608
УЧКУН НАЗАРОВ ЧАЁН ЙИЛИ Роман «БНА!^» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ — 2013 V

qr.natlib.uzqr.natlib.uz/file/read/3387e3da-a555-46bd-b2b0-ffb695f25567.pdf · УДК 821.512.133-34 - Бвкште OLÍ ' H W . О Н-18 Н-18 Назаров, Учк,ун. Чаён

  • Upload
    others

  • View
    21

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • УЧКУН НАЗАРОВ

    ЧАЁН ЙИЛИ

    Роман

    «БНА!^» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ

    БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ — 2013

    V

  • УДК 821.512.133-34 - O L Í ' H W .Бвкште ОН-18

    Н-18 Назаров, Учк,ун.Чаён йили: Роман. - T.: «Sharq», 2013 - 608 б.

    Азиз китобхон! Бир неча йиллар аввал ёзувчи Учкун Назаровнинг «Чаён йили» романининг биринчи китобини укишга муяссар булгансиз.

    Биринчи китобда иккинчи жахон уруши йилларидаги хаёт машак- хатлари, шахсга сириниш туфайли халк бошига тушган орир кунлар тасвирланган булса, иккинчи ва учинчи китобларда хам вокеалар ривожида жафокаш халкимизнинг сабот-матонати, улкан бардоши хакконий тасвирларда ёритилади. Асарнинг давомини кутаётган китобхонларга роман туда холича манзур булади, деган умиддамиз.

    УДК 821.512.133-3 ББК.84(5У)6

    © «Sharq» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2005, 2013.

    ISBN 978-9943-00-928-8

    A lism e* N a v o iy

    tiC Ü V öilo

    gels O ’z b e k is to n M KISBN 978-9943-00-928-8

  • БИРИНЧИ К.ИСМ

    1

    Бу ок,шом дам учокка ут ёкилмади, козон тувори очилмади, совукдигича колди. Эрталаб нон паттасига аранг олинган чурракдан бир шапаловини Ойниса тежаб колган эди, шуни кайнонаси ва кизчасига булашиб берди, узига дам икки тишламча куйди, учтадан ёнрок улащди. Рузвон буви тамшанар, данакдек нон лунжида уйнар, олма пучорига дамланган чойга ивитилган булса-да, уни чайнай олмас, довончада туйиб беришмаса, ёнрок магзини кемтишга дам тишсиз милки бас келмас эди.

    Хдр гал ёнрок солинган кутини кулфлар экан, Ойниса шукр килар ва дилида бир оз уксиб дам куярди: падсалари таг чизивигача нураб кетган довлининг четида кулочга сирмас ёнрок дарадти булиб, качон экилганлигини деч ким билмас, аммо кариб кетган булса дам рузворга аскотиб келарди; куз палласи бир ярим, баъзи сердосил йиллари икки копгача мева берар, сояси жазирамадан асрар, куриган шоду танасидаги кобиги теша билан учирилса, утин булар, козон кайнотар, чури танчага босилар, авайлаб куритилган барги лов этиб ут олар, пайрада вазифасини утар, кир ювиш, бола чумилтиришда сув иситишга ярар эди. Факат афсус, дарадт тарвакайлаб анча-мунча шоди кушни довлига дам утиб кетган, агар уртарокда усганда, дамма досили шу донадонда колган, дийла жон-улори булармиди, тежаб рузяор килса, пишикчиликка етказиб олиб борармиди...

    — Ёзрирманг, болам, — дерди Рузвон буви, келини зикналик килганида. — Кушнининг мадри. Бу ёкдаги кушнининг тутини каранг, ярмиси довлингизда, о р з и м и з тегади. Уямризк, тук тутади.

    — Ёнрок тук тутади, ойи, тут каёкда, — деди айвондаги буйрада утирган Ойниса эшилган ипни мумдан сурура туриб.

    — Чодир опчикиб кокиб олишса, даддингиз нимага етарди, болам, — дер эди кайнона карияларга дос вазминлик билан. — Шукр килинг, улим булмасин. Каранг, корадат келмаган, аза очилмаган эшик колмади. Эрингизни дуо килинг, болангиз бадтига эсон-омон кайтиб келсин, узи бош-кош булсин.

    Танча устидаги баркаш четида турган жинчирок липил- лай бошлади. Арава мойига ботирилган эшма пилик аранг

    3

  • милтирар, кора дуд саситар, танча атрофида утирганлар шарпа булиб куринишар, бу ожиз нур хдмтанкис эди. Бахор бошланганига карамай, хаво совук ва намхуш эди.

    Ойниса аллакандай чарсиллаш товушидан уЙБОниб кетди ва дали уйку тула кузларини аранг очиб, шифтга караб ётди, секин-аста хушига кела бошлади. Уй ичи дали коронги, дераза турт бурчагини нарёБИ Бира-шира тун ОБушида эди. Чарсиллаш товушини энди англади — сувалавериб тизза буйи калинлашиб кетган лойтомнинг ёвоч тарновларидан ёмБир окиб, кулмакка чарсиллаб урилар, шамол хуруж килганда тарное мароми бир зум тингандек булар, шамол тингач, бояги товуш худди ит судраган занжирдек яна шакир-шукурига тушар эди.

    Ойниса Жамила билан ётган уй ичкари хона булиб, ун йиллар мукаддам сомон сувок устидан охак билан окланган, гир атрофи токчалар, турида палак — пардасиз ёнма-ён тахмон, бирида яйдок сандик, ягона деразанинг КИНБир рахига тираб куйилган эрининг Баладонсиз столи, чикаверишдаги чап токчада келинчаклик сели билан келган самовар хира йилтирамокда. Бор жихози шу. Ойниса кампирга хамжойни шу хонадан килиб бермокчи булганда, у унамади, коронви, сикилиб кетаман, деди, мурсак парда илинган, аммо хеч качон ёпилмайдиган айвонда колди. Танча хамуша ерда. Ойниса бу хонага хам танча урнатмокчи булди, бирок сандал-курсига етарли чиким топа олмади, Кули калталик килди, колаверса, бунга хамутин керак, чув керак. РузБорга зурБа амал-такал киляпти — узи буладими? Бисотида арзигулик нарса булса, уч йил уруш мобайнида хаммаси аллакачон сотилиб кетди. Ойниса факат сигири кулдан кетганига ачинади. Кичиккина, куримсиз булса хам харна эди, сути жонга opa кириб турувди. К,очиришга эллик-олтмиш сум бериш керак экан, шунинг хам иложини кила олмади, мол кисир колди, сути кун сайин камая борди. Айникса, киш кирганда сути тортилиб колди. Унинг устига ем-хашак танкис, эти бориб суягига ёпишиб колди, сути иккита товокни хам тулдирмайди, тапписи хам камайган, маърагани-маъраган, кулокни коматга келтиради; баъзилар бувзига пичок тортиб юбориш керак, деган маслахатни беришди, баъзилар мол о зб и н л и г и н и куриб, увол булади, бир дастурхон суяк, гушти жазга хам етмайди, деб сотишни маъкул куришди. Маслахат шунда тухтади, икки махалла нарида Муродхужа ака деган одамнинг данБиллама уйи бор, узи мулкдор, оиласи тук, канчадан-канча одамлар унинг

    4

  • юмушларини бажариб, колган-кутган емиш билан булса- да, нафсини кондириб юришипти. Сотишини эшитиб, шу киши одам куйган экан, сигирга харидор булиб махалла корчалонларидан бири — Суннат кассоб эшик кокиб келди, орилхонага кирди, сигирнинг у ёрига утди — разм солди, бу ёрига утди — хурсинди, бош чайкади, бай-бай-бай, деди, коп панасида турган Ойниса билан савдолаша бошлади.

    — Жониворни нобуд килиб куйибсиз-ку, келин, — деди кассоб ардарма этигининг учига тикилиб.

    — Емчаток, амаки, — коп ортидан зорланди Ойниса. — Инингиз жамлаб кетган хашак-хушак аллакачон тугаган. К,ул калталик килиб колди, булмаса жонлик сотиш аклданми?

    — Молни бозорга олиб чикасизми ё шутта келиша- мизми? — бир дакика сукутдан сунг суради кассоб.

    — Аёл нарса, кулимдан келармикин, мол бозори катталигиниям курмаганман, чув тушиб колмай, дейман. Сизлар хар калай махалладошсизлар, инингиз билан салом- аликда булгансизлар, инсоф киларсизлар.

    — Бачкана тикиб тураркансиз, келин, олди-соттидан унча-мунча хабарингиз борга ухшайди, — деди кассоб четга. — Мол бозорини суриштирсангиз, одамлар айтишади, узингиз бир утиб, нарх-навони уз кузингиз, уз куловингиз билан куриб-эшитиб, молингизни хам чамалаб келинг. Бунингизга гунажинни нархиниямбермайди. Кейин домангир булиб юрманг, юрагингиз гаш булиб. Жониворингиз арвох, тош босмайди, унинг устига киср, сут бермайди. Нимасига ишониб сотмокчисиз?

    — Сут беради, амаки, унака деманг. Икки коса сути бор, куюк. Емеса, семиради хам, сути хамкупаяди.

    Кассоб захарханда жилмайиб, бош чайкади.— Якшанба куни мол бозори булади, хайдаттириб

    оборинг, агар йул-йулакай чузилиб колмаса. Худо курсат- масин-у, ана унда чаток булади. Ярим нархини хам ундира олмайсиз.

    — Мени овора килманг, амаки, худо хайрингизни берсин, сиз нимани маъкул курсангиз шу.

    — Келин, — деди бир оз норозиланиб кассоб. — Мен уртадатурган одамман. Узимолганимда йуриги булак эди. Агар бир корихол булса, юзимшувут булади, балога коламан.

    — Канака корихол, амаки? Оч-да, корни туйса, диконглайди.

    — Келин, мен кассобман, кузим пишиб кетган, — деди кассоб ва иккала кафтини ёнига артди. — Майли, Мурод- хужа акага айтиб курай-чи...

    5

  • Кечкурун молни етаклаб чикиб кетишди.Сигир, хакикатда, орик ва ночор эди. Жониворнинг жуни

    хурпайган, бошини тута олмас, бутун танаси калтирар эди.Ойниса куча эшикни ёпди, куз ёшларини енги билан

    артди, бурнини кокди, камзулининг катидаги хитой к,о?озга уроглик, нарсани олиб, авайлаб оча бошлади.

    Куча томондан оёк товуши эшитилди, эшик олдига келгач тухтади. Ойнисанинг юраги шувиллаб кетди: «Хари- до р айниган булса-я, — деб вахимага тушди Ойниса, — энди нима киламан?»

    Эшик рийк, этиб очилди, лунжи шишиб кетган куш- ниси Захро кирди. Улар елкаларига к,ул учини куйиб куришдилар.

    — Анови етаклаб кетишаётган сигир сизларникими, опа? — суради Захро Ойнисанинг кулидаги хитой к,ороз ичидаги бир даста уттиз сумлик пулларга куз ташлаб.

    — Хм, — деди зурга Ойниса ва яна упкаси тулди. — Каролмай колдик, ем аллакачон тугаган... харом улиб колмасин деб... Чуп булиб колганини куринг.

    Захро кафтини лунжига босди, кузини хиёл сузиб тили билан орзи ичида ниманидир кавлади, четга тупурди.

    — Канчага савдо булди? — суради у бир хурсиниб олиб.

    Ойниса пулга каради, ураб олмокчи эди, яширяпти деб уйламасин, деб тухтади.

    — Беш мингга...— Эчкини пулини берипти, яшшамагур, буюрмасин, —

    дея Захро газаб билан очик эшик оркали кучага сигир кетган томонга караб олди.

    — Унака деманг, Захрохон, буюрсин, бузоклигидан узим катта килганман.

    — Ачиняпсизми?— Кулимда катта булган, дедим-ку. — Ойнисанинг

    бурзига яна тупдек нарса кадалди, кузи намланди. — Лунжингизга нима булди, тишингиз огридими?

    — Олдириб келяпман, кузим мошдек очилди, — дея Захро жонланди. — Бир хафта азобини тортдим, килмаган амалим колмади.

    — Олдинрок бормабсиз-да, шунча азоб чекмас эдин- гиз...

    — Уч кун бурун Лабзакдаги сартарошга борувдим, яшшамагур ичкаридан эшикка занжир ташлаб, хужрасига тортса буладими? Аранг кочиб колдим, тишим хам такда тухтади-колди. Кейин таяин бошлади. Бошкасига бордим.

    6

  • — Уям хужрасига тортдими? — жилмайиб суради Ойниса.

    Захро бош чайкади:— Укамни эргаштириб борувдим, узиям шарти кетиб

    парти колган чол экан. Кучи етармикин, деб гумон килувдим, яшшамагур, битта тишга кушиб иккинчисиниям

    - суруриб олди.Ойниса узини тута олмай хахолаб юборди.— Куласиз, — деди Захро хафа булмай. — Жаримни

    суруриб олгандек булди, яшшамагур. Омбуриям сулакмондай, орзимга зурра с и р д и . Кушимга келиб карасам, о рзи м тула латта, сартарош кимниям бошини киряпти. Кай алпозда ётган эканман, билмадим, хуп томоша килишган булишса керак, яшшамагурлар. Паранжи ёпиниб олсамбуларкан...

    — Укангиз катта эди?— Ким билади? Танщарига чиксам, куринмади,

    шайтонлашимни куриб, кочворган булса ажабмас...— Юринг, Захрохон, замбурурдан чой дамлаб

    бераман, — деди Ойниса кушнисига хам ачиниб, хам кулгиси келиб.

    — Йур-э, — деди Захро оркасига тисарилиб. — Козонимда лавлаги бор, таппи калаб кетувдим, карай. Анови буроз жуда суллох...

    — Келинми? Сатторжоннинг хотиними?— Х,а-да! — жирканиб суз котди Захро. — Кузимни

    шамгалат килиб иккита-учтасини гумдон килади.— Бошкоронри-да, Захрохон, — деди Ойниса. — Кунгли

    тусайди-да...«Бурознинг» тарафини олгани Захрога ёкмади ч о р и , у

    тумтайиб, кошини чимирди, узини эшитмаганга солди ва бу гапга чек куйгандек:

    — Бу пулларни нима киласиз энди? — деди у, Ойнисанинг кулидаги сармояга ишора килиб.

    — Бу пулларнинг устида канча савдолар! — деди Ойниса русса билан пулларга караб колди. — Ойим, кузичок олиб куй, пучок-м^шок биланам туяди, деяпти, кайдам. — Каттарок булиб колса унгаям ем керак, — деди Захро, бунаканги нарсаларнинг фаркига борадиган одамдек катъий. — Жужа олинг. Унта. Бештаси улса, бештаси колади. Ахлат-гунг титкилаб, хаш-паш дегунча тухумга киради-колади. Суйсангиз — гушт, тухуми — овкат.

    Ойниса хакикатан жужаларни миясига хам келтирмаган эди, Захронинг гапларида жон бордек куринади, тирикчи-

    7

  • ликнинг шундай осон иложи борлигига узининг фаросати етмаганидан хатто усал булди. «Захро тушмагур бало, — уйлади у хаёлида хавас билан кушнисига тикилиб. — Яшашни билади, кулидан пул аримайди».

    — Нега узингиз жужа бодмайсиз булмаса?— Ким карайди? — деди Захро бегамлик билан. —

    Оёгим бозордан аримайди. Мушук еб куяди. Кейин тухумини пойлаб кунимутсинми?

    Захро хозир бош-кузини момик, румол билан тангиб олган, бир лунжи думбира булиб шишиб кетган, кузлари конталаш. Аслида, узи дуркун, хушбичим, чиройли киз, кузларида алланечук юракни шувиллатадиган сехр бор. Айнидса, башанг кийинганида хатто аёллар хам унга карайди.

    Хакикатан Захро кузга якин киз, табиатнинг илтифо- тидан бебахра колмаган, эндигина йигирмага кирмокда. Захро чайковчиликка аралашиб курди, тажрибасизлик килиб, бир-икки марта милиция кулига тушди, кейин лавлаги пишириб, бозорга олиб чикадиган булди. Канд лавлагини коплаб сотиб олади, кечга томон уйига кайтади, бир челак лавлагини ювиб, козонга ташлайди, учокка таппи калайди, сахаргача лавлаги тобига етади, шурвасини сатилга, донини торорага солиб, дастурхонга урайди, азон пайти укаси кумагида Чорсуга равона булади. Шурваси ширин, суюк булса хам бир оз кувват беради, лавлагига курби етмаганлар шурвасидан олишади. Захронинг хатто уз мижозлари бор, пойлаб туришади, хизматга кета туриб, бир кружкадан ичиб олишади. Харидорлар орасида бакувватлари бор, булар шурвасини узига муносиб куришмайди, факат лавлагисидан олишади, рира-шира хар томондан урмалаб чикадиганларнинг сони куп, ана улардан худо асрасин. Булар — кисавур, лули, гадойсокка, урушдан келдим, камокдан чикдим, дейдиган тиламчилар, етим болалар, хазонни ураб чекадиган битлики фохишалар, куприк остида тунайдиган мажрухдар, бангилар, иштонлари хул, бир бурда нонга ёлланиб, одам улдиришдан тоймайдиган кочоклар...

    2Хар куни азонда Ойнисани кайнонаси уйротади.

    Туррирори кайнонасининг сахар туриши, инкиллаб буйра босиши, мис човгуннинг тарак-турури, кампирнинг рулдираб калима кайтариши, сахар намозига тараддуди — хаммаси укубатларга туда янги кун бошланишидан хабар беради.

    8

  • Ойниса апил-тапил кийиниб, совук ва туманли ховлига тушади, супа четига кумвон куйиб, кул-юзини чаяди, халта билан йул-йулакай артиниб, тунда уйкуни харом килиб руйхатга ёзилиб келган гузар дуконига чопади. Нон паттаси булишига карамай, барибир шошилиши керак, акс холда нон тугаб колади. Тахтадан курилган дукон дарчаси кичкина, ичи к,оронри, ёпирилган хотин-халаж, чолу успиринлар кий-чуви оламни тутади, хамманинг патта чангаллаган куллари, худди оханрабо тортгандек, бир томонга, дарчага кия интилган, бетартиб чайкдлади, нон камайган сари, к,ул харакатлари кескинлашади, хамманинг кузи ола- кула, паранжилар сидирилиб, чиммат илиниб колган бошлар, тузриган сочлар, кинвир-кийшик оризлар, тушуниб булмайдиган чийиллашлар, бурик овозлар, ким тунда ёздириб навбат олиб кетган — бу билан х,еч кимнинг иши йук, узига нон тегса бас. Канча болалар, чоллар, кампирлар оёк, остида колиб кетиб, майиб булишган... Ойниса узини оломонга уришдан хайикади, балогатга ета бошлаган успиринлар ёшрок, жувон ёнига судилиб олиб, х,амма катори укиришади, кузлари дарчада, куллари жувон-кизларнинг этини эз- рилайди. Махалла улурлари тартиб урнатиш урнига биринчи булиб дуконга ёпирилишади. Ойниса неча марталаб кон-кон йирлаб уйига бум-буш кайтиб кетган...

    Ойниса бугун негадир кайнонасининг китир-китирини эшитмади. Ёмрир шарросидан булса керак, деб уйлади ва иссик тушакдан чикишга эриниб, яна бир оз ётди. Бирок дераза орти анча ёришиб колибди; кампир хам ухлаб колганмикин? Ё танча элиттимикин? Х,еч бунака булмас эди-ку. Айвон пардаси доим кия очик, хид тупланмаслиги керак. Ойниса бирон товуш эшитилиб колар, деган умидда яна кулок солиб ётди, кутгани булавермагач урнидан турди, кийинди, румол танриди, иссик ва оппок оёрига пайтава ураб, махси тортди. Эшикни очиб, айвонга чикса — жимжит, жойнамоз козикда и л и р л и к , мис човгун куринмайди — танчадан хали олинмаган, ч о р и . Ё к и кайнонаси уз юмушларини бажариб, кайта ётганмикин? Йур-э. Албатта уйротган буларди. Ахир Ойниса гузарга чопиши билан кампир чойдишга пайраха ташлайди, дон йук, чиптани очиб кундокдаги учта товукни ташкарига чикариб юборади, Захро айтганидек, товук ахлат-гунг титкилаб, уз ризкини узи топади...

    Ойниса хадиксираб турга каради — танчанинг юкори томонида оркасини бериб кайнонаси ётар, осойишта ва тинч эди. Ойниса чучинкираб кампир бошига борди, эгилди.

    9

  • Рузвон бувининг нафас олиши эшитилмас, бурнининг учи окарган эди.

    — Ойи! — деди Ойниса аввалига секинрок, ва вахима билан кутди. Кампир жим эди. Ойниса унинг елкасини чангаллаб, силтади. — Ойи! — нидоли товуш билан бакираёзди Ойниса, бирок кампир мик этмади, кайтага силкитиш натижасида боши чайкалиб, о рзи бир оз очилиб колди.

    Ойниса кайнонасининг паранжисига ураниб узун йулакнинг бостирма хонаси четидаги токчада мунрайиб утирар, Муродхужа ака кадеганда чикавермас, ёмвир хамон тухтамас, дилни баттар сикар эди. Ойниса боя дарров кушниларга хабар берди, бирпасда хотин-халаж й и р и л д и , уввос кутарилди. Туй-азада уз юмушини аник бажарадиган аёллар булади, улар дод-войга парво килмай, бундай маъракаларда килиниши шарт булган тадбирларни уз йусини — тартиби билан амалга оширадилар, уларга хеч ким уни кил, буни кил, деб топширик бермайди; юз йиллаб давом этиб келаётган маросимлар коидаси маълум колипга тушиб колган. Шунга кура вазифалар хам таксим килинган булиб, хар бири уз бурчини яхши билади. Идиш- товок туплаш, козон урнатиш, утин ёрдириш, махаллага хабар бериш, мачитга одам чикариш, отинни айттириш, ю в р и ч и н и чакириш, кафан хозирлаш — барчаси уз-узидан булаётгандек туюлади. Замон шунча огир булишига карамай, куча акли бир зумда тупланганини, кар бири уз юмушини лом-мим демай адо этишини, якдилликни куриб Ойниса ичида уларга тахсин айтди. Агар шулар булмаганида нима килар эди? Кули нимага етарди? Ахир хаммаларининг уз ташвишлари бор. Шамси хода биринчи навбатда «Нимангиз бор?» деб Ойнисадан суради. Ойниса мукаррар нимани сураётганини билмай, елка кисди. Билганида хам нима дер эди, нимаси бор? Нимаики ярокли нарса булса — тахмон паллагидан тортиб кизи беланган бешиккача — хаммаси сотилди, хатто эри утириб машрулотларга тайёрланадиган стулни хам бир кило зовора унига айирбошлаб олди. Х,али кампирнинг канча маъракалари бор! Кумишнинг узи хам чакана ran эмас. Ахир мозор бошидан кайтган тобуткашларга бир чойнак чой билан битта нон тортиши керак-ку. Каёкдан олади? Бисотида нимаси колган?..

    Ичкари уйнинг уртасига жасадни ёткизиб, устига чойшаб тортиб куйишди.

    Шамси хола билан Ойниса турга утиб, сандик олдида чункайишди.

    10

  • — Бир нарса бор, — деди Ойниса камзулининг ич nÿHTarHÂaH сандикданг калитини чикдра туриб.

    — Нима?— Хозир, — дея Ойниса сандикни очди ва 6ÿM-

    буш сандик бурчагидан латтага уровлик бир нарсаниKÿpcaTflH.

    — Бу нима?— Тиллакрш, — деди Ойниса ва буюмни кайта ÿpaMafi,

    тиззасига куйди. — Бувимдан ёдгорлик. Тишим кавагида асраб юрувдим, кизимга аскатар, деб.

    Шамси хола уйланиб колди.— Сандирингиз кадимий экан, накшини каранг, —

    дея сандикка ишора килди. Сандик хакикатан кадимий, жуда нафис, дид билан ишланган бÿлиб, ялтирок тунука тасмачалар кар томонга ой нуридек югурган, кар ерида жез кубба ва тукачалар билан безалган эди.

    — Бу кайнонамники, — деди Ойниса ва савол назари билан Шамси холага тикилди. — Узига буюрар экан-да.

    — Шуни пулласаям буларди-ю, энди кеч, улгурмайсиз, — деди нихоят Шамси хола. — Бадавлат KÿniHH бÿлгaнидa, ишкаб KÿpapflHK, устидан пул бериб турарди. Мана бунингиз, — дея Шамси хола Ойнисанинг тиззасидаги такинчокка ишора килди, — яхши матох экан, хайф кетади. Узи тоза нарсами, ясама эмасми?

    — Хайдам, — деди Ойниса шубхаланиб. — Хадимий-ку. Эскилар ясама килишдан хайикишган.

    Шамси хола хайрон бÿлди:— Тиллакош дедингизми?— Хм, тиллакош, — таъкидлади Ойниса.— Хаммаси тиллами?— Хайдам...— Хаммаси тилла булса, бу — бойлик-ку. Насл-

    насабингизга етади.Ойниса иккиланиб колди. Айвондан аёлларнинг

    увиллаши, хизмат килувчиларнинг хайкириви эшитилар, хозир тиллакошнинг ясама-ясамамаслиги хакида бош котиришнинг мавриди эмас, шошилиш керак эди.

    — Майли, ясама б^лладими, ftÿKMH, хар калай тошлари бор-ку, нечта ёкут, — деди Ойниса шубхаларга чек куйган б^^либ...

    Мана, хозир Ойниса Mypoдxÿжa аканинг йулагида мусофир гадодек мунрайиб утирар экан, нима жавоб олишини тахмин хам кила олмас эдй. Лекин бир нарсага Ойнисанинг имони комил — Mypoдxÿжa ака такинчокни

    11

  • олгудек булса хам Ойнисанинг чорасизлигидан фойдаланиб, молни ерга уришга, нархини пасайтириб, арзимас чиким эвазига яхши буюмлик булиб колишга харакат килади, бу камлик килганидек, овир пайтда ёрдам кулини чузган мурувватли шахе килиб узини курсатади.

    Шу пайт икки табакали орир, уйма накш билан безалган эшик ортида аёл кишининг йуталиши, якинлашиб келаётган кадам товушлари эшитилди. Эшик очилгач, остонада бошини сатанг дурра билан танриб олган, икки чаккаси гажакли чиройли жувон куринди. Унинг юзи оппок, кошлари зулукдек коп-кора, кайрилма киприклари куюк булиб, эгнидаги духоба камзули остидан атлас куйлаги куриниб турар, амиркон махеига кавуш илиб олган эди. Ойниса

    '•жувонни куриб, урнидан кузралди.— Ассалому алайкум, — деди Ойниса чачвонини очиб.— Келинг, — дея жувон майин жилмайди. — Кирар

    экансиз.— Хуп, — дея Ойниса жувонга эргашди.Улар йулка буйлаб бирин-кетин ховли ичига кириб

    боришди, икки томони хоналардан иборат иморатнинг елка баравар баландликдаги ойнабанд дахлизининг зинаси олдига келганларида жувон тухтаб, эшикни курсатди:

    — Дахлизга чиксангиз унг томонда эшик бор, — деди у майинлик билан. — Уша уйга кирасиз. Кутяптилар. Кираверинг, тортинманг.

    Ойниса куллук килиб, икки погона чикди ва тухтаб, жувон томон угирилди:

    — Юзимни очмасам буладими?— Ихтиёрингиз, — деди жувон одоб билан. — Кира

    веринг.Ойниса чачвонни юзига ташлаб курка-писа ичкари

    эшикни очди.— Келинг, синглим, кираверинг, — деди хонанинг

    туридаги танчанинг юкори томонида утирган савлатли киши.

    Паранжига унча урганмаган Ойниса эшик рахига урилиб ичкари кирди. «Ассалому алайкум», дея кавушхона четига чункайди.

    — Ваалайкум ассалом, — деди Муродхужа ака. Бу — дунгпешана, чайирковок, йириккуз одам булиб, хали эллик ёшдан ошмаган, ута салобатли эди. Кирилган сочининг урни кукиш, забардаст бошида мошранг духоба дуппи, елкасида кумсабзи чопон, уткир шахло кузлари куюк кошлари остида чукур жойлашган, ёнокларини шойи ипдек нозик

    12

  • контомирлари кизартириб турган ок юзи тиник, эди. — Кампирни топшириб куйибсиз, худо рахмат килсин, — деб у юзи га фотиха тортди.

    Ойниса хамчачвон остида кулини жуфтлаб, дуо кдлди.— Бандалик, — деди Муродхужа ака. — Иложимиз

    канча, сингил?! Хдмманинг бошида бор бу савдо.Ойниса пик-пик йиглади, енги билан бурнини чимдиди,

    кузини артди.— Неччи ёшда эдилар рахматли?— Олтмиш бирда, почча, — ютиниб жавоб берди

    Ойниса. — Conna-coF эдилар кеча...— Бундай ажал хамхудонинг каромати, — деди Мурод

    хужа ака чой хуплаб. — Замон OFHp, бетоб ётиб колсалар, нима килар эдингиз? Сизларга оБирлари тушмапти, ёзгирманг, худонинг кахри келади. Ана шу урушда кирон булаётган канчадан-канча йигитлар нима курипти бу дунёга келиб?

    — Ёзрираётганим йук, — деди Ойниса, зурга овоз чикариб. — Тусатдан булганидан эсанкираб колдик. Уриллари келса нима дейман?

    — Нима дердингиз? Ажал олдида хаммамиз ночормиз.— Карамапсан, деб таъна килармикин...— Тушунади, — деди Муродхужа ака тасалли бериб. —

    Муаллим-ку. Сиз буёрини уйламанг, булар иш булди, тирилтиришнинг иложи йук. Сиз болаларингиз отасини уйланг, эрта-кеч дуони канда килманг, омон-эсон келсин.

    — Кани энди худонинг рахми келиб...— Качон чикарилади? — суради Муродхужа ака гапни

    чузгиси келмай.— Пешинга, дейишди, — деди Ойниса ва жимиб

    колди. — Маросимлари бор. Бошимкотиб колди.— Маросимлар... — нохуш кайтарди Муродхужа

    ака. — Расм-русмларнинг нима кераги бор? Хозир замон кутарадими?

    — Итмас-ку, почча, — деди Ойниса дадил тортиб. — Шурлик ойим бу дунёга келиб нима курибдилар FaM- ташвишдан булак.

    Муродхужа ака аслида расм-русм, урф-одатга карши одам эмас, хатто тарафдори хам. Аммо бунаканги маросимларни узига тук одамлар килса ярашади, зеру забарни каланри- касанриларга ким куйибди, деб уйлайди. Шунинг учун Ойнисанинг «итмас-ку» дейиши Муродхужа акага ёкин- кирамади.

    13

  • — Атаган ул-булингиз борми? — деди у бепарво тарзда.

    — Каёкда! Шундай замонда атаган нарса буладими? Биттагина сигирим — шуниям бока олмадим, даром улишига сал колди.

    — Ха, молингиз дамбизга нотинчлик келтирди, — деди Муроддужа ака. — Молмас, гирт ташвиш сотиб олган эканмиз уз пулимизга. Ем беришувди, дазм килолмай тирраки булиб колди, уни одам килгунча яна канча пул сарф булди. Икки баравар кимматга тушди. Сал узига келганидан кейин соттириб юбордим.

    — Бузоклигидан кулимда катта булувди, — деди Ойниса ачиниб.

    — Хуш, максадга утайлик, — деди Муроддужа ака. Ойниса коп ичида утирган одамдек, бу томон бурилди — муддаони айтадиган пайт келди. — Хизмат, сингил?

    — Узингиздан колар ran йук, почча, — дея ran бошлади.— Хуш?— Бир оз карз сурамокчи эдим, — деди Ойниса

    ийманиб. — Улик чикди, йук деманг, почча, юзим шувут булмасин.

    Бир амаллаб кайтарарман, курбим етмаса, сандигимбор, кадимий, пулатдек каттик, безаклариям бор.

    — Х,озир сандик оладиган замонми, сингил. Унга кайси бисотингни солардинг киши.

    — Укангиз омон-эсон кайтса, кутулиб кетар, почча...Муроддужа ака дозирги пайтда «кайтса» деган гапга

    ишонмайди, адир уруш-ку — киррин! Турттадан биттаси кайтиши — у дам гумон. Кайтаётганлар дам чулок, ярадор, ишга ярамайди, уларнинг топгани узларининг кундалигига етмайди-ку, карздан кутулишлари каёкда.

    — Уйдагиларга айтдим, бир челак сукоши чикари- шади, — деди Муроддужа ака Ойнисанинг гапига чап бериб. — Шундан ортик нарса ваъда кила олмайман, синглим. Замон канака, узингиз куриб турипсиз.

    Ойниса тиллакошини одирги иложсиз чора сифатида ушлаб турувди, булак даракатлари самара бермади, энди шуни очишга мажбур булди.

    — Бир нарсам бор, шуни гаровга олинг булмаса, — деди у.— Нима? — Кизикиб суради уй эгаси ва сал каддини

    ростлаб, буйнини чузди.Ойниса уроглик нарсани чачвон остидан чикариб гиламга

    куйди, латтани очди.14

  • Муродхужа ака тилладошни куриб бир кадар хаяжонга тушди, сакраб бориб кулига олгиси, синчиклаб куриб икрор булгиси келди, бирок бу харакат буюмга алохида эътибор уйготгандек туюлмасин, деб жойидан жилмади.

    — Нима у? — узини билмаганга солиб суради уй эгаси.— Тиллакош, почча.— Такинчокми?— Х,м. Аёлларники.— Каердан бу нарса? Кдттан олгансиз?— Бувимдан ёдгорлик, — деди Ойниса чачвон остидан,

    Муродхужа аканинг холатини кузатиб. — Кадимий безак. Бухороники. Кимматбахо нарса.

    — Заргарга курсатганмисиз?— Йук. Шунака дейишувди.— Балки ясамадир, тозамасдир?— Кузлариям бор, почча, каранг, хаммаси ёкут, дур.— Шишаям булиши мумкин, — деди Муродхужа ака,

    аммо шу айтганидан узи пушаймон булди, чунки бу жувон жахл билан шартта чикиб кетса, олиб бориб заргарга курсатса, заргар юлиб олади, огзидан чикканини беради, шунинг учун жуда мохирона муомала килиш лозим. Бундай нарсани кулдан чикариш бефаросатлик-ку. — Менга каранг, сингил. Мен, майли, харажатларингизга етгулик маблаг берай. Бугун-ку куп кетмайди, ювгичи, отин, турков — шуларга берилади, улик чиккан уйда козон тунтарилиб куйилади. Х,иммат килган куни-кушниларникидан суюк ош чикади. Мен уйдагиларга айтаман, сукоши билан икки кадок чой, бир сават нон элтиб беришади. Тежаб, ён-берингизга караб ишлатинг, кутига солиб кулфлаб куйинг, жуда зарур булганда, отин олдига, домла-эшон кирганида патнисда чой билан куйдирасиз, тушундингизми? Ким тиловат килгани кирса, олдига нон ушатаверманг. Х,озир ким куп, сангилар куп. Х,амма маросимларини утказаман деяпсиз, бу хайрли иш, рахмат, куп ориятли келин экансиз. Укамиз омон- эсон кайтса, садокатингизни айтамиз. Аммо-лекин хали ойингизнинг еттилари, йигирмалари, киркларию йиллари турипти, кимматбахо буюмим бор, деб узингизни йукотиб куйманг, тежогли булинг. Х,али бу буюмингизни заргарга курсатиш керакдир. Балки шунча харажатни кутармас хам. Балки жездир. Шишадир. Х,а, майли, — деди Муродхужа ака, жувон эътироз билдиришидан хайикиб. — Буёги уз йули билан булаверади. Агар нарсангиз арзигулик булмаса, камини берарсиз, агар арзигулик булса, ораочик булиб кетар. Х,озирча мана буни ола туринг, — дея Муродхужа ака ёстик

    15

  • тагини титкилади, эгилиб нималарнидир санади, кушди, олди, надоят, калласини кутарди, — Якинрок келинг.

    Ойниса урнидан туриб кавушхонага калишини ечди, танча томон якинрок, борди.

    — Мана, беш юз сум, — дея Муродхужа ака бир даста пулни танча устидаги майиз сочилган патнисга ташлади. — Билиб KÿftHHr, нон билан чой алохида, бу ерда беш юз сум. Юз сумювричига, юз сум отинга, юз cÿMrÿpKOBra — rÿpKOB камдеса, яна эллик cÿM кушинг, иши OFHp. Крлгани чакана харажатга. Тушундингизми?

    — Тушундим, почча, — деди Ойниса тик турган холда ва эгилиб латтага тфорлик тиллакошни танча четига куАиб, пулларни олди.

    — Бора колинг энди, хали бошингизда юмушингиз куп.— Рахмат, почча, худо хайрингизни берсин, — дея

    Ойниса ÿгиpилди.— Менга каранг, синглим, — деди Mypoдxÿжa ака

    нимадир эсига тушиб. Ойниса TÿxTaflH. — Манави нарсани атрофдагиларга айтиб )гтирманг, буптими? Билган ундок, билмаган мундок, дейди, ran айланади. Узингизга ортикча машмаша орттириб нима киласиз?

    — Нима дей?— Мени айтинг, Mypoдxÿжa ака химмат килдилар денг,

    yëFH билан ишингиз бÿлмacин.— Одамлар ran килади, — деди Ойниса бир оз

    ÿйлaниб.— Нима деб, ran килади одамлар?— Ахир хозирги замонда бекордан-бекорга химмат

    килиш... мен кимман сизга, шунча инъомга эга булиб?— Мен бу ёрдамни факат сизга килаётганим йук,

    канчаларга xÿMaK берганимни хамма билади. Колаверса, эрингиз билан салом-алигимиз бор, болаларимни ÿKHTraH. Уша укамизнинг табаррук оналари, хайру эхсон — хам карз, хамфарз.

    — Майли, — дея Ойниса гапга чек KÿftflH ва бояги тахминлари TÿFpH чикканига ажабланмади хам. Бу одам бировга шунчаки ебкетарга бир чака бермаслигини хамма билади. Иложи булса, бировнинг орзидагини юлиб олади, унинг устига узини химматли килиб курсатиш учун мана бунака ташвикотлар юритади.

    — Бирпас ÿrapHHr, шу ерда булса хам тиловат килиб ^ я й , бир оздан кейин хизматга кетаман, маросимда катнаша олмайман, — деди Муродхужа ака. Ойниса чункайди ва тиловат тугагач, урнидан турди, хайрлашиб чикиб кетди.

    16

  • Шундагина Муродхужа ака тиллакош урорлик латтани олиб, Kÿpüinra киришувди хам дахлиздан оёк товуши эшитилди. Муродхужа ака буюмни ёстик остига тикди, эшик томон каради.

    — Ада, чойингизни янгилаб келайми? — ичкарига бош сукиб cÿpaflH бояги чиройли жувон. Бу М урсу^жа аканинг кизи Мукаддас, ичкуёв эри ва битта кизчаси билан шу ховлининг четига курилган алохида дахлиз — айвонли уйда яшар эди.

    — Йук, — деди ота ва кули билан кизини, бери кел, деб чакирди.

    Мукаддас пойгакда кавушини колдириб, юкори чикди, танчанинг ёнида чуккалади, савол назари билан отасига тикилди.

    — Эринг кетдими? — cÿpaflH Муродхужа ака асосий максадга утиш олдидан.

    — Йук хали, — деди М укаддас, нимани тахмин килишни билмай. — Сиз билан саломлашмасдан кетармиди. Нимайди?

    — Муни кур, — дея отаси ёстик тагидаги ÿpowrnK нарсани олиб, кизининг олдига KÿHKH.

    — Нима бу? — тушунмай суради Мукаддас.— Оч-чи, — сирли жилмайди Mypoдxÿжa ака.Мукаддас хавотиру кизикиш билан урамни очди ва

    ялтирок нарсадан кузини ололмай, тикилиб колди.— Тиллакошми?— Х,м. Тиллакош.Мукаддас безакни кулига олди.— Калай?— Тоза нарсага ухшайди, — деди у безакни уёк-буёкка

    айлантириб. — Бояги паранжили жувон олиб келдими? Ким экан уви?

    — Ахамияти йук, — деди Mypoдxÿжa ака, бошка нарсага алахсишни истамай. — Такиб Kÿp-чи.

    Мукаддас ÿpHHflaH туриб токча олдига борди, у ердаги ойнага караб, безакни пешонасига куйиб KÿpflH, бошини икки томон буриб, ён томонларига каради, кулини икки чаккасидан олмай отаси томон бурилди. Мукаддас ÿ3H чиройли эди, айникса, кичик дурра устидан пешонасига тожланган тиллакош хуснини яна хам очиб юборди.

    — Ярашдими, ада?— Шундок нарса ярашмайдими? Ярашди.Мукаддас кайтиб келиб яна жойига чуккалади, безакни

    латтага куйди.

    17Alisher Navoiy

    ßomidagi O’zbekiston MK Í

  • — Олайми? — кизига синовчан тикилиб суради Муродхужа ака.

    — Энди, ада, бу улик мол-да, — деди Мукаддас бир оз уйланиб.

    — У нима деганинг? — таажжубда суради Муродхужа ака. У кизидан бунчалик сипо муносабатни кутмовди, дили андак озор чеккандек булди. К о в о ри н и солди.

    — Бу нарса факат туй-хашамда тутилади-да, ада, — деди Мукаддас одоб билан. — Куча-куйга такиб чика олмайсан киши.

    — Мулк-ку.— Келинингизга тортик киларсиз, — деди Мукаддас

    соддадиллик билан. — Олаверинг. Кимматбахо нарса экан, бисотда аскотади.

    Муродхужа ака безакни кулига олиб, яна бир синовдан утказди, кейин ураб, ёстик тагига яшириб куйди.

    — Маматга айт, извошни чикарсин.— Хуп.Мукаддас хурсанд булиш урнига негадир яна хазинла-

    шиб, хонадан чикиб кетди... У ховлига тушганида, наридан погонсиз шинель ва юлдузли телпак кийган эри Хошимжон бу томон кайнотаси билан кундалик саломини бажо келтириш учун якинлашар, узи паст буйли булса-да, шинели уни анча новча курсатар эди. У хозир адасининг даргохига кириб, бир пиёладан чой хуплашади, хол-ахвол сурашади, кейин омин килиб икковлари уринларидан кузволишади. Муродхужа акани соябони кутарилган фойтун кутаётган булади. Муродхужа ака Бодомзор, Юнусобод дахаларидаги барча тегирмону обжувозлар устидан хужайин, бозор мудири. Хозир фойтуннинг духоба курпача ташланган кажавасига утириб, кул остидаги «корхоналарни» назорат килиш билан бирга оладиганини олиб, берадиганини бериб тушга якин кайтиб келади. Уй хизматидагилар югуриб чикишмайди, хужайин копу кутиларда келтирилган «ризк- насибани» кечкурун, коронви тушганида олиб келади. Ана унда кулма-кул килиб нарсаларни уйга ташишади, Гулсум опанинг назоратида тортиклар саранжом килинади: чой, газлама, дон, кандолат-мева, ёр — хаммаси уз жойини топади, хужрага яна кулф тушади.

    Хошимжон «Тупроккуррон»га жойлашган аллакандай х,арбий гарнизон омборида таъминотчи булиб хизмат килади. Кайнотаси жойлаб куйган. Хамхарбий хизматдан, хамурушдан олисда. Унга бириктирилган юк машинаси кун- уззукун у базадан-бу базага, аэродрому вокзал омборларига

    18

  • катнаб, харбий кисмларни барча керакли нарсалар билан таъмин кдлиб туради. Кулкопу тамакидан тортиб, коракул телпак ва океан баливигача. Унинг юк машинаси хам буш кайтмайди — кумир, сариёр, керосин, саксовул, совун, жун адёл, хиромэтик, кулокчин, чуррак, курук мева, хатто чинни сервиз, соат, момик шарф-румоллар, тулки астар, чарм пустин каби улжа олинган моллар хам келади. Пар ёстик, чойшаблар купайиб кетганидан кейин Муродхужа ака бунга ухшаган нарсаларни бозорга чикариб пуллаттирадиган булди. Албатта топиш-тутиш борасида Х,ошимжон кайнота- сидан хийла утиб кетди, аммо барибир ундан хайикиб туради. Ахир ким Х,ошимжонни канча чикимлар билан шу хизматга жойлаб куйди. Кайнотаси! Шунча мол-дунёга ким эта килди? Кайнотаси! Ким уни урушдан — улимдан олиб колди? Кайнотаси! Киши боласи курса суки кирадиган ойдек кизини куйнига солиб куйди! Пуф, деса, битта эмас, юзта Хршимжонларни тумтаракай килиб ташлайди. Унта салом бермай, сажда килмай кимга килсин?! Калондимоглик ярамайди, бир дакикада тушига кирмаган, хаёлига келмаган ишлар булиши мумкин: барча имтиёзлардан ажралади, штраф батальонига бадарра килишади хам, уёкдан омон кайтишдан кура, кайтмаслиги аник. Кайтганида хам бу ерларга келиб нима буларди? Узи чаласавод, тегирмоннинг гардини ютиб юрган нотавон бир кимса булса. Иу-ук! Кайнотасининг пойи кадамига сажда килиши, чангини ялаши керак...

    Кайнотаси шунака зур одам, кулидан хамма нарса келади, канча унинг хурматини урнига куйса, шунча рушнолик куради. Х,али истикболида яна кандай мунаввар кунлар борикин? Ишкилиб, уйларди Х,ошимжон, уруш тугамасин.

    3Кизчаси Озода бешикда эди, Мукаддас эрини кузатгач,

    бирров онасининг олдига кирди. Гулсумопа чирокни учирмай танча багрида араб алифбосида босилган «Уткан кунлар»ни укиб утирар эди. Мукаддасни куриб бошини кутарди.

    — Кетишдими? — суради Гулсумопа.— Кетишди, — дея Мукаддас бориб танчага утирди.— Холида куринмадими?— Йук, хали чиккани йук, — деди Мукаддас титраброк.— Тоби кочиб колгандир.— Шипириб олса буларди, — деди Гулсумопа, атрофга куз

    югуртириб. — Кеча пешиндан нари шипирги теккани йук.19

  • — Узим шипирарман, — деди Мукаддас эринчокдак билан иягини танча четига босиб. — Неччи марта укддингиз шу китобни, опа? Ёд булиб кетгандир. — Кизи очик, кунгилда айтяптими ё киноя киляптими Гулсум опа англай олмай, индамади.

    — Яхши китобни неччи марта укима, дар гал янги фазилати чикаверади, — деди нихрят Гулсум опа ва духоба калпокча кийдирилган чойнакдан уз пиёласига чой куйиб хуплади.

    Гулсум опа утирган хона куп жихати билан Узбек ойимнинг уйини эслатади: гир атрофи ганчдан уйиб безакланган хашамдор токчалар, токчадаги чинни идишлар, ажойиб гуллар битилган палак, дорпеч, сузаналар, йилтирок сандиклар устига тахланган шойи курпалар, пар ёстикдар, гиламлар ва хонанинг туридаги духоба курпа ёпилган танча устида мис баркаш, ликопчаларда турли мевалар... Бу хона аввал Гулсум опа билан Мукаддасники эди. Муродхужа ака пастдаги уйда тунарди. У ерда голланд печка ва ханик бор. Кундузи эрининг шамаси кифоя — шундай кудратли одамнинг гапини икки килиб булмайди — Гулсум опа кечаси Мукаддас обдан уйкуга кетганида, секин туриб, эри ётган пастдаги уйга утади.

    Х,амон ёмрир шивалаб ёгар, кора булутлар хаммаёкни дамраган, куртаклари гуручдек булиб колган дарахтлар титраб тургандек туюларди.

    Мукаддас зинадан пастга тушиб, кухлади, орзидан ховур таркалди. Март ойининг урталари булишига карамай, хаво хали совук эди. Мукаддас кулларини култирига сукиб, ивиб кетмаслик учун уйга югурди. Ошхона томонда кимдир — Холидами, Замира холами сатилларни даранглатиб юмуш килар, ошхона эшигидан ховур аралаш тутун буруксаб чикарди.

    Мукаддас уйига кирганда у ерда Холида хона супуриш билан банд, Озода ётган бешик кимирлаб куяр, говрапуш тулкинланар, йоти товуши эшитилмас эди.

    — Ассалому алайкум, опа, — деди Холида ишдан тухтаб.

    — Ваалайкум, — деди Мукаддас, пойгакда кавушини еча туриб. — Шуттамидинг?

    — Карасам, ойимпошшамларнинг олдиларида экансиз, — деди Холида узр охангида. — Бу хонани йигиштириб куя колай, дедим.

    — Озода уйгокми?— Хали кирсамуйрок экан. Кулини бушатиб куйдим.

    20

  • — Нега юзини очиб куймадинг?— Уй шипиряпман, чанг тегмасин, дедим.— Яхши, — деди Мукаддас ва бориб бешикни очди.

    Озоданинг йирик, юмалок, кузлари очик, онаси говра- пушни очгандан кейин жингалак бошини уёк-буёк утира бошлади, онасини куриб, кучанди, юзи кизариб кетди, бир зумда й и р и келди, кузлари ёшланди. — Хозир, хозир — дея Мукаддас камзулини ечиб, култивининг тагида чоки сукилган куйлаги ичига кулини юборди, эмчагини чикарди, корамтир учини кизининг овзига олиб борди. Озода орзи-бурни билан юмшок иссик эмчакка кумилиб, эма бошлади.

    — Опа, менда ишингиз йукми? — пойгак томонда каддини ростлаб суради уйини супуриб булган Холида.

    — Самоварда сув борми, Озоданинг нарсаларини юваман?

    — Бор, опа, — деди Холида хозиржавоблик билан. — Камайиб колган булса, яна сув куйиб куяман.

    — Майли, ойимникигаям кир, хаммаёк ивирсиб ётибди, — деди Мукаддас чикиб кетишга хозирланиб турган Холидага.

    — Хуп, опа, узимам уша ёкка утмокчи эдим, — деди Холида ва култирига супурги кистириб, пойгакдаги хокандозни олди, калишини кийди.

    — Майли, боравер, самовар кайнаса, айтарсан.— Хуп, — деди Холида чикиб кетди.Озода онасининг кукрагини туйиб-туйиб эмар, коп-кора

    кузларини Мукаддаснинг юзидан узмас, айникса эмишдан бир зум тухтаб онасининг кузларига тикилганида дилидан аллакандай уйлар утгандек туюлар, таъна килгандек булар, онасини изтиробга соларди. «Ишк меваси», уйларди Мукаддас кизчасининг пешонасига ёпишган жингалакларини силаб. Шунчалик отангга ухшайсанми, кизим? Уямшунака жингалак соч. Кузлари шахло. Сеникидек киррабурун. Малохатлигиям утипти, отанг хам бурдойранг эди. Агар Хошимжондан бунёд булганингда, сочларинг малла, узинг саргиш булардинг... Отанг кайларда юрганикин? Тирикмикин? Дайди укка чалинмадимикин? Бечора, боласи борлигиниям билмайди. Ишкилиб, ажали етмаган булсин, омон кайтса нималар киларкин? Нахот, девор-дармиён ота- бола бир умр бир-бирини билмай утишса?..

    Ишкомзор борнинг этагида куп вокеалар гувохи, маълум жихатдан машъум айвонча булиб, унинг турт тарафи очик, ёнидан доим суви тинмайдиган арик утган; томида ёнвок,

    21

  • офтоб тушмайдиган тагида баргак, узумкуритилади, кеч куз кишга хашак рамланади. Баъзан ёзнинг иссяк палласида хонадон аъзолари шу айвончага жой килдириб, жазирамадан жон саклашади — атроф очик, шабада тинмайди, ариклинг салкини келиб туради.

    Бундан икки ярим йил мукаддам балорат бусаяасида турган Мукаддас шу айвончада ёлгиз узи имтихрнларга тайёрланиб утирар экан, уктин-уктин хаёллари чаляпр, аллакаёкларга учириб олиб кетар эди. Мукаддас бу йил туккизинчи синфни тугатади, ун еттидан ошди, бунинг ёшида онаси битта фарзандлик булган экан. Акаси х,озир муйловини кирадиган булиб колган, якинда урта мактабни битиради. Акаси билан бирга ана у девор ортидаги кушниси Улмас хам унинчини тугатади, улар урток, купинча шу айвончада даре килишади, шу ерда шахмат уйнашади, чекишади, ётиб колишади. Баъзан Мукаддас буларга овкат олиб чикиб берганида беихтиёр кузи Улмасга тушади, Масъуд дастурхон ёзаётган пайтида, Улмас бир лахза Мукаддасга караб олади. Шунда Мукаддаснинг юраги алланечук булиб кетади. Улмаснинг отаси фронтда, иккита синглиси бор, онаси дуппи тикиб, рузрор килади. Улмас оилада тунгич фарзанд, нихоятда чиройли, аклли йигит. Мактабда хам аълочи, Масъуд купинча шунинг кумагида даре килади...

    Мукаддас бешикка баррини бериб кизчасини эмизар экан, бу азобли уйлар унга халоват бермас, хар канча кувимасин, ёпирилиб келаверар, улардан кайф сургандек тарк этишга ошикмас, хозирги ахволини уйлар, узини гунохкор сезарди...

    4

    Айвончада даре тайёрлаб утирган Мукаддаснинг хаёли яна булинди, ногахонда унинг назари арикнинг буйидаги шотутга тушди. Жийдадек мевалари корайиб колипти, демак етилипти. Мукаддаснинг татиб кургиси келди, яланг-оёк дарахт остига борди. Силкиб курди, шотутнинг банди каттик булади, тукилмади. Жазм билан келгани учун кайтгиси келмади, тирмашиб дарахтга чика бошлади, кушни девордан хам баландлашди, кузи жухорига сув куяётган Улмасга тушди. У шимини тиззасигача шимариб олган, кулида кетмон, куйлаксиз бадани тердан ялтирар, пухта пайлари харакат килганида чайирлашар, со рлом кучидан далолат берарди. Улмас хам Мукаддасни пайкаб, кулиб куйди, кизнинг юраги яна алланечук булиб кетди, кузини

    22

  • олиб кочди, мевалари корая бошлаган шохнинг юкорисига секин тармашди, бирок, оёяи сирганиб кетди. Улмаснинг кулорига Мукаддаснинг «а-а» деган товуши, шотут шохининг карсиллагани ва гуп этиб ниманингдир ерга урилгани яккол чалинди, у кескин бурилиб, девор ортидаги дарахтга куз ташлади — безовталанган шохлар тулганар, Мукаддас куринмас эди. Улмас кетмонни улоктириб, деворга отилди, бир сакраб устига чикиб олди — Мукаддас пастда, арик буйидаги утлар, шох-шаббалар орасида кимирлай олмай инграб ётар, куйлаги йиртилиб кетган, иккала кули остида колган шекилли, ралати алфозда эди. Улмас дархол девордан сакради, бир хатлаб арикдан утди, ховликиб Мукаддасга ёпишди.

    — Мукаддас! Нима булди? — деди Улмас кизни угириб. Унинг тилинган юзидан кон сизрир, ранги оппок, лаблари кукарган, кузла^ри оррикдан сузилган эди. У аранг инграб кузини юмди. Улмас кизни даст кутариб, айвончага олиб чикди, курпачага ёткизди, югуриб бориб, дупписида сув олиб келди, кизга сепди. Мукаддас сесканиб, яна ингради, зурра кузларини очди, тупланиб колган ёшлари тиркираб сизриган конга аралашди, ёкаси остига окди. Улмас кизнинг бошини кутариб, лабига ховучини олиб борди.

    — Сув хупланг, Мукаддас, — деди Улмас ва ховучининг чети билан кизнинг лабларини йириб, огзига сув куйди. Мукаддас сувни култ этиб ютди, йигитга тикилди. У кизнинг елка аралаш бошини узининг яланг баррига босиб турар, бир куксига ботиб турган кизнинг кулок-юзи йигитнинг бесаранжомюрак урушини эшитар эди.

    — Каерингиз оврияпти, Мукаддас? — Хдяжондан энтикиб суради Улмас. Мукаддас индамади, огрик таркай бошлади ч о р и , кузларини юмди, енгилрок нафас олди. Йигитнинг жушкин багри ором бергандек, оррикни енггандек туюлди, бу асно накадар яхши эди.

    Уша куни кечаси билан Мукаддас тулрониб чикди. Унинг ожизгина калбига майин сурон билан кириб келган туйру ёки уша мана шу ожизгина калбида тугилган эхтирос бахор нурларида лоп этиб очилиб кетган гулдек гуркирар, аллакандай гирдобларга тортар, энтиктирар, кувнатар ва чучитиб, дилини ларзага солар, хатто лат огригини хам сездирмас эди. Яхшиям айвончага жой килдирган эканмиз, уйларди Мукаддас, яхшиям тутдан йикилдим. Энди даре бахона кунимни айвончада утказаман, хеч ким шубха килмайди, мен эса кулим бушаши билан уша ёкка чопаман. Улмаснинг овозини, хиргойисини, бакириб-чакиришини,

    23

  • хатто йуталишию кадам товушини пинхоний эшитиб утираман, мен нималардир килиб, борлигимни билдираман, Холидани чакирган буламан, бирок икки куловим, вужудим уша, девор томонда булади. Эшитармикин? Карармикин буёкка? Ё яна дарахтдан йикилайми? Йук. Булмайди. Хийлалиги билиниб колади, олдингисиниям шунака, деб уйлайди. Дилига шубка оралайди, кунгли колади.

    Бир неча кундан кейин акаси имтикон топшириб келиб, ичкари уйга ухлагани кириб ётди — кечаси билан даре тайёрлаб чикишган эди Улмас билан бирга. Демак, Улмас хам мактабдан кайтган, агар уям уйкуга кетмаган булса, ховлисида юмуш килиб юргандир. Ухламайди у, албатта, Масъудга ухшаган нозик, эркатой эмас.

    Мукаддас битта китобни бошкалар олдида намойиш- корона вараклаб, катта уйнинг оркасига утиб кетди, демак, бу ердагилар даре тайёрлагани боя этагидаги айвончага тушиб кетди, деб уйлашади.

    Мукаддас этакка чопа кетди, аммо айвончада бешик- терватдек чайкалиб утирган Холидани пайкаб, секинлашди. Холида икки оёяига жун калава илиб, туп урарди, Мукаддас якинлашганини сезмади. Мана бир йил булди, уруш бошлангандан кейин турмуши огирлашиб Холида укишга бормай куйди, онаси билан шу хонадон юмушларини бажаради — супуриш-сидириш, ковлига сув сепиш, молга ем бериш, идиш-товок ювиш, самовар куйиш, чой ташиш ва яна аллаканча ишлар шу ун уч яшар кизчанинг буйнида. Онаси сигир соради, кир ювади, овкат пиширади, нон ёпади, урир туяди — сахардан то шомгача она-бола шу ховлида гиргиттон. Гулсум опа барча ишлатиладиган масалликларни узи ажратиб беради, аммо булак тергамайди. Минг тергасин, кулига бериб куйганингдан кейин, татимай иложи борми? Замира холанинг узи халол аёл, хеч нарсага хиёнат килмайди; козон катта, канчадан-канча масаллик тушади, бир ховуч гуруч-мош, жичча ёр, бир-икки жазлик гушт ажратиб колса, хеч ким сезмайди хам, липпасида кетаверади. Аммо Замира хода унака килмайди, кизига хам шуни уктиради. Агар эгриликни биронталари пайкаб колса, хайдалишади, шу ризкдан хам махрум булишади. Баъзан овкат устига бирор кимса келиб колса, узи билан кизининг тегишини хам сузиб беради, колган-кутган бурда-сурдалар билан коникаверади. Уйида яна учта угли бор, эри билан катта углидан корахат келган. Болаларига бирон нарса олса, албатта Гулсум опага курсатиб олади.

    — Вой, опа! — ёзриради Гулсум опа. — Нима киласиз

    24

  • курсатиб, мен бирон нарса девдимми? Куйинг-э.— Ха, энди, пошшахон, билиб куйсангиз тузук-

    да, — дейди Замира хода, уй бекасининг у кадар зикда эмаслигидан кунгли ёришиб.

    Гарчи юмуш анча купайса-да, Зам ира хода мехмондорчилик булишини пойлайди. Албатта мехмонлардан кейин даста-даста ювуксиз косалар, лаганлар, кошиклар, сочидлар, ликопчалар чикади, катта самовар кайнотиб, хаммасини чиннидек ювиш, жой-жойига куйиши, алламахалгача ошхонадан нари кетолмаслиги, хатто уй эгалари уйкуга кетишганларида хам кизи билан колиб, Хамма нарсани саранжом килиб куйиши керак, эртасига колса барибир шу ишларни узи бажаради. Шу билан бирга, мехмонлардан унча-мунча нарса: бурда-сурда нон, лаган тагида ош, ражилмаган устихон колади, Замира хода Холидани угиллари мултираб утирган уйга зинриллатади. Начора? Нон хам нон, увори хам нон. Айби бор эканми? Шунга хам етиша олмаганлар, шишиб улаётганлар канча? Шукр к,илиш керак. Болалари хам бекор караб туришмайди. Замбил-замбил ахлат кумиш, утин арралаш, ёриш, кумир тушириш, ришт ташиш, лой кориш, томсувок килиш шуларсиз битмайди. Албатта орир юмушлар учун эркаклар хам бор, аммо ишнинг кулами катта пайтда Муродхужа ака мардикор ёлламайди, шу болалар аскатади. Хужайин чикимга пишик, аммо хайит кунлари рузрорга ярамай колган нарсалардан улашганида, болалар хам четда колмайди. Бирига кирза этик, иккинчисига кавилган харбий пахталик, яна бирига калиш тегади. Албатта, бу нарсаларнинг хаммаси Муродхужа ака учун унчалик арзигулик нарса эмас, кулининг кири, битта зиёфатнинг узига канча нарса сарф булади, аммо хечвакоси йук, кашшох оила учун жуда катта ёрдам. Бир жуфт калишнинг узи бозорда фалон пул, кирза этик билан харбий пахталикни айтмаса хам булади. Бир куни — Холида у пайтда хали мактабга катнар эди — синфдош бир киз Холиданинг юзидан чимдиб олди.

    — Х,у, чуригина, — деди киз, разабданми, хавасданми кузлари чакнаб. — Юзинг луппигина, тикон урса, кон тиркирайди! Турнаяич урайми?

    Холида шундан кейин мактабга кадам босмай кетди, хеч кимбунга парво хам килмади...

    — Холида, — деди куккисдан чучитиб юбормаслик учун Мукаддас нарирокдан. — Куксултон ховлида думбул бупти, терсанг, бир ердик. Каре-курс.

    Мукаддас келгунча Холида бурилиб, караб турди.

    25

  • — Еб курдим, опа, дали тахир, — деди Холида уняай- сизланиб. — Агарда майли десангиз, бирпасда териб келаман.

    — Йук, тишни камаштиради, — дея Мукаддас айвонга чикди, кавушини ечиб, хонтахта турига утди. — Мен даре тайёрлайман, сен ховлига чина кол.

    — Индамай утираман, опа, хайдаманг, — дея Холида ёлвориб. — Олдингизда утиришни яхши кураман. Шундок чиройлисизки, карайвергим келади.

    — Мен овозимни чикариб укийман, Холида, шеър ёд оламан, — деди Мукаддас, Холиданинг гапидан кунгли тулиб. — Сендан уяламан. Эртагача ёд олишим керак. Туртта шеър.

    Холида хафа