~ 1 ~

Qindeessaa: Jibriil Abdallaa

~ 2 ~

Qabiyyee Seensa ............................................................................................................................ 3

Kaafironni Ergamaan Rabbii nama irraa ta’uu fi du’aan booda kaafamuu akka hin

danda’amnetti ilaalan ..................................................................................................... 3

Du’aan Booda Kaafamu Ragaalee Agarsiisan ............................................................. 10

Warra Ergamtoota Kijibsiisan dachii irraa xururamu (duguugamu) ........................... 19

Ragaa Dabalataa Du’aan Booda Kaafamu Agarsiisu .................................................. 23

Jalqaba uumuu Kan danda'e lamuu deebisuun itti ulfaataa? ................................... 23

Qorannoof Wantoota Barbaachisan ............................................................................. 25

Machiin Du’aa Dhufuu fi Haguuggin Saaqamu .......................................................... 30

Amaloota Kaafiraa Jahannamitti Darbamu ................................................................. 33

Guyyaa Murtii Sheyxaanni Nama Ganuu .................................................................... 35

Jannani Warra Taqwaa qabaniif dhiyeefamu .............................................................. 38

Yeroo Adabbiin Bu’u Qabeenyi fi Humni Homaa Nama hin Fayyadan ..................... 42

Dadhabbiin Homaatu Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa hin tuqu ................................. 45

Guyyaa Qabrii Keessaa Ol Yaa’an .............................................................................. 49

~ 3 ~

Seensa Suuratu Qaaf! Boqonnaa jaallatamtu waa baay'ee nama yaadachiistu.

Boqonnaan tuni waa'ee Guyyaa Qiyaamaa ilaalchise dubbatti. Namoota

du'aan booda kaafamutti hin amanne irratti deebii gahaa deebisti. Haala

namoonni itti kaafamanii fi gara ooydi mahashar itti oofaman ni dubbatti.

Kaafironni Ergamaan Rabbii nama irraa ta’uu fi du’aan

booda kaafamuu akka hin danda’amnetti ilaalan

يمه ٱ لرنمحٱ لله ٱمسب ﴿ ﴾لرحه

Maqaa Rabbii Ar-Rahmaan Ar-Rahiim ta’een [jalqaba]

(1)-Qaaf. Qur’aana Kabajamaan kakadha. (2)-Garuu isaan keessaa

akeekachiisaan isaanitti dhufuu dinqisiifatan. Kaafironni ni jedhan,

“Kuni wanta dinqisiisadha. (3)-Sila erga duunee biyyee taane [ni

kaafamnaa]? Suni deebii fagoodha.” Suuratu Qaaf 50:1-3

Dhugumatti, Qur’aanni mu’jizaa yeroo hundaa turu kan Ergamaa Rabbiitif

kennameedha. Qur’aanni mu’jizaa ta’uun kuni Ergamaan Rabbii

Muhammad (SAW) dhugaa fi haqa ta’uu mirkaneessa. Wanta Rabbiin

irraa beeksisuu keessatti inni dhugaa dubbata. Kana keessaa oduu du’aan

booda jireenya lammataatiif kaafamuuti.

“Al-Majiid”-kabajamaa, sadarkaa ol’aanaa, amaloota baay’ee fi

gurguddaa kan qabuudha.

~ 4 ~

Dubbiin hundarra amala kanaan ibsamu qabu Qur’aana kana. Dhugumatti

Qur’aanni kuni beekumsa warra jalqabaa fi xumuraa, jecha hundarra

bareedaa, hiika hundarra gadi fagoo fi amaloota guutuu biroo of keessatti

kan qabateedha.1 Kanaafu, Qur’aanni kabajamaa sadarkaa ol’aanaa qabuu

fi amaloota baay’ee fi gurguddaa of keessaa kan qabuudha. Wantoonni

gugguutuu fi gurguddaan Qur’aana keessa jiran Qur’aanni jecha Rabbii

ta’uu agarsiisu.

“Garuu isaan keessaa akeekachiisaan isaanitti dhufuu dinqisiifatan.”

Kana jechuun namoonni Ergamaa Rabbii kijibsiisan Ergamaa ilma namaa

irraa ta’e isaanitti erguu ni dinqisiifatan. “Akeekachiisaa”-nama balaa

gara fuunduraatti dhufu beeksisuu fi akeekachisuudha.

Asitti kaafironni waa lama dinqisiifatan:

1ffaa-Ergamaan ilma namaa ta’e Rabbiin irraa isaanitti ergamu.

“Akkamitti Rabbiin ilma namaa keessaa nama tokko Ergamaa godhe

ergaa?” jechuun ajaa’ibsiifatan. Akka yaada isaaniitti ergamaan Rabbiin

irraa dhufu malaykaadha. Garuu kuni hin ta’u. Sababni isaas, malaykaan

suuraa irratti uumameen osoo isaanitti ergamee, isa ilaaluu fi dubbisuu

hin danda’an. Suuraan isaa suuraa namaa irraa adda waan ta’eef

sodaatanii isarraa ni dheessu turan. Kanaaf, karaan hundarra gaariin

nama tokko isaan keessaa filachuun isaanitti erguudha. Kanaafu, kana

ilaalchisee wanti nama dinqisiisuu hin jiruu jechuudha.

2ffaa- Du’aan booda kaafamu ni ajaa’ibsiifatan.

Dinqisifachuu kanniin lamaan haala kanaan arganna: Kaafironni ni

jedhan, “Kuni wanta dinqisiisadha. Sila erga duunee biyyee taane [ni

kaafamnaa]? Suni deebii fagoodha.”

Kaafironni baay’inna kaafiraati. Kaafirri baay’een kaafirota ta’u.

“Kaafira” jecha “kafara” jedhu irraa horsifame. Akka garee jechootaatti:

Kaafira -hojjataa (doer), kafara-xumura (verb), kufr-maqaa (noun).

1 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-3/16, Tafsiiru Sa’dii-947

~ 5 ~

Akka lugaatti ni jedhama: “kafara shey’a, kafara aleyh kafran.” Kana

jechuun wanta tokko haguuge, dhokse. Kafara turaabu maa tahtahu-kana

jechuun biyyeen wanta isa jala jiru haguuge. Kanaafi, qotee buleen

“Kaafira” jedhame. Sababni isaas, qotee bulaan sanyii midhaanii biyyeen

haguuga ykn dhoksa.

Ammas, lugaa keessatti "kufriin" hiika "qananii waakkachuu" ni qaba.

Inni kuni faallaa galateefachuuti. Yommuu namni tokko qananii

waakkatee fi dhoksee akkana jedhama, kafara bini’mati (qananiitti

kafare). Kana jechuun qananii waakkate, galata hin galchine.

Amantiitti kafaruun: haqa ragaalee isaatiin erga beekanii booda

fudhachuu diduu fi waakkachuu (mormuu)dha. Kafaruun kuni

ragaalee haqni kuni dhugaa ta’uu mirkaneessan dhoksuu, shakkisisuu,

jechoota dinqisiifannaa darbuu, akka sammuutti dhimmichi fudhatamaa

miti jechuun odeessu fi wantoota biroo warri sobaa uuman irra dhaabbata.

Kaafironni ni jedhan, “Kuni wanta dinqisiisadha."

Asitti kaafironni namoota waamicha Ergamaa Rabbiitiif deebii hin

deebisne irraa namoota haqa beekanii haqa kanaa fi ragaalee isaa

dhoksanii fi waakkataniidha.1 “Kuni wanta dinqisiisadha.” Kana

jechuun Ilmaan Aadam irraa namni tokko nu keessaa ergaa Rabbiitiin

gara keenyaatti dhufuun wanta dinqisiisaadha. Sila maaliif malaykaan

isarratti bu’ee isa waliin akeekachiisaa hin taanee?2

Ammas, kaafironni du’aan booda kaafamu dinqisiifachuun ni jedhan:

“Sila erga duunee biyyee taane [ni kaafamnaa]? Suni deebii

fagoodha.” Kana jechuun erga duunee biyyee taanee akkamitti kana

booda haala duraan irra turetti deebi’uun danda’amaa? Du’aan booda

deebi’uun kuni wanta fagoo ta’eedha.” Hiikni kanaa: kaafironni du’aan

booda kaafamu akka hin danda’amnetti amanu.3 Rabbiin isaan irratti

deebii deebisuun akkana jedha:

1 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-3/24-25 2 Tafsiiru Xabarii-21/402 3 Tafsiiru Muyassar-518, Misbaahul muniir fii zahziib Tafsiir Ibn Kasiir-1357

~ 6 ~

“(4)-Dhugumatti, wanta dachiin isaan irraa hir’iftu beeknee jirra. Nu

bira galmee tiiksatu jira. (5)-Garuu isaan haqni yommuu isaanitti

dhufu, ni kijibsiisan, kanaafu isaan dhimma walitti naqame keessa

jiru.” Suuratu Qaaf 50:4-5

Aayaata tana keessatti yaada sobaa warra du’aan booda kaafamu

mormanii keessaa yaada sobaa tokko ittisa. Waa’ee du’aan booda kaafamu

ilaalchisee kaafironni sirnaan akka hin yaanne wanta isaan taasisu keessaa

tokko, “Rabbiin subhaanahu akka duraan turanitti namoota deebisuuf

kutaalee xixxiqoo qaama namoota du’anii fi amaloota isaanii hin beeku.”

Jechuun yaada sobaa yaadudha. Yaada sobaa kana oofuuf ibsi Qur’aana

akkana jechuun ni dhufe:

“Dhugumatti, wanta dachiin isaan irraa hir’iftu beeknee jirra. Nu

bira galmee tiiksatu jira.” Kana jechuun lafee, foon, gogaa fi rifeensa

isaanii irraa wanta dachiin nyaattu dhugumatti ni beekna. [Erga du'anii

booda] eessatti qaamni isaanii akka bittinaa’e fi lafeen isaanii bututte takka

takkaan ni beekna. Dabalataan galmeen kuni hundi keessatti galmaa’e Nu

bira jira.1 (Maq-dhalli "Nu" jedhu Guddinna Rabbii agarsiisa.)

“Qad alimnaa (dhugumatti beeknee jirra)” kana jechuun namoota

uumuu, isaan jiraachisuu, ergasii isaan ajjeesun dura wanta safarree fi

murteessineen du’a isaanii booda wanta qaama isaanii irraa dachiin

hir’iftu beekumsa Keenya keessatti darbee jira. Ibsi kuni harfi

mirkaneessuu (qad) jedhuun jabeessu waliin xumura yeroo darbii

agarsiisutti fayyadamuun dhufe. Kuni kan agarsiisu ijaaru fi diiguun gocha

uumuu hojii irra oolchuun dura karoora uumiinsaa beekudha. (Rabbiin

subhaanahu wa ta’aalaa argamsiisuun ykn balleessun dura wanta hundaa

dursee beekee jira.)

1 Misbaahul muniir fii zahziib Tafsiir Ibn Kasiir-1357

~ 7 ~

Dhugumatti, dhimmi argamsiisuu, jiraachisuu, ajjeesu, balleessu, du’aan

booda deebisuu, dachii fi samii keessatti hojiiwwan biroo karoora qadaa

fi qadaraa keessatti kan raawwatamuudha. Homtu nafsee isaatiin samii fi

dachii keessatti hin adeemsifamu qadaa fi qadaraan yoo ta’e malee.

(Qadara jechuun wanti tokko argamuun dura hamma, boca, amaloota isaa,

bakka fi yeroo itti uumamu ykn badu murteessudha. Qadaa jechuun

immoo wanta murtaa’e kana hojii irra oolchudha.)

Namoonni waa’ee Rabbii ilaalchisee beekumsa hir’uu qaban, Rabbiin

subhaanahu wa ta’aalaa namoonni du’an erga awwaalamanii booda qaama

isaanii irraa wantoota hir’atan hin beeku jechuun yaadu. Rabbiin wanta

isaan yaadan kana hundarraa qulqullaa’e.

Akkuma uumama namootaa jalqabuu fi qaama isaanii ijaaruun karoora

uuminsaa beekumsa waan hundaa haguugen durfame keessatti ta’e, duuti,

qaama isaanii balleessuun, wanti qaamaa fi nafsee isaanii irratti

adeemsifamu hundi beekumsa waan hundaa haguugee fi karoora

balleessutiin kan durfameedha. Haala beekumsa Isaatiin walitti galuun

dandeetti Rabbiitiin kuni hundi hojii irra oola. (Rabbiin subhaanahu wa

ta’aalaa karoora uuminsaa keessatti namoota uumuu fi qaama isaanii

ijaarun dura dursee beekee fi murteesse jira. Haaluma kanaan du’a isaanii,

du’aan booda wanta qaamaa fi nafsee isaanii irratti adeemsifamu hunda

takka takkaan beeke jira. Ergasii yoomi fi akkamitti akka isaan kaasu

beekee fi murteesse jira.)

Namni Rabbiin Gooftaa, Khaaliqa, waan hundaa irratti danda’aa akka ta’e

amane, akkamitti beekumsa Rabbii jalaa waa ni miliqa jedhee yaadaa?

Wanta samii fi dachii keessatti adeemsifamu hunda dursee Rabbiin beekee

jira. Kanarratti dabalatee beekumsi wanta adeemsifamu hundaa kitaaba

waan hundaa of keessatti qabu keessatti kan galmaa’e fi barraa’edha.1

Kanaafu, qaama namaa irraa lafa keessatti wanti nyaatamu hundi Rabbiin

biratti kan beekkamee fi katabameedha. Wanti beekumsa Isaa jalaa miliqu

tokkollee hin jiru.

1 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-3/27-29

~ 8 ~

“Garuu isaan haqni yommuu isaanitti dhufe ni kijibsiisan, kanaafu

isaan dhimma walitti naqame keessa jiru.”

Aayan afraffaan beekumsi Rabbii wanta dachiin qaama namoota du’anii

irraa hir’istuu akka marsee fi wanti kuni hundi kitaaba keessatti akka

galmaa’e erga ibsitee booda, aayan shanaffaan armaan oli tuni immoo

dhugaa wanta nafsee fi qalbii kaafiroota kijibsisanii keessa jiru saaxilti.

Jechi dinqisiifannaa isaan jedhan shakkii dhugaa irraa kan burqee miti.

Kana irra, isaan Muhammad Ergamaa Rabbii ergaa Isaa isaanitti geessu

akka ta’e ni beeku. Garuu isaan isa hordofuu irraa of tuulan yookin immoo

badii fi fedhii qullaa hordofan dhiisu hin barbaanne. Kanaafu, zulmii fi

daangaa darbuun isa kijibsiisan. Isaan kana waliinu wanti inni Gooftaa

isaanii irraa isaanitti fidee haqa ta’uu ni beeku. (Osoo beekanu haqa

Rabbiin irraa dhufe ni kijibsiisan.)

“kanaafu isaan dhimma walitti naqame keessa jiru.” Haqa fuula tokko

ta’e kan ummanni Rabbii fi Ergamaa Isaatti amanan itti amanan yoo

kijibsiisan, kaafironni hubannoo, yaadaa fi amantii isaanii keessatti

mazhaba (ilaalchaa fi adeemsa) tokko irratti walitti qabamu danda’uu?1

Haqni takka taate osoo jirtuu kaafironni haqa takkatti tana yoo kijibsiisan

dhimma tokko irratti tokkoomu danda'uu? Yommuu adeemsa kaafiroota

sirritti hubannu, jireenya keessatti dhimmi isaanii kan walitti naqamee fi

makameedha. Isaan dhimma tokko irratti gadi hin dhaabbatan. Mee ilaali,

namoota Islaaman ala jiran. Amantiin isaanii kan wal diigu fi wal

dhayuudha. Amanti isaanii keessatti dhimma walitti naqamee fi nama

dhamaasu argita.

“Haaluma kanaan namni haqa [Rabbiin irraa dhufe (Qur'aana)] kijibsiisee

dhimma walitti naqamaa fi dhama’iinsa keessa ta’a. Gara isaa hin beeku.

Dhimma isaa kan wal diiguu fi addaan bittinnaa’e ta’ee argita. Namni haqa

hordofee fi dhugoomse immoo dhimmi isaa ni qajeela, karaan isaa ni

sirraa’a, hojiin isaa dubbii isaa dhugoomsa.”2

1 Madda olii 2 Tafsiiru Sa’dii-948

~ 9 ~

Guduunfaa Du'anii lafeen erga bututtee booda kaafamuu kaafironni akka hin

danda'amneetti ilaalu. Kuni beekumsaa fi dandeetti Rabbii wallaalu irraa

madda. Namni Rabbiin wanta hundaa akka beeku fi wanta hunda irratti

danda'aa akka ta'e amanu du'aan booda kaafamu hin shakku. Kanarratti

dabalate, qadaa fi qadaratti yoo amane, shakkiin homaatu isa keessatti hin

hafu. Qadaa fi qadaratti amanuun wantoota afur of keessatti qabata:

Rabbiin wantoota hundaa akka beeku amanuu, wantoota kanniin hundaa

Lawhal Mahfuuz (Galmee Eeggamaa) keessatti akka katabe amanuu,

wantoonni hundii fedhii Isaatiin qofa akka raawwataman amanuu fi

wantoota hundaa kan Uumuu fi argamsiisu Rabbiin akka ta’e amanuudha.

Yoo kana amanan Qiyaamaan akka dhuftu ni mirkaneefatan. Sababni

isaas, Rabbiin olta'aan wantoota darban, ammaa fi dhufan hunda Kan

beekuu fi argamsiisu ykn dhabamsiisudha. Du'aan booda qaamni

namootaa eessatti akka badu, lakkoofsa fi amaloota isaanii hunda beekee

fi katabee jira.

Wantoota uumuu fi argamsiisu, dhabamsiisuu fi balleessu hunda dursee

beekee fi katabee jira. Wanta dhabamsiisuu fi argamsiisu keessaa tokko

wanta Guyyaa Qiyaamaa raawwatamuudha. Yoomi fi akkamitti

addunyaan tuni itti baddu fi namoota du'an kaasu beekee fi katabee jira.

Kanaafu, du'aan booda namoota kaasun karoora Isaa keessaa karoora

tokko. Yeroon karoora kana hojii irra oolchu yoo dhufe, namoonni

dirqamaan ni kaafamu.

~ 10 ~

Du’aan Booda Kaafamu Ragaalee Agarsiisan Kaafironni namoonni du’an akkamitti kaafamu jechuun dinqisiifatan.

Dhugumatti kuni beekumsa, dandeetti fi ogummaa Rabbii olta’aa wallaalu

irraa burqa. Kutaa darbe keessatti beekumsi Rabbii waan hundaa akka

marsee fi haguuge ilaalle jirra. Akka yaadachisaatti: “Dhugumatti, wanta

dachiin isaan irraa hir’iftu beeknee jirra. Nu bira galmee tiiksatu

jira.” Suuratu Qaaf 50:4

Keeyyattoota (aayaata) armaan gadi keessatti immoo dandeetti fi

ogummaa Isaa ifatti baasa.

“(6)-Sila gara samii gubbaa isaanii jirtu akkamitti akka ijaarree fi

miidhagsine hin ilaallee? Uraa (qaawwa) homaatu hin qabdu. (7)-

Dachii diriirsinee gaarreen gadi dhaabbatoo ishii keessatti darbine;

akaaku [biqiltoota] babbareedoo hunda irraa ishii keessatti

magarsine. (8)-Gabricha [gara Rabbii] deebi’u hundaaf hubachiisaa

fi yaadachiisa.” Suuratu Qaaf 50:6-8

Uumamtoonni gurguddoon kunniin mallatoolee gara dandeetti, ogummaa,

rahmata fi sifaata gurguddaa Rabbiitti akeekaniidha. Aayaata kanniin

keessatti mallattooleen samiin wal qabatan sadii, mallatooleen dachiin wal

qabatanis sadii dhufanii jiru.

Mallatooleen samiin wal qabatan: 1ffaa- Samii hangana bal’attu utubaa

malee ijaaru fi olkaasu. 2ffaa- samiin gara hundaan qaawwi fi baqaqiinsi

homaatu kan keessatti hin argamne ta’u. 3ffaa- Urjiileedhaan samii

miidhagsuudha. Namni kanatti yommuu xinxalluu Rabbiin subhaanahu

wa ta’aalaa wanta hundaa irratti danda’aa akka ta’ee fi namoota du’an

akka kaasu ni hubata.

~ 11 ~

Dachii keessas mallatoolee sadii dubbate: 1ffaa- jireenya lubbu-

qabeeyyitiif akka mijooftuuf dachii diriirsu. 2ffaa-Dachiin akka hin

sochoone gaarreen keessatti gadi dhaabu, 3ffaa- gosoota biqiltootaa

garagaraa nama hawwatan dachii keessatti magarsu. Mallatooleen kunniin

“Gabricha [gara Rabbii] deebi’u hundaaf hubachiisaa fi yaadachiisa

ta’u.”

At-Tabsiir- hubachiisu(akka hubatu gochuu), barsiisuu. Samii fi dachii

keessatti mallattooleen Rabbii sifaata Isaa nama barsiisuu, ni hubachiisu.

Nama isaanitti xinxalle sifaata Isaa hubachuutti isa qajeelchu.

(Fakkeenyaaf, namni yommuu samii guddoo fi bal’oo, gaarreen fi

biqiltootaatti xinxallu, amaloota Rabbii olta’aa hubata. Dandeettin,

beekumsi, ogummaa fi rahmanni Rabbii guutuu akka ta’e ni beeka. Samii

fi dachii garmalee gurguddatan Kan uumee namoota du’an kaasun Isatti

hin ulfaatu jechuun ni hubata.

Mallattoolee gurguddoo kanniin irraa barnoota fi hubannoo erga argatee

booda isaan irra deddeebi’e ilaaluun yaadannoo isaaf ta’a. Yeroo jalqabaa

wanta mallattoolee kanniin irraa baratee isa yaadachisuu.)

Namni xinxallaan akkuma samii fi dachii keessatti mallattoolee Rabbii

ilaalun wanta haarawa irraa barata. Dhugaa Khaaliqa isaanii ilaalchisee

beekumsa isaaf dabalu. Akkasumas, wanta duraan irraa barate, isa

yaadachiisu. Haala kanaan, mallattooleen kunniin hubachiisa, barsiisaa fi

yaadachiisa isaaf ta’u.1 Garuu kana hunda kan hubatuu fi yaadatu nama

yeroo hundaa gara Rabbii deebi’uudha. Mallattooleen kunniin nama

Rabbiitti amanuu fi Isaaf ajajamutti deebi’u hundaaf hubachiisaa fi

yaadachiisa ta’u. Nama hin amannee ykn irraa garagalee immoo homaa

isaa hin fayyadan.

Itti aanse Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa dachii keessatti kunuunsa

namootaaf godhee dubbata:

1 Maariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/39-40, Abdurahman

Hanbakah

~ 12 ~

“(9)-Samii irraa bishaan barakaa qabu buufnee ashaakiltiwwanii fi

midhaan haammamu ittiin biqilchine. (10)-Mukkeen temiraa

dhedheeroo daraaraa walirratti kuufame qabanis [ni biqilchine].

(11)-Gabrootaaf soorata akka ta’uuf. Lafa duute isaan (bishaan

roobaatin) jiraachifne. [Qabrii keessaa] bahuunis akkanuma.”

Suuratu Qaaf 50:9-11

Akka lugaatti samii jechuun wanta gara gubbaa ykn olii ta’eedha. Barakaa

jechuun kheeyri (waan gaarii) irraa daballi, baay’inna. “Samii irraa

bishaan barakaa qabu buufnee…” kana jechuun duumessa irraa bishaan

faaydaa baay’ee qabu buusne. Bishaan kanaan ashaakilti mukkeen baay’ee

qabanii fi midhaan facaafamaa haammamu biqilchine. Akkasumas,

mukkeen temiraa dhedheeroo daraaraa walitti kuufame qabanis ni

biqilchine.1

“Gabrootaaf soorata akka ta’uuf.” Kana jechuun gabrootaf soorata

akka ta’uuf bishaan samii irraa buufnen ashaakiltiwwan, midhaanii fi

temira biqilchine.2

Samii fi dachii keessatti hojiin mallattoolee fi qananii Rabbii

maalidhaa? Keeyyattoota armaan olii sirritti yoo itti xinxallinne Rabbiin kawni

(yunivarsi) keessatti mallattolee fi qananii Isaa hojii gurguddaa lama akka

qabaatan taasise:

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/45, 59, Tafsiiru Muyassar-

518 2 Tafsiiru Xabari-21/414

~ 13 ~

1ffaa- Addunyaa keessatti jireenya namootaa itti fufsiisuu fi

fooyyessu.Qananiiwwan Rabbiin uumee namoonni akka jiraatanii fi

jireenya isaanii fooyyessan gahee ol’aana taphatu. Fkn, nyaataa dhugaati,

uffata, mana ijaarrachu fi kkf. Mu’minas ta’e kaafiras ta’e namni sababa

barbaachisu yoo hojjate, qananii kanatti ni fayyadama.

2ffaa- Ragaalee isaaniitiin gara Rabbii olta’aa fi amaloota Isaa

gurguddootti qajeelchu, ogummaa Rabbii fi kaayyoo namoota uumuu

hubachiisuudha. Wantoonni Rabbiin uumee gara sifaata (amaloota) Isaatti

nama qajeelchu, beekumsa, dandeetti, ogummaa fi tokkichummaa Isaa

akka hubatan nama taasisu. Ergasii yaadachiisa namaaf ta’u. Kanaafu,

dirqamni namoota irra jiru uumamtoota gurguddoo kanniinitti xinxalluun

Rabbii isaanitti amanuu fi Isaaf ajajamuudha. Yoo akkana godhan

Aakhiratti warra milkaa’an ta’u. Hojiin lammataa kuni fooyya’insa

Aakhiraatin wal qabataa jechuudha. Namni kanarraa fayyadamu nama

gara Rabbii deebi'uudha.

“Lafa duute isaan (bishaan roobaatin) jiraachifne.” Kana jechuun

bishaan samii irraa buufne kanaan lafa gogde tan midhaanii fi biqiltoonni

irra hin jirree jiraachifne.

Yeroo roobaa ykn birraa lafti biqiltoota misoomanii fi magarisaan tan

uwwifamteedha.Yeroo roobni dhabamu, biqiltoonni kunniin ni gogu.

Sanyiin isaanii lafa keessa faca’a. Laftis gogdee biyyee taati. Ergasii

Rabbiin rooba itti roobsun lafa gogdee duute tana ni jiraachisa. Kana

jechuun biqiltoota lafa keessatti jiraachisa.

“[Qabrii keessaa] bahuunis akkanuma.” Kana jechuun akkuma lafa

duute tana bishaan roobaa kanaan jiraachifne, biqiltootaa fi midhaan ishii

baafne, akkuma kana erga qaamni keessan bututee booda Guyyaa

Qiyaamaas qabrii keessaa jiraattoota goone isin baafna.

Dachii keessaa namoonni du’an bahuun, sanyii midhaanii ykn hundee

hidda biqiltootaa biyyee keessa faffaca’e irratti wanta adeemsifamuun wal

fakkaata. Yeroo roobni dhabamu ykn yeroo bonaa lafti ni gogdi.

Biqiltoonnis ni gogu. Sanyiin biqiltootaa biyyee keessa bittinaa’a.

~ 14 ~

Biqiltuun sanyii hin qabne immoo hundeen hidda isaa biyyee keessatti

bada. Yommuu roobni roobee biyyeen walitti makamuu fi bishaan sanyii

ykn hundee hiddaa dhaqqabu, jireenyi biqiltuu keessa naannawa. Kana

jechuun sanyiin ykn hundeen hiddaa kuni lubbu-qabeenyi ta’uun lafa

keessaa ol baha. Jirma, baalaa fi damee godhachuu ol guddata, ni

dagaaga.

Guyyaa Qiyaamaas namoota du’an jiraachisuun sanyii qaama isaanii

irraa ta’a. Yommuu Rabbiin olta’aan bishaan samii irraa dachii irratti

buusu, bishaan kuni biyyeen walitti makamuun sanyii qaamaa dhaqqaba.

Ergasii wanti sanyii biqiltootatti ta’e, sanyii qaama namaa kanattis ni ta’a.

Sanyiin qaama namaa kuni ni guddata, ni dagaaga. Ergasii Rabbiin

Malaykaa xurunbaa afuufu akka afuufu ni ajaja. Innis ni afuufa. Ergasii

ruuhiin gara qaama ishiitti seenti.

Sanyiin qaama lubbu-qabeenyi hundaa amaloota isaa hunda of keessatti

qabate garaa ajbu az-zanabi (lafee eegee) jedhamtu keessa kan

kaa’ameedha. Lafeen eegee (ajbu Az-zanabi) gonkumaa hin baddu.

Gubbaan lafee tanaa osoo jijjiramelle keessi ishii gonkumaa hin jijjiramu,

hin badu.1

Ergamaan Rabbii (Sallallahu aleyh wassallam) akkana jedhan:

“Dhugumatti ilma namaa keessa lafee gonkumaa ardiin (biyyeen) hin

nyaannetu jira. Guyyaa Qiyaamaa ishii irraa [qaamni ilma namaa]

lamuu ijaarrama.” Namoonni ni jedhan, “Lafee tami (kami) Yaa

Ergamaa Rabbii?” Innis ni jedhe, “Ajbu az-zanabi (lafee eegeeti)” Sahih

Muslim 2955 c

Namoonni du’aan booda kaafamu shakkan haala du’aan booda itti

kaafaman beeku yoo barbaadan, sanyii biqiltootaa haa ilaalan. Akkuma

yeroo bonaa biqiltoonni goganii dameen, baalli, jirmii fi sanyiin isaanii

biyyee keessatti bututuu fi bittinnaa’u, namnis erga du’ee booda rifeensi,

gogaan, foonii fi lafeen isaa biyyee keessatti bututanii bittinnaa’u.

Biqiltoonni dameen, jirmii, baalli fi sanyiin isaanii erga bututee fi

1 M’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/63,60-70

~ 15 ~

bittinaa’e booda maaltu hafaa? Dhugumatti sanyiin ykn hundeen hiddaa

ni hafa. Haaluma kanaan, rifeensi, gogaan,fooni fi lafeen namaa erga

bututanii booda, lafeen xiqqoon sanyii biqiltootaatin wal fakkaatu ni hafti.

Lafeen xiqqoon tuni ajbu az-zanabi (lafee eegeeti). Lafeen eegee tuni

lafee gara taa'a irratti argamtuudha. Fakkii armaan gadi irraa ilaalun ni

danda’ama:

Akkuma sanyii biqiltootaa irratti bishaan roobsun sanyiin kuni hiddaa fi

jirma godhachuun lafa keessaa ol bahu, Guyyaa Qiyaamaas lafee eegee

tana irratti bishaan roobsun qaamni namaa ni ijaarrama. Mee ilaali,

Rabbiin subhaanahu sanyii biqiltuu xiqqoo tana irraa muka guddaa jirmaa

fi damee qabu baasa. Guyyaa Qiyaamas lafee xiqqoo tana irraa qaama

namaa harkaa lugaa, afaani funyaan qabu ijaara. Mee kana ilaalchise

hadiisa keessatti wanta dhufe haa ilaallu:

Abu Hureeyran akka dabarsetti, Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan:

“Afuuffi xurumbaa lamaan jidduu afurtama jira.” [Namoonni Abu

Hureeyraa marsan] ni jedhan, “Yaa Abu Hureyraa, guyyaa afurtamaa

jechuu keeti?” Innis ni jedhe, “Homaa jechuu hin danda’u”, Ni jedhan,

“Ji’a afurtama jechuu keeti?” Innis ni jedhe, ‘Homaa jechuu hin danda’u’

Isaanis ni jedhan, “Waggaa afurtama jechuu keeti?” Innis ni jedhe,

~ 16 ~

‘Homaa jechuu hin danda’u’

‘San booda Rabbiin bishaan samii irraa ni buusa. Ergasii akkuma

kuduraan (baaqelan, atarri) biqilu isaanis (namoonnis) ni

biqilu. Nama irraa wanti hin tortorre hin jiru lafee takkatti malee.

Lafeen sunis Ajbu az-zanabi (lafee eegee)” jedhamti. Guyyaa

Qiyaamaa lafee tana irraa uumamni [namaa] ni ijaarrama.’” Sahih

Muslim 2955 a

Qur’aana irraa kana ilaalchise aayata dabalataa ilaalun ni danda’ama:

رهجخ ﴿ هته ٱمهن لح ٱيخ هت ٱويخخرهجخ لمي ح ه ٱمهن لمي رض ٱويخحه ل

بعد ل

ون رجخ هك تخ هها وكذل ﴾١٩موت

“Du’aa keessaa jiraataa baasa, jiraataa keessaas du’aa baasa,

dachiis du’a ishiitiin booda ni jiraachisa. Akkuma kana isinis

baafamtu.” Suuratu Ar-Ruum 30:19

Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa du’aa keessaa jiraataa baasa, kan akka

killee keessaa allaatti baasu, sanyii gogduu keessaa biqiltuu baasu.

Ammas, jiraataa keessaa du’aa baasa, kan akka lukkuu keessaa killee

baasu. Dachii duutes bishaan itti roobsun jiraachisa. Yaa namoota! isinis

Guyyaa Qiyaamaa akkuma kana qabrii keessaa ol baafamtu.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa du’aa keessaa jiraataa baasu irratti

Danda’aa waan ta’eef, Guyyaa Qiyaamaas lafee duute keessaa nama ni

baasa. Akkuma bishaan itti roobsun sanyii biqiltuu gogduu taate irraa

baala, jirmaa fi damee baase, Guyyaa Qiyaamaas bishaan itti roobsun

lafee xiqqoo san irraa qaama namaa harkaa luka, afaani funyaan qabu

baasa. Dachii keessatti qaama uumee erga guute booda xurunbaan akka

afuufamu ajaja. San booda afuuffi kanaa irraa ruuhin qaamatti seenti.

Ergasii qabrii keessaa ol yaa’un gara iddoo wal gahiitti oofamu.

Guduunfaa: Du'aan booda kaafamuun haqa shakkiin keessa hin jirreedha. Namni kana

yoo shakke waa afur haa ilaalu:

~ 17 ~

1ffaa-Beekumsa Rabbii subhaanahu wa ta'aalaa-Rabbiin wantoota hundaa

waan beekuuf wanti Isa jala miliqu tokkollee hin jiru. Lakkoofsa namoota

du'anii fi lafeen isaanii eessatti akka bittinoofte sirritti beeka.

2ffaa-Dandeetti Rabbii subhaanahu wa ta'aalaa- samii fi dachii garmalee

gurguddatanii fi wantoota isaan keessa jiran Kan uumee namoota du'an

kaasun Isa dhibaa?

3ffaa-Wantoota guyyaa guyyaan deddeebi'an ilaalu-innis biqiltoota

goganii erga bututanii booda sanyii ykn hundee hiddaa irraa biqilchu fi

magarsu. Kan sanyii gogduu irraa biqiltootaa biliyoonatti lakkaawaman

guyyaa guyyaan biqilchu, lafee xiqqoo irraa qaama namoota biliyoonatti

lakkaawamanii biqilchuun Isatti ni ulfaataa? Ammas, namoota guyyaa

guyyaan dhalatan haa ilaalu. Copha bishaan saalaa xiqqoo irraa nama Kan

uumee, lafee xiqqoo irraa lamuu uumuun homaa Isatti hin ulfaatu.

Qur'aana keessatti:

إهن ﴿ دة م إهل كنفس وحه م ول بعثخكخ كخ ير لل ٱما خلقخ بصه ﴾٢٨سمهيعخ

“Uumamni keessanii fi kaafamni keessan akka nafsee (lubbuu)

takkatti malee homaayyu miti. Dhugumatti Rabbiin Dhagahaa,

Argaadha.” Suuratu Luqmaan 31:28

4ffaa-Qorannoo fi jazaaf du'aan booda namoota yoo hin kaasin, isaan

uumuu fi qormaatun tapha ta'a. Zaalimonni (namoonni cunqursaa

hojjatan) zulmii isaaniitiif osoo hin adabamin du'an baay'eedha.

Namoonni cunqurfamaniis osoo haqa hin argatan du'an baay'eedha.

Kunniin hundi akkanumatti du'anii achumaan ni baduu? Kuni gonkumaa

hin ta'u. Kanaafu, zaalimonni akka adabamanii fi namoonni toltu hojjatan

akka badhaafamaniif du'aan booda kaafamun dirqama.

~ 18 ~

Namni du’aan booda kaafamuu yoo shakke waa afur haa

ilaalu:

Beekumsa Rabbii

Dandeetti Isaa

Wantoota Rabbiin guyyaa guyyaan uumu

Namoota yoo hin kaasin haqummaan akkamitti

dhaabbachu danda’aa?

Cunqurfamaan osoo haqa isaa hin argatin, cunqursaan

(zaalimni) osoo hin adabamiin akkanumatti du’anii hafuun ni

jiraa?

~ 19 ~

Warri Ergamtoota Kijibsiisan dachii irraa xuruuramu

(duguugamu)

Kutaa darbe keessatti ragaalee du'aan booda kaafama agarsiisan erga

dhiyeesse booda kutaa kana keessatti jechoota gaggabaaboon seena

keessatti namoota sababa badii fi kufrii isaaniitiin addunyaa irraa

xuruuraman dubbata.

“Isaaniin dura ummanni Nuuh, warri Eelaa (Biirii) fi Samuud

kijibsiisan. Aad, Fira’awnaa fi obboleeyyan Luuxis. Warri Bosonaa,

ummanni Tubba’i, hundi isaanitu Ergamtoota kijibsiisan. Kanaafu,

wa’iid (zaachan) Kiyya ni mirkanaa’e.” Suuratu Qaaf 50:12-14

Qureeshota irraa mushrikoota kanniin dura ummanni Nuuh, warri Eelaa,

Samuud, Aad, Fira’awna, ummanni Luux, warri bosonaa, Ummanni

Tubba’i kijibsiisanii jiru. Hundi isaaniitu Ergamtoota kijibsiisanii jiru.

Zaachan Rabbiin sababa kufrii isaaniitif isaanitti zaate isaan irratti

mirkanaa’e.1

Akkuma kutaa darbe keessatti ilaalle suuran tuni dhimmoota lama

kaafironni dinqisiifatanii fi morman dhiyeessiti: 1ffaa-Isaan keessaa

Ergamaan nama ta’e isaanitti dhufu. 2ffaa-Qaamni isaanii erga badee

booda Guyyaa Qiyaamaa qorannoo fi jazaaf kaafamu

Aayaanni (keeyyattoonni) armaan olii kunniin dhimmoota sadii of

keessatti qabachuun dhufan:

1 Tafsiiru Muyassar-518

~ 20 ~

Dhimmi 1ffaan-Ergamaan Rabbii Muhammad (SAW) seenaa ilma namaa

keessatti Ergamaa jalqabaati miti. Isa dura ergamtoonni baay’een

ummattoota garagaraatti dhufanii jiru. Kanaafu, Ergamaan nama waan

ta’eef wanti nama dinqisiisu hin jiru. Sababni isaas, uumamtoota Isaa

keessatti kuni seera Rabbii deddeebi’uu fi hin jijjiramneedha. Akkasumas,

wanta ogummaan walitti galuudha. Osoo Ergamaan nama hin taane dhufe,

isa erguun ogummaa guutuu faallessa.

Sila Rabbiin azza wa jalla namoota irraa Nuuhin, Huudin, Saalih, Muusaa,

Haarun, Luux, Shu’ayb hin erginee? Ergamtoonni kunniin hundi namoota

turan. Kanaafu, dinqisiifachuun maaliif barbaachisee?

Dhimmi 2ffaan-Namoonni Ergamaa Rabbii Muhammadin (SAW)

kijibsiisan seenaa ilma namaa keessatti namoota jalqabaati miti. Isaaniin

dura ummattoonni baay’een ergamtoota isaaniitii fi oduu Guyyaa Murtii

kijibsiisan darbanii jiru. Dubbiin isaanii dubbii namoota Nabii

Muhammadin (SAW) kijibsiisaniin wal fakkaata. Yaanni, nafsee fi qalbiin

isaanii wal fakkaatu.

Sila isaaniin dura ummanni Nuuh, ummanni Huud, Ummanni Saalih,

Fira’awnaa fi ummanni isaa, ummanni Luux fi ummanni Shu’ayb hin

kafarree?

Dhimmi 3ffaan: kijibsiistoota jalqabaa keessatti seerri Rabbii, kufrii

isaanii yoo itti fufan, adabbii fi balleessuun isaanitti zaatuu fi haalli isaan

irra gahan adabbii itti buusu yoo ta’ee zaachaa kana isaan keessatti hojii

irra oolchudha. Kunis kan ta’u yommuu haalli isaanii haala abdi

murachiisu ta'uu fi balleessaan isaanii dachii keessatti baay’atuudha.

Namoonni Muhammadin (SAW) kijibsiisan seerri Rabbii kuni isaan irratti

hojii irra kan oolu ta’a. Kanaafu, yommuu haalli isaanii haala abdii

murachiisaa irra gahee fi dachii keessatti balleessaan isaanii baay’ate

badiinsa isaanii haa eegan.

Garuu haalli mushrikoota Nabii Muhammadin (SAW) kijibsiisanii

sadarka kana irra hin geenye. Kanaafi, Rabbiin adabbii wali galaa isaan

~ 21 ~

hunda balleessu isaanitti hin buusne. Kana irra, isaan keessaa namoota

dhuunfaa adabe. Dirree lolaatti diinota Isaa irratti waliyyoota Isaa

gargaare.

Seerota Rabbii keessaa seera kana asitti dhiyeessuun kijibsiistootaaf

akeekachisaa fi zaachadha. Yeroo haalli isaanii sadarkaa adabbiin wali

galaa isaaniif malu irra gahu, Rabbiin akkuma ummattoota darban

balleesse isaaniis balleessa. Seera kana isaan irratti hojii irra oolchu irraa

kan dhiifamanii miti. Seerri Rabbii jijjirraa hin qabu.

Rabbiin azza wa jalla aayaata tanniin keessatti ummattoota saddeet sababa

kufrii fi balleessaa isaaniitiin badan ni dhiyeessa. Ummattoonni kunniin

Ergamaan Rabbii akkuma isaanii nama ta’u ni dinqisiifatan, dhimma

Guyyaa Murtii kaafamu ni fageessan (akka hin danda’amnetti ilaalan).

1-Ummata Nuuh-ummata jalqabaa Nabii Nuuhin kijibsiisaniidha.

Du’aan booda kaafamu ni fageessan. Kanaafu, sababa kufrii isaanitiin

dachii irraa ni xuruuraman (ni badan).

2-Warra Rass (eelaa)-Ergamaan isaan keessaa ta’e isaanitti dhufuu fi

oduu du’aan booda kaafamu dinqisiifachuu keessatti haalli namoota

kanaas haala ummata Nuuh (aleyh salaam) ta’uun waan hin hafneedha.

Ergamaa Gooftaa isaanii irraa dhufe ni kijibsiisan. Kanaafu, warra badan

keessaa ta’an.

3-Samuud- kuni ummata Nabii Saalih (aleyh salaam) itti ergameedha.

Ergamaan isaan keessaa ta’e isaanitti dhufuu fi oduu du’aan booda

kaafamu dinqisiifachuu keessatti haalli namoota kanaas haala ummata

Nuuh (aleyh salaam) kan ta'eedha. Iddoon jireenya isaanii lafa Arabaa

irraa bakka Hijr jedhamtuudha. Yeroo ammaa مدائن صالح (Madaa’in

Saalih) jedhamun beekkamti. Ummanni kuni Ergamaa isaanii ni

kijibsiisan. Kanaafu ni badan.

4-Aad-kuni ummata Nabii Huud (aleyh salaam) ta’aniidha. Akkuma

ummata Nuuh ergamaan isaan keessaa ta’e isaanitti dhufuu fi oduu du’aan

booda kaafamu ni dinqisiifatan. Iddoon jireenya Aad lafa Arabaa irraa

bakka Ahqaaf jedhamuudha. Ummanni kunis nabiiyyi isaanii waan

kijibsiisaniif dachii irraa ni duguuggaman.

~ 22 ~

5-Fira’awna-asitti ummata osoo hin dubbatin Fira’wna qofa dubbate.

Sababni isaas, ummanni isaa isa hordofu. Ilaalcha isaa malee ilaalcha biraa

hin qaban. Osoo inni amane ni amanu turan. Inni ummata isaa hunda bakka

bu’a. Yommuu jecha takka jedhu isaaniis ni jedhu. Fira’awnaa fi ummanni

isaa Nabii Muusaa fi Haarunin waan kijibsiisaniif ni badan.

6-Ummata Luux-ummanni kuni ummata ganda iddoo galaana du’aa

(dead sea) jirtu keessa jiraataa turaniidha. Ergamaa isaaniiti fi Guyyaa

Qiyaamaa kijibsiisuu waliin badii fokkuu hojjachaa waan turaniif Rabbiin

iddoo jireenya isaanii isaan irratti gadi garagalche. Balleessaa hamaa isaan

balleesse.

7-Warra Bosonaa (As-haabul Aykati)-isaan kuni warra Madiyan

jedhamuun beekkamu. Nabiyyiin isaanitti ergame Nabii Shu’ayb (aleyh

salaam). Haalli isaaniis haalla ummata Nuuh, Aad, Samuuditi.

8-Ummata Tubba’i-Isaan kuni immoo Araba Yaman irraayyi. Tubba’i

maqaa nama biyyoota Yaman hunda bulchaa tureef kennamuudha.

Ummanni Tubba’is ergamaa isaanitti ergamee ni kijibsiisan.

“hundi isaanitu Ergamtoota kijibsiisan. Kanaafu, wa’iid (zaachan)

Kiyya ni mirkanaa’e.”

Ummanni armaan olitti eeraman hundi Ergamtoota Rabbiin isaanitti erge

ni kijibsiisan. Kanaafu, zaachaa fi adabbiin Rabbii isaan irratti bu’e.

Zaachan kuni zaacha ergamtoonni Gooftaa isaanii isaan akeekachiisaa

turaniidha. Kanaafu, dhugaa ta’ee argame. Warri beekumsa qabu ittiin

gorfamu.1 Wa’iid-jechuun zaachaa, itti dhaadachu, adabbii waadaa

galuufi.

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/72-79

~ 23 ~

Ragaa Dabalataa Du’aan Booda Kaafamu Agarsiisu

Jalqaba uumuu Kan danda'e lamuu deebisuun itti ulfaataa?

ه ﴿ فعيهينا ب ٱ للقه ٱأ وله

هن ل م فه لبس م يد بل هخ ﴾١٥خلق جده

“Sila uuminsa jalqabaatiin ni dadhabnee? Lakki! Isaan uuminsa

haarawa irraa shakkii keessa jiru.” Suuratu Qaaf 50:15

Uumama jalqabaa homaa hin turre uumuu dadhabnee jirraa? Ergasii erga

badanii booda isaan deebisuu ni dadhabnaa?

Dhugumatti beekumsa Rabbii keessatti malee hundemaa uumamtoonni

uumamuun dura kan hin jirre turan. Ergasii haala qadaa fi qadaraan walitti

galuun uuminsi jalqabaa ni guuttamee. Kanaafu, uumama jalqabaatin

uumamtoonni dhimma dhugaan mul’atan ta’an. Khaaliqni guddaan olta’e

uumamtoonni kan hin jirree erga ta’anii booda uumama jalqabaa

argamsiisu irraa dadhabee jiraa? Deebiin kanaa: Dhugumatti Khaaliqni

uuminsa jalqabaa keessatti uumamtoota argamsiisu hin dadhabne.

Yeroo jalqabaa nama uumuu Kan hin dadhabne akkamitti lamuu isa

uumuu dadhabaa? Lakki, kuni Isa hin dadhabsiisu. Garuu isaan dhimma

du’aan booda kaafamuu ilaalchisee dhama’iinsaa fi shakkii keessa jiru.

Namoonni du’aan booda kaafamu kijibsiisan Rabbiin subhaanahu jalqaba

uumuu akka hin dadhabne kan shakkanii miti. Garuu qabrii isaanii

keessatti erga badanii fi bututanii booda uumiinsa haarawa isaan uumuu

irratti Dandeetti Rabbii irraa shakkii keessa jiru.

Namoonni kunniin Khaaliqni uumiinsa jalqabaa keessatti kan hin

dadhabne ta’uu yoo amanan, uuminsa lammataa (haarawaa) keessattis kan

hin dadhabne ta’uu amanuun isaan irraa eeggama. Kuni wanta dirqamaan

barbaachisuudha.

~ 24 ~

Wanta tokko jalqaba irratti uumuu kan danda’e, wanti suni erga

badeen booda deebisee uumuu irratti danda’aadha.1

Mobaayili jalqaba hojjachuu kan danda'e, lamuu hojjachuu ni dadhabaa?

Khaaliqni guddaan waan hundaa irratti danda’aa ta’e namoota jalqaba

uumee ergasii lamuu isaan uumuu ni dadhabaa? Gonkumaa hin dadhabu.

Kutaalee qaamaa xixxiqoo hunda dachii keessa badan tokkoon tokkoon

walitti qabuun qaamatti deebisee qaama guutuu ijaarun akka ulaagaatti hin

kaa’amu. Kana irra, qaama isaanii irraa haftee hin banne “Ajbu az-zanabi

(lafee eegee)” jedhamtu gahaadha. Lafeen tuni lafee xiqqoo gara taa’aa

irratti argamtuudha. Akkuma maniyyi (ispermii) xiqqaa irraa qaama guutuu

kana ijaare, yeroo kaafamaas lafee xiqqoo tana irraa qaama guutuu ijaara.

Guduunfaa

✒Ummattoonni darban sababa Ergamtoota isaaniitii fi du'aan booda

kaafamu kijibsiisaniif addunya tana irraa ni xuruuraman (ni badan).

Guyyaa Murtii immoo adabbii san caalutu isaan eeggata. Kanaafu,

namoonni sammuu qaban isaan irraa barnoota fudhachuun wanta isaan

hojjatan hojjachu irraa of eegu.

✒Uumamtoota jalqaba uumuu Kan danda'e, erga badanii booda lamuu

isaan uumuu ni dadhabaa?

✒Erga du'anii booda namoota lamuu uumuun wanta Rabbiin irratti

ulfaatu miti. Baay'ee salphaadha. Qur'aana keessatti: “Inni uuminsa

Kan jalqabu, ergasii deebisuudha. Suni (deebisuun) Isa irratti

baay’ee salphaadha.” Suuratu Ar-Ruum 30:27

1 Tafsiiru Muyassar-518, Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/80-

82, Tafsiiru Xabarii-21/420

~ 25 ~

Qorannoof Wantoota Barbaachisan Du’aan booda kaafamuu ragaaleedhaan erga mirkaneessee booda, itti aansun

qorannoo fi jazaaf wanta barbaachisu dubbate. Dhugumatti, ilma namaa

qorachuu fi jazaa isaaf kafaluuf hojiin isaa galmaa’u qaba. Aayaata armaan gadi

keessatti dhugaa kana ifa baasa:

“(16)-Dhugumatti, nama uumneerra. Wanta nafseen isaa isaatti

hasaastus ni beekna. Nuti hidda dhiigaa caalaa gara isaatti

dhiyoodha. (17)-Mirgaa fi bitaa irra taa’anii yeroo fuutonni lamaan

[jecha fi hojii] fuudhan. (18)-Namni jecha homaatu hin dubbatu isa

bira tiiksaa [galmeessuf] qophaa’e yoo jiraate malee.” Suuratu Qaaf

50:16-18

“Dhugumatti, nama uumneerra.” Khaaliqni guddaan ilma namaa kana haala ajaa’ibaa irratti erga uumee,

wanta isa keessatti adeemsifamu, hojii fi dubbii isarraa bahu, hasaasa

nafsee fi yaada sammuu hunda beeka. Uumaan wanta uumee sirritti

beeka. Bakka biraatti ni jedha:

و ﴿ ل يعلمخ من خلق وهخ ﴾١٤لبهيخ ٱ للطهيفخ ٱأ

“Inni kan uume hin beeku sila? Inni Al-Laxiif, Al-Khabiir.” (Suuratu

Al-Mulk 67:14) “Inni kan uume hin beeku sila?” kana jechuun sila

Khaaliqni uumamtoota Isaa hin beekuu? Uumamtoonni keessa ofiitu kan

hin beekne ta’uu danda’u. Garuu Uumaan akkamitti isaan wallaalaa?

Hidda dhiigaa qaama keeti hunda kan uume, qalbii, qoma, sammuu fi

kutaalee qaama kee hunda kan uumee Isa. Inni akka hargantu waan si

dandesiseef ni harganta, kutaaleen qaama keetii akka hojjatan kan taasise

Isa. Kanaafu, akkamitti wanti dhoksitan, ifa baastanii fi qoma keessan

~ 26 ~

keessa jiru Isarraa dhokataa? Kana waliinu, “Inni Al-Laxiif, Al-Khabiir”

dha. Hiika Al-Laxiif keessaa tokko, wantoonni hanga fedhan haa

xiqqaatan ykn haa haphatan, wanta hundaa kan beekudha. Xiqqeenya irraa

kan ka’e, wantoonni ija namaatin hin mul’anne baay’etu jiru. Wantoota

kanniin hunda Rabbiin Guddaan ni beeka. Beekumsi Isaa wantoota hunda

dhaqqaba. “Al-Khabiir” jechuun immoo keesso fi iccitii wantoota hundaa

kan beekudha. Dhimma keessaa fi garmalee dhokate hunda beeka.1

“Nuti hidda dhiigaa caalaa gara isaatti dhiyoodha.” Beekumsa

keenyaan hidda dhiigaa caalaa isatti dhiyoodha.

Kuni kan agarsiisuu beekumsi Rabbii waan hunda kan haguuge ta’uudha.

Wanta namni nafsee ofii keessatti hasaasu fi sammuu keessatti yaadu

hunda ni beeka. Dubbii ifatti dubbatuu fi hojii hojjatu immoo daran beeka.

Kuni namni Gooftaa isaa irraa akka saalfatu fi wanta Inni hin jaallanne

yaadu fi hojjachuu irraa akka of eegu isatti akeeka. “Rabbiin wanta ani

qalbii kiyya keessatti dhoksee hunda ni beeka” jechuun yoo amane, wanta

badaa irraa of qusata.

Beekumsa Isaa waan hundaa haguuge waliin Rabbiin malaykoota lama

hojii fi dubbii namaa galmeessan kaa’e jira:

“Mirgaa fi bitaa irra taa’anii yeroo fuutonni lamaan [jecha fi hojii]

fuudhan.”

Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa yeroo malaykoonni lama mirgaa fi bitaa

irra taa’anii jechaa fi hojii namaa fuudhan hidda dhiigaa caalaa isatti

dhiyoodha. Malaykaan tokko gara mirgaa namaatin taa’un hojii gaarii

galmeessa. Malaykaan biraa immoo gara bitaatin taa’un hojii badaa

1 Tafsiiru Sa’dii-fuula 1034, Ma’aarij Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabbur 14/623,

Bidaa’u Tafsiir-ibn Al-Qayyim 3/173

https://www.englishtafsir.com/Quran/67/index.html#sdfootnote21sym

~ 27 ~

galmeessa. Malaykoonni kunniin hanga du’aatti isarraa addaan hin bahan.

Qa’iid-kan namatti maxxanu, isarraa adda hin bahu.1

“Namni jecha homaatu hin dubbatu isa bira tiiksaa [galmeessuf]

qophaa’e yoo jiraate malee.”

Namni jecha homaatu hin dubbatu isa bira malaykaan jecha isaa eeguu fi

galmeessu yoo jiraate malee. Inni malaykaa nama waliin jiru kanaaf

qopheefameedha. Akkuma Rabbiin olta’aan jedhe:

“Dhugumatti, isin irra eegdotatu jira. Kabajamoo barreessitoota

ta’an. Wanta isin hojjattan hunda ni beeku.” Suuratu Al-Infixaar

82:10-12

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa nama hundaafu malaykoota lama bitaa

mirgaan kitaaba Guyyaa Qiyaama isaaf kennamu keessatti jecha fi hojii

isaa galmeessan ramadee jira. Guyyaa Qiyaamaa kitaabni kuni isaaf

kennamuun akkana isaan jedhama:

ٱ﴿ك قرأ هنفسه يبا لوم ٱكهتبك كف ب ﴾١٤عليك حسه

“Kitaaba kee dubbisi. Har’a ati mataan kee of irratti herregaa

ta’uuf gahaadha.” Suuratu Al-Israa 17:14

Guyyaa Qiyaamaa kitaabni hojiin namootaa keessatti galmeefame haala

lamaan isaaniif kennama:

1-Gareen tokko kitaabni isaanii gara fuula duraatin mirga isaaniitiin

isaaniif kennama. Isaan kuni mu’mintoota (warra dhugaan Rabbii

olta’aatti amananii fi Isaaf ajajamaniidha).

2-Gareen biraa immoo gara dugdaatiin bitaa isaanitiin kitaabni isaaniif

kennama. Isaan kuni kaafirota (namoota Rabbii olta’aatti hin amanne fi

Isaaf hin ajajamne).

1 Tafsiiru Xabarii-21/422, Tafsiiru Muyassar-519, Ma’aariju at-tafkuri wa

daqaa’iqu at-tadabburi 3/88

~ 28 ~

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa malaykoota lamaan kanniin amaloota

afuriin ibse:

Amala 1ffaa: wanta namni hojjatu fuudhanii galmeessu. Akka meeshaa

waraabbi wanta namni hojjatu fi dubbatu galmeessuti. Kaameraan wanta

namni hojjatu fi dubbatu hunda fuudhee ulfaatinna tokko malee

galmeessa. Malaykoonnis ulfaatinna tokko malee wanta namni hojjatu fi

dubbatu fuudhanii galmeessu. Tarii namni dhokatee yakka hojjachuu

danda'a. Garuu osoo inni hin argin kaameraan bakka wayiitti suuqame

hojii isaa hunda galmeessa. Nuti malaykoota ijaan arguu hin dandeenyu.

Garuu isaan bakka nuti hin argine irraa dubbii fi hojii keenya ni

galmeessu. Kanaafu, namni hojii fi dubbii isaa keessatti of eeggachuu

qaba.

Amala 2ffaa: Bakka wayii ta’uun nama waliin taa’u, isatti maxxanu,

isarraa adda hin bahan. Malaykan tokko gara mirga isaatiin, kan biraa

immoo bitaa isaatin taa’a.

Amala 3ffaa: Tiiksadha. Kana jechuun hojii fi dubbii nama irraa bahu

galmeessuuf dammaqinnaan kan eegudha.

Amala 4ffaa-Qophaa’adha. Kana jechuun hojii isaa hojjachuuf garmalee

cimaa fi kan qophaa’edha.1

Namni wanta dubbatuuf akka qabamuu hadiisa keessattis dhufee jira:

Mu’aaz akkana jechuun Ergamaa Rabbii (SAW) gaafate: Yaa Nabiyyii

Rabbii! Sila nuti wanta dubbannuuf ni qabamnaa?” Nabiyyinis ni jedhan:

Yaa Mu’aaz!Haati tee si hin argatin. Haamaa arraba isaanii malee wanti

biraa namoota fuula isaaniitiin ibiddarratti gonbisuu ni jiraa?” Ibn Maajah

3973, Jaami’u Tirmizi 2626

Haamaa arrabaa-kana jechuun dubbii badii fi Rabbiin faallessuun keessa

jiru irraa wanta arrabni isaanii haammate. Kuni arraba haamtun, dubbii

immoo wanta haamamuun wal fakkeesse. Akkuma beekkamu haamtun

midhaan faayda qabus ta’i dobaa miidhaa qabu ni haamti. Haaluma kanaan

arrabnis dubbii faayda qabuu fi dubbii miidhaa qabu ni dubbata.

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/89-90

~ 29 ~

Hadiisa sahiih ta’e keessatti Ergamaan Rabbiin sallallahu aleyh wassallam

akkana jedhan: “Dhugumatti, namni tokko osoo xiyyeefannoo itti hin

kenniin jecha Rabbiin gammachiistu ni dubbata, sababa saniin

Rabbiin sadarkaa isaa olkaasa. Namni tokko osoo xiyyeefannoo itti

hin kenniin jecha Rabbiin dallansiistu ni dubbata, sababa saniin

Jahannam keessatti darbama.” Sahiih Al-Bukhaari 6478

Malaaykonni lama namatti maxxanuun hanga du’aatti

hojii fi dubbii namaa galmeessu:

Malaaykan tokko gara mirgaatin taa’un hojii fi dubbii

gaarii galmeessa. Kan lammataa immoo gara bitaatiin

taa’un hojii fi dubbii badaa galmeessa.

Akkuma kaameraan ulfaatinna tokko malee hojii fi dubbii

namaa waraabu, malaaykonni kunniinis hojii fi dubbii

namaa waraabu. Guyyaa murtii kitaabni isaan hojii fi

dubbii namaa itti galmeessaa turan nama kanaaf kennama.

Namni kuni mu’mina yoo ta’e mirgaan isaaf kennama.

Kaafira yoo ta’e immoo bitaan isaaf kennama.

~ 30 ~

Machiin Du’aa Dhufuu fi Haguuggin Saaqamu Dhugumatti namni qoratamuu fi jazaa guutuu argachuuf riqicha tokko

darbu qaba. Riqichi (dildilli) kuni maal akka ta'e beektu? Dhugumatti,

riqichi kuni du'a. Riqicha kana erga ce'ee booda yeroo muraasaf ni tura.

Ergasii kaafamuun gara iddoo qorannootti oofama. Aayaatni

(keeyyattonni) armaan gadi dhugaa kana ifa godhu:

“(19)-Machiin du’aa haqaan dhufte. “Kuni waan ati irraa dheessaa

turteedha.” [jedhama]. (20)-Xurunbaan ni afuufama. Suni Guyyaa

wa’iidati. Nafseen hundi oofaa fi ragaa bahaan ishii waliin ta’ee ni

dhufti. (21)-Dhugumatti kana irraa gaflaa keessa turte. Haguuggi

kee sirraa saaqna, kanaafu har'a argituun tee qara.” Suuratu Qaaf

50:19-21

“Machiin du’aa haqaan dhufte” Jabeenyi fi haguuggin du’aa haqa

deebisuu fi jalaa miliquun hin jirreen dhufte. Ergamaan Rabbii (sallallahu

aleyh wassallam) yommuu duuti itti dhuftu, harka bishaan keessa kaa’un

fuula isaa ittiin haxaawuun akkana jedhe: “Laa ilaah illallah (Dhugaan

Gabbaramaan Rabbiin malee hin jiru.) Dhugumatti duuti machii qabdi.”

Sahiih Al-Bukhaari 6510

“Haqaan” hiika lama qaba:

1-Machiin du’aa du’a haqa ta’een dhufte. Duuti haqa eenyullee hin

shakkineedha. Osoo jireenya jaallachuun irraa dheesseyyuu duuti haqa

ta’u ni mirkaneefata.

2-Machiin du’aa dhimma Aakhirah irraa haqaan isatti dhufte. Dhimma

Aakhirah irraa wanta duraan namaaf ifa hin taane machiin du’aa isaaf ifa

gooti. Yeroo du’aatti haqni Rabbiin waadaa gale isatti mul’ata. Aa’ishah

~ 31 ~

irraa Muslim akka gabaasetti Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan:

“Namni Rabbiin qunnamuu jaallate, Rabbiinis isa qunnamu jaallata.

Namni Rabbiin qunnamu jibbe, Rabbiinis isa qunnamu jibba.”

Aa’ishaanis ni jette, “Yaa Nabiyyii Rabbii! Sila du’a jibbuudhaan moo?

Nu hundu du’a jibbina.” Nabiyyinis ni jedhan: “Akkasi miti. Garuu

mu’minni yommuu rahmata Rabbiitiin, jaalalaa fi Jannata Isaatiin

gammachiifamu, Rabbiin qunnamu jaallata. Rabbiinis isa qunnamu

jaallata. Kaafirri immoo yommuu oduun adabbii Rabbii fi dallansuu Isaa

isatti himamu, Rabbiin qunnamu jibba. Rabbiinis isa qunnamu jibba.”

Sahiih Muslim 2684

“Kuni waan ati irraa dheessaa turteedha.” Kana jechuun kuni du’a

irraa dheessaa turteedha. Kunoo amma sitti dhufe, jalaa miliquu fi sokkuun

hin jiru.1 Namni akka hin duunef yommuu dhukkubsatu qoricha fudhata,

mana yaalaa deema. Yommuu beela’uu fi dheebotu akka hin duunef ni

nyaata, ni dhuga. Wanta du’atti nama geessu hundarraa dheessa. Garuu

yommuu yeroon du’aa dhufu, gonkumaa du’a jalaa dheessu hin danda’u.

“Kunoo duuti ati irraa dheessaa turte haqaan sitti dhufte” isaan jedhama.

Du’uu jechuun achumaan baduu osoo hin ta’in ruuhin qaama irraa addaan

bahuun hanga yeroo murtaa’e bakka tokko turuudha. Hanga yeroo

murtaa’e erga turanii booda qorannoo fi jazaaf gara jireenya lammataatti

kaafamu. Kunis yeroo xurunbaan si’a lammataaf afuufamuudha:

“Xurunbaan ni afuufama. Suni Guyyaa wa’iidati.” Kana jechuun

kaafamaaf afuuffin lammataa ni afuufama. Suni Guyyaa Rabbiin

kaafiroota akka adabu waadaa galeedha. Jecha biraatin Guyyaa adabbiin

waadaa galame itti argamuudha.2 Wa’iid-zaachaa, itti dhaadachu, adabbii

waadaa galuufi.

“Nafseen hundi oofaa fi ragaa bahaan ishii waliin ta’ee ni dhufti.” Nafseen hundi malaaykan lama ishii waliin ta’ee dhufti. Malaaykan tokko

gara iddoo wali gahiitti (mahasharaatti) oofa, kan biraa immoo wanta

1 Tafsiiru Muyassar-519, Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/94-95,

Zaadul Masiir-1341, Ibn Al-Jawzi 2 Tafsiiru Qurxubii-19/443, Zaadul Masiir-1341

~ 32 ~

addunyaa keessatti hojjatteen ragaa irratti baha.1 Ergasii nama Guyyaa

Qiyaamaa kijibsiisaa fi irraa garagalaa tureen akkana jedhama:

“Dhugumatti kana irraa gaflaa keessa turte. Haguuggi kee sirraa

saaqna, kanaafu har'a argituun tee qara.” Kana jechuun addunyaa

irratti Guyyaa kana irraa gaflaa keessa turte. Gaflaa jechuun wanta tokkotti

xiyyeefannoo kennu dhiisudha. Guyyaa kana kan itti hin amannee fi isaaf

hin hojjannee turte. Haguuggi qalbii, dhageetti fi argituu kee haguuge

sirraa saaqna. Haguuggin kuni fedhii lubbuu, faaya addunyaa, sobaa fi kan

kana fakkaataniidha.

Namni Guyyaa Murtii kijibsiisuu jireenya addunyaa keessatti fedhiin

lubbuu fi dharraan isa ko’oomsanii jiru. Mallattoolee Rabbii samiii fi

dachii keessa jiranitti xiyyeefannoo hin kenniine. Ragaalee Guyyaa

Qiyaamaa agarsiisanii fi keeyyattoota (aayaataa) Rabbii bu’an irraa ni

garagalee, irraa dheesse. Kanaafu, ni jallate, gheybi (wanta hin

mul’annetti) hin amanne.

Garuu Guyyaa kaafamu Rabbiin argituu isaa haguuggamte irraa ni saaqa.

Kanaafu, wanta Guyyaa Murtii adeemsifamu sirritti arga. Guyyaan kuni

jireenya qormaataa keessa osoo jiru kan inni kijibsiisaa tureedha.2

1 Tafsiiru Muyassar-519 2 Tafsiiru Sa’dii-950, Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/99-101

Haguuggin qalbii haguugu:

Fedhii lubbuu

Faaya addunyaa

Badii, cubbuu, dilii

Sobaa fi kkf

Namni har’a haguuggi kana ofirraa kaasee haqa arguu dide, Guyyaa

Qiyaamaa haguuggin kuni irraa ka’uun haqa sirritti arga.

~ 33 ~

Guyyaa Qiyaamaa namoonni duraan kafaran (amanu didan), “Rabbii

keenya! Argine, dhageenye. Kanaafu, hojii gaarii hojjannaa nu

deebisi. Dhugumatti, nuti amma dhugaan amannee jirra.” Jedhu.

(Suuratu As-Sajdah 32:12) Garuu kuni homaa isaan hin fayyadu

Namni Guyyaa Qiyaamaatti hin amanne erga wanta hundaa sirritti argee

booda, gara qorannoo fi jazaa isaaf kafaluutti dabarfama:

ي عتهيدر ۥوقال قرهينخهخ ﴿ ﴾٢٣هذا ما ل

“Qindiin isaa (malaykaan) ni jedha, “Kuni wanta na biratti

qophaa’edha.” Suuratu Qaaf 50:23

Malaykaan addunyaa irratti namatti qindaa’un ykn maxxanuun hojii badaa

namni hojjatu galmeessaa ture, Gooftaa isaatiin ni jedha: wanta itti na

ramadde barreessee jira. Kunoo hojii badaa isaa irraa kuni wanta ani isa

irratti galmeessedha. Galmeen kuni osoo homaa hin hir’isinii fi itti hin

dabalin kan qophaa’ee na biratti argamuudha.”1 Ergasii Rabbiin azza wa

jalla haqaan ni murteessa. San booda akkana jechuun malaykoota lamaan

ajaja:

“(24)-Nama akkaan kafaraa, haqa didaa hunda Jahannam keessatti

darbaa. (25)-Garmalee kheeyri kan dhoorgu, daangaa darbaa,

shakkisiisaa [ta’e darbaa]. (26)-Kan Rabbiin waliin gabbaramaa

biraa godhe. Kanaafu, adabbii garmalee cimaa keessatti isa darbaa.”

Qaaf 50:24-26

Amaloota Kaafiraa Jahannamitti Darbamu Kaafirri Jahannam keessatti akka darbamu ajajame kuni amaloota armaan

gadi qaba:

1 Zaadul Masiir-1342, Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/102

~ 34 ~

Amala 1ffaa- “Kaffaar”- kana jechuun garmalee kan kafaruu, badii

baay’ee hojjatu. Haalli nama baay’isee kafaruu yommuu qoratamu, inni

nama ragaaleen iimaanaa isaaf dhiyeefamanii ragaalee kanniin dhoksee fi

awwaaledha. Nafsee isaa irratti dhiibbaa akka hin geessineef ragaalee

kanniin ni dhoksa, irraa garagala. Ragaalee kanniin yoo fudhate ni amana.

Erga amanee booda iimaanni (amanuun) fedhii isaa akka faallessu isa

dirqisiisa. Inni kana hunda waan hin barbaanneef haqa kijibsiisa.

Amala 2ffaa-“Aniid” kana jechuun osoo haqa beeku kan faallessu.

Akeekachisni adabbii isatti dhufa, garuu xiyyeeffannoo itti hin kennu.

Haqa fudhachuu diduu itti fufa. Osoo beeku sobaan haqa Rabbiin irraa

dhufe faallessa.

Amala 3ffaa-Kheeyri (waan gaarii) kan dhoorgudha- kana jechuun

inni doy’a qaama, qabeenyaa fi sadarkaa isaa irraa homaayyu hin

baasnedha. Karaa namoota toltuu hojjatanii keessa taa’uun hojii gaarii

hojjachu irraa isaan dhoowwa.

Akkasumas, ergaan Rabbii namoota keessa babal’achuu irraa ni

dhoowwa. Sababni isaas, haqaa fi wanti gaariin namoota keessa

babal’achuun aangoo inni gabroota Rabbii irratti qabuu fi mirga isaanii

sarbuu isa jalaa miliqsa. Karaa yakka isaa addaan kuta. Sababa kana

hundaaf jazaa Rabbiitti hin amanu.

Amala 4ffaa-“Mu’atad” kana jechuun daangaa darbaadha. Inni kheeyri

dhoorgu qofatti of hin qusatu. Kana irra, haqa namootaa irratti daangaa

darba. Qabeenya isaanii jalaa saama, kabaja isaanii keessattis isaan

arrabsa, maqaa xureessa. Qaama isaanis ni rukuta, ni madeessa, ni ajjeesa.

Loluun midhaanii fi beelladoota balleessa.

Amala 5ffaa-“Muriib” (Nama shakkiitti nama darbu)- jechi "muriib"

jedhu xumura “ jedhu irraa baafame. Araaba jechuun ”(araaba) أراب

shakkisiisu, akka shakku taasisuudha. Rabbii fi Guyyaa Aakhiratti kafaruu

qofarratti hin dhaabbatu. Kana irra, dhara isaatti fayyadamuun qalbii

namootaa keessatti shakkii darbuuf carraaqa. Dubbii faayun namoonni

amantii haqaa (Islaama) akka shakkan taasisa.

~ 35 ~

Amala 6ffaa: “Rabbiin waliin gabbaramaa biraa godhe.” Kana

jechuun Rabbii gaditti wanta biraa gabbara (waaqefata). Inni mushrika.

Namni amalli isaa kana ta’e adabbii Jahannamitti akka darbamu isaaf hin

maluu? Rabbiin azza wa jalla akka isa darban malaykoota lamaan ajaja:

“Kanaafu, adabbii garmalee cimaa keessatti isa darbaa.”1

Guyyaa Murtii Sheyxaanni Nama Ganuu Namni addunyaa tana keessa yommuu jiraatu uumamtonni gosa lamaa kan

inni ijaan hin agarre isatti qindaa'u. Uumamni tokko hojii isaa kan

galmeessu yommuu ta'u, uumamni biraa immoo wanta badaatti kan isa

kakaasu fi waamudha. Kutaa darbe keessatti malaaykonni lama nama

waliin ta'uun hojii namaa akka galmeessan ilaalle jirra. Kuni haqa hin

jijjiramneedha. Gama biraatin sheyxaanni badiitti nama kaasu nama waliin

jira. Akka dhiigni qaama keessa naanna'utti nafsee namaa keessa deemun

baditti waama. Mee wanta sheyxaanni kuni Guyyaa Murtii jedhu haa

ilaallu.

1 Ma’aariju at-tafakkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/108-110

Amala nama Jahannamitti darbamuu:

Baay’isee kafara

Haqa osoo beeku faallessa

Waan gaarii dhoowwa

Daangaa darba

Shakkiitti nama darba

Rabbii olta’aan alatti wanta biraa gabbara

~ 36 ~

"(27)-Qindiin isaa (sheyxaanni) ni jedha: Gooftaa keenya! Ani akka

daangaa darbu isa hin taasifne. Garuu inni jallinna fagoo keessa

ture.” (28)- [Rabbiin] ni jedha, “Na biratti wal hin falminaa. Ani

dursee wa’iid (zaacha) gara keessaniitti ergee jira. (29)-Jechi Na

biratti hin jijjiramu, Anis gabroota kan miidhu miti.” Suuratu Qaaf

50:27-29

Asitti qindiin sheyxaana addunyaa keessatti isatti qindaa’aa, isatti

hasaasaa, kufrii fi badii hojjachuutti isa kakaasaa tureedha. Sheyxaanni

kuni nama kana waliin adabbii cimaatti akka darbamu yommuu argu,

yakka nama jallisuu irraa of qulqulleessuuf carraaqa. Akkana jechuun

lallaba: “Gooftaa keenya! Ani akka daangaa darbu isa hin taasifne.

Garuu inni jallinna fagoo keessa ture.” kana jechuun Gooftaa keenyaa!

Hanga kufriitti kufuu akka inni daangaa darbu isa hin taasisne. Garuu

daangaa qajeelinnaa fi iimaanaa irraa jallinna fagoo keessatti isa argadhe.

Kanaafu, ani isa hordofee isatti hasaasu jalqabe.

Wal falmiin sheyxaanaa fi kaafira jidduutti ni uumama. Akka waan

kaafirri hiriyyaa isaa sheyxaanan akkana jedhuuti: “situ hasaasaa fi

dharraasisuu sobaa keetiin daangaa akka darbu na taasise.” Sheyxaannis

isaan ni jedha: Situ jallinna fagoo keessa ture. Ani si irratti aangoo

(too’annaa) hin qabu ture. Garuu si affeeraa ture, ati immoo naaf

awwaatte.” Isaan lamaan jidduutti falmii fi mormiin ni cima.1 Ergasii

Rabbiin olta’aan ni jedha:

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/108-110

~ 37 ~

“Na biratti wal hin falminaa. Ani dursee wa’iid (zaacha) gara

keessaniitti ergee jira.”

Kana keessa faaydan waan hin jirreef bakka qorannoo fi jazaatti Ana

biratti wal hin falminaa. Nama kafaree fi Na faallesseef Aakhiratti adabbii

Kiyya arraba Ergamtoota irratti isinitti beeksiisee jira. Adabbii namoota

kafaraniif qopheesse kitaaba buusuu fi Ergamtoota erguun isinitti

beeksiisee jira.

“Jechi Na biratti hin jijjiramu,” Mindaa fi adabbii irraa wanta waadaa

galee keessatti jechi Na biratti hin jijjiramu.1 “Anis gabroota kan miidhu

miti.” Kana jechuun badii nama biraatin nama tokko hin adabu. Badii

nama tokkoo nama biraa irratti hin baachisu. Ragaan erga irratti dhaabbate

booda badii isaatin malee isa hin adabu.2

هنم هله ﴿ ولخ له ته ٱيوم نقخولخ هل مهن مزهيد متل ﴾٣٠وتقخ

(30)-Guyyaa Jahannamin, “Guuttamtee?” jennuun, ishiinis

“Dabalanni jiraa?” jettu.

Guyyaa Murtii kaafironni Jahannamitti akka darbaman ni ajajamu. Erga

darbamanii booda marsaan Jahannam itti gaafatamtu ni dhufa:

“Guuttamtee jirtaa?” jedhamuun gaafatamti. Rabbiin subhaanahu wa

ta’aalaa jinni fi namoota irraa Jahannamiin akka guutuu murteessee jira.

Jechi Gooftaa keeti, “Dhugumatti wali gala jinnootaa fi namoota

irraa ta’aniin Jahannamiin Nan guuta” jettu guuttamtee jirti.”

Suuratu Huud 11:119

Jahannam lubbuu tan hin qabne haa taatuyyu malee Rabbiin waan

hundaa dubbachiise ni dubbachiisa. Kuni Isarratti ulfaataa miti.

1 Zaadul Masiir-1343 2 Tafsiiru Muyassar-519, Tafsiiru Xabarii-21/443

~ 38 ~

Rabbiin azza wa jalla Jahannamin akkana jedha: “Guuttamtee jirtaa?”

Jahannamis ni jetti: “Dabalanni ni jiraa?”

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa guuttamu ykn guuttamu dhiisu ni beeka.

Garuu namoota achi keessa seenaniif waqqasaa fi jibbiinsa dabaluufi.1

Jannani Warra Taqwaa qabaniif dhiyeefamu

"(31)-Jannanis namoota Rabbiin sodaataniif ni dhiyeeffamti, fagoo

miti. (32)-Nama gara Rabbii deebi’aa, tiiksaa ta’e hundaaf, ‘Kuni

wanta waadaa galamtaniidha.' [jedhama]. (33)-Nama gheybiitti

Rahmaanin sodaatee fi qalbii deebituun dhufe. (34)-Nagahaan ishii

seenaa. Suni Guyyaa hafiinsaati. (35)-Achi keessatti isaaniif wanta

fedhantu jira. Nu bira dabalanni jira.” Suuratu Qaaf 50:30-35

“Jannanis namoota Rabbiin sodaataniif ni dhiyeeffamti, fagoo miti.” Jannanii bakka isaan irraa fagoo hin taanetti namoota Rabbiin sodaataniif

ni dhiyeefamti. Kanaafu isaan Jannata ni argu. Gammachuun isaaniif

dabalama.2

Jannani tuni kitaaba Rabbiin buusee fi arraba Ergamatootaa irratti wanta

isaaniif waadaa galamteedha. Haa ta'uu malee, waadaan kuni namoota

hundaaf waadaa kan galamee miti. Garuu nama amaloota gaggaarii

aayaata (keeyyattoota) tanniin keessatti dhufan qabaateef waadaa galamte:

Amala 1ffaa: “Awwaab”- gara Rabbii deddeebi’aa nama ta’e. Akkuma

badiin isa irraa mul’atuun tawbaan, gaabbii fi araarama kadhachuun gara 1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/113, Zaadul Masiir-1343 2 Tafsiiru Muyassar-519

~ 39 ~

Rabbii baay’isee deddeebi’a. Akkasumas, dafee gara Rabbii deebi’a.

Ma’asiyaa (badii) hojjachuu itti hin fufu.1

Amala 2ffaa: “Hafiiz (tiiksaa)”- wanta Rabbiin itti ajaje iklaasa fi haala

guutu ta'een hojjachuun kan eegudha (Fakkeenyaf salaata iklaasa fi

sirnaan salaatu itti fufa, gonkumaa addaan hin kutu). Akkasumas, daangaa

Rabbii ni eega. Nafsee ofii badiitti mucuceessu irraa ni tiiksa. Qalbii,

nafsee fi yaada isaa wanta gara Rabbiitti nama dhiyeessuun soora.

Namni qabeenya isaa tiikfatu, rakkoo fi balaan itti bu’uu ni sodaata.

Kanaafu, balaan akka itti hin buune ni tiiksa, akka baay’atuus

xiyyeeffannoo itti kenna. Namni tiiksaa ta’ees qalbii isaa badii irraa ni

tiiksa, ishii qulqulleessuu fi fooyyessuuf carraaqa.

Amala 3ffaa: Ghaybiitti Rahmaanin sodaachu- kuni hiika lama qaba:

1ffaa-Osoo ati Rabbiin ijaan hin argin Isa sodaachu. Isaan wal

qunnamuun dura addunyaa keessatti Rabbiin sodaachun Isaaf ajajamuu fi

ajaja Isaa hordofuu.

2ffaa- Rabbiin malee bakka dhoksaa eenyullee hin argineetti Rabbiin

sodaachu.2

Amala 4ffaa: “qalbii deebituun dhufuu”- kana jechuun qalbii gara

Gooftaa isaatti deebitun, badii irraa tawbatteen, araarama kadhatteen, gadi

of qabdee fi sodaattu taateen du’a isaatiin booda gara Gooftaa isaatti nama

dhufeedha.3 Jecha biraatin nama qalbiin isaa badii irraa tawbattee Guyyaa

Qiyaamaa Rabbiin qunnameedha. (Akka kaafiraa osoo hin tawbatin nama

du'e miti.)

Namoota amaloota kanniin qabaniin akkana jedhama: “Nagahaan ishii

seenaa.” Kana jechuun Jannata nagahaan seenaa. Sababni isaas, isaan

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/116 2 Tafsiiru Sa’dii-951, Tafsiiru Xabarii-21/453, Tafsiiru Qurxubii-19/455 3 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/117

~ 40 ~

adabbii Rabbii irraa nagaha ta’anii jiru.1 Erga achi keessa seenanii boodas

yaaddo, gadda, jijjirrama fi badii irraa nagaha ta’u.

“Suni Guyyaa hafiinsaati.” Kana jechuun Guyyaan warri Jannataa

Jannata keessa seenan guyyaa zalaalamii dhuma hin qabneedha. Jannata

keessa erga seenanii achi keessa yeroo hundaa jiraatu, gonkumaa hin

du’an, achi keessaa hin bahan, gara biraattis jijjiramu hin barbaadan.

“Achi keessatti isaaniif wanta fedhantu jira.” Wanti fedhiin isaanii itti

rarraate hundi achi keessatti argama. “Nu bira dabalanni jira.” Wanta

isaaniif kennine irratti dabalatee qananii dabalaatu jira. Kana keessaa

hundarraa guddaa kan ta’e gara Fuula Rabbii olta’aa ilaaludha.2

Ergamaan Rabbii (sallallahu aleyh wassallam) akkana jedhan: “Yommuu

warri Jannataa Jannata seenan, Rabbiin tabaaraka wa ta’aalaa ni jedha:

isiniif dabalaa waa ni barbaadduu?” Isaanis ni jedhu: Fuula keenya hin

ibsinee, ibidda irraa nu baraarun Jannata nu hin seensifnee?” Ergasii Inni

(Rabbiin) haguuggi ni saaqa. Gara Gooftaa isaanii jabaa guddaa ta’e ilaalu

caalaa wanti isaan biratti jaallatamaa ta’e isaaniif hin kennamne.” Sahiih

Muslim 181 (Rabbii isaanii ilaalun wanta hunda caalaa isaan biratti

garmalee jaallatamaa kan ta’eedha.) Qur’aana keessatti:

“Fuulli [gariin] Guyyaa san ni ifu. Gara Gooftaa isaanii ilaalu.” Suuratu Al-

Qiyaamah 75:22

Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa rahmataa fi tola Isaatiin warra kana keessaa nu

haa taasisu.

1 Zaadul Masiir-1344 2 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/113, Tafsiiru Ibn Kasiir 7/19,

Tafsiiru Sa’dii-952

~ 41 ~

Amaloota namoota Guyyaa Qiyaamaa Jannata seenanii:

Awwaab (gara Rabbiitti baay’isee kan deddeebi’uu)

Hafiiz (Wanta Rabbiin itti ajaje kan hojjatuu fi daangaalee

Isaa kan eegu)

Osoo addunyaa keessatti Rabbiin ijaan hin argin kan Isa

sodaatu. Akkasumas, bakka dhoksaa namni isa hin arginetti

Rabbiin sodaachuun badii irraa kan of qabu.

Guyyaa Qiyaamaa qalbii gara Rabbii deebiteen kan dhufu

~ 42 ~

Yeroo Adabbiin Bu’u Qabeenyi fi Humni Homaa Nama

hin Fayyadan

Namoonni yommuu qabeenya baay'ee fi humna cimaa horatan, balaa

kamiyyuu akka ofirraa deebisan godhanii yaadu. Kanaafi, dachii keessatti

wanta fedhan hojjachuu fi daangaa darbu barbaadu. Seenaa keessatti

dhaloonni qabeenyaa fi humna ofii dinqisiifachuun daangaa darban,

ergasii addunyaa irraa badan baay'eedha. Qabeenyi fi humni isaanii homaa

isaan hin fayyanne. Dhaloota sababa badii isaaniitiin addunyaa tana irraa

duguugaman irraa barnoota baay'ee fudhanna. Qur'aanni seenaa isaanii

dhiyeessun namoota ittiin gorsa. Mee haa ilaalu.

“Isaan dura dhaloota baay’ee humnaan isaan irra ciccimoo ta’anii fi

biyyoota keessa abuuran balleessine. Miliquun jiraa? Dhugumatti,

kana keessa nama qalbii qabuuf yookiin kan argamuu ta’ee gurra itti

kenneef yaadachiisatu jira.” Suuratu Qaaf 50:36-37

Mushrikoota Qureeshotaa dura dhaloota baay’ee balleessinee jirra.

Dhaloonni badan kunniin Qureeshota Muhammadin (SAW) kijibsiisan

caalaa humnaan ciccimoodha. “biyyoota keessa abuuran...” Kana

jechuun rizqii barbaaduuf, daldalaaf biyyoota keessa deddeeman. Humna

cimaa qabaniin dachii keessatti qonna, biqiltoota dhaabu, ijaarsa, gaarreen

jala qotu, jogolaa (dallaa) fi mooraa dhaabu ni hojjatan. Kanaafu,

Qureeshota caalaa dachii keessatti haftee ni hanbisan, lafa ni misoomsan.1

Yommuu isaan Ergamtoota Rabbii kijibsiisanii fi keeyyattooota Rabbii

morman, Rabbiin adabbii laalessaa fi cimaan isaan qabe. Kanaafu, 1 Tafsiiru Xabarii-21/460, Tafsiiru Tahriir wa tanwiir-26/323, Tafsiiru Ibn

Kasiir 7/21, Tafsiiru Sa’dii-952

~ 43 ~

“Miliquun jiraa?” Kana jechuun yeroo adabbiin Rabbii isaanitti bu’uu

jalaa dheessu danda’anii jiru? Bakka itti dheessan argatanii jiruu? Samii fi

dachiin hundii too'annaa Rabbii jala osoo jiranuu akkamitti bakka itti

dheessan argachuu danda'uu? Qabeenyi isaan walitti qabanii fi humni

isaanii isaan fayyadee jiraa? Adabbii isaan irraa deebisee? Qabeenyi,

humnii fi ijoolleen isaanii homaa isaan hin fayyanne. Isin hoo yoo Rabbiin

faallessitanii fi ajaja Isaatiif buluu diddan, qabaa fi adabbii Isaa jalaa

miliquu dandeessuu?

“Dhugumatti, kana keessa nama qalbii qabuuf yookiin kan argamuu

ta’ee gurra itti kenneef yaadachiisatu jira.”

Dhugumatti dhaloota darban balleessu keessa nama qalbii ittiin waa

hubatuu qabuuf yookiin qalbii isaatiin kan argamuu ta’ee sirritti

dhageefatuuf gorsaa fi barnootatu jira.1

Akkuma beekkamu oduun dhaloota darban balleessuu dhufee jira, hafteen

iddoo jireenya isaanii akka badan agarsiisu ragaa baha. Oduu fi hafteen

isaanii kuni kan ittiin gorfaman ta’a. Namni badiinsa isaanii kana

yaadannoo isaa keessatti galche, qalbiin isaa gorsaan sochooti. Kanaafu,

adabbii Rabbii irraa sodaachuun gorfamee kufrii fi kijibsiisu isaa irraa ni

buqqa’a. Garuu gorsii fi yaadachiisni bu’aa fidu kuni argamuuf

dhimmoota lamaan keessaa tokko argamuun ni barbaachisa:

Dhimmi 1ffaan-namni qalbii dammaqxuu, xinxallituu fi gabroota Isaa

keessatti seera Rabbii beekuuf fedhii qabdu qabaachu. Nama kana qalbiin

isaa dammaqxuu fi xinxallitu taate isa qajeelchiti. Ammaa amma seera

Rabbii yaadanno isaa keessatti fida. Haala kanaan ammaa amma gorsa

isaaf ta’a. (Dhaloota dachii irraa badan yommuu ilaalu sababa akka badan

isaan taasise itti xinxalla. Sababni kunis kufrii fi badii hojjachuudha.

Kanaafu, sababa kufrii fi badii isaanitiin adabbiin isaanitti bu’e isattis akka

hin buune, kufrii fi badii irraa buqqa’uun gara Rabbii isaa deebi’a.)

1 Tafsiiru Muyassar-520

~ 44 ~

Dhimmi 2ffaan-Keeyyattoota dhaloota badan kanniin nama

yaadachisaniif gurra isaa itti kennuuf qophii ta’uu.1 (Yommuu oduun

dhaloota darban kana dubbatamu gaafila ta’ee osoo hin ta’in xiyyeefannoo

itti kenne dhageefachuudha. Qur’aana keessatti oduun namoota badan

kanaa dhufe jira. Kanaafu, badiinsi dhaloota darbanii kuni yaadachisaa fi

barnoota namaaf ta’uuf keeyyattoota Qur’aana waa’ee isaanii dubbatanii

dammaqinnaan dhageefachu ykn dubbisuu barbaachisa.)

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/123-124

Dhaloonni duraan badan barnootaa fi gorsa guddaa namaaf

ta’u. Barnoonni isaan irraa fudhatan: sababa ittiin adabamanii

fi adabbii isaanii ilaaluun hojii isaan hojjatan irraa of

eegudha. Sababni ittiin adabaman: Ergamtoota kijibsiisuu

fi ma’asiyaadha. Adabbiin immoo Rabbiin adabbii cimaan

isaan qabuudha. Kanaafu, namni kanatti xinxalluun sababa

adabbiitti nama geessu irraa of eega. Faayda kana argachuuf:

Qalbii waa hubattu qabaachu

Seenaa warra badan kanniinii xiyyeefannoon

dhageefachu ykn dubbisuu

~ 45 ~

Dadhabbiin Homaatu Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa

hin tuqu

رض ٱو لسموته ٱولقد خلقنا ﴿يام وما مسنا مهن لغخوب ل

تةه أ ما فه سه ﴾٣٨وما بينهخ

“Dhugumatti samiiwwanii fi dachii akkasumas wantoota isaan

lamaan jidduu jiran guyyoota jaha keessatti uumnee jirra;

dadhabbiin homaatu Nu hin tuqne.” Suuratu Qaaf 50:38

Kana keessa du’aan booda kaafamu mirkaneessutu jira. Sababni isaas,

Samii torbanii fi dachii uumuu Kan danda’ee fi isaan uumuu hin dadhabne,

dhugumatti namoota du’an jiraachisu irratti caalatti danda’aadha.

Qur’aana keessatti:

ن ﴿و لم يروا أ

رض ٱو لسموته ٱخلق لهيٱ لل ٱأ

ر ل هقده لقهههن ب ولم يع به

ـ هي ن يخ أ ٱلع إهنهخ لموت ير ۥبل ء قده ه ش

كخ ﴾٣٣لع

“Rabbiin Kan samiiwwanii fi dachii uume, isaan uumuu keessatti Kan

hin dadhabin du’aa jiraachisuu irratti danda’aa akka ta’e hin arginee

sila? Eeyyen! Dhugumatti Inni waan hundaa irratti Danda’aadha.”

suuratu Al-Ahqaaf 46:33

Ammas aayan suuratu Qaaf armaan oli tuni Yahuudotaa fi Kiristaanota

Rabbiin samii fi dachii erga uumee booda boqonnaa fudhate jedhan irratti

deebii deebisti. Qataadan ni jedha: Yahuudonni-abaarsi Rabbii isaan irratti

haa jiraatu-ni jedhan: Rabbiin samii fi dachii guyyaa jaha keessatti uume.

Ergasii guyyaa torbaffaa ni boqate. Kuni guyyaa Sabti (Sanbataati). Isaan

guyyaa boqonnaa (ayyaanaa) jechuun waamu. Rabbiin wanti isaan jedhan

kijiba akka ta’e ibsuuf aayah tana ni buuse.1 “dadhabbiin homaatu Nu

hin tuqne.”

Dhugumatti, Yahuudonni fi Kiristaanonni kijibanii jiru. Hanga

boqonnaatti hajamuu wanti Rabbiin dadhabsiisuu fi akka ifaaju taasisu hin

1 Tafsiir Ibn Kasiir-7/22

~ 46 ~

jiru. Uumamtoonni waan dadhabaniif boqonnaatti hajamu. Rabbiin

subhaanahu wa ta'aalaa waan hin dadhabneef boqonnaatti hin hajamu.

Wanta tokko yoo fedhe ajajni Isaa “Ta’i” jechuu qofa. Wanti sunis yoosu

ta’a (argama).

Kabaja Isaaf maluu Rabbiin hin kabajne. Nafsee ofiitiin wal bira qaban.

Wanta isaan jedhan irraa Rabbiin olta’iinsa guddaa olta’ee. Wanta isaan

jedhan irraa Inni qulqullaa’e.1

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/126-127

~ 47 ~

Wanta namoonni si faalleessan jedhan irratti

Obsi

“Wanta jedhan irratti obsi, biiftun bahuun duraa fi lixa [ishiitin] dura

faaruu Gooftaa keetitiin [Isa] qulqulleessi. Halkan irraa fi sujuuda

boodas Isa qulqulleessi.” Suuratu Qaaf 50:39-40

Yaa Rasuula! Wanta kijibsiiftonni jedhan irratti obsi. Dhugumatti Rabbiin

isaan ilaala. Biiftun bahuun dura Isa faarsun Gooftaa keetiif salaata subii

salaati, aduun seenun duras salaata Asri salaati. Halkan irraayis salaati.

Salaata boodas faaruu Gooftaa keetitiin Isa faarsi.1

Mushrikoonni wanta badaan Ergamaa Rabbii (sallallahu aleyh wassallam)

yakkaa turan. Isa arrabsaa fi dubbii badaa isatti dubbataa turan. Kanaafu,

Rabbiin akka dubbii isaanii kana irratti obsuu Nabiyyi ajaje. Ajajni kuni

jalqaba nabiyyiif haa ta’uu malee hordoftoota isaa hundaaf kan ta’uudha.

Keessumaayyuu namoota gara Islaamatti waamaniif (daa'iwwaniif) kan

ta’uudha. Ergasii itti aanse wanta obsarratti nama jabeessu ni dubbate.

Innis Rabbiin faarsu waliin Isa qulqulleessudha. Kunis yeroo salaataa fi

salaata booda kan ta’uudha.

Faarsu waliin Isa qulqulleessun kan ta'uu sifaata (amaloota) gugguutuun

Isa faarsuu fi amaloota hanquu hundarraa Isa qulqulleessudha. Fakkeenyaf

akkana jechuu: Subhaanallahi walhamdulillah (Rabbiin qulqullaa’e,

faarun hundi kan Rabbiiti), Subhaanallahi wabihamdihi.

1 Tafsiiru Muyassar-520

~ 48 ~

Guduunfaa

Wanta namoonni si faallessan jedhan irratti obsuun bu’aa baay’ee siif

buusa:

1ffaa-Jarjaaraa fi dallansuun wanta dhumti isaa hin bareenne hojjachuu

irraa si qaba.

2ffaa-Tarii namni si faallessu kuni dhumarratti kan si hordofuu fi si

deeggaru ta’uu danda’a.

Mee haala Nabiyyi (Sallallahu aleyh wassallam) ilaali. Namoonni

jalqaba irratti isa faallessan dhumarratti kan isa hordofanii fi deeggaran

meeqaa meeqa.

Ragaa kanaa, ilaalaa suuratu Al-Insaan 76:24-26, Suuratu Qaaf 50: 39-40,

Wanti obsa irratti nama gargaaru maalidhaa?

Deebiin: Salaata sirnaan salaatuu fi Rabbiin

faarsu (zikrii) baay’isuudha.

~ 49 ~

Guyyaa Qabrii Keessaa Ol Yaa’an Kunoo Suuratu Qaaf, boqonnaa bareeddu osoo ilaallu as geenye.

Dhugumatti boqonnaan tuni shakkii fi dhama'iinsa baay'ee saaqxi. Gaafi,

"Namni erga bututee daaraa ta'e booda ni kaafamaa?" jedhuuf deebii gaha

deebisti. Namoota qorachuuf jecha du'aan booda kaasun dirqama erga

ta'ee wanta qorannoo fi murtiif barbaachisu ni ibsiti. Amma kutaa xumuraa

suuratu Qaaf ni ilaalla.

“(41)-Guyyaa lallabaan iddoo dhiyoo irraa lallabuu dhageefadhu.

(42)-Guyyaa dhugaan iyyansa dhagahan, suni Guyyaa [qabrii

keessaa] bahiinsaati. (43)-Dhugumatti Nuti ni jiraachisna, ni ajjeesna,

deebiin dhumaa garuma Keenya. (44)-Guyyaa dachiin isaan irraa

babbaqaqxu, ariitidhaan [ishii keessaa ol yaa’u]. Suni walitti qabuu

Nurratti salphaa ta’eedha.” Suuratu Qaaf 50:41-44

Guyyaa lallabaan namootatti dhiyoo ta’ee lallabuu lallaba isaa

dhageefadhu. Namoonni akka walitti qabamaniif malaykaan ni lallaba.

Lallabni kuni namoota hunda dhaqqaba.

“Guyyaa dhugaan iyyansa dhagahan.” Kana jechuun afuuffi lammataa

xurunbaan afuufamu haqa shakkiin keessa hin jirreen Guyyaa dhagayan.

Akkuma namni rafe hirriba keessaa dammaqu Guyyaa iyyansa kana

dhagayan namoonni du’anis ni jiraatu. “suni Guyyaa [qabrii keessaa]

bahiinsaati.” Guyyaan lallabbi fi Guyyaan iyyansa dhagahan guyyaa

qabrii keessaa bahuuti.1

1 Ma’aariju at-tafkuri wa daqaa’iqu at-tadabburi 3/134-135

~ 50 ~

“Dhugumatti Nuti ni jiraachisna, ni ajjeesna, deebiin dhumaa

garuma Keenya.” Kana jechuun dhugumatti, Nuti jiraattoota ni ajjeefna,

warra du’anis ni jiraachifna. Qorannoo fi jazaaf Guyyaa Qiyaamaa

gahuumsi hunda isaanii garuma Keenya.1 Ergasii namni hundu wanta

hojjateef qoratame mindaa ykn adabbii argata.

“Guyyaa dachiin isaan irraa babbaqaqxu, ariitidhaan [ishii keessaa

ol yaa’u].” Rabbiin jabaan guddaa ta’ee rooba qaamni uumamtoota

hundaa qabrii isaanii keessatti ittiin margu samii irraa buusa. Akkuma

sanyiin midhaanii bishaaniin margitu, qaamni isaaniis ni marga (ni biqila).

Yommuu qaamni guutuu ta’e, Rabbiin Israafilin xurunbaa akka afuufu

ajaja. Innis ni afuufa. Ruuhin qaawwa xurunbaa keessa kaa’amte jirti.

Yommuu Israafil xurunbaa afuufu, ruuhin achi keessaa bahuun samii fi

dachii jidduu balaliiti. Rabbiin Jabaan guddaa ta’e ni jedha: jabeenyaa fi

guddinna Kiyyaan kakadhe! Dhugumatti, ruuhin hundi qaama duraan

keessa jiraachaa turtetti ni deebiti.” Kanaafu ruuhin hundi qaama ishiitti

ni deebiti. Akkuma summiin bofaa qaamatti lixu, ruuhinis qaamatti lixxi.

Ergasii dachiin isaan irraa baqaqxi. Isaanis ariitidhaan ajaja Rabbiitiif

deebii deebisuun ka’anii gara iddoo qorannootti fiigu.2

عهني إهل ﴿ هطه ولخ لاعه ٱم ون ٱيقخ فهرخ ﴾٨هذا يومر عسه لك

“Gara Lallabaatti fiigaa, kaafironni ni jedhu, “Kuni Guyyaa

garmalee ulfaataa ta’eedha.” Suuratu Al-Qamar 54:8

“Suni walitti qabuu Nurratti salphaa ta’eedha.” Kana jechuun iddoo

qorannootti walitti sassaabun Nurratti baay’ee salphaadha.

ه ﴿ هر ب بار فذك نت عليههم بهخون وما أ ول هما يقخ علمخ ب

رءانه ٱننخ أ من يافخ لقخ

﴾٤٥وعهيده

1 Tafsiiru Qurxubii-19/465, Tafsiiru Muyassar-520 2 Tafsiir Ibn Kasiir-7/24

~ 51 ~

“Nuti wanta isaan jedhan hundarra beekna. Ati isaan irratti abbaa

irree miti. Kanaafu, nama wa’iid (zaacha) Kiyya sodaatu Qur’aanan

gorsi.” Suuratu Qaaf 50:45

Rabbiin irratti sobuu, aayata Isaa kijibsiisuu fi si arrabsuu irraa wanta

mushrikoonnii kunniin jedhan hunda caalaa beekna. “Ati isaan irratti

abbaa irree miti “ kana jechuun Yaa Rasuula! Islaama akka fudhatan

isaan hin dirqisiistu. Ati ergaa geessu qofaaf ergamte.

“Kanaafu, nama wa’iid (zaacha) Kiyya sodaatu Qur’aanan gorsi.”

Kana jechuun nama adabbii namoota Na faallessaniif waadaa galee

sodaatu Qur’aanan gorsi.1 Namni adabbii Rabbiin waadaa galee sodaatu,

Qur’aanan ni gorfama. Namni hin amannee fi hin sodaanne immoo hin

gorfamu.

Guduunfaa

Dhugumatti, suuran (boqonnaan) tuni namoota du’aan booda kaafama

mormanii fi shakkaniif deebii gahaa deebisti. Ragaalee ciccimoo

dhiyeessun nama amansiisti. Du’aan booda kaafamuun haqa gurguddaa

hafuu hin qabne keessaa tokkoodha.

Suuraan tuni wantoota afur gurguddaa irra naannofti:

1ffaa-Du’aan booda kaafamuun haqa akka ta'e amansiisuu

2ffaa-Qorannoo fi jazaaf hojii fi dubbii namootaa beekuu fi galmeessu.

3ffaa-Du’aan booda namoota kaasu, qorannoo fi jazaa raawwachuu.

4ffaa-Seenaa keessatti namoota dhugaa armaan olii mormanii fi

kijibsiisan balleessu

Dubbii fi hojiin namootaa tokkon tokkoon erga galmaa’e Guyyaa Murtii

hojii isaanii irratti hundaa’e ni qoratamu, ni mindeefamu. Kanaafu,

namoonni bakka lamatti qoodamu. 1ffaa-namoota Jahannamiin seenan,

2ffaa-namoota Jannata seenaniidha.

1 Zaadul Masiir-1346, Tafsiiru Qurxubii-19/467, Tafsiiru Xabarii-21/478

~ 52 ~

Suuran tuni amaloota garee lamaan kanniini ni dubbatti.Mee haa ilaallu:

Amala nama Jahannam seenu:

✏Baay’isee kan kafaruu. Kana jechuun Rabbii olta’aatti, Ergamtoota,

kitaabban, malaykota Isaatti, Guyyaa Qiyaamaa fi qadaratti hin amanu.

Keeyyattootaa, mallattolee fi ragaalee Rabbii ni kijibsiisa.

✏Haqa Rabbii olta’aa irraa dhufe osoo beeku faallessa.

✏Wanta gaarii (kheeyri) dhoowwa. Mataa ofiiti hin hojjatu, namootas

waan gaarii irraa dhoowwa. Haqni Islaamaa isaan keessa babal’achuu

irraa ni dhoowwa.

✏Namoota irratti daangaa darba.

✏Amanti haqaa ilaalchise namoota shakkisiisa.

✏Rabbii gaditti wanta biraa gabbara (waaqefata).

Amala nama Jannata seenu:

✒Gara Rabbiitti baay’isee deddeebi’a, tawbaa ni baay’isa.

✒Daangaalee Rabbii subhaanahu ni eega. Wanta Inni itti ajaje ni hojjata,

wanta irraa dhoowwe ni dhiisa.

✒Rabbiin dhoksaa fi kophaatti ni sodaata.

✒Qalbii tawbattu fi gadi of qabduu taateen Rabbii olta’aa qunnama.

Alhamdulillah Rabbil aalamiin. Tafsiirri suuratu Qaaf asirratti

xumurame.