisi deda da da xuaranZe waiyvana ierusalimis mosalocad. Tavdapirvelad mividnen baRdadSi, sadac SeuerTdaT leon patriki 10000 mxe driT. sparseTis mefem baRdadSi gadaixada jerovani qorwili; iqidan Cavidnen jorjaneTSi, amoxoces srulad da maT adgilas dasves sparselebi, elamelebi; iqidan mividnen indoeTSi, sadac vaxtangma TviTon mokla 15 Zlieri [111] bumberazi, romelTac daexocaT mravali sparseli orTambr
89
Zoli; daarbies indoeTi, garda cixeqalaqebisa; sami wlis ganmavlobaSi iq myofebma wamoiRes didi nadavli da Cavidnen sindeTSi. magram sindTa mefe iyo gmiri da mamaci. man cixeqalaqebi gaavso laSqriT; esxmodnen sparselebs da Jletdnen mravals. xolo vaxtangis [meomrebi] ar damarcxebulan. magram am brZolaSi amoxoca bevri sparseli orTambrZoli sindTa mefem da verc erTxel ver Sexvdnen vaxtangi da sindi erTmaneTs. xolo sindma RamiT moawyo samalavi da gagzavna orTambrZoli vaxtangis gamosawvevad, radganac gorgasals wilad xvda qalaqis karis dacva. maSin saurmag ejibma SesZaxa [misuls]: „ar xar mefis Tanaswori, aramed mona xar; da mec mona gamoval SenTan [sabrZolvelad]”. ekveTnen erTmaneTs da sindi daiqca; daewia saurmagi, hkra oroli zurgSi da mokla; da gamovida samalavidan 12 mxedari da mokles saurmagi (es gaakeTes vaxtangisTvis, magram RmerTma [igi] gaarida [xifaTs]).
vaxtangisa da sind mefis brZola da ganzraxvanawyenganrisxebulma vaxtangma Seutia, magram maT Tavi Sea
fares qalaqs. maSin sindma SesZaxa vaxtangs: „ugunuro, hgavxar yvavs, romelmac ipova daWrili qori, miiyvana Tavis budeSi da gankurna; xolo qorma moikriba Zala da frTebi [gaimagra], Seipyro yvavi baxlebiTurT, daxoca, SeWama da ufro gaZlierda. yvavs mowyalebis gamo ver aqeb, vinaidan ar moiqca jiSis Sesatyvisad da qors ver aZageb, radganac jiSis Sesaferi saqme gaakeTa. arc Sen Segefereba, radganac arian sparselebi Seni mtrebi da gaZlierebulebi Sens iseve gizamen.“
upasuxa vaxtangma: „cofiano! hgavxar Txunelas, romelmac ar icis brwyinvaleba mzisa, daZvreba miwaSi; [112] me axlandeli dideba ki ar msurs, aramed samomavlo, radganac Cemi mosvliT gadamirCenia mravali qristiani da maqvs sasoeba182 jvarcmulisa, rom masTan vivli.“ upasuxa sindma: „radganac imedi gaqvs mkvdrisa da sikvdilis Semdgom masTan sasufevels [natrob], saWiroa, iCqaro. xval gamodi da gaggzavni Sen, rogorc gavgzavne warCinebuli Seni Sen winamorbedad.“
meore dRes gamovida sindTa mefe da aqedan gavida vaxtangi da orives hqonda oroli; erTmaneTs [gars] urbendnen, raTa mox
90
erxebulad ekraT [mowinaaRmdegisTvis]. maSin dro ixelTa sindma, rom ekra vaxtangisTvis, magram vaxtangma simardiT aicila misi oroli da Tavad Semouara, hkra sinds marcxena beWSi; erTi wyrTis [siRrmeze] gauara [orolma] da gadmovarda sindTa mefe. xeli Cahyo vaxtangma, fexSi waavlo da TreviT wamoiyvana sparsTa mefesTan. yvelam Seasxa didi qeba vaxtangs, xolo sparsTa mefem [Tavs] daayena mkurnalebi, gankurna sindTa mefe da mosTxova mas cixeqalaqebi.
radganac mis Zes epyra [qveyana] mamis Sepyrobis Semdgom, amitomac urCia vaxtangma sparsTa mefes, aeRo xarki da [aeyvana] mZevlebi, xolo mefe mSvidobianad gaeSva. moewona es [azri] sparTa mefes da dades samSvidobo zavi. amitomac daumegobrda sindTa mefe vaxtangs, upirvelesad, radganac ar mokla da, meorec, misi wyalobiT gaTavisuflda; da miarTva vaxtangs uricxvi [saboZvari]. Semdgom iqidan wamosulebi mividnen abaSeTSi da moTminebiT ibrZodnen, radganac [abaSebma] gadmoagdes CalaTa wyali da mxolod daSrobis Semdgom Sevidnen, amoJlites, daatyveves, daarbies da wamovidnen gamarjvebulebi. xolo vaxtangi antioqiidan Cavida qalaq uraSi183 da iq daxvdnen deda da misi da, gamoemarTnen da Camovidnen somxeTSi. iqidan [vaxtangma] gamouSva leon patriki da berZebTa laSqari da gagzavna Tavisi [113] despani colis, kaTalikosisa da 12 episkoposis Camosayvanad (radganac eubneboda sparsTa mefe, misi da SeerTo colad vaxtangs. magram vaxtangma acnoba, rom coli hyavda, ramac Seawuxa sparsTa mefe).
Camosvla vaxtangisaxolo mcxeTis episkoposma Seityo184 kaTalikosis Camoyvanis
[ambavi] da am mizeziT mefes daswama qristes auryofa da dawyevla igi laSqriTurT. naxa mefem da Tqva: „Tumca marTali var, magram saWiroa Tavmdabloba“ da miuaxlovda, raTa fexT mTxveoda. xolo man moiqnia fexi da fandakiT185 Caumsxvria kbilebi qristesiT 472, qarTuliT 224 [wels]. uTxra mefem: `SuriT gaakeTe ase, radganac mova Senze ufrosi da am gziTac [ginda] aRmaSfoTo, magram me arafers gizam imis garda, rom gagzavni kostan
91
tinepolSi“. xolo kostantinepolSi gaasamarTles igi da mrisxanebiT sisxlis daRvris gamo gankveTes, rom veRar [aResrulebina] wirva, xolo mefis SeuracxyofisaTvis [daudgines] sikvdili da gagzavnes mRviZarebis monasterSi, samudamo eqsoriobaSi.186
Semdeg Camovidnen vaxtangis coli, kaTalikosi da episkoposebi qristesiT 473, qarTuliT 225 [wels]. miegeba mefe, Camoiyvana mcxeTaSi da gadaixada qorwili, Tavisi [adrindel qorwinebebis} msgavsi. keisars mziTvad moeca egriswylis iqiTa miwebi. mefem kaTalikosad perte daadgina mcxeTaSi da samoeli ki – zemo eklesiis episkoposad. sxva episkoposebi ki dasva:
1. klarjeTSi2. eruSeTSi3. wunSi4. manglisSi5. bolnisSi6. rusTavSi
[114] 7. ninowmindaSi8. WeramSi9. CeleTSi10. xornabujSi11. agarakSi12. niqozSi
Semdeg gauCina vaxtangs elenem ori Ze da ori asuli. vaxtangma daCis, Tavsi Zes, misca, qalaqebi Werami, nekresi da xornabuji, mTeli mtkvris aRmosavleTi da TviTon ki dajda ujarmaSi, gaamagra igi da mravali wlis ganmavlobaSi amagrebda iveriis cixeqalaqebs.
sparselebis SemosvlaSemdeg mokvda sparsTa mefe da mis nacvlad gamefda xosro,
Ze misi. igi gamoemarTa berZnebTan sabrZolvelad da acnoba vaxtangs: `ase mirCies Cemma uxucesebma, rom Camovide SenTan da Sen SemiZRve saberZneTSi.“ es rom Seityo vaxtangma, Tqva: „galese, mWedelo, maxvili, raTa swrafad [Senve] gagerWos.“ sparselebs ki acnoba: „Tavdapirvelad CemTan sabrZolvelad gaemzade da
92
Semdeg Sedi saberZneTSi“; aseve wargzavna [macne] keisarTan da yovelive Seatyobina; TviTon ki dadga ujarmaSi, gaamagra iveriis cixeqalaqebi, baris mcxovrebT ubrZana Sehfarebodnen kavkasias, mTebsa da simagreebs.
movidnen sparselebi da daarbies hereTis cixeqalaqebi da daibanakes iorze 740000iani laSqriT qristesiT 499, qarTuliT 251[ wels]. sami dRis ganmavlobaSi iyo Seuwyveteli brZola da orive mxridan uamravi [mebrZoli] daeca. maSin vaxtangma gayo Tavisi laSqari, 20000 qveiTi miavlina mTebisken, spasalari 20000 mxedriT – erT mxares da Tavad 100000 meomriT Tavs daesxa ganTiadze, SeiWra vaxtangi da daeca xosro mefes. xolo xosro gaiqca da [vaxtangma] mokla misi Ze. magram im brZolaSi viRac sparselma [115] vaxtangs mkerdSi sca isari. Tumc ki SuadRemde iyo brZola, damarcxdnen sparselebi da amowyda maTi 130000, xolo vaxtangisa – 28000 [mebrZoli] da wamoiyvanes uricxvi tyve.
sparselebi laSqris simravlis gamo Cadgnen rusTavSi, radganac daWres mefe da veRar devnidnen maT [qarTvelebi]. Wrilobis gamo damZimda vaxtangi, radgan isari filtvamde hqonda gasuli. amis gamgone sparselebma aikles qarTli, magram verc erTi cixeqalaqi ver daarbies. es rom Seityo, keisari didi laSqriT gamoemarTa vaxtangis saSvelad.
gaiges sparselebma keisris mosvla da daxvdnen karniforaSi. am brZolaSi orive mxridan uricxvi laSqari daixoca, radganac sisxlis mdinare dioda. verc erTma ver gaimarjva da gabrundnen TavTavianT mxares. xolo vaxtangi sasikvdilod damZimda. maSin misca Tavis Ze daCis mefoba da keisris asulisgan Sobilebs – taSiskris zeda mxridan zRvamde saerisTavod, daubara siyvaruli da erTguleba berZenTa. Semdeg gardaicvala mamaci da mowameobis Rirsi gorgasali qristesiT 499, qarTuliT 251 [wels].
34. mefe daCi. 15 weli imefadajda mefed daCi, Ze misi, da daiwyo aoxrebulis aSeneba. am
dros mokvda kaTalikosi petre da dasva [daCim] samoeli. mefem ubrZana kaxeTis mTielebs gaqristianeba, xolo maT ar isurves da gandgnen tomTa mTavrebi. Semdeg mokvda vaxtangis Ze leoni
93
da darCa Zma misi mirdati. mirdats [116] gaucvala daCim javaxeTis teritoria da daibruna egriswylis qveda miwebi, mirdatis deduleTi. mirdati daCis morCilebaSi erisTavobda taSiskridan zRvamde. daCim imefa keTilad, Semdgom gardaicvala qristesiT 514, qarTuliT 266 [wels].
35. mefe bakuri. 13 weli imefagamefda Ze misi bakuri da mefobda keTilad da uSfoTvelad,
radganac arsaidan ar gamouCnda mteri mefobis dros. Semdgom gardaicvala qristesiT 528, qarTuliT 280 [wels].
36. mefe farsmani. 14 weli imefagamefda misi Ze farsmani da daipyro mTeli giorgia187. mis
dros mokvda kaTalikosi samoeli, dasva TavfeCagi. isic mokvda, dasva Cigirmani. aqamde iyo mSvidoba da emorCilebodnen mirdatis Zeebi farsmans. Semdgom movida sparsTa mefe qristesiT 536, qarTuliT 228 [ wels] da aaoxra qarTli. maSin farsmanma iTxova mSvidoba da aRuTqva morCileba. xolo man mousmida da daicva eklesiebi xeluxleblad da wavida. im droidan gaiyvnen gorgaslis STamomavlebi: farsmani erCoda sparselebs, xolo mirdatis Zeebi – berZnebs. Semdgom amisa gardaicvala farsman mefe qristesiT 542, qarTuliT 294 [ wels].
37. mefe farsmani. 15 weli imefamis Semdgom dajda Zmiswuli farsman mefisa, farsmanive
saxelad, mefed. da iyo Zlier morwmune da Sehmata eklesiebs. mis zeobaSi mokvda kaTalikosi Cigirmani. dasva saba. [117] am droidan aRar mohyavdaT kaTalikosi saberZneTidan188, aramed svamdnen warCinebul didebulTa Zeebs. mokvda kaTalikosi saba; manve dasva evlaviozi. mis zeobaSi movida 13 mama SuamdinareTidan. miegeba evlavioz kaTalikosi da moikiTxa asurul enaze, xolo maT qarTulad upasuxes, radganac ar icodnen erTmaneTs [romel enaze dalaparakebodnen].189 maTi saxelebia:
1. ioane zedazneli2. daviT garejeli
94
3. stefane xirseli4. ioseb alaverdeli5. zenon iyalToeli6. antoni martomyofeli7. ise wilkneli8. TaTe mamebeli9. Sio mRvimeli10. isidore samTavneli11. abibos nekreseli12. miqel ulumboeli13. piros breTeli14. da elia diakvaniganmanaTlebelni da aRmaSenebelni qarTlis eklesiamonas
trebisa. Semdeg imefa farsmanma keTilad da gardaicvala qristesiT 557, qarTuliT 309 [wels].
38. mefe bakuri. 13 weli imefamis nacvlad Ze misi bakuri gamefda. man gawminda giorgia urw
munoebisagan, [118] gaamravla mRvdlebi da diakvnebi. mokvda kaTalikosi evlaviozi da dasva [bakurma] makari. am dros iyo somxeTis mTavari, saxelad vasqeni190. igi wavida sparseTis mefis winaSe, uaryo qriste da gaxda cecxlis msaxuri. xolo sparsTa mefem misca ranis erisTavoba da gamoagzavna. am vasqens hyavda coli SuSaniki da aiZulebda qristes uaryofas, magram SuSanikma ar isurva da man [vasqenma] mokla igi saSineli tanjviT. es rom Seityo, bakurma Sekriba Tavisi laSqari da wavida moulodnelad. xolo vasqeni idga velze mtkvris napiras, sadac uerTdeba anakertis mdinare. iq daesxa bakur mefe, Seipyro vasqeni da daWerili Zelze Camohkida, xolo SuSanikis gvami wamoiRo da daasvena curtavSi. Semdeg gagzavna despani sparsTa mefesTan da iTxova Sendoba. sparsTa mefes ar surda [bakur] mefis SeerTeba berZenTa mefesTan, amitomac gmo vasqeni da dahpirda bakurs sikeTis qmnas, xolo ranSi sxva erisTavi gagzavna. mere mokvda kaTalikosi makari da [baqarma] dasva simoni. Semdeg mokvda bakur mefec qristesiT 570, qarTuliT 322 [wels].
95
Semosvla qasresi. guaram kurapalati191 (575-600)xolo bakur mefis Svilebi ver aiRebdnen [xelT] mefobas
mcirewlovnobos gamo da darCnen kaxeTSi. maSin sparsTa mefem gamoagzavna Tavisi Ze qasre erisTavad ranisa da movakanisa. qasrem gadaibira saqarTvelos erisTavebi, manve misca saerisTavoebi samkvidrod da didZali ganZi. calcalke gandgnen qarTlis erisTavebi da xarks uxdidnen qasres. bakur mefis Zeebi iyvnen mTiuleTSi da mirdatis Zeebi klarjeTSi. sxva mTeli qarTli da somxeTi daipyres sparselebma da ebrZodnen berZnebs. [119] Semdgom amisa atyda SfoTi sparseTSi192 da wavida qasre mamis saSvelad. ar ecalaT sparselebs. maSin iveriis yvela erisTavi Seikriba da iTxova TavisTvis berZenTa keisrisgan mefed Tavisive mefeebis STamomavali. es iyo dro, roca marTavdnen aznaurebi da moakldaT mmarTveloba im borotTagan.
amave dros mcxeTa Txeldeboda da Tbilisi Sendeboda, armazi mcirdeboda da kala193 mdidrdeboda. xolo keisarma misca mefed guarami, vaxtang gorgaslis asulis ZeTagani mirdatis disgan da Tavad bagratovani. da misca keisarma guarams kurapalatoba da pativi miago. Seikrenen yvela erisTavi da iveriis mxedarTmTavrebi, svimon kaTalokosi da episkoposebi da akurTxes mefed giorgiisa guarami dasabamidan 4524, berZnuliT 6083, qristesiT 575, qarTuliT 327 [wels], me8 indiqtions194.
[120] bagrationTa gamefeba195 es guarami iyo friad morwmune da eklesiaTa maSenebeli mefe.
misi zeobis dros mokvda kaTalikosi svimeoni da [guaramma] dasva samoeli. xolo bakuris Svilebma daipyres kaxeTi da hereTi da erisTavobdnen iq guaram mefe kurapalatis morCilebaSi. Semdgom keisarma didZali ganZi gamougzavna guarams, raTa gamoeyvana Crdiloelebis laSqari da SebrZoleboda sparselebs.196 xolo guaramma gamoiyvana osebi, ZurZukebi da didoelebi, saqarTvelos laSqriT waruZRva; arbevda da aoxrebda adrabagans mravali xnis ganmavlobaSi. magram, rodesac baram Cubinma mokla TurqTa mefe da gandevna Turqebi, amiT moicales sparselebma. gaiges ra es berZnebma da qarTvelebma, ukanve gamo
96
brundnen. guarami amagrebda cixeqalaqebs, radganac eloda sparselebs. magram wyaloba hyo RmerTma, Seipyro baram Cubinma sparsTa mefe ormuzdi colis ZmiTurT, dauwva Tvalebi da qasre, Ze misi, brZoliT gandevna. xolo ltolvili qasre mivida mavrik keisarTan. am qasres mavrik keisarma misca colad Tavisi asuli da Zlieri laSqari [121] (da sTxova keisarma, rom Suri ar eZiebina qarTlze da yofiliyo CvenTan Tavisuflad. xolo qasrem aRTqmiT daudastura da gaTavisuflda iveria). movida da daipyro sparseTi qasrem. xolo guaram kurapalati mefobda keTilad, magram erisTavebi ver Secvala, radgan gujriT hqondaT [miniWebuli mflobeloba] keisrisa da sparsTa mefisgan, Tumca guaramis morCilebaSi iyvnen. mokvda kaTalikosi samoeli da dasva [guaramma] samoelive. Semdgom Tavadac gardaicvala qristesiT 600, qarTuliT 352 [wels].
40. mTavari stefanozi. 19 weli imTavradajda Ze guaram kurapalatisa stefanozi. magram aman ver
gabeda mefed wodebuliyo, sparselebisa da berZnebis moridebiT. mxolod erisTavTmTavrad miiCnevdnen. xolo iyo es stefanozi urwmuno da RvTis uSiSari197. mis zeobaSi mokvda kaTalikosi samoeli da aman dasva barTlome. kvlav atyda areuloba saberZneTSi, radganac foka mxedarma Seipyro mavrik keisari da mis Tvalwin amoxoca misi Zeebi, mere mokla mavrikic da Tavad gaxda keisari. maSin qasrem daiwyo Tavisi simamris sisxlis aReba da stefanoz mTavari ganudga berZnebs da SeuerTda sparselebs. xolo qasrem, romelicaa xosro, aiklo da gadawva saberZneTi da ierusalimidan wamoiRo Zeli cxovrebisa da Sebrunda sparseTSi.
erekle keisris mosvlaSemdeg adga erekle da Seipyro foka keisari, cecxlze daw
va igi da TviTon gakeisrda. Sekriba didi laSqari da wamovida Zelicxovlis saZebnelad da pirvelad movida qarTlSi. xolo stefanozma ar isurva gandgoma sparsTagan, gaamagra cixeqalaqebi da ibrZoda Tbilisidan (radganac [121] iyo uSiSari, mamaci, Zlieri da sakuTar Tavs mindobili da xocavda berZnebs
97
mravali dRis ganmavlobaSi).Semdeg brZolaSi Camoagdes da mokles stefanozi qristes
iT 619, qarTuliT 381 [wels]. magram cixisTavma ar misca kalis cixe, lanZRa kidec keisari erekle ase: „romelsac gabia vacis wveri da kiseri Txisa“. amis msmeneli keisari ambobda: „es naTqvami araa cudi“. moatanina wigni danielisa, iq naxa: „gamovides vaci dasavleTisa da Semusros rqa aRmosavleTis verZisa.“ gaixara am wimaswarmetyvelebis gamo da wavida sparseTSi, xolo TbilisSi datova Tavisi erisTavi jibRu da qarTlis mTavrad – adarnese, Ze bakur mefisa, raTa SebZolebodnen cixes. maT mcire xanSi waarTves kalis cixe da gamoiyvanes cixisTavi, gamoutenes piri drahkaniT198 keisrisTvis winaswarmetyvelebis gamo; Semdeg gaaZres tyavi keisrisTvis uSveri [sityvis] kadrebisaTvis da daawies keisars misi tyavi. maSin kvlav waarTves berZnebma qarTlis sazRvari – speri da klarjeTis bolo, zRvis napiri da egriswylis iqiTa [mxare]; xolo stefanoz mTavris Svilebi darCnen klarjeTSi da iq izrdebodnen, danarCeni iveria ki daipyro adarnesem, bakur mefis Zem199.
41. mTavari adarnese. 20 weli imefaxolo mTavrobda adarnese iveriaze, erisTavebi ki iyvnen Tav
TavianTTvis saerisTavoebis Seucvlelad da emorCilebodnen adarneses. mis zeobaSi mokvda kaTalikosi barTlome da aman dasva iovane. adarneses mTavrobis mesame wlis Semdgom gamoCnda mahmadi, moZRvari sarkinozTa. aseve mokvda kaTalikosi iovanec da dasva [adarnesem] babila. xolo keisarma [123] aaoxra sparseTi, mokla qasre da wamoiRo jvari patiosani da kvlav movida qarTlSi, dagzavna qadagebi, rom yoveli qristiani Sesuliyo eklesiebSi da sxva urwmunoebi gareT gamwydariyvnen. magram urwmunoebic Seerivnen qristianebs da ar isurves gaqristianeba. maSin moavlina keisarma maxvili da amoJlita, radganac eklesiebidan sisxlis mdinareebi dioda da gawminda rjuli urwmunoTagan. Sevida da waiRo manglisidan fexis ficari uflisa da eruSeTidan – samsWvali. amitom evedra adarnese mTavari, ar waiRo es saganZuri, magram ar mousmina [keisarma] da waarTva.
98
Semdeg mokvda kaTalikosi babila; amanve dasva Tabori. Semdeg mokvda adarnese qristesiT 639, qarTuliT 391 [wels].
42. mTavari stefanozi. 24 weli imTavradajda Ze misi stefanozi mTavrad da verc aman gabeda mefis
saxelis darqmeva, magram iyo morwmune da eklesiaTa maSenebeli da rjulis gamwmendi. xolo gamoCenili iyo moZRvari sarkinozTa mahmadi qristesiT 622, qarTuliT 374 [wels] da daepyro arabeTi da iamaneTi. mokvda igi da mis nacvlad dajda abubeqiri200. es Sevida baRdadSi da daatovebina sparselebs iZulebiT cecxlis msaxureba da aqcia sarkinozebad (radganac erekle keisris Sesvlidan gaavebulebi iyvnen sparselebi da win veRar aRudgnen). mokvda abubeqiri da dajda omari. es ufro gaZlierda, amitomac gamovida keisari erekle masTan SesabrZoleblad palestinaSi; magram acnoba viRac monazonma, rom „miscao RmerTma agarianebs aRmosavleTi; gabrundi“. keisris gabrunebisas berZnebma dafles saganZuri. xolo stefanozs hyavda ori Ze – miri da arCili. [124] am dros gayo Tavisi saganZuri stefanozma, naxevari misca mirs da naxevari – arCils. aseve qarTlis eklesiis saganZuric dafles mcxeTis saCrdilobelSi. Semdeg stefanozi da miri wavidnen egrisSi, xolo arCilma saganZuri dafla ujarmis xevSi da qarTlis saganZuri – gorSi, rac keisar ereklesve ganewesebina. amis Semdeg arCilic Sevida egrisSi da iq yofnisas mokvda stefanoz mTavari qristesiT 663, qarTuliT 415 [wels].
43. mefe miri. 5 weli imefaSemdeg gamefda Ze stafanozisa, miri. misi mefobis dros,
egrisSi Taboris kaTalikosobisas, movida murva yru, diswuli mahmadisa, uricxvi laSqriT; vervin aRudga win. daarbia somxeTi, qarTli, rani da mTeli kavkasia. rodesac Seityo mefis egrisSi yofnis [ambavi], Cavida argveTSi da iq SeebrZolnen iqauri mTavrebi daviTi da kostantine da misi mravali meomari amoxoces. Semdeg [sarkinozebma] Seipyres mebrZolebi da mihgvares murvan yrus. xolo is aiZulebda qristes uaryofas, magram maT ar isurves da tanjviT daxoca.
99
maSin iyvnen miri da arCili anakofiis cixeSi, sadac aris RvTis dedis xelTuqmneli xati. mivida murvan yru da alya Semoartya. im dros sarkinozTa Soris moxda saswauli, radganac airivnen da mefeebs zevidan esmaT xma: „gadiT sabrZolvelad“. gavidnen da amoJlites mravali mcirericxovnebma. daiWra miri da sarkinozebi, devnilebi, gaiqcnen; gaiares guriis gza da Cavidnen baRdadSi; xolo mefeebma gagzavnes despani keisar kostantinesTan da es yovelive acnobes. amis sanacvlod keisarma gamougzavna gvirgvini da didi qeba: „radganac [125] Tqveni dabrkolebis wyalobiT ukan gabrundnen sarkinozebi“. aseve leonisTvis eboZebina mkvidrad afxazTa erisTavoba mefeTa samsaxuris gamo (radganac es leoni iyo keisrisgan [daniSnuli] pirveli erisTavi). magram Semdgom damZimda Wriloba mir mefisa. amitomac uTxra arCils mTeli saganZuris [Sesaxeb yvelaferi] da Seavedra samefo da Tavisi Svidi asuli; uTxra asulebis Sesaxeb: „Senc ici, ar SegvirTavs Cveni asulebi erisTavebisTvis, aramed [migvicia] Cveni wris mefeebisTvis; xolo axla mieci saqarTvelos erisTavebs.“ aseve auwya dafluli ganZis Sesaxeb da Semdgom mcire xnisa gardaicvala mir mefe qristesiT 668, qarTuliT 420 [wels].
44. mefe arCili. 50 weli imefagamefda Zma misi arCili.201 misca miris erTi asuli guaram kura
palatis mamis Zmiswulis Zes da sxvebi – qarTlis erisTavebs, rogorc uTxra mir mefem. xolo leoni evedra, misTvisac miecaT [colad] miris asuli da saukuno morCilebamsaxurebaSi iqneboda. misca [asulica] da kostantine keisris mier gamogzavnili gvirgvinic maspinZlobisas [gaweuli] kargi samsaxurisa da saukuno morCilebis gamo. Semdeg wamovida da ganago egrisi, radganac murvan yrus Semosvlis Semdgom ar darCa qarTlSi nageboba. gadmovida xidris nacixarSi; iq masTan mivida adarnese bagratovani, Zmiswuli adarnese brmisa, iTxova mamulis ymoba202. da misca arCilma Sulaveri da artani; Semdgom mivida kaxeTSi da Tavis taZreuls203 uboZa kaxeTi da gaaaznaura; Semdgom colad SeirTo asuli guaram kurapalatis ZeTagan [erTerTisa], romelic iyo STamomavali vaxtang [126] gorgaslis asulTa Svilebisgan [erTerTisa]. TuSeTs,
100
xunZaxsa da mTis warmarTebs kvlav ganagebda abuxosro; da ar isurva arCilma misTvis wuqeTis micema, vinaidan iq naxa mTavari, romlisTvisac vaxtangs eboZebina wuqeTi. aseve mravali tomis beladi amoexoca murvan yrus da arCilma isini iZulebiT monaTla. Semdgom mouyvana adarnese brmis Zmiswulebi da dasva isini SakixSi da damkvidrdnen isini gulgulamde da misca abuxosros qvrivi da wuqeTi cixekariTurT. amave droSi naxevari pitiaxSTa, romlebic ar SeuSves klarjeTSi, wavida taoSi, aaSena kalmaxis cixe da daikava igi. xolo arCils SeeZina ori Ze – ioane da juanSeri da oTxi asuli. 50 wlis gasvlis Semdgom, marTalia, iyo mSvidoba, magram Tavis kvals damdgari ar iyo giorgia, radganac waebilwa igi yrus, Tumc ki bevri dro gasuliyo. maSin movida mahmadis naTesavi WumWuasimi da vervin aRudga win. Semovida, daarbia qarTli da daiwyo kaxeTSi Sesvla (mis gamo did SiSs Seepyro mefeebi da mTavrebi) qristesiT 718, qarTuliT 470 [wels]. xolo arCilma gadawyvita misvla masTan da Tavi gawira qveynis dacavad. misul arCils Seegeba asimi da Seiyvara simamacisa da warmosadegobis gamo da didad sca pativi. Semdeg aiZulebda qristes uaryofas, magram arCilma airCia warmavlis sanacvlod maradiuli sufeva da ewama tanjgvagvemiT. Semdeg aResrula Tavis mokveTiT da axla ixarebs qristes winaSe. xolo amis maqnisi asimi gabrunda da wavida.
45. mTavrebi ioane da juanSeri. 19 weli imTavresSemdgom amisa arCilis Zeebi – iovane wavida egrisSi, waiyvana
deda da Tavisi ori da, xolo juanSeri darCa qarTlkaxeTSi. da iyo maTi umcrosi da [127] mSvenieri [garegnobisa]. es esma xazarTa mefes da man moiTxova colad da aRuTqva Svela sarkinozebis [winaaRmdeg]. magram amaT ar inebes TavianTi dis Seuracxyofa warmarTisagan. es rom Seityo, xazarTa mefem gamoagzavna Tavisi sardali bulCani. gadmoiares lekeTis gza da moadgnen adgils, sadac cixeSi [gamagrebuli] iyo juanSeri. mcire droSi gamoiyvanes da daarbies Tbilisi safuZvliTurT qristesiT 731, qarTuliT 483 [wels]. gaiares darielas gza. magram SuSanma arCia sikvdili warmarTisagan Seuracxyofas. hqonda beWedSi sawamlavi, gamowova da mokvda. sardalma waiRo misi gvami da juanSeris waiyvana.
101
da mividnen xazareTSi. xolo mefe gabrazda SuSanis sikvdilisa da sardlis gaufrTxileblobis gamo, moabmevina sardali cxenis Zuaze da WebebiT gaglijes. xolo juanSeri masTan iyo Svid wels, Semdeg gamoagzavna didZali saganZuriT da dabrunda qarTlSi qristesiT 738, qarTuliT 490 [ wels]. am xnis ganmavlobaSi gairyvna qveyana. vinc ki gamoCnda mefobis Rirsi xosroiani, agarianebma Seaviwroves, radganac gaizarda sarkinozTa Zala da daipyres qarTli da Tbilisi da gamravldnen mTavrebi. daiwyo gandgoma, erTmaneTis rbeva da kvla. xolo juanSerma SeirTo adarneses, stefanozis SvilTaSvilis, asuli204 latavari, radganac isini ganagebdnen klarjeTs. am dros movida agariani amira, saxelad xuasro da mTavrobda somxeTSi, qarTlsa da hereTSi. aman aaSena xazarebisgan aoxrebuli Tbilisi. berZnebic dauZlurebulebi iyvnen xazarTagan, radganac waarTves zRvispireTis momijnave mxare.205 maSin Zmiswulma leon afxazTa erisTavisa, meore leonma, daikava mTeli egrisi da iwoda afxazTa mefed, radaganac mokvda ioane erisTavi qristesiT 786, qarTuliT 6 [wels]. da juanSeric daberda da mokvda isic qristesiT 787, qarTuliT 7206 [wels]. aseve gadga grigol mTavari da man daipyro kaxeTi.
[128] 46. mefe aSot kurapalati. 39 weli imefa207 xolo am dros gaafarTova RmerTma mefoba aSot kurapalati
sa bagratovanisa, radganac saxlad hqonda Tbilisi da bardavi da garSemo miwebi. maSin mivida maslami saberZneTSi da ukanve gaiqca gawbilebuli; da dasustdnen sarkinozebi, xolo TbilisSi aRaravin darCa sarkinozi, garda aliSuabis Zisa. amave dris Semoikriba aSot kurapalatma laSqari da movida qarTlSi. mas exmareboda Teodosi, afxazTa mefe, radganac leoni gardacvlili iyo. da es Teodosi iyo siZe aSot kurapalatisa; xolo grigol kaxTa mTavari movida da mas uSveles mTiulebma da Tbilisis amiram.208 SeebrZolnen qsanze; brZolis Semdeg damarcxda grigoli da daikava aSotma qsnidan klarjeTamde [teritoria]. Semdgom movida xalil iaziTis Ze arabi qristesiT 791, qarTuliT 13 [wels]; daipyro somxeTi, qarTli, hereTi da win ver aRudga aSot kurapalati da eZebdnen aSots. xolo wasuli aSoti dabanake
102
buliyo fanavaris tbis piras ojaxiTurT; rodesac Wames puri, mcired CaTvlimes. mZinareebs daesxaT laSqari sarkinozebisa. maSin Seewia aSots RmerTi da mcirericxovani laSqriT amoxoca uricxvi sarkinozi da win gaireka yvelani. Semdeg wavida SavSeTSi, radganac SavSeTi iyo dangreuli yrus Semdgom, xolo vinc ki darCeniliyo, miegeba aSots da friad Seiyvara. aSotma aaSena da gamoisyida dabebi, [129] gaamravla soflebi da kvlav axelmwifa RmerTma SavSeTze. da mravaljer misca RmerTma sarkinozebze Zlieri gamarjveba da berZenTa nebiT daikava qveyana. isev gamovida aSoti, raTa Seekriba laSqari. magram laSqris Sekrebemde daesxnen sarkinozebi da gaiqca aSoti nigalis mxares, raTa moeZebna Tavisi laSqari. sarkinozebi kvalSi Caudgnen, xolo aSoti Seefara artanujis cixes; Sehyvnen sarkinozebi artanujis cixeSi, magram aSoti Sevida petrepavles eklesiaSi. Seucvivdnen sarkinozebi da dakles sakurTxevelze aSot kurapalati, qristesiT 826, qarTuliT 46 [wels]. amis gamgone aSot kurapalatis eri daewia sarkinozebs da amoJlita, erTmac ver daaRwia Tavi. xolo aSot kurapalatis Semdgom waarTves mis Zeebs garSemo qveynebi, isini izrdebodnen SavSeTSi, klarjeTsa da artanujis cixeSi. xolo rodesac wamoizrdnen, kvlav daipyres TavianTi mamis naqonebi [teritoria] da xarks uxdidnen sarkinozebs.
maSin TbilisSi iyo ali Suabis Ze, romelic xalils daedgina amirad. am dros gadgnen gardabnelebi da dasves qorikozi209 daCi, Ze ioane qobulisZisa. mokvda daCi da dasves samoel donauri. Semdeg movida xalil arabi. SeebrZolnen gardabnelebi, gandevnes da amoxoces uamravi sarkinozi da dajda TbilisSi amira isaak ismailis Ze. kvlav mesamed Semovida xalili da mokles javaxeTSi. Semdeg movida qarTlSi momedi, Ze xalilisa. amas mohyva bagrati, Ze aSot kurapalatisa; misca qarTli da gaamefa. xolo saaki gamovida Tbilisidan da dadga rexSi. mividnen momedi da bagrati da iq Seibnen. verc man sZlia da verc – amaT; da wavida momedi bardavSi qristesiT 841, qarTiliT 61 [wels].
103
47. mefe bagrati. 35 weli imefabagrat Ze aSot kurapalatisa am qoronikons gamefda da mis
gamefebamde mahmadis [130] gamoCenidan gasuli iyo 269 weli. Semdgom movida buRa Turqi,210 baRdadidan gamogzavnili amirmumlis mier, daarbia somxeTi, daatyveva maTi mTavrebi, movida da moadga Tbiliss. SeuerTda mas bagrat mefec, daarbia Tbilisi, gamoiyvana saaki da mokla, radganac ar emorCileboda mas.
am dros gamovida sabrZolvelad Teodose, mefe afxazTa, xolo buRam gagzavna Tavisi spasalari ziraqi da bagrat mefe. Seibnen, gandevnes Teodose mefe da gaiqca dvaleTis gziT; magram ukan mobrunebul buRas gadaudgnen gardabnelebi jvris bolos da didad daazarales misi laSqari. xolo buRa mivida da dabanakda WarTaleTSi da cdilobda oseTSi Sesvlas, magram Seipires mTiulebi abubaz somxeTis erisTavma da guaram mamfalma, ar gaeSvaT buRa. am mizniT gaimetes mTiulebma mZevlebi da daudgnen simagres. SemoeswroT Tovlic da mravali [mebrZoli] buRasi daixoca. aseve maTi cxenebi daJlita ielma. Semobrunda [buRa] da daizamTra bardavSi. Seipyro viRac xucis Ze, romelic mTavari iyo gardabanSi; gaxsna darubandis kari, gamoiyvana xazarebis samasi ojaxi da dasxa SamqorSi; aseve darialidan gamoiyvana osebis sami aTasi ojaxi da dasxa dmanisSi da surda oseTSi Sesvla. amis gamgone amira mumlma, rom buRa ipirebs xazarebs, waiyvana baRdadSi da mis nacvlad daadgina momed xalilis Ze. Semdgom gadaayenes momedi da daadgines ise Sixis Ze; kaxeTSi qorekozi iyo gabriel donauri. kvlav gadayenes ise da daadgines amira abraami. Semdgom movide igive momedi da ufro didi surviliT daipyro somxeTi, qarTli da rani da wavida. mis nacvlad dadga amirad [131] saakis naTesavTagani kaci gabuci da Zlier gagulisda. es gabuci Seipyro guramma, mefe bagrat kurapalatis Zmam, da gagzavna saberZneTSi. am gurammave daipyro javaxeTi, TrialeTi, taSiri, aboci da artani da mudam ebrZoda sarkinozebs: zogjer isini sZlevdnen da umetesad, mravaljer – es [sZlevda]. amanve gauyo qveyana Tavis Zmebsa da somxeTis mefes, Tavis colisZmas. Semdeg mokvda bagrati qristesiT 876, qarTuliT 96 wels.
104
48. mefe daviTi. 5 weli imefagamefda Ze bagratisa daviTi. am dros movida mefe afxazTa da
daipyro qarTli da datova erisTavad CixaS tineni, Ze dimitrisa. xolo Semdgom, gardaicvala ra giorgi mefe afxazTa, misma colma mokla tineni Ze dimitrisa da icrua ioane mTavarTanac da gadaagdes zRvaSi dimitrisave Ze bagrati. magram RmerTma ixsna igi da mivida konstentinepolSi. xolo mefe ioanem Tavis Zes colad mouyvana asuli guaramisa, aSot kurapalatis Zisa. Semdgom mokvda ioane da dajda Ze misi adarnese mefed afxazTa. maSin ekava liparits TrialeTi. aman moiyvana da ipatrona mefe daviTi, Ze bagrat kurapalatisa. magram am daviTs mtrad aRudga narse, Ze guaram mamflisa, radganac es narse da guarami iyvnen afxazTa mxridan. xolo mefe daviTsa da liparits Svelodnen somxebi da ibrZodnen qarTlisTvis. erT dRes moatyua narsem mefe daviTi da mokla igi RalatiT qristesiT 881, qarTuliT 101 [wels].
49. mefe adarnese. 42 weli imefagamefda Ze daviTisa adarnese. Seikribnen somxebi da qar T ve
lebi da aSoti, Zma daviT mefisa, da sarkinozebi [132] adarnesesTan erTad,211 SeebrZolnen narses. gandevnes da waarTves cixe da wavida narse kostantinepolSi. maSin kostantinepolSi Sesul dimitris Zes bagrats misca keisarma laSqari, movida zRviT da daipyro afxazeTi, mokla adarnese, Ze ioanesi da SeirTo coli misi, asuli guaram mamflisa. am bagratma gamoiyvana narse, Tavisi colis Zma, misca laSqari da SeaSvela osebi; gadmovidnen samcxeSi da daipyres cixeebi oZraxe, jvariscixe da lomsiaTi; iq Sekriba narsem laSqari da gamoemarTa adarnesesken. xolo adarneses uSveles guaramma da somxebma; Seibnen mtkvarze. brZolaSi damarcxdnen narse da bayaTar osi. Seipyres narse da mokles aspinZis xevSi da aRigava misi STamomavloba.
xolo gurgen kurapalati, aSot didis SviliSvili, wavida taokalmaxidan da cxovrobda SavSeTsa da artanSi. Semdeg erTmaneTs gadaemternen gurgeni da adarnese mefe da uSvela adarneses bagrat artanujelma. Seibnen artanis xevSi, brZolaSi daWres gurgeni, Seipyres da mokvda im Wrilobebisgan. da daipyro adarn
105
sem misi naqonebi. Semdeg gaZlierda fadala qorikozi da daimorCila gardabani. mis Semdgom dajda kvirike da qarTli epyraT aznaurebs. am dros movida kostantine afxazTa mefe da daipyro qarTli. mas gadaemtera somxTa mefe sumbati, movida da daarbia ufliscixe. magram dazavdnen da gaxdnen mZaxlebi kostantine da sumbati. daubruna ufliscixe kostantines da gabrunda sumbati.
amis Semdgom movida arabi amir kasimis Ze agariani. ver gaumklavda somxTa mefe sumbati da wavida afxazeTis mTaSi. xolo amirma daarbia mTeli somxeTi da movida TbilisSi. iq iyo jafar alis Ze. [133] Tbilisidan moadga ujarmas, radganac cixeSi iyo samasiode kaci da [isini] mravali dRis ganmavlobaSi ebrZodnen [mas]. Semdeg mecixovneebma datoves cixe da wavidnen. es rom boWormelebma naxes, maTac datoves cixe da wavidnen. sarkinozebi, romelTac naxes boWorma, ambobdnen: „romeli [nawilic] iyo SemozRuduli, [iq] sastikad Segvebnen; xolo cixeSi aravinaa“. maSin kvirike qorikozi ficiT movida amiris winaSe, xolo amiri eubneboda: „vin gixmo CemTan mosasvlelad?“ upasuxa kvirikem: „dedaCemma“. uTxra amirma: „ Tuki dedam gibiZga, ar vatken guls.“ da gauSva. magram boWorma Tavad daikava, gamobrunda, aaoxra qarTli da Sevida samcxeSi; daarbia javaxeTi da moadga Tmogvs, ver daipyro da moadga yuels.
maSin cixeSi iyo mamaci Wabuki, saxelad gobroni. igi yovel dRe didi xnis ganmavlobaSi Tavisi axloblebiT ebrZoda da didad vnebda [amirs]. Semdeg daarbies yveliscixe, Seipyres gobroni axloblebiTurT da aiZulebdnen qristes uaryofas; ar Seismines [Sepyrobilebma] da gobroni axloblebiTurT mokvda maTi xeliT da miiRes wamebis gvirgvini. xolo iqidan [amiri] Cavida dvinSi. iq gaigo, rom somxTa mefe sumbati iyo kapoetis cixeSi. swrafad Semoartya alya. cota xanSi gamoiyvana dedaSvilianad da sumbati Camohkida Zelze dvinSi.
amis Semdgom garkveuli xnis ganmavlobaSi aSenda qveyana. maSin kvirike qorikozma uxmo kostantine afxazTa mefes. mividnen hereTSi da miadgnen vejins. mivida adarnese patriki, gadasca jvari, misca kostantines areSi, gavazi da kvirikes – boWorma; dazavdnen da wamovida kostantine.
106
Semdeg mokvda kostantine afxazTa mefe, datova Zeebi giorgi da bagrati. magram eseni mudam ebrZodnen [134] erTmaneTs. xolo bagrats eSveleboda bagrat erisTavTerisTavi (radganac siZe iyo guaramisa). da vidre ar mokvda bagrati, ar iyo maT Soris mSvidoba.
rodesac mokvda bagrati, daipyro giorgim afxazeTi. am droSive gardaicvala qorekozi kvirike da dajda Ze misi fadala. amave droSi movidnen sarkinozebi, romelTac uwodebdnen sajebs. dawves jvari da mcxeTa gabrundnen da Tan waiRes daWrili jvari. magram gzaSi SeeyaraT seni da amoixoca mravali. mixvdnen, jvrisagan [sWirdaT es] da daabrunes qarTlSive. xolo iSxanikis dromde hereTi mwvalebeli iyo. iSxaniki iyo diswuli guaram erisTavTerisTavisa da dedofalma dinarma, gurgenis dam, moaqcia marTlmadideblobaze. maSin salarebs daepyroT bardavi da adrabadagani; da mokvda adarnese mefe kurapalatic 923 wels, qirTuliT 143s.
50. mefe sumbati. 75 weli imefaxolo mis Semdgom gaxda mefe qarTvelTa Ze misi sumbati. am
dros gadmovida giorgi, mefe afxazTa, da misca qarTli kostantines, Tavis Zes (xolo es qarTvelTa mefeebi – bagrationebi sxdebodnen qarTlis mefeebad da rodesac mteri amarcxebdaT, ganagebdnen samcxes, romelic aris zemo qarTli, taos, javaxeTs, TrialeTs, samSvildes, xunanis saerisTavoebs, garda gardabnisa, klarjeTis kuTvnil cixeadgilebs, somxeTsa da Sida qarTlsac). kostantine afxazTa mefis Zem imefa qarTlSi sam wels, Semdgom daiwyo mtroba Tavisi mamisa. gaigo giorgi mefem, movida da mas win veRar aRudga misi Ze, radganac moiwvia [giorgim] yvela taoeli mefe da yvela daexmara [135] kostantines borotebis gamo. xolo komstantinem gaamagra ufliscixe da alyis Semomrtymelma giorgi mefem ver daarbia cixe. Semdgom miimxro aznaurebi kostantines gamosatyueblad da uTxres kostantines: „radganac aris mefe afxazeTs, gareT gamodi, Sen gagamefebT iq.“ xolo man irwmuna da gamovida tiviT da daesivnen Sesapyrobad. gaiqca kostantine da daimala kldis napralSi;
107
ipoves da mihgvares giorgi mefes (xolo man daasaWurisa, raTa [aRar hyoloda STamomavloba] da Semdeg mokvda kostantine) aiRo cixe [giorgim] da wavida.
mokvda qorikozi fadala da dajda kvirike. Semdeg gandgnen gardabnelebi, moiwvies giorgi mefe. mosuli Cavida kaxeTSi, daxoca da gadawva da gabrunda Tavis qveyanaSi. Semdeg kaxeTSi Sesavlelad atenSi movida giorgi. mefis Ze leoni ki iyo qarTlis erisTavi. mixvda kvirike, rom gauwevda winaaRmdegobas, mivida giorgi mefesTan da kvlav mzakvrobiT cdilobda gaparvas. mivida mefe, Seipyro kvirike da wavida kaxeTSi, rom aekrifa [kvirikes ojaxi] dedabudianad.
gaiges es qarTvelma aznaurebma, Seatyobines [kvirikesianebs] da [isinic] gadaixvewnen. magram SeuerTda [giorgis] kvirikes Zma Surta da gadasca [mefes] ujarma da kaxeTis sxva cixeebic, garda naxWevanboWormisa da lorwobnisa; Tumca lorwobanSi aaSena Suriscixe da irgvliv dauyena laSqari. [giorgi] moadga mariliss, daarbia, gamoiyvana arsis Ze da gadaasaxla jiqeTSi. magram naxWevani gamagrda da rodesac gaigo kvirikem, rom sxva gza aRar iyo, iTxova gaSveba da gadauloca giorgi mefes kaxeTi. leon mefis Ze ar fiqrobda [kvirikes] gaSvebas, magram aiRo mefem naxWevani da gauSva kvirike; xolo mefe wavida afxazeTSi. Semdeg SeuTanxmdnen aznaurebi kvirikes da [man] miitaca kaxeTis yvela cixe da kvlav daeufla sakuTar mamuls.
gaigo es giorgi mefem, ewyina kaxeTis warTmeva, daabrala maT, vinc kvirikes gaTavisuflebas urCevda. zamTarSi [136] gagzavna Tavisi Ze leoni. is Sevida da gadawva kaxeTi. iq Seatyobines leons mamis sikvdilis ambavi. maSin ixmo kvirike bazaleTis tbaze, dazavdnen da gaxdnen mZaxlebi. xolo leoni Semobrunda da gamefda afxazeTSi. cota xnis Sendeg mokvda leonis asuli, romelic colad miecaT kvirikes ZisTvis da kvlav daiwyes mtroba leonma da kvirikem. gamovida leoni, aaoxra muxrani, xerki da bazaleTi. iq dasneulda, ukan gabrunda da mokvda leon mefe afxazeTSi da dajda [mefed] misi Ze dimitri. amave dros mokvda qarTlis mefe sumbati qoronikonsa 958, qarTuliT 178s.
108
52.mefe bagrati, anu daviT regveni. 33 weli imefaqarTlis mefed dajda Ze sumbatisa, daviTi; dimitri mefem
ki moawyo Tavisi samefo afzaxeTi, Tumca Semdgom afxazeTis mTavrebma miiwvies Teodosi, Zma dimitrisa, kostantinelpolidan (radganac mamasve gaegzavna ori Ze Zmebs Soris mSvidobis [uzrunvelsayofad]). gamovida Teodosi da mivida samcxeSi, agrovebda laSqars. amis gamgone dimitrim Seagrova laSqari da uecrad daesxa Tavs Teodosis; gaiqca {Teodosi] da mivida Zelel mTavarTan. man Seiyvana Zamis cixeSi da iqidan cdilobda [Teodosi sakuTari survilis asrulebas]. kvlav gamoagzavna dimitrim laSqari; moadgnen Zamis cixes da ibrZodnen sam Tves. magram gauWirdaT ra mecixovneebs, dazavdnen ficiT da gauSves Teodosi mSvidobiT. [is] mivida daviT kurapalatTan (es daviT mefe iyo Ze adarnesesi da adarnese iyo Ze mefe sumbat kurapalatisa). xolo daviTi iyo srulyofili yovelgvari sikeTiT, saRvToTi da samxedroTi. igi ganagebda basians, taosa da mis mimdebare [teritoriebs].
[137] ori wlis Semdeg wamovida Teodosi daviTisgan da movida kaxeTSi. maSin miugzavna dimitrim kvirikes, raTa moerigebina Zmebi; xolo kvirikem kaTalikosisa da episkoposTa winaSe ficiT Seariga dimitris Teodosi. magram mcire xnis Semdeg daiviwya dimitrim fici RvTisa, Seipyro Tavisi Zma Teodosi da dauwva Tvalebi212. maSin afxazebma moindomes mefed Cala, magram ver SeZles, radganac iyo dimitri mamaci da Zlieri.
xolo Semdeg, mokvda ra dimitri mefe da ar darCa memkvidre, gamoiyvanes Teodosi da dasves mefed afxazTa. am dros moadgnen kaxelebi ufliscixes. maSin iyo qarTlis erisTavi ioane maruSisZe. man moiwvia daviT kurapalati taodan, raTa mas aeRo qarTli, an Tavad ganego, an mieca bagratisTvis, gurgenis ZisTvis, mefe bagrat regvenis SviliSvilisTvis (romelic aRezarda amave daviTs Tavis Zed). xolo es bagrati iyo giorgi afxazTa mefis asulis Svili da ekuTvnoda afxazeTi dedis [mxridan]. amis gamgone daviT kurapalti gamoemarTa Tavisi ZaliT da movida qarTlSi. amis mnaxvelma kaxelebma datoves ufliscixe da wavidnen. xolo daviTma daadgina mefed bagrati qristesiT 980, qarTuliT 200213 [wels].
109
54. mefe bagrati.214 34 weli imefamagram es bagrati jer ar iyo srulwlovani, amitom daudgina
(daviTma) [meurved] mamamisi gurgeni da amcno qarTvelebs, damorCilebodnen bagrats, TviTon ki wavida taoSi. ramdenime xnis [138] Semdgom SeTqmuleba [moawyes] qarTvelma aznaurebma (rogoricaa maTi Cveva) da gamoiyvanes kaxelebi, gasces ufliscixe, Seipyres gurgeni da misi Ze da bagratis deda guranduxti da waiyvanes kaxeTSi. es rom gaigo bagrat kurapalatma, Sekriba mTeli Tavisi Zala da moizida somxebi; mivida ra TrialeTSi kaxeTSi Sesasvlelad, gaugzavna kaxelebs dazavebis [winadadeba] da gauSves gurgeni, mefe bagrati da guranduxti, deda bagratisa, da daubrunes ufliscixe. magram wirqvali da gruvi TviTon daikaves. daviTi gabrunda Tavisken da guranduxti ganagebda ufliscixes.
rodesac gavida sami weli da mefobda afxazeTSi Teodosi mwuxare da gairyvna afxazTa yovelgvari wesi, maSin amanve, maru SisZe iovanem, da qarTlisa da afxazeTis yvela didebulma moiTxoves daviTisgan mefed afxazTa bagrati da akurTxes mefed afxazTa qoronikons 985s, qarTuliT 205s.
maSin dajda bagrati afxazTa da qarTvelTa mefed da radganac srulwlovani iyo, daemorCila yvela afxazi da ori wlis Semdgom daiwyo samefis marTva msgavsad Tavisi papisa, giorgisa, an daviTisa, Tavisi aRmzrdelisa. da gagzavna Teodosi daviT kurapalatis winaSe, radganac umjobesad miiCnia. Semdeg gadmovida qarTlSi, raTa ganego iqauri daSlili saqmeebi. magram qarTlelelbma ar isurves, gandgnen calcalke, winamZRvrad daiyenes qavTar tbeli da dauxvdnen muRrisSi bagrats. maSin mefem SeuZaxa Tavis laSqars da brZolisas gaiqcnen qarTlelebi; daxoces da umetesi Seipyres da mihgvares bagrats. aiRo mefem ufliscixe da iq dahyo mcixe xani, marTa [139] iqaurebi rogorc xelovanma xomaldis ufrosma, wamoiyvana Tavisi deda da Sevida afxazeTSi.
ramdenime wlis Semdgom Sekriba bagratma Tavisi laSqari da movida qarTlSi (radganac iyo kldekaris erisTavi rati; igi flobda TrialeTs, manglisis xevs, skviTeTs da ar emorCileboda bagrats), raTa SeeerTebina rati. magram acnobes daviT
110
kurapalats, Sen mosaklavad wamovida bagratio. amis gamgone daviTma Sekriba laSqari, ixmo somxebi da mas wamohyva bagrat regveni, bagratis papa, radganac eSinoda, Tavisi Zis, gurgenisgan, mefobis waarTmevisa. xolo gurgenma, bagrat regvenis Zem, Sekriba laSqari da movida SavSeTis dasawyisSi. SeebrZolnen daviTi da is Txrilis piras. damarcxda gurgeni da Seiketa wefTis cixeSi. bagrat mefe ki mosuli iyo TrialeTSi; mixvda, rom ar SeiZleboda ZaliT damarcxeba daviT kurapalatisa, datova laSqari da marto mivida daviTTan da uTxra: „sxva arafrisTvis gamovsulvar, Tu ara dasamorCileblad ratisa.“ daviTma ki miugo: „miTxres, rom gamoxvedi Cem mosaklavad; radganac axla marTali xar, gamiTavisuflebixar ratisganac“. wavida bagrati afxazeTSi. Semdeg gardaicvala bagrat regveni qristesiT 994, qarTuliT 213 [wels].
53. mefeT-mefe gurgeni. 14 weli imefagamefda Tavisi mamis, daviTis, nacvlad gurgeni, mama bagrat
afxazTa mefisa (am gurgens imitom ewoda mefeTmefe, rom misi Ze bagrati adreve mefe gaxda). Semdeg, dadga ra zamTari, wamovida bagrati afxazeTidan mTeli Tavisi ZaliT da moadga ratis; magram ratim gamoiyvana Tavisi Svili lipariti da gadasca igi da Tavisi cxenic bagrats, xolo Tavad wavida da dajda argveTSi.
[140] gamosvla basili keisrisagardaicvala ra daviT kurapalati, qristesiT 1001, qarTu
liT 221 [wels], maSin gamovida basili keisari da misca mas cixeebi daviT kurapalatisa, misi aznaurebisa. maSin mividnen masTan gurgen da bagrat mefeebi. magram imzakvra mamaSvils Soris da misca bagrats kurapalatoba da gurgens – magistrosoba,215 radganac ver gauZlo, vinaidan gurgeni WeSmariti kaci iyo da gabrunda basili keisari. Semdgom mokvda gurgen mefeTmefe qristesiT 1008, qarTuliT 228 [wels]
111
54. mefe bagrati afxazTa da qarTvelTa,anu sruliad giorgiisa. 34 weli imefaxolo Semdgomad mamisa xelT ipyo bagrat afxazTa mefem na qo
nebi Tavisi mamisa da mamobil daviTisa.216 ganago afxazeTi da daad gina misi brZanebis morCilebi. movida qarTlSi, miugzavna kaxeTs [macne], rom gadmoecaT cixeebi. magram daviT qorikozma SemouTvala: „Tuki gnebavs cixeebi, Cven dagvarwmunos xmalma“. amis gam gone mefe bagrati gawyra da uxmo afxazebs, taoelebs, mesxebs da qarTlelebs217 (radganac mas epyra es yvela [mxare]). gaiara mcxe Tis xidi da iq SeuerTda misi laSqari; mivida da dabanakda TianeTSi. win ver aRudga daviTi. mefem daiwyo brZola cixeebisTvis, aiRo hereTi da daiWira dedofali dinari; or welSi aiRo kaxeTic da Seamwyvdia kvirike [141] boWormaSi; aiRo cixe da daipyro kaxeTi da hereTi. xolo kvirike miiyvana Tavissave karze.
am droSi gaiTqva saxeli ganZis amira fadlonma da daiwyo wvaleba kaxeThereTisa mekobreobiTa da qurdobiT. naxa ra bagratma misi Tavxedoba, acnoba somxTa mefe gagik SahanSas, rom Suri eZiaT fadlonze. gagikma gaixara da swrafad movida bagratis winaSe zortakeTSi da wavidnen fadlonis winaaRmdeg. xolo fadloni SeSinda da Seiketa simagreebSi. maSin mefem daarbia rani da gars Semoertya Samqors, daulewa galavnebi. fadlonma RamiT gamoagzavna [macne] mefesTan da iTxova zavi. [bagratma] daudgina xarki da laSqroba masTan erTad. Seiwyala bagratma da misca zavi am pirobiT. gamovida fadloni, uricxvi [ganZeuli] uZRvna mefes.
Semdeg mobrunda bagrati gamarjvebuli (am bagratis zeobaSi iyvnen efTvime qarTveli, mTargmneli Cveni wignebisa, da esenic: ioane grelisZe, arsen ninowmindeli, ioane xaxuleli218 oqropiri, zaqaria mirdatis Ze anu SaritisZe).
am bagratma daipyro yvela kavkasieli jiqeTidan gurganis zRvamde; adrabagani da Sarvani moxarked gaixada. sparTa mefe erTgulad usmenda da berZenTa mefeebsac eSinodaT, radganac iyo yovelgvari saTnoebiT RvTismoSiSi. ramdenime mefe kurapalati bagrationi, zemoT naxsenebi, [142] zogi qarTlsa da samcxeSi da taoklarjeTSi mefobda bagratamde. amis droSi aRara
112
vin iyo sumbatisa da misi Ze gurgenis garda, romlebic mefobdnen klarjeTSi. xolo bagratma miiwvia isini fanaskertis cixeSi, Seipyro da daapatimra. maTi Svilebi wavidnen basili keisarTan da isini iq daixocnen. da daipyro bagratma mTeli iveria Tavisi sibrZneZlierebis [wyalobiT]. Semdeg moiara mTeli Tavis samefo da kvlav mivida fanaskertis cixeSi da iq gardaicvala maisis 7s, qristesiT 1014, qarTuliT 234 [ wels ].
55. mefe giorgi. 13 weli imefadajda mefed misi Ze giorgi 18 wlisa. man daikava Tavisi mamis
samefo afxazeTi, qarTli, herkaxeTi, tao, samcxe, klarjeTi. mcire xnis Semdgom gaudgnen kaxelebi da gamoaZeves giorgi mefis erisTavebi da patronad [dasves] TavianTi pirveli batoni. giorgis mefobis me7 wels gamovida basili keisari giorgi mefis winaaRmdeg.
maSin giorgi mefem Sekriba laSqari, mivida basianSi da daibanaka orivem iq. magram ar SebrZolebian erTmaneTs mravali dRis ganmavlobaSi. gamobrunda giorgi mefe da mas kvalSi Caudga bevri. giorgi mefis ukan momyolebi da basili keisris mewinaveebi Seikribnen Sirimis dabaSi. daiwyo cxare brZola. orive mxridan daixoca bevri [meomari] da warCinebulic. mibrunda giorgi mefec da swafad gamoemarTa keisaric. maSin gaCaRda usastikesi brZola, radganac ukuaqcies qarTvelebma berZnebi da aiRes didi alafi, magram sulswrafoba gamoiCines da damarcxdnen giorgielebi; xolo giorgi mefe wamovida nigalidan. daedevna keisari, aiklo qveyana da moadga TrialeTs. amitom giorgi mefem [sabrZolvelad] gamoiyvana wanarebi da Seavso laSqari. amis mnaxveli keisari ukan gabrunda da ufro metad daarbia qveyana da daizamTra trapizonis maxloblad. keisarsa da giorgis Soris dadioda despani mSvidobis [misaRwevad]. xolo keisars aujanydnen berZnebi, xelT Caigdo isini da gadaasaxla.
gazafxulze kvlav wamovida [keisari] giorgi mefis winaaRmdeg. giorgim gagzavna zviad erisTavi dasazaveblad da Tavadac warudga didi laSqriT da uTxra: „Tuki daadgen mSvidobas, kargia; Tu – ara, vibrZoleb.“ xolo visac ar surda mSvidoba, ibrZo
113
da da gandevnes keisris laSqari. maSin keisarma werili gamougzavna giorgis, aacva Subis wverze, jvari patiosani mandiliT dado miwaze da Tqva: „Tayvans aRar gcem, Tuki mtris xelSi Camagdeb.“ Semdgom SeuZaxa laSqars da daiwyo sastiki brZola. da radganac giorgi mefe ar iyo misuli Zlieri mebrZolebis [TanxlebiT], damarcxdnen giorgielebi da daixoca yvela, visac ar surda mSvidoba. mobrunda keisari da aaoxra qveyana. kvlav daadgines zavi (radganac eSinoda keisars berZenTa gandgomisa) da misca giorgi mefem mZevlad Tavisi Ze bagrati keisars da guaram kurapalatis cixeebi, romlebic adreve epyra bagrat mefes; da wavida keisari, magram dahpirda sami wlis Semdgom mefis Zis gamogzavnas.
xolo paemanze gamogzavna basili keisarma mefis Ze, magram, rodesac taoSi movida, Tavis mamulSi, daewia katabans219 mefis werili, ukanve daebrunebina bagrati (radganac basili momkvdariyo da kostantine gamxdariyo keisari). katabans aRar SeeZlo misi Sebruneba da Tavad gabrunda xelcarieli. xolo bagrati movida mamasTan. Seiqna didi sixaruli, ufro metad saocrebis gamo, Tu rogor ixsna RmerTma bagrati. ori wlis Semdgom garadicvala mefe giorgi, yovelgvari sikeTesimamaciT aRmatebulad srulyofili, qristesiT 1027s, agvistos Tvis 16, TrialeTSi, civ adgilas.
[144] 56. mefe bagrati. 45 weli imefamis Semdgom 9 wlisa gamefda giorgis Ze bagrati220. maSin
gandgnen taoelebi: vaCe kariWisZe, baneli ioane, maTTan erTad cixeTa mflobeli da ucixo aznaurebi da wavidnen kostantinepolSi. xolo keisarma kostantinem miscaT ufro meti laSqari, vidre basilim da movidnen da aaoxres igive miwebi. Semdeg moadgnen kldekars, magram lipariti mZlavrad SeebrZola da ukanve gaiqcnen, daipyres garylobisa da wefis cixeebi. mtbevarma sabam aago cixe da daikava SavSeTi da bagratis mxares erTgulad dadgada, ar misca arc cixe da arc qveyana garemomdgar berZnebs, miuxedavad maTi Zlieri Semotevisa. magram RmerTma Suri iZia keisarze bagratis qveynis aoxrebis gamo. da ixmo daavadebulma [keisarma] Tavisi
114
laSqari. rodesac [meomrebi] mividnen, mokvda kostantine. man dasva romanozi keisrad da misca colad Tavisi asuli zoia.
sami wlis Semdgom wavida dedofali, bagratis deda elene,221 asuli arSakunianebisa, romanozTan222 mSvidobis, mZaxlobisa da kurapalatobisaTvis. keisarma Seusrula saTxovari, misca bagrats Tavisi asuli elene colad, uflis samsWvali, oqonis xati da dadZali simdidre mziTvad (am drois mTargmnelebi iyvnen: beri grZeli, axali abrami, arseni, antoni mnaTe, basili bagratis Ze; efTvimesac da mTawmindelsac moeswrnen). rodesac Camovida taoSi dedofali, miegeba bagrat mefe, moiyvana da gadaixada qorwili Sesaferisi. ramdenime xnis Semdgom mokvda elene, coli bagratisa, quTaisSi; xolo mefem SeirTo osTa mefis [145] asuli borena da Semdeg daeufla bagrati yvela zemoqvemo samefos da gaxda Zlevamisili.
am dros fadlon ganZeli cudad eqceoda am samefos. Seikribnen bagrat mefesTan lipariti, iovane abazaZe, kvirike mefe kaxTa da herTa, somxTa mefe daviTi da Tbilisis amira; miuxtnen fadlons eklecSi, gamarTes brZola. gaiqca fadloni; amoxoces misi laSqari, daarbies rani da wamoiRes alafi. amis Semdeg veRar gabeda fadlonma [veRaraferi amaTi] sawyeni. (am drois mTargmnelebi iyvnen: ioane anu ilarion Tualeli, moZRvari giorgi mTawmindlisa, giorgi Seyenebuli, giorgisave moZRvari giorgi da giorgi olTiseli).
Semdgom liparitma da ioane abazaZem gamoityues muxaTgverdSi Tbilisis amira jafari, Seipyres, ramdenime xniT daapatimres da waarTves birTvisi. magram bagrat mefem Seiwyala jafari da gauSva TbilisSive. amitomac daiwyo mtroba jafarsa da liparits Soris; xolo giorgi mefes hyavda sxva Ze osTa mefis asulisgan, [saxelad] dimitri, da is iyo anakofiaSi. am mTavrebma misi gamefeba moisurves; ver gabedes da verc bagratma gamoiyvana Tavisi Zma TavsiTan. es wavida Semdgom kostantinepolisken da waiRo anakofiac.
am dros lipariti moeTaTbira bagrats, waerTmiaT Tbilisi [mtrisTvis] da moadgnen Tbiliss; daexmarnen herkaxelebi da isinic moadgnen, radganac am dros didi kvirike moekla viRac os mefis, romelic kvirikesTan brZolaSi momkvdariyo, sisx
115
lis [aRebis gamo]. maSin iyo kaxTa mefe gagiki, Ze somxTa mefisa, samSvildelisa; Zalian Seaviwrova Tbilisi, viris xorci erTi litra xuTi drama Rirda, radganac ori wlis ganmavlobaSi alya hqondaT Semortymuli da arbevdnen bagratis meomrebi orbeTisa da farcxisi cixeebs. Semdgom dapirdnen Tbiliselebi qalaqis micemas, amitomac amiram gaakeTa tivi da navi Tavisi laSqriTurT RamiT ganZaSi wasasvlelad; magram zogierTebma urCies mefes, rom ar gandidebuliyo lipariti, TbilisSive darCeniliyo amira. [146] da bagratmac daamtkica amira TbilisSive da gadaibira mefe bagratma marileli da xaxelgurTa mTavari, siZe kvirikesi, aSoti; Semoertya Tbiliss da gadaemtera kaxeTs (da gaxda lipariti bagratisTvis avis mzraxveli).
maSin bagratma daiwyo kaxelebTan brZola miqaelis mTaze, daamarcxa da Seipyro stefanoz pankisis erisTavi, vaCe xornabujis erisTavi, daje maWis erisTavi da gadavida TianeTSi, dawva kvirikes ganTqmuli darbazi. es erisTavebi vedrebiT aZlevdnen cixeebs mefes; xolo lipariti gandga, amitomac veRar Sevida mefe pankisSi da ukan mobrunda. maSin gamoiyvana [sabrZolvelad] liparitma dimitri, Zma bagratisa, berZenTa laSqriTurT da SeuerTdnen [maT] zogi aznauri da kaxelebi, gadmovidnen aqaiq, moadgnen atens, magram cixe ver aiRes. xolo bagrat mefe mivida javaxeTSi, gaamagra axalqalaqi. gabrunda lipariti, wavidnen berZnebi da waiyvanes dimitric.
Semdeg gaZlierda bagrat mefe, SeuerTda vesti223 cxra cixiT da anisi misces bagratis dedas. gazafxulze mefe bagrati Semoertya anakofias da TiTqmis aiRo; maSin mokvda Tbilisis amira, anakofiaSi mividnen Tbiliselebi da miiwvies mefe. iq datova anakofias garSemortymuli laSqari, Tavad quTaisSi Cavida, Semoartya laSqari da falekonebi.224 iqidan TviTon Camovida TbilisSi. Seegebnen Tbiliselebi, miarTves kliteebi, Sevida da dajda saamiro saxlSi da daikava kalaTbilisi,225 magram isani ar misces da sastikad SeebrZolnen.
maSin bagratTan sadarbazod movidnen kaxTa mefe gaki da yvela kaxeli. gavida bagrati isnis velze, daimorCila isini da mSvidobiT gauSva. magram gazafxulze liparitma kvlav daiwyo
116
[147] saziano qmedeba, gamoityua dedoflisgan anisi da Seipyro abuseri – artanujis erisTavi, xixa cixisjvareli, ioane erisTavi, iovane dadiani, guram beWiscixisa da awyuris cixis patroni. amis gamgone bagratma datova Tbilisi da mivida javaxeTSi, mefes SeuerTda mawyvereli mesxeTidan; xolo lipariti kaxelebiTurT mivida fokaSi da SeuerTda liparits mawyverelic. amis mnaxvelma bagratma gadaiara SavSeTi Zlier qarbuqSi da Cavida qarTlSi. maSin liparitma kvlav gamoiyvana dimitri da maT SeuarTdaT zogi bagratis mxridan. magram hyavda mZevlad bagrats liparitis Ze. iTxova liparitma da gauSva abuseri cixiTurT da miiRo [Tavisi] Ze. xolo bagrats SeuerTda sami aTasi SeZlebuli. wamoiyvana bagratma 700 maTgani da SidaqarTlelebi, mxolod mesxebs veRar moucada, xolo lipariti movida kaxelebisa da somxTa mefe daviTis TanxlebiT. Seibnen sasireTis WalaSi; damarcxdnen bagratis momxreebi da kvlav Seipyres abuseri da sxva didebulebi da SeZlebulebma veRar SeZles brZola. misca liparistma msaxurebi; maT gadaiares lixi. magram am brZolis win momkvdariyo dimitri, da gaqcevisa da samefos daSlis gamo SeSinda bagrat mefe, wavida liparitTan. magram lipariti ar Sexvda, gaerida, ukan gabrunda bagrati afxazeTSi.
Semdeg kalmaxis erisTavma da grigoli erisTavma miiwvies bagrati. bagratma laSqriT gadaiara rkinisjvris gza. Seikribnen aryis cixeSi. es rom Seityo, liparitma Sekriba laSqari, Tavisi damxmare kaxelebi, somxebi da berZnebi; daesxa mefes da gaCaRda sastiki brZola. isev damarcxda mefe. Seipyro liparitma sula, mosTxova kalmaxi. man ar misca, xolo grigolim [148] misca artanuji. Semdgom daulaSqra liparitma berZnebs dvini da dabrunda iqidan. erTi wlis Tavze gamoCndnen Turqebi basianSi. movidnen berZnebi, ixmes lipariti, SeebrZolnen Turqebs ukumias qveviT, damarcxdnen Turqebisgan da Seipyres lipariti da waiyvanes xorasanSi. maSin didebulebma da liparitis Zeebma gamoiyvanes mefe bagrati. kvlav aRzevda [igi] da daiqvemdebara yvelaferi. xolo ganZas moadgnen Turqebi da TiTqmis waiRes. mividnen berZnebi saSvelad; miiwvies bagrat mefec da uSvela mefem. amaTi misvlisas ukan daixies Turqebma ganZidan da gadarCa [igi] mSvidobiT.
117
iqidan dabrunebul bagrat mefes misces Tbilisi, Sevida da daikava cixeqalaqi. Semdeg daexsna lipariti Turqebs, movida da daipyro Tavisi yvelaferi. roca gaigo bagrat mefis gaZliereba, wavida kostantinepolSi, radganac maTi samsaxuris gamo Cavarda tyved. iqidan moikriba Zala laSqriT; ver gaumklavda [mas] bagrat mefe, datova Tavisi Ze giorgi afxazTa mefed quTaisSi da TviTon wavida kostantinepolSi, magram keisarma liparitis sasiamovnod aRar gamouSva sami wlis ganmavlobaSi kostantine monomaxisgan did didebaSi myofi226.
iq yofnisas mefesTan iyo giorgi mTawmindeli. xolo liparitma moiTxova bagratis Ze giorgi mefed. misces afxazeTis didebulebma da ruisSi akurTxa mefed da dauyena gamzrdelad bagratis da guranduxti. Semdeg guranduxtma gamoiTxova bagrati keisrisgan da iman gamoagzavna didi didebiTa da saganZuriT. movida [bagrati] zRviT, Semovida quTaisSi, mefobda lixs iqiT; xolo mis Zes samefod zrdida lipariti.
Semdeg mobezrdaT mTavrebs liparitis Zalaufleba. gaerTi andnen sula kalmaxeli da mesxebi; Seipyres lipariti da misi Ze io vane qristesiT 1059, qarTuliT 279 [wels]. (amave wels mefis mo wveviT [149] movida giorgi mTawmindeli qarTlSi); xolo nianiam mimarTa kldekars, ar SeuSves mamis mecixovneebma da wavida sa berZneTSi. es auwyes bagrat mefes. wasuls axalqalaqSi daewi en da da misi Ze giorgi, iq mihgvares liparitica da misi Ze ioa nec (amis sanacvlod sulas uboZa mefem didi mamulebi). Semdeg da ubrunes mefes artanuji da liparitis mTeli [samflobeli] da moadgnen kldekars, Zelze gasves lipariti da ioane; am gziT mis ces [bagrats] kldekari da gamoitana liparitis saganZuri. amis Semxedvare liparitma Sehfica mefes [morCileba] da Seimosa beris samoseli, xolo ioanes uboZa mafem argveTi. Semdeg gaiparnen mamaZeebi da Cavidnen kostantinepolSi da niania mokvda anisSi be rZnebTan. xolo ioane kvlav gamoiyvana mefem, misca argveTi da CarTo Tavis didebulTa [ricxvSi]; lipariti mokvda kostantine polSi, wamoasvenes misma aRzrdilebma da dakrZales maT samarxSi kacxSi.
amis Semdgom wamovida sparsTa mefe uecari Tavdasxmis saxiT qristesiT 1064, qarTuliT 284 [wels]. Semoiara kangari, Tria
118
leTi da erT dRes movida misi marbieli [laSqari] yvelisyurSi, taoSi, SavSeTSi, klarjeTSi, Torsa da RviisxevSi; Tavad ki dadga TrialeTSi.
xolo mefe dedis, disa da Ze giorgis TanxlebiT taodan momavali iyo ayril xerkebulSi. daewia sparsTa laSqari, magram mefem Seaswro qarTlSi da gabrunda laSqari, Semusra axalqalaqi, amoxoca iq myofebi ise, rom SeiReba mdinare sisxliT. maSin iTxova sparTa mefem bagratisgan zavi da mZaxloba. Seusrula es bagratma da gabrunda sulTani, daarbia ani da misca manuCars. magram bagratis diswuli, romelsac iTxovda sulTani, iyo Zmiswuli somxTa mefe kvirikesi da ar misca is [kvirikem] bagrats. amis gamo Seipira kacebi bagratma da [150] Seipyres samSvildeSi Semomavali kvirike da misi Zma sumbati, mihgvares bagrat mefes. moadga mefe samSvildes; gadasces samSvilde, ofreTi da sxva cixeebic. magram bagratma Seiwyala kvirike, misca yovelive, garda simSvildisa, radgan is daikava Tavis saxlad. Semdgom misca colad Tavisi asuli mariami227 berZenTa mefes qristesiT 165, qarTuliT 285 [wels] da diswuli misca colad sparsTa mefes (amave wels wavida giorgi mTawmindeli mTawmindaze228).
sami wlis Semdgom movida sulTani, daarbia rani. maSin herkaxelebi erTgulad edgnen bagrat mefes da bagratis meomrebi iq idgnen zogierT cixis dasacavad, radganac Tavadac Sesvlas apirebda. gaiges ra sulTnis mosvla, mobrundnen da auwyes bagrats. maSin mefec qarTlSi gamobrunda. xolo aRsarTani mivida sulTanTan, gaxda sarkinozi229 da winadaicviTa. amitomac misca sulTanma herkaxeTis cixeebi, bagratis kuTvnili. Semdeg movida sulTani jaWvSi da gauSva iqidan marbieli [laSqari], ciskridan saRamomde aivso mTeli qarTli da gadavidnen argveTSi, Cavidnen sveramde qristesiT 1069, qarTuliT 289 [wels] dekembris 10s, oTxSabaTs. da amoixoca uricxvi qristiani da dabnelda dRe, rogorc wyvdiadi da [dioda] sisxlis wvima. aseve iyo sastiki zamTari, radganac, vinc ki gadarCa, mokvda yinvisgan.
maSin miagzavna bagratma liparitis Ze ioane sulTanTan mSvidobis zavisaTvis; xolo man iTxova xarki da yinvis gamo veRar gaCerda, ukan gabrunda, daarbia Tbilisi da misca ganZis patrons (es
119
bagratTan mtrobis gamo ar gaukeTebia sulTans, aramed iyo veragi, radganac sikeTes borotebiT upasuxebda uRmrToobis gamo. da am laSqrobaSi misi laSqari Seadgenda 500000s) da wavida sparseTSi.
[151] aseve gazafxulze daiwyo iseTi wyaluxvoba, rom mdinareebi Cadinebuli wylebisgan gadmovida da waiRo bevri sulieri, romlebic SemorCnen sulTans. am dros gaZlierda fadloni, Semovida TbilisSi, gamoiyvana xelosnebi. xolo mefe bagrati idga didgorze, ar moerida fadloni mefes da daibanaka isnis velze 30000 meomriT. iq datova karvebi, Semoiara muxrani qarTlis dasarbevad. aqedan bagratma gagzavna Tavisi mesxi ymebi; veRar gaaswres fadlons, gadavidnen wilknis goraze da movida fadlonis laSqari. ekveTnen da xmlis pirveli moqnevisTanave gaaqcies fadlonis meomrebi, gahyvnen xerkis mTamde, amoxoces ise, rom xevebi aivso maTi mZoriT. fadloni xuTi cxenosniT gaiqca kaxeTSi da sakuTari Tavi fadlonis despanad gamoacxada. naxa igi nianiam, waiyvana da mihgvara isaaks. isaaki ar gvixsenebia, radganac iyo mesxi aznauri, moyvanili Tavisi memkvidrisgan bagrat mefesTan. mihgvara aRsarTans TelavSi, xolo aRsarTanma waarTva xornabuji da aradeTi. es emZima bagrats, boWorma da ujarma misca kaxelebs, raTa ar gaeSvaT fadloni. maSin mefes gadmosces fadloni, gasves Zelze da daubrunes [bagrats] Tbilisi. mefem TviTon ar daikava, aramed misca siTlarbs da Tavad aiRo rusTavi, farcxisi, agara, grigolwmida, qavazani, 44000 drahkani da mZevlebi ganZel TavadTagan (am drois mTargmnelebi iyvnen: iovane patrikyofili, petriwi filosofosi da stefane).
Semdeg gagzavna sulTanma sarangi230 fadlonis SuamdgomlobisTvis, gauSva fadloni da kvlav aiRo gaki bagrat mefem. Semdeg daarRvia fadlonma fici, miitaca qavazani, moadga agarebs, gasca cixisTavma da daikava fadlonma. amis gamgebi [152] bagrati gamovida, waarTva agarebi, gamoiyvana durRuleli osTa mefe 400000 mxedriT, waumZRvara Tavisi Ze giorgi, daarbies ganZa, aiyvanes tyveebi da alafi, dabrundnen gamarjvebulebi. Semdeg gabrundnen osebi TavisTan. Semdeg movida bagratTan osTa mefe sadarbazod da Tavisi asulis sanaxavad. gaegeba bagrat mefe naWarmagevSi myofs, istumra 12 dRes, uZRvna mravali [saboZ
120
vari] da gauSva. da agzavnida sulTani mefesTan ZRvensa da xarks iTxovda. bagratic ZRvens ugzavnida da xarks ar uxdida.
Semdeg dasneulda samSvildis dablobSi mdgomi mefe da wamoiyvanes qarTlSi horleTi.231 movidnen misi coli, deda da da. uTxra dedas: „dedao, mebralebi, radganac waiqcnen Sengan Sobilebi Cenze adre da Semdeg mokvdebi Sen.“ da gardaicvala qristesiT 1072, qarTuliT 292 [wels]. da ver Seityes didma sulTanma da bagratma erTmaneTis sikvdili, radganac is, Sesuli samaryandSi 700000 meomriT, mokvda karavSi viRac Turqis xeliT.
es bagrati Tavdapirvelad iyo kurapalati, Semdeg novelisimosi, Semdgom sevastosi232 da yvela kacze umSvenieresi, sibrZniT filosofosi, eniT madliani, afxazeTis mefeTa Soris umdidresi, mowyale, uxvi, damnaSaveTa Semndobi; magram mis droSi qveyanas ar hqonda siwynare. eklesiebs, sawyal aznaurebs mocla ar hqondaT.
57. mefe giorgi. 17 weli imefamis Semdgom gamefda misi Ze giorgi. Svidma Tvem mSvidobiT
gan v lo. Semdeg gandgnen erisTavebi: iovane liparitis Zem miimxro ka xelebi da dadga qsnis piras, nianiam waiRo quTaisi da saganZuri; var danma ganalaga svanebi da amowyvita [153] egrisi. maSin mefe gio rgim Tavisi simamaciTa da simxniT sZlia yvelas da waarTva yve la feri, magram ar miuzRo borotebisTvis, aramed misca sim di dre da sam f lobelo, da erTgulorgulebi wyalobiT aavso da sru liad da i morCila. kvlav gandga iovane liparitis Ze. daeca me fe giorgi, mes xe Tidan dabrunebuli, da aRsarTani wamoiyvana ka xeTidan. ve Rar SeewinaaRmdega iovane da gaiqca somxeTSi. mefem aR sarTans wa arTva lorwobani. Semdeg mivida mefe samSvildeSi, io vane Camo i yvana javaxeTSi, daafica erTguleba, isev misca samS vi lde da klde kari. isev gandga iovane, waiRo gagi da mihyida fadlon ganZels.
Semdeg movida sulTani maliqSa yvela qristianis mtrad. miegeba iovane. cota xnis Semdeg gamoepara sulTans da Sevida samSvildeSi. moadga sulTani, aiRo, gamoiyvana iovane colSvilianad da aznaurebi ojaxebiT daatyveva. iqidan daarbia qarTli,
121
gabrunda, aiRo ganZa da iq datova sarangi 48.000 kaciT am teritoriebis dasalaSqrad. xolo fadloni daapatimra da wavida.
moikriba sarangi da gamoemarTa giorgi mefisken. xolo giorgi mTeli laSqriT miegeba da SeierTa aRsarTan kaxTa mefec. Seibnen farcxisSi, jvris ZaliT sZlia giorgi mefem da amoxoca sarangis uricxvi meomari. mxolod mciredi naSTi gadaarCina Ramem. Semdeg giorgim waarTva berZnebs anakofia, aseve klarjeTi, SavSeTi, javaxeTi, artanuji da aiRo qalaqebi kari, vanandi, ani da gandevna Tavisi qveynidan Turqebi RvTis SewevniT.
Semdgom kvlav movida sulTani maliqSa, daarbia samSvilde, isev daatyveva ioane liparitis Ze, aaoxra somxeTi da wavida. amave wels kvlav movida sarangi sulTnis ZaliT da Camodga samSvildis barSi; daecnen [154] giorgi mefis meomrebi, ekveTnen, gandevnes sarangi didi gamarjvebiT da amoxoces misi laSqari.
Semdgom wavida mefe giorgi taoSi, iq SeuerTda grigol bakurianisZe, romelic flobda olTiss da karnuqalaqs, misca mefes kari da misi midamoebi da wavida. maSin mefem karSi datova SavSeli aznaurebi da Tavad wamovida.
didi Turqobaam dros gaZlierdnen Turqebi, radganac tovebdnen berZne
bi aRmosavleTs da midiodnen. xolo Turqebi ipyrobdnen maT naqoneb qveynebs. amaT daiwyes qristianTa rbeva Cveni codvebis gamo. mxolod qristianTa RalatiT daeca mefes, yvelSi mdgoms, Tavisi laSqriT ahmad amiri, romelsac im dros aeRo karic. da gandevnes mefe giorgi da aWaris gziT wavida afxazeTSi. xolo Turqebma waiRes didZali simdidre, bagratovanTa monaxmari. ukan dabrunebulebs Sexvdnen sxva Turqebi, romlebic modiodnen saberZneTSi, saxelad iasi da buJroba. amaT ra naxes simdidre da mefis gaqceva, uTxres: „aha qarTli gaukacrielebuli da aseTi [simdiriT] savse. ratom midixarT saberZneTSi?“ da swrafad Semobrundnen isini da movidnen qristesiT 1080, qarTuliT 300 [wels], ivnisis 24s. da aivso mTeli giorgia. amave dRes gadawves quTaisi, artani, klarjeTis udabnoebi, Wyondidi da qarTli. da dayves zamTaric, gaapartaxes qveyana, gadaWames da wavidnen.
122
es iyo didi Turqoba da Tu vinme gadarCa kldeTa gamoqvabulebSi, mTebsa da simagreebSi, isinic daixocnen zamTarisgan. gaZlierda es Wiri, radganac zafxulSi Semobrudebodnen [Turqebi] da imasve Cadiodnen. gatyiurda qveyana, aRar iyo muSaoba, radganac wminda [155] eklesiebic pirutyvebs darCaT da arsaidan iyo mcdeloba, radganac berZnebsac gamohleodaT Zala. amitomac gadawyvita giorgi mefem wasvla sulTanTan, raTa Tavi gaewira erisTvis. da mivida aspanaSi. xolo sulTanma tkbilad miiRo da didi pativi sca, radganac iyo sulTani sikeTiT srulyofili kaci da yvelas mimarT uborotod iyo [ganwyobili]. ausrula mefes yvela saTxovari, gaaTavisufla qveyniTurT, daubruna hereTi da kaxeTi da laSqari, raTa SeierTon herkaxelebi. aseve [misca] didi saboZvari da gamoagzavna, magram xarki iTxova. movida mefe sulTnis laSqriT, moadga vejinis cixes. maSin alyis dros movida Tovli. gaaxsenda mefes ajameTis nadiroba, gauSva laSqari saboZvriT da misca ivris piri sadgomad da Tavad movida ajameTSi.
amis mxilveli aRsarTani wavida maliqSasTan, uaryo qriste da gaxda sarkinozi. amitom masve daubruna [sulTanma] kaxeTi da hereTi. magram aRar dacxra RvTis risxva Cveni codvebis gamo da aRdgomis dRes ise SeiZra qveyana, dairRva kldeebi, qalaqebi, cixeebi, nagebobebi da mravali daixoca qristesiT 1088, qarTuliT 308 [wels], rom ara Tqvan, rom aoxreba cxovrebis cvlilebebisganaa da ara Cven codvaTa gamo, radganac gairyvna qveyana. da iyo aseTi miwisZvra erTi wlis ganmavlobaSi. Semdeg gardaicvala mefe giorgi qristesiT 1089, qarTuliT 309 [wels].
[155] 58-e mefe daviTi. 41 weli imefa (daviT aRmaSenebeli)mefed dajda daviTi, giorgis Ze, 16 wlisa. xolo saqarTvelo
mooxrebul iyo: mTebSi da kldeebSi, garda cixeebisa, ar moiZebneboda kaci, [156] radgan warCinebulnic mudmivad mefis winaSe iyvnen. mefis sadgomi waRvlis Tavi iyo. xolo nadirTa simravle imdenad didi iyo, rom, rodesac mefe inebebda nadirobas naWarmagevs, an sxva adgilebSi, gagzavnidnen maT dasafrTxobad mxedrebs da Semdgom TviTon [mefe] nadirobda.
123
xolo gavida ra oTxi weliwadi, mokvda sulTani meliqSa. isev gaagrZela liparitma mamapapiseul kvalze siaruli. Mmefem daatyveva igi, dasaja da gauSva, magram kvlav miubrunda ZaRli Tavis narwyevs, radgan, rogorc ZaRlis kudi ar gaswordeba, aseve guli baRvaSTa233 mefeTa mimarT. amitom mefem kvlav Seipyro igi da gaagzavna kostantinepols da iq gardaicvala. [xolo] misi mamuli mefem miiRo. amasobaSi mosaxleoba momravlda da mefem gaamravla mxedroba da aRar misca sparselebs xarki. amis Semdeg gamoCndnen frangebi da aiRes ierusalimi, qoronikonsa234 1101s, qarTuliT – 321(780+321=1101)s.
imave qoronikons mefem waarTva zedaznis cixe kvirike mefes. xolo kvirike iyo yovelive sikeTiT srulyofili da WeSmariti qristiani. erTi wlis Semdeg kvirike miicvala da [mefed] dasves misi Zmiswuli aRsarTani, kaci umsgavso da avyia. maSin naxa mefem, rom RvTis saxlebi avazakTa235 bunagad qceuliyvnen, xolo mwyemsebi – mglebad.
amitom [mefem] Sekriba kaTalikosepiskoposni da samRvdeloeba Tavisi qveynisa da sxva mxrisanic, moiwvia kreba236, qoronikonsa 1103s, qarTuliT – 323 (780+323=1103)s da TviTonac iq ijda, ara rogorc mefe, aramed – rogorc mona [RvTisa].
[maT] ganamtkices Tormet krebaTa mier damtkicebuli WeSmariti sarwmunoeba, uRirsni gankveTes da ganaweses saerod, xolo maT nacvlad Rirseulni daadgines taxtze.
am dros hereTkaxeTis warCinebulebma Seipyres aRsarTani da gadmosces daviT mefes da mefemac Tavisuflad daipyro hereTkaxeTi. magram zogierTebma ar isurves, [157] Seikribnen da sulTanis mxedrobasTan da ganZel aTabagTan erTad da sxva Ta daxmarebiT Seebnen mefes erwuxs. magram mcirericxovani laSqriT mefem gaanadgura maTi simravle Tavisi mamacobiT da goliaTobiT (radgan, rodesac gaixada abjari, didZali Sededebuli237 sisxli gadmoiRvara misi ubidan, misi xmlis Raridan Cexvis dros Camodenili sxvisi sisxli, rac Cven misi sakuTari gvegona). maSin ufro advilad daipyro [mefem] herkaxni, magram am xanebSi Tbilisi, rusTavi, somxiTi, samSvilde da yoveli miwawyali epyraT Turqebs, xolo TrialeTs flobda Wyondidelis diswuli Teodore. Mmagram rodesac
124
mefe gadavida imereTs, cota SiSi hqondaT mecixovneebs. roca mefe iyo afxazeTs, Seikribnen giorgi WyondidelTan Teodore abuleli da iovane orbeli da moxerxebiT malulad aiRes samSvilde da Zerana, qoronikonsa 1110s, qarTuliT – 330s. maSin Turqebma datoves sxva cixeebic da Rame gaiparnen, xolo Cvenebma isinic daipyres.
Aam dros damkvidrdnen Turqebi dedabudianad mtkvrisa da ioris piras diRmidan ganZamde (radgan es adgilebi aris zamTarSi balaxiantyiani da nadiriT savse) da nebivrobdnen, xolo zafxulSi araratsa da abocs iyvnen. Semdeg sulTanis Turqoba TrialeTs movida 200 000iani laSqris odenobiT, qoronikonsa 1115s, qarTuliT – 335s. Seityo naWarmagevs myofma mefem, 1500 taZreuli238 laSqriT Seegeba maT da pirvelsave brZolaSi ukuiqcnen Turqebi, magram mefe da eri, romelTac Tavidan ver irwmunes maTi gaqceva, ar dadevnebian droulad, xolo, rodesac sinamdvile Seityves, daedevnen, daewivnen, uamravi mospes da gaJlites da didi nadavli moipoves.
giorgi Wyondidelma kvlav aiRo rusTavi, riTac Turqebi SeZrwunebuli iyvnen. maSin mefec moixelTebda Turqebs, romlebic mtkvrisa da ioris napirebze iyvnen Camosaxlebulni [158] da Tavs esxmoda da umravlesobas anadgurebda ara erTgzis, aramed – mravaljer. Semdeg Turqebi taoSi Camodgnen, mindobilni simagreebs, zamTarsa da Tovls. xolo quTaisSi myofma mefem Seipira Tavisi mxedroba, moxerxebulad ganvlo Woroxis napiri, SeuerTdnen mas misi meomrebi da Tavs daesxa taoSi Turqebs, gaJlita dedawulianad basiankarniforamde, wamoiRo nadavli, romliTac aavso yoveli saqarTvelo qoronikonsa 1116s, qarTuliT – 335s, TebervalSi.
Aamave wels [mefem] SerTo Tavis asuli kata berZenTa mefes, xolo meore asuli Tamari gaaTxova Sarvans (am dros iyvnen mTargmnelebi: efrem mcire, Teofile, arsen iyalToeli da ioane tariWis Ze).
Kkvlav Semoimtkica mefem asam grigolis Ze da SoTa, qoronikonsa 1117s, qarTuliT – 337s, Semdeg aiRo giSi. Semdeg gagzavna Tavisi Ze dimitri Sirvans, romelmac Zlieri brZola gamarTa da aiRo qalaZori da gamarjvebuli dabrunda mamasTan didi nadavliT.
125
Semdeg mefe lanuxidan raxis piras movida da zatiki239 gadaixada naxidurs, magram iq moaxsenes beSqen jayelis TurqTagan mokvlis ambavi TrialeTs. didebulebi uSlidnen wasvlas, magram mefe wavida da daesxa Turqebs raxis piras, gaJlita maTi simravle da wamoiyvana tyveebi da didi nadavli.
Semdeg [man] aiRo cixe lore da soflebi (`agarani~). Semdeg mokvda meliqSas Ze meliqsulTani da berZenTa mefe aleqsandre da ver Seityves erTmaneTis ambavi, qoronikonsa 1118s, qarTuliT – 338s.
maSin dafiqrda mefe, rom mas ar eyofoda meomrebi amdeni cixisa da qveynis dasapyrobad, gonierad gadawyvita da wavida oseTSi, raTa Camoeyvana maTi simravle, radgan mas colad da saqarTvelos dedoflad moyvanili hyavda yivCaRTa mefis asuli [159] guranduxti. misul [mefes] miegeba oseTis yvela mefe. mefem aiyvana maTi mZevlebi, [gaamagra] kari darialisa, SeaerTa yivCaRebi da osebi, wamoiyvana maTi simravle, Tavisi simamri, colisZma da Seqmna gza mSvidobisa. magram [mefis] iq yofnaSi gardaicvala giorgi Wyondideli, mefis gamzrdeli. igloves, vidre ar iSva vaxtangi240 da amiT damTavrda glova. yivCaRebis TiToeul razms daudgina spasalarmeTaurebi da mravali maTgani Semateboda qristianobas. namdvilad cudad ar iSroma, radgan maTi [SemweobiT] mosra TurqTa simravle. mefes hqonda erTi Cveuleba: gadavidoda afxazeTs, gamoityuebda Turqebs TavianTi sadgomebidan, uecrad movidoda da Jletda maT. erTxel gadavida mefe geguTSi da iqidan xobSi. gaiges Turqebma mefis moSorebiT yofna da Camovidnen sazamTrod samyofelad 14 Tebervals. SeumCnevlad gadmofrinda241 mefe da Tavs daesxa Turqebs. vinc droulad Seityo, gaiqca, sxvani yvelani gaanadgura da daatyveva, qoronikonsa 1120s, qarTuliT – 340s.
amasTanave pirmarxvas242 aiRo qalaqi yabala da movida qarTls nadavliT savse. kvlav maisis TveSi dalaSqra Sirvani, qurdevani SimSatamde da dabrunda qarTlSi. amave dros Seibnen Sirvandarubandelni, mokles afridon da gaJlites Sirvanelebi. xolo noemberSi mefe wavida aSorans, Tavs daesxa Turqebs da gaJlita yvela maTgani. gzad Camovlo, Tavs daesxa Turqebs sevge
126
lamenjSi da aravin datova maT karvebSi maTze motirali. imave zamTarSi mefe Cavida biWvinTas, gansaja iqaurebi, vinc Sescoda – dasaja da erTgulebs pativi miago. gaiges Turqebma mefis Sors yofna da moadgnen mtkvrisa da ioris napirebs. maSin gaTxara mefem lixis mTaze da debuli sami mxris243 simaRlis Tovli, [160] daesxa Tavs Turqebs da ise gawyvita isini, rom aRaravin darCa maTgan ambis momTxrobeli erTic ki, xolo laSqari aavso nadavliT, qoronikonsa 1121s, qarTuliT – 341s.
Kkvlav gazafxulze, adidda ra mdinare, kalapotSi (anadidebTa) aRar eteoda. Camodgnen Turqebi bardas daimedebulni. mefem alionze gascura mtkvari da Tavs daesxa Turqebs, gaJlita, amowyvita yvelani, daarbia barda da dayo iq ori dRe. iyo ivnisis Tve da dabrunda Sin gamarjvebuli. xolo am WirSi myofma ganZelma, Tbiliselma da banelma Turqebma SeiRebes244 saxe da xelebi, Caicves Savebi, wavidnen da auwyes sulTans. amis gamo sulTanma moiwvia arabTa mefe Ddurbezi da man warmouvlina Tavisi Ze meliqi Tavis yovelgvari ZlevamosilebiT. xolo sulTanma daadgina mxedarmTavrad ielRuzi, Ze arduxisa, kaci veragi. amas daumorCila mTeli damaskos, alabisa da sxvaTa Zlieri Turqoba, ganZis aTabagi da somxeTis amirebi. eseni Seikribnen da 18 agvistos movidnen [simravliT], rogorc zRvis qviSa, TrialeTs, mangliss, didgors da TiTqmis aRar eteodnen am adgilebSi.
xolo daviT mefe Tavisi laSqriT Tu rogor uSiSrad da gonivrulad da rogor mSvenierad Seerkina da Seiqmna brZola, amas TviT sarkinozebic aRiarebdnen: rom wminda mTavarmowame giorgi ibrZoda mefis jaris win, romelic ixila yvelam cxadad; rom gaqceulebi sami dRis ganmavlobaSi mohyavdaT ZeZvebidan, [kldis] napralebidan da tyeebidan. unda genaxaT, rodesac Cven glexebs arabTa da sparsTa mTavrebi mohyavdaT daviT mefis winaSe. xolo nadavlTa auracxelobis Sesaxeb vdumvar, radgan glexebic ki oqrovercxlis garda, [161] sxvas arafers iRebdnen, qoronikonsa 1126s, qarTuliT – 343s. Semdeg [daviTma] aiRo qalaqi Tbilisi, 400 weli arabTa naqonebi da daumkvidra Tavis Zeebs (vaJebs), qoronikonsa 1125s, qarTuliT – 345s.
127
sulTnis mosvlaxolo amis Semdeg meore wels movida sulTani Sirvans, Seipy
ro SarvanSa, aiRo Samaxia da SemouTvala daviT mefes: `Sen tyeTa mefe xar, an gamomigzavne sakadrisi ZRveni, an gamodi Cem sanaxavad~. amis msmenelma mefem moixmo mxedroba da imwamsve Semoikriba. marto yivCaRi, qarTvelTa garda, 50000 iyo, da gaemarTnen sulTnisaken. Seityo ra sulTanma mefis misvla da jaris simravle, SeSinda da gaerida Semaxias, sadac erT mxares qalaqis zRudiT da meore mxares TxriliT Semovlebuli dadga SeZrwunebuli. Seityo ra daviTma es, aRar SeebrZola, aramed davarda miwaze da RmerTs madloba Seswira da iqve dadga. xolo sulTani sulTanuri siamayiT ZRvens ki aRar iTxovda, aramed xvewniT acnoba daviTs, rom misTvis gza mieca da gaeSva, radgan Zalian gauWirda didxans sazrdos gareSe yofna. xolo amave dRes sulTanTan erTad momavali ranis aTabagi mravalricxovani laSqriT Seeyara mefis mcirericxovan mxedrobas. gaCaRda brZola da Cveneburebma mospes mtris 4000 kaci, xolo SeSinebuli da gaqceuli aTabagi mivida sulTanTan. amis mxilveli da SeZrwunebuli sulTani imave Rames gaipara sparseTSi, xolo ZlevaSemosili DdaviTi dabrunda, cota Seisvena, xolo Semdeg kvlav wavida Sirvans ivnisSi da aiRo gulistani, Sarvanis saxli da aavso laSqari sikeTiT. rTvelis dros gadavida geguTs da moawesriga iqauri saqmeebi. martSi wamovida da aiRo qalaqi Ddmanisi; aprilSi Tavs daesxa baburs245 darubands da mospo qurdni, lekebi da darubandis yivCaRebi; aiRo cixe [162] Risanni, xozaondi da misi mimdebare miwebi; maisSi arwiviviT iswrafa246 da aiRo somxeTis cixeebi: gagi, ternakali, qavazani, norbedi, manasgomi da talinjaqari; ivnisSi gadavlo javaxeTi, kola, kandafora, basiani sperande da daatyveva, sadac ki ipova Turqoba. iqidan Camoiara buianTyuri, gadawva olTisi da movida TrialeTs gamarjvebuli.
20 agvistos, rodesac mefe boJanos idga, moxda qalaq anisis gadmocema. mefem saswrafod Sekriba jari da TviTonac gaemarTa, radgan 60000 mxedari samefo karze hyavda mudmivad. aniss misulma sam dReSi advilad aiRo qalaqi, cixe da dasaxlebani, Seipyro alfasarianelebi, romelTac anisis eklesia mizgiTad247
128
eqciaT da mospo (eklesia aaSena berZenTa mefis asulma, dedofalma katronikem, romelic iq iyo dasaflavebuli). Semoikriba mefem kaTalikosi, episkoposni da ganaaxla kurTxeva. maSin mefem SesZaxa katronikes saflavs: `gixaroden dedofalo, radgan ixsna RmerTman eklesia Seni agarianTagan~, xolo saflavidan man upasuxa: `madloba RmerTsa~. msmenelni gancvifrebulni iyvnen, qoronikonsa 1129s, xolo qarTuliT – 349s. [mefem] datova anisSi aznaurni, wamoiyvana bulasvari 8 ZiT, rZlebiT, mxevlebiT da gagzavna afxazeTs, xolo TviTon mefe wavida Sirvans, aiRo Samaxia, cixe bivriti da mTlianad Sirvani da datova iq hereTelni da kaxni (herkaxni), daudgina maT zedamxedvelad mwignobarTuxucesi svimon Wyondideli, daawynara qurdni, lekni, Tarasni da movida qarTls. maSin miuCina yivCaRebs sazamTro adgilebi da Caasaxla isini.
[163] xolo daviT mefes imitom ewoda aRmaSenebeli, rom, rodesac mefe gaxda, es qveyana iyo sruliad mooxrebuli; man aavso da aaSena ise, rom aRar eteoda [qoneba]; [igi] iyo moSiSi da moyvare RvTisa, glaxakTa, qvri vTa da obolTa mowyale, sneulTa TviTmsaxuri, eklesiaTa, TavSesafarTa maSenebeli, samRvdeloebis pativismcemeli, saRvTo werilTa moyvare, radgan joraqlemTa Svideuli da wignis mkiTxvelebi yovelTvis ezidebodnen wignebs, rodesac mefe laSqrobaSi da sanadirod midioda da, roca dros ixelTebda, miscemdnen wigns, romelsac daewafeboda da sawadels aisrulebda. erTi wlis ganmavlobaSi, sxva wignebTan erTad, marto samociqulo 24jer waekiTxa. erTi ambavi vTqvaT: jer Tbilisi ar hqonda aRebuli da avWalas datova samasi meomari da Tbilisis dasazverad Tan waiyvana 12 mxedari. man mxedrebi gagzavna Tbilisidan naxiris wamosayvanad, xolo TviTon RvTismetyvels kiTxulobda. gagzavnil mxedrebs Tavs daesxa 100 Tbiliseli [Turqi], dauxoces cxenebi da qveiTad ebrZodnen mters. xolo mefes, romelic garTuli iyo wignis kiTxviT, moesma Zaxilis xma, dakeca wigni da Tavs daadga ficxlad mebrZol meomrebs, Seutia, daxoca da ahkida [maT] Tormet cxens, daifrina isini da mihyvnen qalaqis karibWemde. naxeT! daviTis maSindeli xmali imdenad daiRvlarWna brZolaSi, rom qarqaSi usargeblo gamodga. ai, simamace!
129
xolo hqonda RvTisgan boZebuli niWi, rom Seetyo, borots Tu keTils ambobdnen mis Sesaxeb laSqarSi, an samRvdeloTa wesiereba Tu uwesurobani.
Aam xanebSi somxebma isurves SeerTebodnen qarTvelTa sarwmunoebas da Seikribnen: qarTlis kaTalikosi iovane, episkoposni da meudabneni da somxebi yvela TavisianiT da iwyes bWoba [ciskridan] mecxre Jamamde, radgan Setopavdnen sakamaTo sakiTxebis morevSi da Tavs Znelad aRwevdnen mas. [164] rodesac mefem ixila yovelive, rCeva misca maT da gaaCuma isini, xolo isini etyodnen: `mefeo! gvegona, rom Sen amaTi mowafe iyavi, magram vxedavT, rom Sen xar maTi moZRvari~.
RmerTma ise ganadida [daviTi], rom sulTani SiSiT ZRvens ukrefda, rom mSvidoba yofiliyo, keisari keTilad megobrobda, arabni gaaqcia, ismaitelni moaoxra, sparselebi mtvrad aqcia, xelmwifeni monebad daiyena, aavso qveynebi da gaamdidra eklesiebi, ara marto Tavisi, aramed mravali saberZneTis eklesiamonasteric gadaarCina da ganaSvena.
Azogni abraleben mefes, rom is ar aclida dasvenebas Tavis jars, rom awinaurebda mdabioebs da amdablebda didebulebs, magram, radgan qarTvelTa modgma orguli bunebisa aris Tavidanve TavianTi batonebisa, radgan, roca gadidkacdebian, gasuqdebian da Tavisuflebas igrZnoben, iwyeben borot zraxvebs, rogorc mogviTxrobs Zveli da axali matiane qarTlisa, amitom daviT mefe ar aZlevda Tavis mxedrobas dasvenebis saSualebas, xolo aRzeveba – damdablebis Sesaxeb ar ici, ugnuro!, rom RmerTic Tavis saTnoTa miscems uflobas, xolo urCebs – jojoxeTs. mas [daviTs] rom ase ar eqna, romelsac ar hyavda laSqari, garda afxazTa mcire razmisa da isic Zalze dauZlurebuli, ucxenousaWurvlo da TurqTa jaris Zalian moSiSi, rogor moemZlavrebina dauZlurebuli qveyana da gaemxnevebina Tavisi laSqari?amitom dauxSo piri RmerTze borotad mzraxvelebs.
Mmefes eneba gazafxulze udidesi laSqrobis mowyoba, magram masac mouwia bunebisaTvis valis gadaxda. ramden brZolas, gan sacdels da Wirsa da yivCaRTagan Ralats da sxvaTa gadaurCa, ro gorc, magaliTad, muxrans iremze nadirobisas waeqca cxeni da sami dRis
130
[165] ganmavlobaSi usulod idva manam, sanam ar wamoan T xia nakveTnakveTad Sededebuli sisxli da gadarCa; kvalad ci xesTan mimdgari Tavis karvis win idga perangiT da styorcnes ci xidan isari, romelic gangebiT moxvda mis yelze Camokidebul xats da uvneblad gadarCa am [gansacdels] da mraval sxvas RvTis madliT. xolo aw gardaicvala dasabamiTgan 5079s, berZnuliT 1130 (66385508=1130)s, qoronikons – 1130s, qarTuliT – 350 (350+780=1130)s, 24 ianvars, SabaT dRes da ixarebs wminda samebis winaSe, 8 indiqtions.
51-e mefe dimitri. 20 weli imefa[daviTis Semdeg] mefe gaxda misi Ze dimitri da imave wels
moadga mefe dimitri dbaniss da aiRo igi cixiTurT da moaoxra yarasunRulianni. amis Semdeg saldux yaeni Tavs daesxa qalaq aniss da alya Semoartya mas. amis Semtyobi dimitri mefe Tavs daesxa [momxdurs] Tavisi mxedrobiT da Zlieri brZolis Semdeg ukuaqcia salduxi da misi laSqari da umravlesi maTgani maxviliT gaanadgura, xelT igdo maTi nadavli da dabrunda gamarjvebuli. dimitri mefe yvelafriT miemsgavsa Tavis mamas da mefobda keTilad. Semdeg Tavisi Ze daviTi dasva mefed da TviTon monazoni gaxda, qoronikonsa – 1150s, qarTuliT – 310s.
me 60-e mefe daviTi. 6 Tve imefaxolo dimitri mefis Zem, daviTma imefa eqvsi Tve Tavis ne
baze da uSfoTvelad, xolo Semdeg mokvda, qoronikonsa 1150s, qarTuliT – 370s. amave qoronikons miicvala dimitri, Semonazonebuli mefec da misi da Tamari. TiRvas eklesiis aRmaSenebeli, da kata, maTive da, berZenTa mefis coli.
61-e mefe giorgi. 24 weli imefagamefda daviT mefis Zma da dimitri mefis Ze giorgi (radgan
daviT mefis Ze dimitri mcirewlovani yrma iyo). [166] iyo giorgi mSvidi, uxvi, mowyale, qvrivobolTa Sembralebeli, eklesiaTa maSenebeli, mamaci, axovani, ubadlo moisarmonadire. mamamisma sicocxleSive mouyvana mas colad ovsTa mefis qaliSvili burduxani, saxis keklucmSvenierebiT uCinebulesi.
131
xolo giorgim daimkvidra ra Tavisi samefo speris zRvidan kaspiis zRvamde, SeiaraRda agarianTa (arabTa) dasaxvedrad (mosvlad). pirvelad wyaloba miago amerimerebs, zemoTa da qvemoTa da Semdeg gaeSura qalaq kaTirevans da moaoxra kldovani xevebi da aSorani, qalaqi somxeTis mefed wodebulisa; gaemarTa qalaqisaken, romelic araratis ZirSi iyo, aiRo qalaqi brZoliT, moaoxra, wamoiyvana tyveebi da wamoiRo didi nadavli, radgan TbilisSi tyve erT dramad iyideboda. amis Semdeg ilxenda da nadirobda, radgan iyo rCeuli mSvildosani.
Semdeg gailaSqra anisis karze, radgan im dros igi SanSe dadianTan erTad gandgomili iyo, miadga da xelT igdo qalaqi SanSe dadianiTurT, gansaja iqaurebi da datova iq ioane orbelis Ze da TviTon Tavis sanadiro adgilebSi dabrunda. mis winaaRmdeg aRdgnen arabi mahmadianebi da Sarieris sulTnad wodebuli iasi. man uxmo Sams (damasko), jaziras (mesopotamia) diarbeqirs garmianel TurqebTan erTad da didTa amparianTa faSabaSTa sparselebTan erTad. amaT yvelam erTad aileses kbilebi, warmoemarTnen da moadgnen aniss. gaigo ra naWarmagevs mdgomma mefe giorgim, ixmo mxedrobis calkeuli razmebi, aRar daeloda laSqris imerTa lomWabukebs da gamoemarTa Sirakisaken. iovane mwignobarTuxucesma, romelmac dazvera agarianni, da sumbatma, romelic svimoni gaxda, moaxsenes mefes, rom sakuTari mxedrobis [166] simciris gamo ar Sebmoda ismailitelebs. amis msmeneli mefe gadmoxta cxenidan da cremliT evedra RmerTs, Semdeg amxedrda da gaamxneva Tavisi laSqari mxiaruli piriT. Semdeg gayo jari, sumbat amilaxorsa da beSqen suramels misca samsami aTasi mxedari, xolo danarCeni daitova da mimarTa maT: `Cven samTagan, romelic pirvelad daartyams maT droSas, is iqneba gamarjvebuli~. maSinve amxedrdnen da ekveTnen sam wyebad.
maSin mefem sakuTari mamacobiT Seiyvana razmebi da sca medroSes da dasca DdroSiTurT. droSis dacemisTanave amis mxilveli agarianni wamsve garbodnen, xolo qarTvelebi Jletdnen maxviliT da mzis Casvlamde sdevnidnen. Semdeg Semobrundnen agarianTa karvebSi, romlebic savse iyo oqrovercxliT, TvalmargalitiT da Zvirfasi farCaqsovilebiT, lariTa da sxva maS
132
indel nadavls aRar movixsebieb. xolo mefe, RvTisadmi madlobis Semwirveli da ara Tavisi mklavis moimede, Sebrunda Tavis saxlSi. agarianTa ganadgurebis ambavi gavrcelda yvelgan da Seityves xvarasnisa Dda erayis sulTnebmac, baRdadis xalifam da varag sparseTis aTabagma. yvela maTganma mouwoda mTel ismailTa crusjulobas, Seikribnen, warmoemarTnen da moadgnen somxeTs, aiRes gagi da moaoxres misi sazRvrebi.
Seityo [es] giorgi mefem, Sekriba Tavisi mxedroba, imeramerni, zemoqvemoni, gamoiyvana didZali osi da gadaiara bubaqaris mTa. gaiges ra ismaitelagarianTa mefis misvla, SeZrwundnen da Tqves: `dRes ar aris qveyanaze kaci, romelic giorgi mefes Seebas, amitom ganveridoT~. maT WurWeli da qoneba dayares, daiZrnen gagidan da wavidnen. ukuqceulebs eklecis wyalTan [giorgi] mefis laSqari daewia da agarianTa nawili Camohyares [cxe nebidan] da daxoces. [167] amis mxilveli mefe gamoudga maT, magram didebulebma ar gauSves da etyodnen: `sulTani Seni mosvliT gaiqca da Sengan ujeroa misi dadevneba, radgan RvTis winaSe ampartavneba iqneba~. mefes ar undoda, magram friad maiZuleblebs usmina (Tumca ar iyo rCeva, arc saqme gasakeTebeli) da mobrunda mefe. xolo ismaitelebi avidnen gelaquns da iqidan miadgnen anisis kars sulTani, aTabagi da arabebi. xolo aniss yvela ZalisxmeviT icavda Toreli. xolo mefe idga taSirs da mis winaSe idga sulTnis despani mSvidobis [ZiebisaTvis].
maSin [qarTvelTa] laSqris mnaxvelma despanma Seisxa frTebi, rogorc es buyvavis arakSia, `qilila da damanaSi~, mivida sulTanTan da etyoda: `ai dro mefis xelSi CagdebisaTvis da amis gareSe fuWia Tqveni Sroma~. isini maSinve warmoemarTnen da Tavs daesxnen mZinare mefes, rom Zlivs moaswres iaraRis asxma da cxenebze Sesxdoma. mefe arc cdilobda gaqcevas da Zlierad ibrZoda, amitom etyodnen didebulebi: `mefeo, dro aris gaqcevisa da ara brZolisa~. ai sakvirveleba RvTisa! radgan erTi kacic ki ar daklebiaT, garda jvaris mtvirTvelisa, da jvaric warmosvenebuli iqna. xolo ismaitelTa ra ixiles amgvari uvnebloba mefisa, mswrafl ukuiqcnen anidan da warvidnen TavisTvis. Semdeg mefem uboZa ani Tavis mflobels da iymo igi. mefis dis, rusu
133
danis Suamdgomlobis Semdeg, romelic sulTnis colyofili iyo, iqmna mSvidoba aTabagisa, sulTnisa da giorgi mefisa droebiT.
Aam xanebSi moivlida mefe afxazeTs, alanTa, guriasperamde, imeramerTa, zemoqvemoTa, zRvad pontokaspamde da ilxenda da nadirobda da ganagebda iqaurebs.
[169] Semdeg kvlav moiTxova mefis mxedrobam laSqroba. usmina mefem da erT dRes gadawyvita [da ubrZana] taoklarjSavSTa olTisis darbeva; mesxebs da Torelebs – karisa da aSoranisa; amirspasalars [da] somxiTarTa – mtkvris samxreTiT ganZamde; herkaxTa – alaznis SesarTavidan Sarvanamde, xolo TviTon mefem [ilaSqra] amerimerTa [da] gelaqunmasisisa [mimarTulebiT]. Dda iyo es laSqroba brZanebisamebr saucxoo da naSovni uricxvi nadavliT gamarjvebulebi mobrundnen da imave wamSi mefe geguTSi iyo.
am dros movida andronike komnenosi, manoel keisris mamis Zmiswuli, saxleuriTurT, romelsac lxini gaumarTa mefem da misca cixeebi da dabebi da daudga taxti Tavis pirispir, Tavisi diswulis, aRsarTanis axlos, radgan esec darubandelebisagan gadmoxvewili iyo. am xanebSi wavida mefe, Tan waiyvana andronike da mividnen darubandis karTan, moaoxra muskuri da Sabrani, aiRo qalaqi Saburani (romlis karTan [brZolaSi] ixila mefem andronikes mamacoba) da misca Tavisi mamis diswulsa es qveyana. iqidan wamosulma daarbia basiani, rac kacTagan gasakvirveli iyo, da movida gamarjvebuli. drodadro gzavnida igi mxedrobas da [maT] miuRweviaT naxWevanamde, karmasisamde, RaRuamde, bardabalyunamde da dabrunebulan gamarjvebulni. amasobaSi gamravlda saganZuri da Seinaxes ujarmis cixeSi.
Aam droisaTvis moiwifa daviT mefis Ze dimitri. Tumca iyo [igi] sikeTiT srulyofili, magram cudi saqme damarTes mas zogierTebma, radgan, rogorc mamamisman Tavisi mamisa gandgomilobisaTvis, daxoca mravali didebulaznauri da romeli me gaaZeva, qoronikonsa – 1144s, qarTuliT – 364s, aseve ama nac igive gaukeTa Tavis biZas, moexmarnen [mas] orbelianebi, tao elni, samcxelni, herkaxni da iwyes qveynis rbeva da mooxreba.
134
[170] Seityo es TbilisSi myofma giorgi mefem, Sekriba mxedroba, ekveTa dimitris da RvTis samarTalma gaaqcia dimitri da ltolvili Seexizna lores cixes, xolo mefem waarTva yvelaferi, rac [dimitris] daepyro da dadga agaraSi. aq mas SeuerTdnen sargis mxargrZeli Tavisi ZmiswuliT da sayvareli orbeli. dimitrim kvlav waravlina meWurWleTuxucesi da Sekriba laSqari: herkaxni, lekni da kavkasielni da gamoemarTa mefis [winaaRmdeg], magram zegardmo uzenaesi Zalis kveTebiT mefis momxreebma gaaqcies isinic, mospes, gaJlites da Seipyres mravali didebuli. Semdeg [mefe] aiyara agaridan da moadga lores cixes. maSin waravlina dimitrim sumbat erisTavi liparitis Ze da qavTar ioanes Ze Saermanisa da eldiguzis ZeebTan, raTa daxmareba mieRo. isini dapirdnen daxmarebas, magram RmerTma SeuSala xeli, radgan mecixovneebi uZlurni Seiqmnen da gauWirdaT, amitom dimitrim moiba Toki, gadmoeSva cixidan da gaeSura biZisaken, amis Semdeg danarCenebic gamoiyvanes. mefem aiRo cixe da daisakuTra, xolo orbelebi gaJlita da danarCeni damnaSaveebi gaaZeva sxva qveynebSi. dimitri Seamwyvdies cixeSi (Semdeg amouwves Tvalebi, mokvda da daasaflaves mcxeTaSi). xolo mefe movida naWarmagevs.
Aamis Semdeg ganezraxa dedofals, rom Tavisi asuli Tamari mefed daesva. moiyvana kaTalikosi, episkoposni da yvela didebulis surviliT dasves Tamari mefed, qoronikonsa – 1171s, qarTuliT – 391s, samefo ficiT da aRTqmiT akurTxes da amis gamo iyo zeimi, lxini da sixaruli didi.
erTi wlis Semdeg mokvda dedofali, deda Tamarisa, xolo erTi wlis Semdeg aixsna glova. mefobda giorgi keTilad, radgan romaelTa da berZenTa mefeni megobrobdnen [masTan], xolo sparsni da arabni ZRvens uZRvnidnen da Zrwodnen. Tumca mokled Tqva misi qeba aRmwerelma, wminda giorgisTan SedarebiT: Tu man erTi veSapi mokla, aman veSapTa uborotesi ramdeni warmarTi mospo? magram Semdeg am sawuTros zeciuri arCia [171] da gardaicvala msgefssa vnebisasa, welsa qoronikonsa – 1184, qarTuliT – 394 (780+394=1184)s. mas glovobdnen kaTalikosi miqeli, episkoposni da didebulni yovelni.
135
62-e mefe Tamari. 27 weli imefadajda mefed giorgis asuli Tamari. xolo, rodesac damTavr
da glovis dro, Seikribnen nikofsiidan darubandamde kaTalikosni, episkoposni, didebulni da akurTxes Tamari mefed. man misca saunje Raribebs da davrdomilebs da kvlav aavso laSqari saCuqrebiT. xolo yuTluRarslanma waarTva spasalaroba yubasars, romelic mefeTagan Zalian gandidebuli iyo, da avadmyofobda filenjisagan kidurebis warTmeviT. amas ambobda [yuTluRarslani] da sxva naklsac, agreTve imasac, rom igi mdabio warmoSobisa iyo. TviTon undoda am saqmes gasZRoloda da Semdeg TamarisTvis moexsenebina, rom Tamars nebavs Tu ara daamtkicos igi [spasalarad]. Tamarma ar moiwona es [saqcieli] da Seipyro yuTluRarslani da araferi avno mis mier dasmenilebs. amitom mas ganudgnen yuTluRarslanis momxreebi da sxva didebulebic, Tamarisagan CamoqveiTebulni. magram Tamarma Tavisi sibrZniT daamSvida da daimorCila yvelani. rogorc ki kaxaberis AZeebma mokles anton Wyondidelis ori Zma, Tamarma isini Seipyro da Seamwyvdia cixeSi, Semdeg wargzavna makedonias da iq daixocnen brZolaSi.
amis Semdgomad [Tamarma] moiwvia kreba da yvela Secdoma gaaswores da marTlmadidebloba daamtkices. xolo mokvda yubasar spasalari da [spasalaroba] misces sargis mxargrZels.
[172] Tamaris mefobis dasawyisSi xelisufalni eseni iyvnen: spasalari248 – sargis mxargrZeli, mandaturTuxucesi249 – Wiaberi, meWurWleTuxucesi250 – kaxaber vardanis Ze, msaxurTuxucesi – vardan didi, CunCeraxi251 – maruSis Ze, amilaxori252 – Toreli gamrekeli, xolo erisTavebi eseni: baram vardanis Ze – svanTa; kaxa ber kaxaberis Ze – raWisa; daRaTo SarvaSis Ze – afxazTa; amunelisZe – cxomisa; bedieli – odiSisa; lixTimeramerTa – rati surameli; bakur Zaganis Ze – kaxeTisa; grigol asanis Ze – hereTisa; boco jayeli – samcxisa da spasalari iqaur da sxva eris TavTa.
mTeli wlis ganmavlobaSi iyo lxini, simyudrove da aravin iyo winaaRmdegi. Seikribnen samRvdeloni da didebulni da moaxsenebdnen, rom Tamarma iqorwinos, xolo mefes ar nebavda, radgan arc aravin iyo misi Sesaferisi, Tu ara aleqsi, naTesavi manuil
136
keisrisa (romelic aq imyofeboda), – mas asaxelebdnen, magram Tamari ubrZanebda dacdas. Tamari iyo mSvenierebiT friad zeamaRlebuli da saRvTo RvawliT warmatebuli, radgan garda locvamowyalebisa, sakuTari xeliTac Sromobda. [Tamarma] ixila sizmari – saxli mSvenieri da taxti Semkuli, wavida, rom taxtze damjdariyo, magram SeaCeres msaxurebma. Tamari etyoda maT: `me var mefe, Tu CemTvis ar SeiZleba, visi aris taxti?~ maT uTxres: `Seni ojaxis wevrisa, romelmac 12 mRvdelis wirvisaTvis Sesamoseli mouqsova sakuTari TiTebiT darTuli matylisagan~. gaiRviZa Tamarma da moixmo ojaxis wevri, romelmac daadastura am ambis sinamdvile. maSin Tamarma daiwyo rTva [173] da aseve Semosa mRvdelni. ase icnobeba saTnoeba!
xolo Sewuxebul didebulebs, romelTac ver SeurCies Tamars saqmro, warmoudgaT Tbiliseli vaWari da uTxra: `me vici Tamaris Sesaferisi saqmro, romelic yivCaReTis qalaq sviajaSi cxov robs, Ze rusTa mefisa, biZis vsevolodis mier gamoZevebuli, roca is mcirewlovani iyo, xolo axla asakiT srulyofilia~. amis msmenelebma saswrafod gagzavnes es vaWari da moiyvanes igi. xolo igi iyo Sesaxedavad mSvenieri da axovani. igi yvelas moewona da mouwodes Tamars, eqorwina, magram Tamari ambobda: `Tu mSvenieria, vnaxoT [misi] Sinagani mSvenierebac~. xolo isini imizezebdnen mis uZeobas da iTxovdnen mxedrobis winamZRols da aiZulebdnen qorwinebas, magram Tamari ver daiTanxmes. Semdeg daixmares rusudan dedofali, Tamaris mamida da gamzrdeli, da mas usmina Tamarma da gadaixades maTi Sesaferisi qorwili, qoronikonsa – 1177s, qarTuliT – 397s.
MmaSin iwinamZRvres rusTa mefe, ufro ki saqarTvelosi, gailaS qres karisa da karniforiis qveynebze, daarbies da movidnen gamarjvebulni. magram amaze adre movidnen gelaqunis Turqebi da daarbies palakaciosi, ZaRlisxevad wodebuli. maT daewia gamrekeli kaxas Ze mcire jariT, daxoca da moutana mefes saCuqari.
Aam xanebSi movidnen karnuqalaqelni, Sameli Turqgarmianelni cxenosanqveiTiani da aiRes SavSklarjeTi. guzan taoelma Sekriba Tavisi qveynis laSqari, mas SeuerTdnen mesxebic, isini
137
marbielmoTareSeebs Seebnen, misvlisTanave gaaqcies, daxoces da miitanes nadavli mefesTan. Semdeg wavida sargis mxargrZelis Ze da ilaSqra [174] dvinze, moaoxra da wamovida nadavliT. mas daewia dvinelTa da surmanelTa laSqari, eseni mobrundnen da gaCaRda Zlieri brZola, isinic gaaqcies, daxoces da mobrundnen gamarjvebulni.
kvlav laSqrobdnen qvemoni – qvemoT da zemoni – zemoT da Suani – SuaT da ise veravin ewinaaRmdegeboda maT, rom ar eZliaT qarTvelebs.
Aamis Semdgom mefem Sekriba laSqari da gaemarTa dvins, moa oxra parTTa qveyana, daipyro qalaqebi da wamoiRes didi simdidre da movidnen winaSe Tamarisa. xolo drodadro moivlidnen Tavis qve yanas, imeramerTa, zemoqvemoTa, nadirobdnen da ilxendnen.
Aamis Semdgom Sekriba mefem laSqari da gaemarTa gelaquns mravalricxovani Turqebis [winaaRmdeg], daxoces Turqoba da wamoiRes didi nadavli. magram maT daewiaT SamelTa mTeli Turqoba rostomisa da ialRuzalfesis [winamZRolobiT]. mibrundnen qarTvelebi da ibrZoles Zlierad, gaaqcies da daxoces mravali da dabrundnen Tamaris winaSe mxiarulni. Semdeg grigol asaTis Zem mouwoda da vardan didman, oTxive mxargrZelma da didebulaznaurebma laSqroba gamarTes ganZaze, qvemo balRunds raxsis piras zemo masisamde da didad gamarjvebulni da didi nadavliT dabrundnen.
es yvelaferi ase! magram ara didi xnis Semdeg moitana Sedegi Tamaris uarma, radgan daiwyo rusma siRoda253 da mravali ugvano saqcieli, mamaTmavlobac ki. amas iTmenda Tamari ornaxevari wlis ganmavlobaSi, cdilobda Camoecilebina rusi ugvano saqmeebs, magram misi boroti saqmeebi gacxadda Tamaris gareSe. Seityves [es] samRvdeloebam da didebulebma, Sewuxdnen da SercxvaT Tamaris. [175] Tamari pirdeboda maT, rom aswavlida da usjuloebisagan ganaridebda, magram rusma ar indoma da iyo ukurnebeli. Semdeg Tamarma moiwvia kaTalikosi, episkoposebi, didebulebi da etyoda russ maT winaSe: `Tu gvibrZanebT, rom ar gavSorde meuRles, maSin nabrZanebi aris, rom ar Seiginos xorcis taZari, da roca gavige es, aRar Semiginebia taZari magisagan, magram Tu ganudge
138
ba usjuloebas, viqnebi masTan, xolo Tu ara, ai fexis mtveriviT movicilo is~ da wavida Tamari. xolo rusma, ramdenic ar Seagones mas, ar ineba ugnurebisagan CamoSoreba, aramed ver SeiSno Tamaris mSveniereba da gaaZeves igi, miusajes sikvdili, qoronikonsa – 1180s, qarTuliT – 400s, magram Tamarma Seiwyala, misca mravali oqro, Casves navSi, gauSves da Cavida kostantinepols.
Aamis Semdeg kidev ufro warmatebuli iyo zegardmo ZaliT Tamaris saqmeni. mas saCuqrebs ugzavnidnen aRmosavleTdasavleTis mefeni da mravali etrfoda: movidnen osTa mefeni, ori Zma, mSvenierebiTa da axovnobiT gamoCenilni, Wabukobis imediT da bedis mcdelni, Tu inebebs Tamari da Rirsad cnobs, aramed fuWi Seiqmna maTi wadili da wavidnen. erTi maTgani mouTmeneli survilis seniT mokvda niqozs da daasaflaves iq eklesiaSi. aseve, TviT evmanoil keisris Ze, andronikes rom ar moekla. aseve asurastanisa, SuamdinareTisa, antioqiis mefeTa Zeni da sulTan yaindinis Ze, romelic mamam Seipyro sjulis uaryofisaTvis. aseve sadluxis Zis Ze mutafradini – mSoblebis urCi da mahmadis sjulis sitkbos damtovebeli, movida didisdidebiTa motrfialed Tamarisa. [176] [Tamari] gaumaspinZlda da Sesaferisi pativi miago. Semdeg mtiralma, rom is ar iyo Tamaris Rirsi, SeirTo mefis xarWisagan naSobi [qali], gadauxades qorwili da didi saCuqrebiT gaistumres. amis Semdeg movida darbazobaze motrfiale Sarvaneli aRsarTani (romelic enaTesaveboda Tamars daviTis STamomavlobiT) da apirebda Tavis sjulis datovebas, Tuki eweoda Tavis survils, magram fuWi gamodga misi survili, radgan urCies ar gaemJRavnebina Tavisi survili da wavida [isic] mwuxa re, didi saCuqrebiT.
xolo aqedan iwyeba Tamaris saqmeni, radgan, rogorc lomi TaTebiT, aseve Tamari saqmeebiT icnoba, romelmac Semusra da moxarked aqcia gareSemo mefeni. magram misi warCinebulebi wuxdnen mis uZeobas. maSin ipoves Wabuki efremis ZeTagan osTa mefisa, romelic aRezarda rusudans – Tamaris mamidas. es daviTi iyo giorgi mefis Zis dimitrisagan, romelic zemoT vaxseneT, rom dimitris afxazeTis anakofiaSi darCa Ze, romelic bebiasTan erTad gaexizna oseTs. aq man iqorwina osTa mefis asulze
139
da misi Ze, oseTs myofi mamulobiT, iwoda osTa mefed da Zis Zis Ze dimitrisa da am daviTis mama SerTes rusudans, romelmac Seiyvara qalwuloba oTxmoci wlis ganmavlobaSi. es nu gikvirT, radgan es ori rusudani dani iyvnen: Tamaris gamzrdeli xvaransis sulTnis coli iyo, xolo misi da, aseve rusudani, romelmac qalwuloba Seiyvara, osTa mefis rZali iyo. orive da imyofeboda Tavis saxlebSi, xolo mis qmars sxva colTan hyavda Ze daviTi, romelic wamoiyvana rusudanma da aRzarda Tavis Zed. igi enaTesaveboda Tamars dedis mxridan, radgan Tamaris deda osTa mefis asuli da dediT mesame naTesavi iyo, xolo dimitris mxridan – mexuTe. [daviTi] iyo warmosadegi mSvenierebiTa da axovnebiT, srulyofili saRvTo da samxedro [saqmianobiT]. gadawyvites, rom igi TamarisaTvis SeerToT [177] da gaubedes rusudans, xolo mas [namdvilad] moewona da moaxsenes Tamars: `rom RvTis mosawoni ar yofiliyo, arc ase moxdeboda, radgan ramdeni [Senze] motrfiale movida da ar ineba RmerTma.~ yvelaferi amis Semtyobma Tamarma dasturi misca da gamarTes didubis saxlSi qorwili didi didebulebiT, Semdeg Semovidnen TbilisSi da dasxdnen taxtze, qoronikonsa – 1181s, qarTuliT – 401s.
Aamis Semdeg mokvda kaTalikosi qarTlisa da Wyondideli mwignobarTuxucesi miqeli. dasves kaTalikosad Teodore da Wyondidelad antoni, romlisTvisac miqels waerTmia Wyondidelmwignobroba. es iyo garejeli, Tumca antonis qebas ar movixsenieb, radgan eklesiamonastrebze gaweuli Rvawli amas mowmobs.
Semdeg moiwia rusi karnu qalaqs. pirvelad SeuerTda mas klarjTa erisTavi, mere mesxni da lixTimerni. moiyvanes da dasves quTaisSi. ai, sakvirveleba! vinc ki Tamarma daawinaura, maT Caidines es. Seityo ra Tamarma, ixmo qarTvelebi: qarTlelebi, herkaxelni, somxiTanni da miiRo maTgan mtkice fici, rom ar SeuerTdebodnen maT. kaTalikosi afxazTa da quTaTeli ar SeuerTdnen borot ganzraxvas da Tamaris winaSe iyvnen. waravlina isini Tamarma da gaafrTxila, rom maT xeli aeRoT borot ganzraxvaze. magram maT ar ismines da gadmovidnen, moaoxres naWarmagevi goramde, xolo dadianbedielma gaiara rkinis jvari da [178] gadawva oZrxe. [maT] undodaT, aeRoT javaxeTi,
140
TrialeTi, somxiTi da TamarTan mosvla. maSin Tamarma ubrZana amirspasalar gamrekelTorels da Tavis mxedrobas Seyriliyvnen javaxeTSi da gaamxneva isini RmerTisadmi SevedrebiT.
Tamari waremarTa da miegebnen isini orive krebuls mtkvarze da maT SeuerTdnen mesxni, vinc Tamaris erTgulni iyvnen. Seibnen xidze, magram maT Sua wyalma da daRamebam gayara isini. magram, roca dainaxes Tamaris mxedrobis mamacoba [simxneve=momWirneoba], mibrundnen simagreebisaken, Tumca maT ar aca des da mietevnen zeciuri gangebiT, magram gacdnen ra xids, veRar daudgnen da mividnen xingisis mdinaresTan, eruSeTsa da Tmogvs Soris. miedevnen da iq gaCaRda brZola, rogorc Seefereboda imerTamerTa Wabukobas. rogorc Zvelma goliaTebma, sZlia Tamaris mxedrobam da mospes da daatyveves mravalni. magram ixileT RvTis Sewevna! radgan arc erTi kaci ar daklebia Tamaris laSqars, mxolod daiWra sargisis Ze iovane da aRar daedevnen, raTa araferi dakleboda Tamaris brwyinvalebas da mobrundnen mxiarulni Tamaris winaSe.
xolo gaiges es Wiaberma, herkaxTa didebulebma da qarTlSi macxovrebelma yivCaRosebma, romlebsac undodaT Tamarze Tavdasxma, xolo amis gamo veRara gabedes, iTxoves mowinaaRmdegebze gaelaSqraT da Tamarmac neba darTo. amis Semdeg uboZa Tavis mxedrobas uricxvi saCuqari da RirseulT – qalaqebi da cixeebi.
Semdeg gandgomilnic movidnen Tamaris winaSe:zogi yelze Tokmobmulni, zogi mxrebSekrulni, zogi biZaZmaTa mkvleli gandgomilebis dros, Sendobas iTxovdnen da fics debdnen rusudanis SuamdgomlobiT. Tamarmac Sendoba misca maT da naWarmagevs mdgomma miiRo maTi Tayvaniscema, xolo rusi kvlav gauSves.
[179] amis Semdgom kvlav iyo lxini, gancxroma da simSvide da Tu sadme ilaSqrebda daviTi, yvelgan imarjvebda.
Mmokvda amirspasalari gamrekeli da uboZes amirspasalaroba zaqaria mxargrZels. am dros ajanyda guzani, miitaca tao, kari, vaSlovani, mravali cixe da wavida Saermanis qveynad. amis Semtyobma Tamarma gagzavna sargis Tmogveli, kaxa samZivari da azn
141
aurni. misulebs Seegeba zaqaria fanaskerteli da kalmaxeliZe, xolo guzanis laSqari misuli iyo misi colSvilis wasayvanad da cixis asaRebad. Tumca Tamaris [gagzavnilni] mcirericxovanni iyvnen, xolo mowinaaRmdege 12 droSosanni, magram Tamaris bedis [imediT] ar moeridnen da swrafad Seuties, mravali mospes, gaaqcies da xelSi Caigdes guzanis colSvili, yvela cixec daipyres, kvlav daumtkices samefosave da movidnen Tamaris winaSe.
RvTis am wyalobis gamo ilxendnen, magram wuxdnen Tamaris unayofobas, Tumca RmerTma moiRo wyaloba, daorsulda da Sva Ze – giorgi, qoronikonsa – 1183, qarTuliT – 403s da miumates saxeli `laSa~ (romelic ganmanaTlebels niSnavs). RmerTs miages madloba da Seiqmna gamouTqmeli sixaruli. erTi wlis Semdeg man Sva asuli rusudani. maSin laSas bedis saxelze gailaSqres pirvelad qalaq bardaze, mospes rani. aiRes barda, aivsnen tyveebiTa da simdidriT, Tumca gaanTavisufles 30 000 tyve Tamarisa da laSas dRegrZelobisaTvis. iqidan dabrunebulebma saswrafod gailaSqres arzrumSi, karnu qalaqze. iq gaimarTa mravali brZola, xolo maTi damxmareebi iyvnen surmanelni, karelni, sperelni da nasredin salduxis Ze Tavisi ori ZmiTurT. gaCaRda brZola ciskridan dabindebamde, [180] sZlies Cvenebma da wamoiRes uamravi nadavli. qalaqis mkvidrni kbilebis RrWeniT ambobdnen: `rogor davmarcxdiT qristianTagan, mahmadi xom dagvpirda xmals~. ganTiadze kvlav gamovidnen bukis cemiT da moisarmoSurduleni qalaqis galavanTan dadgnen. amis mxilveli mefe daviTi Seeba Tavisi laSqriT, pirvelive Setevisas sZlies da gaaqcies, isini miawydnen qalaqis karibWes da gasrises TavianTi fexebiT uricxvi Tavisiani da dascinodnen mahmads, romelmac aRuTqva maT, Semdeg mobrundnen da movidnen gamarjvebulni didi nadavliT Tamaris winaSe. kvlav Seikribnen da gavidnen gelaquns, Cavles xaCini, Cavidnen yarayurums da miaRwies balyunamde, daarbies da moaoxres, Semdeg mobrundnen, dalaSqres ganZis kari, iqac Zlieri brZola gamarTes, gaaqcies da gaJlites. yaryuridan Sanqoramde eqvsi dRis ganmavlobaSi iyo uwyveteli brZolebi. isinic yovelTvis imarjvebdnen da brun
142
debodnen gamarjvebulni mefis winaSe. kvlav wavida ori Zma, sargisis Zeni, zaqaria da iovane, raxsis napirebis dasarbevad, magram aq mosulni iyvnen dvinelTa, bijnelTa da amberdelTa laSqari, yaCaRebi qaravanTa saTvalTvalod. amaT Sexvdnen Sua gzaze eseni da ekveTnen ficxlad, Tumca Tamaris mcire ri cx ovanma mxedrobam gandevna da daxoca da nadavliT savse mo vida RvTivdacul TamarTan. Semdeg gaubeda daviTs kaenis cixis mflobelma, rom mas daerbia gelaquni, sparsi baziri da goralauqi. [qarTvelebma] gaiges es da maSinve movidnen, daxoces da aiyvanes tyveebi, moixveWes uricxvi qoneba da sadac [mtris] laSqars gadaeyrebodnen, Jletdnen. sakvirveli iyo, rom sulTnis moedanze iwyes asparezoba da iqidan dabrunebulni movidnen Tamaris winaSe. Semdeg gaZevebuli rusi kostantinepolidan movida [181] sparseTis aTabagis TanxlebiT da misgan miiRo [samkvidreblad] ranis qveyana, Sekriba iq laSqari, movida da daarbia kambeCovanis mindori da iSovna didi nadavli. maSin xornabujelma saRir maxatlis Zem Tavisi sami vaJiSviliT gawira Tavi, daewia mcire jariT, gandevna da gaanadgura maxviliT, daibruna yvela tyve da nadavli, xolo saZageli rusi garboda or monasTan erTad.
xolo am saqmeebze ufro gansacvifrebeli iyo es: SarvanSas odesRac lomis bokveri gamougzavnia da gaizarda igi ise didi, rom veluric ki ar unaxavs vinmes aseTi didi. Llomi, rodesac Tamars naxavda, iwyebda tirils da iseTi mSvidi xdeboda, rogorc kata, mividoda, Tavs ubeSi Caudebda da lokavda, xolo, rodesac moaSorebdnen, kvlav tirils iwyebda. amis mxedvelni da msmenelni ufro Zrwodnen aseTi mxecis moTvinierebis gamo.
am xanebSi mokles yizilarslan aTabagi da darCa rainds sami Ze. maT ganuyo qveyana: ufross, sutlu inanCis misca erayi, xvarasani da babiloni; bubaqars – adrabagani da somxiTi; amirmirs – gurgenis zRvidan gelaqunamde. magram saSualom, amirbubaqarma sZlia da dajda sulTnad. amirmirani Seesia Sirvans, Seibnen da sZlia manve. xolo isini iZulebuli gaxdnen da gadawyvites TxovniT TamarTan misvla.
Aam dros moxda didi miwisZvra, daiqca qalaqi Samaxia, amowyda masSi yvela mcxovrebeli da Sarvanis colSvilic. maT gamogza
143
vnes despani da iTxoves Tamaris asuli da Svela mterTan [brZolaSi]. magram Tamarma ar ikadra sasiZo, Tumca misca daxmarebis piroba, moiwvia TavisTan da mouwoda Tavis mxedrobas. Semokrebilma laSqarma aavso oTxive mdinaris [napirebi]: mtkvari, algeTi, qcia da berduji. Semdeg movidnen [182] amirmirani da aRsarTan Sarvani. maT Tayvani sces Tamars: pirvelad aRsarTanma, romelic agaras idga, rogorc Sinauri, xolo mere amirmirma. maT miages Sesaferisi pativi, moumzades pur[marili], inadimes, uboZes uricxvi [saCuqari] da daaskvnes, daebinavebinaT isini Suelis pirze da iq iaraRdebodnen.
amave dros Seikriba ismailoba. Seimosnen SaviT da auwyes sulTans Tavisi gasaWiri, xolo man gamougzavna mTeli sparseTis simdidre da Sekriba laSqari indoeTidan darubandamde da movida adrabagans xalifis droSiT. Seityo ra Tamarma, ubrZana Wyondidels mxedrobis Sekreba, xolo monastrebs locvisaTvis mocla. Seikriba laSqari da dabanakda zemoxsenebul mdinaresTan. moinaxula Tamarma, moiwona da amirmirs da aRsarTans misca mefis mxedrobis umetesi [nawili]. maSin yivCaRTa mefis Zma sevinCi Tamaris winaSe iyo mowveuli didi jariT. Tamarma naxa da gaamxneva Tavisi laSqari, waumZRvara jvari patiosani da anton Wyondideli, xolo TviTon fexSiSveli movida metexs da mxurvale cremliT evedra RmerTs Tavisi mxedrobis gamarjvebisaTvis. ivnisis TveSi movida daviTi mdinare eklecTan, iq Sexvda mzveravi, romelic ambobda: `[mtris] laSqroba auracxelia, romelsac dakavebuli aqvs Sanqoridan Sofis mTamde da vardanaStis ganZis karamde~. xolo meore dRes Tendeboda paraskevi dRe (romel dResac mokla sikvdili Cvenma mxsnelma), aRiWurva da Sejda mefe zerdagze,254 brZana jvaris win wamZRvareba da mividnen Sanqors. aq gaCaRda Zlieri brZola, mefe Cqarobda adrianad mdinareze gadasvlas, [183] xolo, roca gadavidnen, Zlierad ekveTnen da gaCaRda brZola. radgan baRebisa da gzebis siviwrovis gamo ise swrafad ver gavida daviTi, daviTis gasvlamde mewinaveni TiTqmis mTlianad amowydnen, magram ukan ar gabrundnen. amis mxilveli zaqaria amirspasalari Tavis ZmasTan erTad swrafad gaemarTa, amasTanave miuswro mefis razmmac, ekveTnen sas tikad da maSinve Tavs
144
daatydaT agarianebs RvTis risxva da da iqsaqsa maTi razmi da garbodnen, xolo Tamarisanni maT xoca v dnen. mdevrebma miaRwies ganZiskargelaqunamde, iWerdnen did amirebs, rogorc qaTmebs, qoronikonsa – 1193s, qarTuliT – 413s. magram gadarCa mxolod aTabagi da [daviTis meomrebma] aa wiokes sami qalaqi: aTabagisa, aTabagis Zisa da saTamazedde nis Zisa. moarTves soslandaviTs aTabagis droSa da aRivsnen oqrovercxliT, TvalmargalitiT, riTac datvirTuli iyo joraqlemcxenebi, romlisa ara iyo Segeba255 molaTa256 [yivilis] nacvlad Semokres zari da mizgiTebi eklesiebad aqcies. Sanqorelebma moarTves qalaqis gasaRebi da maT daiWires igi. Semdeg gadmosces ganZa, Sevida soslandaviTi da dajda igi sulTnis taxtze. Seiqmna didi zarzeimi da gamarTes puroba Roris [xorciT]. xolo amirmiris TxovniT daviTma da zaqariam Tamaris gareSe Caabares mas ganja. magram wamovidnen Tu ara, gamoCnda gaqceuli da [miwaSi] damaluli bubaqar aTabagi. gaaZeves amirmirani, misces mas ganja da Semdeg gamogzavnes maxarebeli TamarTan. naTqvamia, rom metexSi wirvaze, roca mRvdelma Tqua `SiSiTa RvTisiTa”, uTxra Tamars: `gixaroden mefeo, radgan mianiWa RmerTma gamarjveba Sens mxedrobas~. maxa reblis mosvlidan cota xnis Semdeg movidnen isinic [184] nadavliT savse. maSin RmerTs madloba Seswira Tamarma da miegeba, xolo maT [Tamars] miuZRvnes uamravi saCuqari da manac miago maT Sesaferisi [pativi]. man aTabagis droSa gagzavna xaxulis RvTismSoblis [eklesiaSi], rogorc misma papam – yiasis Zis yelsabami. Tamarma xalifaze gamarjvebis Semdeg xaxulis RvTismSobels droSa da yelsabami miarTva, xuTmuxledi iambiko ocdaxuT leqsad daawerao (motanilia iambiko, 25 striqoni).
[185] amis Semdgom iqmna didi saswauli, radgan, rodesac aRasrula wirva iovane kaTalikosma, moindoma zaqaria amirspasalarma sefiskveris miReba, magram ar misca kaTalikosma, radgan igi sarwmunoebiT somexi iyo. Sewuxda zaqaria da SeewinaaRmdega patriarqs, xolo igi sayvedurobda mas da [zaqariam] veRar gasca pasuxi. moiyvanes somxeTis kaTalikosi da maTi sjulis mcodneebi da Sekrebilebma ikamaTes mravali dRe, xolo iovane kaTalikosma gadawyvita da uTxra [somxeTis kaTalikoss]: `Cavatar
145
oT wirva da moviyvanoT CvenCveni ZaRlebi sam dRe naSimSilebi, Cems saRvTo kravs me mivugdeb Sen ZaRls, xolo Sen miugde Cemsas da, romelsac ar mieaxleba ZaRli, is aris WeSmariteba~. yvela msmeneli Sewuxda, magram iovanem aiZula isini daTanxmebuliyvnen. somxebsac ar surdaT, magram iZulebulni daTanxmdnen.
amis Semdeg iovanem Seasrula wirva, moitana kravi da miugdo somxebis ZaRls, xolo ZaRli mieteva da miaxloebuli maSinve ukan gabrunda, wkavwkavebda, rogorc nacemi da gareT gavarda. Semdeg iovane somxebsac aiZulebda da maTac miugdes survilis gareSe. ZaRli maSinve eca, aiRo, STanTqa da gaiqca. amisaTvis iovane madlobas Seswiravda RmerTs, aiRo kravi, movlo mTeli laSqari litaniobiT ukan midevnebul erTan erTad, xolo somxebi wavidnen Sercxvenilebi. zaqaria ki darCa urwmunoebaze metyveli: `man gasces pasuxi RmerTs, vinc hyo ganyofa”. misma Zmam iovanem ki aRiara WeSmariteba.
[186] am wlebSi kari jer kidev Turqebs hqondaT dapyrobili. Tamarma waravlina laSqari da gaiqcnen Turqebi, xolo iq daadgines iovane axalcixeli, romelmac daipyro mimdebare qveynebi da mospo [winaaaRmdgomni]. mefem uboZa mas kari da aTabagoba.
kvlav Seikribnen mahmadianebi da movidnen xalifasTan, ukve ara ampartavnebiT, aramed Tavmdablad etyodnen, raTa Seevedros Tamars, rom man maT xarki daados da nuRa xocavs maT. amitom xalifam miugzavna despani, didi ZRveni da es Txovna. usmina Tamarma, Seumcira xarki da Seusrula mas Txovna. magram yoveli aRmosavleTis sulTani, romelsac epyra [qveynebi] egviptidan pontomde, nuqardin Caraslanis Ze despanis xeliT ugzavnida Tamars saCuqrebs. da aseve iqceoda Tamaric, magram [nuqardini amas] akeTebda veragobiT da dazvervis [mizniT]. man, rodesac gaigo mahmadianebze xarkis dadebis [ambavi], gaxsna mamapapaTa saganZurni da gasca ormagi qira da Sekriba 400000 kaciani laSqari da gamougzavna Tamars werili, rom `diacTa ugunurobiT gibrZanebia xarkis dadeba mahmadianebze, rac nebadarTulia [mxolod] CvenTvis – mahmadianTaTvis. axla movdivar me RmerTis msgavsi da Tu uaryof qristes, daamsxvrev jvarxatebs da Cem winaSe Tayvans scem mahmads, cocxali darCebi da Tu ara, yve
146
lani moispobiT~. movida despani, warmodgnen Tamaris winaSe da hkadres: `Tu qristes dauteveb, sulTanis xarWa gaxdebi da Tu ara – moispobiT~. myis wamoxta zaqaria amirspasalari, gaartya saxeSi despans ise, rom igi daeca miwaze, rogorc mkvdari, xolo, roca mosulierda, uTxra: ̀ Rirsi xar sikvdilis, magram despanis [mokvla] ar SeiZleba. wadi da acnobe sulTans, SegxvdebiT [187] da gavigoT, visi RmerTi aris Zlieri~. saswrafod Sekribes Tamaris mxedroba samcxes, xolo Tamarma uwinamZRvra maT daviTsoslani, muxlmodrekilma akurTxa laSqari da RvTisadmi mindobilni gagzavna, xolo TviTon movida oZrxes Teodosi kaTalikosTan, episkoposebTan da monastris winamZRvrebTan erTad da Seusveneblad loculobdnen, mRviZarebdnen da evedrebodnen RmerTs.
Bbasians misulma daviTma ixila sulTnis bolokerts dabanakebu li laSqari. maTi Tvaluwvdeneli [banakebi] ver eteodnen [aremareSi], magram ise laRobdnen, rom ar eyenaT yarauldarajebi. maSin daviTma daadgina – erT mxares zaqaria mxargrZeli, Salva da iovane axalcixelni da Torelni, xolo meore mxares – imerafxazni, amerni, herkaxni da miuSves swrafad cxenebi. ixiles ra maT ficxlad momavalni, dasca RmerTman maT SiSi da miaSures maT simagreebs. amis [Semxedvare] gamxnevda Tamaris mxedroba, Seuties da daixoca brZolaSi uamravi aqedan da iqidan. dauxoces cxenebi zaqarias, Salvas, iovanes, grigols da sxvebsac maTTan erTad. gadmoxtnen isini da ibrZodnen qveiTni Zlierad. magram brZola ise gagrZelda, rom cotac da kinaRam gatyda Tamaris mxedroba. amis mxilvelma daviTma da zaqaria amirspasalarma gaarides qveiTni aqeTiqiT, rom ar gaTeliliyvnen, da Tavs daesxnen maT simravles da dasces RvTis risxva, gaapes maTi razmebi da gaiqcnen sulTanisianebi. maSin Sesxdnen cxenebze qveiTnic da daedevnen, Jletdnen, atyvevebdnen da iWerdnen. xSirad erTs asi mohyavda qoronikonsa – 1196s, qarTuliT – 416s. Dda mobrundnen maTi tvirTiT, romlis aRricxva SeuZlebeli iyo, SeiZines oqrovercxli da Tvalmargaliti da sxva simdidris Sesaxeb saubari aRar aris saWiro maTi simravlis gamo, da wamoiRes maTive sapalneebiT. evlogi salosi wiravda Tamaris
147
winaSe. gancvifrebulma taSi Semohkra da daeca samjer. Semdeg wamoxta da RmerTs madloba Seswira. Semdeg [188] iovane hkiTxavda da evlogi gamoucxadebda: `roca davecemodi, TiTqmis Sedrkeboda Cveni laSqari, xolo, roca wamovxti, misca RmerTma gamarjveba Cvens mxedrobas~. Semdeg movida maxarebeli Tamaris winaSe, mereRa Semovida oZrxes laSqari mxiarulad, iqidan – Tbiliss didi lxinisixaruliT. xolo sulTnis didebulebi Tamarma gayida nalis[safasurad], Tavisi saxlis sadideblad (amasTanave esec aris naTqvami: `Tamaris winaSe moyvanili sulTnis didebuli daeca da iklakneboda, rogorc gveli damunjebuli, amitom gaiyvanes gareT da roca gons moego, ekiTxebodnen, Tu ra mouvida, xolo igi ambobda: `rac hkidia Tamars TavTan, man dagvamarcxa Cuen da axlac SevSindi misgan~. xolo im dros Tamaris TavTan Camokidebuli iyo miqael mTavarangelozis xati. amiT Seityves misi qmedeba da ufro didi madloba Seswires RmerTs.
xolo RvTis wyalobaTa [kvalobaze] Tamaric mwyalobeli iyo ara marto Tavisi samflobelosaTvis, aramed saberZneTSic mravali monasteri gaamdidra da qvrivoblebic aavso [wyalo biT]. mis dros aravin dausjiaT sikvdiliT da arc asoTa mokveTiT dausjiaT vinme, garda guzanisa, romelic yaCaRobda kolis mTaSi. is Seipyres mTibavebma da miarTves daviT mefes, xolo man Tvalebi amoswva mas qristianTa sisxlis daRvrisaTvis ise, rom TamarisTvis ar Seutyobinebia.
merme movidnen monazvnebi Savi mTidan. [Tamarma] maT uamravi oqro misca da gaistumra, magram xarbma da Zmis mkvlelma aleqsi keisarma Seipyro isini da oqro waarTva. Seityo es Tamarma da SeuTvala keisars, rom [warTmeuli] ukan daebrunebina, xolo man ar isurva. Tamarma kidev ufro meti misca monazvnebs, gagzavna imerni da waarTva keisars trapizoni, misi Semogareni da misca aleqsi komnianoss, andronikes Zes, romelic TamarTan imyofeboda. es gaiges evropelebma, rom aRmosavleTSi keisarma Zalaufleba dakarga, movidnen da waarTves kostantinepoli, qoronikonsa – 1198s, qarTuliT – 418s. mokvda aleqsi angari simdidreze [daxarbebuli] SimSilobaSi Tavis simamrisagan.
148
Aam xanebSi moikiTxa Tamarma karis saqmeebi; Tamaris mefobis 24 weli sruldeboda. mravaljer ibrZodnen mxargrZelebi da ver aiRes igi [kari]. amitom gagzavna soslandaviTi da TviTon gaCerda javaxeTs. daviTi miadga kars da ibrZoda Zlierad. Semdeg gauWirdaT mecixovneebs da ambobdnen: `movides Tamari da CavbardebiT mas~, radgan sxvebis eSinodaT. Seityo es Tamarma, movida da Caabares cixe, xolo Tamarma misca [igi] Tavis Zes, giorgis, rogorc amas karelni sTxovdnen. [Tamarma] daipyro [qveynebi] raxsidan speramde da Zalze gaZlierda misi saTnoebisaTvis. magram am sixarulis dros mokvda Tamaris qmari soslandaviTi, yovelgvari sikeTiT aRmatebuli, qoronikonsa – 1199s, qarTuliT – 419s da datova didi glova. Semdeg, zamTris Jams mefe iyo geguTs. waaqeza eSmakma ardavis sulTani: brwyinvale kviriakes man [gamoilaSqra] qalaq anisze maSin, roca anelebi emzadebodnen gancxromasixaruliT dResaswaulisaTvis. uecrad SeiWra sulTani gamTeniisas da gaJlita uamravi qristiani, garda imaTisa, romlebic daimalnen gamoqvabulebSi, kldeebSi, xvrelebSi da gadarCnen iq. maT 12000 [adamiani] gaJlites da wavida sulTani savse tyvenadavliT. amis msmeneli mwuxare mefe mudam eZebda SurisZiebis [dros]. maTi saZageli marxvis Semdeg, romelsac ramazani ewodeba, amirspasalarma zaqariam Sekriba herkaxsomxiTarni, Cavlo gelaquni da farulad [190] mivida ciskris Jams da roca bilwma molam dahkivla azani257, roca Tendeboda aidi,258 maTi aRvseba, Semoertya ardavels, magram qalaqi Zlierad iyo gamagrebuli.
Ddainaxa ra es zaqariam, gadmoxta cxenidan, aseve mTeli laSqaric masTan erTad da ibrZodnen qveiTad, SeiWrnen da maT misgiTSi 12000 [mlocveli] gaJlites Seubraleblad da daxoces sulTani da misi colSvili da naTesavebi da moqalaqeebic, ar datoves arc erTi cocxali, aivsnen didZali nadavliT, wamovidnen da movidnen Tamaris winaSe gamarjvebulni. Semodgomis mowevis dros iTxova zaqariam xvarasanze laSqrobis nebarTva da mefemac neba darTo. maSin Semoikriba mTeli saqarTvelo, gaemarTnen, Cavles marandi da iq veravin naxes – egonaT, rom mxed roba mTaSi iyo [damaluli]. amitom zaqariam gagzavna 500
149
mxedari dasazverad; isini avidnen mTaze [xolo Casafrebulebma] icotaves da Tavs daesxnen da gaCaRda brZola Zlieri, magram Cvenebma sZlies da gaanadgures. xolo zaqariam araferi icoda, avida mTaze da ixila naomari, sadac 500 Subi 500 kacze eso, da Sewuxda, radgan [misianebi] arsad Candnen. cota xnis Semdeg isini Seegebnen mas nadavliT. iqidan wamosulebma daimorCiles Tavrizi da miana, radgan isini Cabardnen sulTniTurT. magram zangana ar nebdeboda garemodgomilebs. mesxebma gamoTxares galavani, romelic alizisa iyo, Sevidnen da sruliad amowyvites. iqidan mividnen yazmins, arc isini nebdebodnen, magram gaiqcnen mTaSi. daewivnen da mospes isini da qalaqi daipyres. Semdeg wavidnen xuarasans, sruliad moaoxres da aiRes didi nadavli, mobrundnen, igive gza gaiares da amdeni qveynidan veravin aRudga win. xolo, rodesac miaRwies mianas, [naxes], rom maT daexocaT qarTveli mcvelebi, rac maTgan erTma gadarCenilma auwya zaqarias. amitom man sruliad daxoca mTeli mosaxleoba sulTniTurT. iqidan wamosulebs yovel qalaqSi diddid simdidres moarTmevdnen ZRvnad. amis Semdeg movidnen Tbiliss Tamar mefis winaSe iseTi didi nadavliT, rom yvela mxilveli gakvirvebuli iyo.
amis Semdeg mokvda zaqaria amirspasalari da mefem amirspa sala roba misca mis Zmas, iovanes, magram man ar isurva amirspasalaroba da [arCia] aTabagoba.
Aam xanebSi gandgnen mTiulni, fxoelni, didoni da daiwyes rbeva da mooxreba. maSin gagzavna maT [winaaRmdeg] Tamarma iovane aTabagi mxedrobiT. xolo iovane avida xadis mTaze, gadaiara mwvervalebi da daadga [Tavs] fxovelebs, didoelebs, ZurZukebs da iwyo [maTi] rbeva, Jleta da datyveveba. xolo ZurZukni sruliad SeuerTdnen didi ZRveniT. iovanem iq dayo sami Tve, mravali mZevali aiyvana, daimorCila moxarked, mobrunda da movida gamarjvebuli ^Tamar mefis winaSe.
xolo amden sixaruls mohyva mwuxareba, radgan naWarmagevs myofi Tamari dasneulda da veRar SesZles misi gankurneba, Tumca haeris cvlilebisaTvis Caiyvanes Tbiliss, Semdeg dasod da agaras, magram araferma argo, aramed gavida amieridan da mivida
150
qristes winaSe 1201 wels, qarTuliT [192] – 421 (+780=1201)s, 18 ianvars. xolo sanatrelsa Tamarsa Tavis xeliT daedga gvirgvini Tavis ZisaTvis – giorgisaTvis, qoronikonsa – 1196s, qarTuliT – 416 (+780=1196)s [iambiko daviT reqtoris 30 muxledi].
[196] 63-e mefe laSa-giorgi. 10 weli imefaxolo Tavisi dedis Semdeg mefe gaxda laSagiorgi, Ze Tamar me
fisa, 18 wlisa. igi iyo taniT Zlieri, ZaliT mxneaxovani, rCeuli moisari, mxedrobaSi SemarTuli, ampartavani da jiuti. man daimkvidra Tavisi dedis samefo da yoveli Semogareni moarTmevda xarks. glovis Semdeg iyo igi SvebasixarulSi. Semdeg gandgnen ganZelni da aRar ixdidnen xarks. amitom Semokriba mefem warCinebulni, Tavisi laSqari da mimarTa maT: `mimZims maTi gandgomileba da aw miiReT Cemgan, rogorc dedaCemisagan [iRebdiT], saCuqari da nu daviwunebT mas~. xolo maT gaixares da sruliad Semokrebulebi gaemarTnen ganZisaken. ganZelebi ver gaumklavdnen velze [brZolaSi] da gamagrdnen qalaqSi. [197] mefem Semoartya garSemo laSqari, erT mxares – mesxni da mxargrZelni, meore mxares – herkaxni, [mesame mxares] – qarTvelsomxiTelTorelni, [meoTxe mxares] – lixTiqiTni dadianbedielebTan erTad.
xolo erT dRes ineba mefem Semovla da qalaqis daTvaliereba. moqalaqeebma ixiles [moseirne] da icnes mefe. maSinve gaaRes karebi da radgan [amala] mcired moeCvenaT, Semouties mefes. maSin mxlebelma meomrebma uTxres mefes: `gavwiroT Cveni Tavi da ar SevarcxvinoT Seni mefobis pirveli dRe~. Seuties mefesTan erTad da Seiqmna Zlieri brZola, Semdeg win gaigdes, Jletdnen, Seagroves qalaqis karebTan da xocavdnen. gareSemortymul laSqars moesma dedaTa moTqma qalaqidan da miiswrafes mefisaken. mefe gamarjvebuli moegeba Tavis jars. wuxdnen didebulebi da ayvedridnen. mefem es aitana, TiTqos ar gaugonia da daamSvida isini. ramdenime dRis Semdeg gauWirda qalaqs da iTxoves vedrebiT mSvidoba da aRuTqves xarki. Seiwyala mefem da daimorCila moxarked da wamovida gamarjvebuli.
radgan damorCilebuli hyavda Tamars [garSemo mdebare qveynebi], aZlevdnen xarks xlaTni, saCuqars uZRvnidnen berZenni
151
da aRarsad iyo mteri, amitom ilxendnen da ixarebdnen. gadaixara mefe borotebisaken da CamoiSora dedis droindeli vezirebi da Seiyvara masTan aRzrdili Tanamoasakeni da maTi saqmeni: mRera, cekva, qalebTan aRreva. igi Rame dadioda, raTa borotebiT gamZRariyo. raindebma, romlebmac ver icnes mefe, Seipyres da ise scemes, rom marjvena TvalSi mxedveloba daaklda. man kvlav ganagrZo, radgan ar SeirTo coli, Tumca aiZulebdnen warCinebulni, mainc ar qna. xolo kaxeTSi, veliscixeSi myofma mefem ixila dedakaci da Seuyvarda, waarTva qmars da TavisTan miiyvana, daorsulda igi da Sva Ze, saxelad daviTi. [198] amis mxilvelni didebulni, kaTalikosni da episkoposni eubnebodnen, rom es ar Caedina. Camoaciles mas daviTis deda, rom eqorwina sxvaze, an masze da Tavi daenebebina ukeTurebisaTvis. maSin [giorgim] daarwmuna isini, rom maTi rCevis gareSe arafers gaakeTebda, magram colis yolaze da qorwinebaze ver daiyolies. ukan daabrunes daviTis deda da arc masze iqorwina.
TaTarTa Semosvlaam xanebSi gamoCnda aRmosavleTiT TaTarTa gvaris yaizdin
TemurCi, Cingisyaenad wodebuli. man daipyro CinmaCini da didi saTaTreni 1202 wels. amis Semdeg manve gamogzavna Tavisi ori mTavari 12000 mxedriT, rom daezveraT qveyana. isini iyvnen ucnauri garegnobis, ucxo enaze molaparake da rjulad daedva Cingissave erTi RmerTis Tayvaniscema. maT gamoiares TurqeTi, jeoni, sparseTi, daamarcxes yvela mowinaaRmdege, moawies qarTlis sazRvars da aoxrebdnen somxiTs da gags. mefes acnobes TaTarTa mosvla. mefem Sekriba 90000 mxedari da wavida maT winaaRmdeg. gzaSi mas SeuerTda iovane aTabagi didi laSqriT. TaTrebi idgnen mdinare sagimTan da Seebnen erTmaneTs. TaTarTa naxevari gaiqca, xolo naxevari Causafrda, zurgidan Semouties da ekveTnen qarTvelebs da iqna risxva RvTisa, radgan daviTis droSa, [199] am dromde uZleveli, iZlia da garbodnen qarTvelebi mefiTurT, xolo uricxvi mamacurad da Zlierad mebrZolni daixocnen TaTarTagan. ukuqceulebi Sevidnen TbilisSi mwuxareni da ambobdnen: `radgan SevawuxeT RmerTi, Cvenc Segvawuxa da Segvarcxvina
152
Cveni mtrebis winaSe~. es moxda qoronikonsa – 1210s, qarTuliT – 429s. xolo TaTarni movidnen samSvildemde da gamobrundnen, gaiares darubandis kari, Semouares kaspiis zRvas da mividnen Cingis yaenTan. ai, ucnauroba! dauWedeli cxe niT da mSvildisris garda kidev sxva iaraRis ar mqoneni ase ibrZodnen isini.
xolo amis Semdeg kvlav mSvidoba damyarda da ilxendnen da ixarebdnen. am dros moiTxova [colad] mefis da rusudani xalTis sulTanma, romelic flobda egviptesac, magram ar misces RvTis wyalobiT. ramdenime xnis Semdeg moiTxova [rusudani] SarvanSam da misces piroba. wavida mefe bagavs, rom iqidan mieca [rusudani], magram aqac ar dacxra RvTis guliswyroma, radgan dasneulda mefe laSagiorgi. rodesac man igrZno sikvdilis [moaxloeba], Semoikriba yvela didebuli, Caabara Tavisi da rusudani, Ze daviTi da ubrZana, rom mefed misi da rusudani daesvaT, radgan isini erTmaneTis didi moyvarulni iyvnen da [giorgis] aRTqmis Sesrulebis imedi hqonda. [giorgim] didebulebis TanxmobiT, ficiT da RvTis zrunviT amcno rusudans: `roca wamoizrdeba Cemi Ze daviTi, dasvi mefed”.
didebulebsac [uTxra], rom es ase gaekeTebinaT. Semdeg gardaicvala mefe laSagiorgi, qoronikonsa 1211s, qarTuliT – 431s, 18 ianvars, oTxSabaT dRes, gadmoasvenes igi TbilisSi, xolo Tbilisidan – gelaTs.
64-e mefe rusudan. 26 weli imefaSeikriba yvela didebuli, kaTalikosebi da episkoposni nikof
siidan darubandamde da akurTxes rusudani TbilisSi da dasves mefed. xolo rusudani iyo Sesaxedavad mSvenieri, rogorc dedamisi, samRvdeloTa da didebulTa [200] pativismcemeli da guluxvi. man daimkvidra mTeli sabrZanebeli Tavis dedisa da iyo garToba, lxini da simRera, rogorc misi Zmis [dros], magram radgan mivatoveT RmerTi, manac migvatova. zemoxsenebuli TaTrebi, roca dabrundnen CingisxanTan da [man] Seityo, rom mis mxedrobas veravin ver [gauwia] winaaRmdegoba, gayo Tavisi laSqari dedawuliTurT da gagzavna sparseTs, ruseTs da indoeTs.
153
sulTan jalaldinis259 Semosvlaiyo sulTani xurasnissa, romelsac epyra indoeTidan sruliad
sparseTi jeonamde, saxelad jalaldini. igi mravaljer SeebrZola TaTrebs jeons aqeT da iqiT, magram yovelTvis marcxdeboda. maTgan Zleulma ganizraxa dedawuliT wamosuliyo Cven mxares. wamovida da movida adrabagans260 140000iani mxedrobiT da iwyo somxiTis, gagis darbeva da xocavda Cvilebsac ki. Seityo es rusudanma, Sekriba laSqari, daudgina [sardlad] iovane aTabagi, misca samefo droSa da gagzava sulTnis [winaaRmdeg]. isini mividnen dvins, xolo xuarasnelebs daebanakaT garniss. razmi moemzada sabrZolvelad da daadgines mewinaved Salva da iovane axalcixelebi da Torelni. iqidan movida sulTani jalaldini, romelic iyo mamaci, axovani da brZolaSi gamocdili. magram, roca miuaxlovdnen mewinaveni, aTabagi ar mieSvela maT, xolo Salva da iovane ugzavnidnen Suamavlebs da daxmarebas sTxovdnen, radgan [mterTan] miaxloebulni iyvnen. ar ineba aTabagma daxmareba da es gaakeTa SuriT da ara SiSiT. radgan sxva saSveli aRar iyo, Seuties Salvam da iovanem, gaCaRda brZola da daixocnen uricxvi orive [mxridan]. kvlav ar mieSvela aTabagi. hoi, Suri boroti! radgan Tavis monaTesaveebis daxocvas ucqerda da araferi iRona, aramed idga uZravad. Semdeg ukuiqcnen ra mewinaveni, Seipyres Salva, mamacurad mebrZoli, radgan xmali mtris Cabalaxze [201] gadatexoda, xolo iovane [axalcixeli], qveiTad kldeSi Seltolvili, qviT mokles, xolo aTabagi saswrafod jariTurT uvnebeli wamovida, qoronikonsa – 1213s, qarTuliT – 433s. sulTanic gabrunda, magram spobda da aoxrebda qarTlis sazRvrebs da aravin iyo damxmare. sulTani datyvevebul Salvas aiZulebda, qristianoba daetovebina, magram igi ar Tanxmdeboda. mamacobaaxovnebisaTvis Seiyvara igi [sulTanma], efereboda da mraval saCuqars [aRuTqvamda], magram [Salva] ar daemorCila da mokla igi [sulTanma] sastiki tanjviT. [Salva] Seiracxa wmida mowameTa Soris. Semdeg mokvda iovane aTabagi, farulad Semonazvnebuli da [boroti] saqmis Camdeni, qoronikonsa – 1214s, qarTuliT – 434s.
amave wels iqorwina rusudanma tuRrulis Zeze, romelic mas mZevlad hyavda. [igi moixibla] misi simSvenierhaerovnebiTa da
154
mamacobaaxovanobiT. [rusudani] daorsulda da Sva asuli Tamari, Semdeg [kidev] daorsulda da Sva Ze daviTi.
amis Semdeg moxda udidesi boroteba, radgan movida igive sulTani, daangria da moaoxra saqarTvelo da undoda aq mefed [dajdoma]. igi aoxrebda dvins, aniss da maT garSemo, xolo rusudanma borotebas boroteba daumata da aRar gaixsena anderZi da aRTqma Tavisi Zmisa da rodesac misi Ze, daviTi gaxda eqvsi wlis, isurva misi mefoba. [man] Semoikriba imerni, kaTalikosni, episkoposni, warCinebulni da akurTxa mefed, qoronikonsa – 1222s, qarTuliT – 412s. magram mouclelobis gamo iq aravin iyo amerTa didebulTagan, ar SeSinda, rom borotebisaTvis mouSva RmerTma sulTani. wamoizarda ra Tamari, moiTxova sulTanma yiasdinma colad da aRTqma dado, rom mas ar Seacvlevinebda qristes rjuls. am pirobiT misca rusudanma Tavisi asuli da mziTvad awyveri, qoronikonsa – 1228s, qarTuliT – 448s.
[202] cota xnis Semdeg [rusudanma] gaugzavna Ze laSasi daviTi Tavis siZes, sulTans, raTa moekla igi, magram man keTilad [istumra] igi. sulTanma jalaldinma Seityo avag aTabagis mefis vezirad gaxdoma, mouwoda [SexvedrisaTvis]. aRiWurvnen oriveni: iqidan moadga xevispirs sulTani erTi monis [TanxlebiT], xolo aqedan – avagi aseve. maSin etyoda sulTani avags: ̀ me TqvenTan samtrod movsulvar, magram [Tqven] sastikad SemebrZoleT. axla, vinaidan gamoCndnen TaTarni da veravin win ver aRvudeqiT, movedi me, rom SemrToT Tqveni mefe, radgan is qalia da SeverTdeT oriveni da vsZlioT Cven TaTrebs, radgan ar SegiZliaT marto ibrZoloT da arc me. xolo Tu ase ar gavakeTebT, pirvelad mogaoxrebT Tqven da merme SevebrZolebi TaTrebs~. avagma yvelaferi amcno rusudans, magram rusudanma mosmenac ki ar ineba. xolo sulTanma Seityo ra avagisagan, Semovida somxiTs, ise mospo igi, rom ar datova [cocxali] mamakaci da iqidan moadga Tbiliss. radgan rusudani adreve wasuli iyo quTaiss, TbilisisaTvis mcvelebi daedgina. Tbilisis mcvelebma Zlieri brZola uCvenes sulTans ise, rom [qalaqis] aReba uimedo Seiqna. magram Tbilissave myofma sparselebma gasces da, roca memnas [bocos Ze] qalaqis karidan sabrZolvelad gasvlisas TavSi daartyes
155
maxvili da mokles da gaaRes karebi, maSin moiwia RvTis risxvam: Semovidnen da aaoxres [Tbilisi], qoronikonsa – 1228s, qarTuliT – 448s.
sulTanma moarRvia sionis gumbaTi, dadga taxti, dajda maszed da iqidan xocavda ise, rom sisxlis mdinare dioda. bocom Tavidanve datova kalisa da isnis cixeebi da wamovida rusudanis nebarTviT. sulTanma moitana sionis yovladwmida [RvTismSoblis] xati, daasvena xidze da vinc ar SeafurTxebda, hklavdnen. maSin mravalma mowameobrivi gvirgvini moipova qristianuli aRiarebiT. [203] daxocili Tbiliselebis [ricxvma] 100000 miaRwia. Semdeg sulTanma daarbia da moaoxra qarTli, kaxeTi, hereTi, javaxeTi, tao, artaani, samcxe, ani, karnifori da gagrZelda aseTi rbeva xuTi wlis ganmavlobaSi. aseT Wirsa da SeviwroebaSi myofma rusudanma ar axsena RmerTi da ar SeSinda. rodesac man Seityo, rom ar mokla sulTanma daviTi laSas Ze, hoi, soflis moyvareba boroti! miswera sulTans: `asuli Cemi mruSobs daviTTan da amitom eqceva keTilad~. `amis msmenelma sulTanma Seipyro Tamari, mwared scema, daulewa xatebi da jvrebi mis Tvalwin da daatovebina qriste, xolo daviTi Caagdo zRvaSi. igi RmerTma gadaarCina: vinme vaWarma ipova igi zRvis napirze da miiyvana Tavis saxlSi. es Seityo sulTanma, waarTva igi vaWars da Caagdo igi ormoSi, geslian gvelebTan. erTma gvelma ukbina, xolo gvelebma SeWames is gveli da daviTs gamoswoves nakbenis gesli da gankurnes is, romelsa hqonda yovladwmida RvTis dedis xati Tavis imedad da, romlisagan daculi imyofeboda Svidi wlis ganmavlobaSi gansacdelSi, mavedrebeli RvTisa. erTi mona miarTmevda mas yoveldRe moTxovnil purs da wyals.
xolo [zemo] naxsenebma TaTrebma gamoiares jeoni da advilad igdes xelT sasulTno. isini xocavdnen urCebs, xolo maTze mindobilebs keTilad eqceodnen. es Seityo jalaldinma, aiyara Tbilisidan, qoronikons – 1233s, qarTuliT – 433s da mivida adrabagans, iqidan gaugzavna despani baRdadis xalifasa da sulTan xaladins, rom daxmarebodnen TaTarTa winaaRmdeg, magram maT ar isurves.
156
[204] jalaldinis meore Semosvladaxmarebaze uaris mosmenam da TaTrebis moaxloebam uimedo
baSi Caagdo jalaldini da kvlav Tbilisisaken gamoemarTa. maSin rusudanma Sekriba imeramerni, zemoqvemoni, gamoiyvana osebi da mTiulebi da yvela eseni Sekriba naWarmagevs, xolo sulTani dabanakebuli iyo bolniss. movidnen qarTvelebi da ekveTnen maT. pirvel brZolaSi daamarcxes da gaaqcies sulTnis laSqari, magram kvlav risxva daatexa RmerTma [qarTvelebs] Cveni codvebisaTvis: ukan dabrundnen, daxoces iverielni da Semovida sulTani TbilisSi, qoronikonsa – 1234s, qarTuliT – 454s da aoxrebda qristianebs.
[amasobaSi] movidnen TaTrebic da maTi meTauri oTxi noini: WarmaRani, WaRatari, ioseri da biCvisi. maT gamovles mTeli sparseTi da gadmovidnen raxze da moadgnen ganZas 40 000 mxedriTa da TavianTi dedawuliT. mesame dRes xelT igdes ganZa da daxoces yvela, radgan maT sZuldaT mahmadis rjuli, qoronikonsa 1234s, qarTuliT – 454s. roca es Seityo jalaldinma, saswrafod aiyara Tbilisidan da wavida saberZneTs. es Seityves TaTrebma, daedevnen, daewivnen basians, xolo jalaldins gaefanta jari da darCa marto. igi mZinare naxa vinme mecxvarem, mokla da waiRo misi da misi cxenis samkauli, romelic Zvirfasi iyo. es Seityo sulTanma yiasdinma, Seipyro mecxvare da moatanina samkauli. yiasdinma ixila da gaukvirda Tvalmargalitis simSveniere, xolo is kaci dawva jalaldinis upativcemulobisaTvis.
TaTarni dabrundnen, moaoxres xalaTi, valaSkerti da movidnen TavriJs da daipyres isic. [205] meore wels movidnen bardas da daiwyes somxiTis, qarTlis, darubandis, ranis, hereTkaxeTis da dvinis mooxreba. roca TaTrebis moaxloeba Seityo rusudanma, datova Tbilisi da wavida quTaiss da daubara mxargrZel goWas, Tu TaTarni movidodnen, gadaewvaT Tbilisi, rom maT ar gamoeyenebinaT igi dasabinaveblad. roca TaTarni movidnen, goWam gadawva Tbilisi da mooxrda igi droebiT.
Semovidnen TaTarni mTel saqarTveloSi, garda imereTisa, da somxiTSi, moefinen, rogorc kaliebi da xocavdnen [xalxs] Seubraleblad. didebulebi daimalnen simagreebSi, mTebSi da
157
cixeebSi, xolo herkaxni da qarTvelni kavkasmTiuleTSi. gagrZelda ra aseTi mooxreba da aRar iyo araviTari saSveli da arc aravis daxmareba, yvela warCinebuli – amerni da zemoqvemoni miendvnen maT rusudanis nebarTviT, radgan mindobilebs [TaTarni] arafers avnebdnen. [xolo mindobis wesi aseTi iyo]: gamodnobil oqros wyals gaavlebdnen da Sesvamdnen, aseTi fici hqondaT. [mindobilebs Seiwynarebdnen da am fics] ar Ralatobdnen da tyuili ar amovidoda maTi piridan.
oTxma noinma gaiyo mTeli qveyana da iRebdnen xarks. rusudani darwmunda ra TaTarTa pirobis simtkiceSi, gaugzavna despani Tavisi Zis, daviTis mindobisaTvis, raTa daadginon mefed. amis mosmenam noinebi gaaxara da aRuTqves yvelaferi. isini zamTarSi barSi idgnen da zafxulSi – mTaSi da veravin ewinaaRmdegeboda maT.
am xanebSi indomes [TaTrebma] sulTan yiasdinis winaaRmdeg galaSqreba da Tan mTeli qarTvelobac waiyvanes. sulTanma, roca maTi mosvla Seityo, Sekriba [206] 400000 kaci da gamoemarTa. amis msmeneli biCvis noini movida qarTvelebTan da Seatyobina: `var maxarobeli da [es] aris CemTvis saCuqari, radgan modis sulTani 400000 mxedriT~. xolo sargisi etyoda: `viciT Tqveni simamace, magram maTi simravlisaTvis ar gmarTebT sixaruli. ~ maSin biCvisma upasuxa: `Turme [Tqven] araferi iciT Cven – monRolTa Sesaxeb, radgan, mas Semdeg, rac mogvca RmerTma gamarjveba, ramdenadac sxvani ufro bevrni arian, es ukeTesia CvenTvis, radganac ufro metad avivsebiT simdidreqonebiTa. ~ da ase Tavxedurad uyurebdnen yvelafer amas. meore dRes ekveTnen sulTans da pirvelsave Setevisas iwyes: `ala, ala, ala! samjer da Seuties marcxnidan, gaarRvies maTi razmi da gaaqcies, daxoces da mospes isini am brZolaSi. radgan qarTvelebi mamacurad ibrZodnen, moewonaT maTi SemarTeba da Zalian Seiyvares [isini]. Semdeg Semoertynen sulTnis qalaqs da ibrZodnen Zlierad. gauWirda yiasdins, dazavda da aRuTqva morCileba da xarki. iqidan wamosulebs moegeba xalaTis sulTani da aRuTqva xarki da uZRvna uricxvi [saCuqari]. mas daudgines qalaqis mcvelni, wamovidnen da mividnen gelaquns nadavliT avsebulni.
maSin gagzavnes rusudanTan, raTa daidos maT Soris zavi. roca maT daipyres yovelive, acnobes yaens. radgan momkvdariyo Cingizi,
158
[agreTve] misi Ze oqrofa da oqrofas Ze quqi, xolo axla [yaenad] ijda mangu, mas acnobes qarTvelTa sikeTe da mamacoba brZolebSi da sparsTa gadametebuli siborote. amitom ubrZana qarTvelebis pativiscema da maTi brZolebSi Tan yola, xolo sparsTa sruliad mospoba da [maTi] warCinebulebis masTan gagzavna.
amave dros gagzavnes iovane aTabagis Ze avag aTabagi yaenTan. misi mxlebeli daviT msaxurTuxucesi etyoda avags: `me viqnebi patroni da Sen mona, radgan ucxo qveyanaSi varT da Tu moindomeben patronis sikvdils, me momklaven da Sen cocxali darCebi”. avagic ase moiqca. Semdeg movidnen mangu yaenTan. [207] man wyaloba uyo da pativi sca.
erT dRes mas uxmes mangusTan. avagi win midioda da daviTi mis ukan, ganrisxda manguyaeni: `rogor SeiZleba, rom patroni Seni Sen Uukan dgas?~ wardga daviTi da auwya yaens, rogorc iyo. xolo yaeni gancvifrda da uTxra: `radgan xarT qarTvelebis modgma aseTi keTili, vbrZaneb, rom yvela xalxze [upiratesi] Tqven iyoT Cven winaSe~.
xolo rusudani, romelsac surda zavi, movida Tbiliss, gagzavna Tavisi Ze daviTi noinebTan da gahyva [mas] yvela warCinebuli amerni, imerni, zemoqvemoni. noinebma keTilad miiRes misuli daviTi, pativi sces da uwodes `narini~ (es aris mosuli), magram ver daumtkices mefoba da gagzavnes baTu yaenTan, qoronikonsa 1237s, qarTuliT – 457s.
daviTi wavida yarayurumsrogorc rusudanma uyo daviTs, aseve miezRo, radgan misi
Zec gagzavnes ucxo qveyanaSi, rogorc gaZevebuli. xolo daviTi mcire amaliT wavida avagis kvaldakval, aseve xalaTis sulTani, romelic noinebs gaegzavnaT, da sxvani mividnen baTuyaenTan. man pativiT miiRo da daitova igi ori weliwadi, mere gagzavna yarayurums manguyaenTan da igic keTilad eqceoda.
oTxma noinma indomes galaSqreba almuTelebze da auwyes rusudans, rom gaugzavnos qarTvelTa laSqari. magram rusudani maSin Tavisi Zis dardiT dneboda, dasneulda da mokvda TbilisSi, qoronikonsa 1237s, qarTuliT – 457s. radgan aRaravin darCa
159
mefeTa modgmisagan, radgan erTi daviTi dakarguli iyo da meore, romelic gagzavnes TaTrebma, yarayums iyo, amitom noinebma gaiyves [samefo] [208] oTxad da mTeli iveria daiyo samTavroebad: [TiToeuli Caabares `aTiaTasis Tavs”]. egarslan bakurcixels Caabares herkaxTa laSqari Tbilisidan Samaxiis mTamde; SanSes – Tavisi mamuli da avagisic; varam gagels – mTeli somxiTi; grigol suramels – qarTli; Torel gamrekels – javaxeTi; samcxe karnu qalaqamde – cotne dadians, xolo raWis erisTavs – mTeli lixTimereTi da waiyvanes almuTs da iq imyofebodnen naxevari maTgani erTi wlis [ganmavlobaSi] da naxevarni – meore wels.
am oTxi noinis almuTSi yofnisas moisyides goliaTi kaci, romelsac erTi noinTagani unda moekla. is Sevida farulad CaRatar noinis karavSi, SeurWo gulSi laxvari da mokla. xolo diliT msaxurebma roca ixiles, moTqmatiriliT misi sikvdili qarTvelebs daabrales, radgan [qarTvelebi] did gasaWirSi iyvnen am laSqrobaSi. maT undodaT qarTvelebis daxocva, magram sxva noinebi aCerebdnen, xolo isini ar usmendnen da gaemarTnen qarTvelebisaken. qarTvelebi gaocdnen da zogi SebrZolebas apirebda, zogi ki aCerebda maT. grigol surameli ambobda: `Zmano, ar aris brZolis dro, radgan varT cotani, magram mgonia [jobs, rom] Cven, mTavarni dagvxocon da ara mTeli mxed roba, magram droa RmerTsa da yovladwmida RvTismSobels vevedroT”. ubrZana yvelas samjer muxlis modreka savedrebelTurT. xolo, roca es aRasrules, gaixedes da dainaxes, rom lerwmianidan gamovida kaci, romelsac xelSi laxvari eWira da ase iZaxda: `man quStem CaRatar~, rac niSnavs: `me movkal CaRatar~. xolo gancvifrebulma TaTrebma Seipyres da ekiTxebodnen mizezs, xolo igi ambobda: `damaluli viyavi lerwmovanSi, movida brwyinvale dedakaci da miTxra: Sen gamo amdeni suli daixoceba. axla gamomyevi da Tqvi: `me movkal CaRatar~. gancvifrdnen TaTrebi da mokles igi, [209] xolo qarTvelebs pativi sces. ase ixsna RmerTma da RvTismSobelma Tavisi xalxi.
gagrZelda laSqroba almuTelebze Svidi weli. gaampartavnda egarslan da TiTqmis mefed iwodeboda, radgan iyo mamaci, axovani da mas morCilebda yvela mTavari.
160
Turqebma, rogorc ki Seityves umefoba da qarTvelTa almuTs laSqroba, Seikriba 60000 kaci yaraxanisa da wamovidnen saqarTvelos mosaoxreblad da movidnen valaSkertraxss iqiT suramamde, romelic maSin ekava SanSe mandaturTuxucess. [man] Sekriba Tavisi da avag aTabagis 30000 mxedari, gaiares raxsi da mividnen valaSkerts, SeebrZolnen iq da Seiqna Zlieri brZola. [qarTvelebma] jvris ZaliT gaaqcies da daxoces xalaTamde, aiRes uricxvi nadavli da dabrundnen gamarjvebulni.
kvlav daiZrnen Turqni saberZneTidan da sxva qalaqebidan saqarTvelos dasarbevad. gaiges es SavSelebma, klarjebma, taoelebma, kolaartanelebma, karniforelebma da Seatyobines yvaryvare cixisjvarels, rom daxmareboda. xolo man mouwoda mesxebs, Sekriba 10000 mxedari da gaeSura. Turqebi mosdgomodnen banas, olTiss da aoxrebdnen taos. Turqebma Seityves maTi mosvla, SeiaraRdnen da SeebrZolnen ivnisis vakeze. mianiWa RmerTma gamarjveba iverielebs da ukuaqcies, daxoces da uricxvi nadavli iSovnes. yvaryvarem gagzavna papa da misi Zma sargisi da maT aiRes olTisi, bulaTyuri da dabrundnen gamarjvebulni.
gasaWirSi myofi samefos warCinebulebi Seikribnen koxtisTavs da wuxdnen umefobas da sxva sazrunavze. [maT] gadawyvites TaTarTagan gandgoma da wavidnen imerni pirobis Sesasruleblad, xolo amerni [maT] ucdidnen adgilze. es Seityves TaTrebma – biaCusma da angugma, Tavs daesxnen koxtasTavs myofT, [210] yvela warCinebuli Seipyres da waiyvanes aniss, Sirakuans da miiyvanes qarmaRanTan, xolo man mxargakrulebi gaaSiSvla, wausva Tafli da dayara mzis qveS, sicxeSi.
xolo cotne dadiani, roca koxtas movida paemanze, veravin ixila da Seityo, rac moxda. TviTonac wavida aniss, misulma naxa qarTvelebi am dReSi, manac gaixada tansacmeli, waisva Tafli SiSvel tanze da dajda maTTan, xolo TaTarma darajebma Seatyobines noinebs. roca maT es moismines, gaukvirdaT, moixmes cotne da hkiTxes mizezi. is ki eubneboda: `TqvenTan gandgomisaTvis ki ar CavidineT es, aramed rom mogvegvarebina Tqveni saqmeebi da xarji~ da radgan sxvebsac igive uTqvamT,
161
gaanTavisufles isini pativiscemiT, aqes maTi keTilganzraxva da ufro sandod miiCnies [isini].
daviT laSas Zis Zebnadidebulebs samarcxvinod miaCndaT egarslanis ufrosoba,
Seikribnen samefos warCinebulni, imerTa garda, daiwyes daviT laSas Zis Zebna da Seityves vaWarTagan, rom [igi] cocxalia da ormoSi aris gvelebTan erTad. yvelani mividnen noinebTan da auwyes, rom umefobis gamo aRar iyo urTieTmorCileba, rom daviT narini aRar dabrunebula, [sTxoves] daviT laSas Zis sicocxle da moiTxoves igi mefed. amis msmenel TaTrebs gaukvirdaT rusudanis saqcieli da saswrafod gagzavnes anguri, gaatanes varam gageli da sargis Tmogveli, misweres sulTans da Seatyobines, mieca da saswrafod gamoegzavna daviTi. roca Casulebma uTxres sulTans, rom igi uars ambobda, radgan aRar egona, rom cocxali iyo, magram isini umtkicebdnen, rom cocxali aris. im dros aq Camovida daviTis mona sosana, romelic miarTmevda [daviTs] [211] pursa da wyals, da man daadastura misi sicocxle. neba darTo sulTanma da amoiyvanes cocxalmkvdari daviTi, romelic 5 wlis ganmavlobaSi gvelebTan imyofeboda. [daviTi] daamSvides, dabanes da Caacves samefo samoseli qoronikonsa 1240s, qarTuliT – 460s. sulTanma uZRvna [daviTs] uricxvi [simdidre] da sTxovda, rom aRar eTqva mis Sesaxeb cudi.
dabrunebul [daviTs] miegebnen qarTlis sazRvarTan sruliad saqarTvelos didebulebi. daviTi mivida noinebTan da maT keTilad miiRes da pativi sces, Tumca masac ver daumtkices mefoba da gagzavnes isic biCosTan. mas Tavisi didebulebi wahyvnen. biCos winaSe misuli daviTi [man] didi pativiT miiRo, magram mefoba verc man daumtkica da gagzavna manguyaenTan. manac pativiT miiRo da iq daxvda daviT rusudanis Ze. [oriveni] imyofebodnen iq ramdenime xans.
noinebma kvlav uxmes sulTan yiasdins, romelmac ver gabeda urCoba, da isic gagzavnes yarayurums, radgan yvelas iq gzavnidnen, xolo biTuyaeni gzavnida manguyaenTan. [qarTveli] mefeebi jerjerobiT iq darCnen. manguyaenma gagzavna Tavisi
162
Zeni:erTi indoeTs – saxelad yubul da meore baRdads – saxelad ulu. ulum gamoiara jeoni, xvarasani da Semovida almuTs. am dros mokvda manguyaeni da dasves yaenad misi Ze yubul. xolo ulu movida adrabagans 60000 jariT. moegebnen [mas] oTxive noini da saqarTvelos warCinebulni. yaenma iverielebs pativi sca Seuferebeli261 pativiscemiT: zogs [uboZa] memaSioba262, zogs – mSvildismtvirTveloba da ase yvelas. Semdeg movida aRtaSs da dajda taxtze da daloca yvela misma morCilma, radgan Tavidan Tu oTxi noini ganagebda saberZneTidan indoeTamde, axla uluyaeni TviTon ganagebda.
[212] am dros aravin icavda eklesiebs. moifiqra nikoloz kaTalikosma da wavida yaenTan eklesiebis dacvis [TxovniT]. uluyaenma keTilad miiRo [kaTalikosi], misca wyalobis wigni, jvari da kverTxi oqrosi. [kaTalikosi] gakvirvebuli iyo aseTi mopyrobiT da wamovida Sewyalebuli.
xolo mefeni iyvnen yubulyaenTan da erTmaneTs ecilebodnen mefobisaTvis. daviTisni ambobdnen~ ar SeiZleba, rom mefoba epyras dedakacis Zes da ara TviTmpyrobeli mefis Zes~, xolo daviT narinis [momxreni] ityodnen: `marTalia, dedakaci iyo, magram rusudani mefe iyo da Ze mefisa aris narindaviT, amitom kanonieria misi mefoba~.
roca gagrZelda maT Soris ciloba, gamoagzavnes avag aTabagi da didi zeimiT SerTes colad mefeTa naTesavi, saxeliT esom da movida uluyaenTan.
man igi pativiT gagzavna Tavis mamulSi. miegebnen qarTvelni, xolo egarslani ar Camoxta cxenidan, radgan Zalian gaampartavnebuli iyo. ganrisxda avagi da maTraxi gadahkra Tavze egarslans, gadmoagdo cxenidan, avagis msaxurebma gaxades, abuCad aigdes da am droidan gaxda dasacini.
xolo yaenma xalaTis sulTani da yiasdinic gamouSva, xolo mefeni iq darCnen. Semdeg ineba yubulyaenma da gamogzavna orive mefe Tavis ZmasTan, uluyaenTan da SeuTvala, rom romelsac airCevs, mas misces mefoba, an orives misces. isini movidnen uluyaenTan, xolo man didi pativi sca, daumtkica orives mefoba da warmogzavna qarTls. moegebnen [maT] saqarTvelos
163
yvela warCinebuli, Semovidnen TbilisSi, metexis eklesiaSi da dasxdnen oriveni taxtze, qoronikonsa 1244s, qarTuliT – 464s da ikurTxnen iqve, Tbiliss mefeebad.
[213] 65-e mefeni daviTi da daviTi. laSas Zem imefa 25 weli, narin daviTma imefa 49 weli. Mmefobda es ori daviTi [erTmaneTis] siyvaruliT da wyaloba
Tu sigeli orives xelmoweriT gaicemoda, magram meti pativi hqonda daviTs laSas Zeobis gamo da asakiTac ufrosi iyo. daviT laSas Ze iyo tanadi da warmosadegi, mamaci moisari, Zlieri mSvildiT, unaklo, marTali, advilad damarwmunebeli da Semndobi. xolo Ze rusudanisa iyo saSualo tanisa, fermkrTali, tkbilad enawyliani, mSvidi, mamaci mxedari, fexmardi da damjeri.
rodesac gagrZelda almuTelebze laSqroba, waravlina uluyaenma laSqari da maTTan erTad wavida daviT laSas Ze. xolo Seityves almuTelebma da dedabudianad, qonebiTurT wavidnen egviptes. uluyaenma xelT igdo mTeli xuarasani, TviTonac ilaSqra da sadac mivida, gaanadgura urCni ise, rom 12 dRe ver gaCerda mZorTa simyralis [gamo]. gansakuTrebiT sparselebs xocavdnen, radgan sibilwed miaCndaT mahmadis rjuli.
daviTi da daviT narini mudmivad imyofebodnen uluyaenis winaSe, xolo igi laSas Zis moyvaruli iyo da rusudanis Zis moZule. roca [isini] iyvnen aRtaSs, Seipyro uluyaenma narindaviTi da gagzavna bardavs, magram, roca naxWevans miaRwia, gaiqca daviTi afxazeTSi, xolo daviT laSas Ze iyo TbilisSi. daviTma miaRwia avagis qveyanas da waiyvana [igi] sumbat orbelianma Tavis saxlSi. evedra mas daviTi, rom ar gaeca da aCuqa Zvirfasi qva. [sumbatma] gagzavna igi afxazeTs da [daviTi] mivida liparit TorelTan. liparitma uZRvna cxeni da Sesamoseli da waiyvana quTaiss. misi mosvlis gamo Zalian gaixares imerTa, [214] yvelani Seikribnen da akurTxes mefed. am droidan gaiyo saqarTvelo or samefod, radgan amerni darCa laSas Zes da imerni – narindaviTs da iwoda imerTa da ara afxazTa [mefed], qoronikonsa 1246s, qarTuliT – 466s.
164
Aam xanebSi biTu yaenma, romelsac eWira xataeTi darubandamde da ruseTi serbiamde, ixmo daviT laSas Ze TavisTan, xolo daviTi wavida da datova jigraxaTun dedofali da mmarTvelad jiquri. jiquri iyo kaci keTili, mis dros ar moiZebneboda [qveyanaSi] qurdi da avazaki. aseve miando qveynis mxareebi TavTavianT mTavrebs, rom emsaxuron dedofalsa da morCilebdnen jiqurs.
iyo ra mefe biTusTan, egona pankisis erisTavs TorRuls, rom mefe veRar dabrundeboda, gandga da aRar morCilebda jiqurs. xolo rodesac wyaloba uyo yaenma daviT mefes, misca surguji, romelic aris `maCrdilobeli~, romelsac garda yaenTaganisa, veravin iqoniebda, da SemouTvala uluyaens, rom pativi sces daviTs [ufro] metad, vidre yvela noins. daviTi movida, miegebnen yvela warCinebuli (ar movida TorRuli SiSis gamo) da Semovida daviTi Tbiliss, qoronikonsa – 1247s, qarTuliT – 467s. Seityo ra mefem, mravaljer ixmo TorRuli, magram man ar isurva mosvla, amitom jiqurma gagzavna xornabujeli. man alaverdis wminda giorgis winaSe ficiT aRuTqva da moiyvana tabaxmelas mefis winaSe. magram jiqurma dedoflis surviliT, mefis gareSe, arad Caagdo fici, waiyvanes TorRuli da gadaagdes kldekarze. [215] naxe! xornabujeli erTi wlis ganmavlobaSi Tavis ori ZmiT mokvda wminda giorgis SurisZiebiT. xolo mefem moagvara yovelgvari uwesrigoba da wavida uluyaenTan didi ZRvniT. man pativiT miiRo da yvela noinze maRla daayena.
am xanebSi gailaSqra uluyaenma babilonis xalifaze, xolo xalifa ver SeewinaaRmdega, da Sevida qalaqSi. qalaqis erTi mxridan moadga uluyaeni, xolo meore mxridan – engon noini, mesame mxridan – daviT mefe saqarTvelos mxedrobiT. maSin daviTma ubrZana Tavis laSqars galavnis moTxra. ase gaakeTes qarTvelebma da meTormete dRes Sevidnen, daxoces Sig myofni da gaarRvies karebi, xolo Semdeg Sevidnen TaTarni. xalifa apirebda naviT gaqcevas, magram, rom Seityo, ver wavidoda, kvlav Tavissave sasaxleSi Sebrunda. TaTrebma es didi qalaqi moaoxres, quCebi da gzebi mkvdrebiT iyo savse. gamoiyvanes xalifac saxleuliTurT da moiyvanes yaenTan Tayvanis sacemad, magram ramdenjerac daxridnen, igi gulaRma ecemoda: `Tu gamiS
165
vebs, Tayvans vcem, da Tu araara~. gaiyvanes [xalifa] gareT da uTxres: `Segiwyala yaenma~, xolo igi ekiTxeboda – `rogor~? da miuges: `Sen mogklavs TviT yaeni, xolo Sens Zes – misi Ze~. man miugo: `Tu momklavs, ginda man, ginda ZaRlma momklas~. Semdeg daxoces isinic da moqalaqenic, xolo TaTarni da qarTvelni aivsnen nadavliT da oqros, vercxlis da Zvirfasi qvebis garda arafers iRebdnen. Semdeg babilonelTa darCenili nawili daindes, xocvaJletva Sewyvites, Tavisianebi Caayenes da wamovida uluyaeni, xolo mefe yaenis nebarTviT Camovida Tbiliss, qoronikonsa 1248s, qarTuliT – 468s.
amave wels movida qveynis aRsawerad arRuni, romelic [216] biTu yaens gamoegzavna. man aRwera mTeli sabrZanebeli yaenisa da movida ulu yaenTan. man gamogzavna qarTls yvelafris aRsawerad. movida arRuni da aRwera miwa, venaxi, saqoneli, bostnebi, baRebi da wisqvilebi, aT koml glexze meaTe molaSqred wamsvleli da movida ulu yaenTan. gamovida, rom daviTis samefodan 400000 unda wasuliyo molaSqred. Seiqna didi gasaWiri saqarTveloSi, xolo samRvdeloeba gaanTavisufla [am valdebulebaTagan] da sxvaTa sjulis moTavenic. [amis Semdeg arRuni] wavida saberZneTs.
amis Semdeg yaeni misreTs wavida da waiyvana daviT mefe Tavisi laSqriT. misulebma iwyes SuamdinareTisa da Samis mooxreba. maT moegeba egviptis sulTani mdinare evfratTan. TaTrebma gaiares evfrati, xolo winambrZolni iyvnen mefe da qarTvelebi. Seibnen da daxoces uricxvni da garbodnen egviptelebi. uluyaeni darCa iq, sadac iyo mcire qalaqi, gamagrebuli ukan kldiT da win mdinariT. roca yaeni uZluri Seiqna brZolisaTvis, brZana: dilaadrian mTeli jari amxedrebuliyo, qalaqs Semortymodnen da ZaRlebiviT ymuili daewyoT. rodesac ase gaakeTes, gaskda klde da naxevari qalaqi wyalma waiRo, darCenils Seesivnen TaTarni, daxoces urCni da daipyres. Semdeg wamovida Sams da Suamdinares Semoegebnen mas yvelani didi ZRveniT. maSin daviTi evedra yaens, rom gaeSva Tavis samefoSi. neba darTo yaenma da [igi] movida Tbiliss didi nadavliT, qoronikonsa 1249s, qarTuliT – 469s.
mwuxare iyo yvela warCinebuli, radgan jigraxaTunma ar uSva mefes Svili, amitom mefem moiyvana osTa mefis asuli, keTilsax
166
iani da dado piroba, rom rodesac Sobs Zes, [217] aRar gaiziaros sareceli masTan. qorwilis Semdeg osTa mefis asulma – alTunma Sva giorgi, qoronikonsa 1250s, qarTuliT470s.
giorgi moiyvana jigraxaTunma Tavis Svilad da zrdida mas. kvlav uSva alTunma mefes asuli Tamari da im droidan ganeSora alTuns mefe. Semdeg mokvda dedofali jigraxaTuni, mere wavida mefe yaenTan da dayo iq ramodenime xani. mere ubrZana yaenma mefes, gaemzadebina misi jari misrelebze [salaSqrod]. wamovida mefe da movida avag spasalaris saxlSi, radgan momkvdariyo avagi da ar darCa Ze, aramed asuli xuaSag. avagis damtirebelma mefem ixila avagis coli gvanca da gaumijnurda mas, Semdeg [ki] moiyvana da iqorwina. xolo avagis asuli da avagis saxli Caabara sadun mankabers. mefem daaorsula gvanca da man uSva Ze dimitri, qoronikonsa 1256s, qarTuliT – 476s.
jiqurs autanlad miaCnda gvancas dedofloba. amitom igi daasmines mefesTan sumbat orbelianis mcdelobiT. daviTma aRar gamoikiTxa da, radgan malemrwmeni iyo, gadaagdo jiquri isnidan mtkvarSi. diliT naxes [igi] riyeze mdebare. xalxi gakvirvebuli iyo da moiTxoves Raribebma [misi] dasaflaveba, radgan aravin hyavda maT garda da maTTvis mas mravali sikeTe gaekeTebina. misca mefem igi maT da daasaflaves Raribebma.
uluyaenma rodesac misreTs laSqroba moisurva, moswera daviT mefes. iyo didi wuxili laSqrobaTa da xarkis [gamo], romelic daewesebina arRuns da daedgina xoja azizi, romelic mefis samzareulodanac ki iRebda xarks. amitom Sewuxebuli mefe movida javaxeTs da gadawyvita gandgoma [218] yaenisagan: wavides Tu ara. xolo didebulTa nawilma urCiea wasvla, xolo zogma – gandgoma. mefem neba misca didebulebs, visac surda, wasuliyo yaenTan, xolo, romelTac surdaT, masTan darCeniliyvnen.
mobrunda mefe da movida sargis jayelcixisjvarelTan, xolo danarCeni qarTveloba wavida yaenTan. imyofeboda mefe samcxes da maspinZlobda mas sargisi.
gazafxulze yaeni dabrunda misreTidan gamarjvebuli, sadac mamacurad ibrZodnen iq myofi qarTvelni. ikiTxa yaenma daviT mefis ambavi da DSeityo [misi] gandgomileba. warmoavlina arRuni
167
20000 mxedriT da iq masTan myofi qarTvelebic. xolo mefem Sekriba mesxni da SavSklarjni 8000 mxedari, gamogzavna da dadgnen mtkvris xeobaSi. arRunma gagzavna 6000 mxedari da SeebrZolnen mesxni 500 mxedriT Solis piras, gaaqcies mesxebma TaTrebi da daxoces. xolo darCenilma nawilma Seafara Tavi Sandaras, arRunis mxedrebs. Seityo sargisma, iswrafa da ixila ra arRunma, daapira gaqceva, magram masTan myofi qarTvelebi akavebdnen da eubnebodnen: `Cven viciT maTi brZola~, mobrundnen da gamarTes brZola. kvlav gaiqcnen TaTrebi, magram guli gautydaT mesxebs simciris gamo, xolo TaTarni maTi Cveulebisamebr ukan dabrundnen, daxoces mesxebi da sargisi mcire jariT movida mefesTan. arRuni wavida gamarjvebuli sastiki zamTrisagan, radgan iyo dekemberi.
Semdeg mefe wavida SavSeTklarjeTSi da iq imyofeboda. kvlav movida arRuni ivnisSi, moaoxra samcxe da miadga cixisjvars. didi ziani miayenes TaTrebs cixidan, magram ver gaanadgures, mouswro maT yaenis ambavma, gabrundnen da daixsna RmerTma mesxebi aoxrebisagan.
[219] xolo maSin urCia mefes sargis jayelma ase: `radgan orivesia ime reTis samefo, movides iq”. daviT narinma kargad miiRo stumrad misuli daviTi. Tumca iq daviTi pativiscemaSi iyo, magram Tavs mainc ucxod grZnobda. amitom imerni gaiyvnen: zogma daviTi isurva mefed da zogma – narindaviTi. Seiqna areuloba mcire dro iT da arc gasamrjelo eZleoda laSqars. bedieli263 darCa na rindaviTis erTgulad. igi iyo kaci keTili, mis dros odiSSi ver ipovidiT mparavavazaks. amitom mefeebma gaiyves qveynebi da qa laqebi – quTaisi da Tbilisi – orad, samefo orad, saganZuri – or ad, magram xvamlis264 gamoqvabulSi rac iyo, mciredi gaiyves da sxva iqve datoves. xolo sadResaswaulo abjari, Tvali patiosani da fasdaudebeli margaliti darCa narindaviTs. ase gaiyo or samefod [saqarTvelo], qoronikonsa 1259s, qarTuliT – 479s. amerni darCnen umefod.
Sewyda laSqroba da msaxuroba TaTarTa. amitom ineba yaenma zavi mefesTan, radgan dedofali gvanca Tavisi ZiT – dimitriT urdoSi iyo wayvanili tyved. noinis cols kalTaSi Caesva yrma dimitri da myis gaReboda saSo orsuls da eSva Ze. radgan is
168
dedakaci uSvilo yofila da Svilieri iqmna, amitom did pativs miagebda gvancas da dimitris. yaenma ubrZana am noins, rom mefes gaugzavnos zavis piroba; gamogzavnili movida mefis winaSe, xolo [mefem] amcno: `Cemi gandgomis mizezi iyo xoja azizi. axla momeciT igi, gamovgzavni yaenis winaSe [220] Cem Zes giorgis da igi yos yaenma mefed, aseve momeciT gvanca da dimitric, Cemi Ze~. moismina yaenma da ficiT daumtkica: `Tu mefe mova, mivcem xoja azizs~ da Suamavlad yaenma daniSna enuqarquni, romelic iyo kaci keTili da qristiani. is mivida mefesTan da aRuTqva ficiT da waiyvana mefis Ze giorgi. TbilisSi Casulebs miegebnen amerTa yvela warCinebuli da badini265, romelsac arRunma Caabara Tbilisi da TiTqmis mefoba. man miarTva giorgis uricxvi [saCuqari]. Semdeg mividnen urdoSi tonRulxaTunTan, romelic iyo keisris asuli. man giorgi Seiyvara da pativi sca, Semdeg Seiyvana yaenis winaSe. yaenmac pativi sca, misca mefoba[yaenma] da kvlav gagzavna [kaci], rom mefec mosuliyo [masTan], magram mefe imizezebda xoja azizs. gawyra yaeni arRunis CagonebiT, radgan mas umZimda xoja azizis micema da brZana giorgis mokvla. Seityo es enuqarqunma da saswrafod Sevida tonRulxaTunTan da auwya es [ambavi], xolo igi myis wardga yaenis winaSe da moaxsena: `ra aris dido yaeno, rom stex fics erTi sparselisa gamo da aRZrav SfoTs? ar ici, winaswarmetyvelebi, romelTac RmerTi esaubreboda, bagrationTa naTesavni arian da Sen sikvdili gibrZanebia? icode, rom didi baTos despani daviT mefis winaSe arian da sTxovs darielas gzas da Tu mefe amas izams, atydeba didi SfoTi~.
maSin yaenma moiyvana giorgi, misca mefoba da Caabara tonRulxaTuns da uTxra: `gagzavne giorgi, dimitri, gvanca, moiyvaneT daviT mefe, mieciT xoja azizic da ficiT daarwmuneT mefis uvnebloba~. enuqarqunma wamoiyvana orive Ze mefisa da movida qviSxeTis bolos, miarTva daviT mefes Zeni da xoja azizic, romelsac mefem im wamsve Tavi mohkveTa, gagzavna Tbiliss da iq dahkides Zelze. mefe wahyva enuqarquns da [221] moegebnen mas misi didebulebi. xolo sargis jayels ebrZana, rom yaens ar ndoboda. sargisi ambobda: ̀ mefes rom raime evnos, Cemi brali iqneba~ da daumata: ̀ radgan sargisma qmna gandgoma, axla vitanjo masTan
169
erTad da davrCebi masTan~ da gahyva mefes. mefe madlieri iyo da uboZa [mas] qublovani da tbeTis eklesia. Semdeg mividnen bardas yaenis winaSe. misul mefes yaenma misca RviniT savse Tasi (radgan maTi wesi iyo) da hkiTxa gandgomilebis mizezi, magram mefe enablu iyo, Sexeda sargiss xolo sargisi wamodga da uSiSrad moaxsenebda gandgomis mizezs. yaenma hkiTxa: `Sen xar papa, sargis?~ da man miugo `me var, dido yaeno~. da roca fiqrobdnen da ar icodnen, Tu ra daemarTebodaT, ixsna RmerTman Tavisi eri, radgan Semovida Sikriki da Tqva: `ar aris dro fiqrisa, radgan gamovida didZali ulusi da midis yaeni berqa darubandis gziT~. amis msmenelma uluyaenma saswrafod Sekriba Tavisi jari, wavida da Tan waiyvana daviT mefe qarTvelebiTurT. mefem iTxova da wina rigebSi Cadga, xolo sargisi yaenma daitova. roca razmi gaemzada da gaemarTa, razmis win gamoxta kurdReli, mokla [igi iaraRiT] sargisma, kvlav gamoxta mela da isic mokla sargisma, Semdeg gamoxta Sveli [isic] mokla sargismave. gaukvirda yaens da Seiyvara sargisi Zlier.
xolo, rodesac razmebi miuaxlovdnen erTmaneTs, iqidan erTi saSinlad didi kaci gamovida, romelmac mefis mxedroba SeaSina. mefem gaanapira cxeni, styorcna isari am kacs, hkra [Subi?] mis cxens mkerdSi da daeca cxeni. gamxnevebulma qarTvelebma Seuties da gaCaRda Zlieri brZola da daixocnen uamravni orive mxridan. xolo, sadac sargisi ibrZoda Seupovrad yaenTan erTad, garbodnen beqas meomrebi da daedevna maT yaeni mxolod oTxi kaciT. uluyaens Tavs daesxa mtris Svidi SeiaraRebuli [meomari]. Seutia sargisma sami moniT, oTxi mokla, xolo sami gaeqca. [222] amas ucqerda TviT yaeni.
xolo gaqceul berqas laSqars sami dRe sdies, gaiares darubandi da uamravi daxoces, Semdeg Semobrundnen da movidnen bardas. yaenma mefes da mis mxedrobas didi pativi sca da daasaCuqra, xolo sargiss misca karnuqalaqi [Tavis] SemogareniT. es SeSurdaT sxvebs da uTxres mefes: `aRar iqneba Seni morCili sargisi~. irwmuna mefem, radgan gulubryvilo iyo da uTxra engin noins: `Tu miscems yaeni sargiss karnus, misces mefobac~. gaukvirda engin noins da etyoda: ̀ Seni msaxurebisaTvis misca da, Tu gnebavs,
170
aRar miscems~. yaens moaxsenes da aRar aCuqa sargiss karnu, xolo, rodesac auwya es sargiss, gulnatkeni iqmna mefeze. Semdeg wamovida mefe Tavis mxedrobiT da movida Tavis saxlSi.
am dros yaens ganudga zaqaria SanSes Ze da wavida narindaviTis winaSe, Semdeg gadmoibira zaqaria da mokla zaqaria. Semdeg mokvda SanSec mwuxarebiTa da gvanca dedofalic mokvda – TaTrebSi Tavis asulma xvaSaqma mowamla. xolo mefem iqorwina didi noinis, wormaRis asul esuqanze TbilisSi didi zeimiT, qoronikonsa 1263s, qarTuliT – 489s.
am xanebSi gadmovida berqasagan gamoqceuli ucnauri dedakaci [SvilebiT da didebulebiT] da movida daviTis winaSe. xolo mefem pativiT Seiwynara da gagzavna uluyaenis winaSe, manac pativi sca da kvlav gamogzavna mefesTanve. xolo mefem gayo da daasaxla dbaniss da Jinvans, qarTls.
[223] Semdgom, rodesac rTvelis [dro dadga], yaeni wavida Sirvans, TeTri wylis piras, Sekra Robe – siba266 da elodnen berqa yaenis Semosevas. am droidan dadgnen sibaze da gazafxulze modiodnen gelaquns. maSin uluyaenma Seipyro yaenis sami Ze da daxoca isini. Seityo ra saberZneTs myofma misma laSqarma, Seikribnen, gamoiares saberZneTi, basiani, tao, artaani, samcxe, javaxeTi, qarTli, somxiTi, rani da Sevidnen Runzuss, gaiares igic da mividnen berqa yaenis winaSe. amdeni qveynis [gavlisas] yvelani yvelgan ibrZoda [da] mudam yvelas amarcxebdnen. xolo gamzadebulebma gaiges berqa yaenis gamosvla, magram amaT Sekres Robe (siba) TeTr wyalze uluyaenis brZanebiT.
am dros aRzevda Wyondideli basili da daawesa gadasaxadi, rogorc mefem da esuqan dedoflis sayvareli gaxda. igi daasmines mefesTan da myis moikla misgan da Camokides Zelze Sua qalaqSi, radgan mefe marTali iyo. rTvelis Semdeg wavida mefe sibas. iqidan gazafxulze gelaquns mivida da sTxova uluyaenis Zes, TanguSs, rom TbilisSi gaeSva [mas]. neba darTes da wamovida mefe Tbiliss.
maSin mokvda uluyaeni da dasves yaenad abaRa. igi iyo friad keTili. is ambobda, rom `RmerTma qveynis mpyrobelad damadgina, rasac vinmes ar mivcem, arca ras movakleb”. man saganZuris
171
mraval mparavs Seundo. abaRam daimorCila mamamisis yvela sabrZanebeli da daviT mefec eaxla mas, xolo man pativiT miiRo.
Aam dros gamoemarTa berqa yaeni darubandis gziT. Seityo es abaRa yaenma, Semoikriba Tavisi mxedrobis simravle da gaamagra mtkvrisa da arazis napirebi mcxeTamde. movida berqa, moaoxra movakani da [224] hereTi Tbilisamde, xolo TviTon dadga garejis mTaze. Seiwyala RmerTma [Cueni] qveyana da mokvda yaeni, waiRes igi misma mxedrobam da wavidnen.
movida ra Semodgoma, mefe sibaze ixmes. mefis daZaxebaze sargis jayelic movida Tbiliss. mefes egona, rom sargisi ganudga, Seipyro igi da aRar gaixsena misi msaxureba da keTili saqmeni. xolo sargisis aRzrdilebi gaiqcnen yaenTan. yaenma mefes acnoba, rom sargisi gaenTavisuflebina da [manac] gauSva. am droidan daiwyo mesxTa gandgomileba mefe giorgi brwyinvalis [gamefebamde].
Mmefe jer ar iyo sibas wasuli, rom dasneulda misi Ze giorgi, igi sulTmobrZavi idva, rogorc mkvdari. maSin gaaxsenda mefes dbanisis RvTismSoblis xati, wavida fexSiSveli da moabrZana xati, daadga Tavis Zes. myis ganikurna [giorgi] da wamodga. friad gakvirvebulni iyvnen amis mxilvelni. mere [mefe] wavida sibas da roca dabrunda iqidan, TviTon mefe dasneulda muclis seniT. radgan mkurnalni uimedoni iqnen, moayvanina martyofis xelTuqmneli xati da SexebisTanave ganikurna mefe da movida Tbiliss, ixarebda da mefobda yvelaze keTilad, Tumca saqarTvelos im erisTavebs ver scvlida, [romlebic] yaens moswonda: naTqvamia, rom gandga daviT, rogorc weria, solomonis siberis dros, radgan mihyo xeli eklesiebis mamulebisa da SewirulobaTa moSlas, amitom mxilebul iqna RvTis mier, radgan kvlav dasneulda misi Ze giorgi mefis sibas yofnaSi da [225] mokvda, qoronikonsa 1268s, qarTuliT – 488s. xolo sibidan dabrunebuli mefe Zlier mwuxare Seiqmna Tavisi Zis gamo da am droidan igi mudam avadmyofobda.
amave xanebSi ganxeTqileba daiwyo TaTarTa [Soris], radgan TenguTars SeSurda abaRas yaenoba da miswera Tavis Zmas – barxas, romelic iyo Turans, rom wamovides da mospos abaRa yaeni.
172
man werili Cado isris TavSi da gagzavna, xolo barxam Sexvedra dauTqva (mouwera), magram mwerals Secdoma mouvida sami TviT. TenguTar gavida Tavisi laSqriT mcdar paemanze. movida da dadga samcxis mTaze. iqidan gamoagzavna 12000 mxedari, rom moespoT da moeoxrebinaT ioane naTlismcemlis monasteri, radgan egonaT, rom [iSovnidnen] uricxv simdidres. maSin mouvlina maT winamorbedma sqeli sibnele, amasTanave setyva da mZafri wvima, xevi aavso wyliT da gaitaca mxedrebi da yvelani zRvaSi [Caitana]. macned mxolod erTi kaci gadarCa, romelmac auwya TenguTars, rom adgili RvTis ariso da ara SesabrZolebeli.
xolo abaRa yaenma warmoavlina laSqari da sirmon noini mis mxedarTmTavrad. movida igi TenguTarze da ibrZoda Zlierad. veRar gaumklavda TenguTari sirmons, wavida da ganvlo Woroxi da AaWaris mTaze gauskda mTa da 1000mde mxedari ojaxebianad CainTqa. TenguTari Sevida afxazeTs, moegeba narindaviTi, istumra keTilad da nadimze daudva 500 Zroxa, garda Rorebisa da cxvrebisa da laSqris saWmelad misca 600 cxeni, 1500 Zroxa, 1000 cxvari, 1000 Rori, xolo Rvino uamravi WurebiT da urmebiT, rac ukvirdaT TaTrebs. daviT mefis colma, romelic iyo [226] keisar mixeil poleologis asuli, TenguTaris cols umaspinZla.
Semdeg abaRa yaenma Seityo barxayaenis mosvla xvarasans. [abaRa] wavida da waiyvana daviT mefe Tavisi mxedrobiT. SeebrZolen erTmaneTs ori laSqari, sadac mefe Tavisi mxedrobiT winambrZoli iyo. gaaqcies barxayaeni da daxoces misi uricxvi meomari da Semobrundnen gamarjvebulni. magram barxayaenis iq yofnaSi gadmovida TenguTari da dadga lomisis Tavs, Radoze da arbevda samcxesa da qarTls. Seikribnen marbevelTa winaaRmdeg mesxni da Torelni, magram gaaqcies mesxebi da daxoces mravali da movidnen TenguTarTan. amitom mosuli abaRayaeni evedra narindaviTs da did saCuqrebsac dapirda, rom aRar SeuSvas TenguTari afxazeTSi. xolo daviTma aRuTqva yaens da Caxerga gzebi. maSin abaRam gamogzavna igive sirmon noini. igi movida da SeebrZola TenguTars, mravaljer sZlia da radgan sxva gza aRar hqonda TenguTars, movida sirmon noinTan da man miiyvana abaRayaenis winaSe. [man] araferi avno da gagzavna patimrad, [Tumca] pativiT, xolo narindaviTs
173
uboZa uricxvi saCuqari. Semdeg wavida abaRa sibas da waiyvana mefe laSqriTurT da zafxulis bolos wamosul daviT mefes gzaSi Seeyara muclis avadmyofoba da mkurnalebma ver SeZles misi gankurneba. xolo mefem kvlav moiTxova martyofis xati, magram aRar hyo Sveba imitom, rom daaklo daviTma msaxureba RmerTs da gardaicvala daviT mefe, qoronikonsa 1269s, qarTuliT – 489s. amboben, rom dedofalma esuqanma mowamlao basilisaTvis SurisZiebis gamo. darCa [227] mefed daviTis Ze dimitri TbilisSi. maSin aRaluri da raWis erisTavi kaxaberi SeiTqvnen, ganudgnen narindaviTs da mividnen aliyan baadurTan, romelic idga javaxeTis mTaze. aliyanma acnoba yaens da miiyvana isini yaenis winaSe, xolo yaenma pativiT miiRo. Semdeg Sehkadres aRalurma da kaxaberma yaens: `Cven viciT gza, mogveci kari da xelSi CagigdebT narindaviTs~. moxarulma yaenma gamoatana maT sirmon noini 30000 mxedriT.
maT gamoiares javaxeTi, gadmoiares lixis mTa da moulodnelad Tavs daesxnen quTaisSi narindaviTs, romelic am dros abanoSi imyofeboda, magram mefem moaswro cxenze Sejdoma da gaiq ca. xolo TaTrebma moaoxres eklesiebi da mravali daat y ve ves, sxvebi daxoces da uvneblad dabrundnen yaenTan, xolo narindaviTi Zlivs gadarCa sakvirvelebiTa RvTisa. kvlav, me o re wels kaxaberma dazvera narindaviTi, ixmo sirmon noini Tav dasasxmelad da moulodnelad mividnen quTaisSi. mefe gae ri da da agrovebda jars. roca TaTrebma Seityves mefis maTze Tav dasxmis [ganzraxva], imave dRes gaecalnen tyveebiT da nadavliT.
am xanebSi yaenisa da mefisagan yvela warCinebulze metad aRzevebuli iyo kaxaber saduni. sadunma Sekriba yvela didebuli, waiyvanes daviT mefis Ze dimitri yaenis winaSe, izrunes da iTxoves mefed, xolo yaenma daumtkica mefoba da mTeli saqarTvelo, garda sargis jayelisa, da gamoatana saduni, romelsac colad hyavda avag aTabagis asuli xvaSagi. amitom dawinaurebuli iyo da yaenma Caabara yvelaferi, xolo avagis sabdivani267 mas ukve hqonda. man gaaxerxa da mefeebma misces mas kari da mimdebare miwebi da axalcixelis asuli colad moiyvana, amitom dimitrimac misca aTabagoba. es is saduni aris, romelmac hkadra yaens urdoSi [yofnisas]: [228] `ai, aq amdeni mxedrobaa da vin Semerkineba,
174
an dameWideba, an vin styorcnis isars?~ da veravin gamoCnda misi dari, amisTvis sca pativi yaenma.
dabrunebulebTan erTad TbilisSi Seikribnen: kaTalikos episkoposni da didebulebi somxiTarqarTvelni, herkaxni, javaxtaoelklarjni da ar iyo sargis jayeli mesxebiT da akurTxes mefed dimitri, qoronikonsa 1272s, xolo qarTuliT – 492s.
66-e mefe dimitri. 17 weli imefadimitri mefe iyo mamaci, axovani, mSvenieri, mxedrobiT sru
lyofili, RvTismsaxuri, mlocveli da mowyale: RamiT TviTon dadioda da Tavis xeliT aZlevda mowyalebas Raribebs, magram iyo sadunis gavlenis qveS. saduni keTilad ganagebda saqarTvelos saqmeebs, radgan mis dros aRar iyo TaTarTa raime Zalmomreoba; moSenda da gamdidrda saqarTvelo. abaRa yaenma ineba egvipteze galaSqreba, waiyvana laSqari da Tan gaiyola qarTvelebi da Seatyobina saberZneTis sulTans – farsmans (yiasdinis monas, visac misi sikvdilis Semdeg mietaca sulTnoba da asuli rusudanisa – Tamari colad SeerTo), rom is mis laSqars daxmareboda. roca evfrats miaRwies, egvipteli sulTnis mier Sekrebili mxedroba Tavs daesxa TaTrebs, musri gaavlo umravlesobas da gaaqcia. qarTvelebi mamacurad ibrZodnen iqac, magram daiRupnen [mtris] simravlis gamo. daabezRes farsmani yaenTan, damarcxebaSi mas dasdves brali, Seipyro yaenma da mokla farsmani, xolo sulTnoba misca erinji noins, romelic iyo onxan yaenis gvarisa. awyuri misces sargiss da mis Zes – beqas.
[229] am droidan iwyo dimitri mefem sibas siaruli da aRdga mooxrebuli qveyanac. xolo sibas myof mefes sTxoves [TaTarTa] sadunis karnaxiT didi Tanxa. maSin sadunma mosTxova mefes dbanisi da misca is Tanxa. mefem misca dbanisi da sadunma gadaixada is Tanxa da kidev ufro gaZlierda.
sadunma gaaTavisufla garejis udabnoni da sxvac [gadasaxadebisagan] da msaxurebda dimitri mefes sruli morCilebiT.
am drosve gaZlierda samcxis spasalari sargis jayeli da misi Ze beqa da daipyro taSiskaridan karnu qalaqamde. [igi] iyo
175
yovelmxriv RvTismsaxuri, magram emsaxureboda yaens da morCilebda dimitri mefes.
dimitri mefem colad moiyvana trapizonis mefis asuli da iqorwina, igi dafexmZimda da Sva Ze – daviTi, qoronikonsa 1277, qarTuliT – 497s.
Semdeg movida isev arRun aRmwereli, rom gaego, moSenda Tu ara mooxrebuli qveyana, magram Seityo, rom Zalian mooxrebulia da gansakuTrebiT hereTi (radgan mooxrebuli iyo berqa yaenis Semosvlis gamo).
arRunma moiTxova dimitri mefis da – Tamari Tavisi ZisaTvis, romelsac dapireboda [jer kidev] daviT mefe. dimitris eZnela warmarTisaTvis dis wasabilwad [micema], magram sxva raime Rone ar iyo da misca mefemac da gadaixades Sesaferisi qorwili. xolo dimitri mefes kvlav uSva dedofalma Ze vaxtangi, qoronikonsa 1278s, qarTuliT – 498s.
am xanebSi narindaviTma daalaga imereTi. raWis erisTavi imyofeboda atens, pativayrili yaenisa da mefisagan. [igi] evedra narindaviTs, man Seiwyala da misca raWa – mamuli misive. magram mcire xnis Semdeg igi kvalad miubrunda wumpes da miswera aliyans, raTa mivides da [man] advilad Caugdos xelSi daviT mefe. magram fuWi Seiqmna misi ganzraxva, rogorc aqitobelisa268. es Seityo narindaviTma, Seipyro kaxaberi da Tvalebi dasTxara, mere mohkveTa xelebi da fexebi, [230] xolo misi ori Ze kostantinepolSi gaaZeva. mokvda [kaxaberi] da amoiSala misi saxsenebeli. xolo yaenma Tavisi laSqari gagzavna gilaans da Tan gaayola qarTvelebi dimitri mefis gareSe. misulma laSqarma brZola gaumarTa gilanelebs da gaaqcia isini. Seityves TaTrebma, rom ver daipyrobdnen maT simagreebs, radgan isini tyiT da WaobiT iyvnen daculni, mobrundnen da mividnen yaenis winaSe gamarjvebulni.
am xanebSi, roca qveyana damSvidda da sazrdeli uxvad da iafad [iSovneboda], iwyes saqarTveloSi lxini, gancxroma da saeklesio SewirulobaTa moSla, gansakuTrebiT [ki] mesxebma. amitom amxilebda maT nikoloz kaTalikosi mawyvereli da aravin usmenda maT. gamravlda siborote, radgan mefem moiyvana sami coli da aseve sadunmac. amis gamo moiwia RvTis samarTali. ar
176
Runi wamovida sargisis sanaxavad da daikava qveyana ara mooxrebiT, aramed sazrdeliT, da movida awyurs. moegeba [mas] sargisi da Ze misi beqa. arRuns gaukvirda orive [maTganis] mosvla masTan, wamoiyvana sargisi da beqa datova.
arRuni roca somxiTs movida, iZra miwa vnebis xuTSabaTs Cveni codvebis mxilebisaTvis, aseve paraskevsa da SabaTs, magram aravin icoda, rogor aReZra RmerTi mowyalebad. aRdgomis dRes ise iZra, rom daingra eklesiebi, monastrebi, mTebi, kldeebi da cixeqalaqebi, zogan kuprmac amoxeTqa. awyurSi litaniobis Semdeg Sua eklesiaSi daasvenes awyuris xati; Camovarda gumbaTi da daexura xats, rogorc qudi, daumsxvrevlad, qoronikonsa 1283s, qarTuliT – 506s. amgvari miwisZvra iyo [mxolod] samcxeSi da arsad sxvagan, mxolod mcxeTa daingra. xolo, roca arRuni mivida yaenis winaSe, mokvda. misi Ze didadi movida da Tavisi coli Tamari datova mefesTan, xolo [231] Tamari gaiqca mTiuleTs, radgan sZulda warmarTi qmari. es Seityo sadunma da wavida yaenTan da sTxova Tamari, raTa mieca colad, radgan mas aRar surda arRunis Ze didadi qmrad. yaenma neba darTo, Semdeg mefemac da iqorwina sadunma Tamarze da umetesad gaZlierda. amis gamo daswyevla kaTalikosma, radgan mas [ukve] hyavda sami coli da arafers ujerebda kaTalikoss.
amave dros sargis jayeli raRac saqmis [gamo] ganudga TaTrebs. mis winaaRmdeg gamogzavna abaRayaenma buRas Zma aruxi 20000iani mxedrobiT samcxis mosaoxreblad, xolo sargisi gaerida guriis mTebSi, xolo xiznebi Seexiznen samcxis simagreebs. movidnen TaTarni da veraferi ipoves, gabrundnen da wavidnen. Semdeg mokvda sargisi fexis tkiviliT da daiWira samcxe misma Zem beqam. abaRayaenma uxmo dimitri mefes Tavisi laSqriT. amaT daudgina [meTaurad] Tavisi Zma mangudemuri da [ubrZana] wasuliyvnen egviptes da an daepyroT, an moxarke gaexadaT [igi].
mangudemurma ixmo beqac, magram beqa etyoda, rom SiSis gamo ver mividoda. xolo man ficiT daumtkica, rom aras avnebda da [isic] mivida mindobili Tavisi samcxis jariT. mangudemurma beqa Seaxvedra abaRayaensac, xolo man pativiT miiRo beqa. Semdeg wavidnen da mividnen egviptes. qalaq rubakidan gamovidnen [meomrebi] da Seiqna
177
Zlieri brZola, sadac beqam da mesxebma Zlierad ibrZoles, da isev Seyares qalaqSi. amis gamo mangudemurma didi pativi sca beqas da mis laSqars. Semdeg mividnen amasias. iq brZola gaumarTa egviptis sulTanma nasrma, xolo winambrZolni iyvnen qarTvelTa mefe [da misi mxedrebi]. nasrsulTanma 12000 mxedari Tavisi mxedarTmTavrobiT daitova, raTa brZolis gagrZelebis [SemTxvevaSi] Seetia qarTvelebisTvis. xolo Seiqna ra Zlieri brZola da mravali daixoca orive mxares, nasrsulTanma Seutia mefes [232] da mis mxedrobas da gamZafrda brZola. moukles mefes cxeni, amis mxilveli qarTvelebi erTbaSad yvela CamoqveiTda da ibrZoda mamacurad. xolo mefe misma mcvelma Tavis cxenze Sesva da qarTvelebic amxedrdnen, kvlav Zlierad ekveTnen da daxoces egviptelTa mxedarTmTavarni da mxedroba. xolo TaTrebi egviptelTa sxva razmma gaaqcia da maTTan erTad mangudemuric. amis mxilveli qarTvelebi iZulebulni [iyvnen] wamosuliyvnen damarcxebulni, xolo RvTis ZaliT mefe daculi iqna. Semdeg movidnen abaRas winaSe da poeti vinme TaTari ityoda mefisa da qarTvelebis qebas brZolisaTvis da amas ismenda yaeni. amitom uboZa [man] mefesa da qarTvelebs uricxvi [saCuqari] da gamogzavna Tbiliss.
kvlav fiqrobda abaRa yaeni, Suri eZia egvipteze, magram mokvda misi Zma mangudemuri, xolo aq sadun aTabagi mokvda da mefem mis Zes, xutluSahs misca mamamisis Tanamdeboba. Semdeg mokvda abaRayaenic da dasves yaenad Zma abaRayaenisa – ahmadi. wavida dimitri mefe mis winaSe, xolo man pativi miago, daumtkica mefoba da gamogzavna. mefem misca Tavisi asuli rusudani didi buRas SviliSvilis Svils, risTvisac ganrisxda kaTalikosi nikolozi warmarTisaTvis [asulis] micemis gamo da emuqreboda RmerTiT.
dimitri aqamde keTilad warmarTavda skiptras, xolo Semdeg gandga da iswavla warmarTTa wesi, Seacdines dedakacebma da esva sami coli. kvlav amxila kaTalikosma nikolozma, xolo mefe ar usmenda. Semdeg nikolozma datova kaTalikosoba da akurTxa jvaris mtvirTveli abraami kaTalikosad, xolo TviTon wavida udabnoSi da miicvala iq moRvawebiT.
mefis urdoSi yofnis dros ahmadyaenma Caidina boroteba: mokla Tavisi Zma yonRardi. urdodan dabrunebuli mefisagan
178
[233] basili, evfebos kaTalikosis biZa, moiTxovda, rom igi ganSoreboda Tavis colebs da afrTxilebda: `Tu mefe ganudgeba [borotebas], misi mefoba keTilad waremarTeba da Tu ara, dagirRvios [mefoba] da gaifantos Seni Zeni~. magram ar usmina mefem. aseve pimen salosi garejeli amxilebda da arc mas usmenda. xolo noinTa ixiles ra ahmadyaenis urigod qceva, dasves yaenad abaRayaenis Ze arRuni xvarasans. es rom ahmadma Seityo, moixmo Tavisi mxedrebi da mefe qarTvelebiTurT. mosulebs arRuni ver SeewinaaRmdega da Sevida cixeSi. ahmadi miadga [cixes] da arRuni umweo Seiqna da ficiT miendo ahmads. im xanebSi ahmadyaens mieRo mahmadis sjuli, Seikribnen uvargisi kacebi da hklavdnen farulad qarTvelebs qristianobisaTvis. es Seityo rati suramelma, beqas Zem, wavida samociode kaciT da [Tavs] daesxa samaskacian razms, daxoca yvela da movida mefesTan, xolo dimitrim uboZa Rirseuli saCuqari. merme iqidan wamosuli ahmadyaeni madlobas [uxdida] mefes da daumtkica yoveli saqarTvelo. ahmadma arRuni datova hereTs noinebTan erTad, raTa moeklaT arRuni, magram noinebma abaRas Ze arRuni [isev] yaenad dasves da gamoemarTnen ahmadis winaaRmdeg. gamarjvebuli ahmadi, roca Tavis colebTan imyofeboda, Seipyres da daaxrCes, xolo mefes ufro adre acnobes, rom gascloda ahmads. maSin mobrunda mefe da mivida arRunyaenis winaSe. man keTilad miiRo da daumtkica mefoba da avag aTabagis mamuli misca, radgan yaeni buRas xelqveiTi iyo, xolo buRa – mZaxali mefisa.
TbilisSi mosulma mefem Tavisi Ze daviTi avag aTabagis saxlSi gagzavna, TiTqos saufliswulod misca da iq [234] izrdeboda. dimitris mefoba mtkicdeboda da abraam kaTalikosic keTilad marTavda saWes.
dimitri mefes trapizonis mefis asulisagan hyavda Zeni: daviT, vaxtang da manueli da asuli rusudan, xolo TaTris asulisagan – baadur, iedigar da asuli jigda, beqas asulisagan – mxolod giorgi, rogorc martorqa, romlis didebuleba qvemoT iTqmeba.
amis Semdeg yaens darubandelni ganudgnen, [yaeni] wavida da uxmo dimitri mefes. misulni miadgnen darubands, radgan velze
179
[maT] winaaRmdegoba ver gauwies. gagrZelda brZola da ver aiRes cixe. maSin ubrZana yaenma mefes, Tavisi mxedrobiT aiRos cixe.
myis SeiaraRda mefe mxedrobiTurT da SeiWrnen darubandSi. pirvelad Seutia cixes beqa suramelis Zem – ratim. daxoces dedawulianad da aiRes cixe da didi nadavli, rasac TviTon yaenic uyurebda. magram arRunyaens SeSurda mefis, amitom maSin sTxova mas abjari, romelic saxelganTqmuli iyo. im wamsve gaixada mefem da misca [mas] da wamovidnen calcalke gamarjvebulni.
mravali drois Semdeg, erTi wlis Tavze, 15 marts gagzavna arRun yaenma [mxedroba], Seipyro buRa da amoxoca ganurCevlad yvela misi saxleuli da naTesavi. Semdeg gagzavna [laSqari] saberZneTs, Sams, xvarasans da iqac daxoca mravali noini da Seiqna noinTa aseTi Jleta.
Semdeg gamougzavna despani dimitri mefes da miiwvia urdoSi. xolo mefe, buRas sikvdili rom Seityo, Zalian Sewuxda, Semoikriba Tavisi kaTalikosepiskoposni da didebulwarCinebulni, dajda taxtze da dasxdnen [235] warCinebulni wesisamebr.
maSin mefem daiwyo saubari: `RmerTma da misma ubiwod mSobelma, romlis wilxvdomilebic varT, warmarTa Cemi mefoba da aqamde momaRwevina mSvidobiT. xolo axlaxan SevityveT, rom dauxocavs yaens yvela noini da mixmobs mec. Tu waval, momklavs mec, da Tu ar [waval], mooxrdeba eklesiani da Cemi qveyana. [Tqvenc] iciT, rom ZaliT ar SeuZlia Cemi Sepyroba da mgonia, Tu mival, momklavs me da gadarCeba qveyana uvneblad~. maSin yvelam erTbaSad mimarTa mefes: `Cven Seni mtkice erTgulebi varT. ar aris qveyana Seni sanacvlo da Tu gaWirdeba [saqme], gaeride mTiuleTs an afxazeTs, rogorc mamaSenma gaakeTa~. miugo maT mefem: `Tqven [amas] Cemdami erTgulebisaTvis ambobT, magram Tu davrCi me da mravali daixoceba, es iqneba CemTvis tvirTi, radgan es sawuTro ar aris nacvali mermisisa, radgan warmavalia, xolo igi waruvali. axla waval, Tu gadavrCi, keTili, Tu ara, davdeb Cems suls Cemi erisaTvis, rogorc man dadva CemTvis~.
xolo esma ra kaTalikosepiskoposebs, moZRvrebs da warCinebulebs, etyodnen mefes: ̀ Cven giSuamdgomlebT meufe qristes winaSe, rom Segindos yvela Seni Secodeba da moganiWos Tavis sa
180
sufevelSi saukuno cxovreba~. amis msmeneli mefe didi sixaruliT gaemzada wasasvlelad da Tavisi Zeni gagzavna zogi kaxeTs, zogi mTiuleTs, xolo mcire yrma giorgi – iSxanis cixeSi.
Semdeg [dimitri] wavida urdoSi didi zarzeimiT da simdidriT da wahyva mas kaTalikosi abraami da mcire amala. yaens egona, rom mefe ar mividoda da gamoegzavna siuqolnoini, rom mefe mieyvana. xolo noini gzaSi Sexvda mefes, aiRo mefis yvela simdidre, [236] xolo TviT mefe Seipyro da miiyvana yaenis winaSe, manac daatyveva mefe. yaeni fiqrobda: Tu moklavs, aRaravin aris mefobis Rirsi da, Tu gauSvas, [is xom] buRa [yaenis] momxre da moyvare iyo? wamodga xutlubuRa da moaxsena: `me mogiyvan narindaviTis Zes da SevaerToT orive samefo amerni da imerni da hyav igi mefed~. usmina yaenma da aRwera dimitri mefis qoneba xvastagiTurT da naxiriT xutlubuRam, movida narindaviTTan da sTxova Ze, xolo daviTma aRuTqva mas Tavisi Zis micema. Semdeg movida xutlubuRa yaenis winaSe da CamoarTva mTeli simdidre dimitri mefes, romlis odenobam ganakvirva TviT yaenic da aRar undoda mefis sikvdili. xolo msaxurni etyodnen mefes: ̀ aha, Tavisufali xar, gaviqceT~. magram mefe miugebda: `iciT, [rom] aravis SeeZlo Cemi Sepyroba, magram davdevi Cemi suli Cemi erisaTvis da aw Tu wavide, kvlav daixocebian udanaSauloni~. Semdeg kvlav movida xutlubuRa da moaxsena yaens narindaviTis mier Tavisi Zis mefed mocemis ambavi. brZana yaenma mefis gajoxva da gvemes ra, aRar egonaT mefes Tu moklavdnen, radgan romelsac gvemdnen, aRar hklavdnen, magram ar dacxra borotebis guliswyroma da movidnen jalaTni, raTa mefisaTvis Tavi moekveTaT. amisi damnaxavi mefe eziara Cveni mxsnelis xorcsa da sisxls abraam kaTalikosis xeliT, Semdeg Sesves cxenze da gaiyvanes erTi utevanis (125 nabiji) manZilze da xanmokle locvis Semdeg am bilwebma mefes Tavi mohkveTes, qoronikonsa 1279s, qarTuliT – 609s, iyo 10 saaTi, SabaTi dRe, marxvis mesame Tve, martis 12. amitom [dimitris] ewoda Tavdadebuli. [237] ai, sakvirveleba, radgan dabnelda mze saRamomde, ramac yvela warmarTi ganakvirva, rom sacnauri gamxdariyo, rom uflis winaSe patiosani aris uflis cxebuli. magram ganagrZes siborote da gars Semoertynen dimitri mefis
181
Zes daviTs, romelic mefem Caiyvana ufro meti ndobisaTvis, rom moeklaT isic. maSin farulad mivida mRvdeli mose taCar noinTan da auwya daviTis sikvdili, xolo igi Sevida yaenis winaSe da evedra da yaenmac aCuqa taCars daviTi da igi zrdida ramdenime xans. dimitri mefis gvams mravali dRe icavdnen, Semdeg kaTalikosma da mose mRvdelma moisyides kaci da moipares mefis gvami, ipoves zena gangebiT Tbiliseli meTevze, Cades uremSi da gamogzavnes Tbiliss. daviTi darCa taCar noinTan, xolo sxva colSvili mimoibnivnen (manuel da vaxtang!), xolo sorRali wavida mamamisis saxlSi da Tan waiyvana Tavisi Zenic – baadur da iedigar. ase asrulda basilis naTqvami, rac mefes uwinaswarmetyvela.
Semdeg mouxmo yaenma xutlubuRas da etyoda: ̀ ai, gavana d gure Cemi mtrebi da Seni mteri mefec. axla moiyvane daviTis Ze vaxtangi da ganage qarTli, rogorc genebos~. wamovida xutlubuRa, xolo narindaviTi movida qviSxeTis mindorze da iq mi egebnen noinni da qarTlis yvela didebuli, dades fici da Sem deg gagzavna Tavisi Ze vaxtangi da gaayola sruliad imeri da qar Tveli didebulebi. yaenTan misuli vaxtangi Zlier Seiyvara man misi mSvenierebaaxovnebisaTvis da misca Tavisi da – oljaTi co lad da saqarTvelo – samefod, warmogzavna da movida Tbiliss. Seikribnen kaTalikosepiskoposni da didebulni, akurTxes mefed da dasves taxtze, qoronikonsa 1279s, qarTuliT – 609s.
[238] 67-e mefe vaxtangi. 3 weli imefavaxtangma daipyro karniforidan darubandamde, garda beqa
jayelis [samTavrosi]. vaxtangi iyo yovelgvari saTnoebiT savse – saRvTosamxedroTi da qarTvelebma Seiyvares TavianTi mefeebis msgavsebisaTvis. man aiyvana xutlubuRa aTabagobis pativSi. xolo daviTi, dimitris Ze, darCa TaTrebSi, xolo daviTis deda – skvireTs da dimitris sxva Zeni mimoibnivnen, xolo giorgis zrdida Tavisi papa, beqa jayeli.
erTi wlis Semdeg Seeyara seni arRunyaens da davrdomili Seiqna. yaenma da noinebma inebes daviT dimitris Zis gamefeba qarTlSi, magram es ar dauSves qarTvelebma vaxtangis erTgulebis gamo, radgan Zlier uyvardaT [igi]. merme misces daviTs
182
soflebi sxvadasxva adgilas. gagrZelda ra arRunyaenis kutoba, mobezrdaT noinebs da daaxrCes arRunyaeni weliwadis imave dRes, romel dResac man dimitri mefe mokla da arRunyaenis Zma qeRTuqoni dasves [taxtze]. kvlav daxoces wlis ganmavlobaSi yvela SeTqmulni, romelnic gareuli iyvnen dimitri mefis sikvdilSi. qeRTuqonyaenma Seiyvara vaxtang mefe, man miiCnia arRunyaenis kutoba dimitri mefis mokvlis [sazRaurad]. magram sami wlis mefobis Semdeg vaxtang mefes Seeyara seni da mokvda, qoronikonsa 1292s, qarTuliT – 512s. xolo, roca daviTnarinma Seityo Tavisi Zis sikvdili, Zlier Sewuxda da im dRidan dasneulda, Semdeg ki mokvda, qoronikonsa 1293s, qarTuliT – 513s.
narindaviTis Semdeg mefoba misma ufrosma Zem – kostantinem miiRo, magram mas daupirispirda misi umcrosi Zma [239] miqaeli. daipyro miqaelma raWa, argueTi da mudamdRe iyo areuloba, SfoTi da arasdros yofila mSvidoba. rodesac qeRTuqoni yaenad dajda, saberZneTSi gandga [qalaqi] tonRuzalo, radgan egonaT, rom yaeni [maTTvis] ver moiclida. amis msmenelma qeRTuqonyaenma uxmo Tavis laSqars da dimitri mefis Zes – daviTs da qarTlis didebulebs, xolo taxti da colSvilni Caabara elginnoinsa da xutlubuRas, datova iq, maTTan, qarTvelnic, radgan eWvobda beqas laSqrobas, xolo TviTon wavida mxedrobiT da daviTic masTan [iyo], Cavidnen tonRuzalos, miadgnen qalaqs da ebrZodnen oTxi Tve. Semdeg daviTi da masTan myofi qarTvelTa mcire [razmi] SeiWra da daipyro qalaqi. iq myofi qristianebi maSin miyuJuli iyvnen qalaqis erT kuTxeSi da evedrebodnen daviTs. daviTma daudgina maT mcvelni, xolo TviTon uSuamdgomla yaenis winaSe da gaanTavisufla isini, xolo sxvaTagan aiRes didi nadavli, saganZuri, xarki da wamovidnen.
farejan osTa mefis Zis iq yofnaSi osebma iwyes qarTlis mooxreba da rbeva. moaoxres qalaqi gori da daipyres kidec. Seikriba yvela erisTavi ahmadis Zis, beqas winaSe da miadgnen gors da mravali osi da qarTveli daixoca. qarTvelebma dawves gori. osebs gauWirdaT da cixidan gagzavnes kaci muxranSi mdgom TaTrebTan, raTa daxmarebodnen. maSin TaTarTa SuamavlobiT
183
dades zavi. am droidan Camovarda mtroba osTa da qarTvelTa Soris giorgi brwyinvalis [dromde], romelmac gayara [isini].
mosulma qeRTuqonyaenma ixmo daviTi da misca mefoba da qarTli misi samsaxurisaTvis, warmoavlina [240] Tbiliss da daumorCila saqarTvelos yvela didebuli, romelic ki mamamiss, dimitri mefes hyavda. [Tbiliss] mosulma daviTma moixmo beqa samcxidan, magram is Zalian gaampartavnebuli iyo, ar midioda yaenis winaSe da arc mefesTan, aramed gamougzavna Tavisi ufrosi Ze, sargisi da dimitri mefis mTeli saganZuri da is Zvirfasi sartyelic da didZali ZRveni. Semdeg Seikribnen kaTalikosi, episkoposni, didebulwarCinebulni da akurTxes mefed daviTi TbilisSi, qoronikonsa 1296s, qarTuliT – 614s.
68-e mefe daviTi.16 weli imefadaviTma miiRo saqarTvelo, yvelaferi Tavisi mamis naqonebi,
garda beqa jayelis [samTavrosi], Tumca beqa saCuqrebiTa da msaxurebiT pativs scemda. kvlav misca yaenma daviT mefes Tavisi da – oljaTi colad, romelic vaxtang mefes hyavda [adre] colad. Tumca, am xanebSi emorCileboda farejan osTa mTavari daviT mefes, magram mtroba hqondaT osebsa da qarTvelebs. maSin movidnen Tbiliss savaWrod osebi: saxelad saTxisi da uzurbegi, xolo mobrunebulebma misces drama maTxovars, raTa is evedros RmerTs, rom rati suramelisa da maTi xmlebi dRes Sexvdes brZolaSi. [maT] roca gaiares mcire [manZili], Seeyara SeuiaraRebeli rati da daudga [maT] wylis siviwroveSi. Seutia ratis saTxisma, xolo ratim daartya mis muzarads, gaupo Tavi orad da Camovarda saTxisi. amis mxilveli uzurbegi miuxta ratisve, hkra masca ratim SejavSnul mxarSi da mohkveTa mxari. sxvebi gaiqcnen, magram ratis monebma daxoces da ase daamxo RmerTma osebis ampartavneba.
[241] xolo ahmadyaenis Zem, Tuqalma mokla qeRTuqonyaeni da masTan erTad mravali noini, TviTon dajda yaenad da daipyro mTeli sayaenoebi. man uxmo daviT mefes da wavida daviTi. misuli daviT mefe Zlier Seiyvara Tuqal yaenma da orTavem dadva siyvarulis fici da aRTqma.
184
Semdeg gamouSva daviTi da misca dbanisi, romelsac flobda mangasaris Ze. mcire xnis Semdeg Tuqalyaenisgan gamoqceuli noinebi, didi arRunis Ze navrozi da alyanis Ze yurumCi, romlis mama Tuqalyaens moekla, movidnen xuarasans arRunyaenis ZesTan – yazanTan, romelic flobda xvarasans, raTa moeklaT Tuqalyaeni da yazani daesvaT yaenad. eseni wamovidnen Tuqalyaenis Zmis, baadosis winaaRmdeg. baadosma Sekriba mxedroba da Tuqalyaenic wamovida swrafad. daviT mefe ar gasarjes da daicva RmerTma am SfoTisagan. isini zegans Sexvdnen da gaimarTa Zlieri brZola da verc erTma ver ajoba, radgan yazani iq ar iyo, xolo navrozi Seipyres da miuyvanes Tuqalyaens, rom gaeSva da ficiT aRuTqva, rom Sekrul yazans gamougzavnida. es irwmuna Tuqalma da gauSva navrozi, xolo yazanis winaSe misulma navrozma TokebiT Sekra qvabi da gamougzavna Tuqalyaens, radgan `yazani~ qvabs ewodeba Turqulad, da fici Seasrula. Zalian Seawuxa Tuqalyaeni navrozis aseTma veragobam.
[242] Semdeg kvlav gamoemarTa yazani, Tavs daesxa uecrad uJanSi baados, Seipyro igi da moaxrCo da mravali noini masTan erTad. Tavisi Zmis, baadosis sikvdilis Semtyobi Tuqalyaeni gamoiqca da movida samcxes beqasTan da Svilebi gagzavna daviT mefesTan. movida yazani Tavrizs, acnoba daviT mefes da beqas, rom miscen Tuqalyaeni. es mravaljer amcno yazanma, magram maT ar misces da uSuamdgomles, raTa Seundos, xolo yazanma misca fici beWdiT da amaT gadasces Tuqalyaeni. Seityo es yurumCim, naxidurTan Tavs daesxa despans, romelsac Tuqali mihyavda, waarTva Tuqalyaeni da mokla igi misi Zmis, baaduris mokvlisTvis. daviT mefem misca Tuqalyaenis Svilebi yazans da saganZuric, romelic mibarebuli hqonda farejan osTa mefes atenis cixisaTvis. yazanyaeni amiT didad madlieri iyo. magram mefe ar iyo damSvidebuli, rom wasuliyo masTan Tuqalyaenis siyvarulis gamo. aseve sxva SiSic hqonda navrozisa, romelic iyo mteri yvela qristianisa da daatovebinebda WeSmarit sjuls yazanyaenis gareSe, amitomac borotadac daiRupa. es navrozi Zalian gaampartavnda da iwyo qristianTa mtroba da angrevda Tavrizis eklesiebs. man moiyvana nestorianeli maraRis episkoposi, ro
185
melic iyo keTilsaTnoebiani da aiZulebda rjulis datovebas. xolo igi mxned ewinaaRmdegeboda da yovelgvari satanj veli mo iTmina, xolo amis Semdeg eqsoria uyo. igi Zalian moxucebuli iyo da adrindeli yaenebisagan mamad wodebuli. kvlav gamogzavna navrozma, raTa pirvelad varZia moeoxrebinaT, xolo Semdeg sa qarTvelos yvela eklesia, maTi samkaulebi gamoetanaT, radgan mraval simdidres eloda. [243] gamogzavnili movida ra naxWevans, Suri miago varZiis RvTismSobelma, daeca mas mexi da daferfla ise, rom misi veraferi ipoves. Semdeg risxva RvTisa moiwia navrozze da ganurisxda yazanyaeni usamarTlobisaTvis, vinaidan yazanyaeni iyo friad samarTliani da simarTlis moyvare: mas eJvanasxmuli Toki gaeba TavisTan axlos, xolo Tokis wveri zRudis gareT [daedo]. yoveli gaWirvebuli mas arxevda, [xolo] yaeni maSinve gamodioda, usmenda, usrulebda saWiro [Txovnas]. navrozi xvarasanSi gaiqca, miewia mas xutlubuRa, daxoca SviliansaxleulobiT da mospo misi saxsenebeli. Semdeg yazanyaenma uxmo daviT mefes urdoSi. amis msmeneli daviTi saswrafod gaemzada wasasvlelad da mivida hereTs. Seikribnen iq herkaxni da yvela sxva didebuli. daviTi gansjida: wasuliyo urdoSi, Tu ganmdgariyo. yvela moTaTbirem gadauwyvites [daviTs] urdoSi wasvla, magram mefem ar ineba, arc mousmina da ukan gamobrunda, radgan TaTrebis didad eSinoda. [man] Sekra Jinvans siba, TviTon mefe mTiuleTs gadavida da gagzavna Tavisi Zma, vaxtangi baToyaenis SviliSvilTan erTad, xolo man vaxtangi keTilad Seiwynara da dapirda qveyanas da simdidres. rogorc ki yazanyaenma daviT mefis gandgoma gaigo, gamoagzavna xutlubuRa didi mxedrobiT Tbiliss. movida xutlubuRa da miagzavna [kaci] daviT mefesTan da zavi SesTavaza, raTa iyos yazanyaenis erTguli da ar miemxros mtrebs. xolo mefem gaugzavna kaTalikosi abraami, burseli ioane, Tbilisis yadi [244] da iTxova fici da mZevali. xutlubuRam ismina da misca fici, yaenis beWedi da mZevlad Tavisi Svili da sxva noinebi mefis uvneblobis [dasturad]. amis Semdeg movida daviT mefe, Sexvda da aRuTqva maT yaenis winaSe wasvla. xutlubuRam pativi sca mefes da gauSva. magram mefe mivida ra Jinvans, gamouSva mZevalni didi saCuqrebiT. dadga
186
gazafxuli da kvlav ixmes daviT mefe, magram [man] ar ineba yazanyaenTan wasvla da kvlav gagzavna Tavisi Zma baaduri orxanyaenis winaSe da iTxova daxmareba. Seityo es yazanyaenma da gamogzavna igive xutlubuRa didi laSqriT. igi movida somxiTs da miixmo daviT mefe, xolo mefem gaagzavna kaTalikosi, burseli da yadi. Seityves TaTrebma, rom frTxilobs daviT mefe da ar mova CvenTano, wamovidnen da gaemarTnen mTiuleTs, moaoxres somxiTi, qarTli, erwoTianeTi da dabanakdnen muxrans, xerks, erwoTianeTs, bazaleTs da xocavdnen, sadac ki vinmes moixelTebdnen am adgilebSi, Cveni codvebisaTvis.
im xanebSi gamoCnda kudiani269 varskvlavi, laxvris formisa, romelic CrdiloeT mxares oTxi Tvis ganmavlobaSi [Canda], ambobdnen, rom laxvris momaswavebeliao, qoronikonsa 1998s, qarTuliT – 518s.
isev moindomes TaTrebma zavis dadeba, raTa daviT mefes ar mieca gza orxanyaenisaTvis. daviT mefemac gagzavna am pirobaze Tavisi dedadedofali, Tavisi coli oljaTi, Tavisi Zma manoeli da kaTalikosi abraami, raTa moegvarebinaT misi saqme. maSin maT zavi dades da misces mefes Tbilisi, misi samefo da wavidnen TaTarni.
[245] xolo gazafxulze kvlav gamogzavna yazanyaenma macne, rom darwmunebuliyo daviT mefis erTgulebaSi. Seityo [movlinebulma] kacma, rom daviT mefes gaegzavna Tavisi Zma baaduri orxanyaenis winaSe, wavida da auwya yazanyaens. yazanma gamogzavna yurumCi, alinji da SanSe mxargrZeli, xolo maT uxmes mcire giorgis, daviT mefis Zmas, romelsac zrdida samcxeli beqa. beqas eWira taSiskaris zeviT speris zRvamde. misTvis [samflobelod] mieca keisar mixail komnins trapizonamde, radgan mas colad hyavda beqas asuli. beqa xarksa da laSqars aZlevda yaens da drodadro emsaxureboda daviT mefesac. man misca mcire giorgi, dimitri mefis Ze da is akurTxes mefed TbilisSi. Tumca igi patara iyo, magram uwinaswarmetyvelebdnen Zlier mefobas, qoronikonsa 1299s, qarTuliT – 519s.
Semdeg, kvlav roca dadga gazafxuli, gamogzavna yazanyaenma igive xutlubuRa da mravali noini masTan erTad. isini mov
187
idnen da moaoxres zemoxsenebuli qveynebi, gansakuTrebuli sisastikiT – qarTli. maSin quenaflaveli Salva, romelic daviT mefem aavso saCuqrebiT, wamovida da movida TaTrebTan. maT sixaruliT pativi sces da daadgines winamZRolad da daadgnen xvarazmis xevis gzas da gavidnen cxaotisa da cxrazmis mTebs Soris, romelic aris lomisa. roca daviT mefem quenaflavelis orguloba Seityo, Sevida cikaras. xutlubuRa gadavida xadas da iqidan xevs da gaemarTa gelaTs, radgan iq egulebodaT mefe. miadgnen TaTrebi stefanwmidas [246] da ver aiRes. [maT] iTxoves sazrdo da stefanwmidelebma cotaodeni misces. iqidan gamobrundnen TaTarni da movidnen xadasve; maT winamZRolebad hyavdaT quenaflaveli da osTa mTavari bayaTar. maSin cikaras mdgom daviT mefes didi erTguleba uCvenes Wila abazaZem, ahmad suramelma, qarTvelma da somxiTarma aznaurebma. xutlubuRam gayo laSqari da qvemodan cxaots SemomavalT Tavs daesxa daviT mefis mcire mxedroba da daxoces uricxvi. kvlav siviwroveSi Semosuli xuTasiode [meomridan] zogi daxoces, xolo sxvani mefes warudgines. Semdeg xadisTavs goraze gamoxtnen da Seiqna ficxeli brZola da daixocnen TaTarni, radgan didi ziani miayenes [maT] fexmardma mTiulebma. Zalian exmarebodnen mesxebi, romlebic gamoegzavna beqas mefisaTvis. mwuxrisas uSvela RmerTma mefes da cxaots Sesuli TaTrebi gaiqcnen da xutlubuRa didad dazaralda. roca gaigo, rom [laSqari] simagreSi ver Sevida, aiyara RamiT da Tavs daesxa qarTls da daxoces, sadac ki vinme moixelTes da daatyveves. dabrunda xutlubuRa yazanyaenis winaSe.
Semdeg kvlav movida gazafxulze igive xutlubuRa. es Seityves, SeSinda am qveynis yvela [mkvidri] da mefesTan Seikribnen qarTvelni da herkaxni da urCies, rom [igi] wavides yaenis winaSe, radgan `sando kaci aris xutlubuRa da viciT, rom misgan araferi dagiSavdeba~. mousmina mefem maT da gadawyvita TaTrebTan wasvla da iyo misi Suamavali xutlubuRasTan burseli iovane. xutlubuRas gaexarda da ficiT aRuTqva mefis uvnebloba da qveynis dacva. magram kvlav ar wavida mefe, radgan didi SiSi hqonda [247] TaTrebisa da neba darTo warCinebulebs
188
wasuliyvnen TaTrebTan, umravlesoba mivida kidec da TaTrebmac pativiT miiRes isini. magram kvlav moaoxres zemonaxsenebi igive qveynebi mTiuleTamde da wavidnen TaTrebi. mefe daviTi rTvelze Camovida cxaots da aoxrebda queniflevelis mamuls. amis mxilveli da uRonoqmnili quenaflaveli Seevedra qarTlis erisTavs, ahmads, rom eSuamdgomla mefesTan. man moaxsena mefes, man ki aCuqa masve ahmads quenaflaveli. maSin Salva quenaflavelma daiyara Tavze nacari da ase ityoda: `aseTi aris sanacvlo mefeebisa orgulobisaTvis~. amitom miuteva mefemac Secodebani. xolo daviT mefem Seipyro Tavisi Zma vaxtangi mcire raRacis gamo da dapatimrebuli hyavda Jinvanis cixeSi. igi gaiqca da mivida burselTan, Seevedra, rom eSuamdgomla mefesTan [misi] uvneblobisa da mcire sazrdelis micemisaTvis da Tu mefem Seusrulos es [Txovna], aRar wava urdoSi. burselma acnoba es mefes, xolo mefem gaixara da ficiT aRuTqva uvnebloba da sarCo. am pirobebiT mivida vaxtangi, magram arcTu keTilad moepyro daviT mefe, radgan vaxtangs colad hyavda Saburis Zmis asuli. amis gamo Seuracxyofda mefe.
amis mxilveli uimedo vaxtangi wamovida kvlav daviT mefisagan da yazanyaenis winaSe mivida. man pativi miago da gamoayola xutlubuRa, misca vaxtangs mefoba. movidnen TaTarni, qarTvelni da samcxeli beqas Ze Tbiliss. es rom daviT mefem Seityo, kvlav gamogzavna burseli zavisaTvis da Tu fics miscemdnen, urdoSi wavidoda. xutlubuRam fici aRuTqva. gamogzavna mefem Tavisi coli oljaTi, kaTalikosi, burseli da ficiT aRuTqva urdoSi misvla. moegeba xutlubuRa oljaTs da [248] pativi miago, rogorc yaens, kvlav gamougzavna daviTs fici da xelmandili yaenisa, rac wesad hqondaT mindobis [mopovebisaTvis], xolo oljaTi aRar [daabruna]. daviT mefem moimizeza oljaTis daubrunebloba da acnoba: `Tu momcemT oljaTs, moval urdoSi~. ganrisxda xutlubuRa aseTi cbierebis gamo, Seipyro burseli da uTxra: `kaco, motyueba ra aris? me ficiT dagimtkiceT da ar inebeT~ da mohkveTa Tavi bursels, xolo oljaTi waiyvanes TaTrebma. vaxtangs daumtkices mefoba, qoronikons 1310s, qarTuliT – 521s da Semovidnen mTiuleTs.
189
daviT mefe iyo gelaTs, xolo TaTrebs did zians ayenebdnen mTiulebi, magram maT simravlis gamo araferi akldeboda. Semdeg susxisa da qveynis simagreebis gamo gabrundnen TaTarni da xocavdnen mraval TaTars, gansakuTrebiT bevri daxoces zanduklis xevSi. [TaTrebma] Camovles qarTli, wavidnen da mihgvares oljaTi yaens.
amden areulobaSi aRar iyo Tesva da mka da glexobis umetesoba ixoceboda SimSiliT. [isini] midiodnen samcxes, radgan iq ipoveboda mciredi sazrdeli, romelsac miscemdnen maT beqa da misi meuRle vaxaxi.
69-e mefe vaxtangi. 3 weli imefarodesac vaxtangi, dimitris Ze, mefed dajda, mas daumtkices
mTeli saqarTvelo, magram ar ebrZoda Tavis Zmas – daviT mefes, radgan iyo RvTismoSiSi, samRvdeloTa pativismcemeli, mowyale, yovelgvari sikeTiT srulyofili da ara SurismaZiebeli. am xanebSi gansakuTrebiT gaZlierda beqa, samcxis amirspasalari. daviT mefem naxa, rom [mas] aRar daubrunebdnen TaTrebi oljaTs, [249] moiyvana ahmadis asuli, garegnulad friad mSveniersaxovani, keTili da masze iqorwina, qoronikonsa 1302s, qarTuliT – 522s.
am dros gamoCndnen Turqni, romelTa mTavari iyo azatmose. isini zafxulobiT parxlis mTaze Cerdebodnen, xolo zamTarSi – pontoSi. es azatmose wamovida mTeli saqarTvelos mosaoxreblad, moiwia basians da taos da iwyo sastiki awiokeba [iseTi, rom] dedis ZuZuTa Cvilebsac xocavdnen, xolo sxvebs [ra Tqma unda] ufro Jletdnen. maT amowyvites tao, radgan taoelni ar moelodnen maT mosvlas da adgilidan ar daZrulan. isini Cavidnen muRriss da niglisisxevs, sadac mospes aznauri xerxeuliZeebi, xolo taos erisTavi Taya fanaskerteli SeebrZola maT TorTomis cixisZirs mcire mxedrobiT da didad avno [maT], magram TurqTa simravlis gamo ver gaaZeva isini. es Seityo beqam, Sekriba laSqari da wavida, magram ver daewia, radgan Turqni wasulni iyvnen, beqa Sewuxda da dabrunda ukan. [man] Sekriba SavSni, klarjni, mesxni, misi xelqveiTni da mimarTa: `erTsjulno da
190
erTpirno, ismineT, rom skiptris mpyrobelma daviT mefem didi xnis win gaaZeva Turqni saqarTvelos sazRvrebidan da aRaravis gvixilavs am dromde. [isini] axla Cveni codvebisaTvis gamoCndnen da mospes tao. radgan aRaravin aris Cveni mefe TaTarTa Zaladobis [gamo], rom Cven gagviZRves da marto varT darCenili, radgan saqarTvelos mTavarnic da qveyanani TavTavisTvis arian gandgomilni, axla amitom mnebavs, rom SevikriboT da RmerTic Segveweva da Suri viZioT Cven mtrebze jvaris ZaliT~.
maSin amis msmenelma mesxebma gaixares da aRuTqves mzadyofna. merme dadga zafxuli da movidnen Turqni. maSin mouwoda [250] beqam [yvelas] taSiskaridan basianamde da Sekriba 12000 mxedari da gaemarTa Turqebze. Turqebi amosuli iyvnen parxalis mTaze da gamoegzavnaT mxedarni vaSlovanis mosaoxreblad da TviTon apirebdnen samcxeSi misvlas. 10000 mxedari movida vaSlovans da SeebrZola maT beqas 500 mxedari, simagreebSi myofi, ibrZoles Zlierad da gaaqcies Turqni. xolo azatmosem, romelmac araferi icoda beqas [miaxlovebaze], gamoarCia 30000 mxedari, wamovida vaSlovans da darCenil mxedrobas etyoda: `Tqven wadiT taos da iq darCenilebi daxoceT, xolo me moval banas gamarjvebuli. merme iqidan wamovideT qarTls~, radgan mrisxanebda Tavisi mxedrobis vaSlovans daxocvis [gamo].
beqas mewinaveni [gzaSi] gadaeyarnen oTx Turqs, Seipyres isini da warudgines beqas da ekiTxebodnen [TurqTa] ambavs, xolo maT mouTxres azatmoses zemoTqmuli samzadisi. Seityo ra es, beqam gayo Tavisi laSqari, [maTgan] rCeuli misca Tavis pirmSo Zes – sargiss da gagzavna vaSlovans, xolo TviTon wavida iqve myof Turqebze. vaSlovans misulma Turqebma, roca [qarTvelTa] mcirericxovani laSqari ixiles, mswrafl Seuties da Seiqna Zlieri brZola. sargisis 500 [mxedarma] Tavdapirvelad laSqridan 500 Turqi mxedari Camoagdo da damarcxdnen Turqni da gaqceulebi Telavdnen fexiT erTmaneTs. sargisi mamacurad ibrZoda, Tavisi gvarisa da modgmis [Sesaferisad]. xolo aqeT Turqebma ixiles Tu ara beqa momavali, saswrafod garbodnen dedawulianad mTebSi, kldeebSi da xramebSi. [maT] dayares Tavisi yovelgvari qoneba da beqas mxedrebma uricxvi [maTgani]
191
daxoces, xolo danarCeni Turqoba Secvivda [251] speris cixeSi da qalaqSi da norqalaqSi. beqas laSqarma Seamwyvdia isini viwro [adgilas] da cxvrebiviT xocavdnen da klavdnen. sargisisgan gamoqceuli Turqnic wamoewivnen beqas mxedrobas, isini miubrundnen [maT] da daxoces isinic, Semdeg Semoertynen qalaq spers, mcire drois Semdeg aiRes qalaqi, garda cixisa da aivsnen nadavliT – oqrovercxliT, cxenebiT, jorebiT, aqlemebiT da wamovidnen beqa da misi Ze sargisi gamarjvebulebi. am droidan veRar gabedes Turqebma Semosvla.
xolo Semdeg mokvda yazanyaeni da dajda misi Ze xarbadi yaenad da man moindoma gilanSi Sesvla da misi dapyroba, moixmo vaxtang mefe qarTvelebiTurT da beqa samcxis [mxedrobiTurT]. beqam gagzavna Tavisi laSqari da TviTon ar wavida. vaxtangi [SeuerTda maT] da gaemarTnen gilans. iq yaenma Tavisi laSqari gayo oTxad: vaxtang mefe daitova Tan, erT mxares gagzavna xutlubuRa da beqas laSqari, meore mxares – Cofan noini da nawili vaxtang mefis laSqrisa da mesame mxares usennoini da osebi. magram gilanelebmac aseve oTxad ganalages, Sekres zRude oTx rigad da dadgnen simagreebTan: erqabazi daupirispirda yaens da Seiqmna sastiki brZola, radgan vaxtangi iyo winamZRoli, magram tyeSi, lamSi da viwro [gzis] gamo Zlivs midiodnen da xarbadyaeni TviTon uyurebda, rogor mamacurad ibrZodnen vaxtangi da misi laSqari, radgan aTidan ori Zlivs Tu gadarCeboda da daixoca mravali aznauri da umemkvidro iqnen, magram ar daixia ukan vaxtangma da msubuqad mcired daiWra barZaySi, xolo, roca yaenma ixila simagre, aiyara RamiT da wamovida. gilanelebi daewien da didad avnes. kvlav, meore mTavarma ubaSim Sekra zRude da daupirispirda xutlubuRas. maSin Camoxta cxenidan xutlubuRa, [252] dadga skami, dajda zed da ubrZana beqas laSqars Seteva. Seuties mesxebma da xocavdnen gilanelebs. moxvda isari xutlubuRas SiSvel TavSi, Camovarda skamidan da mokvda. amis mxilveli misi Ze gaiqca da masTan erTad misi mxedrebic, xolo mesxebi darCnen zRudeSi da umetesi [maTgani] daixoca, radgan gilanelebs nabrinjalSi wyali mieSvaT da veRar midioda verc cxeni da verc kaci.
192
aseve, Cofans daupirispirda vakeze rostom meliqi, sZlia mas Cofanma da aRar Sehyva mas simagreSi. Tavis laSqars man ukan mavalad miuCina javaxiSvili, sadac mamacurad ibrZoda javaxiSvili da gamovida [iqidan] mSvidobiT, xolo usens da osebs Seeba isxani da sruli gamarjveba moipova da igic gamoqceuli dabrunda – yvela maTgani Seikribnen uJans xarbadyaenis winaSe. yaenma daadgina Cofan noini xutlubuRas nacvlad, xolo vaxtang mefes da mis laSqars didi pativi sca yaenma maTi mamacobisaTvis, misca saCuqrebi da jildoebi da gamoistumra qarTls.
am xanebSi Semoesivnen xarbadyaens sarkinozebi (arabebi), qristianTa mterni da etyodnen: `Tu ar daatovebineb qristianebs sjuls ar gaamahmadianeb da ar daangrev maT eklesiebs, verasdros gaimarjveb Sen mtrebze da verc Seni xelmwifeba iqneba gamarjvebuli. es macdunebloba irwmuna yaenma da gamoagzavna erTi noini, raTa daatovebinos qarTvelebs qriste da daangrios eklesiani. noinma daiwyo eklesiebis ngreva da igi naxiWevans daewia vaxtang mefes laSqriTurT. es rom vaxtangma gaigo, ar SeSinda, aramed ufro gamxnevda da Tavis mxedrebsac amxnevebda da axsenebda [maT] qristes mcnebebs, aRTqmas da mowameTa simtkices [da urCevda], rom wasuliyvnen yaenTan, iq aRiaron qriste da mokvdnen misTvis. laSqarma mxiarulad usmina da wavidnen. [253] roca yaenTan mividnen, gaukvirda yaens mefis misvla. vaxtang mefe SeewinaaRmdega qristes datevebas da eklesiaTa ngrevas.
aseve, saqarTvelomac dagmo mogzavnili noini. amitom yaenma vaxtang mefe mokla tanjviT, anu gadaasaxla mxedrobiTurT da iq mokla. Semdeg RvTis risxviT aSkara Seiqna xarbadyaenis boroti seni, rom aiZulebda qristianebs. amitom dabrunda gagzavnili noini da vaxtangTan erTad gadasaxlebulni gauSva. Semdeg imave seniT cota xanSi mokvda xarbadyaeni da amis gamo Sewyvita RmerTma SfoTi eklesiebze. dajda yaenad ujlaTsulTani. ujlaTsulTanma gamogzavna Cofannoini uricxvi laSqriT samcxes beqasTan, rom kvlav daesva mefed vinme, vinaidan qarTli umefod iyo, radgan daviT mefe ganmdgari iyo. Cofani movida arsianis mTamde da uxmo beqas, magram beqa ar mivida da gagzavna Tavisi umcrosi Ze Salva
193
da aseve dimitri mefis Ze giorgi, romelic adre mefed daadgines, rom axla daumtkicon mefoba. roca eseni mividnen, gabrunda Cofani somxeTSi da darCa beqas qveyana mSvidobianad. xolo Cofanma miiyvana giorgi yaenis winaSe da yaenma miiRo da pativi sca, magram mefoba ar misca, radgan daviT mefe iyo ganmdgari da sTxova yaenma daviT mefes Ze da man gamogzavna Tavisi mcirewlovani Ze urdoSi.
70-e mefe giorgi, daviT mefis Ze, imefa 10 weliMmisca yaenma am mcire giorgis mefoba da Tbilisi da miuCina [mas]
gamzrdelad da mzrunvelad dimitri mefis Ze giorgi. [254] isini wamovidnen da movidnen Tbiliss. qoronikonsa 1308s, qarTuliT – 528s. amave wels mokvda samcxis mTavari beqa, saRmrTosaero saTnoebiT da mowyalebiT gadametebuli da misi meuRle vaxaxi, umetesad yovelive keTiliT [Semkuli] da datoves sami Ze: sargis, yvaryvare da Salva da sami [Zma] flobda samcxes.
am ambebidan mesame wels mokvda daviT mefe, mware seniT gatanjuli, qoronikonsa 1310s, qarTuliT – 530s da datova Tavisi ori wlis Ze gamefebuli.
Semdeg isurva yaenma Sams, rabaSanis cixeze galaSqreba, romelsac flobda misris sulTani. mivida da miadga Tavisi mTeli ZalebiT da xuTi Tvis [ganmavlobaSi] veraferi daaklo mas. mere gamobrunda da gzad hyavda eqvsi [sabrZolvelad] dageSili arwivi. aseTi didi iyo misi Zala. [igi] movida Sin da am dRidan misi yaenad yofnis 13 wlis [ganmavlobaSi] aRarsad ulaSqria.
amis Semdeg uljaTsulTanma kvlav gamogzavna igive mcire giorgi, daviT mefis Ze, mefed, [masTan erTad] zaal meliqi xvarasneli da xarunCi, biZa Cofannoinisa, raTa mTeli saqarTvelo SeekribaT giorgis mefobis qveS. amaT miiwvies SanSe mxargrZeli da zaqaria, avagis asulis, xvaSagis naSobi. eseni movidnen koxtisTavs da moiwvies sargis da yvaryvare, magram maT ar isurves mosvla.
amave dros ajanyda saberZneTSi didi qalaqi komsi da farsmanis Svili. es Seityo yaenma, gagzavna Cofani, gaatana mas qar Tvelebi da wahyva dimitri mefis Ze giorgic, xolo gozal meliqi, SanSe da zaqaria ar gahyvnen da Sevidnen TbilisSi. maSin Cofanma
194
misca yvela masTan myofi qarTveli giorgis, dimitri mefis Zes, javaxni da Torelni da, sadac giorgim Tavisi laSqriT brZola gamarTa, yvelgan gaimarjva. Cofanma [255] erTi wlis ganmavlobaSi daimorCila urCebi, xolo Semdeg gamobrunda rTvelis dros, movida yaenis winaSe da dahyo ra erTi Tve, mokvda yaeni uljaTsulTani. mas darCa Ze musaiTi Svidi wlisa da dasves igi yaenad. es rom giorgim, dimitri mefis Zem, gaigo, wavida yaenis winaSe. urdoSi misuli ixila Cofannoinma, Zlier gaixara da Seitkbo SviliviT da miakuTvna mTeli saqarTvelo da yvela mTavari saqarTvelosi, daviT mefis Svilebi da beqa samcxelis Zeni, mesxni da warmogzavna Tbiliss. giorgi movida da Semoikribnen kaTalikosi, episkoposni da didebulni, warCinebulni da beqas Zeni samcxetaoklarjSavSeTiTurT da akurTxes mefed Tbiliss, qoronikonsa 1318s, qarTuliT – [1312+6=1318]s.
71-e mefe giorgi. 28 weli imefadajda mefed giorgi, mefe dimitri Tavdadebulis Ze da daiwyo
mTiebma270 aRmobrwyineba. Cems enas ar SeuZlia sakvirvelebaTa da saSinelebaTa Tqma, Tu rogor mSvenivrad da gonierad ganagebda [qveyanas] da [rogor] laSqrobda da ibrZoda an [ramdeni] samefo da qveyana Semata, magram, rac SegviZlia, mokled vityviT. brwyinvale giorgim daimkvidra mTeli saqarTvelo (saqarTveloni): somxiTi, herkaxni, qarTli, mesxni, tao, SavSklarjni da speramde da zRvamde. Tumca beqas Zeni friad gaZlierebul iyvnen da flobdnen sruliad samcxeklarjeTs, magram radgan yaenma isini mefes daumorCila, [256] veRar eurCebodnen [mas] beqas Zeni, amasTanave mefis biZis Zeni adrec cdilobdnen mis gaZlierebas da sixaruliT SeuerTdnen da morCilebdnen monuri msaxurebiT, xolo urCobiT [veras gaxdebodnen] Cofannoinis gamo, romelic Semwed hyavda [giorgis] da [mainc] moereoda da sibrZnegonierebiTa da Tavisi ZlierebiT daimorCilebda.
am dros kaTalikosad ijda efTvime, magram didebulni da erisTavni ver Sescvala [garkveul] dromde yaenis ridiT. osebi Zaladobdnen qarTlSi da adgiladgil daepyraT [kidec] dabebi da cixeebi. giorgi mefem Tavisi ZalisxmeviT gayara [isini]
195
da waarTva cixeebi da dabebi. merme Sevida da mospo kavkasSi myofni, urCni daxoca, [sxvani] daimorCila da yvelani moxarked gaixada, daawynara qarTli osebisagan, radgan yvela gza TviTon daiWira.
Cofannoinis sikvdilis Semdeg raRac daakldaT noinebs musaiTyaenisagan, misi siyrmis [gamo], radgan mokles musaiTyaeni da gandgnen noinebi TavTavisTvis da zogma daipyro sparseTi, zogma xvarasani, zogma erayi, zogma adrabagani da zogma – saberZneTi.
idrova giorgi brwyinvalemac da gayara TaTarni saqarTvelodan, zogi gonierebiT, zogi brZoliT da ZaliT da moacila yvelani Tavis sazRvars. merme moiyvana am qveynis yvela erisTavi da warCinebuli, viTom darbazobad hereTSi, civze da daxoca iq misi mefobis mowinaaRmdegeni da daadgina yvelgan Tavisi morCili erisTavebi da daimorCila amiT yovelni. uboZa sargis jayels aTabagoba da amirspasalaroba. kvlav Sekriba laSqari da Sevida ranSi. [mas] veravin aRudga win da iqidan Sevida Sirvans, [257] isinic daimorCila da moxarked gaixada darubandamde qurdis lekebiTurT. Semdeg mobrunda TbilisSi Zlevamosili.
xolo imereTSi, rogorc aRvwereT, narindaviT mefis Semdeg iyo SfoTi ZmaTa Soris mravali wlis [ganmavlobaSi] da am mizeziT am qveyanaSi gaampartavdnen mTavarni da gaZlierdnen erisTavni. Semdeg mokvda kostantinec da ar darCa [mas] Ze, arc asuli da mis nacvlad dajda mefed misi Zma miqaeli. mokvda miqaelic da darCa mas yrma Ze bagrati. bagratma Tavisi siyrmisa da mTavarTa daumorCileblobis gamo ver gabeda mefoba, radgan erisTavebma mxari ar dauWires.
ixila imerlebis aseTi viTareba brwyinvale giorgi mefem, moeTaTbira imerlebs, xolo maT moiwones misi mefoba, radgan waremateboda. Semdeg [man] Sekriba Tavisi Zlieri laSqari, gadaiara lixis mTa da amis mxilveli yvela imereli sixaruliT SeuerTda [maT].
xolo miqael mefis Ze bagrati misma aRmzrdelebma da erTgulebma Seiyvanes quTaisSi da gaamagres cixe. [es] rom mefe giorgim Seityo, moadga quTaiss. bagrati veRar SeewinaaRmdega [mas] da Seviwroebuli ramdenime xans evedra giorgi mefes, rom
196
araferi avnos mas sikvdiliT da patimrobiT, misces mas mefem sarCo imereTSive, xolo igi miva mefesTan da gadascems mas imereTis yvela cixes, radgan misca mas RmerTma gamarjveba. amis msmenelma mefem gaixara da aRuTqva yvela Txovnis Sesruleba. am pirobis mosmenis [Semdeg] bagrati gamovida da movida giorgi mefis winaSe da misca imereTis yvela cixeqalaqni da simagreni. xolo mefem pativi sca, rogorc Tavis naTesavs da Seiwynara igi didi siyvaruliT da miiRo imereTis yoveli cixe, qalaqi da simagre giorgi brwyinvale mefem, qoronikonsa 1330s, qarTuliT – 18s da [258] dasva Tavisi erisTavebi, xolo bagrats misca Sorapnis saerisTavo da daadgina iq erisTavad.
amis mxilvelni – dadiani mamia, gurieli, svanTa erisTavi da afxazeTis [erisTavi] SarvaSiZe SemouerTdnen didi saCuqrebiT da dauloces imereTisa da mTeli saqarTvelos mefoba. merme [giorgi] Cavida odiSs, iqidan – afxazeTs, moawesriga iqauroba, daikava cixeebi, Caabara soxumis saerisTavo bediels, rogorc iyo adreve, gamobrunda, Semoiara guria, moawesriga iqac [yvelaferi] da movida samcxes.
samcxeSi mefis yofnisas mokvda sargis aTabagi, qoronikonsa 1334s, qarTuliT – 22s (1312+22=1334), xolo mefem uboZa aTabagoba mis Zes yvaryvares da daadgina Tavisi erisTavebi klarjeTs, spers, kalamaxs, artanujs da samcxeSi – artaans da wundas. da am saerisTavoTagan zogi uboZa yvarvare aTabagis biZebsa da biZis Zeebs da iyvnen isini aTabagis morCilebaSi. [giorgim] iqac moawesriga yvelaferi, rogorc keTilma xuroTmoZRvarma, wamovida da movida Tbiliss. Semdeg kvlav ganixila mefem mTielTa da kavkasiis saqmeebi, radgan mravali umsgavsoeba xdeboda. amitom Semoikriba laSqari, Sevida da daimorCila yvela, ufro meti, vidre adre hyavda kavkasiaSi. xolo iqidan Camoiara cxrazmaze, movida muxrans da Camoiyvana iq, rac ki kavkasiaSi qristianebi iyvnen, maTi moTaveni da xevisberni. Semovida Tbiliss da Tan Semoiyvana isinic da gauCina maT samarTali da Camouyaliba wesebi werilobiT, raTa ase sworad esargeblaT.
Semdeg mokvda kaTalikosi efTvime da dasves basili. [am dros], romeliRac noinTaganma daipyro adrabagani, manve daiwyo somx
197
iTis, ranisa da movakanis dapyroba da movida ganjas, raTa daemorCilebina giorgi mefec. es Seityo mefem da Tavisi laSqriT Seegeba, Seeba da gaCaRda ficxeli brZola, magram RvTis ZaliT [259] mefem mospo maTi banakebi da gaiqcnen [isini], xolo mefis laSqari xocavda maxviliT da mobrundnen gamarjvebulni didi nadavliT. aseve, saberZneTis sulTanma orxanma moindoma, rom daepyro klarjeTi da misi mimdebare [adgilebi]. acnobes giorgi mefes da man gaugzavna mas zavis piroba, xolo man ar isurva. mefe Sekrebili laSqriT SeebrZola sulTans [da] mosca RmerTman gamarjveba da daxoces uricxvi Turqi da garbodnen [isini] sulTniTurT, xolo mxiaruli mefe nadavliT savse dabrunda gamarjvebuli da movida kvlav Tbiliss. amis Semdeg ufro mtkiced daimorCila man rani, movakani, somxiTi da mudmivad ixdidnen xarks da aRarc ki iyvnen TaTarni mis sabrZanebelSi. xolo [man] daimorCila da daimona mTeli saqarTvelo Tavis nebaze da kavkasielebic mis morCilebaSi iyvnen nikofsiidan darubandamde, agreTve rani, movakani da Sirvani moxarked hyavda da aRaravin iyo winaaRmdegi da urCi misi. Semokriba kaTalikosi da episkoposni iveriisani da ganaaxles saeklesio wesi da rigi, samRvdeloni gansajes da moweseni daadgines Tavis wesze da uwesoni gankveTes. mis mefobaSi mokvda mamia dadiani da uboZa giorgi mefem dadianoba missave Zes – giorgis, qoronikonsa 1345s, xolo qarTuliT – 33 (1312+33=1345)s.
xolo giorgi mefes imisTvis ewoda giorgi brwyinvale, radgan igi iyo silamaziT, mSvenierebiT da mamacobiT Seudarebeli, mowyale, guluxvi, obolTa, qvrivTa da davrdomilTa mwyalobeli. meorec – radgan iveria daSlili, samTavroebad da samefoebad dayofili iyo, mefem Tavisi sibrZnegonierebiTa da ZalisxmeviT kvlav Semoikriba [eri] da ganizraxa, rogorc aRmaSenebelma, [260] aavso da daasaxla qveynebi, gaamSveniera sjuli da samoqalaqo wesebi, aaSena dangreuli da mooxrebuli eklesiebi, ganaaxla da naTliT aavso [isini]. xolo rani, Sirvani da movakani moxarked hyavda. sZlia yvelas, sadac saWirod CaTvala brZoliTa da mxedrobiT, sadac saWiro iyo – sibrZnegonierebiT da Tavisi codniT, daamSvida [urCni]. [igi] mefobda keTili mefobiT
198
iveriaze 28 weli. Semdeg [ki] gardaicvala yovelgvari sikeTiT da RvTismsaxurebiT savse Tbiliss, qoronikonsa 1346s, qarTuliT – 34 (1312+ 34=1346)s.
72-e mefe daviTi. 14 weli imefagiorgi mefis Semdeg dajda mefed misi Ze daviTi. Seikribnen
kaTalikosepiskoposni da didebulni nikofsiidan speriTurT darubandamde da akurTxes mefed. daviT mefem daimkvidra mamamisis yvela sabrZanebeli da kidev ufro umata eklesiaTa da cixesimagreTa Senebas, romelic dangreuli iyo da darCa mefe giorgi brwyinvales [aRudgeneli], radgan RmerTma daamyara mSvidobiani dro. am xanebSi mokvda kaTalikosi basili da [mefem] dasva kaTalikosad doroTeosi. amave wels, qoronikonsa 1357s, qarTuliT – 45s (1312+45=1357) dabnelda mze. amave daviT mefis nebiT bagrat erisTavma, miqel mefis Zem, SeirTo yvaryvare aTabagis asuli.
daviT mefem Tavisi dReebi keTilad imefa, mSvidobiT da RvTis msaxurebiT, radgan giorgi mefem daimorCila da daawynara yvelani, xolo daviT mefe Semoivlida Tavis samefos – zemoqve mosa, amerimerTa da [261] ganagebda, nadimobda da ilxenda, magram geguTSi yofnisas gardaicvala, qoronikonsa 1360s, qarTuliT – 48s (1312+48=1360)s da darCa [mas] dedofali, Tavisi coli – sinduxtar da Ze bagrati. [daviT mefe] waasvenes da daasaflaves gelaTSi.
73-e mefe bagrati. 35 weli imefadaviT mefis Semdeg gamefda misi Ze bagrati. Seikribnen kaTa
likosepiskoposni, didebulni, warCinebulni da akurTxes [igi] quTaisSi. man Tavis sabrZaneblad daimkvidra mTeli iveria, radgan iyo mamaci, brge, Zlieri, brwyinvale mSvenierebiT, Seucdomeli moisari, mxedrobaSi srulyofili, samRvdeloTa pativismcemeli, mSvidi, mowyale da [SemmarTebeli Zlieri]. misi mefobis meore wels dabnelda mze. gandgnen svanebi, gadmovidnen, daarbies quTaisi da gadawves. rodesac es bagrat mefem Seityo, saswrafod movida quTaiss, iq Semoikriba mTeli saqarTvelos da hereTkaxTa laSqari, waumZRvara maT raWvelebi da ubrZana maT
199
misvla raWas. dadiani, gurieli afxazebi da somxiTarni gamogzavna odiSidan ecerze, xolo TviTon waiyvana leCxumelni, miayola mesxni, klarjni da imerameriT mihyva TviTonac da ase Sevida [svaneTSi]. svanebi, misi Zlierebis mxilvelni, veRar SeewinaaRmdegnen. maSin mefem Tavisi urCni da damnaSaveni daxoca, daarbia da daimorCila Tavis nebaze, aiRo maTi cixeebi da simagreebi da adrindelze ufro metad daimorCila. amboben, rom maSindeli erisTavi svanTa vardanisZe Seipyro mefem da daapatimra. ramdenime xnis Semdeg Seebrala da misca guria saerisTavod, xolo svanebs sxva erisTavi dausva (amboben – gelovani) moxarked, Tavisi saxlis msaxurad da mobrunda gamarjvebuli quTaiss.
[262] am dros daerTo ambavi, rom Turqebma daarbies samcxe. mefem Seityo da saswrafod wavida 12000 rCeuli mxedriT, gadaiara fersaTi da sami dReRamis msvlelobis Semdeg mivida raxss. xolo Turqebma tyvisagan Seityves, rom mefe da misi laSqari [jer kidev] Sors ariso da midiodnen uSiSrad, magram, roca ixiles, rom laSqari maT daewia, mobrundnen da ficxlad ekveTnen. Seiqna Zlieri brZola. RvTis ZaliT sZlia bagrat mefem, mospo ise, rom [mxolod] mciredma [moaswro] gadaxvewa. [bagratma] wamoiyvana tyveebi, [wamoiRo] maTi nadavli da movida samcxes.
am wels mokvda aTabagi yvaryvare da uboZa bagrat mefem aTabagoba mis Zes – beqas, romelic iyo Tavidan mandaturTuxucesi. Semdeg bagrat mefe movida Tbiliss. roca ixiles mefis simamace da momWirneoba, damSvidda qveyana misi SiSiT da aRaravin ipoveboda mavnebeli, Sendeboda da mravldeboda qveyana. magram aseTi mSvidobianobis dros gaCnda Savi Wiri, Zlieri sikvdilianoba da xocva. daixoca uricxvi sulieri da mokvda bagrat mefis coli, dedofali elene da datova Zeni – giorgi da daviT, qoronikonsa 1366s, qarTuliT – 54s (1312+54=1366), amis Semdeg kvlav dabnelda mze, qoronikonsa 1372s, qarTuliT – 60s (1312+60=1372). mzis aseTi dabneleba moaswavebda saqarTveloze [mosul] borotebas, romelic qvemoT iTqmeba.
amave wels mokvda imerTa erisTavi bagrati, xolo mis nacvlad bagrat mefem erisTavad daadgina misive Ze aleqsandre. amis Semdeg hqonda mefes mSvidobianoba 14 weli da mTel saqarTveloSi
200
iyo Seneba, lxini, nadimoba da nadiroba. mefe moivlida Tavis sabrZanebels, [263] TavTavis dros [yovel] qveyanas, Tumca vinc winaaRmdegi iqneboda, cotaodeni SerisxviT daimorCilebda. mas moxarked hyavda rani, movakani da dvini. mokvda kaTalikosi doroTeos da mefem dasva [kaTalikosad] giorgi.
Semdeg welsa, qoronikonsa 1375s, qarTuliT – 63s (1312 + 63 = 1375) gaanadgura langTemurma TurqTa mefe da daipyro mTeli TurqeTi. es Temuri iyo Cingizisave gvarisa da tomisa. man gaamravla laSqari, daipyro TurqeTi, indoeTi, sparseTi. roca cxadi gaxda misi Zliereba, iwyo bagrat mefem cixeebis, qalaqebisa da simagreebis gamagreba da laSqris gamravleba. mokvda giorgi dadiani da mefem dasva [dadianad] vamiyi. xolo Temurma, roca mTeli sparseTi daipyro, gamoemarTa Cveni mxrisaken da Semovida somxeTs, mospo, daxoca, daangria da moaoxra simagreebi. merme noemberSi moadga kars, daangria isic da im zamTars iq dadga, radgan iyo Zlieri yinvebi da Zalian didi Tovli. bagrat mefem haeris sisastikisa da Temuris laSqris simravlis gamo veRar gabeda sazRvrebis gareT brZola, Tumca amagrebda qveynebs da xiznavda Temebs, rom gazafxulze brZolisaTvis mzad yofiliyvnen. beqa aTabagma ixila ra Temuris Zliereba, SeSinda, uaryo Tavisi mefe da mivida Temuris winaSe. man pativiscemiT miiRo, misca saCuqrebi da gauSva, rom mesxebi ar SeerTebodnen bagrat mefes. amis msmeneli mefe friad Sewuxda, magram gagzavna Tavisi Ze giorgi imereTs, rom iqac ar yofiliyo gandgomileba.
TviTon Semoikriba imerTa, amerTa, herkaxTa da mesxTa nawilis mxedroba, gaamagra da ganamtkica Tbilisi, aavso mxedrebiT da iq dadga TviTonac.
[264] Seityo langTemurma, rom mefe gamagrda da brZolisaTvis emzadeba, ganrisxda da gazafxulze gamoemarTa, gamovlo aboci da gzadagza spobda da aoxrebda yvelafers garSemo, movida da moadga Tbiliss. maSin mefe gamouvardeboda [xolme] ZiriTadad qalaqisa da cixis damcvelTa mxedrobiT. gagrZelda Zlieri brZolebi eqvsi Tvis ganmavlobaSi yoveldRiurad da xocavdnen Temuris uamrav [meomars], xolo qarTvelebi mudam gamarjvebuli da gaxarebuli brundebodnen.
201
gauWirda Temurs aseT viTarebaSi da rom veraferi iRona brZoliT, moigona mzakvroba: misi brZanebiT gaakeTes mravali rkinis Celti, meomrebma isini win waimZRvares da Seuties. amis mxilveli bagratis meomrebi gabedulad ekveTnen, magram Celtis gamo veRar SeZles Temuris meomrebTan miaxloeba. Temuris mxedrebi umowyalod xocavdnen qarTvelebs, gaaqcies, mosdevdnen da veRar daudgnen maT simravles, Semovidnen qalaqSi, mravali daxoces da [yvelaferi] aaoxres. meomarTagan zogi garboda, rogorc gaiqca imerTa erisTavi aleqsandre. Semdeg moadgnen cixes da cota xanSi gamoiyvanes bagrat mefe da dedofali ana, qoronikonsa 1387s, qarTuliT – 75s (1312+75=1387). Temurma daatyveva mefe da dedofali, Cayara cixeSi, dauyena mcvelad Tavisi guSagebi, TviTon wavida, inadira yaraiaSi da mivida bardavs. igi aiZulebda mefe bagrats – qristes rjulis datovebas da mahmadis rjulis miRebas, radgan TviTon iyo suniti271. man Seiyvara mefe misi mSvenierebisa da simamacisaTvis da ar undoda misTvis borotis yofa, magram aSinebda, rom mahmadiani gamxdariyo, emuqreboda tanjviT da upatio yofiT, xolo Tu mis survils Seasrulebda, did saCuqrebs, Tavisuflebas da [265] samefos [dabrunebas] hpirdeboda, magram mefem ar ineba da arc emorCileboda.
Semdeg Temuri bardavidan gadavida Sirvans, daipyro igi da Semusra lekebi da daasaxla mTisZira adgilebSi da ferdobebze mdinare Tergamde mahmadiani elTa [tomis xalxebi], dabrunda iqidan, Caiara da daipyro gilani, mazandarani da Tan hyavda bagrat mefe.
xolo bagrat mefis Ze giorgi Zlier Sewuxda amgvari ambebiT, wamovida imereTidan da movida qarTls, [magram] ver SeebrZola Tbiliss, radgan eSinoda, rom araferi evnoT mamamisisaTvis. [man] moawesriga da ganamtkica iqauroba. [Semdeg] Semoikriba laSqari, raTa mivides da kvlav Semoimtkicos beqa aTabagi, magram, roca aleqsandrem ixila giorgis wasvla imereTidan da [Seqmnili] mdgomareoba, gandga TviTonac, ekurTxa imerTa mefed da ebrZoda bagrat mefis cixeebs da radgan ar miemxrnen dadiani, gurieli, afxazTa da svanTa erisTavebi, ver aiRo quTaisi, magram sxva ramdenime cixe aiRo.
202
Semdeg mokvda aleqsandre da mis nacvlad dajda mefed misi Zma giorgi, xolo bagrat mefis Ze giorgi ver ekurTxa, radgan mas mama tyveobaSi hyavda, ver ebrZoda Tavis mtrebs da gandgomilebs da eWira danarCeni qveynebi. amitom sTxovda, rom ar ganmdgariyvnen, radgan `mteri Zlieria da mZvinvare da Tu ar SeverTdebiT, yvelani movispobiT~. Semdeg mokvda beqa aTabagi, qoronikonsa 1391s, qarTuliT – 79s (1312+79 =1391) da mefis Zis giorgis nebiT aTabagad dajda Ze beqasi – ioane. magram giorgi imerTa mefes ar miemxrnen megrelebi bagrat mefis erTgulebis gamo, amitom giorgim Sekriba laSqari da miuvarda odiSs. SeebrZola mas dadiani afxazTa daxmarebiT da megrelebma mokles giorgi mefe, xolo misi mxedrebi gaaqcies.
maSin warmarTa dadianma giorgi, bagrat mefis Ze, imereTs, xolo giorgi gaemarTa laSqriT da daipyro imereTi mTlianad. [266] Semdeg mokvda kaTalikosi giorgi da giorgi mefem kaTalikosad dasva eliozi. xolo bagrat mefe hyavda Temurs da mudmivad aiZulebda, gamahmadianebuliyo. maSin iZulebulma bagratma sxva veraferi iRona da radganac dedofalic iq hyavda, Caidina es boroteba da gaxda mahmadiani, raTa Tavi daeRwia Temurisagan da [Semdeg] Suri eZia amisaTvis. Zalian gaixara Temurma da pativi sca, rogorc Tavis Zes da uboZa didi saCuqrebi, gaixada Tavis mrCevlad da sandod. Semdeg uTxra bagratma Temurs: `radgan Sevican Seni sjulis sikeTe, axla minda, rom momce Seni mxedrebi, wavide da mTeli Cemi samefo gavamahmadiano~.
Zalian moewona es Temurs da bagratis madlieri iyo. [man] aavso [bagrati] didi saCuqrebiT, misca dedofali, yvela qarTveli tyve, Tavisi 12000 mxedari da warmoavlina qarTls, TviTon ki gabrunda da wavida sparseTSi.
bagrat mefe movida ra mdinare arezTan, acnoba Tavis Zes giorgis: `momyavs Temuris laSqari da yvela qarTveli tyve. axlave Sekribe laSqari da Cagvisafrdi, raTa movspoT yvelani~. imereTs myofma giorgim, roca es Seityo, Sekriba imerTa laSqari, gadmoiara lixi, sadac SeuerTda ioane aTabagi samcxis laSqriT (romelsac ar egona, Tu Temuris laSqris winaaRmdeg sabrZolvelad midioda, aramed bagrat mefis gasaZliereblad),
203
agreTve qarTvelebi da herkaxni. xolo bagrati movida da dadga xunanis pirispir berdujis aRmosavleTiT, ganapiras. gamTeniisas giorgi saqarTvelos mxedrobiT gars Semoertya [maT], xolo bagrati Signidan ibrZoda sastikad da gaJlites yvelani ise, rom ver gadarCa erTi Semtyobinebeli; [bagratma] aiRo maTi nadavli, movida gamarjvebuli da miadga Tbiliss qoronikonsa 1393s, qarTuliT – 81s (1312+81=1393) da mcire droSi aiRo cixe, mospo TaTarni da TviTon daipyro. ase iZia Suri bagrat mefem Temurze, magram iwyo cixesimagreTa gamagreba da yvela macxovreblis gaxizvna, radgan eloda Temuris [Semosevas].
gaigo ra Temurma Tavisi laSqris mospoba, ganrisxebuli mivida bardavs, iq datova mZime tvirTi da gamoemarTa bagratisken, gado xidi da gamovlo mtkvari. xolo bagrati dabanakda martyofidan avWalamde imeramerTa, mesxklarjTa, herkaxTa da somxiTarTa laSqriT, radgan egona, Temuri Tbiliss moadgeboda. magram Temuri pirdapir bagrats moadga. maSin bagrati Seegeba mTeli Tavisi ZalebiT da Seetaknen [erTmaneTs] omanis xevs zemoT.
da gaCaRda Zlieri da sastiki brZola qoronikonsa 1394s, qarTuliT – 82s (1312+82=1394) SuadRemde da mzis gadaxrisas qarTvelebma sZlies da gaanadgures Temuris mravali razmi da wyoba, xolo sxva uamravi garboda.
ixila ra Temurma Tavisi damarcxeba, gamZvinvarebulma Semouara sakuTari laSqriT da Seutia qarTvelebs marcxena mxridan, daxoca fexosnebi da Semoutia mxedrebsac gverdidan. kvlav movida zeciuri risxva qarTvelebze, damarcxdnen da gaiqcnen. umetesi [maTgani] gadarCa da Tavi daaRwia maT tyeebis, xramebisa da simagreebis siaxloviT da bagrat mefe wamovida zemoTve. xolo Temurma Semousia laSqari, daangria mcxeTa da yvela eklesia, cixe da simagre qarTlisa da somxiTisa, zogi ki gadaswves, rogorc amas dResac aCvenebs qvaTaxevis eklesiis iataki, magram adamianebs xocviTa da tyveobiT imdenad ver avnes, radgan isini mzad iyvnen sabrZolvelad.
[268] amis Camdeni lang Temuri dabrunda, Caiara hereTkaxeTi, isinic moaoxra, [daangria] yovelgvari Senoba, Semdeg kvlav Sevida
204
da daimorCila daRestani, ufro mtkiced, vidre Tavdapirvelad. amboben, rom am droidan mis mier dasaxlebuli elebisagan gaCnda mahmadianoba, radgan Tavdapirvelad [aq] qristianebi iyvnen Sereuli, rogorc sxva kavkasielebi. aqedan [Temuri] wavida sparseTs.
xolo bagrat mefem kvlav daiwyo dangreuli cixeebisa da simagreebis aRdgena da gamagreba, agreTve axlis ageba. [bagrati] gagzavnida Tavis laSqars da zogjer TviTonac mohyveboda da xocavda Temuris mier Casaxlebul TaTrebs sazRvris SigniT da gareT. amis Semdeg gardaicvala didi mefe bagrati, qoronikonsa 1385s, qarTuliT – 83 (1312+83=1395)s. xolo mas didi mefe bagrati imitom ewoda, radgan iyo mZleveli da gamarjvebuli Tavis mowinaaRmdegeebze, garda Temurisa, radgan 200 mxedriT ar erideboda aTasebs da metsac da amarcxebda kidec. [igi] ar daemorCila moZalades da iRvawa Tavisi qveynisaTvis, ar dauSva Tavisi samefos daSla, Tumca cotaoden amis mcdeloba iyo, magram misi SiSiT darCnen mis morCilebaSi. aseve, ityvian, vinaidan bagratic miqel mefis Ze, mefeTa STamomavali iyo, amis gamo ewoda bagrat mefes `didi~.
74-e mefe giorgi. 12 weli imefabagratis Semdeg mis nacvlad mefe gaxda misi Ze giorgi.
Seikribnen didebulebi, kaTalikosi, episkoposebi da akurTxes [igi]. giorgim Tavdapirvelad Semoimtkica Tavisi morCilebis qveS mamamisis yvela sabrZanebeli. misi [269] mefobis meore wels mokvda vamiy dadiani da mefem dasva dadianad mamia. mefemve uboZa mamia dadians cxomis saerisTavo misi erTgulebisaTvis, radgan ar emorCileboda [igi] bagratis Zeebs. Semdeg mokvda kaTalikosi eliozi da amave mefem dasva kaTalikosad miqeli.
xolo rodesac Temurma Seityo giorgis gamefeba mis gareSe, Sewuxda Zalian da gamogzavna Tavisi spaspeti yaralaTi, xolo Semdeg isic gayva mis kvals da movida rans, axla yarabaxad wodebuls. [man] giorgi mefes gaugzavna despani da acnoba: `me davipyari aRmosavleTi da misi mefeebi da var Seni mefec. axla movedi da damemorCile, mogcem did simdidres da Sen qveyanasac uvneblad. Tu ar Seasruleb, movspob Seni qveynis yvela mkvidrs
205
da davatyveveb SenTan erTad~. giorgi mefem miugo: `Tumc mefe xar, mainc warmavali, dRes xar da xval aRar iqnebi, xolo me var [aq] damkvidrebuli. amitom pativs gcem, mogcem xarks, rom iyos qveyana mSvidobiT da me ar moval Sen winaSe. [Tu] inebeb, ase aris, Tu ara, gaakeTe, rac SegiZlia da gnebavs~. amis msmeneli Temuri ganrisxda da movida Sida qarTls. giorgi mefem Tavdapirvelad darialidan gamoiyvana didZali osi da kavkasielebi da daxvda Temurs Tavisi Sekrebili laSqriT. ekveTnen erTmaneTs qoronikonsa 1386s, qarTuliT – 84 (1312+84=1396)s. gamagrdnen qarTvelebi, romelTac Temuris laSqris mtveri pirSi eyrebodaT, da gagrZelda brZola mwuxramde. gatexes qarTvelebma, sZlies da gaaqcies mravali. Temurma ixila ra Tavisi laSqari [am dReSi], ase SesZaxa masTan myof meomrebs: `aha, dRe sikvdilisa Cemisa~ da [Seutia], rogorc grigalma, daRlil qarTvelebs. maSin kvlav risxviT gadmoixeda RmerTma Cveni codvebisaTvis da piri ibrunes qarTvelebma da garbodnen simagreebisaken, radgan mouswro Ramem. ufro [meti] [270] gadarCa, vidre daixoca. gabrunda Temuri, moadga Tbiliss, ver gauZlo, aiRo igi da daayena mcvelebad xvarasnelebi. iqidan movida, dadga muxrans da danarCeni moaoxra. aq Temurs SeuerTda zogierTi qarTveli da warCinebuli jandieri. Zalian cdilobda Temuri giorgi mefis Sepyrobas da avalebda yvelas, magram ver SeZlo [misi] Sepyroba. amitom TviTon mobrunda yarabaRsve da iqidan gamogzavna xoja Sixi da amirjani – Tavisi spaspetebi didi laSqriT urCTa da gandgomilTa dasarbevad, dapirda did saCuqars, Tu vinme Seipyrobda giorgi mefes. isini Semovidnen da daxoces, Tu sadme vinme ipoves qveyanaSi. Semdeg gabrunebulni mividnen Temuris winaSe, xolo Temuri damwuxrda, radgan ver mogvares Sepyrobili giorgi mefe.
am xanebSi gandga kvlav bagratisave Ze kostantine, daipyro imereTi da iwoda mefed, xolo giorgi mefem yuradRebac ar miaqcia mas, aramed kvlav gamoiyvana osebi, kavkasielebi da ZurZukebi, wauZRva Tavis Sekrebil laSqars da miuxta alajanis cixes, aiRo igi da gamoiyvana Tiri, jaladis sulTani, patimarqmnili Temurisagan, moaoxra da mowyvita im aremaris mahmadianebi, aiRo didZali nadavli da mivida Sin gamarjvebuli da gauSva osebi,
206
kavkasielebi da ZurZukelebi maTi naSovni didZali nadavliT. Semdgomad amisa gansaja giorgi mefem kvlav gandgoma imerTa
da aseTi aoxrebisagan Tavisi qveynis cud dReSi [yofna]. iTaTbira Tavis didebulebTan, rom zavi dados TemurTan, xolo didebulebma didi sixaruliT daudastures.
xolo Tiri, sulTani jaladisa, romelic mefes pativSi hyavda, zavis winaaRmdegi iyo, magram ar usmines sulTans da gagzavna mefem vinme, saxeliT [271] ismaili, mahmadiani, Temuris winaSe da aRuTqva morCilebis piroba da xarkis micema, rom aRar yofiliyo qveynis aoxreba. amis msmenelma Temurma gaixara da acnoba mefes: `Tu moxval CemTan, pativi da saCuqrebi mogiZRvna da davicva Seni qveyana uvneblad~, magram ganrisxda alajanis cixis dangrevis gamo da ambobda: `matyuebs giorgi mefe, rom Cem winaSe mova~ da amitom gamoemarTa ioane aTabagisaken, romelic mtkiced erTgulebda mefes, raTa gaanadguros igi, da dadga samcxeSi, moaoxra qveyana da yvela eklesia, xatebi da jvrebi, sadac ki ipova da gaanadgura, movida mangliss da darCa iq ori Tve.
aq qarTlis mosazRvre mahmadianebi, romelTac aoxrebdnen qarTvelebi, evedrebodnen Temurs, rom [isini], roca idrovebdnen, [maT] arbevdnen da Zarcvavdnen, mousmina maT Temurma da misca mxedroba, isini wavidnen da kvlav moaoxres qarTli.
manglisSi yofnisas Temurs mouyvanes keisris Ze. man pativiT miiRo, misca saCuqari da gauSva TavisTvis mSvidobianad.
Semdgom gamoemarTa Temuri mTiuleTisaken, radgan giorgi mefes iqidan gamohyavda damxmareebi da axlac iq eguleboda mefe. miuxta aragvs, dalewa simagreebi da moaoxra, magram didad avnes mTiulebma da iq myofma mefis mxedrobam Temuris laSqars, romelmac verc veravin daatyveva da gamobrunda.
kvlav gagzavna Temurma Tavisi Zeni – sulTani useini, firmahmadi, amirSixi, abubeqiri da sxva spaspetebi. isini miadgnen erijans, romelic giorgi mefes epyra. mcire droSi aiRes cixe da cixis mcvelni Temurs warudgines manglisSive. maSin mefem Suamavlebad miugzavna Temurs misive Zeebi. [272] Temurma mousmina maT erTxans. da waravlina Tavisi Zeebi baRdads da daipyro baRdadi. TviTon Temuri mivida Tavrizs alajanis cixis sanaxavad.
207
Semdeg wavida gelaquns da iq yofnisas mefem waruvlina Temurs Tavisi Zma kostantine didi ZRvniT, iTxova Sendoba da aRuTqva morCileba. moiwona Temurma da miiRo ZRveni, pativi sca kostantines Zes da gamoistumra saCuqrebiT da SemouTvala mefes: `iyav mSvidobiT, nuRarafers avneb mahmadianebs~, xolo TviTon Temuri movida bardavs da iqidan gagzavna Tavisi laSqari oseTSi. laSqarma gaiara darubandi, lekeTi da mividnen oseTs, daxoces, daatyveves da dabrundnen Temuris winaSe. es Caidina Temurma, radgan icoda, rom mefes Zala moecemoda iqidan. xolo aseve ityvian: am droidan ewoda [oseTs] Cerqezi da gaCnda maT Soris mahmadianoba.
erTi wlis Tavze isev movida Temuri mangliss, raTa Seetyo, mefis aRqTma mtkice aris, Tu ara. xolo iq iyo erTi warCinebuli vinme, saxeliT iese, romelsac piroba daedo, rom TemurTan mividoda da aRar misula. maSin iZulebulma iesem waiRo didi ZRveni, Tavisi asuli, lamazi da mSvenieri, da mivida Temuris Ze abubeqirTan da miarTva yvelaferi. xolo abubeqirma Zalian Seiyvara is qali da uSuamdgomla mamasTan da Temurmac Seiwynara. es roca iovane aTabagma ixila, isic mivida ZRvniT Temuris winaSe. man pativiT miiRo isic. amisi mxilveli somxiTarqarTvelni SeuerTdnen Temurs. mefem kvlav gagzavna Tavisi Zma kostantine Temuris winaSe da evedra mas mSvidobianoba. usmina Temurma, gabrunda da daipyro qurTistani. [273] magram kvlav ar ganelda [misi] guliswyroma, radgan surda saqarTvelos mooxreba da gamahmadianeba. gamoagzavna Sixbaram SirvanSa, raTa gaego glexebis mdgomareoba da mefis Semosavali. TviTon Temuri movida kars. amis mxilvelma mefem miugzavna mTavari iese somxiTari vedrebiT, rom ar moaoxros qveyana, rom, rasac igi moiTxovs, aRvasrulebT. ganrisxda Temuri da aRar miiRo ZRveni da Tqua: ̀ aiRebs mosavals da miendobian simagreebs~. amitom acnoba mefes: `Tu isurveb, rom mahmadiani gaxde, maSin mogcem qveynebs da gagaTavisufleb, Tu ar Seasruleb, gaCveno Cemi laSqrisa da Cemi Senze Zliereba, movaoxro Seni qveyana da davatyvevo yvela Seni saxleuli da Senca, xolo Tu moxval CemTan da yvelafers Seasruleb, vficav mahmads, pativSi meyolebi Seni qveynianad,
208
rogorc gavaTavisufle keisris Ze~. gamougzavna mefes [muqara] da TviTonac ukan mihyva. xolo mefem brZana sazrdos Semozidva, momka da yvelafris gadamalva.
maSin movida Temuri da dadga Sida qarTls, magram, roca veraferi ipova, gabrunda da moadga birTvisis cixes. aq idga mravali warCinebuli da aznauri dedawuliTurT, [romelTac] mravaljer gaewyvitaT Temuris laSqari, rogorc lomebs Txebi. cixidan [maT] Semouties Temuris laSqars, daxoces mravali da aiZules, gaqceuliyvnen. magram aq Casafrebuliyo Temuri da roca mecixovneebi [misi] laSqris xocviT miuaxlovdnen, Semoutia Temurma. gaCaRda ficxeli brZola, magram Temurma gaaqcia mecixovneebi, mravali daxoca, xolo darCenilebi Sevidnen cixeSi da gaamagres cixe. Sexeda Temurma cixes, naxa misi simtkice da brZana cixidan gabruneba. [274] maSin gamoCnda vinme misreli kaci, saxeliT begijani, romelic ambobda, rom cixis aReba SeiZleba. gaxarebulma Temurma mas didi saCuqari aRuTqva. kacma gaakeTa Tokis kibe da ipova kldeze asasvleli, avida RamiT kldeze da aiyvana erTi Txa, miaba kibis wverebi kldeze da Txas samjer daaZaxebina, Semdeg dakla Txa. kikinis gamgone Temuris meomrebi avidnen kibeze, xolo sisxlis mxilvel mecixovneebs egonaT, rom iq myofi mecixovneebi daxoces da cdilobdnen Tavis gamagrebas. roca cixe aivso Temuris meomrebiT, qvemomecixovneebma gaumarTes brZola, xocavdnen maT mecixovneebi, magram Semdeg simravliT sZlies, gaaRes cixis qvemo karic da Semocvivda uamravi [maTi] meomari, daxoces da moaoxres mecixovneebi, xolo cixisTavi nazari dedawulianad warudgines Temurs, agreTve mravali mTavari da aznauri. Temurma yvela maTgans Tavi mohkveTa, xolo nazaris coli misca Sirvanis mpyrobels, xolo Tavisi laSqari Caayena birTvisis cixeSi. [man] cixisTav ahmads ubrZana yvela garSemo arsebuli eklesiebisa da miwebis mooxreba da TviTon wavida. LlangTemurma brZolaSi Seipyro sulTani baieziTi, Casva rkinis galiaSi da dahyavda, sadac midioda.
xolo es baieziTi iyo SviliSvilis Ze oTmanisa, xolo es oTmani iyo, rogorc TviTon ityvian, CingisTa tomisa, mgoni, erinjinoinisagan yaen orxanis gvarisa, romelmac moixveWa yias
209
dinis sulTnoba. oTmanma daipyro aRmosavleTi qoronikonsa 1303s da Semdeg mokvda qoronikonsa 1327s da dajda misi Ze orxani. is Zalian [275] gaZlierda da aiRo tarsu. Semdgom mokvda qoronikonsa 1368s da dajda misi Ze muradi. is berZnebis nebiT wavida kaliopoliss da aiRo andriane da filipepole. Semdgom mokvda qoronikonsa 1379s da dajda misi Ze baieziTi. is moadga kostantinepols da iq gaigo man Temuris mier aRmosavleTis aRebis [ambavi], datova kostantinepoli, movida da SeebrZola Temurs, damarcxda da Seipyro baieziTi Temurma, qoronikons 1391s. langTemurma daipyro mTeli aRmosavleTi da wavida samaryands, raTa Sesuliyo CineTSi, magram samaryandSive mokvda.
xolo Temuris wasvlis Semdeg giorgi mefem daipyro qarTli, somxiTi, herkaxni da daiwyo aRdgena mooxrebulisa da ebrZoda mecixovneebs. amis Semdeg mokles mefe kostantine imereTSi da ar darCa Ze, [aramed] mxolod Zmiswuli dimitri. mefe giorgi Cavida laSqriT da daipyro mTeli imereTi. [morCilad] warmoudga yoveli warCinebuli: dadiani mamia, gurieli, SarvaSiZe da svanebi. gadasces mefes dimitri, Ze aleqandre mefisa, metismeti Tavdadebisa da erTgulebis [dasamtkiceblad], magram mefem araferi avno mas, gamogzavna qarTlis somxiTSi da gauCina sazrdo da yvela saWiro saqme.
Semdgom giorgi mefem daamyara wesrigi imereTSi, misi sruli morCilebiT, iqidan gadmoiara lomisi da movida samcxeSi. miegeba [mas] iovane aTabagi da yvela mesxi da klarji, moawesriga iqauri [saqmeebi], rogorc daedgina brwyinvale mefe giorgis da brZana mooxrebuli eklesiebis, cixeebis, qalaqebisa da simagreebis aRdgena. Semdeg movida qarTls da SeebrZola mefe qarTlis cixeebs da gansakuTrebiT Tbiliss, radgan Temuris sikvdilis Semdeg misi Zeebi erTmaneTs ebrZodnen da gadarCa qveyana da mefec maTgan mSvidobianad. mefem [276] gayara TaTrebi da aiRo qarTlsomxiTis yvela cixe, Cavida kaxeTSi da hereTSi, aRadgina iqauri mooxrebulic da daamyara yvelgan mSvidoba da [daiwyo] aRmSenebloba.
Temuris wasvlis Semdeg damyarda qveyanaSi mSvidoba eqvsi wlis ganmavlobaSi, mefe Semoivlida [qveyanas] da yrida Tavis sazRvre
210
bidan TaTrebs, spobda maT da moixveWda maTgan did nadavls. mokvda kaTalikosi miqeli, mefem kaTalikosad dasva davi
Ti, giorgi mefisgan didi gasaWiri adga garSemo myof mahmadianebs raxsis napiramde, ganadgurebisa da nadavlis gamo, amitom Seikriba TurqTa didZali laSqari da radgan ar esvaT yaeni, maTi bilwi rjulis mxurvalebiT gamoemarTnen qarTlze. Seityo ra mefem maTi mosvla, rogorc mas mravaljer gaemarjva maTze, siCqarisaTvis aRar daeloda Tavis sxva laSqars, [dasjerda], rac TavisTan hyavda, Seegeba maT da gaCaRda Zlieri da sastiki brZola, daixoca TurqTa umravlesoba, magram Zlier brZolaSi mokles Turqebma giorgi mefe, qoronikonsa 1407s, qarTuliT – 95 (1312+95=1407)s da sruliad gaanadgures misi laSqari, Sevidnen da moaoxres qarTli, daarbies da wavidnen, radgan naxes mcire laSqris mamacuri brZola da arc mefis sikvdili icodnen, rom ar dasweoda maT sxva, ufro mravalricxovani laSqari.
[277] 75-e mefe kostantine. 7 weli imefagiorgi mefis Semdgom dajda mefed misi Zma kostantine da gana
go mTeli saqarTvelo. man moitana (miiRo) giorgi mefis cxedari (gvami) da daasaflava mcxeTaSi. man kvlav ufro sastikad ganaaxla brZola da mahmadianebis xocva, cixeebis, qalaqebis, simagreebis da qveynebis gamagreba, eklesiebis Seneba. magram, rogorc ki man gaaxSira mahmadianebis xocva da maTi nadavlis mopoveba da maTi Sekrebili diddidi laSqrebis mravalgzis Zleva da ganadgureba, wavidnen da auwyes anatoliis vezirs, anu beglarbegs. man miswera sulTan musas, romelic iyo baieziTis Zis Ze. xolo baieziTis Ze suleimani, anu kalepini mefobas Seudga mamamisis Semdeg qoronikonsa 1403s da daipyro edrena, filipepoli da yoveli aRmosavleTi, romelic epyra mamamiss. mokvda kalepini, qoronikonsa 1410s da dajda mis nacvlad misi Ze musa. is gaZlierda da daipyro Tesalonike. man moswera beglarbegs, rom wavides Zlieri laSqriT da daipyros mTeli saqarTvelo. kostantine mefem Seityo ra es, gaamagra cixesimagreebi da Sekriba mTeli saqarTvelos mxedroba da miegeba mas sabrZolvelad. ekveTnen erTmaneTs da daixocnen orTave mxares, umetesad TurqTa umravlesoba. Turqebi gaqcevis piras iyvnen da
211
mefe sastiki guladobiT SeiWra maT razmSi da xocavda Seubraleblad, magram igi Turqebma mokles am brZolaSi, qoronikonsa 1414s, qarTuliT – 102 (1312+102=1414)s da damarcxda saqarTvelos laSqari, daedevnen Turqebi, Semovidnen klarjeTs, ver ipoves gaxiznulebi da daarbies qveynebi, magram cixeebi ver aiRes, [278] radgan gamagrebuli iyo da gabrundnen da wavidnen guldamZimebulni, radgan brZolarbevaSi mravali maTgani daixoca.
76-e mefe aleqsandre. 28 weli imefakostantine mefis nacvlad mefed dajda misi Zmiswuli da
giorgi mefis Ze aleqsandre. man gadmoasvena kostantines cxedari da daasaflava varZiaSi. roca mamia dadianma naxa viTareba, moindoma afxazebis damorCileba, imave wels Sekriba odiSeli megrelebis mxedroba, wavida da afxazeTs misuls SeebrZola SarvaSiZe, romelsac afxazeTi gamagrebuli hqonda. daxoces megrelebi da mokles mamia dadiani, danarCeni mxedroba gaaqcies da ltolvilebi movidnen odiSs.
gaigo es aleqsandre mefem, Sekriba Tavisi mxedroba da wavida, xolo odiSs Casul mefes moegeba mamia dadianis Ze lipariti da iTxovda Sendobas, radgan scoda misma mamam. mefemac Seundo, radgan iyo [igi] tkbili da mowyale da aravis avno araferi, xolo lipariti mamamisis pativSi aiyvana. Semdgom wavida [mefe] afxazeTSi da waiyvana liparit dadianic, Seegeba SarvaSiZe da daemorCila mis brZanebas ise, rogorc adrindel mefeebs [emorCileboda]. moawesriga iqauroba, daamSvida isini da movida quTaiss da iq Sekrebil amerimerTa didebulTa, kaTalikosTa da episkoposTa mier ikurTxa mefed. aTabagi, romelic mizezobda TurqTa Zaladobas, veRar movida. mefem moagvara imereTis saqmeebi, moiyvana aleqsandres Ze dimitri da misca imereTis erisTavoba, radgan am dimitris da – Tamari Tavisi biZis – kostantines sicocxleSi colad moeyvana [279] aleqsandres, gada exada qorwili da amiT daamSvida [man] imerni da dimitri erisTavobda aleqsandres morCilebiT.
Semdeg [aleqsandrem] Sekriba imerTa laSqari, wamovida da qarTlSi [mas] SeuerTdnen qarTlelebi, somxiTarni da herkax
212
ni, mivida da dadga koxtisTavs. mefem acnoba aTabags, rom ar gaebeda gandgomileba, magram aTabagma ar usmina, Sekriba Tavisi momxre mxedroba da SeebrZola mefes koxtisTavs. sastik brZolaSi damarcxda aTabagi da daixocnen misi meomrebi, iovane aTabagi Seipyres da warudgines mefes, qoronikonsa 1415s, qarTuliT – 103 (1312+103=1415)s, xolo mefem daapatimra aTabagi, Sevida samcxeSi da daipyro yvela cixe, gaaZeva urCebi da zogi maTgani aaoxra da Tavisi erisTavebi daadgina. Semdeg Seevedra aTabagi Tavis SecodebaTa patiebas, [da aRuTqva, [rom] samudamod mis monobaSi iqneboda, xolo mefem, radgan iyo mowyale da Semndobeli, misi winadroindeli erTgulebisaTvis daafica monur erTgulebaze da isev aTabagad daadgina, damoZRvra da daamSvida Tavisi sibrZnemecnierebiT iqaurebi da movida Tbiliss.
rodesac yvelaferi daamSvida Tavis qveynebSi, [mefem] Se moik riba kaTalikosepiskoposni, yvela didebuli da warCinebuli, erisTavTerisTavni da maTTan erTad moiTaTbira mcxeTaSi sakaTedro eklesiisa da sxva zogierTi, mooxrebuli eklesiis aRdgenaaSeneba, radgan mTavrebs [isini calcalke] mflobelobaSi hqondaT, rogorebic [magaliTad] iyvnen: aTabagi, dadiani, gurieli, SarvaSiZe da svanebi [mTavarisa]. Tu maT Secvlidnen xolme da mefeTa morCilebis qveS iyvnen, [maTsave] naTesavebs eZleodaT maTi pativi. [280] xolo mTavrebs esmaT ra mefis brZaneba, yvelas gauxarda da Seawera TiToeulma maTganma Tavis sabrZanebelSi gadasaxadi, garda samefo gamosaRebisa, glexis yovel komlze sami kirmanauli272, rac aris axlandeli eqvsi Sauri, da Sekrebdnen amas yovel wels da amiT daiwyo mcxeTis, ruisis RvTaebis eklesiis da sxva eklesiebis Seneba. amasTanave moeca mas RvTisagan mSvidoba TxuTmeti wlis ganmavlobaSi da Seasrula Tavisi Canafiqri.
am xanebSi gardaicvala kidev sami kaTalikosi: daviTi, eliozi da Teodosi da mefem dasva Sio. xolo welsa qoronikonsa 1430s, qarTuliT – 118 (1312+118=1430)s imyofeboda mefe imereTs. movidnen sarkinozebi da uecari moulodnelobiT aiRes lore da daipyres, daarbies somxiTis [miwa – wyali] samcxemde, gabrundnen da wavidnen, magram didad avnes qarTvelebs. acnobes mefes,
213
warmoemarTa mefe da movida qarTls welsa, qoronikonsa 1431s, qarTuliT – 119 (1312+119=1431)s, Semdeg Semoikriba mefem mxedroba da movida amberds, moawesriga iqauroba da daimorCila kvlav. welsa qoronikonsa 1432s, qarTuliT – 120 (1312+120=1432)s moadga mefe lores, aiRo igi, gaanadgura sarkinozebi da daipyro lore, kvlav moxarke gaixada rani, movakani da Sarvani, moiara Tavisi samefo da kvlav movida TbilisSi.
aqamde sparseTi iyo umefod da mraval nawilad dayofili, mag ram wels, qoronikonsa 1430s, qarTuliT – 118s gamoCnda kaci Saruxi, romelmac daipyro sparseTis nawili, movida da daipyro adribeJanica273 da Semovida somxiTs. amitom aleqsandre mefem iTaTbira Semokrebil Tavis didebulebTan, [281] ra hyon: brZola Tu zavi. gadawyvites Tavidan zavi, xolo Tu ar inebebs, mere `vebrZoloT RvTis SewevniT~. amitom gaamzada mefem didi ZRveni da Tavisi Ze dimitri gagzavna qoronikonsa 1435s, qarTuliT – 123s da moiTxova mSvidoba. Saruxma sixaruliT miiRo da pativi sca dimitris, rogorc [sakuTar] Svils, Semdeg daasaCuqra diddidi saCuqrebiT, daubruna mamasve, dades mSvidobiani zavi da TviTon Saruxi gabrunda da wavida.
magram, roca ganZelebma da Sirvanelebma ixiles sparseTis mefoba, aRar isurves miecaT aleqsandre mefisaTvis xarki. ganrisxda aleqsandre mefe, Sekriba Tavisi rCeuli mxedroba da Cavida yarabaRs qoronikonsa 1437s, qarTuliT – 125s. mas ver SeewinaaRmdegnen ganZelebi, urCebi mospo da kvlav gaixada moxarkeebad. amis mxilveli Sirvanelebi da darubandelebi SeSindnen misi Zlierebisagan da SeuerTdnen yarabaRs didi ZRveniT. xolo mefem daamSvida [isini] da dauwesa maT xarki da yvelani daimorCila, mere gamobrunda da movida Tbiliss gamarjvebuli. imitom gaamarjvebina mas RmerTma, rom [igi] iyo mSvidi, mowyale, Semndobeli, mimtevebeli, qvrivTa, obolTa da davrdomilTa Semwynarebeli, samRvdeloTa pativismcemeli, eklesiaTa maSenebeli da Semamkobeli, mamaci, axovani, SemarTuli, mSvenierbrwyinvale. aleqsandre mefe moivlida xolme mTel Tavis samefos: zamTarSi – imereTs, zafxulSi – samcxes, klarjeTs da TrialeTs, Semodgomagazafxulze – somxiTs, qarTls, herkaxeTs da iyo nadirobanadimobaSi da qveynis movla
214
patronobaSi, magram Semdeg mokvda aleqsandre mefe qoronikonsa 1442s, qarTuliT – 130s da daasaflaves mcxeTaSi.
[282] 77-e mefe vaxtangi. 3 weli imefaaleqsandre mefis nacvlad gamefda misi Ze vaxtangi. kaTa
likos – episkoposTa da didebulwarCinebulTa [krebulis TandaswrebiT] ekurTxa igi mefed da daimtkica Tavisi mamis yoveli sabrZanebeli. [igi] iyo Zlieri, axovani taniT, SemarTuli, brwyinvalemSvenieri, saSineli mrisxane, uxvi, mdabali [Tavmdabali] da samxedro [ganswavlulobiT] sruli. mefes moaxsenes mSveniereba da sikekluce fanaskertelis asul siTixaTunisa. etrfiala mefe da moiyvana colad, gadaixada masTan Sesaferisi qorwili da Zalian Seiyvara.
xolo sparseTSi mokvda Saruxi da dajda mis nacvlad jaan Sahi qoronikonsa 1440s, qarTuliT – 128s. es jaanSa cdilobda sruliad sparseTisa da garSemo [qveynebis] dapyrobas. igi wamovida, uecrad movida samcxes, Seutia axalcixes da ebrZoda Zlierad qoronikonsa 1444s, qarTuliT – 132s. roca vaxtang mefem moismina, saswrafod Sekriba imeramerTa, herkaxTa, somxiTarTa mxedroba, mivida samcxes da iq maT SeuerTda mTeli mesxoba, Seeba jaanSas da gaCaRda Zlieri brZola dilidan saRamomde, orive mxridan mravali daixoca, magram umetesad jaanSas [mxridan], Tumca brZola Tanabari iyo da verc erTma ver gaimarjva da daRamebis gamo Sewyvites brZola da orive saxvaliod imuqreboda. magram imave Rames aiSala jaanSa yaeni Tavisi laSqriT ise Cumad, rom veravin gaigo da wavida swrafad. xolo diliT roca mefem naxa, moindoma misi devna, magram didebulebi ar urCevdnen da etyoden: `axla saWiroa, madloba [uTxraT] RmerTs, radgan araferi miaqvs Cveni, aramed Tavisi datova da garbis~. usmina mefem da mobrundnen gamarjvebulni. mcire xnis Semdeg, [283] amave qoronikonze mokvda iovane aTabagi da mefem misi Ze aRbuRa aiyvana aTabagobis pativSi. aseve, amave wels mokvda dedofali siTixaTuni da daasaflaves banas. amis Semdeg imefa erTi weli mefem mwuxarebiT Tavisi colis gamo. [igi] mefobda da keTilad ganagebda qveyanas, Semdeg gardaicvala qoronikon
215
sa 1445s, qarTuliT – 133s da ar darCenia arc Ze da arc asuli da daasaflaves banas, Tavis colTan.
78-e mefe giorgi. 24 weli imefadajda mefed vaxtan mefis Zma da Ze aleqsandre mefisa – giorgi da
Sekrebilma kaTalikosepiskoposebma da didebulebma akuTrTxes igi mefed. xolo iyo giorgi mefe yovelgvari sikeTiTa da saRvTosamxedro [saqmeebiT] srulyofili Semkuli, mefobis dasawyisSi bednieri, warmatebuli da gamarjvebuli, magram Semdgom brZolis brwyinvale bedma umuxTla da gaiyo mis dros samefo sam samefod da xuT samTavrod. roca giorgi mefed dajda, man daimkvidra Tavisi mamisa da Zmis yoveli sabrZanebeli da marTavda keTilad. mas xarks uxdidnen Sarvandi, rani da Sirvani. xolo aTabagi aRbuRa iyo kaci mSvidi da uSfoTveli da samarTlis moqmedi, rogorc gvauwyebs mis mier dawerili samarTlis wigni, romelic man mesxebs ganuwesa mefis brZanebiT. mis biZas, yvaryvares hqonda gulSi boroti zraxva, romelsac qvemoT ganvacxadebT. yvaryvarem ixila ra aRbuRas aseTi moqmedebani, iwyo mesxTa gadabireba. mixvda amas aRbuRa da mivida, raTa yvaryvare [284] Seepyro. maSin yvaryvare SeebrZola [mas] Zlierad qoronikonsa 1447s, qarTuliT – 135s da damarcxda aRbuRa aTabagi da mivida giorgi mefesTan. ganrisxda mefe, wavida da mivida samcxes, xolo yvaryvare moegeba mefes da umtkicebda Tavis ucodvelobas, magram mefem kvlav aRbuRa aiyvana aTabagobis pativSi, xolo yvaryvare daitova Tavis karze. amitom amieridan yvaryvare gaxda mefis mteri.
SemdgomSi, qoronikonsa 1451s, qarTuliT – 139s Semovida 50 katarRa savse murad sulTan mahmadis Zis meomrebiT da aaoxres da daangries cxomi, afxazeTi da zRvispiri, gabrundnen da wavidnen. es Seityo mefe giorgim, saswrafod wavida, magram veRar miuswro. mosaxleoba daabinava, Seuqmna simagreni, moawesriga iqauroba da movida geguTs.
imave wels mokvda aTabagi aRbuRa da mis Semdeg mefem aTabagoba uboZa, mis biZas – yvaryvares, vezirebis mxardaWeriT. Semdeg, nadirobis dros dimitri, Ze aleqsandre mefisa da Zma giorgi mefisa, mokla cxenma qoronikonsa 1453s, qarTuliT
216
– 141s. kvlav gandgnen Sirvanelebi da aRar iZleodnen xarks. mefem Sekriba mxedroba da mivida yabalas, gagzavna, laSqari da gaanadgura urCebi da daawynara sxvani, daudgina xarki da movida Sin. am xanebSi kvlav ganrisxda RmerTi qristianebze, Cveni – qristianTa codvebis gamo da aiRo sulTanma mahmadma kostantinepoli qoronikonsa 1453s, qarTuliT – 141s. mokvda kalepini qoronikonsa 1410s da dajda misi Ze musa. mokla musa Tavisive Zmam – mahmadma qoronikonsa 1413s da dajda TviTon mahmadi. mokvda mahmadi qoronikonsa 1422s, [285] da dajda misi Ze muradi, romlis katarRebma moaoxres zRvispiri. mokvda muradi qoronikonsa 1451s da dajda mis Semdgom misi Ze mahmadi. mahmadma Tavisi mefobis meore wels miitaca samefo qalaqi da es mitaceba moaswavebda saqarTvelosTvis did borotebas, romelic qvemoT warmoCindeba. xolo mokvda imerTa erisTavi demetre da mefem dasva bagrati, misi Ze, amasTanave giorgis mefobis dros gardaicvala kaTalikosi Sio da mefem dasva kaTalikosad daviTi.
xolo welsa, qoronikonsa 1462s, qarTuliT – 150s, yvaryvare aTabagis SegulianebiT imerTa erisTavma bagratma, dimitris Zem, daiwyo zrunva [imaze], rom igi – bagrati, mefed daesvaT da aRuTqva Tavisufleba dadians, guriels, SarvaSiZes da svanebs. moewonaT mTavrebs saqmis ase mogvareba, misces mas mtkice piroba da dasves imerTa mefed. es rom giorgi mefem Seityo, Zalian Sewuxda da Sekriba qarTlsomxiTisa da herkaxTa laSqari da ubrZana aTabags, rom Camosuliyo samcxis mxedrobiT fersaTidan imereTSi. giorgi mefe Cavida imereTSi Tavisi mxedrobiT, xolo aTabagi, romelic xedavda viTarebas, Tu ra moxdeboda, aRar movida. arc dadiani, gurieli, afxazebi da svanebi daexmarnen bagrats. xolo giorgi mefe da bagrati SeebrZolnen erTmaneTs Cxors da Zlier brZolaSi daixoca mravali imerni da amerni. bolos damarcxda giorgi mefe da gaiqca qarTls.
maSin bagratma daipyro imereTi, aiRo quTaisi da iq ekurTxa mefed. mcire xnis Semdeg Semoikriba giorgi mefem mxedroba da movida samcxeSi, rom Suri eZia aTabagze. yvaryvare aTabagi veRar SeewinaaRmdega iqauri erisTavebis [giorgisadmi] erTgulebis gamo, wavida ltolvili imereTSi bagratTan. [286] sam
217
cxeSi yofnisas cdilobda giorgi mefe, Tu rogor gamoeyenebina iqaurebi Tavisi [Zalauflebis] gansamtkiceblad.
am xanebSi momkvdariyo jaanSa yaeni da sparseTs ijda yaenad asanbegi. asanbegma gamogzavna laSqari da spaspetni qarTlSi. giorgi mefis samcxeSi yofnisas amas kidev daerTo ambavi, rom `movida TavriJ gilaqi da Temuri, Tavs daesxnen qarTls da aoxreben somxiTsac~. amis msmeneli mefe gamobrunda samcxidan da SeebrZola maT Zlierad, magram damarcxda giorgi mefe maTTan Cveni codvebisaTvis da misi mxedrobis umetesi daixoca qoronikonsa 1463s, qarTuliT – 151s, xolo TavriJ gilaqma da Temurma moaoxres qarTli, [waiRes] mefis saganZuri, gabrundnen da wavidnen. amis mxilvevli aRar iZleodnen xarks rani, movakani da Sarvandi. aseve amis mxilveli bagrati daexmara yvaryvare aTabags, movidnen da kvlav daipyro yvaryvarem samcxe. yvaryvarem miitaca aWara da WaneTis nawili [da misca] kaxaber guriels, raTa [igi] daxmareboda samcxisa da klarjeTis erisTavebs. xolo kaxaber gurielma sixaruliT miiRo qveynebi da wamohyva yvaryvares laSqriT. spobdnen da aZevebdnen giorgi mefis erisTavebs, xolo zogs imorCilebdnen da hyavda [yvaryvares] bagrati Semwed mudam.
amis Semdeg Semoikriba giorgi mefem qarTvelTa, somxiTarTa da herkaxTa mxedroba, mivida da dadga fanavars, raTa daemorCilebina samcxe yvaryvare aTabagiTurT qoronikonsa 1465s, qarTuliT – 153s. aq dgomis dros mefisagan gandgomilebma giorgi mefes SeuCines moRalateebi, rom is moeklaT Tavis taZreulTan [287] erTad. es gaigo ioTam zedgeniZem da amcno mefes yvelaferi, magram mefem ar daijera, radgan ar egona maTgan mefis Ralati. maSin ioTami etyoda mefes: `Tu vcdebi da ar aris WeSmariti Cemi sityva, gevedrebi, raTa ar moakvlevino Tavi cudad, aramed am RamiT me davwvebi Sen sawolSi da Tu me vegone maT mefe da momklan, nu daiviwyeb Cems Zeebs~.
usmina mefem da ise gaakeTes, rogorc ioTami ambobda, xolo im RamiT Semovidnen SeTqmulni, mokles ioTami da gadarCa maTgan mefe. diliT Seipyro mefem Tavisi mtrebi da yvelani daxoca. am SfoTsa da gamoZiebaSi Tavs daesxa yvaryvare aTabagi Tavis yvela damxmareTi giorgi mefes, gaaqcia mefis laSqari da Seipyro
218
giorgi mefe, waiyvana samcxes da hyavda patimrad didi pativiT. amis Semdeg mokvda yvaryvare aTabagi qoronikonsa 1454s,
ianvarSi da dajda misi Ze baaduri [aTabagad]. amave qoronikons, ixila ra giorgi mefis Sepyroba bagrat imereTis mefem, Sekriba Tavisi laSqari, gadmoiara lixi da daipyro qarTli TebervalSi. amis mxilveli gandga daviTic herkaxTa moTxovniT, rom bagrats herkaxnic ar daepyro da iwoda daviTi kaxTa mefed.
am [ambebis] mxilveli baadur aTabagi fiqrobda, Tu bagratma qarTli daipyro, kvlav moindomebs samcxis dapyrobas da damorCilebas. Aamitom moelaparaka giorgi mefes, rom ar gaixsenos SurisZieba [bagratze] da ar Seecilos samcxis aTabags, xolo mefem daipyros qarTli, [288] somxiTi, herkaxni, gauSvas da Tan mihyves TviT aTabagic am [qveynebis] dasapyrobad. iZulebulma mefem aRuTqva yvelaferi misi nebisamebr da mefisgan daimedebulma baadur aTabagma Sekriba samcxisa da klarjeTis laSqari srulad da Camoiyvana giorgi mefe somxiTs. aq SeuerTda mefes yvela somxiTarqarTveli. xolo es rom ixila bagrat mefem, aRar indoma brZola da wavida imereTs. giorgi mefem daipyro qarTli da somxiTi, mere gavida kaxeTs da mihyva [mas] baadur aTabagic. amis mxilveli herkaxnic SeuerTdnen giorgi mefes, xolo daviTi ver SeewinaaRmdega da mefis SiSiT gaiqca dedawulianad didoeTs da giorgi mefem kvlav daipyro kaxeTi da hereTi da, rogorc adre iyo erisTavTa mier, ise ganago. Semdeg moelaparaka didoelebs, rom gadmoscen daviTi da miiRon didi saCuqari, magram maT ar inebes mefisaTvis daviTis gadmocema. xolo mefem veRar gabeda didoelebis Serisxva, raTa maT simagreebSi ufro didi boroteba ar momxdariyo, amitom daamtkica herkaxni Tavis erTgulebaze da daariga iqaurebi da movida Tbiliss, xolo baadur aTabagi wavida samcxeSi.
amis Semdeg epyra da ganagebda giorgi mefe qarTls, somxiTs da herkaxTa. [man] moiyvana ioTamis Ze da mamamisis msaxurebisaTvis uboZa mas cixeebi, mamuli da qarTlis saspetoba, goris mouravoba, sasaflao samTavisi da Tavisi karis amilaxvroba, rogorc amas uCveneben maTi gujrebi. magram giorgi mefe, amaTi myofeli da darCenili qveynebis ganmgebeli, iyo Zalian damwuxrebuli
219
samefos amgvari danawilebis gamo. [igi] kvlav cdilobda SeerTebas da saqarTvelos ise datovebas, magram yvela saSualebis maZiebeli da ver mpovneli gardaicvala giorgi mefe wels qoronikonsa 1469s, qarTuliT – 157s da daasaflaves mcxeTas.
xolo giorgi mefis Zis, kostantinesa da mis momdevno mefeTa saqmianobis [Sesaxeb] weras viwyebT TavTavis adgilas, radgan moxda danawileba.
220
saqarTvelos axali istoria XIV-XVIIss. Semdgomad ganyofisa samefosa sam samefod da xuT samTavrod
[291] uwyebuleba mkiTxvelTaTvisicodeT, rom mefe giorgi brwyinvalisa da misi momdevno
mefeebis `cxovreba” aRar moipoveba. magram savaraudoa, rom [saqarTvelos] dayofis [dromde] arsebobda misi da sxva mefeTa `cxovrebani”. [amis dasturia], rom [qarTlis] `cxovrebaSi” sweria, Tu ramdenad gonivrulad warmarTa giorgi brwyinvalem brZolebi da ganavrco samefo.
kvlav naTqvamia: `gandga sargis jayeli da aRar moxerxda mesxebis SemoerTeba giorgi brwyinvalis dromde, da man daipyro mesxeTi”. Aaseve naTqvamia kavkasielebisa da osebis gaZevebasa da damorCilebaze. Aamitom, Tu ar arsebobda `cxovreba”, arc SeeZloT mis mier adrindel moqmedebaTa aRwera. amitom es aRwera mis Semdegac unda arsebuliyo, magram iyo da daikarga, [iseve], rogorc naklulia vaxtang mefisa da beqas mier Turqeb ze [mopovebuli] gamarjvebebi da yaenebis [survilebis] Seusruleblobani. [SeiZleba], gvarTa Soris Suris gamo ganyofis Semdeg damales. amitom saWiro gaxda mis Semdgom mefeTa [`cxov rebaTa”] aRwera. magram erTmefobas da mTeli saqarTvelos qarTlis mefis morCilebaSi yofnas adasturebs sami TvalsaCino ram: pirveli, rom hkiTxo vinme qarTvels, an imerels, mesxs da herkaxs: ra rjuli xar? wams mogigebs: `qarTveli”. Mmeore, yvela maTi wigni da ena erTi da igivea, Seqmnili mefe farnavaz pirvelis mefobidan da rom hkiTxo zemoCamoTvlilebs: `ra ena da wigni ici?” – mogigebs maSinve: `qarTuli”, radgan ar ityvis imerlebis an mesxebisa da herkaxelebis arc [292] sjuls, enas da wigns, aramed qarTuls. mesame, versad vnaxavT verc did Senobebsa da eklesiamonastrebs, an Zvirfas xatebs da jvrebs, romelzec [iyo sxva mefeebis saxelebi, garda `Cuen, saqarTvelos an qarTlis, an afxazeTis mefem”, romelic warwerilia qvebze, xatebze da jvrebze.A amis niSnebia [isic], rom qarTlis mefis mflobelobaSia: herkaxTa – yaraia da lilo; imerTa – lixis mTis iqiTa [mxare]; samcxis – taSiskaris zemo [nawili] tbis yurfanavrisamde; somxiTis – aboci da sxvani,
221
romelnic Sixis Zeebs waarTves. esenic sakmarisia dasamtkiceblad. uwignurma glexebmac ician gorgasalis, daviT aRmaSenebelisa da Tamar mefis Zliereba, magram urTierT Surisa da gare mterTaganaca moxda ganyofa, [dawyebuli] daviTisa da narindaviTisagan da maT SemdgomTaganac. amitom naTelia, rom am mizeziT mwerlebs Semdgomi mefeebis `cxovrebaTa” aRwera aRar mouwadinebiaT. Tumca gujrebSi, sigelebsa da saeklesio wignebSi vpoulobT maT moRvaweobis qronologias, romelic aRuweriaT giorgi brwyinvalis [droidan] Cvenamde yvela mefeTa da mTavarTa Sesa xeb, xolo sxvas SevityobT gadmocemamoTxrobebidan da maT cxovrebaTa [Sesaxeb] daweril mcire [cnobaTagan].
`cxovreba” aRuweriaT mefe vaxtang levanis Zis saxeliT, magram ar aris savaraudebeli, [rom mas daeweros], Tumca misi brZanebiT [ki] dawerila, magram [Cans, rom] igi TviTon aRar gascnobia mis Sinaarss, radgan aRwers bagrationTa naTesaobaSTamomavlobis sxva qronologias, [iseTs, rogorsac] aq Cven mier dawerili qoronikonebi [gviCveneben]. `cxovrebaSi” weria, [rom] giorgi brwyinvale [dimitri] Tavdadebulis Zea, xolo giorgis Zea – bagrati da am bagratis dros asaxelebs Temuris Semosevas da am qoronikons uwers: qristes aqeT 1393s, qarTuliT – 91s. am bagratis Zed giorgis [asaxelebs] da am giorgis sikvdils [debs] – qristes aqeT 1355s, qarTuliT 43s. [xolo] `naTesaobasa Sina” amave qoronikonSi am giorgis Zis – daviTis mefobas asaxelebs da am mefeTa qoronikonisa da cxovrebis [Sesaxeb] aRarafers wers, radgan veraferi upovniaT, rogorc iqve wers: ̀ ver vpoveT brwyivale giorgis cxovreba”. xolo giorgis Zed daviTs [asaxelebs] da am daviTis sikvdils – qoronikons 1362s, [xolo] am daviTis Zed – aleqsandres. `naTesaobasa Sina” am aleqsandres mefobas uTiTebs qristes aqeT 1372s, qarTuliT – 60s, `cxovrebasa Sina” am aleqsandres sikvdilis [TariRad] – 1343s da mis Zed [asaxelebs] giorgis da am giorgis mefobas ̀ naTesaobasa Sina” – qristes aqeT 1395s, qarTuliT – 93s.
magram ixile, rogor winaaRmdegobaSia erTmaneTTan, [es TariRebi], radgan ambobs `naTesaobasa Sina”, rom rusudanidan giorgi bagratis Zemde gavida 124 weli da rusudanis mefobas iqve
222
uTiTebs – qristes aqeT 1283s. amas rom 124 davamatoT iqneba 1407 weli, romelic scildeba aleqsandres sikvdilis [TariRs] – 1393s da giorgis mefobas – 1395s, qarTuliT – 83s. amitom amaT wina mefeebis mefobis TariRebi SecdomiT aris [miTiTebuli]: Tu rusudanis sikvdilis [TariRs] 124 wels davumatebT, iqneba qristesiT 1361, qarTuliT – 49, es miaRwevs daviTis mefobis wels 1355s, qarTuliT – 43s [da] gadaacilebs eqvsi wliT. Aase ve, rusudanis mefobis wlebidan daviTis gamefebamde darCeba 72 weli. [sul] xuTi mefea; es rom gavyoT, TiToeuls mouwevs 14 weli. daujerebelia, rom am [asakSi] maT Zeebi hyolodaT, radgan [isini] erTmaneTis Zeni arian. igive qoronikoni aq daweril qoronikons miaRwevs – bagrat didisagan suanTa amoxocvisa da TurqTagan samcxis darbevis [qoronikons].
Bbagratis qoronikoni Temuris Semosvlisa da aleqsandres sikvdilis [qoronikoni] qristes aqeT 1393s, winaaRmdegobaSi arian, radgan an [294] bagratis [qoronikonad unda CavTvaloT], an aleqsandres [qoronikonad], radgan papis mamisa da ZisZisZis mefobis qoronikoni erTdroulad daujerebelia da maT qoronikonebsac ewinaaRmdegebian, radgan [gamodis, rom] Zeebi papaze adre arsebulan. Aamitom 1393 qoronikoni yvela mematianis mowmobiT Temurisa da bagrat didis aris. Bbagrat didis mama daviTi iyo, rasac mowmobs baraTianTa beTaniis gujari, [xolo] daviTis mama – giorgi brwyinvale, [dimitri] Tavdadebulis Ze, rasac mowmobs `naTesaobis” 124 weli. rusudanis gamefebas rom mivumatoT [124 w.], iqneba qristesiT 1335 weli da giorgi brwyinvalis mefoba.
es aleqsandre miqel mefis Zis – bagratis Zea da amitom ver ganurCeviaT, radgan ori bagrati erTdroulad cxovrobda. `naTesaobis” qoronikoni – 1372, qarTuliT – 60 am aleqsandres mefobis [TariRic] rom aris, miqel mefis Zis bagratis sikvdilisa da aleqsandres gaerisTavebis [TariRi] aris, rac imereTTan [dakavSirebiT] aRvwereT, da bagrat didis mefobis dro aris, xolo bagrat didis Ze aris giorgi da ara aleqsandre, [xolo] giorgi maT aleqsandres Zed dauweriaT. Aam giorgis sikvdilis qoronikoni `cxovrebaSi” qristes aqeT 1412 [weli amave dros] aleqsandres gamefebisa [welic aris]. sinamdvileSi es qoron
223
ikoni arc giorgisa da arc aleqsandresi aris, aramed giorgi mefis Zmis – kostantinesi, bagrat didis Zisa. weria, [rom] `naTesaobaSi”: 1414, qarTuliT – 102 aleqsandre mcxeTis maSeneblis gamefebis [welia]. Aamis mama – giorgi Turqebma mokles qristes aqeT 1407s, qarTuliT – 95s.
`cxovrebaSi” weria giorgis EZed aleqsandre da am aleqsandres sikvdili – qristes aqeT 1419s, am aleqsand res Zed – vaxtangi. xolo `naTesaobaSi” vaxtangis mefoba [dadebulia] – qristes aqeT 1443s, qarTuliT – 132s. es aris vaxtangis mefobis meore weli. xolo `cxovrebaSi” vaxtangis sikvdilis [weli] – qristes aqeT 1445s. vaxtangis Zmis – [295] giorgis gamefebis wlad `naTesaobaSi” weria qristes aqeT 1445, qarTuliT – 133, `cxovrebaSi” – gamefeba amasve [wels], xolo giorgis sikvdils – qristes aqeT 1455s. am giorgis Zed bagrats [asaxelebs]. `naTesaobaSi” [mis] gamefebas wers qristesiT 1455, qarTuliT – 143s. `cxovrebaSi” – bagratis sikvdils – qristes aqeT – 1461s, da am bagratis Zed – kostantines, xolo kostantines sikvdils – qristes aqeT 1468s. Semdeg, kostantines Zmad wers aleqsandres da am aleqsandres sikvdils – qristes aqeT 1492s, xolo ̀ naTesaobaSi” amaT Sesaxeb araferia, radgan veraferi SeutyviaT. Aam aleqsandres Zed kostantines [asaxelebs], xolo `naTesaobaSi” mis mefobas – 1492s, qarTuliT – 180s, xolo `cxovrebaSi” – sikvdils 1510s; am kostantines Zed daviTia dasaxelebuli da daviTis sikvdils – qristes [aqeT] – 1642s, xolo ̀ naTesaobaSi” arc amis Sesaxeb wers raimes. Semdeg, daviTis Zed luarsabs [asaxelebs] da luarsabis sikvdils – qristes aqeT 1534s. luarsabis Zed svimons [asaxelebs] da `naTesaobaSi” mis gamefebas [debs] qristes aqeT 1556s, qarTuliT – 246s, romelic aris luarsabis sikvdilis [welic]. `cxovrebaSi” svimonis sikvdils – qristes aqeT 1600s, xolo amis Semdgom qoronikonebs aRar wers. xolo aleqsandres sikvdilisa da vaxtangis gamefebis qoronikoni – 1519 – arc erTi ar aris maTi, aramed mcxeTis aRmaSeneblis – aleqsandres gamefebis dro aris. xolo vaxtangis sikvdilis da giorgis gamefebis qoronikoni – 1445 sworia, rasac `naTesaobis” qoronikonic emowmeba. Aaseve, giorgis sikvdilisa da bagratis gamefebis qoronikoni –
224
1455 ar aris swori, radgan bagrati giorgis Ze ki ar aris, aramed dimitrisa, imerTa erisTavisa. Aam giorgis Ze kostantine iyo da, [roca] giorgi mokvda, kostantine gamefda qristes [aqeT] 1469s da es giorgis qoronikonic aris.
bagratisa da misi Zis – aleqsandresa da mis Semdegdroindeli imereTis [mefeebTan] mivuTiTeT maTi qoronikonebic, magram kostantine giorgis Zis sikvdili da misi Zis gamefebis qoronikoni – 1504, erTiT naklebi aris, xolo daviTis sikvdili da misi Zmis, giorgis gamefeba qristes aqeT 1527s ara gamefebisa aris, aramed [misi] mefobis qoronikonia.
Aaseve, luarsabis qoronikoni 1542 ara gamefebis aris, aramed mefobis, da svimon mefisa – 1560 svimonis mefobis meore weli aris. amrigad, es qoronikonebi uzusto da winaaRmdegobrivi arian da arc imas wers, ratom moxda ganyofa da arc imerTa da kaxTa mflobelTa STamomavlobas wers. xolo amas Tu SevamowmebT, Zalian uzustoa, radgan [dimitri] Tavdadebulis sikvdilis [TariRi] viciT da mis Semdgom mefeebis cxovrebaTagan wlebis aRricxviT giorgi brwyinvalemde mivaRwevT. Ggiorgi brwyinvaleG gamefda qristes aqeT 1318s, qarTuliT – 6s da Semdeg [mefeebis TariRebs], vgebulobT gujrebidan, sigelebidan da Zveli qoronikonidan [dawyebuli] 1323iT, qarTuliT 10 – Cvenamde. [am qoronikonebiT vgebulobT] giorgi brwyinvalis Zis, daviTisa da misi Zis bagrat didis mefobas da bagratis sikvdils da am bagratis dros Temuris orgzis mosvlas, romelTagan pirveli iyo qristes aqeT 1387s, qarTuliT – 80s da meore – qristes aqeT 1394s, qarTuliT – 82s. magram aleqsandre dauweriaT qarTlis mefed qristes aqeT 1393s, magram Tu bagrat didi da aleqsandre erT dros iyvnen, [gamodis, rom] erTdroulad [iyvnen] mefeebi, aramed SecdomiT aris dawerili da manamde mefeebic [SecdomiTaa], radgan aleqsandre iyo imerTa [mefe] da misi Zma giorgic – mis Semdeg. radgan vmsjelobT giorgis sikvdilis Sesaxeb qristes aqeT 1392s, qarTuliT – 80s, da bagrat didis sikvdilis qristes aqeT – 1395s, qarTuliT – 83s, [gamodis, rom] aleqsandre da giorgi bagrat didis dros Canan. Aamitom ar SeiZleba erTdroulad sami mefe – ori maTgani imerTa
225
[mefeebia] da bagrat didi – qarTlisa. is ki ar aris giorgi brwyinvale, [297] romlis Zed wers bagrats da romlisaTvisac arc qoronikoni dauweriaT, aramed is, romlis sikvdili dauweriaT qristes aqeT 1355s, xolo mis Zed – daviTi. [masze adrindeli] mefeebic SecdomiT arian. xolo am daviTis Ze iyo bagrat didi, romlis drosac movida Temuri. da radgan am qoronikonSi movida Temuri meoTxed, amitom aleqsandres qoronikoni tyuis da mcdari aris. xolo bagrat didis Ze iyo giorgi, rogorc vnaxavT daviTis, bagrat didisa da giorgis qoronikonebs, gujrebsa da sigelebSi.
Aaleqsandre mefe mokvda qristes aqeT 1392s, qarTuliT – 78s. mokles giorgi mefe megrelebma qristes aqeT 1392s, qarTuliT – 80s. mokles mefe kostantine CalaRanSi qristes aqeT 1401s, qarTuliT – 89s. iyo didi omi [da] mokles giorgi Turqebma da misi Zma kostantine mefe gaxda qristes aqeT 1407s, qarTuliT – 95s. amrigad, vxvdebiT aleqsandre da giorgi mefebs mefe bagrat didis droSi, xolo kostantine mefis cxovrebasa da sikvdils – giorgi mefis [dros], romlebic am qoronokonebiT ar arian erTi da igive mefeebi. aleqsandre, giorgi da kostantine [dasaxelebulni arian rogorc] Zeni bagratisni, [sinamdvileSi arian] miqel mefis Zeni da imereTis mefeebi, xolo giorgi da kostantine – bagrat didis Zeni da qarTlis mefeebi. giorgis Ze aris aleqsandre – mcxeTis maSenebeli, rogorc baraTianTa gujarSi, romelic beTenias inaxeba, weria: `aleqsandre mefem, giorgi mefis Zem gaaZeva sami Zma: abaSi, guguna da daviTi”. ase rom ar iyos, wlebis raodenoba cotaa, rom eqvsi mefe, erTmaneTis Zeni, mefobdnen [15 wlis intervaliT], radgan giorgi brwyinvale gamefda qristes aqeT 1318s, qarTuliT – 6s da aleqsandre, mcxeTis maSenebeli, gamefda qristes aqeT 1414s, qarTuliT – 102s. am qoronikonebs Soris aris 93 weli. es rom [eqvs] mefeze gavyoT, giorgis, bagrats, giorgis, daviTs, aleqsandres da giorgis – TiToeuls Sexvdeba 16 [weli]. [aseT mokle droSi] SeuZleblia ZeTa Soba. da meorec, [298] radgan yoveli maTgani aris meore Svili da arcerTi ar aris erTaderTi Zma mcxeTis maSeneblis – aleqsandres momdevnomde. Mmefe giorgi brwyinvalidan svimon mefemde aris 228 weli da 13
226
mefe. Aar SeiZleba gonierma daijeros [aseTi Sobadoba], radgan TiToeul mefeze [intervali] modis 15 weli da isini erTmaneTis Zeebi arian. Kkidev, Tu WeSmaritia, ratom [arafers] ambobs maTi Rvawlis Sesa xeb, aramed ityvis: `imefa da mokvda” da sxva arafers, Aarc imowmebs qoronikonsa. da Tu imowmebs, erTmaneTis sawinaaRmdego da uzustoa, rogorc vnaxeT, da amitom – araWeSmariti. ase rom ar iyos, rac Cven aRvwereT – gujrebi, sigelebi da qoronikonebi, ar iqnebodnen WeSmariti da amitom umjobesia, rom davrwmundeT, vidre mtkicebis gareSe visaubroT, rogorc iq aris – arc erT mtkicebulebas ar imowmebs.
Aaleqsandre – mcxeTis maSeneblis momdevno [mefeebis] da maTi qoronikonebi, gujrebi da sigelebi mravalia, rogorc TviT [mefeebi]. bagrat didis Zis – giorgis Semdeg mokles mefe kostantine Turqebma qristes aqeT 1414s, qarTuliT – 102s da dajda mefed aleqsandre, Ze giorgi mefisa. Mmagram am mefis cxovrebisa da sikvdilis [TariRebidan] Cans, rom [man] imefa 28 weli, xolo `cxovrebaSi” dauweriaT 7 weli, rac ar Seesabameba mis cxovrebas da arc gujarTa mowmobas, radgan sweria: `Cveni mefobis 10, 15 dq 20 indiqtions giwyalobeT”.
Aaseve, misi Zis vaxtangis [Sesaxeb]: ̀ sami weli imefa da mokvdao”, magram qoronikoniT misi mefobis 26 weli dauweriaT, xolo `naTesaobaSi” – sxva, da ase Seusworebeli aris.
xolo vaxtangis Zmisa da aleqsandres Zis – giorgis [Sesaxeb] wers misi mefobis 10 wels, Tumca qoronikonebisa da [299] gujrebis mowmobiT [sinamdvileSi] imefa 24 weli, radgan wers: `Cuen giorgi mefem 15 indiktions giwyalobeT” da am giorgis Zed bagrats [asaxelebs] daD bagratis mefobas – 6 weliwads. magram qoronikonTa mowmobiT es ase ar aris, rogorc amas vnaxavT. Mmefe giorgi da bagrati Seibnen Cixors da bagratma gaimarjva qristes aqeT 1462s, qarTuliT – 150s. [ai] naxe – bagrats ar asaxelebs mefed, radgan [igi] erisTavi iyo.
Aaseve, giorgi mefe TavriJ gilaqma da Temurma gaanadgures qristes aqeT 1463s, qarTuliT – 151s; giorgi mefe Seipyro yvaryvare aTabagma fanavars qristes aqeT 1465s, qarTuliT 153s. bagrat mefem qarTli daipyro qristes aqeT 1466s, qarTuliT –
227
154s; giorgi mefe mokvda qristes aqeT 1469s, qarTuliT – 157s; bagrat mefe mokvda qristes aqeT 1478s, qarTuliT – 166s. amaTgan bagrati giorgis Ze [ki] ar aris, radgan erT dros cxovroben da erTmaneTis mteri da mowinaaRmdegeni iyvnen, [aramed] bagrati aris dimitris Ze, aleqsandre imerTa [mefis] Zisa, xolo es giorgi – Ze aleqsandre mcxeTis maSenebelisa. am giorgis Ze aris kostantine, radgan qoronikoni naTlad wers aleqsandres bagratis Zed. Tuki vnaxavT sigelebsa da gujrebs, rom: `Cuen, bagrat mefem qarTlisa, imerTa, kaxTa, samcxisa, ranisa, Sarvanisa da SanSisa”. Mmagram, radgan daipyro qarTli da emorCilebodnen kaxni da mesxnica, amitom adrindeli Cveulebisamebr [ase] werda. xolo bagratis Zed – kostantines da am kostantines – aleqsandres Zmad, xolo am aleqsandres Zed – kvlav kostantines, magram es kostantine igive kostantinea – giorgi mefis Ze da mama daviT mefisa da giorgisa. xolo aleqsandre – bagratis Ze da aleqsandres Ze bagrati, romelmac yvaryvare aTabagi Seipyro, cxadad Cans. xolo `cxovrebis” mixedviT, romelic aRuweriaT, es kostantine misula yaenTan, rogorc sweria: `mivida kostantine TaTrebSi”. [300] Aaseve, kostantine mefem qarTli daipyro qristes aqeT 1479s, qarTuliT – 167s. kostantine mefe javaxeTs SeiWra da dadianic Tan axlda qristes aqeT 1481s, qarTuliT – 169s. es [kostantine] bagratisa da aleqsandres mteri da mowinaaRmdege aris da rogor SeiZleba Ze iyos? Aaseve, gamefda aleqsandre da quTaisi aiRoO qristes aqeT 1484s, qarTuliT – 172s. kostantine mefem quTaisi aiRo qristes aqeT 1487s, qarTuliT – 175s. aleqsandre mefem kvlav daipyro quTaisi qristes aqeT 1489, qarTuliT – 177s.
Mmefobda kostantine qristes aqeT 1492s, qarTuliT – 180s da mokvda – qristes aqeT 1505s, qarTuliT – 193s. aleqsandre mefem, bagrat mefis Zem, gori daipyro qristes aqeT 1509s, qarTuliT – 197s. mokvda aleqsandre mefe da gamefda misi Ze bagrati qristes aqeT 1510s, qarTuliT – 198s. aqedan cxadi da TvalsaCinoa, rom [is] ar aris Ze, aramed amisi mama sxvaa da imisi mama – sxva. rogorc davwereT, is aris WeSmariteba, radgan bagrati da aleqsandre imerTa mefeni [iyvnen], xolo es kostantine – qarTlis mefe.
228
Kkostantine mefis Zis – daviTis [Sesaxeb] wers: `gamefdao qristes aqeT 1510s”, romelic bagrat imereTis mefis gamefeba aris. Cven vipoveT kostantine mefis sikvdilis qoronikoni da avgiorgis mier Tavisi mamis mokvlis [ambavi] da TviT misi, avgiorgis sikvdilis [qoronikoni]: yaeni qarTlis asaoxreblad wamovida qristes aqeT 1518s, qarTuliT – 206s da daviT mefem Tavisi Ze – ramazi miageba da daixsna qarTli aoxrebisagan. xolo yaeni iyo Sahismaili. sparselebis mier aRwerili qoronikonebidan gamoviangariSeT da Sahismailis gamoCena moxda qristes aqeT 1499s, qarTuliT – 187s da sikvdili misi – qristes aqeT 1523s, qarTuliT – 211s. amitom ar aris daviT mefis qoronikoni, aramed [301] – kostantine mefis sikvdilisa qristes aqeT 1505s da gamefeba daviT mefisa. xolo daviT mefe kvlav mefobda Sahismailis mosvlis Semdeg, rogorc [amas] warmoaCens baraTianTa gayris qoronikoni – welsa qristes aqeT 1523s, qarTuliT – 211s: `ze adidos RmerTma daviT mefe, ergo gugunas es da germanozs – es”.
xolo daviT mefis Semdeg iyo giorgi mefe, daviT mefis Zma. Sahismailis mosvla luarsab mefis dros aRuweriaT. luarsab mefis mokle `cxovreba” da misi sikvdili naTlad aris qoronikonebSi da am qoronikonTa aRricxviT Sahismailis mosvla ar yofila luarsabis dros, radgan giorgis mefoba srulad daikargeba daviTisa da luarsabis qoronikonebis gamo, magram Sahismailis mosvla Cvens qoronikonebSi weria: `deval”274 movida, qarTli da samcxe moaoxra qristes aqeT 1522s, qarTuliT – 210s. [es TariRi] sparselebisa da zogierT Cvens qoronikonSic Sahismailis mosvlad CauTvliaT da Cvenc ase aRvwereT, magram daviTive iyo mefed, radgan luarsabis gamefebas wers qristes aqeT 1542s da sikvdils – qristes aqeT 1574s. amis mixedviT misi mefobis wlebi gamodis 32 weli, magram Sahismaili movida qarTlSi qristes aqeT 1522s da mokvda qristes aqeT 1523s. amitom ar [SeiZleboda] luarsabi yofiliyo Sahismailis dros da SecdomiT [aris] mefobis wlebic, radgan mefe luarsabi mokvda, cxadia, qristes aqeT 1558s, qarTuliT – 246s. am qoronikonsa da Sahismails qoronikons Soris aris 37 weli da aseve winaaRmdegobaSia sparsTa da Cven qoronikonTan.
229
xolo mefe svimon didi mefisa – dauTxanisa, isev svimon mefisa, misi Zis giorgisa, luarsab giorgis Zisa, romlis mefoba `naTesaobaSi” CauweriaT qristes aqeT 1607s, qarTuliT – 295s, bagratisa, dauTxanis Zisa da svimonisa, bagratis Zisa – yvelani Cveni qoronikonebiT, sparsTagan da gujrebiT da [302] sigelebiT gagvikeTebia. aseve, rostom mefisa da misi momdevno [mefeTa] xseneba Cven [dromde] qoronikonebidan da maTi cxovrebis [mixedviT] SevadgineT.
xolo imerTa ^mefeebis [Sesaxeb]: mefe narindaviTis Zeni – kostantine da miqeli naTlad weria Cvens `cxovrebaSi”. xolo miqel mefis Zis [Sesaxeb] ambobs qoronikoni: `miqel mefis Zem da ara bagrat mefem SeirTo colad yvaryvares asuli qristes aqeT 1358s, qarTuliT – 46s”. amis gamo da zemoxsenebul mefeebis [qronologiaTa] sxvaobis [garkveviT] davadgineT Cven narindaviTis STamomavloba. Ees miqel mefis Ze bagrati – giorgis, daviTisa da bagrat didis dros cxovrobda da am mefeebis erTmTavrobiT mefoba mTel iveriaSi cxadi da naTelia, radgan mefed ar wers bagrats, amitom [Cvenc] ase davwereT, xolo mefis Zis bagratis ZeTa – aleqsandres, giorgisa da kostantines qoronikonebiT cxadia, rogorc Cven davwereT maTi Zmoba. Tu ki Zmebi ar iyvnen, ar SeeZloT ZeTa Soba ase xanmokle mefobis ganmavlobaSi. kvlav, aleqsandres Ze rom dimitria, cxadad Cans, da misi Ze – bagrati, romelic mteri iyo giorgi mefisa, radgan ar iqneboda mteri, Tu ki dimitris Ze ar iqneboda. Ze bagratisa [303] aleqsandrea da misi Ze – bagrati, rogorc warmovaCineT qoronikonebiT da amis Semdgomi [ambebidan] Cans qoronikonebiT.
kaxTa mflobelebsac aRvwerT axleburad, radgan giorgi brwyinvaledan giorgi aleqsandres Zemde iyo erTmefoba, gujrebis, sigelebisa da qoronikonebis mowmobiT. aseve, bagrati da giorgi mefeebi ebrZodnen Temurs. rogor SeeZloT es, Tu ki ar iyo erTmefoba, radgan eqvsjer movida Temur da ver aisrula wadili. aseve, aleqsandrem rom mcxeTa da ruisis RvTaeba aRadgina – da sxva mravali mooxrebuli [adgili], SeuZlebuli iyo, Tu erTmefobis qveS ar epyraT yvelaferi, radgan uwignurma glexmac ki icis, aleqsandre mefe komlze 6 krimanauls rom
230
agrovebda yovelwliurad mTel saqarTveloSi da rom im [TanxiT] mcxeTa aaSena. aseve, meore: versad vnaxavT gujrebSi, sigelebSi da qoronikonebSi, rom am mefeebze adre yofiliyo kaxTa mflobelTa [tituli] an kaxTa gandgomis [Sesaxeb] dawerili, an sxva raime cnoba. xolo amis momdevno [ambebs] aRvwerT, rogorc vipoveT, daviTis, giorgis, aleqsandresa da avgiorgis da maTi momdevnoTa [Sesaxeb] ufro Cans da TiTqmis momswrenic [arian].
xolo kaxTa gandgomileba giorgisa da kostantines mefis qoronikonebisa da gujrebidan da mciredi `cxovrebaTagan~ warmoCndeba, radgan maT dros iqmna gandgomileba kaxTa. xolo warmomavloba naTesaobasa kaxTa mflobelebisa mefeebTan warmovaCineT Tavis adgilas, [yvela] gonieri daeTanxmeba Cvens srul simarTles. Cveni Seqmnili da aRwerili yvelaferi qoronikoniT aris damtkicebuli, romelic dResac ipoveba da ixilavs, vinc aris meZiebuli. da rogorc gvinaxavs, iseve CagvirTavs qristes aqeTi da qarTuli [qoronikonebi], romelic aris xuTasiani [304] (rom advili yofiliyo da ar dagWirdebodaT gamokleba erTi meorisagan) giorgi brwyinvaledan qristes aqeT 1745mde da qarTulisa 433mde.
xolo Tu umjobesi da uWeSmaritesi naxos vinmem gonierma da Seamowmos esec da isic da igi ufro kargad miiCnios, ar aris es Cveni gamoangariSebuli damabrkolebeli, rom Tqven umjobesi airCioT. magram ismine da gaiazre aRmoCenauwyebulebani da mis Sesabamisad iyos Tqveni namoqmedari.
xolo Cven es Sroma imitom gavswieT, rom [es istoria] vaxtang mefis saxeliT aReweraT da [Cven] amdeni winaaRmdegobani da gaumarTaoba gavasworeT da gavamarTleT zeviT Tqmulis damowmebiT, raTa aravin amas mnaxvelman ar Tqvas, rom [Cven] arad CavagdeT raime, radgan mefis ganzraxvac mgonia is, rogorc [Cven] aRvwereT, radgan `naTesaobis” qoronikonSi swors wers, magram misi gadmomtanni Semcdarni arian.
xolo Cven [am wignis] dasrulebisaTvis vmadlobT RmerTsa da SevswiravT qebasa, pativsa da didebasa dausabamosa erTsa RmerTsa mamasa da Zesa da sulsa wmidasa, aw maradis da ukuniTiukunisamde, amin. EG
231
aRwera axlandeli qarTlisa
sazRvrebiT, mTebiT, mdinareebiT adgilebiT da iq arsebuli Senoba-nagebobebiT [da mosaxleobiT]radgan saxelebi, vinc am qveyanaSi [raime] aaSena, [da gaakeTa,
ukve] davwereT, axla daviwyoT saTiTaod dasaxeleba mTebis, velebisa da wylebis, xolo radgan yvela aqaur mdinareTagan udidesia mtkvari, romelic gaivlis am qveynis SuaSi, pirvelad vaxsenoT es mdinare, romelsac saTave aqvs kolaSi, yanlu mTaSi, gamoivlis samcxes, qarTls, hereTs da rans, gaivlis movakans, miierTebs raxss, javaTs da salianis qveviT erTvis kaspiis zRvas.
qarTlSi mtkvari siganeSi 6070 da 80 mxari aris, zog adgilebSi metic, xolo sadac Zalian gafarTovdeba da Cqara miedineba, SeiZleba foniT gavlac, xolo [sadac] mdored midineba, aris Zlian Rrma. mtkvris aqeTa da iqiTa napirebi aris kldovanqarafovani, umetes adgilebSi Waliani, balaxani, Caliani, nadiriani da frinveliani. aris masSi gemriel TevzTa simravle, romelsac iWeren badiT, koniT275, facriT, nemskaviT, safiCxuliTa da oCxiT. zogjer iWeren zuTxsac, radgan am mdinareSi ganjis qvemoT uricxvia da mdinaris [dinebis] siCqaris gamo veRar amodis [zeviT]. mtkvris xeobaSi [dineba] umetesad Cqaria dviramde, xolo dviris zeviT iseTive, rogorc qarTlSi.
[306] mtkvars erTvis kolis, artaanis, javaxeTis, samcxis, qarTlis, kaxeTis, hereTis, ranis da movakanis yvela mdinare da TviT arazic. mtkvris [wyali] aris sasmelad gemrieli da margebeli, gansakuTrebiT qarTlSi da samcxeSi.
berdujis aRweraradgan qarTlis sazRvari mdinare berduji aris, aRwerac
aqedan daviwyoT. mdinare berduji gamoedineba abocis mTidan da miedineba aRmosavleTiT WoWokinamde, Semdeg mobrundeba da miedineba CrdloeTis mxares da uerTdeba mdinare qcias. xolo iwodeba sami saxeliT: pirveli berduji, meore – sagimi da mesame – debeda. berduji – sofel berdikisagan ewoda, xolo sagimi – inja, anu aRistevi mgonia. es mdinare iq, sadac iwyebs dinebas,
232
CrdiloeT mxares, sargebliania TevzTa simravliT, saxeldobr: oraguli, loqo, Wanari, goWa, kapoeti da mravali sxvadasxva wvrili Tevzi. aRmosavleTisaken dinebaSi bevri didi da wvrili kalmaxia, magram aqauri Tevzi ar aris iseTi gemrieli, rogorc sxva mdinareebisa. mdinareebidan gahyavT arxebi da aqeT da iqiT irwyveba velebi, sadac xarobs yovelgvari marcvlis Tesli: brinji, xorbali, qrTili, fetvi, bamba, Tambaqo, seli, nesvi, sazamTro, kitri, badrijani, pumpula, xolo [307] kanafi – velurad modis. [irwyveba] agreTve yovelgvari baRCebi da xexilis baRebi. amitom amboben: `dabada am mdinarem nayofni~, xolo axla – debeda (mdinaris saxelia). akeTebdnen abreSums, magram ara mravlad. hava zafxulSi cxelia – gausaZlisi, zamTari – zomieri, radgan Tovli ar devs or dReze metxans. frinvelebi mravladaa: xoxobi, kakabi, ixvi uricxvi da sxva mravali. am adgilis Zveli saxelia qurdvaWrisxevi, xolo axla uwodeben aRjayalas [TeTrcixe], iayuf yaenisagan wodebuls, romelmac pirvelma aaSena es cixe da Semdeg, rodesac waarTva Sahabasma 82e mefes – giorgis [igi], man moiyvana elni borCalu da daasaxla aq, amitom ewoda borCalu. xolo sadac aRmosavleTiT miedineba berduji, aris Zlier kldovani da tyiani, kacTagan Seuvali, magram aqac xarobs yovelgvari marcvleuli brinjbambis garda: venaxi, broweuli, leRvi da sxva mravali xili. loris cixis zeviT civi da gemrieli wyaroebia. bambakis xevSi araferia, garda xorblisa, qrTilisa [da] selisa. TiviT ikvebeba cxvari, Zroxa, kameCi, cxeni, viri [da] Txa. mravladaa nadiri: kldeebSi – Txa da arCvi (fsiti da arCvi igive aris); tyeebSi – iremi, Sveli, daTvi, mgeli, focxveri, mela [da] mravali kurdReli. aq Tevzi da xorceuli gemrielia. loris cixis qvemoTi cxelia da zafxulSi gausaZlisi, magram zamTari – Tu ara Seviwroveba [misgan] – mSvenieri.
[300] axpatis aRweraaxpati da sanaini qarTvel mefeTa aSenebulia: kargad naSeni
gumbaTiani eklesiebi [da] saepiskoposo, magram axla [aq] sxedan somxebi, xolo qarTlis mefe dasvams xolme episkoposs oqivarteris276 miweriT, radgan, rac ki qarTlis maxloblad somxo
233
ba aris, misi samwysoa. aq moipoveba gvarjilaTa simravle ara miwidan, aramed notio kldeebidan. amis zeviT aris qoberis mcire monasteri, magram didebulad naSeni – uWiravT somxebs.
mis dasavleTiT, mdinare berdujis [piras] aris mSvenieri monasteri, Zeli WeSmaritebisa – uWiravT somxebsve. aq maRal kldeebSi mravali gamoqvabulia da am gamoqvabulebSi mravali Zveli wigni Zevs, magram maTSi adamianis Sesvlis SeuZleblobis gamo [isini] usargeblo arian.
mis dasavleTiT, or mdinares Soris, qarafovan kldeze aris loris cixe da mcire qalaqi, zafxulSi – mSvenieri, zamTarSi – gausaZlisi. dasavleTiT aris kldovani mindori da aqedan [cixe] mravaljer iqna aRebuli. axla upyriaT sparselebs.
bambakis aRwerabambakis xevi aris mTiani, mSvenieri da nayofieri. [aq] xarobs
xorbali, qrTili, seli, Svria da sxva araferi. [309] TviT bambaki aris mcire qalaqi. [aq] aris pirutyvTa simravle, garda aqlemisa, uxvad aris Tiva da Tafli. somxeTs, erevans da [bambaks] hyofs didi mTa, maRali da mudam Tovliani, tyiani da nadiriani kalTebiT, romelic vrceldeba dasavleTiT artaanamde, xolo aRmosavleTiT gaivlis ransa da gelaquns Sua da raxsamde midis.
am mTis samxreTi mxare somxiTerevnisa aris, xolo CrdiloeTi mxare – berdujisa da ranisa. mdinare berdujis aRmosavleTi napiri uWiravT borCaloelebs, dasavleTis napiris mxare xunanamde uWiravs qarTlis mefes. xolo mcire berdujis mTa Zevs CrdiloeTiT da samxreTidan ebjineba zemonaxseneb erevnis mTas. am mTis aRmosavleTi mxare aris ranisa, xolo dasavleTi mxare – berdujisa. Zvelad iyo xunanis saerisTavo, Semdeg hyavda Tavisi erisTavi (romelsac uwodebdnen axlandel xans, radgan, rodesac daipyro Sahabasma, im ganzraxviT daipyro, rom qarTlSi hqonoda Sesavalgamosavali).
somxiTis aRweraaxpatis qveviT, lelvaris mTis qveS aris WoWokanis xeoba, ve
naxiani, xiliani, Semkuli nayofierebiTa da haviT. mis qveviT,
234
CrdiloeTiT aris agarakis eklesia (romelSic gorgasalma episkoposi dasva, romelic Semdeg gaxda mitropoliti da [310] somxiTis metoqi, romlis samwyso iyo xunani, gardabani da berdujis mdinare), gumbaTiani, didebulad naSeni, axla uwodeben axtalas, Tumca axla xucesis amara aris. axtalis pirdapir, aRmosavleTiT berdujis mTaSi ori monasteria, romelTagan erTi giJs aWkvianebs, xolo meoreSi aRmoedineba wyaro, romelic, Tu asvan braziancofians 40 dRiT adre, veRar avnebs brazi dakbenil kacs. xolo axtalis qvemoT aris xoJornias xeoba. xoJorniaSi aris gumbaTiani eklesia, xolo wofaSi – mcire cixe. es xeoba aris venaxiani, xiliani, mosavliani yovelgvari naTesisa. amis qvemoT velze qciamde saxloben elni da Tesaven zemoT naxseneb yovelgvar marcvleuls, Tesleuls da baRCabaReuls – hyavT uamravi pirutyvi. axla [am adgils] uwodeben alaRajs.
qciis piras, sadac [mas] erTvis Sulaveris wyali, arian elni – yularad wodebulni, aseTive saqmianobiT da berdujis aRmosavleT mxares xunanamde eli – borCaloelni, aseTive saqmianobiT. Sulaveris xeoba aris lelvaris mTis gavliT – orive mxaris soflebi. Sulaveri aris didi sofeli. mis qvemoT aris naqalaqevi, didi SenobebiT da moedineba Zalian didi wyaro, zeviT – mcire cixe. Sulavris samxreT mxares aris gorulis xevi, [romelic] uerTdeba Sulavris xevs. amis zeviT – ofreTi – mcire qalaqi da misi cixe.
xolo Sulaveris dasavleTiT aris manxutisxevi da mis dasavleTiT – talavris xevi. am xevis bolos – Wapala da misi cixe (amas weren gaCinad). Wapalis [311] CrdiloeTiT, qciis kldovan napiras aris arqevani, mas ewoda qaoziani, sadac aris diddidi nagebobani. aseve aris gaCianic. Wapalis dasavleTiT aris sarkineTisxevi. sarkineTSi moipoveben rkinisa da spilenZis liTonebs da aris mcire odenoba Zvirfasi qvebisa.
[sarkineTis] dasavleTiT moedineba mdinare foladauri, ga modis lelvaris [mTidan] da uerTdeba mdinare maSavers. am [mdinareze] aris mcire qalaqi – bolnisi. mis zemoT [aris] bolnisis didi eklesia, ugumbaTo, romelic aaSena 29e mefe farsmanma da gor gasalma dasva episkoposi. dangrevis Semdeg aRaSena 89e dedofalma mariamma. axlac zis episkoposi – axlandeli qarTlis somxiTis mwyemsi.
235
am eklesiis pirdapir aris wuRruRaSenis monasteri, gumbaTiani, mSvenivrad naSeni mSvenier adgilas, xolo axla gauqmebulia. amis zeviT, maRal kldeze [aSenebulia] berdikis cixe, Za lian mtkice. dasavleTidan foladaurs uerTdeba xevi, romelic gamodis loqis mTidan da gaSenebulia soflebiT. amis zeviT aris hujabis monasteri, gumbaTiani, karg adgilas; axla dacarielebu lia. xolo am adgilebs da berdujis mdinares hyofs lelvaris mTa, romelic grZeldeba aRmosavleTidan dasavleTisaken, da am mTi sagan gamoiyofa mcire mTa – bolnisis CrdiloeTiT mdebare. le l vari aris maRali mTa, utyeo mwvervaliTa da tyiani kalTebiT, [romelic] nadiriT [aris] savse. samxreTis mxare loqamde [ekuTvnis] berdujs, xolo CrdiloeTi – somxiTs. loqis mTa hyofs taSirsa da kazreTs, baliWsa da dbanis xevs. isic iseTivea, rogorc lelvaris mTa da ebmis abocis mTas, romelsac [uwodeben] irjanis [mTasac]. am adgilebs debedidan bolnisis [312] dasavleTis mcire mTam de da mdinare qciidan lelvarloqis mTamde axla uwodeben som xiTs, xolo Zvelad xunanis saerisTavo [iyo]. [es mxare] Semkobi lia yvelafriT: venaxebiTa da mravalnairiT xileuliT, magram mTi an mxares ar aris. yovelgvari Tesleuli [xarobs] da nayofs iZ leva. naxiri, cxvris farebi, Rorebi, jogebis simravle, Rvinoebi nairnairi, mTis nadiri da frinveli, romelic aRvwereT, uTvalavia.
qciaberdujis mdinareebis napirebze haeri cxelia, usiamovno, uvargisi [da] gausaZlisi, sxva adgilebSi – kargi. tyeebi mravladaa, wyaroebi – civi da mSvenieri da uamravi. qciis samxreTiT iyo uwylo veli, [magram] 94e mefe vaxtangma gaiyvana Zveli arxi da axla irwyveba [igi] da Zalian nayofieria. am adgilebis mosaxleoba sarwmunoebiT arian somexni da mcirea qarTlis sarwmunoebis [mimdevarTa ricxvi], magram isini qarTuli qcevaznisani arian. aq saxloben Tavadni, xolo aznauroba mravladaa.
taSiris aRweraloqis mTis samxreTis mxris mdinareebi miedinebian da uerT
debian taSiris wyals, [romelic] erTvis mdinare debedas loris cixesTan. lores zeviT da loqis samxreTiT debedamde da arjanis mTamde am adgilebs sivakis gamo ewodeba taSiri da aris
236
[igi] nayofieri xorbliT, qrTiliT, seliT, SvriiT [da] pirutyvTa simravliT. zafxulSi friad mSvenieria, balaxianyvaviliani, mravali mSvenieri wyaroTi, frinvelebi mravladaa, garda xoxbisa da kakbisa; mdinareebi savsea kalmaxiT, xolo sxva Tevzi naklebad aris. ar aris xili, baRCabostneuli, Tafli bevria da TeTri, [313] rogorc Tovli da uwyinari. selisagan xdian zeTs, romelsac Wamen, [iyeneben] sawvavad da hyidian. zamTari civi da Tovliania – ori adlis [simaRlisa] da yinviania, magram cxovroben uRumelod, ar aris tye, arc xe da [mas] ezidebian loq lelvaridan. [sawvavad] umetesad xmaroben funas sazrdelis [dasamzadeblad] da siTbosaTvis.
Aaq, misxanaSi moipoveben didZal spilenZis liTons. miwidan amoaqvT wiTeli, friad magari, wminda da elvare qva.
mosaxleoba sarwmunoebiT somxuria. [ekuTvnis] dbanisis samwysos. [isini] Semosilni arian binZurad, cudad da ulazaTod, arian gazeTilni, grZelCoxianebi, magram arian mSvenierni da tanadebi, Zlierebi, [magram] laSqrobaSi gamoucdelni da uvargisi.
abocis anu yaiyulis aRwerataSirs, abocsa da berdujbambaks hyofs irjanis, axla yara
Rajad wodebuli mTa. [igi] aris mudam Tovliani da utyeo, kalTebi balaxiani da yvavilovani aqvs, wyaroebi – mravali [da] kargi. [igi] gagrZelebulia samxreTidan CrdiloeT mxares. aq moipoveba TeTri qva – marmarilos msgavsi. am mTis dasavleT mxares aris aboci, axla yaiyulad wodebuli. [is] mTlianad garSemortymulia mTebiT da SuaSi vakea. mTis mxares – goriani, mosaval moucdeneli: xorbali, qrTili, seli, Svria, da sxva araferi, arc xili da arc baRCabaRebi, aris pirutyvTa simravle. Tevzi cotaa da isic [mxolod] kalmaxi. yazanCi277 iyo patara qalaqi (!)
palakaciosa da abocs Soris aris mTa aRbabasi. es mTa aris qarTlisa da yarsis sazRvari TeTr cixemde da taSaRanis tbamde. aoxrebuli aboci [314] aRadgina 90e mefe vaxtangma da axla daipyro Sahnadirma. sarwmunoebiT [isini] arian somexni, kacebi – haerovanni da tanadni, magram cudad Semosilni, rogorc taSirelebi, Tumca brZolaSi gamosadegni. esenic zeTis mxdelni [arian].
237
dbanisis xevis aRwera yaraRajisa da taSiris CrdiloeT mxares aris dbanisis xeoba
da mdinare maSaveri, romelic maT Soris miedineba. [am saxeliT] iwoda mdinare qciasTan misi SerTvis gamo: `ma, Saverie qcias~ da axla maSaverad aris wodebuli. [is] gamoedineba keCuTis mTidan da miedineba aRmosavleTiT da uerTdeba qcias naxiduris bolos. am xeobas hyofs samxreTiT yaraRajisa da loqis mTebi; aRmosavleTiT – bolnisis mcire mTa; CrdiloeTiT – lukunis mTa, wagrZelebuli aRmosavleTisaken naxiduramde; dasavleTiT – keCuTis da bololis mTebi.
keCuTisa da bololis mTebi arian utyeoni, xevSi aris arynari da mTa – balaxiani, Sambnariani, yvavilovani da wyaroiani. aq ipoveba yvavili sumbuli, TeTri ferisa, naris msgavsi da miwaze garTxmuli, surnelovani, rogorc ambari, [oRond] ufro surnelovani da ekliani. 94e mefe vaxtangma danerga sayvavileSi, magram nayofi ar gamoiRo. keCuTis mTaSi aris iremTa da nadirTa simravle. aq aris kldeSi nakveTi udabno, daviT garejelisagan gamokveTili eklesiasenakebi – axla carieli.
[315] [aq] aris ormozanis tba, arc Tu didi da uTevzo. xolo dbanisamde, mdinaris iqiTa da aqeTa [napirebze], mTebSi soflebia, rogorc taSirTan davwereT – nayofieri da pirutyviTac iseTi. [macxovrebelTagan] sarwmunoebiT umetesoba qarTvelobaa.
dbanisis CrdiloeTiT miedineba maSaveri, samxreTiT – finezuri, xolo saxeli ewoda dabebis gamo: `dabani isini”. aq daasaxla buRa Turqma osebi. im droidan iyo cixeqalaqi [mis dromde ara xsenebuli] 83e mefe svimonis [dromde] da man waarTva osmaloebs da Semdeg mooxrda. [aq] aris didi ugumbaTo, lamazi eklesia. [aq] zis episkoposi, mwyemsi taSirisa da dbanisis xevisa.hava aris mSvenieri, magram zamTari civia, zafxuli – cxeli, uvenaxo, uxilo, mravlSenobiani, magram dangreuli. aq aris wyaro, romelic kurnavs muwukianebs. aqve aris wyaro, romelic amsxvrevs TirkmelebSi Sirimis qvas da daayrevinebs mas, [vinc Sesvams]. axla miuerTes yaflanianTa cixesimagres. samxreTiT aris finezauris xevi, romelic iwyeba loqis mTidan. [is] iseTive nayofieria, rogorc taSiris da dbanisis xeobebi.
238
dbanisis qveviT, CrdiloeTis mxares aris xinwis xevi. mis qveviT sofeli abulmugi. aq moipoveben rkinis, spilenZisa da laJvardis madans. mis qveviT, samxreTidan maSavers erTvis baliWis xevi, [romelic] iwyeba loqis [mTidan]. [is] aris venaxiani, xiliani da yvelafriT nayofiani, magram loqis mxares [iseTia], rogorc dbanisis xevi. mas qveviT erTvis getis xevi da [316] qveSis xevi, iwyeba lukunidan [da] CrdiloeTidan erTvis maSavers da iseTivea nayofierebiT.
queSis cixe dgas maRal kldeze, haviT da TvalisaTvis mSvenieri, wyaro – kargi. mis qvemoT [aris] kazreTis xeoba, [romelic] samxreTidan uerTdeba maSavers, [xolo] iwyeba loqis [mTidanve], esec iseTia, rogorc baliWis xeoba.
yoranTas aris eklesia, [sadac] dasvenebulia atocis wminda giorgis jvari.
satredoSi, [mdinare] maSaverze, aSenebulia qviTkiris xidi, Svidi TaRiT wyaldidobisaTvis. aq aris Wala. mis zeviT qciamaSavers Sua aris disvelis mindori, uwylo, magram nayofieri, moucdeneli marcvliani mosavlisagan, brinjbambis garda.xolo akaurTaSi da tanZiaSi [aris] qviTkiris mravali Senoba.
lukunis mTas saxeli ewoda luka maxareblis eklesiis gamo, romelic aSenebuli aris [mTis] wverze, xolo mis qvemoT, samxreTiT aris monasteri `wiTel eklesia” – [saxelwodeba] wiTeli qviT aSenebis gamo [miiRo]. is mSvenieria, garSemo nagebobebic wiTeli qviT aris naSenebi, magram axla dacarielebulia.
jandarSi aris aseve monasteri – axla dacarielebuli. es mTa aris tyiani, nadiriani. mdinare maSaveri aris momcro TevzebiT savse, xolo mTis mxares [aris] kalmaxi.
dbanisis qveviT qciamde yvelaferi friad nayofieria: baRvenaxebiT, TeslmarcvleuliT, gareul da Sinaur frinvelTa simravliT. zamTari Tbili da mSvenieria, zafxuli – Sezavebuli, wyaroebi – civi, mSvenieri, Wala – tyeebiT, balaxi da yvavilebi – mravalgvari.
239
zurtaketis aRweralukunis mTis CrdiloeT mxares aris mdinare zurtaketa,
[romelic] gamoedineba Sambianis mTidan da uerTdeba mdinare qcias. [317] am xeobis sazRvrebia: aRmosavleTiT – qciis xrami, samxreTiT – lukunis mTa, CrdiloeTiT – kvirikeTis mTa da dasavleTiT – Sambianis mTa. am mTas Sambiani ewodeba Sambbalaxis simaRlis gamo, sadac cxenosani kaci da rqosani iremi [masSi] ar gamoCndeba. es mTa aris maRali da masiuri, [miemarTeba] CrdiloeTidan samxreTisaken da [aq] Zevs mudmivi Tovli, magram Semkuli aris mravalferovani da surnelovani yvavilebis mSvenierebiT da wyaroebiT. [is] utyeoa, magram xevSi aris arynali. aq aris Tamar mefis mier aSenebuli funduki zamTarSi mogzaurTaTvis. [aq] aris: fundukis xevi, Sambianis [xevi] da arunalis [xevi]. aryanalSambianis xevis Sua aris mSvenieri wyaro, romelic marmariloTi aaSena 94e mefe vaxtangma. am mTaSi aris iremTa simravle jogjogad da xrod, [aseve] sxva nadiri. erTxel inadira 94e mefe vaxtangma da erT dReSi mokles 180 [suli].
xolo velze aris daba Saviwyaro – yarabulaxi, aqeTa da iqiTa mxridan Caudis kalmaxiT savse wyaros mdinareebi, magram samxreTis kalmaxi aris Savi, xolo CrdiloeTisa – TeTri. Tu CrdiloeTis [Tevzs] Casvam samxreTis [wyalSi] – gaSavdeba, xolo Tu samxreTisas CrdiloeTisaSi – gaTeTrdeba.
amis samxreTiT aris maRali cixe, kldis galavniT Semortymuli da musis cixe yalad wodebuli. Signidan moedineba wyaro, xolo zurtaketa amis qveviT miedineba CrdiloeTisa [318] da aRmosavleTis Sua da mas ewodeba radabragani. yarabulaxis qveviT, qarvaslis xevidan zurtaketas erTvis safiqlis xevi, [romelic] iwyeba qarvaslis xevidan da uerTdeba zurtaketas. SesayarSi erTvis meore safiqlis xevi. aq aris didi sofeli gomareTi, rogorc mcire qalaqi. [mdinare] zurtaketaSi sxva Tevzi ar aris, garda kalmaxisa, xolo igi mravladaa.
kvirikeTis mTas [saxeli] uwodes eklesiis [gamo], romelic wminda kvirikesia da aSenebulia mTis wverze. es mTa aris tyiani da nadiriani, xolo am xeobaSi ar aris venaxebi, xileuli, garda mTis xilisa, da nayofierebiTac [hgavs] sxva mTebis adgilebs.
240
TrialeTis aRweraKzurtaketis CrdiloeT mxares aris TrialeTi. aRmosavle
TiT TrialeTs esazRvreba kldekaridan gadmokidebuli lakvis mcire mTa da masze mibmuli benderis mTa; samxreTiT – benderis mTa da misi Sverili, romelic uerTdeba mdinare qcias kldeisis dasavleTiT, kvirikeTis mTis pirdapir qarvaslis xevis mTamde. Crdilo eTiT – kldekaris da erjevnis mTebi – Toris mTamde da bakurianamde; dasavleTiT – SavraSeTis mTa da tbisyuris gamWreli xazi, barZimis mTa da faravnis gamWreli xazi bololis mTamde.
TrialeTis Sua nawilSi miedineba mdinare qcia, [ase] wodebuli an soflis gamo an, radgan aqcevs xidebs, rogori mtkice qviTkirisa ar unda iyos igi, amitom ewoda [ase]. is gamoedineba SavraSeTis mTidan, gamoivlis narians, TrialeTs, qciis xrams da uerTdeba mtkvars xunanTan da mudamJams miedineba aRmosavleTisaken. is Triale TSi [319] miedineba mdored, xolo eZinSi akeTebs xrams. [misi] napirebis orive mxare aris kldovanqarafovani da maRali – 100 mxar ze meti, siganiT – 180 mxarze meti. eZinis qveviT da axalqalaqis zeviT qcia gadmodis maRali kldidan, rogorc Raridan. Zirs aqvs didi tba. amis zeviT oraguli da didi Tevzebi veRar adian. zeda nawilSi aris mravali da gemrieli didi da mcire kalmaxi.
94e mefe vaxtangma moinadira es tba kirsagliT278 da erT dReSi garda kalmaxisa da sxva Tevzisa, amoiRes marto oraguli 900 [cali].
TrialeTi zafxulSi aris friad mSvenieri, balaxovani, yvavilovani, wyaroiani. [aris] mravali sanadiro [adgili]: didnadirTa, frinvelTa da TevzTa. AAaq ar aris tye, [xetyes] ezidebian erjevnidan, xolo [sawvavad] umetesad xmaroben funas. mosavlianobiT [iseTia] rogorc taSiri, magram umjobesi. pirutyvi mravali [da mravalgvaria], garda aqlemisa. aq ar aris venaxi, xili da baRCabostneuli, xolo mTis xili – mravali. tkbili [Rvino] moaqvT baridan, aq Caasxamen da dgeba Rvino kargi da gemrieli.
eZnas zeviT, CrdiloeTidan qcias uerTdeba beSkenaSenis xevi. igi iwyeba erjevnisa da kldekaris mTebidan. beSkenaSenis aR
241
mosavleTiT aris bareTis tba – mcire da uTevzo. mis garSemo [aris] soflebi lakvis mTamde. mis zeviT qcias uerTdeba eranTuranis xevi, iwyeba erjevnis mTidan da qcias uerTdeba CrdiloeTidan sabateSi. mis zeviT, qciis napirze, walkaSi aris didi, gumbaTiani, kargad naSenebi eklesia, [sadac] zis episkoposi, mwyemsi TrialeTisa. mis zeviT – koxtacricis xevi, iwyeba erjevnisa da Toris mTebSi da uerTdeba qcias.
[320] arwivanSi, Tezis xramSi, aris kldeSi abibos nekreselis mier gamokveTili monasteri, axla dacarielebulia. mis zeviT – saponaurisa da cxurisisxevi gamodis YToris mTidan [da] uerTdeba qcias Tezis xramSi, koxajisxevis pirdapir, qvemoT. samxreTidan qcias uerTdeba avladisxevi, [romelic] iwyeba xevRrmis xramidan. es aris civi anu myinvari. mis qveviT qcias erTvis xevRrmisa da andrapolTisis xevi, xolo axalqalaqis qveviT qcias erTvis CrdiloeTidan abanos xevi. mis qveviT qcias erTvis karwaxis xevi, romelic iwyeba uznarianidan da moemarTeba aRmosavleTisaken. karwaxis xevis SesarTavTavis qveviT, kvirikeTis mTis ZirSi, CrdiloeT mxares, mdinare qciis napiras aris cixe `modimnaxe”. amis zeviT aris TrialeTi – mosavliT, rogorc taSiri da dabnisxevi aRvwereT TafliTurT. aqac xdian zeTs selisagan.
fanavris tba aris didi da TevziT savse, magram ugemuriT, radgan zafxulSi mis garSemo dgebian: arveni, jogebi, naxiri, saqoneli qarTlisa da kaxeTisa da nexvi gamdnari Tovlis [gziT] Sedis tbaSi da amitom amboben [Tevzis] ugemurebas. aq aris wyaro, romelic, Tu gamZRari, an saWmlis ver momnelebeli Sesvams, daadnobs [saWmels], rogorc qons cecxli.
am tbas erTvis Saoris wyaro, [romelic] mdinaresaviT gadmoedineba kldidan da savse aris kalmaxiT. Saoris mTis wverze dgas didi lodebiT naSenebi cixe. agreTve, fanavrisa da tbisyuris Soris aris TavkveTili, Rrma xeviani mTa barZimi da Wiqiani.
[321] agreTve Saorsa da TavkveTil [mTas] Soris aris Savnabadi. am mTebze ar aris tye, anu xe, garda mcire arynarisa xevebSi. nadiri mravladaa, iremi da arCvi – jogebad, [agreTve] Sveli da daTvi. aq aris klde, fiqalfiqalad dawyobili, rogorc adamianis xeliT dalagebuli da naSenebi mTis Ziridan wveramde, Tu
242
masze Sedgeba kaci, nadiri an pirutyvi, [mTa] TrTis da iZvris dablidan maRlamde, magram ar ingreva. aseTi klde mravalia Sambianzec, magram es umetesad ucnauria – uwodeben karknals.
tbisyuris wyali aris Amtknari, sasmelad gemrieli da margebeli; garemo – naZvnari, tyiani, balaxyvaviliani, wyaroiani da didi da wvrili, Zalian gemrieli kalmaxiT savse. xolo TrialeTeli kacebi Semosilni arian, rogorc dbanisxe velni, simxnehaerovnebiTac iseTive, magram yvelafriT umjobesni.
qciis xramis aRwera`modimnaxes” cixis qveviT aris qciis xrami naxiduramde – maR
ali da ganieri, rogorc aRvwereT eZanaxalqalaqs Soris, magram es ufro maRali da ganieria, tyiani, nadiriani, frinveliani, venaxovani, xiliani. axalqalaqidan qcia miedineba samxreTiT sofel qciisamde. `modimnaxes” qveviT aris vardisubnis ugumbaTo monasteri – mSvenier adgilas. mis qveviT qcias erTvis kldeisis xevi, [romelic] iwyeba benderis gadmokidebul mTidan. xorxebSi aris kldis gamoqvabuli, romelic aris zamTarSi Tbili, rogorc abano, xolo zafxulSi kldidan modis wyaros [wyali], romelic iyineba da aris friad wminda da bevri, zafxulSi ezidebian mefisaTvis. amis dasavleTiT aris cixe. aqac ar aris [322] venaxi da xili. am xevis qveviT qciaze aris liparitis ubnis mcire monasteri, kargad naSenebi. orive monasteri axla dacarielebulia. aq qcias uerTdeba ZvelgomareTis xevi, [romelic] iwyeba kvirikeTis mTidan. es [xevic] aris uvenaxo [da] uxilo. mis qveviT aris daba qcia, mdinare qciis napirze. aq aris monasteri keTili, magram axla xucesis amara.
mMis qvemoT aris fitareTis monasteri – mSveniernaSeni, gumbaTiani, mSvenier adgilas. [aq] zis winamZRvari. mis qveviT qcias uerTdeba focxverianis xevi – venaxiani [da] xiliani. mis qveviT qciis napirze [aris] xulutis cixe. mis qveviT, samxreTiT, aris beriqalis cixe, [AaSenebuli] kldeze, kldiTave Semortymuli, Seuvalsa da mtkice adgilas. mis qvemoT uerTdeba qcias tornes xevi – iragis xeobis mdinare, [romelic] gamodis benderis mTidan da moedineba samxreTiT. es xeoba aris venaxiani, xiliani, tyiani,
243
nadirfrinveliani, mosavliani, rogorc benderis mTis mxaris sxva mTiani adgilebi. am xevSi samRereTas zeviT, gvianaSi aris mcire monasteri – axla xucesis amara [darCenili].
mis qveviT, pirRebulSi, qciis xramSi, aris monasteri, gamokveTili kldeSi, didi SenobiT da yvelafriT Semkuli. [aq] zis arqimandriti. amboben, rom Tamar mefis aSenebuliao. mis qveviT aris orbeTis cixe,axla samSvilded wodebuli. [is] aaSena qarTlosma da pirvelma mefem farnavazma daawesa saerisTavo da [aaSena] qalaqi, magram iyo qalaqi 83e mefe svimonis [dromde]. [is] aris friad mtkice, samxreTiT Caudis qcia, CrdiloeTiT – WivWiva. Sor manZilze xramidan xramamde gavlebulia galavani ganieri da maRali. aseve, qalaqis gareT galavania gavlebuli, [323] aseve didi lodebiT. cixis SigniT gumbaTiani eklesia aaSena 32e mefe mirdatma (cixe daangria langTemurma, Semdeg osmalebma).
zafxuli aris cxeli, zamTari – civi, aramed mSvenieri da keTilhaviani. amis Ziras, qciis napirze, aris mcire monasteri, axla xucesis amara. qciis xrami aq aris simaRliT 200 mxari da metic, siganiT – 560 mxari, xolo WivWivis xramSi 200 mxari. aq WivWivaze aris TeTri klde da misgan cviva kuTxeebad gaTlili, orive mxridan wvetiani broli. WivWiviswyali gamodis benderis mTidan da moedineba samxreTisaken. [adgili] aris venaxiani, xiliani, magram mTisken – ara. am sadinarSi aris nadarbazevi, Tamar mefis nasasaxlevi. aq aris mcire tba, [romelSic] araferia, garda lulufrisa279.
samSvildis qveviT, qciis xrami naxiduramde gansakuTrebiT ganieria. aq xarobs sxva adgilebTan [SedarebiT] damatebiT broweuli, leRvi, zeTisxili da sxva. radgan aq zamTari Tbilia da zafxuli Zalian cxeli, zamTarSi SeSas ar saWiroeben. naxidurs qveviT qcia miedineba mindorze gaSlilad, xolo napirebi orive mxares cicabo – flatiania.
am kldovan xeobaSi aris mravali gamoqvabuli, maRal kldeebSi gamokveTili saxizrad. zogierTi axla kacTagan miudgomelia da masSi mravali futkaria da romlisgan Tafli gamoedineba. qciaSi aris gemriel TevzTa friadi simravle, [mdinaris] orive napirze aris soflebi, pirutyvi uamravia. xolo xramis napire
244
bze soflebSi ar aris venaxi da xili. CrdiloeT mxares xramSi akeTeben mcire [raodenobis] abreSums. aq aris Sinaur da gareul frinvelTa simravle da gansakuTrebiT kakbisa. naxidurs qveviT napirze saxloben mahmadiani elebi, mefis moxarkeni [324] da molaSqreni. Sahsefim baidris sulTani daasaxla avlavars qveviT najbadinamde da [sofel] eklesia – nazaramde. xolo am adgils pirvelad ewodeboda wyalTaSua, xolo axla – baidari. es adgili friad nayofieria. aq xarobs yovelgvari Tesli, baRovanis xili da bostneuli moucdenlad da mravali, [agreTve] abreSumi, bevri babma, pirutyvi aqlemiT [dawyebuli] Txamde – yovelgvari, frinvelebi gareulSinauri yovelgvari, auracxeli da frinvelze sanadiro [adgilebi] yvelaze saukeTeso.
najbadinis qveviT aris xunani; aRmosavleTiT da CrdiloeTiT [mas] Camoudis mtkvari, samxreTiT – qcia. [es] cixeqalaqi aaSena qarTlosma, pirvelad ewoda mtkvriscixe, Semdeg – xunani da axla mahmadianebi uwodeben qaliscixes – yizyalas soflis [sa xe lis] gamo. pirvelma mefem farnavazma [aq] daarsa saerisTavo, radgan iyo qalaqi da sazRvris adgili. [murvan] yrus dros qalaqi mooxrda da dRemde iyo cixe. aq aris naxiduri da amitom 89e mefe rostomma aaSena qviTkiris xidi, didi da mSvenieri, romlis svetSi aris mSvenieri saxli, [saidanac] Cans mdinaris orive napiri. xidis sigane aris 10 mxari. qciis orive napirze aris sastumro didi da kargi, Tlili qvebiT nagebi. xunanis velze uwylobiT ar iyo nayofi. 94e mefe vaxtangma gamoiyvana arxi qciis naxiduris bolodan, aaSena soflebi da axla Zalian nayofieria.
mdinare algeTis aRweramtkvars xunanis CrdiloeT nawilSi [325] dasavleTidan erT
vis algeTi. [is] gamodis kldekarSi da moedineba aRmosavleTisaken. xolo mdinare SemosazRvrulia: aRmosavleTiT mtkvriT, samxreTiT lomTa goriT da amJamad marneulis goris aRmosavleTiT gulTafamde; dasavleTiT amave goris gagrZeleba wrauTis Tavamde, miRweuli samebamde da misuli benderis mTamde da benderi – lakvis goramde; CrdiloeTiT kumisis gora, mtkvridan moyolebuli kojramde, gaivlis samadlos da sxalnars, miadge
245
ba didgors, Semdeg – mTa didgori da eriqalisa, da miadgeba kldekars; dasavleTiT kldekaris gadmokidebuli lakvis gora, benderis miyolebiT.
kldekari aaSena liparit baRvaSma. maRali mTis kldeze aris cixe. am mTidan gamoedineba algeTi. ucnobia, ratom ewoda algeTi. amis qveviT, CrdiloeTidan algeTs erTvis sayavaris xevi. amis qveviT algeTs erTvis mJavisxevi, [romelic] gamodis kldekaridan. amaT uwodeben kldekaris soflebs. amis qveviT aris manglisi, gumbaTiani eklesia, [romelic] aaSena kostantine didma mirian mefis dros da daasvena aq uflis fexTa ficari. [is] arasodes dangreula: samxreTis gumbadSi daxatulia lomze mjdari mahmadi. amboben, rom amis gamo mahmadianebs igi ar daungreviaT. [aq] zis gorgasalis [mier] dasmuli episkoposi – mwyemsi algeTis xeobisa da qciis zemo [nawilisa] TrialeTamde.
manglisis qveviT algeTs erTvis kvelTeTis xevi – didgoris mTidan gamomdinare. amis qveviT algeTs erTvis lakviswyali. lakvaSi moedineba erTi sawisqvilo [326] wyaro. lakvis adgili mSvenieria, rogorc TrialeTi. amis qveviT algeTs erTvis dvalTaRolovnisxevi. pativanis zeviT kldekardidgoramde ar aris venaxi da xili, xolo mosavliT iseTivea, rogorc mTis adgilebi aRvwereT, magram aris tyiani, nadiriani. pativanis qveviT, vakeSi aris lodi,romelsac Tu gvalvaSi gadaabrunebT da SenamavT, wvima mova, xolo wvimianobis dros Tu SeayriT nacars da gadaabrunebT – iqneba uwvimroba.
amis qveviT miedineba algeTi CrdiloeTidan samxreTisaken da [Sua nawilSi] mas erTvis gudarexisxevi. gudarexSi – benderis mTis ZirSi, aris monasteri, ugumbaTo, friad mSvenieri da mSvenier adgilas. [mas] mravali Senoba aqvs. [aq] zis winamZRvari. mis zeviT, benderis mTisaken, aris cixe da kldovani adgili, kldeSive – marani. amis qveviT algeTs Takvis mxridan erTvis amlivis wyali, [romelic] moedineba samxreTisaken.
buJRuleTis qveviT algeTi iwyebs aRmosavleTisaken dinebas. tbisis ukan, CrdiloeT mxares, aris birTvisis cixe, kldeSi naSenebi da garSemo kldiT Semortymuli 4,500 nabijis [sigrZeze] da [aris] Seuvali. aq [kldeSi] moedinebian wyaroebi.
246
CxikvTis samxreTiT aris wminda giorgis eklesia `sameba!~, [romelic] aSenebulia maRal goraze da sakvirvelia [miT], rom [mas] Semovlebuli aqvs didrovani lodebiT aSenebuli galavani, rac kacTagan SeuZlebelia amis gakeTeba. mis ZirSi aris didi da friad kargi wyaro. Zvelad [am adgils] ewodeboda gmirTnakveTi da iyo cixe, xolo axla [aq] eklesiaa.
amis qveviT algeTs erTvis saRiraSenis xevi, [327] [romelic] iwyeba sxalnarSi da moemarTeba samxreTisaken. mas erTvis zrbiToSeTis xevi, sadac aris monasteri ̀ saZelisi”. mis zeviT, zrbiTis xevSi, maRal kldeze, aris orbeTis eklesia, xolo sadac es xevi algeTs uerTdeba, aris farcxisis cixe, fari birTvisis cixisa, amJamad – dangreuli. amis gaswvriv, samxreTiT aris winwyaro, mcire qalaqi, mosavliani, keTilhaviani, maRal adgilas gaSenebuli. aq aris wyaro, [romlis wyliTac] Tu moxarSav romelime marcvleuls, mTeli sicocxlis ganmavlobaSi rom xarSo, verasodes moxarSav, magram sasmelad da mosaxmarad kargia.
farcxisis qveviT algeTs erTvis bogvis xevi, gamodis sxalnarSi [da] modis samxreTisaken. mas qveviT erTvis asureTis xevi, romelic gamodis samadlodan. `samadlo” ewodeba iqauri qarvaslis gamo. es xevi midis samxreTisaken.
kikeTis qveviT, xevSi aris kabenis monasteri, yofili dedaTa [monasteri], gumbaTiani, mSvenieri. axla [is] aris xucesis amara. [monasteri] aaSena Tamar mefem. mis zemoT, samxreTiT aris azeulas cixe, axla – kojris cixe, [romelic aSenebulia] kldis Tavze. am cixis samxreTiT aris mefis sasaxle kojori, [romelic] aaSena 89e mefe rostomma, xolo umetesi nawili ki – 91e mefem giorgim da 94e mefe vaxtangma. [aq] zafxulSi Cerdebodnen mefeni.
DRoubnisxevi gamodis kojris cixis goridan da erTvis asureTisxevs. asureTisxevis qveviT, samxreTiT, aris durnuki. aq aris didi karknali280 da daranni281, aseve marneulSi, sadac bevri afTaria.
marneulSi aris nacixari, romlis gamo Zveladve ewoda lomTagora. mis samxreTiT aris [328] daba eklesia, sicxis gamo jojoxeTad wodebuli. aq Txrian miwas da xdian gvarjilas, aseve iaRlujis mTaSi miwisagan xdian gvarjilas.
247
am adgilebs axla ewodeba sabaraTiano algeTSi mosaxle baraTaSvilebis gamo, garda dbanisisxevisa, TrialeTisa, taSirisa da somxiTisa.
algeTis SesarTavis CrdiloeTiT iaRlujamde, mtkvris napiras saxloben mahmadiani elebi, [isini] Tesaven da [mohyavT] brinji, bamba da yovelgvari marcvleuli, akeTeben abreSums, hyavT uamravi pirutyvi. isini arian mefis moxarkeni. sayaltuTnis dasavleTiT aris iaRlujis mTa – utyeo da uwylo da moedineba mxolod patara wyaro da isic mware da mlaSe, magram aris zamTarzafxuls yovelTvis balaxovani, romliTac sazrdooben TxacxvarTa da saqonlis jogebi da aqlemebi. [aq] moipoveba aqatis qvis msgavsi, didi da mcire, mravalferi. aq aris balaxikalia, romlis Zirs wvaven da misi nacriT aduReben saukeTeso sapons, agreTve xmaroben sxvagvaradac.
am mTis dasavleTiT, xoSagermas iqiT, velze aris obiscixe – axla dangreuli, xolo mis CrdiloeT mxares aris kumisis tba, mlaSe, [mas] erTvis kodis wyaro, agreTve kojrisa da gudelisis wyali. am tbis dasavleTiT aris kumisi, didi sofeli, venaxovani, leRviani, broweuliani, xiliani. mindorSi xarobs yovelgvari Tesleuli brinjbambis garda. kanafi izrdeba velurad. kumisis Tavze, kldeSi aris gamokveTili gamoqvabulebi.
kumisis aRmosavleTiT, mtkvris [mxares], aris TeleTebi da wmin da giorgis saswaulmoqmedi eklesia. mtkvris napiras [329] aris Wala YyuryuTa, axla sonRaluRad wodebuli – nayofieri yve lafriT. am Waladan iaRlujamde da kumisis tbamde da mtkvramde aris didi mindori, amJamad sarvanisad wodebuli, mefeTa aqlemebis sadgomi, uwylobiT – unayofo.
mdinare skvireTis aRwera xolo kojris CrdiloeT mxares aris skvireTis mdinare, amJa
mad vered wodebuli. gamodis didgoris mTidan, modis aRmosavleTisaken da erTvis mtkvars dasavleTidan, Tbilisis CrdiloeTiT. SesarTavTan aris lurji monasteri. es xeoba didgoris mTis mxares aris uvenaxo [da] uxilo vanaTamde, xolo mis qveviT venaxovani, xiliani, tyiani, nadiriani [da] frinveliani. vanaTis
248
qveviT aris wveris cixe; samxreTiT, aqve aris geliyaris xevi; mas qveviT, wyduleTSi erTvis veres xevi; am xevis saTaveSi, mTaSi CrdiloeTisaken aris lastis cixe. amis qveviT, samxreTiT [aris] yovladwminda [RvTismSoblis] monasteri beTenia, gumbaTiani, Tamar mefis aSenebuli myar adgilas, amJamad [aris] xucesis amara. aq veres samadlos mxridan erTvis xevi. aq aris rkiniscixe, uqviTkiro, kldiT Semortymuli. amis qveviT aris axaldaba da mis dasavleTiT uZo, wminda giorgis eklesia – maRal goraze, [saidanac] Cans kojori da Tbilisi.
es xeoba aris friad mtkice da xvavrieli mosavliT da pirutyviT. magram xSirad icis setyva, radgan emijneba didgors. didgoris mTa aris maRali da TavSi utyeo, tyiani kalTebiT, balaxyvaviliT da wyaroebiT Semkuli, [aq] nadiri mravladaa.aq aris wyaro, [romelic] kurnavs, Tu ciebisagan gayviTlebulma [330] svas da piri daibanos. Zvelad iyo mefeTa sazafxulo sadgomi, xolo amJamad aris mefeTa cxenebis dasabmeli zafxulobiT. aqedan mravali adgili mosCans. amisi CrdiloeTi mxare meoTxe sadroSosia, xolo samxreTi mxare – amis sadroSosi. amis pirdapir, samxreTiT, [aris] benderis mTa, aseve tyiani da balaxyvavilovanwyaroiani, xolo [mTis] Tavi – utyeo da TrialeTisaken sruliad utyeo. xolo eseni, romelic aRvwereT, Zvelad [gayofili] iyo or saerisTavod.
gardabnisa da gaCianis saerisTavoebigardabnis sazRvrebia: aRmosavleTiT – mtkvari da xunanis mi
marTulebiT, berdujis aRmosavleTiT mcire mTa; samxreTiT – Sulaverisa, Wapalisa da bolnisis gorebi; CrdiloeTiT – mtkvridan Tbilisis gorebi tagnageTamde; dasavleTiT – asurTis xevi winwyaros gayolebiT naxiduramde da bolnisis mcire mTamde. [ase] iwodeba qarTlosis Zis gardabanis gamo, romelsac dedam misca xunani da es [adgilebi], xolo man uwoda Tavisi saxeli. amave [saxels] uwodebdnen Semdgom agarianni. grigoli mTavris gandgomis Semdeg amas daemata: grdani, Llilo da martyofi da eseni iwodeboda gardabnad. xunanis saerisTavo aris zemoTqmuli gardabani, somxiTi, berdujis mdinare, taSiri da bambaki.
249
meore saerisTavo – samSvildisa – aris: sabaraTiano, dbanis xevi, skvireTi, TrialeTi, romelic iyo samflobelo [331] gaCiosi, gardabnis zeviTa [mxare]. man aaSena qalaqi gaCiani. is iyo qarTlosis Ze, romelsac dedam misca obiscixe da skvireTidan fanavramde da abocis Tavamde. ganyofamde es iyo saerisTavo, aramed dRemde uwodebdnen somxiTsac, TrialeTis garda, or saerisTavos, radgan xosrovanTa Semdeg bagrat mefemde es adgilebi daipyres somxiTis mefeebma, rogorc [amas] mogviTxrobs [qarTlis] cxovreba, amitom uwodes somxiTi, xolo amJamad aris erTi saspaspeto, xolo spaspetebi icvlebodnen.
bostan -qalaqi da garejis mTis aRweraiaRlujis aRmosavleTiT da mtkvris gaRma aris bostan
qalaqi, romelic aris rusTavi, xolo amJamad [ewodeba] nagebi. es cixeqalaqi aaSena qarTlosis colma. Semdeg, 28e mefe Trdatma aaSena kargi eklesia. giorgasalma, [romelic] iyo 64e mefe daviTamde, aq dasva episkoposi, xolo berqa yaenis Semosvlisas mooxrda da amJamadac ukacrielia. bolo dros aaSena 92e mefe ereklem sasaxle, xolo Semdeg daangria 94e mefe vaxtangma. misi sazRvrebia dasavleTiT – mtkvari, CrdiloeTiT – loWinis xevi; aRmosavleTiT – garejis mTa mwarewylamde; samxreTiT – mware wyali.
nagebis aRmosavleTiT da samxreTiT aris yaraiis didi veli, savse qurcikebiT, romelsac wlidanwlamde moinadireben [xolme] mefeebi.
mtkvris napirebze [aris] didi Wala, savse gareuli RorebiT, SvelebiT, daTvebiT, mglebiT da wvrili nadiriT, iremi – drodadro da xoxobi – mravali.
garejis mTaSi aris monasteri, kldeSi [332] gamokveTili senakebiT, satrapezoebiT, darbazebiT. [adgili] aris zamTarSi – Tbili, zafxulSi – grili. `naTlismcemelSi” zis arqimandriti, berTubanSi – winamZRvari. [adre] bevri monasteri yofila mwarewylamde – moweseebiT gavsebuli, xolo amJamad aris xuTi, [romelSic] mowese imyofeba. aq ar aris wyali, magram agroveben wvimisagan kldis WebSi da svamen mas. ar aris tye, mxolod – ZeZ
250
vi, romliTac xarSaven da acxoben. [aq] aris eklesiebi, Semkuli da moxatuli ZvelTaganve. monasteri daarsebulia daviTis – `aTcamet~ mamaTaganis mier, Semdeg Semkuli da gafarToebuli mefeTagan. nagebidan gaiyvana 94e mefe vaxtangma mtkvris arxi da am droidan Walebs qveviT mindvrebi nayofieri [gaxda].
yaraiis Walis qveviT, mtkvris napiras esaxlnen elni demurCiasanlu, [romlebsac HhyavT] uricxvi pirutyvi, radgan zamTarSi siTboTi, tyiTa da balaxiT uleveli aris es adgili. maTi pirutyvi Zovda garejis mTaze, sadac mravali mlaSe wyaro dis, romelic rgebs pirutyvs.
am mTaze aris TuTubo282 [da] kapari mravlad. rac elebi aRvwereT qarTlSi, zamTarSi am adgilebSi arian da zafxulSi adian yaiyulisa da palakacios mTebze.[isini] ahyara Sahnadirma da Caasaxla xorasans. esec sabaraTianos saspaspeto283 aris.
nagebis CrdiloeTiT, mtkvris napiras aris yaraRajis mTa, aseve nadiriani da xoxobfrinvelebiT savse. [aq] idga mefeTa [kuTvnili] jogi da [amitom] uwodeben sajogis Walas.
es adgilebi nagebis zeviT Zvelad iyo kuxeTisa, romelic dedam misca kuxoss, xolo nagebis qveviT iyo hereTisa, xolo amJamad uwodeben yaraias da aseve Zvel saxels – garejis mTas. [aq] saxloben somxiT – sabaraTianos mTavarni da aznaurni, rogorc aRniSnuli gvaqvs rukaze. [333] [isini] arian mSvidni, morCilni, brZolaSi gabedulebi, mSvenierhaerovanni, aseve qalebic – metad nazi.
xolo TaTrebi, romlebic aRvwereT, arian sunitebi, qceviT rogorc SeSvenis pirutyvTa mwyemsebs, magram mxneni da gabedulni brZolaSi, axovanni, mSvenierni. [maT] uwodeben Taraqamebs, radgan briyvebi da ucodinarni arian. aseve qalebic, mxolod – moSavgvremano, mamacni kacebze metad – cxeniTac da qveiTadac.
meoTxe saspaspetos aRwerameoTxe saspaspeto [aris] Tbilisidan taSiskaramde, mefis [gan
mgeblobaSi] myofi da SemosazRvrulia: aRmosavleTiT lilos sazRvriT, romelic avlebs xazs Sarobis lilosa aRmosavleTiT – samxreTisaken loWinamde, romelic omanisxevi ewodeba, aqi
251
dan gaivlis samgorsa da Cadivars Sua, mravalwyarosa da saTisWalas Sua da miadgeba berTubnis Reles, xolo lilodan CrdiloeTisaken miadgeba xevZmaras, xevZmari mtkvars miadgeba, xolo mtkvris napiri – mcxeTamde. samxreTiT – loWisxevi, gamoRma – krwanisis gora, Sindisisa da wavkisis gora, wyneTis gora da skvireTis CrdiloeTi mxare sxaldidamde da sxaldididan didgoris mTamde miyolebiT: eriqalis mTa, kldekari, erjevani, Toris mTa da gayolebiT nirianis xazi tbisyuramde; CrdiloeTiT – mtkvari da dasavleTiT, damCxeralodan sadgersa da Tors Sua, bakurianis mTamde da tbisyuramde. xolo Tbilisis samxreTiT mtkvars erTvis krwanisisxevi dasavleTidan, kumisisa da Sindisis mcire mTebidan gamomdinare.
Tbilisis aRweraTbilisi Sedgeba sami qalaqisagan: Tbilisi, kala da isani. maT
yofs mtkvari: kalas Caudis CrdiloaRmosavleTiT, Tbiliss – CrdiloeTiT da isans dasavleTiT da samxreTiT. kalasa da Tbiliss yofs sololakis wyali, romelic gamodis wavkisisa da kojris mTebidan; samxreTiT da aRmosavleTiT Caudis [334] kalas da dasavleTiT Tbiliss.
pirvelad [Tbilisi] iyo sofeli. 27e mefe varzabakuris dros sparsTa erisTavma aaSena Suriscixe mcxeTisaTvis. Semdgom gorgasalma Cauyara safuZveli, daCim – 34e mefem aqcia qalaqad da mefeTa taxtad, xolo murvan yrus Semdeg daangries xazarebma da aaSena amir agarianma. mcxeTis ESemcirebisa da misi aoxrebis Semdeg, bagratovanTa taxti umetesad iyo [TbilisSi].
TbilisSi kldidan modis cxeli wyali. [am wylebze aSenebulia] abanos eqvsi didebuli Senoba auzebiT. cxeli wyali modis uwyvetad. aq, TaborSi, yofila cixe, magram amJamad dangreulia. aq daasaxla Sasefim seidebi, amitom uwodeben sparselebi seidabads. [aq] yofila didi eklesiebi, magram amJamad dangreulia.
kalaSi aris cixe, aSenebuli maRal kldeze da Camodis galavniT sololakisxevidan mtkvramde. sololakisxevis kars uwodeben ganjiskars. maRal cixeSi aris gumbaTiani eklesia wminda nikolozisa da mefis sasaxle, diddidi mSvenieri dar
252
bazebi. 89e mefe rostomma galavani gaavlo kala cixidan xidisyuramde, datova da misca sparselebs. im droidan uWiravT maT. [man] TavisTvis samefod aaSena sasaxle sionis da anCisxats Sua, romelic gadakidebulia mtkvarze da yizilbaSTa stilisaa. 94e [335] mefe vaxtangma aaSena mSvenieri saxli,mTlianad sarkeebiani da mooqrovili, didebuli mxatvrobiT, laJvardiT da marmarilos kedlebiT, [magram] daangries osmalebma.
kalaSi aris gumbaTiani, RvTismSoblis didi da mSvenieri eklesiaA sionad wodebuli, romlis safuZveli dadva 34e mefe guramma, Semdeg daasrula vinme qvrivma, moqalaqeebma da 41e mamamTavarma adarnarem, xolo amJamad TiTqmis darRvevis piras misuli, ganaaxla da aaSena safuZvlidan gumbaTirTurT 94e mefe vaxtangma. [aq] zis episkoposi, mwyemsi Tbilisis samxreTidan qciisamde. aseve, aris jvaris eklesia, gumbaTiani, mSvenieri, romelic amJamad ganaaxla imerlisSvilma. aris [aq] anCisxati, didi, ugumbaTo, kaTolikosis [saydari] – dangreuli aaSena domenti kaTalikosma, qaixosros Zem, naTlismcemlis [saxelze]. [336] gumbaTi moarRvia 89e mefe rostomma, ganaaxla [gumbaTis garda] 94e mefe vaxtangma.
dabal cixeSi aris gumbaTiani eklesia, romelic amJamad carielia, agreTve sxva gumbaTiani [eklesiebi], sami uWiravT somxebs. karis saydrad ugumbaTo [eklesia] aaSena 89e dedofalma mariamma. 94e mefe vaxtangma aaSena kidev ori ugumbaTo [eklesia]. 90e dedofalma rodamSi aaSena erTi ugumbaTo [eklesia]. kidev 4 ugumbaTo [eklesia] amJamad uWiravT somxebs. xolo xidisyurSi Saismailma aaSena meCeTi. 89e mefe rostomma aaSena cixis gareT erTi [eklesia], Tavis sasaxleSi [kidev] erTi eklesia da ganjis karTan – erTi. urumebma qristes [aqeT] 1727 w. aRaSenes sami, magram daangria Sahnadirma.
isanSi, mtkvris napiras, cixeSi aris eklesia metexi, RvTismSoblisa, gumbaTiani, didi da mSvenierad naSeni, arqimandritis sajdomi. [dangreuli metexi] aaSena 66e mefe [337] dimitrim. 92e mefe ereklem misca sparselebs, amJamad uqmia. aq gadebulia xidi kalidan isanSi – cixidancixeSi. xidisyuris samxreTiT aris wminda abos saflavi, romelic ewama arabTagan TbilisSi. isnis
253
cixe yofila didi, romelic ganaaxles osmalebma qristes [aqeT] 1728s, magram darCaT dausrulebeli. isanSi aris erTi ugumbaTo eklesia, xolo gumbaTiani – ori. erTi ugumbaTo uWiravT somxebs. Zvelad mravali eklesia arsebula TbilisSi, kalasa da isanSi, magram amJamad dangreuli arian.
kalas galavani meored Semoavlo Sahabazma, radgan pirveli dangreuli [iyo], samxreTiT moavlo sololakis kldeze. dasavleTiT gaukeTes ori kari, CrdiloeTiT – ori kari. galavnis gareT [nawils] eZaxian amJamad gareTubans, sadac aris moedani. aq aris ori gumbaTiani da ori – ugumbaTo [eklesia], romelic uWiravT somxebs, xolo ori ugumbaTo uWiravT qarTvelebs. kalas aris romaelTa erTi eklesia da monazvnebi. amJamad [338] oTxive qalaqs uwodeben Tbiliss, xolo TiToeuls: kalaTbiliss, Tbilisseidabads da isanavlabars da is Tbilisis gareTubania. cixeSi da seidabadSi cxovroben mahmadiani sparselebi, xolo cixis gareT – umetesad somxebi, qarTuli zneCveulebebiT, da cota qarTvelebi. saxlebi naSenebia qvatalaxiT da galesilia gajiT, zogi sparsuli tradiciiT, zogi – qarTuliT. cixe, eklesiebi da galavnebi qviTkirisaa. hava aris mSvenieri da sasiamovno, xolo xalxi – mSvenieri da mSvidi. qalebi – friad keklucni. qalaqis irgvliv [aris] baRebi da vardnari mravali, yovelgvari xiliTa da yvaviliT savse. magram qalaqi viwroa. quCebi – ulamazo, zafxulSi cxeli, magram ara gausaZlisi, zamTari – civi, gazafxuliSemodgoma mSvenieri da lamazi. frinvelTa da nadirTa sanadiro [adgilebi] mravali da axlos. dasavleTiT, iSitutruqis kldeSi aris mTawmidis monasteri, amJamad – dacarielebuli.
Tbilisis samxreT aRmosavleTiT aris navTluxi. aq mtkvris napiras modis navTi, magram wylis siaxlovis gamo cotas iReben. Tbilisis aRmosavleTiT aris lilo. aq ar aris venaxi da xili mTianobis gamo. aq wyaroebic ar aris, magram miwa nayofieria mTis pirobaze, tbebi – patara, uTevzo da bayayebiT savse. [tbaSi] jdeba mravali wero da bati.
Tbilisis CrdiloeTiT aris didubis mindori, romelsac adre cxenisterfi erqva. Tbilisidan mcxeTamde [adgilebi] uwyloa, magram mosavliani. Tbilisis CrdiloeTiT aris lurji monas
254
teri, eklesia wminda giorgisa, didi, ugumbaTo, amJamad xucesis amara. vereze aris didi qvitkiris xidi, xolo vere wyneTamde baRebis simravliTaa Semkuli. [339] [Tbilisis] samxreTiT aris saburTalos veli. aq yofila veredan gamoyvanili arxi (ru), amJamad mis gareSe [es adgilebi] unayofo aris.
mis zeviT aris lisis tba, xolo mis dasavleTiT – sxaldidis mTa, kargi dasasvenebeli adgili da yovelgvari mSvenierebiT [Semkuli]. amis samxreTiT [aris] diRmis xeoba, romlis wyali gamodis sxaldidisa da saTovlias mTebidan da miedineba aRmosavleTisken, mierTvis mtkvars dasavleTidan. [igi] aris wodoreTamde venaxovanxiliani, xolo mis zeviT – mTiani.
samxreTiT aris diRmis didi veli, unayofo, magram balaxovani da zamTarSi [aq] sazrdoobs cxvari da saqoneli. naqulbaqevis zeviT aris devisnamuxlari – kldeSi gaWrili gza. mis zeviT – muxaTgverdi, mis zeviT, mcxeTis xidis samxreTiT, aris monasteri axal qalaquri, yovladwmidisa [RvTismSobelisa], ugumbaTo, karg adgilas. [adre] idgnen moweseebi. mis dasavleTiT [aris] qarTlisxevi, [romelic] gamodis missave mTidan da moedineba CrdiloeTisaken. aq aris cixe, romelic aaSena qarTlosma da uwoda Tavisi saxeli. [is] arasodes dangreula mterTagan da [murvan] yrus mosvlasac gauZlo. am adgilis gamo ewoda qveyanas qarTli. pirvelma mefe farnavazma aRmarTa aq kerpi armazi, Tavisi saxelis [mixedviT] da amitom ewoda am adgils armazi. aq [aris] dasaflavebuli qarTlosi da farnavazic – Tavisi kerpis win. am kerpis msaxurni [iyvnen] qarTvelni, xolo Semdeg es kerpi daamsxvria wmida ninom. qalaqi armazi mdebareobda aqedan naqulbaqevamde da mooxrda [murvan] yrusagan da mis Semdegac, xolo amJamad aris soflebi.
[340] mcxeTis zemoTis aRweraarmazis dasavleTiT aris cixedidi. mis dasavleTiT – Zegvis
xevi, gamodis sxaldididan [da], mierTvis mtkvars samxreTidan. aqauri Rvino da bali aris kargi. amis dasavleTiT [aris] niCbisis xevi, gamodis didgoridan, miemarTeba CrdiloeTisaken, erTvis mtkvars samxreTidan.
255
niCbisisaTvisniCbisSi aris didi Senoba da mcire monasteri, amJamad [aris]
xucesis amara. niCbisiswylis SesarTavTan aris kowaxuras foni – muxranSi gasasvleli.
kavTisxevisaTvisniCbisis dasavleTiT [aris] kavTisxevi, [romelic] gamodis
didgoridan, miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis mtkvars samxreTidan. qvaTaxevamde [xeoba aris] venaxiani [da] xiliani. qvaTaxevSi aris monasteri yovladwmida [RvTismSobelisa], gumbaTiani, mSvenernaSeni. [aq] zis arqimandriti. [es] adgili aris Semkuli, zafxulSi grili, wyaroiani. zamTarSi – Tbili. irgvliv tyiani mTaa. monasteri mravalSenobiania.
am [eklesiaSi] Sehyara Temurlengma moweseni da Seaba eJvnebi [romelnic ityodnen: `vai Cvens dedabrobasa, es ra gveJRarunebian!~] da gamowva yvelani eklesiaSi. dResac Cans iatakze xelebi, fexebi, Tavebi da sxeulebi. [eklesiaSi] veravin Seva fexsacmliT, aramed fexSiSveli [am adgilis] siwmidisaTvis. amis zeviT, didgoris kalTaze aris kavTis cixe, [341] aSenebuli maRal kldeze. kavTis qveviT am xevs erTvis botisisxevi. qvaTaxevwinarexis qveviT amave xevs erTvis gudarexisxevi. winarexis aRmosavleTiT da gomijuris zeviT aris monasteri lavra, gumbaTiani, mSvenier adgilas, amJamad – gauqmebuli. gudarexis xevSi, TvalivSi, aris mefeTa sasaxle, didi Senoba.
TeZmisaTviskavTisxevis dasavleTiT miedineba TeZmis mdinare, gamodis
Wvarebsa da Toris Sua mTidan da dedacixidan miedineba aRmosavleTisaken, Semdeg miedineba CrdiloeTisaken da uerTdeba mtkvars samxreTidan. aq, mtkvris napiras aris monasteri yovlad wmida [RvTismSobelisa], gumbaTiani, didi – metexi, kargad naSeni gorgaslisagan, saarqimandrito. amis zeviT aris sxertis Wala. Amis samxreTiT TeZmaze aris axalqalaqi. Aamis zeviT [aris] gumbaTiani eklesia – erTawminda, saswaulmoqmedi. amis aRmosavleTiT aris cxireTis cixe, nasasaxlevi mefeTa. erTw
256
mindis dasavleTiT mdinare TeZmaze aris dris cixe, mtkice, [aSenebuli] maRal kldeze.
krkonis aRwera[dris cixis] samxreTiT, TeZmis mdinareze, aris krkonis mon
asteri, gumbaTiani, Zalian mtkice da Seuval adgilas. aq aris didZali tyviis [sabado], amboben – vercxlsac. [aq] zis winamZRvari. am dromde aris TeZami venaxxiliT nayofieri. [342] amis zeviT – rogorc TrialeTi WvarebiTurT. rkonis zemoT xeveRrmaSi aris monasteri.
dedacixis aRweraamis zeviT, eriqalis mTis qveS aris dedacixe, kldeebiT
Semortymuli, Zlier mtkice. am mdinareSi ar aris Tevzi, garda kalmaxisa, xolo igi mravladaa. wyaldidobis dros [mdinareSi] Semodis kapoeti da drodadro – oragulic. gomidan metexamde aris sxertis Wala da [aq] aris mravali xoxobi.
xovlesaTvis TeZmis dasavleTiT aris xovles xevi, gamodis razmiTis mTi
dan, modis CrdiloeTidan da erTvis mtkvars samxreTidan. [adgili] aris venaxovani, xiliani da nayofieri. TeZmidan atenis wylamde [aris] doesis mindori, romelic irwyveba Tezis arxiT da aris Zalian mosavliani, garda brinjbambisa.
atenisaTvisamis dasavleTiT aris atenis mdinaris xeoba. tana gamodis
jamjamisa da sacxenisis mTidan, dris xevamde miedineba aRmosavleTisaken, merme miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis mtkvars samxreTidan. mtkvris samxreTiT dasavleTidan atenis wyals erTvis wedis xevi. wedisSi aris mcire cixe. es xeoba aris venaxovani, xiliani. aseve ateniswyals uerTdeba aRmosavleTidan veres xevi. aq aris cixe maRal kldeze. xeoba aris [343] venaxovanxiliani. veris dabis dasavleTiT, danaxvisis mTis ZirSi aris monasteri [RvTismSobelisa], kargi da mSvenieri. amis zeviT
257
[aris] ateni, mcire qalaqi, [romelSic] saxloben: qarTvelebi, somxebi da ebraelebi. didi cixe aSenebulia maRal kldeze.
goris cixis samxreTiT aris sacivi, rogorc myinvari, sadac saukeTeso Rvino dgeba. CrdiloeT mxares modis Tbili wyali, [romelic] hkurnavs kanze gamonayars. [aq] aris sxva civi wyaroc.
atenis samxreTiT aris monasteri sioni, gumbaTiani, kargad naSenebi. amJamad [aq] svamen axtalis nacvlad gadamdgar episkoposs, radgan igi gauqmebulia da aris misi nacvali.
sionis pirdapir, danaxvisis ZirSi aris [ioane] naTlismcemelis monasteri. danaxvisis maRal mTaze dgas wminda giorgis eklesia, [saidanac] moCans [mTeli] qarTli. amis zeviT tanas erTvis dris xevi, gamomdinare razmiTis mTidan. am mTis kalTebi tyiania, xolo Txemi – utyeo. aq aris xuTi adlis sigrZis saflavi jafirisa, romelic cxovrobda rostom mefis dros.
bobnaevis zeviT tanas erTvis Ruisxevi, gamomdinare sacxenisis mTidan. Bobnavamde es xeoba aris venaxovani [da] xiliani, mis zeviT – mTiani, viwro da mtkice kldiani, tyiani da cxeli. [aq] kowaxuris [mTeli] tyea. bobnavis zeviT, CrdiloeT mxares, aris kikanTaberis cixe, kldeebiT Semovlebuli, [saidanac] gamodis wyaro. [cixe] friad mtkicea. am cixis dasavleTiT, mTaSi aris wmida giorgis eklesia – axaljvari, saswaulmoqmedi, radgan [misi] karebi ar iketeba, mcveli arasodes [hyolia] da ver Sedis qurdi da verc nadiri. atenis [344] mdinareSi aris gemrieli da mravali kalmaxi, xolo sxva Tevzi ar aris.
wedisis CrdiloeTiT da goris pirdapir aris wmida giorgis saswaulmoqmedi eklesia, maRal goraze aSenebuli. wmida giorgis Tavi gamokveTilia jvarze, [amitom] uwodeben [mas] gorijvars. aq ar iyo wyali da 94e dedofalma rusudanma gamoiyvana [arxi] bureTis mTidan.
sacicianos aRwera xvedureTis zeviT damCxeralomdegorijvris dasavleTiT aris skris xevi, [romelic] uerT
deba mtkvars samxreTidan.am xeobis dasavleTiT aris xvedureTis xeoba. gamodis [igi] sacxenisis mTidan da uerTdeba mtkvars samxreTidan. orive xeoba aris venaxovani [da] xiliani.
258
xvedureTis dasavleTiT, yinwvisSi aris wminda nikolozis monasteri, gumbaTiani, didebulad da mSvenivrad naSenebi maRal adgilas; [aq] zis winamZRvari. amis samxreTiT, mTaSi, sarkeSi aris monasteri ugumbaTo, Zalian kargad naSenebi, xolo amJamad uqmi. yinwvisis dasavleTiT aris Zamis xeoba, [romelic] gamodis Toris mTidan da modis aRmosavleTisaken saglonis Walamde, aqedan miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis mtkvars samxreTidan. mtkvris napiras, samwverisSi aris didi cixe, xolo [cixeSi] – eklesia, kargad naSenebi. samwverisis samxreTiT ZamaSi uerTdeba imerxevisxevi, [romelic] gamoedineba sacxenisis mTidan.
aq aris Zamis monasteri, [romelic] amJamad [darCenilia] xucesis amara. imerxevis dasavleTiT, Zamaze aris mZoreTi – mcire qalaqi, mosaxleoba – somxebi da ebraelebi. cixe aSenebulia maRal kldeze – es aris Zamiscixe. am cixis qveS [aris] ciciSvilebis sasaxle. mZovreTis dasavleTiT, gveZineTSi Zamas erTvis muxaleTis xevi. [345] aq aris cixe. amave gveZineTis dasavleTiT uerTdeba abuxalos xevi. aq, maRal kldeebSi gamokveTilia mravali gamoqvabuli, masSi eklesiaa, kargi da kacTagan Seuvali simagriT. aqedan gadadis gza gujareTSi. am gzis dasavleTiT da qozifas zeviT aris klde, mSvenieri, yviTeli da brwyinvale, rogorc oqro. mis qveviT, mTaSi aris qozifas monasteri, ugumbaTo, kargad naSenebi – amJamad carieli. es xeoba gveZieTamde aris venaxovani, xiliani da mis zeviT – mTiani. mZoreTis CrdiloeTiT goras iqiT da samwverisis zeviT, wromSi aris yovladwminda [RvTismSoblis] monasteri, gumbaTiani, mSvenieri, mozaikiT Cawyobildaxatuli, da xucesis amara [darCenili]. amis qveviT mindors rwyavs Zamis arxi da anayofierebs [miwas]. wromis dasavleTiT aris miwobisxevi, mis dasavleTiT [ki] – krisisxevi, mis dasavleTiT – qciisxevi. es xeobebi aris venaxovanni [da] xilianni.
damCxeralidan Tbilisamde, mtkvris mxares mTamde [xevi] aris nayofieri, [modis] yovelgvari marcvleuli, romelic [zemoT] aRvwereT, brinjbambis garda. xili da venaxi mravalia; aqauri Rvino saukeTesoa mTel qarTlSi, gansakuTrebiT atenuri – saqarTvelos yvela Rvinoze saukeTeso. yovelgvari pirutyvic
259
mravladaa, garda aqlemisa. haeri – kargi da Semkuli, xolo mTis soflebi nayofiTa da pirutyviT iseTia, rogorc mTis Sesaxeb davwereT – tyiani, naZvianfiWovani da nadiriani. didigorisa da eriqalis [346] mTebi aris am adgilebis CrdiloeTi mxare da nadiriania, [oRond] eriqalis mTaSi aris sxvebze meti Txa. kldekaris dasavleTiT aris erjevanis mTa, maRali da TavSi – utyeo, [xolo] jvarebis mxares – tyiani. aq aris mravali didi da mcire nadiri, aq mTis Tavze aris wyaro, romelsac Tu metismetad gamaZRari dalevs, egoneba, rom TiTqos sami dRis uWmelia. es mTebi Semkulia mSvenierebiT. wromis CrdiloeTiT, mtkvris napiras aris daRalula mindori, SenobebiT da Zalian nayofieri. zamTarSi moukleblad aris pirutyvTaTvis balaxi, savsea sxvadasxva frinveliT, magram zafxulSi – gausaZlisi. Tbilisidan goramde mtkvris orive napirze aris Walebi, kldiani, nadiri da xoxobi – mravali. goridan damCxeralomde – flatoiani da Waliani, rogorc daRalula.
Torisa da axlandeli gujareTi aRweraWvarebis dasavleTiT da mZovreTis samxreTiT aris Toris
mdinare da xeoba, romelic gamodis Wvarebisa da am mTas Soris da miedineba dasavleTiT. mere momrgvaldeba CrdiloeTisaken sadgeris zeviT da uerTdeba mtkvars samxreTidan. amJamad [Tori] gayofilia sadgerad da gujareTad. am adgilebis kacebi yofilan Zlieri mebrZolebi, axlac mamacni arian. gomareTis zeviT Wvarebamde aris gujareTis xeoba. [aq] adre yofila mravali Senoba da eklesia, magram amJamad dangreulia. sofel gujareTis qveviT kimoTesubnamde284, Toris wylis orive mxares aris klde, romlidanac fiqalfiqal iWreba Savi, diddidi ficrebi, romliTac xuraven saxlebs.
[347] gujareTis CrdiloeTiT, maRali mTis Tavze, aris cixe ToTxami, saidanac Cans qarTli da imereTi. amis qveviT aris momwvaras cixe da mcire eklesia, xolo Senobebi – didi.
sarbielas zeviT, sarbielaxevis Tavze maRali mTis wverze aris alewis cixe, saidanac Cans qarTli da imereTi. es adgilebi iyo dausaxlebeli mcire nawilis garda, aaSena 94e mefe vax
260
tangma. aq ar aris venaxi da xili, garda mTis xilisa da mTis sxva nayofisa; Semkulia balaxyvavilebiT, tyiT da wyaroebiT, [aq] binadrobs mravali nadiri, wyali kalmaxiT [aris] savse. Toris wyals samxreTidan da CrdiloeTidan uerTdeba xevebi. amJamad aris tyiani, sadac Tavs iyris zafxulSi cxvarTa da pirutyvTa simravle tbisyuramde, vake da mSvenier adgilas.
qcia miedineba narianis SuaSi [da aris] kalmaxiT savse [amboben tbisyuris Sesaxeb, rom Tamar mefem aqcia tbad, radgan Cans arxis nakvalevi, romelic qciam daaqcia da axla uqmad aris].
es saspaspeto aris Semkobili mTebiT, bariT, pirutyvebiT [da] nadirfrinvelebiT. mosavali, romelic avRwereT, uxvi modis. kacebi da qalebi [arian] mSvenierni, mSvidni, morCilni, xolo zogierTebi – SfoTismoyvarulni, Zlieri mebrZolebi. samwysoebi [ekuTvnian] kaTalikoss. [aq] saxlobs oTxi mTavari da mravali aznauri. axla viwyebT sxvas.
mesame saspaspetos aRweramesame saspaspeto iwyeba mcxeTidan, xolo kaTalikosi radgan
mefesTan myofi aris da ekuTvnis meoTxe saspaspetos, amitom muxrani, ori aragvi, qsnisxevi da misi mamuli saspaspetosia.
[348] muxranma aseTi saxeli miiRo muxebisagan, radgan am adgilebSi aris tye, umetesad – muxnari. sazRvari muxranisa aris Zegviswylidan diRmis viwromde. amJamad aRmosavleTiT esazRvreba aragvi, samxreTiT mtkvari, CrdiloeTiT bodavis cixe da tanis mTa, dasavleTiT okamis gora, samxreTisaken mimarTuli xazi Savtyisa da wlevisa – kaspis bolomde.
mcxeTis aRweramcxeTa mdebareobs or mdinares Soris: samxreTiT Caudis mt
kvari, aRmosavleTiT – aragvi da aq Seikribebian. [igi] aaSena mcxeTosma, qarTlosis Zem da uwoda Tavisi saxeli. Semdgom gaxda didi qalaqi – uwodebdnen dedaqalaqs. mere [mas] galavani Semoavlo sparselebis erisTavma ardamma; manve aaSena cixe xidze CrdiloeTis mxares. aseve, armazidan mtkvramde aaSena galavani. aqedan iswavles qarTvelebma qviTkiris [damzadeba]. am qalaqSi
261
imyofeboda uxucesi mTeli saqarTvelosi da emorCilebodnen mas. Semdeg azonma galavani moarRvia, pirvelma mefe farnavazma kvlav [aRadgina] galavani da drodadro mefeebi [mas] amagrebdnen. mirianma Tavis baRSi aaSena mociqulTa xis eklesia, sadac daflulia uflis kvarTi, romelic Camoitana eliozma, da elias xaleni. 26e mefe mirdatma aRaSena moWrili svetis garSemo qviTkiris sveti da amitom ewoda eklesias sveticxoveli, da aRmarTa masze jvari, romelsac sdioda samkurnalo mironi da amJamad uwodeben samirones.
amis CrdiloeTiT mirianmave aaSena RvTaebamacxovris eklesia – samTavro, qviTkirisa, gumbaTiani, didebuli, sadac is dakrZales. iqve dakrZales agreTve 43e mefe – miri, gorgasalma [349] iq dasva episkoposi da axlac zis [aq] mTavarepiskoposi, mwyemsi rexulas zeviT did liaxvamde. vaxtang gorgasalma aaSena mcxeTa qviTkiriTa da didebulad Seamko igi. manve dasva aq kaTalikosi. Semdeg miwisZvriT daqceuli [qalaqi] aaSena71e mefe giorgim. Semdeg daangria Temurlengma, xolo isev aaSena 76e mefe aleqsandrem. [sveticxoveli] aris sigrZiT [ocdaaTi] adli da ganiT [ocdaaTi] adli, Zalian maRali. Semdeg Camovarda gumbaTi da daaSena 89e mefe rostomma, 94e mefe vaxtangma samirones kari Seamko oqroTi, miniT da vercxliT da [iataki] zeziT285 mofina. [aq] dasaflavebulni arian mefeebi gorgasali, daviT laSas Ze, dimitri Tavdadebuli, luarsab didi, svimon da giorgi (axlac asaflaveben, magram Seuferebeli aris).
aqve 31e mefe arCilma aRmosavleTiT, aragvis karze aaSena stefanwmindis eklesia. aq bevri eklesia yofila. magram [amJamad] dangreuli arian. SemorCenilia didi Senobebi, didi sasaxleebi, magram axla aRar aris qalaqi, aramed – daba, radgan [murvan] yrus [Semosevis] Sedegad [igi] mooxrda (amboben, aRar aRadgines qalaqi mahmadianTa Zaladobis gamo, raTa maT ar daepyroT da ar SeeginebinaT siwmindeebi). zamTari [aq] aris civi [da] qariani, zafxuli – cxeli, Sezavebuli haviT, mTebs Soris [mdebareobis] gamo, radgan aRmosavleTiT aris jvarzedaznis mTa, dasavleTiT – sarkineTis mTa, xolo samxreTiT – qarTlisa da karsanis mTa.
262
[350] muxranis aRwerasarkineTi aris mcxeTis dasavleTiT, sadac Turqebma aaSenes
Zlieri qalaqi, xolo aleqsandre makedonelis mosvlisas gaxvrites es mTa saxltbis [mimarTulebiT] da gaiqcnen kavkasiisaken. [es xvreli] Semdeg aleqsandrem daangria. aq aris mravali gamoqvabuli, gamokveTili kldeSi. es klde [gegoneba] qviTkiriT naSenebi. aq aris didi [da] gumbaTiani monasteri da masSi ormo, romelSic cxovrobda wminda Sio – 13 mamaTagani. aq axla zis arqimandriti. mRvimeSi aris wmida Sios saflavi – saswaulmoqmedi, romlis aremareSi ver bedavs nadiri monastris pirutyvis SeWmas. aq aris kidev didi eklesia, ugumbaTo, kargad naSenebi. amboben, rom Zvelad am adgilebSi cxovrobda 5000 monazoni. es mTa aris tyiani, Relexramiani, uwylo [da] yovelgvar nadiriani, garda irmisa. mtkvris samxreTi mxare umosavloa, xolo CrdiloeTi mxare – mosavliani, venaxxiliani. es mTa iwyeba mcxeTidan da grZeldeba goramde, [ufro zustad] alamde.
mcxeTas kveTs aragvi, moebmis zedaznis mTa da midis qisiyamde. xolo mdinare aragvi yofs qarTlsa da kaxeTs. am mdinares ewoda es saxeli TavisTavad, radgan moedineba Cqara, mogvis da imRvreva Savad: `xedav, ara gvis es wyali am xevTa?~, Tumca mdinare aris urgebi, Tevzi [351] ar aris, garda oragulis, isic drodadro. gamoedineba maRrandvaleTis qnoRos kavkasiis mTidan da cikaridan moedineba aRmosavleTsamxreTis Sua, gudamayris xevamde, xolo aqedan samxreTiT – mtkvramde. iqiT da aqeT [napirze] jRardlovani286 [da] eklovani Walebia – nadiriT, gareuli RorebiT da xoxobiT savse.
mcxeTis CrdiloeTiT aris beltis cixe, [romelic] aaSena ardam erisTavma. amis CrdiloeTiT aris RarTiskari – xevi Rrma da mSrali. mis CrdiloeTiT aris narekvavis mdinare, romelic gamoedineba alevis mTidan da miedineba samxreTisaken tyvilianamde, Semdeg – aRmosavleTiT, gamoivlis muxrans da uerTdeba aragvs dasavleTidan. aragvis dasavleTiT, narekvavze aris narekvavisave Wala, savse nadiriTa da xoxbebiT. mdinaris [napirebi] uJanamde aris venaxiTa da xiliT nayofieri. xolo narekvavis CrdiloeTiT, aragvis piras aris safurcle da safur
263
clis CrdiloeTiT, mTis Ziras – misaqcieli. amis dasavleTiT, mTis Ziras, wilkanSi aris RvTismSoblis gumbaTiani da mSvenieri eklesia, [romelic] aaSena mefe baqarma. [aq] zis episkoposi – mwyemsi muxranisa, orive aragvisa da bazaleTisa. tyvilianidan iso wilknelma, 13 mamaTaganma, wamoiyvana yavarjnis TreviT ru, romelsac Sromis gareSe mosdevda wyali da moiyvana wilkanSi da moedineba dRemde. dakrZalulia wminda iso aq, xolo min dori ir wyveba misi [gamoyvanili] ruTi da Zalian nayofieria. tyvili anis CrdiloeTiT, saburdianoSi aris mWadisjvris gumbaTi ani monasteri, xolo amJamad – uqmi. narekvavis SesarTavis da savleTiT, sarkineTis mTis CrdiloeTi kalTa qandacixis Ziramde aris venaxovani, xiliani, balaxiani da tyiani. cixisZirs Camoudis qsani. oZisamde [mdinare] aris muxranis, [xolo] oZisis CrdiloeTi gverdi – [352] qnisxevisa. cixisZiris samxreTiT aris mtkvris cixe, sarkineTisave mTaze, romelic aaSena 79e mefis kostantines Zem – bagratma. am cixis samxreTiT, mtkvramde da nasparsevamde aris nasparsevis mindvrad wodebuli [adgili]. rodesac TurqTa mosvlis dros [aq] dasaxldnen sparselebi, romlebic amowyvita aleqsandre didma, amis gamo daerqva es saxeli. [adgili] aris unayofo uwylobiT, magram zamTarSi – balaxiani da [aq] sazrdoobs cxvarTa da jogTa simravle.
mdinare qsani erTvis mtkvars CrdiloeTidan, cixis qveviT. cixisZirs zeviT qsans aRmosavleTidan erTvis Siosubnis wyaroswyali. SiosubanSi aris sasaxleTa didi Senobebi. [aq] osmalebma cixe aaSenes qristes [aqeT] 1730s. axla aris saxizari. amis CrdiloeTiT [aris] qsorisi. aq aris gayvanili arxi, romelic rwyavs am or mTas Soris [arsebul] mindors – sarkineTisa da cixebodavis mTebs Soris, da amitom Zalian nayofieria. mis zeviT [aris] oZisi, xolo qsnis dasavleTiT – irtoTezokamisa da CangilarbegTaTavis mindori irwyveba qsnisave arxiT da nayofieria. cixisZiris dasavleTiT, qsnis iqiT, iwyeba TxoTis mTa, romelzec mefe miriani qristianobaze moeqca. axlac aris aq jvaris niSani, romelic aRmarTa wminda ninom [da romelic iyo] svetisagan gamokveTili. am mTas ebmis wlevis mTa, [romelic] wagrZelebulia goramde. am mTebis samxreTiT qsnidan mtkvramde
da kaspamde aris aRaianis mindori – uwylo da unayofo, magram balaxiani da zamTarSi asazrdoebs cxvrebs da jogebs. mdinare qsanma es saxeli miiRo, radgan es mdinare aris sxva mdinareebis erTi ksani.287 mdinare sargebliania da Tevziani. Mmuxrani Zalian Semkulia siTboTi zamTarSi, [is aris] mefeTa sadgomi, balaxCalianlerwovani, zafxulSi – mSvenieri, kargagarakovani, civi wyaroebiT, haviT mSvenieri. baRCabaRebis, venaxisa da TeslmarcvlovanTa mosavali uxvia da nayofieri. pirutyvi, aqlemis garda, yovelgvaria da mravali, radgan zamTarSic balaxs Zoven. frinvelebi mravladaa rogorc [353] Sinauri, aseve gareuli, sanadiro [adgilebi] – dauleveli. [aq] saxloben gvarovani aznaurebi, kacebi – mamaci da mebrZoli, magram qurdni. pirvelad iyo mefeTa sadgomi, axla bagratis Semdeg uWiravs muxranbatons, masve aqvs aragvqsnis saspaspeto droSa.
aragvis pirisa da bazaleTis aRweraaragvis piras aris oxerxida, romelsac pirvelad ewoda xi
dari, sadac varzabaqarma aaSena cixe da ukan daixia kaxeTis xevidan aragvis piras. misaqcielidan da oxerxididan ananuramde aris venaxovani, xiliani. oxerxidas CrdiloeTiT aris bodornas gamoqvabulebi, gamokveTili [kldeSi] da cixe Zlieri. amis CrdiloeTiT [aris] uria, vaWari mosaxleobiT. mis CrdiloeTiT aris zanduklis xevi, mis zeviT veZaTxevis xevi. am xevisa da aragvis napiras aris ananuri. Zvelad iyo mcire eklesia, magram qristes [aqeT] 1704 wels giorgi erisTavma aaSena didi, gumbaTiani eklesia, gars Semoavlo qviTkiris galavani da maRal kldeze aaSena koSki da cixe. mas egona, [rom aaSena] TavisTvis da Tavisi STamomavlobisaTvis simagre, aramed [igi] eqca safrTxed da misi Zeebisa da naTesavebis mospobis mizezad. veZaTxevis dasavleTiT mTaze aris saferSeTi da alevi. alevi aris maRali mTa, Tavze – utyeo, xolo kalTebtyiani. igi grZeldeba samxreTiT oZisamde da CrdiloeTisaken – lomisamde. es mTa [erTmaneTisagan] hyofs qsnisxevsa da bazaleTs. alevis mTis wverze aris ugumbaTo eklesia, saidanac SeiZleba qarTlkaxeTis danaxva. [eklesiaSi] aris oqrosa da vercxlis xatebisa da jvarebis simravle
265
da eklesiis saWiro nivTebi didi odenobiT. karebi oqrosia, romelic gaukeTebiaT sparselebs [maSin], [354] rodesac aqedan xati wauRiaT da nanaxi saswaulis gamo gaukeTebiaT oqros karebi, daudgamT xarebSebmul urmebze da moutaniaT aq. am mTidan moedineba narekvavi.
am xeobas benisWilutamde ewodeba gremis xevi. [aq] ar aris venaxi da xili, [sxva mxriv] mosavliania. am simrgvaleSi aris bazaleTi, romelic mas ewoda dabis gamo. bazaleTs aRmosavleTiT sazRvravs aragvi, samxreTiT – bodavis cixe da tanis mTa, dasavleTiT – gremis xevi da alevis mTa, CrdiloeTiT – WarTalis mTa. aq aris bazaleTis tba, romelic duSeTis win mdebareobs. [tba] aris usargeblo da uTevzo, xolo wurbeli – mravali. aq mravali frinveli jdeba. tbis garSemo, muxranis mxares, aragvisaken – gremis mxares da ananuris mxares, aris soflebi venaxovani, xiliani da mosavliani, xolo uwylobiT ara mravalnayo fieri. dabebSi aris mcire wyaroebi. hava mSvenieri da kargia, kacebi – mebrZolni, qurdebi, avazakebi da RvTis ara moSiSni. wilknis mTis zeviT ananuramde umetesad tyiani, Relebianxramiani, xolo ananuris zeviT, aragvs erTvis dasavleTidan WarTalis xevi. mis CrdiloeTiT aris mTiulTkari – simagre mtkice; mis zeviT [aris] mefeTa nasaxlevi da xandosxevi, romelic gamodis lomisis mTidan [da] erTvis aragvs dasavleTidan.
gudamayris aRwera[xandosxevis] zeviT aragvs CrdiloeTidan erTvis gudamay
ris xevi, romelic gamodis kavkasidan gudamayars, xevsa da ZurZuks Soris.
gudamayris xeoba aris mtkice, mosavali aq iseTivea, rogorc mTis sxva adgilebSi da [kidev] ufro mwiri. kacebi da qalebi mTiulTa msgavsia, [isini kargi] xelosnebi arian, akeTeben mSvildebs, nakeTobebs – jixvis, Txisa da xaris rqebisagan.
[355] mTiuleTis AaRweragudamayrisxevis SesarTavis zeviT, dasavleTsa da Crdilo
eTs Sua aris mTiuleTi. mTiuleTs da qsnisxevs hyofs cxrazmi
266
sa da xandos lomisis mTa; gudamayris xevis zeviT, samxreTidan aragvs erTvis amirTxevi; aseve samxreTidanve erTvis CoxelTxevi. amis zeviT, cecxlisjvaridan erTvis aragvs cecxlisjvaridan xarxelTxevi. Amis zeviT aris naRvarevi, [sadac aris] mefeTa nasaxlaris didi Senoba. mis zeviT aragvs erTvis Rudosxevi. amis zeviT aris yovladwmida [RvTismSoblis] monasteri, [romelic] axla uqmia. es xevebi gamodian lomisis mTidan. monastris samxreTiT, mTis Tavze aris wmida giorgis eklesia, lomisad wodebuli [da amis gamo ewoda am mTas es saxeli]. [eklesia] ugumbaToa, masSi mravali oqrovercxlis xati da jvari aris gaxiznuli. samxreTiT [is] uyurebs qsans, CrdiloeTiT mTiuleTs. es mTa utyeoa da balaxyvavilovani, [mTis] kalTebi tyiania, Rudosxevis CrdiloeTiT, aragvs gaRma, aris sofeli xada, [aSenebuli] maRal kldeze da galavanSemovlebuli kldiTve. mis CrdiloeTiT aris cikara, adgili kldiani, garSemo 60 koSkiani. aq aris mcire eklesia. cikaras dasavleTiT gza gadadis xevSi. cikaras aRmosavleTiT aris didi Senoba – mefeTa nasaxlari. mis qveviT cikaras wyali orad iyofa da erTvis aragvs xarxelis zeviT da qveviT CrdiloeTidan.
CrdiloeTidan wamomarTuli kavkasi hyofs mTiuleTs gudamayrisa da xevisagan. mTiuleTi Semortymulia mTebiT. amitom [igi] mtkice da Seuvali aris. adgilebi uvenaxo, uxilo da mcire [356] mosavliania. baridan SemoaqvT tkbili, asxamen aqa da lomisaSi dgeba kargi Rvino, TeTri da tkbili. aq ar aris aqlemi, kambeCi da viri. aq aris cxvari – udumokudiani, Zroxa da cxenic cotaa siviwrovis gamo. hava aris Zalian kargi da mSvenieri, wyarowyliani da [garemo] mwvane. wyalSi bevria kalmaxi; [aq] xorci, Tevzi da frinveli gemrielia, puri noyieri, asevea qrTilic. kacebi [arian] haerovanni, mamacni da mebrZolni, erTgulni, briyvusaqcieloni, iaraRis moyvarulni, samosliT da iaraRiT koxta. qalebic mSvenierni, magaram ulazaTod Cacmulni. aq aris qva, romelic kldisagan fiqalfiqal iWreba da qvas sibrtyeze ayria muwukebis msgavsi, rogorc oqro da vercxli, an narevi, romelic Zlier brwyinavs. aseTi qviT aSeneben galavnebs garSemo da aris es Zvirfaseuloba maTSi.
267
xevis aRweramTiuleTis CrdiloeTiT aris xevi.xevSi gza gadadis xadis
dasavleTidan kavkasze. xevi aris dabali da utyeo. zamTarSi masze ver dadis cxeni Tovlis sididis gamo. zafxulSi [is] aris balaxiani da yvaviliani. mas uwodeben yels. xevis mdinares CrTiloeTidan erTvis xevi, romelsac uwodeben STasavals. aq aris TeTri wyaro, rogorc Tovli, da [aq] yria mravlad broli, gaTlilis msgavsi, romelic cviva kldidan. aq moipoveba broli, da romelic Cans wiTlad da Tu gatexav, SigniT aris wiTeli broli. xevis mdinares ewodeba aragvive CerqezeTamde da aq lomekismdinare ZvelTaganve, xolo amJamad uwodeben Tergs, [romelic] gamodis qurTaulis, zaxisa da maRrandvaleTis Sua aRmosavleTidan, kavkasis mxridan da miedineba aRmosavleTisaken Casavalamde. [357] Casavalis zeviT aris Truso – sam xevad. aRmosavleTiT [mas] aqvs xevi, dasavleTiT zaxa da maRrandvaleTi, samxreTiT – mTiuleTi, CrdiloeTiT – qurTauli da Semortymulia kavkasiT, garda xevis mxarisa. saxloben osebi [da] dvalebi. Casavalis qveviT uxvevs aragvi da miedineba CrdiloeTiT qistiswyalmde da miedineba Zlian swrafad. aseTi dinebis gamo am mdinareSi ar aris Tevzi, garda kalmaxisa. es xeoba aris Semortymuli kavkasiT, radgan dasavleTiT aris myinvari, mTeli kavkasis umaRlesi [mTa] da mudam yinuliani, kvercxis formisa. es mTa hyofs Tagaurs, Cims da xevs. aRmosavleTiT Zevs isev kavkasi, isic marad Tovliania, es mTa yofs qisteTs, ZurZuks da xevs. samxreTiT esazRvreba isev kavkasi da yofs gudamayars, mTiuleTs da xevs.
Casavalis qveviT, CrdiloeT mxares, aragvis dasavleTiT aris arSis cixe, kacis xelis gareSe AaSenebuli maRal kldeze, Semortymuli kldiTave myinvaris kalTaze da kacTagan Seuvali.
aRmosavleTidan, arSas qveviT aragvs erTvis aCxotis xevi. aq aris RuduSauris cixe, mcire, aramed Zalian mtkice. am xevidan gadadis gza gudamayarSi. mis CrdiloeTiT aris stefanwminda, kargi sofeli. mis dasavleTiT, aragvis iqiTa napiras aris gergeTi. mis zeviT, myinvaris kalTaze aris samebis monasteri, gumbaTiani. [is] iyo mcxeTis samkaulis saxizari, sadac esvena ninos jvari. [monasteri] aSnebulia mSvenivrad da mSvenier adgilas.
268
myinvaris Zalian maRal kldeSi aris gamokveTili gamoqvabulebi, romelsac uwodeben beTlems, magarm Zneli asasvleli aqvs, radgan gamoqvabulidan gadmokidebulia rkinis jaWvi da imiT adian. amboben, rom iq unda iyos uflis akvani da abrahamis karavi, [357] romelic dgas svetebisa da Tokebis gareSe da kidev sxva sac sakvirvels, magram me gavCumdebi.
[beTlemis] ZirSi aris kldeSi gamokveTili monasteri udabnod, axlac carieli. gergeTis qveviT, CrdiloeTisaken dasavleTidan erTvis gelaTis xevi, Zvelad ase wodebuli soflis saxelis [mixedviT], xolo amJamad uwodeben gveleTs.
gveleTis qveviT aragvs samxreTaRmosavleTidan erTvis aragvisave xevi, romelic gamodis gudamayrisa da ZurZukis kavkasidan, modis CrdilodasavleTs Sua da aris dausaxlebeli. am xevidan Zneli da saxifaTo gza gadadis ZurZukSi da qisteTSi, aseve gadadis gza gudamayarSic. am xevis qveviT, [sadac] xevi viwrovdeba kldeebiT, aragvis aRmosavleTiT, napirze aris daviTis cixe, aRmaSenebelis aSenebuli. mis qveviT, aragvis aRmosavleTiT, napiras [aris] dariela, mesame mefe mirvanis mier [aSenebuli]. [man] Seaba kari da Seqmna aq simagre xazarebisa da osebisagan [dasacavad], raTa amis qveviT veRar Semosuliyvnen (es saxeli aris `momrevi”). amis qveviT [aris] mefeTa nasaxlari: rodesac oseTze gailaSqrebdnen, aq Cerdebodnen.
xevis xeoba aris mosavliani xorbliT, qrTiliT, seliT [da] SvriiT STasavlidan gveleTamde. aq ar aris xili, garda mTis xilisa. aris kowaxuri, mocxari, kldis merseni288 da sxva balaxovani xilic. WalebSi aris vardi mravalfurclovani da wiTeli da mTis sxva mravali yvavili. pirutyvi mravali – rac eteva. aq cxvari udumo aris, jixvi da arCvi [jogjogebad] da mravali. frinvelTagan: SurTxi, gnoli, da zafxulSi – uricxvi mwye ri. amboben, rom aris oqros da vercxlis liTonebi. ar aris aq tye – ezidebian gveleTis qvemodan; hava – kargi da mSvenieri. kacebi arian mebrZolni, [359] Zlierni, mamacni, mSvenierni, rogorc mTiulni, magram eseni yvelaze umjobesni arian. sarwmunoebiT qarTvelebTan erTad arian, magram – misi umecarni.
269
qsnis-xevisa da misi mamulis aRweramdinare qsani moemarTeba oZis zeviT, bazaleTisa da alevis
mTis dasavleTiT, xolo gamodis qnoRodan, umuris kavkasiis SuaSi. [is] aRmosavleTisaken miedineba qarCoxamde, qarCoxis qveviT, samxreTiT, gaivlis muxrans da uerTdeba mtkvars. oZis zeviT aris monasteri xofa, ugumbaTo, didi, kargad naSenebi, axla – carieli. mis CRdiloeTiT aris mcire qalaqi – axalgori. mosaxleoba [aq] somxuria, xolo sasaxle – qsnis erisTavisa. mis zeviT, qsnis dasavleT napiras aris sofeli wirqvaliscixe. amis samxreTiT, bolsa da axaldabas Soris aris axaldabis cixe – amilaxorisa. wirqvals zeviT, CrdiloeTiT yanCieTSi, aris monasteri kabeni, gumbaTiani, kargad naSenebi, mSvenier adgilas, amJamad – xucesis amara. yanCieTis CrdiloeTiT, zebeyuris mTis ZirSi aris xadis cixe – mtkice. zebeyuris mTis Tavi utyeoa, xolo kalTebi – tyiani. es mTa cxviriviT aris CamogrZelebuli qsanSi dasavleTidan da alevis mTis cxviri – aRmosavleTidan, [amitom] aviwroebs kldeebiT qsans. am kldis qveviT mtkvramde qsani aris venaxovani, xiliani, mosavliani, rogorc sxvaTa [Sesaxeb] aRvwereT, xolo am kldis zeviT [aris] viwro da mWidro, uvenaxo, uxilo, mwiri mosavliTa da tyiankldianobiT [iseTi], rogorc sxva mTis adgilebi.
amave kldis CrdiloeTiT, saZegurSi qsans aRmosavleTidan erTvis xevi, [romelic] alevis mTidan gamodis. saZeguris CrdiloeTiT aris monasteri largvisi – wminda Teodoresi. [mas] aRmosavleTiT Camoudis qsani, [xolo] samxreTiT WurTis wyali. [monasteri] ugumbaToa, Semkuli yovelnairad, axla – xucesis amara. aq aaSena SanSem [360] cixe, magram TavisTvis usargeblid. mis CrdiloeTiT aRmosavleTidan qsans erTvis cxrazmisxevi, [romelic] gamodis lomisidan. es adgili mosavliania mTis adgilebis [pirobaze], am xevis zeviT, CrdiloeTisaken, qsnis napirze, lomisidan Camozidul kldeze aris qarCoxis cixe. [mas] samxreTiT Caudis qsani da aRmosavleTiT – xevi lomisis, mTidan gamomdinare. aqedan gza adis lomisis eklesiasTan da Cadis mTiuleTSi. qarCoxis dasavleTiT aris Jamuri. amJamad [aq] saxloben osebi. Jamuris SuaSi aris bercixed wodebuli cixe, romelic qsanze da kldeze dgas.
270
mTiuleTsa da amis Sua aris mTa – mudam Tovliani, utyeo, kalTebze mcire arynaliT. Jamuris mxares am mTaze aris Carigebuli mravali maRali, kargad naSenebi koSki. mosavali aqac iseTia, rogorc mTis sxva adgilebSi. cxvari aqac – udumo, [xolo] pirutyvi arc Tu mravali.
Jamuris samxreTiT aris mTa, [romelic] hyofs WurTsa da Jamurs, Tavze – utyeo, xolo kalTebi – tyiani da nadiriani. am mTis samxreTiT aris WurTis xevi, romlis wyali gamodis am mTidan da, sadac am wyals erTvis cxrawyaroswyali, iq, am or wyals Sua, aris cixe winkibe, Zalian mtkice. orive am xevs uwodeben WurTas, romelic midis aRmosavleTisaken da uerTdeba qsans monasterTan. aqauri mosaxleoba, [ise rogorc] qsnis xevisa da cxrazmisa, arian sarwmunoebiT qarTvelebi. WurTaSi mosavali iseTivea, rogorc mTis sxva adgilebSi. am sami xeobis kacebi da qalebi iseTni arian, rogorc davwereT mTiulTa [Sesaxeb], maTi msgavsni, oRond isini yvelafriT ukeTesebi arian, xolo eseni qurdebi, mZarcvelni [da] usircxviloni.
[361] qoloTqviTkiris AaRweracxarawyaros samxreTiT aris mTa, qsnidan isrolis xevis
mTamde, aRmosavleTidan dasavleTisaken [gagrZelebuli]. [mTa]Tavze utyeoa, xolo kalTebi – tyiani. am mTidan samxreTiT gamodis rexula. aq aris mcire cixe, xolo cixis qveviT – qoloTqviTkiri. esec aris mTis adgilebis [msgavsi] zaxoramde.
isrolis-xevis aRweraWurTis, cxrawyarosa da qoloTqviTkiris dasavleTiT aris
isrolisxevi. biyarisxevis zeviT aris qsnis mamuli. es mdinare aris mejvda, [romelic] gamodis Jamuris mTidan, midis samxreTiT sofel mejvdamde. Jamuris mTis kalTaze aris aSaturTkari da cixe. am xeobas, qoloTqviTkirsa da Jamurs yofs xaraulis mTa, [romelic mimarTulia] CrdiloeTidan samxreTisaken. [aris is] tyiani da nadiriani. mejvdas dasavleTidan, aSaturTkaris qvemoT erTvis merisxevi, [romelic] gamodis benderis mTidan. am xevis samxreTiT, maxasidan orboZlis mTamde wamozidulia mTa
271
tyiani da nadiriani. orboZali aris Tavze utyeo, xolo kalTebiT tyiani [da] nadiriani. orboZalze aris balaxi, romelsac Tu ara iqauri cxeni moZovs, im wamsve moklavs, aseve, misi Tivac klavs. aseTi balaxi am mTebze yvelgan bevria. orboZali grZeldeba benderis mTamde. meresxevis qveviT mejvdas aRmosavleTidan erTvis biyrisxevi, romelic gamodis usaneTidan. biyaris zeviT aris isrolisxevi – viwro, tyiani da mwiri, rogorc am mxris sxva mTebis adgilebi. orboZlis mTis samxreTiT, [362] mTis kalTaSi, ikorTaSi aris didi, gumbaTiani monasteri, kargad naSenebi, karg adgilas. [aq] zis arqimandriti.
gverdis Ziris aRwera[orboZlis] mTis samxreT mxares, jaraSnidan vanaTamde,
uwodeben gverdisZirs. es adgili aris venaxovani, xiliani, mosavliani. brinjbambis garda aq yvelafer xarobs nayofierad, rogorc [es] davwereT qarTlis [Sesaxeb], magram aqauri Rvino Txeli da momJaoa, Tumca sasmelad – sasiamovno.
patara liaxvis xeobis aRweraisrolisxevisa da Jamuris dasavleTiT aris patara liaxvis
xeoba. maT hyofs benderis, wiforisa da qnoRos mTebi. es mTebi mdebareoben CrdiloeTidan samxreTisaken kavkasamde. am mTebs esazRvreba aRmosavleTiT: isrolisxevi, WurTa da Jamuri; dasavleTiT – pataraliaxvi. patara liaxvi gamodis qnoRos zeviT, mcire tbidan da modis samxreTisaken fotorisamde, Semdeg sacxenis qvemoTamde dasavleTisaken, xolo Semdeg – samxreTisaken. vanaTSi liaxvs dasavleTidan erTvis geris xevi. [is] gamodis mSxlebis mTidan da miedineba samxreTisaken. aq saxloben osebi. [mas] vanaTiTurT uwodeben savaxtangos. vanaTis, sacxenisisa da beloTis zeviT [patara liaxvs] erTvis fotrisisxevi, Rrma da kldiani, Znelad gasavleli. [igi] gamodis gerisa da Suacxviris mTebidan. SuacxvirSi cxovroben osebi. Aam fotirisisxevis zeviT aris awerisxevi. Aaq aaSena SanSem TavisTvis cixesimagre, magram eqca galiad, radgan gamoiyvanes misi coli da dedawuli iqidan. mis zeviT, aRmosavleTidan uerTdeba liaxvs Sambianisxevi. [363]
272
[igi] gamodis Jamuris mTidan da miedine ba dasavleTisaken. am xevis zeviT liaxvs erTvis CabaxureTis xevi. [igi] gamodis geris mTidan, moedineba aRmosavleTisaken da dasavleTidan erTvis liaxvs. liaxvis SesarTavSi, orive wyals Sua, aris beyCos cixe. amA cixis zeviT aris qnoRo, [gayofili] sam xe obad: aRmosavleTidan, CrdiloeTidan da dasavleTisa da Crdi loeTis Suidan. qnoRos tba aris mcire, saidanac gamoedineba liaxvi. Aam tbidan vanaTamde liaxvis xeoba aris uvenaxo, uxilo, rogorc mTis xevebis [Sesaxeb] davwereT, da eseni ufro mwire – siviwrovis [gamo]. awerisxevis zeviT mTlianad osebi cxov roben.
maRran-dvalebis aRweraqnoRos CrdiloeT mxares aris mTa – didi kavkasi. am kavkasis
CrdiloeTisaken aris maRrandvaleTi. SemosazRvrulia es maRrandvaleTi: aRmosavleTiT – kavkasiT, mTiuleTisa da maRrandvaleTs Sua [nawiliT]; samxreTidan – kavkasiT, qnoRomaRrandvaleTis sivrciT; CrdiloeTiT – kavkasiT da mTebs Soris yvelaze dabali Tursozaxis [mTisa] da maRrandvaleTis sivrciT; dasavleTidan – kavkasidan Camoziduli mTiT [da] Jbasa da maRrandvaleTis sivrciT. Aaq, maRrandvaleTSi Tursosa da zaxis kavkasidan didi liaxvi miedineba samxreTsa da dasavleTs Sua. maRrandvaleTis samxeoba mosavliT iseTivea, rogorc am mxris mTis adgilebis [Sesaxeb] davwereT. Aaq saxloben osebi. qsnis mamulebi, romelTa [Sesaxeb] davwereT, arian mtkice mTiT, kldiT da tyiT. mTebi Semkulia yvavilebiTa da balaxebiT. kacebi – CaTvale, rogorc aragvisani, magram isini umjobesni [arian]. am mTebis adgilebSi, romelic aRvwereT, moedineba momlaSo, Zlier Aankara wyaroebi, saWmlis gadamamuSavebeli da momnelebeli, svamen iqaurebi da uwodeben veZas, rgebs pirutyvebsac da asuqebs [maT]. xolo ramdeni osi davwereT am adgilebSi, pirvelad [maT adgilebze] saxlebulan qarTveli glexebi. Semdeg [am adgilebis] mepatroneebs [364] gadmousaxlebiaT osebi, xolo qarTvelebi barSi Camosulan, radgan barSi mosaxleoba Semcirebula mterTa [Semosevebis] Sedegad. xolo am osebis Cveulebis [Sesaxeb] davwerT Tavis adgilas – oseTis aRweraSi.
273
meore saspaspetos da saamilaxvros aRweraviwyebT meore saspaspetos, Sida qarTlis marjvena nawilis
[aRweras], romelsac axla zemoqarTli [ewodeba]. misi sazRvrebi aris: aRmosavleTiT, rogorc davwereT, xazi kaspiidan wamosuli CrdiloeTisaken, romelic kveTs wlevas, Savtyes da midis qsnis kidemde da bolamde; samxreTiT – mdinare mtkvari; CrdiloeTiT, rogorc aRvwereT – qsnis mamulis sazRvari da Semdeg, kavkasi; dasavleTiT – Zirulas gaRma kolbeuris mcire mTa, romelic mihyveba CrdiloeT mxris perangamde, iqidan erwokudaramde da igive kolbeuris mTa xefinisxevsa da amaSukeTs Sua miyveba samxreTiT vertyvilamde; vertyvilidan xazi Cxerimelis dabis gamoqvabulamde, xolo iqidan maxvilis mTis gamWreli [xazi] – dviramde da bakulianis mTamde, xolo muxranSi TxoTis mTidan mohyveba mTa dasavleTisaken, mtkvris napiras qalaq goramde da ewodeba wlevis mTa, Semdeg – kvernaqi. am mTis CrdiloeTi mxare tyiania zeganamde, mis qveviT kvernaqi utyeoa goramde da samxreT mxares srulebiT utyeo, magram balaxiani zamTarSic da Tbili. [aq aris] maRali kldeebi da [maTSi] gamokveTili mravali gamoqvabuli. es klde [gagrZelebulia] aSurianamde ise, rogorc sarkineTisa, Semdeg – Tiri. wlevis mTas kveTs mdinare rexula, xolo qoloTqviTkiris qveviT miedineba lexura samxreTisaken da erTvis CrdiloeTidan mtkvars kaspSi. kaspi pirvelad aaSena qalaqad uflosma, [365] mcxeTosis Zem, da iyo qalaqi [murvan] yrumde, xolo axla aris didi daba. kaspis zeviT, wlevis mTaSi, mamebaSi aris monasteri TaTe stefanwmidelisa, 13 mamaTaganis aSenebuli. wminda TaTe daflulia iq. amboben amis [wminda] nawilis aRmosvlas, rogorc wminda Siosas, magram axla dekanozis mizeziT akrZalulia. axla [is] aris xucesis amara. mis zeviT aris cixe, saidanac osebma gorgasalis da gamoiyvanes. amis zeviT, xorxebTan, rexulas erTvis usistyis xevi, [romelic] gamodis mxurvaleTis mTidan. amis zeviT, rexulas aRmosavleTiT aris samTavisi – didi, gumnaTiani eklesia, aSenebuli didebulad. [aq] zis episkoposi, mwyemsi qsnisa da lexuras xeobisa. [is] aSenebulia 13mamaTaganis isidoresgan. [igi] aq aris dasaflavebuli. samTavisis CrdiloeTiT, WalaSi [aris] sasaxlis didi Senoba. Walis aRmosavleTiT
274
mTis ZirSi aris cxvilosis cixe. es mTa grZeldeba CrdiloeTisaken zebeyuramde da dasavleTiT useneTamde. [igi] aris tyiani da nadiriani. Walas zeviT aris daba rexi, romlis gamo iwoda [am saxeliT] es mdinare. am rexis aRmosavleTiT aris monasteri quabismani. [aq] zis winamZRvari. aqamde rexis xeoba aris xilianvenaxiani da nayofieri. amis zeviT qoloTqviTkiriTurT – rogorc sxva mTebis adgilebi. rexis dabis zeviT rexulas erTvis woldis xevi da yofs mas zemosxenebuli cxvilosis mTa. am mTis CrdiloeTiT aris woldi, samxreTiT berSoeTkirbali da sxvani. woldis xevi gamodis usaneTis mTidan. usaneTis mTis Tavze aris wminda giorgis ugumbaTo eklesia. am mTas amis gamo ewoda es saxeli. amis aRmosavleTiT, zemoT aris zaxori, zaxoris zeviT – cixe kaberi da am cixis zeviT – qoloTqviTkiri. xolo Walasa da rexis dasavleTisaken, mxurvaleTis zeviT, mTaSi aris monasteri, kargad aSenebuli – axla carieli.
[367] am mTis miyolebiT dasavleTisaken mejvdamde da did liaxvamde da kuernaqis mTis Soris [mdebare] didi mindori utyeoa, magram soflebSi aris baRebi, nigvznarebi da venaxebi mravlad. mindviris mejvdis aRmosavleTiT [mdebare nawili] irwyveba mejvdis arxiT. [aq] modis yovelgvari marcvleulis [mosavali], garda brinjbambisa. mTis Ziras soflebi aseve venaxiani da xiliania, aris yovelgvar pirutyvTa simravle, garda aqlemisa. am adgils amJamad uwodeben saamilaxvros. kaspis dasavleTiT mindori mtkvarsa da kvernaqs Soris aris aSuriani, uwylobis gamo unayofo ufliscixemde, aramed zamTarSi balaxiani, [riTac] sazrdoobs cxvarTa, cxenTa jogebis da pirutyvTa simravle da aris Tbili zamTari. aSurianis zeviT aris ufliscixe – kvernaqis gadmokidebuli kldis goraze, mtkvris napiras, romelic pirvelad aaSena uflosma, qarTlosis Zem, da iyo qalaqi Cingiz [xanamde] – axla dangreulia. aSenebulia sakvirvelad – kldeSi gamokveTili, didi darbazebi gamokveTilia kldidanve, didi gvirabi CaxvretiT gayvanilia mtkvrade; dasavleTiT aqvs maRali klde da masSi gamokveTilia mravali didi gamoqvabuli, magaram amJamad [maTSi] Sesvla SeuZlebelia. maTSi aris futkari. [aqedan] gamosuls eCveneba spalaSqarni, SubosanmSvildosanni,
275
cxenosanni salaSqrod mimavali, [rasac] miiCneven misnobad da uwodeben ufliscixes.
qalaq goris aRwera[ufliscixis] dasavleTiT aris qalaqi gori. man saxeli miiRo
didi gorisagan, romelic amozidulia aq, mdinare liaxvis napiras. am goras aRmosavleTiT esazRvreba kuernaqi, CrdiloeTiT – ruisis mTa, liaxvis dasavleTiT, romelic aseve kuernaqad iwodeboda; samsreTiT – bureTisa da gorijvris MMmTebi. am mTis [367] ZirSi, gorsa da mTas Sua moedineba mdinare mtkvari. qalaq goris dasavleTiT Caudis liaxvi da uerTdeba CrdiloeTidan mtkvars. ucnobia, vin aaSena pirvelad [igi]. `cxovrebaSi” sweria: erekle keisarma [mas] uwoda tonTio (romelic aris oqros mTa) da aqcia saganZuris samarxad. goraze aris didi cixe, dasavleTiT aris qviTkiris gvirabi, romelic Cadis liaxvamde. liaxvidan liaxvamde mixveulmoxveuli qalaqi 83e mefe svimonma waarTva osmalebs da daangria cixe. 89e mefe rostomis mefobaSi Sahsefim kvlav aaSena cixe da imdroidan ekavaT yiazilbaSebs. 94e mefe vaxtangis dros iyo carieli. Semdeg daipyres urumebma, Semdeg Sahnadirma daangria cixe. osmalTa, lekTa da yizilbaSTa Zalmomreobis gamo qalaqis [mosaxleoba] Semcirda. [aq] Senobebi umetesad qviTkirisaa, 8 eklesia – kargi da mSvenieri, oRond erTi – somxuri osmalebma daangries. aq 89e mefe rostomma aaSena sparsuli yaidis sasaxle didi baRebiT da sayvavileebiT, didi da mSvenieri wylis auzebiT. 94e mefe vaxtangma ganaaxla, magram osmalebma daangries. [es] adgili mSvenieria haviT, kargi wyliT, garSemo gaSenebulia mravlad venaxebi da baRebi. zafxuli zomieria, zamTari civi da qariania. sanadiro [adgilebi] gamoulevelia frinveliT, TevziT da sxviTac. xili da sakvebi – gemrieli da uxvad. saxloben qarTvelebi da somxebi. [isini] arian tanadni, haerovanni, mSvenierebi, amayebi da kargi moleqseni.
mdinare mejvdis aRwera biyramdeam cixis ZirSi liaxvs erTvis mdinare mejvda. biyramde mejvda
aris venaxovani [da] xiliani. aqeT da iqiT mravali sofelia, [368]
276
naTesisa da marcvleulis mosavliT nayofieri. goris zeviT berbukSi mejvdas erTvis svelneTis fSani. [mdinare] mejvdaze, ikorTisa da kirbalis mTis ZirSi aris daba mejvda, romlisganac miiRo saxeli am mdinarem. goridan CrdiloeTisaken, mejvdis zeviT, usaneTis mTis ZirSi aris wminda Tevdores monasteri, axla [mxolod] xucesis amara. amis zeviT, mdinare mejvdis dasavleTiT mTis ZirSi mSvenier adgilas aris bieTis monasteri. mas Caudis xevi, gamomdinare meris mTidan, [romelic] erTvis mejvdas dasavleTidan. bieTSi zis winamZRvari. bieTis zeviT aris maxisis xevi. aqobamde mejvdas xeoba [aris] venaxovanxilovani [da] mosavliani. amis zeviT aris bayari da isrolisxevi, rogorc aRvwereT.
didi liaxvisa da patara liaxvis aRwera vanaTamdegoridan mdinare liaxvis sigrZe aris maRrandvaleTamde
da moedineba maRrandvaleTidan, aRmosavleTidan dasavleTisaken meguTamde, meguTidan miemarTeba samxreTisaken goramde da goris cota qveviT uerTdeba mtkvars CrdiloeTidan. mdinare liaxvi aris sargebliani, rwyavs liaxvis aqeTa da iqiTa napirebs, moedineba swrafad da xmauriT, [napirebi] riyiania, [wyali] sasmelad margebelia da gemrieli, mudam civi, magram zamTarSi ar iyineba [dinebis] siCqaris gamo. [aq] Tevzi bevria. im velebze, romelsac liaxvi rwyavs, mTel qarTlSi yvelaze saukeTeso, gemrieli da TeTri puri [modis]. goris zeviT liaxvs erTvis gorisave Walisa da naWarmagevis wyali. NnaWarmagevi iyo mefeTa sadgomi da kargi sanadiro [adgili]. axla ewodeba karaleTi. adgili lamazia, Walianmindvriani, nadiriani da frinveliani, [369] magram goris zeviT aRar aris kakabi – mxolod cota adgilebSi TuRa ipoveba. goris zeviT, karaleTis pirdapir, liaxvis dasavleTiT, ruisis mTis ZirSi aris Tedowminda. cota zeviT dasavleTidan liaxvs erTvis varianis fSani da axaldabis [fSani]. aq iWeren yviTel, Zalian karg kalmaxs.
varianis zeviT liaxvs aRmosavleTidan erTvis patara liaxvi, amitom ewoda am dabas SerTuli. vanaTamde [liaxvi] aris venaxiani, xiliani, soflebiani da rwyavs goris zeviT velebs mdinare
277
mejvdisa da patara liaxvs Soris gverdisZiramde. SerTulis zeviT, patara liaxvis napiras, dasavleTiT, arbowmindis zeviT, aris arbowmindis saswaulmoqmedi eklesia. aRmosavleTidan patara liaxvs erTvis merisxevi. am xevze, aRmosavleTiT, orboZlis mTis kalTaze aris kulbiTis cixe. kulbiTis qveviT am xevs uerTdeba lafaCebis xevi, [romelic] gamodis orboZalidan. am xevs erTvis didi, [sasmelad] uaRresad margebeli snekvisxevi, romelic gamodis snekvidanve. [aq] aris snekvi, lafaCebi da merisxevi. merisxevis zeviT, CrdiloeT mxares, patara liaxvis napiras aris vanaTi. maRla goraze, snekvidan wamosul patara mTaze aris cixe. es mTa kulbiTidan vanaTamde yofs soflebs: sacxeniss, beloTs da patara liaxvs da miadgeba orboZals. [orboZals] CrdiloeTiT Caudis patara liaxvi, samxreTiT esazR vreba kulbiTi da vanaTi. dangreuli vanaTis cixe aRadgina SanSem. [370] [is] kvlav daangries sparselebma. cixis ukan CrdiloeTiT aris maRali qarafovani klde, [romelic] gadmohyurebs liaxvs, da kldeSi gamokveTilia mravali gamoqvabuli. SerTuls zeviT, did liaxvze meRvrekisSi aris ugumbaTo monasteri, [sadac] zis winamZRvari. meRvrekisis dasavleTiT, liaxvis gaRma, niqozSi aris eklesia RvTaebisa, didi, gumbaTiani, [romelic] aaSena gorgasalma da masSi daasaflava wminda raJdenis gvami. gorgasalmave aqcia [is] saepiskoposod da dasva episkoposi da zis dResac da [aris] mwyemsi kavkasielebis, dvalebisa – amJamad oseTad wodebulisa, [agreTve] glolaRebiTurT. Eeklesia aris didebulad naSeni, mSvenieri, karg adgilas [aSenebuli]. niqozis CrdiloeTiT, didi liaxvis napiras aris patara qalaqi cxinvali, karghaviani. [aq] cxovroben qarTvelebi, somxebi da ebraelebi. garSemo – baRvenaxovani, sakvebiT uzrunvelyofili. liaxvis gaRma, cxinvalis aRmosavleTiT iwyeba tyiani mTa da es mTa miemarTeba CrdiloeTisaken mSxlebamde. am mTis ZirSi, cxinvalis aRmosavleTiT, patara liaxvisaken aris eredvis cixe da masSi saswaulTmoqmedi eklesia wmida giorgisa. mis CrdiloeTiT, mTis kalTaze aris sxva patara cixe. eredvis CrdiloeTiT es mTa hyofs vanaTmerisxevsa da did liaxvs. aseve, eredvis CrdiloeTiT, amave mTaSi, cxinvalisaken, aris monasteri sabaw
278
minda – gumbaTiani, kargad naSenebi, kargsa da mSvenier adgilas, mravalSenobiani – amJamad xucesis amara. mis zeviT, amave mTaSi, aRmosavleTisaken aris udabno – maRal kldeSi gamokveTili gamoqvabulebi eklesiiT. [aq] kldis kuboSi asvenia mkvdari mowese anaforiT, dRemde uxrwneli. aq aris klde, sadac zamTarSi Tovli dneba, xolo zafxulSi yinavs da yinulad xmaroben.
qcxilovans zeviT, liaxvis dasavleTiT, aris TamaraSeni – mci re qa laqi, [romelSic] cxovroben somxebi, ebraelebi da qarTvelebi. TamaraSenis zeviT [liaxvs] erTvis Tirismonastris xevi. [371] am xevze, goris ZirSi aris aCabeTi – mefeTa sasaxle da cixe. mis dasavleTiT, mTaSi aris Tiris monasteri – ugumbaTo, magram Zalian kargad aSenebuli karg adgilas. [aq] zis winamRvari. aCabeTis zeviT, kexvSi, mTis kalTaze aris kexvis cixe. es mTa iwyeba qcxilovanidan dasavleTis mxrisaken, da grZeldeba CrdiloeTiT da kexvis zeviT [liaxvi] kldeTagan viwrovdeba da grZeldeba dasavleTiT da miadgeba perangis warmonazards wonisa da fawas mTebs Soris da kvlav cxinvalidan miemarTeba dasavleTisaken da miva beymaramde. xolo kexvis zeviT, siviwroveSi aris sverisaken gadasasvleli xidi da am xidis qveviT liaxvi angrevs mtkice xidebsac [ki]. goridan sveramde liaxvis orive napiras aris soflebi xilianvenaxianni, Rvino aris Txeli da momJavo – sasmelad mSvenieri.
kexvis aRmosavleTidan liaxvs erTvis sverisxevisa da qemerts Soris, [romelic] Camodis CrdiloeTidan, gamodis am [mTas] da geris mTas Soris. am mTis Tavze aris eklesia – sparsi wmida giorgisa da [aq] aris didi oqros xati, sparselebisagan damzadebuli mis mier Cadenili saswaulisaTvis; amJamadac xdeba saswaulebi. sveridan CrdiloeTiT wagrZelebulia tyiani mTa da sadac uxvevs liaxvi, es mTac mas miyveba da midis aRmosavleTisaken da miadgeba geris mTas. sveris xids zeviT dasavleTidan Camoedineba iTrafula da uerTdeba liaxvs. amis zeviT, gufTaSi aris nacixari. gufTis zeviT liaxvs uerTdeba mdinare fawa, [romelic] gamoedineba erwosa da am mTas Soris da miedineba aRmosavleTisaken. am xevs uerTdeba samxreTidan sxva xevi, romelic imave mTidan gamodis da modis aRmosavleTisaken. am
279
xevis SesarTavis zeviT fawas erTvis patarajavis xevi, [romelic] gamodis dvalTgoridan. amis zeviT, fawaSi [mas] erTvis soxosxevi; [372] soxosxevis zeviT fawaSive uerTdeba qeSelTis xevi; es xevebi gamodian dvalTgoridan. patara javasa da xwves Sua aris samxreTiT mdebare tyiani mTa dvalTgoridan fawamde. fawis SesarTavis zeviT aris sxlebi da java. javis zeviT liaxvs dasavleTidan erTvis xwvisxevi, [romelic] gamodis dvalTgoridan. xwvis pirdapir, liaxvis gaRma napiras aris sasunebeli miwa da friad cudi suni udis, magram es suni kurnavs qars, sevdas da kuWis aSlilobas, Tumca msunebels guli uwuxdeba am sunis [gamo]. xwvis zeviT, dasavleTidan liaxvs uerTdeba muguTis xevi, [romelic] gamodis dvalTgoridan. aq maRal kldeze aaSena cixe maCabelma, [romelic] daangries urumebma. muguTis cota zeviT liaxvi uxvevs da iq mas uerTdeba koSkisxevi. mis zeviT liaxvs uerTdeba rokisxevi. rokis zeviT liaxvsave uerTdeba bJisxevi da es xevebi gamodian dvalTgoridan da miedinebian samxreTisaken. xolo sadac bJisxevi gamodis kavkasidan, iq dabldeba zekaris kavkasi da zamTarzafxul gadadis gza zaxaSi da dvaleTSi. aseve, bJis zeviT, samxreTidan liaxvs erTvis mSxlebis xevi, romelic gamodis geris mTidan. amis zeviT aris maRrandvaleTi, romelic [ukve] aRvwereT. sveris zeviT rac liaxvis xeoba aRvwereT, aris uvenaxo da uxilo. aq saxloben osebi da dvalebi. mosavali – mTis adgilebis [Sesabamisad] da pirutyvic – aseve. qcxilvanis dasavleTiT, zemoxsenebuli mTis ZirSi aris Tixrevisxevi, romelic gamodis Zaridan da miedineba samxreTisaken, magram mindvrad veRar mdinarebs. tbeTis zeviT aris nacixari. amis zeviT, dudeTSi, moipoveba Savi qva. am qviT xuraven eklesiebs [misi] sibrtyisa da simsubuqis gamo. qcxilvanis [373] xeobis kacebi [arian] mSvenierni da lamazni, mebrZolni, samarcxvino qcevis mdevnelni, amayni [da] erTgulni. [aq] saxloben Tavadni da aznaurni; qalebic aseve miiCnieT.
gorisa da liaxvis [zeviT mxaris] aRweragoris dasavleTiT aris ruisis mTa, tinis xidiT [da] Tedo
wmidiT sasireTamde da mtkvramde, mcire adgilebSi tyiani,
280
saxnavi da nayofiermosavliani, uwylo, mxolod adgiladgil moedineba patara wyaroebi. mtkvris napirebi – xramiankldiani. am mTis dasavleTiT, mtkvris napiras aris urbnisi. qalaqi aaSena uflosma, qarTlosis Zem, da iyo [aq] qalaqi [murvan] yrumde, xolo amJamad aris didi, ugumbaTo eklesia, zis episkoposi, mwyemsi didi liaxvisa da im [adgilebisa], romelic liaxviT irwyve ba. dangreuli [qalaqi] aaSena da ganaaxla 94e mefe vaxtangma da Seamko misi wminda stefane pirvelmowamis xati da Semoavlo qviTkiris [galavani]. urbnisis dasavleTiT, dudeSi, mtkvris napiras modis Zalian didi wyaro, romelic abrunebs did wisqvilebs zamTarSic, radgan [is] ar iyineba.
urbnisis samxreTiT, ruisis mTis ZirSi aris didi sofeli ruisi da RvTaebis eklesia – gumbaTiani, didi da didebulad naSeni. [aq] zis episkoposi, mwyemsi ruiss zeviTa qarTlisa lixtaSiskaramde, da amJamad mwyemsavs [agreTve] xeobas da sadgers, radgan mawyvereli aRar aris. [ruisi] daangria langTemurma. es eklesia aaSena 76e mefe aleqsandrem. Semdeg kvlav ganaaxla da [374] Seamko 89e dedofalma mariamma. ruisis mTis samxreTiT [mdebare] mindori niqozamde da liaxvidan dvaniswylamde irwyveba liaxvis ori arxiT, romelic Tamar mefes gauyvania. [aq] yvelafriT nayofieri mravali sofelia. salTvisis arxi ganaaxla 94e mefe vaxtangma, magram amJamad uqmad aris. ruisi aris uwylo, mxolod erTi wyaroTi, romelic eklesiasTan modis. aq sargebloben am arxis [wyliT] da urbnisamde mindorsac miTive rwyaven.
dvanis-wylis aRweraruisis dasavleTiT aris dvaniswyali. is gamodis Tiris mo
nastridan wamozidul mTidan, miedineba CrdiloeTidan samxreTisaken da erTvis mtkvars CrdiloeTidan. [dvanis wylis] aRmosavleTiT, breTSi aris ugumbaTo monasteri, romelic daarsa pirosma, 13 mamaTaganma da TviTonac aq aris dasaflavebuli. amJamad [monasteri] xucesis amaraa. breTis dasavleTiT wveredan iwyeba kvernaqis mTa da midis Wiswyalamde, [im adgilas], romelsac ewoda cecxlisjuari. wveris qveviT, aradeTSi aris Wia mari
281
amuli, romelic kurnavs brazianis nakbens wasmiT. Aamis CrdiloeTiT da [dvanis wylis] dasavleT napiras, dirbSi aris monasteri, sadac zis ierusalimis jvaris monastris arqimandriti, magram qarTlis mefeebi aq qarTvels svamen. igi mamulebs flobs mTel saqarTveloSi da mosavals [aqcevs] vercxlad da gzavnis ierusalimSi. Amis zeviT, dvanSi am wyals erTvis Woliburisxevi. Aam xevis zeviT am wyals erTvis [375] wunarisxevi. wunarSi aris gumbaTiani eklesia, [romelic] axla gauqmebulia. wunarisxevis zeviT, erkeTSi aris eklesia, romelSic dganan berZeni monazvnebi mTawmididan. Aaq am wyals dasavleTidan erTvis nulisxevi. nulSi aris cixe. Aam xevis zeviT aRmosavleTidan erTvis [dvaniswyals] yornisisxevi, [romelic] gamodis Zaris mTidan. yornisSi aris kldis gamoqvabulebi koSkebiT, magram daangries lekebma. Yyornisis zeviT, worbisSi am wyals erTvis xtanisxevi. worbisis zeviT am wyalze, mTaSi aris saqarTliscixe – mtkice. Ddvanisxeoba aris venaxovani, xiliani, yovelgvari marcvleuliT nayofieri.
fcis-wylis aRweraDdvaniswylis dasavleTiT aris fciswyali, romelic gamoedi
neba loxoisperangas mTidan, modis samxreTisaken da uerTdeba mtkvars CrdiloeTidan. mtkvris napiras aris qvenatkoca, [xolo] mis zeviT – berZenauli. amis zeviT am wyals uerTdeba dasavleTidan tkocis xevi. fcis zeviT am wyals uerTdeba aRmosavleTidan RoReTisxevi, [romelic] gamodis lebeuris mTidan. amis zeviT, avlevSi am wyals dasavleTidan uerTdeba breZiswyali. [aq], breZaSi aris patara cixe. es wyali gamodis perangadan, modis samxreTisaken breZamde [xolo] Semdeg aRmosavleTisaken. abanoSi am wyals uerTdeba waRvlis wyali, xolo breZaSi uerTdeba abanoswyali. is gamodis mSvildauris mTidan. orive uerTdeba brZeniswyals dasavleTidan. abanoSi modis Tbili wyali, [romelic] kurnavs qariT daxuTulebs da bugrmuwukianebs. breZis CrdiloeTiT, atocSi aris wmida giorgis saswaulmoqmedi eklesia. avlevis zeviT, fciswylis aRmosavleTiT aris oqonas monasteri – didi, gumbaTiani, magram ucnauri, radgan miwisZvrisagan [376] CrdiloeTisaken gadaxsnili dgas da ar ingreva. [is] mSvenier da wyaroian
282
adgilas dgas. aq aris nigozi, romelsac Tu gatexav, [naxav], rom naxevari misi aris nigvzis lebani, xolo naxevari – Txili.
metexisa da fciswylis dasavleTiT, TiRvaSi aris jvaris monasteri, romelic aaSena [daviT] aRmaSeneblis asulma Tamarma. [is aris] gumbaTiani, didad mSvenieri da kargad naSenebi. [mis] garSemo mravali Senobaa; amJamad [darCenilia] xucesis amara. mis CrdiloeT mxares aris ZaRina. aq aris vercxlis liToni, magram usargeblobisaTvis miatoves. aqve, mdinaris napiras aris muxauri. [mis] mosaxleobas [Seadgenen] ebraelebi da somexi vaWrebi. muxauris bolos fciswyals uerTdeba xtnasxevi. ZaRinaSi aris cixe da sasaxle. fcisa da dvanis wylebs yofs lebeuris mTa, romelic iwyeba sofel fcaSi da gawolilia xtanamde samxreTidan CrdiloeTisaken. [igi aris] tyiani da nadiriani. muxauris zeviT, fcisa da oyoriswylebs Sua aris oJoris monasteri – ugumbaTo, lamaz adgilas, amJamad xucesis amara. xtanis zeviT, mTaSi aris eklesia, gomarTad wodebuli – amJamad carieli. aqedan gza midis loxisis mTaze, [Semdeg] perangas mTaze da gadadis imereTis WalebSi.
alis-wylis aRwerafciswylis dasavleTiT aris aliswyali, [romelic] gamodis
lixis mTidan, modis samxreTisaken da mtkvars erTvis CrdiloeTidan. am SesarTavTan aris daRalula. mtkvris napiras, samxreTiT aris somaneTi, xolo somaneTis samxreTiT aris vaya, vayas zeviT aris nabaxtevi da [iqve] nacixari, somaneTsa da qvedatkocas Sua aris moxisi – didi sofeli cecxlisjvris mTis ZirSi. misi mindori uwyloa mtkvramde, magram yovelgvari marcvleuliT – mosavliani. nabaxtevis zeviT aliswyals erTvis briliswyali, [romelic] gamodis brilSi erTi wyarodan da [377] abrunebs wisqvils. aq, brilSi moipoveben Zalian karg, moTeTro kaJs CaxmaxisaTvis. Bbriliswylis SesarTavis zeviT, aliswyalze, dasavleTiT, kldeze aris ali – patara qalaqi, [sadac] saxloben somxebi da ebraelebi, qarTvelebi – cota. gazafxulSemodgomaze – Wyapiantalaxiani, zamTarSi – civi, zafxulSi – cxeli, magram haviT – kargi da xalisiani. alis zeviT, lixis mTis kalTaze aris alis cixe. cixis ukan, mTaSi aris sofeli uwlevi. aq akeTeben
283
Wurebs RvinisaTvis – yvelaze umjobess. amave cixis zeviT aliswyals aRmosavleTidan erTvis WeraTxevisxevi – uSenobo289. am xevs zeviT, ulumbaSi aris monasteri – ugumbaTo, didi, didebulad naSeni, miqael 13mamaTaganis aSenebuli. miqaelic iqve aris dasaflavebuli. [aq] zis winamZRvari.
suramis-wylis aRweraaliswylis dasavleTiT aris suramis wyali, [romelic]
gamodis lixis mTidan da CrdiloeTidan uerTdeba mtkvars osiauris zeviT. aq mtkvris napirze aris suramis Wala daRalulidan Solamde, romelic gakafa 94e mefe vaxtangma da gaaSena soflebi. osiauris zeviT, xaSurSi suramiswyals aRmosavleTidan erTvis qemertiswyali, [romelic] gamodis lixis mTidan. am xevis SesarTavis CrdiloeTiT, Sandaras dasavleTiT aris surami – mcire qalaqi, romlis mosaxleni arian qarTvelebi, somxebi da ebraelebi. [aq], SuaSi, maRal kldeze aris mtkice cixe. [es adgilebi] haviT aris mSvenieri da mxiaruli. suramis zeviT, samxreTidan am wyals uerTdeba uTxvisxevi. mis zeviT, itriaSi aris monasteri yovladwmida [RvTismSobelisa], ugumbaTo, didebulad naSenebi, amJamad xucesis amara. suramis bekamidan iwyeba maRali gora, [romelic] grZeldeba dasavleTiT wifamde da lixamde. am mTis samxreTiT aris bekami, teZeri – Solamde, CrdiloeTiT – suramis xeoba. mdinare Sola [378] gamodis lixis mTidan, midis aRmosavleTisaken [da] uerTdeba CrdiloeTidan mtkvars. Solas napiridan gaiyvana arxi 94e mefe vaxtangma, radgan es mindori uwylo iyo, da gaakeTa wisqvilebi, [agreTve] svamen pirutyvni. Solas napiridan dasavleTiT, Solisave napiras aris qviSxeTi – zafxulSi saamo haviani da mSvenieri, zamTarSi – civi, qariani da cudi. qviSxeTis zeviT, Solaze, cixisZirSi aris cixe. qviSxeTis samxreTiT, mTis ZirSi, mtkvris axlos, aris daba taSiskari. mdinare liaxvis aqeT taSiskaramde rac mdinarexevebi aRvwereT, uwodeben froneTa, garda Solasi. am froneTaSi Semodis wyaldidobis dros mravali kapoetni, drodadro – oragulic. Mmcirewylianobis dros [mdinareebSi] aris mravlad wvrili Tevzi, xolo mTis mxares – kalmaxic – mravali [da] gem
284
rieli. adgilebi goris zeviT aris mosavliani venaxiT, xiliTa da yovelgvari marcvleuliT, garda brinjbambisa. akeTeben [aq] cotaoden abreSumsac. yovelgvari pirutyvi mravladaa, garda aqlemisa, magram zamTarSi ara imdeni, rogorc aRvwereT somxiTsabaraTianos Sesaxeb, radgan zamTarSi sami Tve Tovli devs, [xolo] zafxulSi Tibaven [cota] Tivas – miwis saxnavad [gamoyenebis] gamo. [saTibi] mTaSi arasakmarisia. hava mSvenieria da saamo. aqauri sasmeli da saWmeli ufro gemrielia, vidre sxva adgilebSi. kacebi arian lamazni, amayebi, mamacebi, SemarTulebi, mxiarulebi, uxvni [da] stumarTmoyvareni. qalebi – iseTive, rogorc sxvaTa [Sesaxeb] davwereT. [aq] saxlobs mravali mTavari da aznauri.
mTisgadaRma [mxaris] aRwerasuramis dasavleTiT, lixis mTis SuaSi aris sofeli fona.
fonadan gamodis mdinare Cxerimela [379] da miedineba dasavleTsa da samxreTs Sua meboZiaris zemomde. mis qveviT, dabis gamoqvabulamde ekuTvnis qarTls. meboZiaris zeviT Cxerimelas erTvis Crdilisxevi. am Crdilisxevs samxreTidan erTvis nunisisxevi, romelic am mTas da xeobas Sua mTidan gamodis. CrdiloeTisxevi gamodis mcire liaxvis mTidan, romlis iqiTa mxridan gamoedineba Sola. nunisSi aris eklesiamonasteri, mSvenieri, lamaz adgilas; [aq] zis winamZRvari. es xevebi venaxovani [da] xiliania.
xefinis-xevis aRwerafonas zeviT da suramis dasavleTiT lixis mTidan gamodis
xefinisxeviswyali da erTvis aRmosavleTidan Zirulas, xolo Zirula gamodis perangas mTidan da miedineba Rodoramde samxreTisaken da iqidan momrgvalebiT – dasavleTisaken. [is] vertyvilamde ekuTvnis qarTls da vertyvilidan nadaburamde uwodeben xefinisxevs. mis zeviT aris ulumbis monasteri, magram misakuTrebuli aqvT imerlebs, Tumca axlac aZleven cvilis, zeTisa da sakmevlis fass. vertyvilas uerTdeba samxreTidan vertyvilisave xevi. vertyvilasa da amaSukeTs Sua aris patara
285
mTa – mierTebuli kolbeuris mTasTan da aris axlandeli sazRvari qarTlsa da imereTs Soris. vertyvilis xevis zeviT erTvis Zirulas bJinevisxevi. aq, samxreTiT aris monasteri geTsamania – gumbaTiani, kargad naSenebi, sawinamZRvro. mis zeviT – grigaleTis xevi, [romelic] erTvis Zirulas. mis zeviT xefinisxevis wyals erTvis xevisjvrisxevi. mis zeviT amasve erTvis waqvisxevi. [CamoTvlili] xevebi yvelani [Zirulas] erTvian samxreTidan da gamomdinareoben fonas gamdinare Cxerimelisa da xefinisxevis Sua mTidan, saidanac fona gamodis. xefinisxevis xeoba aris [380] mosavliani, venaxovani [da] xiliani. qrTilovanTagan aq aris Romi, [aris] xurma [da] wabli, rogorc mTis gadaRmis – qviSxeTis dasavleTis [Sesaxeb] davwereT, isinic iseTive miiCnieT. [aq] aris cxvari udumo, Tesaven bevr siminds. xolo es adgilebi, romlebic aRvwereT lixis mTis midamoebSi, iseve miiCnie, rogorc imereTi aRvwereT.
mtkvris xeobis aRwerataSiskaris samxreTiT dasavleTidan cxvirebis msgavsad
Camowolilia maxvilis mTa da aRmosavleTidan yerZenismTis wveri da aviwroebs mtkvars kldiT. aq SeviwroebulSi aris gasasvleli kari da masze [agebuli] koSki – qarTlidan xeobaSi savali. amis gamo ewoda [mas] taSiskari (es aris qvis kari). amis pirdapir samxreTidan erTvis mtkvars sarmaniSvilisxevi, [romelic] gamodis yerZensa da am Sua mTidan. amis dasavleTiT aris axaldaba – patara qalaqi – saxloben mtkvris iqiTa da aqeTa napirebze qarTvelebi da ebraelebi. aq aris mtkice xidi. axaldabis samxreTiT, maRal kldeze aris cixe – didebulad naSeni da mtkice. axaldabis qveviT mtkvars erTvis CrdiloeTidan neZvisxevi, romelic gamodis am da mTis gadaRma Sua mTidan. kvlav axaldabis zeviT mtkvars samxreTidan erTvis qimereTisxevi, [romelic] gamodis yerZenis mTidan. qimereTisxevis zeviT mtkvars samxreTidanve erTvis korTaneTisxevi, [romelic] gamodis igive mTidan. CrdiloeTidan mtkvars erTvis zanavrvilis xevi, [romelic] gamomdinareobs am da mTisgadaRma Sua mTidan.
286
sadgeris xeobis aRweraam xevis zeviT mtkvars samxreTidan erTvis Toriswyali. am
SesarTavis samxreTiT aris sadgeris wmida giorgis eklesia. mas aRmosavleTiT Caudis mdinare Tori, xolo dasavleTiT – Savwyali, [romelic] gamodis bakulianisa da kodianis mTidan [381] da erTvis mtkvars samxreTidan. gomareTamde Savwyalsa da Toriswyals amJamad uwodeben sadgerisxeobas. sadgeri aris mtkice da Seuvali. dangreuli eklesia aaSena da misi xati Seamko 94e mefe vaxtangma. sadgeris zeviT, dasavleTiT aris sofeli Tori, mis zeviT – cixisjvari da dasasvleTisaken misi cixe Savwyalze. sadgeris zeviT Toriswyals samxreTidan erTvis bakulianiswya li, gamomdinare bakulianis mTidanve. aq, Toriswylis napirze, aRmosavleTiT, kimoTismanSi3 aris monasteri – gumbaTiani, kargad naSenebi, mSvenier adgilas. [aq] zis winamZRvari. sadgeris xeoba aris uvenaxo, magram mosavliT, rogorc gujareTis xeoba aRvwereT, esec iseTive nayofieria, [aseTive] mTebiT, nadiriTa da pirutyviT. kimoTismanis qveviT, Toriswylis aRmosavleTiT napirze aris uznarianis cixe, Zalian mtkice.
imave xeobis aRweraxeobaSi mtkvars CrdiloeTidan erTvis eSmakTubnisxevi,
gamomdinare am da mTis gadaRma mTis Suidan. amis zeviT, nuaSi [mtkvars] erTvis Savwyali. nuas zeviT, Walis pirdapir, samxreTidan mtkvars erTvis dRvaSisxevi, [romelic] gamodis kodianis mTidan. mis zeviT, mtkvris napiras, samxreTiT aris petrescixe, Zalian mtkice da Seuvali mterTagan. am cixes dasavleTidan Caudis yverbilisxevi, [romelic] erTvis mtkvars samxreTidan, [xolo] gamodis kodianidan. cixis pirdapir mtkvars CrdiloeTidan erTvis likanisxevi, [romelic] gamodis maxvilofersaTidan. am xevis zeviT aris Wobisxevi, romelic ekuTvnis qarTls – dviramde. mtkvris xeoba aris venaxiani, xiliani, viwro da mwiri, mtkice da Seuvali mterTagan. kacebi – haerovanni da tanadni; mTebi – nadiriani, [tyeebi] – naZvovanfiWvovani. [382] iremi, Txa, arCvi da sxva nadiri – mravali. CrdiloeTiT aris Rados mTa maxvilosken wamosuli aRmosavleTiT taSiskaramde; samxreTiT –
287
kodianidan wamosuli mTa CrdiloeTsa da aRmosavleTs Sua, am da sadgeris xeobas Soris.
saerisTavos, saspaspetosa da sadroSos [Sesaxeb], rogor aris da [rogor] iyotaSiskarisa da lixis mTis qveviT aragvTbilisamde aris sami
saspaspeto: marcxena – muxranisa, marjvena – qarTlisa, mefesTan myofi. Tbiliss zeviT – mtkvris samxreTisa da TrialeTfanavramde aris uflosis – mcxeTosis Zis wili. Sida qarTlis zenasoflebs [saxelebi] ewoda uflosisagan. isini pirvelad erTi saspaspeto iyo – zedamxedveli yvela erisTavisa da spaspetisa. Tamar mefis Semdeg qarTlis erisTavi sxva [iyo, xolo] qsnisa – sxva. ganyofis Semdeg aseve sam sadroSod [gaiyo]. rac [Cven] eklesiebi, monastrebi an sasaxleebi aRvwereT, arc erTi ar aris iseTi, rom Tlili qviT ar iyos naSenebi – yvelaferi Tlili qviT aris aSenebuli. aseve, ar aris arcerTi sofeli an agaraki, romelSic ar idges Tlili qvis, didi da mcire, ugumbaTo eklesia. nasoflarebic icnoba imiT, sadac dgas eklesia. xolo monastrebi, romlebic carielad aRvwereT, amJamad xucesis amaraa. maTi mamulebi miusakuTrebiaT axlandel mTavrebsa da aznaurebs. Sewirulobani an mefeTagan saxizrad Semotanili, rac ki aq iyo dabinavebuli, drois cvalebadobis [gamoyenebiT], miusakuTrebiaT maT, aRar dausvamT winamZRvari da monazonTa sazrdelis gareSe [datovebis gamo] axla dacarielebulia. aseve, [Cven] davwereT eklesiaTa maSenebeli mefeebi, romelTa mier aris aSenebuli yvelaferi, magram zogierTis aRmSenebeli ar movixsenieT – rac mTavarTa da xuroTmoZRvarTagan [aSenda], [radgan] amas TviT eklesiebze [gakeTebuli] warwerebi warmoaCenen.
288
komentarebi
1. TargmanSi daculia avtoriseuli stili. kvadratul frCxilebSi
miTiTebulia dedniseuli teqstis gverdebi da mTargmnelis mier
dazustebuli enobrivi erTeulebi. dednisaTvis ixileT gamocema:
qarTlis cxovreba, tomi IV, batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa
saqarTvelosa, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT
s. yauxCiSvilis mier, `sabWoTa saqarTvelo”, Tbilisi, 1973; Semdgom
davadasturebT: yauxCiSvili, gv. ...
2. igive dabadeba, moses xuTwigneulis pirveli wigni. mogviTxrobs
qveynisa da adamianis gaCenis bibliur istorias.
3. gamomcemelis SeniSvniT bizantia aq qalaqis saxelia. Sdr.: yauxCiS
vili, gv. 7, sq. 1
4. avtoriseuli forma varzabaqari
5. urmizd IV , sparseTis Sahi, 582602 ww.
6. 3. xosro II, urmizd IVis Ze
7. istoriuli qronika
8. grZelkalTebiani samosi
9. rkinis ficari, „brZolaSi mkerdTa da RliaTa dasakravi” (sulxan
saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, avtografuli nusxebis mixedviT
moamzada, gamokvleva da ganmartebaTa leqsikoni daurTo ilia abu
laZem Tbilisi, t. 1, 1991, t. 2, 1993. Semdgom yvelgan davadasturebT
formiT saba.)
10. sawvive abjari
11. saomari Tavsaburavi
12. „umkvueTlo sacemi iaraRi“ (saba)
13. mcire weraqvi
14. „laxtiviT did ufrTo“ (saba)
15. Subi
16. frTadabali da pirmownuli isari
17. sasaxlis mne, sameurneo saqmis moxele
18. „mefis magier molaparake“ (saba)
19. sapolicio moxele
20. sasamarTlo moxeleTa Tavi
21. sasamarTlos aRmasrulebeli
289
22. jalaTi
23. wvivze Camosacmeli, tyavisa an Salisa
24. saTadarigo
25. Rvinis Camomsxmeli
26. aq: piri, romelsac abaria RvinosTan dakavSirebuli sameurneo saq
meebi
27. mefis mier gacemuli wyalobis werili
28. „savedrebeli minaweri“ (saba)
29. brZanebis werili
30. mefis mier mefisTvis minaweri
31. roartagi/proartagi, mefis werili:“proartagi ars wigni mefeTa
mieri“ (saba)
32. mefis an memamulis mier gacemuli sabuTi, romelSic gansazRvrulia
uflebamovaleobebi, mflobeloba
33. mefis an memamulis mier gacemuli sabuTi
34. bewvisgan damzadebuli qsovili
35. qsovilis ubralo qudi
36. s. yauxCiSvilis azriT, igulisxmeba giorgi XI, 16761707 ww. yauxCiS
vili, gv. 24, sq. 1
37. zeciuri, RvTaebrivi ZaliT
38. samTavros taZari mcxeTaSi
39. igulisxmeba cameti asureli mama, VI sSi SuamdinareTidan Camosuli
saqarTveloSi
40. aq: asket berTa savane
41. “laSqarTa ukan mavali“(saba)
42. konteqstis gaTvaliswinebiT sityva „gvari“ aq, upirvelesad, gulisx
mobs wodebriv ierarqias da Semdgom ki gvaris Tanamedrove mniS
vnelobas.
43. baRvaSebi, msxvil feodalTa sagvareulo IXXIII ssSi; zemo imereTSi
argveTis mflobelebi. IX sis 70ian wlebSi gvaris ufrosma warmo
madgenelma liparit Ima baRvaSma aRiara daviT I kurapalatis (876
881) ymoba, miiRo miwis mflobeloba TrialeTSi da Seqmna kldekaris
Zlieri saerisTavo. baRvaSebi iwodebodnen erisTavTerisTavebad.
opoziciaSi edgnen gaerTianebuli saqarTvelo mefeebs. kldekaris
saerisTavo gaauqma daviT IV aRmaSenebelma.
290
44. aq dedniseuli teqsti „guarni ara wariwerebian cxadad sacnobelad“
da Sesabamisi konteqsti gulisxmobs, rom CamoTvlili saxelebi eri
sTavobis dasturia, maTi matareblebi iwodebian erisTavebad da
dokumenturad, anu werilobiT jer ar gaformebula gvarebad. am
konteqstSi avtoriseuli „warwerilni“ vTargmneT rogorc dadgen
ili, werilobiT dadasturebuli
45. yuTluarslani, giorgi III isa da mefe Tamaris meWurWleTuxucesi;
giorgi III is gardacvalebis Semdgom Tamar mefis xelisuflebis mow
inaaRmdege dasis saTaveSi mdgomi didgvarovani. saxelmwifo xeli
suflebis mimarT gamovlenili winaaRmdegobisTvis samefo karma igi
gadaayena meWurWleTuxucesobidan.
46. darbazis warCinebulni
47. srolaSi Sejibris dros samizne Tasis Semosadgmeli adgili.
48. Sixi, Sah ismailis mama ( yauxCiSvili, gv. 1089).
49. jarSi gawveva, samxedro begara
50. osmalebi
51. mefis mcveli; `didi ram karis moxele” (saba)
52. WaSnagiri, Rvinis meWaSnike
53. tba. vaxuSti bagrationi toponims am formiT adasturebs. dRes ewode
ba faravnis tba.
54. aleqsandre I, konstantines Ze, 14121442 ww. ( yauxCiSvili, gv. 33, sq. 1)
55. umaRlesi samxedro an samoqalaqo wodeba; osmaluri tituli.
56. feodali, memamule; osmaluri tituli.
57. administraciuli erTeuli (s. yauxCiSvili, gv. 951).
58. „warwerili“ aq gulisxmobs erTgvar rezolucias.
59. daviT qarTlis mefe, 15051524 (yauxCiSvili, gv. 37)
60. dokumenti, sabuTi
61. qarTlis mefe ax. w. 255 w. w.
62. `eji” farsangi da aRaji zomiT erTia. eji aris rusuli eqvsi versi,
versi – xuTi mxari, mxari – sami adli, adli – ocdaTormeti TiTi, TiTi
– qeris eqvsi marcvali, qeris eqvsi marcvali – cxenis eqvsi fafari”
(vaxuSti)
63. Savi zRvis samxreTi nawili
64. Semodgomaze naTesi qeri
65. lobios saxeoba
291
66. bardis saxeoba
67. lobios saxeoba
68. gargari
69. vasta (araqisi)
70. sazamTro
71. nesvi
72. veluri yurZeni
73. veluri blis saxeoba
74. tyis vaSli
75. circeli
76. gareuli msxalipanta
77. mcenare – Sorbus torminalis Cztz. 78. mcenare – Corylus Colurna79. ZuZumarwyva – tyis mogrZo marwyvi
80. nunufara – Hyacintus81. kombosto
82. xasa (saba)
83. Mustela lutra84. `kolinburia is, romelsac sparselebi siyas uwodeben; WivWavze
pataraa, Wrelia da mSvenieri. Tbilisis garSemo baRebi savsea zamTar
zafxul~ (daviT reqtori, yauxCiSvili, gv. 42, sq. 1)
85. didi arwivi-Faloo chyzaetos;
86. dedamTvrala
87. farSevangi Coracias garrula 88. yanCa – Piatelea levcorodia 89. mxari – oTxi wrTa, wrTamanZili idayvidan TiTamde.
90. aq mTa – qedi
91. xvlikis saxeoba
92. romis patriarqi (314335)
93. teqstSia `TeTryirmizni” (TeTrwiTeli)
94. sawmerTuli – tilos Sarvali an grZeli sacvali
95. rbili uyelo an dabalyeliani fexsacmeli
96. qoSis tipis fexsacmeli
97. daTariRebis Zvelad arsebuli sistema gulisxmobda sam eras: qveynis
dasabamidan, qristes Sobidan da qoronikons (vaxuStis mixedviT qar
292
Tuls), rac iyo mzisa da mTvaris moqcevis 532 wliani cikli. qarTul
tradiciaSi gavrcelebuli iyo dasabamidan 5604 wliani da bizantiuri
– 5508 wliani era (vaxuStisTan berZnuli) DA
98. vaxuStisTan sityva ̀ mTa~ moxmobilia ̀ qedis~ mniSvnelobiT. uzustoba
Ta Tavidan acilebis mizniT vtovebT ucvlelad
99. dRes: orbis cixe
100. dRes: Ffaravani
101. airCies
102. adarbadagani
103. vaxuSti da saerTod qarTuli saistorio qronikebi ebrauli eTnosis
aRsaniSnad sargebloben am eTnsos bibliuri saxelwodebiT `huria//
uria~. am TargmanSi gadmogvaqvs Tanamedrove terminiT –ebraeli
104. saguramo (daviT reqtori, Sdr.: yauxCiSvili, gv. 53, sq. 3)
105. am dros sparsTa mefe iyo darios kodomani (daviT reqtori, Sdr.: yaux
CiSvili, gv. 54, sq. 2)
106. rkinis kombali
107. `sxva gamokrebil qarTlis cxovrebaSi wers 200 italieli mxedris
aleqsandre makedonelisagan azonTan datyvevebas” (daviT reqtori,
iqve, gv. 56, sq. 1)
108. argveTi, dRevandel imereTSi
109. Crd. kavkasiaSi mosaxle tomi
110. zoroastrizmi anu cecxlTayvanismcemloba
111. moqceva anu 532 wliani sruli cikli
112. mamaci
113. sayovelTaod cnobili gaxda, qveyanas moedo
114. vaxuStisave SeniSvnaa: `aq moiqca qarTuli qoronikoni TerTmetjer
da meTormetesi aris” (Sdr. yauxCiSvili, gv. 69, sq. 1).
115. vaxuStisave SeniSvnaa: `am qasrem Seipyro valeriane keisari. iq qasres
saxeli saburad weria. ~ (Sdr. yauxCiSvili, gv. 71, sq. 1)
116. vaxuStiseuli SeniSvna: ̀ es miriani iyo Ze qasre sparsTa mefisa, saburad
wodebulisa” (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 71, sq. 2)
117. aq: patriarqis moadgile
118. taZris meTvalyure
119. termini gulisxmobs frankebs – Tanamedrove frangebis winaprebs;
vaxuStiseul termins vtovebT ucvlelad
293
120. vaxuStis komentari: `vfiqrob, branjebis samyofelia barcalona,
romelic aric qalaqi espaneTis kataloniaSi, radganac saxelebi ms
gavsia: `branji~qarTulad da `barcalon~ maTeburad; xolo `pata
lonsa~ da `kaTalons~ Soris qarTulad erTi asoa gamocvlili; iqvea
Rrma mdinare da patalonis anu kaTalonis veli; aseve iq saxloben bar
Ruzebi, anu qarTulad branjebi~ (Sdr. yauxCiSvili, gv. 73, sq. 1)
121. igulisxmeba, rom igi Seudga gandegilobas
122. midielTa
123. igulisxmeba xeldasxma
124. vaxuStis SeniSvna: `Tumca am dros keisari iyo konstantine didi, ma
gram 306311 ww. romis keisari iyo maqsimiane, romelic tanjavda roms
da qalwulebi da qmrianebi TavisTan mihyavda da ZaladobiT xrwnida,
rogorc wers baronia. es rifsimec im dros gamoiqca romidan. me ase
mgonia. ~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 75, sq. 1)
125. vaxuStis SeniSvna: `Trdatis mier amaT wamebas baronia wers 311 wels,
rac mowmobs aq daweril qoronokonebsa da somxeTis moqcevasac, rom
lebic moiqcnen qristesiT 315 wels. ~(iqve, gv. 76, sq. 1)
126. Sxamiani qvewarmavali
127. sxva qveyanaSi yofna
128. vaxuStiseuli komentari: `wminda grigol parTelic ar iyo farulad
somexTa qveyanaSi; da qadagebda jvarcmul qristesa da mis saxarebas. ~
(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 79, sq. 1)
129. `es Tvali zRvisa da cis feria, moipoveba tavrosSi, evfratis gasasv
lelSi~ (saba)
130. akakias xe (saba)
131. maRla, xeze asuli vazi
132. samTavros taZari
133. igulilisxmeba iudauri rwmenis saRvTismsaxuro Cini
134. xidan naJuri surneli
135. sakmeveli
136. bibliuri mRvdelTmTavari
137. lursmani
138. tyavis mosasxami
139. wiwvovani xis saxeobakviparosi; libanis naZvi bibliuri saxea.
140. bizantiis imparatori, IV s.
294
141. igulisxmeba uxilavi mteri, eSmaki
142. bewvis safeni, romelic saWiroa locvis dros muxlis mosayrelad
143. Zveli aRTqmis apokrifuli wigni.
144. ekliani buCqnari
145. elCi
146. xosro – Zlier; xvaran xosro – mefeT mefe; Sdr.: `qarTlis cxovreba~,
(yauxCiSvili, gv. 430, 460).
147. Tavsaxuravi, gadasafarebeli, damcavi. teqstis mixedviT, svetis
saburvelad swored eklesia moiazreba.
148. vaxuStis komentari: `amas imowmebs aRmosavleTis matiane, rom jvari
am dros gamoaCina elene dedofalma~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 89, sq. 2);
arsebobs qristianul mwerlobaSi Zalze popularuli jvris gamoCin
ebis sakiTxavebi
149. xis, ficris borkili
150. nebarTviT
151. dRes: bodbe
152. vaxuStisTan: peroJ avrisvaneli, SesaZloa iyos xelnaweris
cdomilebiT gamowveuli. aq gasworebulia leonti mrovelis mixedviT.
(Sdr. yauxCiSvili, gv. 126)
153. aRavlina Jamiswirva, liturgia.
154. vaxuStis komentari: `ninos qoronikoni `cxovrebaSi~ sxva weria. am
qoronikonSi arc konstantine iyo da arc sxva. xolo rom weria 14 weli
ninos qarTlSi yofna, es 14 weli misi mosvlis TariRs rom davumatoT,
es qoronikoni iqneba~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 94, sq. 2)
155. varazbaqari. qarTlis mefe. vaxuSti bagrationis naSromisTvis da
maxasiaTebelia gvarsaxelebisa da toponimebis gansxvavebuli dawer
iloba. aqac da yvelgan, avtoris stilis naTelsayofad, vtovebT ded
niseul wakiTxvas.
156. maiumi
157. Sevsebuli da gadamuSavebuli agiografiuli Txzuleba
158. xelnaweris aSiaze: „es mefe Teodosi didis dros iyo da misi Ze, wminda
petre – mcire Teodosis dros. es ase rom ar iyos, meore farsmanamde 200
weli bevri iqneba da arc vaxtang gorgaslis dro gansazRvreba sworad.
kostantinepolis I msoflio kreba Sedga qristes aqeT 380 [wels], varza
baqaris mefobis pirvel wels. vaxuSti“ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 96, sq. 1)
295
159. vaxuSti qarTlis nacvlad xSirad xmarobs `saqarTvelos“. aq da yvel
gan vtovebT avtoriseul wakiTxvas.
160. mavedrebeli
161. cecxlTayvanismcemelTa saritualo daniSnulebis adgili: „sada
maradis cecxli egzebis, gina cecxlTa WurWelia“ (saba).
162. mobidani
163. cecxlTayvanismcemeli
164. vaxuStiseuli SeniSvna: `efesis msoflio kreba iyo qristeSobis 430
wels da arCilis mefobis me20 wels. vaxuSti“(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 99,
sq. 1)
165. `bavSvi, mcirewlovani
166. `binqarani, cecxlismsaxurTa episkoposi
167. `miqael episkoposi
168. `vaxuStiseuli minaweri: „qalkedonuri msoflio kreba iyo qristesiT
451 wels, xolo vaxtangis mefobis me5 wels. vaxuSti;“ (Sdr.: yauxCiS
vili, gv 100, sq. 2)
169. vaxuStiseuli SeniSvna; stili daculia: „am miqels weren (moixsenieben n. C.)
qarTlis mematianeebi kaTalikosad. am miqels moswera petros mkawvrelma,
rodesac SeuerTa somxeTi xaCe jvars, romelic aris samwmindanobaSi, ro
melic jvars ecva CvenTvis [aq vaxuSti gulisxmobs „xaCecars, anu „jvars
ecvi“. es sityvebi petre mkawvrelis formuliT somxebma Caamates „wmidao
RmerToSi“ da vneba da jvarcma wminda samebas miaweres. „xaCecari“ SemoiRes
V sSi. mogvianebiT es sityva iqca somxTa mwvaleblobis gamomxatvelad. n.
C. ], raTa masTan erTad aRiaros misi mwvalebloba. xolo mixaelmiqeli wav
ida da waiyvana Tavisi ramdenime episkoposi da mgzavrobisas ixila Cveneba,
rom yvelam ubiT aiRos qvebi. da ase gaakeTes. rodesac mivida miqeli, dain
axa petrosi, romelsac gaekeTebina safexuri da iqidan gadmoeSva saxelo,
rom yvelas Tayvani eca; da egona, rom mixailic Tayvans scemda; magram mi
qelma saxeloze moqaCa da gadmoagdo safexuridan petrosi; man da misma
mxleblebma dauSinesa qvebi da mokvda petrosi. da miqeli wamovida mS
vidobiT, radganac veravin veraferi avno amis gamo da movida mcxeTaSi. da
amis Semdgom daiwyo somexTa da qarTvelTa Soris dava sarwmunoebis gamo
da ganyofa sjuliT. vaxuSti. “ (Sdr.: yauxCiSvili, gv 101, sq. 1)
170. mxedari aris cxenosani, mkvircxli – qveiTi ( daviT reqtori; Sdr.:
yauxCiSvili, gv. 102, sq. 1)
296
171. testSia termini „tali“, romelsac daviT reqtori ganmartavs ro
gorc „yarauls“ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 102, sq. 3)
172. axovani, Zlieri, orTambrZoli
173. manZili gaSlil xelismtevanze ceridan nekamde.
174. mdinaris kldovani napiri.
175. saCuqrad
176. aSiaze: „vfiqrob, kabadokias, romelic axla iwodeba yaisariad.
vaxuSti“(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 105, sq. 1).
177. aSiaze: „es aris Cveneba mefe vaxtangisa. vrclad mis cxovrebaSi mo
iZie, radganac somxebsac uweriaT. vaxuSti. Cveneba vaxtangisa ZilSi
crclad cxovrebaSia. “ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 105 , sq. 2)
178. RvTis sasiamovno, misi mosawoni saqme gaekeTebina
179. vaxuStiseuli formaa. aq da yvelgan daculia avtoriseuli wakiTxva.
180. „aw vigris tyavs zRvis Tevzis tyavs uxmoben da £melTa cxovelic ars.
misi tyavi egreve ZvaliT molursmulia“(saba)
181. surneleba
182. imedi
183. igive urfa, ist. SuamdinareTi, amJamad TurqeTi
184. aSiaze: „es episkoposi igive miqelia, romelmac saRvTi weriliT
aRzarda vaxtangi da amitomac gakadnierda ase. vaxuSti“ (Sdr.: yaux
CiSvili, gv. 113, sq. 1)
185. fexsacmlis qusli: „fandaki aris maSiisa da mogvis (Ceqmis n. C.) qusli.
daviT reqtori“ (Sdr.: yauxCiSvili, iqve, sq. 2)
186. gandevna, gadasaxleba
187. saqarTvelo; avtoris stilis dasacavad vtovebT ucvlelad
188. aSiaze: „saqarTvelos kaTalikosis gaTavisufleba antioqiisgan“ (Sdr.
yauxCiSvili, gv. 117, sq. 1)
189. dedanSi sityvasityviT weria: „radgan ar icnobdnen erTmaneTis en
ebs“.
190. varsqen pitiaxSi qvemo qarTlisa
191. aq da yvelgan avtoriseuli forebia: „kuradpalati“, „kuropalati“,
„kuradpalatoba“
192. aSiaze: „am dros ewama abibos nekreseli“ (vaxuSti . Sdr.: s. yauxCiSvili,
gv. 119. sq. 1)
193. cixesimagre
297
194. qristianul qveynebSi welTaRricxvis 15wlian ciklSi wlis rigiTi
nomris saxelwodeba. bizantiis imperiaSi indiqtioni SemoiRo kon
stantine didma (312/313 ww. – 1li indiqtioni).
195. aSiaze: „am bagrationTa daviTianbagrationoba da warmomavloba ro
goricaa an qarTlSi mosvla samcxis aRweraSi waikiTxe, radganac pir
velad iq movidnen. “ (vaxuSti. Sdr.: yauxCiSvili, gv. 120, sq. 1)
196. aSiaze: „am dros daiwyo dava qarTvelTa da somxTa Soris sarwmunoebis
gamo. xolo kirion, anu svimeon kaTalikosma qarTlisa gandevna cur
tavis episkoposi SuSanikis saflavidan somxTa mwvaleblobis gamo; da
gaRrmavda ganxeTqileba. xolo hereTi somxTa mwvaleblobisken gad
aixara. ase weren qarTuli eklesiis mematianeebi“ (vaxuSti. Sdr.: iqve,
sq. 2)
197. aSiaze: `am dros awames qristesTvis estate mcxeTeli, samoelis
kaTalikosobisas (vaxuSti. Sdr.: iqve, gv. 121, sq. 1)
198. oqros fuli
199. aSiaze: „Cveni mematianeebi qarTlisa weren eklesiis Zvel matianes
bagrationTa Sesaxeb, rom, rogorc ki waarTves berZnebma speri da
bolo klarjeTisa zRvispiri da egrisis mdinaris iqiTa [mxare], keis
ris gabrunebis Semdgom movidnen berZnebi da aRweres sruliad iberia,
anu saqarTvelo. “ (vaxuSti; Sdr. iqve, gv. 122, sq. 1)
200. aSiaze: „baronia wers mahmadis gamoCenas qoronikonis wels da mefobas
10 wels da sikvdils q~l 630 wels. xolo abubeqiras mefobas 3 wels“
(vaxuSti; iqve, gv. 123, sq. 1)
201. aSiaze: „kostantinepolis mexuTe msoflio kreba iyo 681 wels da arC
ilis mefobis me13 wels. “ (vaxuSti, iqve, gv. 125, sq. 1)
202. aq vaxuSti bagrationi gulisxmobs saerTisTavo mamulis samefo say
mosTvis mikuTvnebas.
203. aq: sasaxlis wevrebi, qveSevrdomebi
204. dedanSi: ZisZis Zis asuli (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 127, str. 19)
205. dedanSi; zRvisgareTi (Sdr.: iqve, str. 24)
206. aSiaze: „aq qarTuli qoronikoni 12jer moiqca da 13is 6 weli gasu
liyo (vaxuSti; Sdr. iqve, sq. 2)
207. dednis aSiaze: „xolo guaram kurapalatidan aSot kurapalatamde ro
gor iyvnen bagrationebi, samcxis aRweraSi waikiTxe“ (vaxuSti, iqve, gv.
128, sq. 1)
298
208. aSiaze: „am amiram awama qristesTvis abo TbilisSi“ (vaxuSti, iqve, gv.
128, sq. 3)
209. mefis monacvle (saba)
210. „am buRam Seipyro konstantine qarTveli da gagzavna baRdadSi jafar
amira mumlis winaSe da man awama igi qristesTvis 850 wels, rogorc
gvauwyebs metafrasi (wminda mowamisadmi miZRvnili gadamuSavebuli
da Sevsebuli Txzuleba. n. C.) misi“ (vaxuSti, Sdr. ; iqve, gv. 130, sq. 1)
211. aSiaze: „ilarion qarTveli gardaicvala qristesiT 882, qarTliT 102
[wels]“ (vaxuSti; Sdr.: iqve, gv. 132, sq. 1)
212. amis gaswvriv aSiaze weria: „iovane, mama efTimesi, mTargmneli Cveni
wignebisa, romelic iyo taos qveynidan, am dros iyo,“ (vaxuSti, iqve, gv.
137, sq. 1)
213. SeniSvnaSi weria: „dasabamidan 6496, qoronikons 988, mecamete moqce
vas anu 988 w. moiqca vladimer mefe rusTa sruliad didi ruseTidan“
(vaxuSti, iqve, gv. 137, sq. 2)
214. mefe bagrat III da mamamisi gurgeni (9801008) (iqve, gv. 137, sq. 3)
215. aSiaze: „magistro romaulia, moZRvari an ostati“ (daviT reqtori;
Sdr. ; yauxCuSvili, gv. 140, sq. 1)
216. [daviT kurapalatis] „dros iyo ioane, mama efTvimesi, mTargmnelisa
Cveni wignebisa, romelic [warmoSobiT] iyo taos qveynidan“ (vaxuSti;
iqve, sq. 2)
217. aq da yvelgan qarTlelis aRmniSvnelad vaxuSti wers qarTvels.
218. aSiaze: „weren aseve eklesiis mematianeebi, am bagrat mefesTan movida
somexTa winaZRvari da rjulis mecnieri maTi, romelsac ewoda sos
Teni, saqadageblad, raTa daerwmunebina maTs (somxTa n. C.) mwvale
blobaSi qarTvelebi. mas veravin aRudga win. maSin gaikiTxa mefem
da moiyvana xaxulis mTavarepiskoposTan myofi efTvime grZeli. es
aRudga win sosTens da Searcxvina samwminda arsebisa (wm. samebis n. C.)
da qristes orbunebovnebis Sesaxeb weriliT (wm. weriliT n. C.) ise, rom
ver Seubruna sosTenma sityva. da gabrunda sosTeni Sercxvenili Tav
isTan“. daviT reqtoris damateba: „ amaze ukeT efTvimesa da sosTenis
erTmaneTTan kamaTi Tu gsurs [gaigo], rogor iyo, waikiTxe imargal
itidan“ gamokrebili naweri da iq ipovi mTel ambavs vrclad, Tu rogor
daaduma sosTeni efTvime grZelma xaxulelma. daviT reqtori“(Sdr.:
yauxCiSvili, gv. 141, sq. 1)
299
219. berZnuli terminis Sesatyvisad: winamZRoli; sulxansabaseuli gan
martebiT: satyuara Tu matyuara (saba) (Sdr.: yauxCiSvili, iqve, gv. 143,
sq. 1, gv. 932)
220. aSiaze: „wminda efTvime miicvala qristesiT 1028, qarTuliT 248 [wels]“
(vaxuSti; iqve, gv. 144, sq. 1)
221. aSiaze: „amas mowmobs giorgo mTawmindlis cxovreba, keisris mier
qalis micemas, radganac iyo giorgi mTawmindelic lonstantinepolSi
(iqve, gv. 144, sq. 2)
222. konstantine VIII gardaicvala 1028 wels. 10281034 wlebSi mefobda
romanoz III argirosi. romanozis colia konstantine VIIIis asuli zoia
( iqve, sq. 3)
223. maRali sakariskaco tituli bizantiis karze (Sdr. ; yauxCiSvili, iqve,
gv. 929)
224. lodis sasroli manqana; daviT reqtoris ganmartebiT, saalyo karvebi
(Sdr. iqve, gv. 146, sq. 1)
225. Tbilisis cixesimagre
226. aSiaze: amas mowmobs berZnuli qronoRrafi, rodesac bagrat mefe
afxazeTidan kostantinepolSi Cavida“ (Sdr. iqve, gv. 148, sq. 1)
227. saubaria bagrat IVis asul marTaze, romelic miaTxoves bizantiis
keisar mixeil VII parapinaks da romelsac ewoda mariami. (Sdr. s. yaux
CiSvili, iqve, gv. 150, sq. 1)
228. aSiaze: „gardaicvala giorgi mTawmindeli kostantinepolSi qristesiT
1066, qarTuliT 286 [wels]. “ (Sdr.: iqve, sq. 2)
229. miiRo muslimuri religia
230. aSiaze: isarangi aris ramdenima keTilis ufrosi, rom maTgan SeSindnen bor
oti adamianebi. daviT reqtori. iqve: „sarangi aris ramdenime kacis ufrosi,
raTa maTi meSveobiT gundi da gundi [adamianebisa] sworad dadiodes da
boroti kacebi SeSindnen. petre yaribi “ (yauxCiSvili, gv. 151, sq. 2)
231. sityvis ganmarteba ar iZebneba.
232. aSiaze: „sevastosi berZnulia, xolo qarTulad Tayvanis sacemeli ase
iTqmis“ (daviT reqtori, iqve, gv. 152, sq. 3)
233. baRvaSi – erTi gamouqveynebeli statiis mixedviT (r. Cagunava) baRvaSi
sakuTari saxeli ki ar aris, aramed adamianis Tviseba (uaryofiTi). d.
CubinaSvils qarTulrusul leqsikonSi Setanili aqvs: baRva – vglej;
mibaRva – damwyevla; damqola; проклял меня.
300
234. qoronikoni – welTaRricxvis qristianuli sistema, romelic emyareba
samyaros gaCenidan wlebisa (bizantiuriT – 5508; aleqsandriuliT –
5492; qarTuliT 5604 weli da a. S.) da 532 wliani pasqaluri ciklis sa
fuZvelze miRebul kombinacias (mag. qarTuliT 323 qoronikoni udris:
780 aris 532wliani ciklis 12 moqceva. mas emateba 323 = 1103 w.) qoron
ikonis aseT sistemas ewodeba `didi indiqtioni”. arsebobs `mcire in
diqtionis” sistemac, romelic emyareba 15wlian cikls.
235. `saxlni RvTisani qvab avazakTa qmnil iyvnes” – aris perifrazi sax
arebis adgilisa: `...saxlsa Cemsa saxl salocvel ewodos, xolo Tquen
giyofies igi quab avazakTa...” (maTe, 21, 13).
236. `qmna kreba” – igulisxmeba davTi aRmaSenebelis brZanebiT 1105 w. mowveu
li ruisurbnisis saeklesio kreba (vaxuStis daTariRebiT 1103 w.)
237. Sededebuli (sisxli) – asea Targmnili teqstis `Seyinebuli” (gv. 157;
165)
238. taZreuli – `taZari” mocemul konteqstSi niSnavs `sasaxles”, samefo
kars. xolo `taZreuli” – mefis sasaxlis msaxurni igulisxmeba mefis
zatmcvelni da gvardiac
239. zatiki – `zatiki gardaixada”, SesaZloa, saubari iyos aRdgomis kravis
Sewirvis dResaswauls, Ses. 6, 8
240. vaxtangi – daviT aRmaSenebelis umcrosi vaJi meuRle guranduxtisa
gan. daviTis meore anderZSi (1125 w.), rogorc samecniero literatur
aSi aris miCneuli, vaxtangi `cvatas” zedwodebiT ixsenieba, mcdaria.
`cvata” mcires, cotas aRniSnavs (e. gabiZaSvili, Zeglebi, IV, gv. 280
283)
241. `ucnaurad gardmofrinda” – hiperbola, romelic gulisxmobs `gaug
onar siswrafes”
242. pirmarxva – didi marxvis pirveli dRe
243. mxari – sigrZis sazomi erTeuli, udris daaxl. 1 metrsa da 80 santi
metrs (`oTxi wyrTa erTi m£ari ars” – saba. wyrTa daax. 45 santimetria)
244. `SeiRebes saxe da xelebi” – es mahmadianTa glovis wesi unda iyos.
245. `Tavs daesxa baburs darubands” – asea vaxuStisTan. daviT aRmaSeneb
lis istorikosTan – `...da aprilsa daesxnes Saburans darubandelsa (q.
cx. I, 944, 12, Tumca sqolioSi Catanilia ramdenime xelnaweris Cveneba
– `baburans”)
246. `iswrafa da...” – ase vTargmneT `aRimsTo” (sabasTan `adre aswrafeba”)
301
247. mizgiTi (arab.) – mahmadianTa salocavi, igive meCeTi.
248. spasalari – mxedarTmTavari. `sparsulia, qarTulad spaspeti hqvian”
– saba
249. mandaturTuxucesi – samefo karis moxele, mandaturTa (policielTa)
u frosi
250. meWurWleTuxucesi – samefo karis moxele saxelmwifo xazinisa da
qonebis ganmkargveli
251. CunCeraxi – vaxuSti bagrationi Tavis naSromSi `zneni da Cveulebani
saqarTvelosani” wers: `CunCeraxisaT¢s: CunCeraxi, amis £elisa iyo:
mzareulTuxucesni, mepureni, merwyulni, mgosanni, memwyobreni buk
tablakTa da sxuaTa mcemelni ( q. c. IV, gv. 22), rasac konkretuloba ak
lia. es termini, oRond `CurCeraxi” formiT sabasTan ganmartebulia
– `didi ram karis moxele”, xolo k. kekeliZis mier – `mefis mcveli”.
d. CubinaSvilis qarTulrusul leqsikonSi – `mzareulTuxucesi”
(кухмейстер)
252. amilaxori (sp.) – samefo karis moxele, mejinibeTa (cxenis momvleli)
ufrosi. aqedan momdinareobs qarTuli gvari `amilaxvari”
253. siRoda – `mTvralis Rlabuci” (saba). mTvralTa aurzauri, deboSi
254. zerdagi – teqstSiaa: `Sejda mefe zerdagsa”. sabasTan – `yviTelSavi”,
xolo d. CubinaSvilTan – `Calisferi cxeni” (буланая лошадь)
255. Segeba – `joraqlemcxen t¢irTulTa, romlisa ara iyo Segeba”. am
konteqstSi unda niSnavdes `saTvalavs”. d. CubinaSvilis ganmartebiT
– сметка256. `muyrTa wil rekes ZelTa” – vTargmneT: `molaTa [yivilis] nacvlad
Semokres zari”
257. azani (arab.) – mahmadianTa mowodeba salocavad
258. aidi – mahmadianTa dResaswauli, mTvaris aRvsebis wina dRes
259. jalaldini – teqstSi yovelTvis asea, amitom ar gadmovitaneT `jala
ledin” formiT (rogorc miRebulia dRes)
260. adarbagani – teqstSi ufro xSirad gvxvdeba `adrabagani”, xolo
`JamTaRmwerelTan mxolod – `adarbadagani”
261. Seuferebeli – ase vTargmneT `ugvano”
262. memaSioba (arab.) – teqstSi vkiTxulobT: `xolo iverielTa pativ
sca yeenman ugvaniTa pativiTa, vieTTa memaSioba, zogTa mS¢ldis
mt¢rTveloba – da esreT yovelTa”. sabas leqsikonSi ganmartebulia
302
– `maSia – fer£Tsacmelia”. ufro zusti unda iyos d. CubinaSvili – `me
maSie – mefis maSiebis mcveli”, rac vaxuStis komentariT `ugvani” e. i.
Seuferebeli, damamcirebeli pativia”
263. bedieli – bediis (afxazeTSi) episkoposis pativi
264. xvamlis gamoqvabuli – dasavleT saqarTvelos samefo saganZuris
saxizari xvamlis mTis (leCxumSi) gamoqvabulSi
265. badini – JamTaRmwerelis” Sesatyvis teqstSi: `moegebnes yovelni mTa
varni da erismTavni saqarTvelosani da Sadini vinme naTesaviT somexi”
(q. c. II, gv. 244, 20). e. i. vaxuStisTan `badini” Secdomaa (`b” da `S”s aR
reva)
266. siba – `TeTris wylis pirsa zeda Sekra siba, hginebdes gamoslvasa
berqa yaenisasa” (gv. 223, 2); meoregan: `garna amaT Sekres Robe TeTrsa
wyalsa zeda” (gv. 223, 11). am ori magaliTis mixedviT siba unda ewode
bodes jebiris msgavs nagebobasartyels, aSenebuls mdinaris piras
mtris Semotevis mosagerieblad. d. CubinaSvilis leqsikonSi: `ferde
bis garSemo weli, Semosakravi sartylisa, поясница“
267. sabdivani – aSiaze daviT reqtoris ganmarteba: `vhgoneb iyos leqsi
(sityva) sparsuli: sab – patroni, divani – samarTali, e. i. samarTlis
patronoba” (gv. 227, sq.)
268. aqitobeli – bibliuri daviT mefis mrCeveli (neSt. 27, 33; (II mefeTa
15, 12, 1)
269. kudiani varskvlavi – kometa
270. mTiebi – ciskris varskvlavi
271. suniti – muslimuri mimdinareobis – sunizmis mimdevari, romelic
yuranTan erTad sunasac (`wminda Tqmuleba”) aRiarebs (Siitebi, sunas
uaryofen)
272. kirmanauli – fulis erTeuli (`sami kirmanauli, romeli ars equsi
Sauri” – gv. 284, 4), romelic ase iSifreba: `kirufali (berZ.) da manu
il” – trapizonis mefis (12381263 ww.) saxeli
273. adribeJani – teqstSi gvxvdeba erTjer, ufro xSirad – `adrabagani”,
iSviaTad adarbagani” (JamTaRmwerelTan yovelTvis `adarbadagani”)
274. `deval” – vaxuSti wers: `deval movida, qarTli da samcxe mostyuna...”
(gv. 301, 14); meoregan: `...vinaiTgan ixila Seaveba samcxisa Sahismailis
devalisagan” (gv. 816, 21). orivegan es sityva ukavSirdeba Sahismails.
xom ar aris es misi zewodeba? sxvagan es sityva ar gvxvdeba
303
275. koni, faceri, oCxi – Tevzis mdinareSi daWeris saSualebebi
276. qivarteri (somx.) – `sulieri mama”. m. broses azriT swori formaa
`qevorteri”
277. yazanCi iyo mcire qalaqi” – es fraza sruliad uadgilod aris CarTu
li abocis anu yaiyulis aRweraSi” (gv. 313, 2223)
278. kirsagali – kirSereuli balaxi (sagali – balaxia), TevzisaTvis
sawamlavi
279. lulufari – wvrili Tevzis saxeoba
280. karkali – klde; `didi qvebis nayari” (saba)
281. darani – gamoqvabuli; gvirabi
282. TuTubo – `balaxi samyi” (saba); сумох, кожевное дерево – m. janaSvili
283. sapaspeto – spaspetis (mxedarTmTavris) samflobelo. unda udrides
istoriografiaSi miRebul termins – `sadroSo”
284. kimoTemani – igive timoTesubani//kimoTesubani (waRverTan)
285. zezi – oqromkerdiT qsovili
286. jRardli – `mcenare SiSxina” (Волчая ягода) – d. CubinaSvili
287. ksani – `mdinare ese ars mdinareTa erTi ksani”. `qsani erTi Tuxti an
stili (Tuxti – erTi stili, romela 331/2 misxali”) – d. CubinaSvili
288. merseni – mTis Txili. murti. miwis Zaxvela (калина) – d. CubinaSvili
289. uSenobo – aq: dausaxlebeli