1

TP QUY TC C PHP TING VIT

SP8.5 ti KC.01.01.05/06-10

o Minh Thu, o Th Minh Ngc, Nguyn Mai Vn, L Kim Ngn, L Thanh Hng, Nguyn Phng Thi, B Lm

2

MC LC

TP QUY TC C PHP ................................................................................... 1 TING VIT......................................................................................................... 1 1. Cu trc danh ng ............................................................................................. 3 2. Cu trc ng ng v tnh ng........................................................................ 11 3. Cu trc gii ng v trng ng ....................................................................... 19 4. Tp quy tc c php ting Vit cho thnh phn cu........................................ 29

4.1. Thnh phn cu ........................................................................................ 29 4.2. Ch ng .................................................................................................... 31 4.3. V ng ....................................................................................................... 34 4.4. B ng ...................................................................................................... 42

5. Thi, th trong ting Vit ................................................................................ 48 6. Tp quy tc c php ting Vit cho cu n thng thng............................. 62

6.1. Gii thiu.................................................................................................. 62 6.2. Cu n .................................................................................................... 64 6.3. Cu trc cu n....................................................................................... 68

7. Nghin cu, xy dng tp quy tc c php ting Vit cho cu n c bit .. 74 7.1. Cu n c bit....................................................................................... 74

7.1.1. Cu gi, p ...................................................................................... 74 7.1.2. Cu tn ti ......................................................................................... 75

7.2. Cu rt gn ............................................................................................... 77 7.2.1. Cu rt gn ch ng ......................................................................... 77 7.2.2. Cu rt gn v ng ............................................................................ 80

8. Nng ct cu phc v ghp ............................................................................. 82 9. Nghin cu, xy dng tp quy tc c php ting Vit cho cu nghi vn, cu cm thn v cu cu khin................................................................................... 89

9.1. Cu nghi vn v cu trc cu nghi vn .................................................... 89 9.2. Cu cm thn v cu trc cu cm thn ................................................... 93 9.3. Cu mnh lnh v cu trc cu mnh lnh............................................... 94

Ti liu tham kho............................................................................................... 96

3

1. Cu trc danh ng Nguyn Mai Vn, Nguyn Phng Thi

Hin nay c rt nhiu quan im ni v cc vn ngn ng hc ni chung cng nh cc vn ng php trong ting Vit ni ring. Ni n ng php ting Vit l ni n mt lnh vc rt a dng v phc tp, trong cm danh ng c vai tr v v tr nht nh trong vic cu to ng php ting Vit.

1. Khi qut v cu trc danh ng trong ting Vit.

Trc khi i vo ni r vic xc nh cu trc danh ng trong ting Vit, chng ti s trch dn mt s quan im ca cc nh ngn ng hc.

Theo Nguyn Ti Cn (Ng php ting Vit, NXBHQGHN, 2004)

ting Vit, khi ta bit danh t gi mt chc v ny hay chc v khc trong cu th ngi ta hay t thm vo bn cnh n cc thnh t ph lm thnh mt on ng. V on ng c danh t lm trung tm c gi l danh ng. Danh ng cng c ng chia lm 2 phn:

- Phn trung tm do danh t m nhn.

- Phn ph trc v phn ph sau ca phn trung tm c gi chung l nh t.

Phn trung tm c tc gi xc nh nu c km theo cc danh t ch loi ng trc th ng xc nh c 2 danh t lm trung tm.

V d:

Mt on sinh vin khoa vn

Mt cun sch ny

phn u T1 T2 phn cui

- Theo Nguyn Ti Cn trung tm ca danh ng khng phi 1 t m l b phn ghp gm 2 v tr T1 v T2 (xem VD trn).

- T1 l trung tm ch v n v o lng, T2 l trung tm ch v s vt c em ra k ton o lng. T1 nu chng loi khi qut, T2 nu s vt c th.

- T1 l trung tm v mt ng php, T2 l trung tm v mt ngha t vng. ng v mt lin h thc t th T2 c phn quan trng hn,

4

nhng ng v mt tm hiu quy tc ngn ng th T1 li c phn quan trng hn.

Phn ph u v phn ph cui c tc gi xc nh kh r (t trang 229 246)

Theo quan im ca Dip Quang Ban (Ng php ting Vit Tp 2 - NXBGD, 2005)

Cm Danh t cng c cu to chung gm 3 phn:

- Phn ph trc

- Phn trung tm

- Phn ph sau

Phn ph trc th c cc yu t b sung ngha v mt s lng v tng dn tnh khi qut i vi phn trung tm.

Phn ph sau th c cc yu t b sung ngha v mt cht lng v tng dn tnh c th ho i vi phn trung tm.

Phn trung tm ca danh ng thng l mt danh t hoc mt ng danh t m nhn. Trong ng danh t gm mt danh t ch loi ng trc v mt danh t ch s vt hay mt ng t, tnh t ch hot ng, trng thi, tnh cht

V d :

Tt c nhng ci con mo en y

4 3 2 1 0 -1 -2

Theo v d trn: phn ph trc l (4), (3), (2), (1)

Phn trung tm l (0)

Phn ph sau l (-1), (-2)

Theo L Vn L ng xem danh t l lp t c th ng sau nhng chng t nh: ci, con, s, k, , tc lm chng cho tnh cht danh t ca t ng sau, mt khc danh t ng trc l thnh phn c ch nh trong quan h vi danh t ng sau, cn thnh phn i sau c tc dng nh ngha cho thnh phn i trc v c gi l thnh phn ch , theo qui

5

tc minh xc. V vy ng coi danh t ng sau danh t ch loi l thnh phn chnh ca cm danh t.

Trong cun sch Ng php ting Vit (UBKHXH 1983) cng vit:

Danh ng l mt ng m c danh t lm chnh t v cu to ca danh ng c chia lm:

- Phn chnh t (trung tm ca danh ng) trong cc trng hp bnh thng l danh t n th, danh t tng th, danh t tru tng hay danh t v tr.Chnh t thuc loi danh t no, th iu quyt nh vic dng cc loi ph t khu vc trc v sau n.

V d: Tt c nhng kin ng n y.

Ton b nhng bc tranh rt qu kia.

Tt c ba ci bn g y.

- Khu vc trc v sau chnh t: Trc chnh t c th bao gm nhng ph t nh ph t ch loi th n v, ph t ch s lng, ph t ch tng th

V d: Tt c nhng tru b trong nng trng.

Nhng cun sch trit hc mi xut bn.

Tt c bn chic o di mi may.

Khu vc sau ca chnh t c th bao gm nhng loi ph t c chc nng hn nh s vt bng c im ca n.

V d: Tt c mi con tru xm ny.

Nhng tn lng thc d tr.

Ton th nhn loi tin b.

Nh vy hin nay c rt nhiu quan im xung quanh vn v danh ng c bit l khi i vo xc nh cu trc ca danh ng

6

Hin ti nhng phn ph trc v ph sau phn trung tm khng c g bn ci. Phn trung tm ca danh ng c rt nhiu quan im khc nhau v cn kh nhp nhng nh trong Ph lc II: Vi ngh hin nay th Nguyn Ti Cn v Dip Quang Ban cho rng: cn xem xt li hai hng gii quyt sau xc nh danh t trung tm.

- Hng gii quyt cho rng danh ng ting Vit, trung tm l mt b phn ghp gm mt trung tm ng php (loi t, v d t con(v tr 1)) v mt trung tm t vng (danh t, v d t mo(v tr 0)).(8a, tr.293)

- Hng gii quyt cho rng chnh danh t ch loi mi t t trung tm, cn danh t sau ch l thnh t ph. (8a, tr 293)

2. T nhng tham kho nu trn, chng ti nhng ngi trc tip thc thi ti Treebank c kt v c s la chn ca ring mnh hon thnh ti va c ngha thc t, va mang li hiu qu cao.

- Cm danh t gm c mt b phn trung tm do danh t m nhim v cc thnh t ph. Cc thnh t ny chia lm hai b phn: mt s thnh t ph ng trc danh t trung tm to thnh phn u ca cm danh t, mt s khc th ng sau danh t trung tm, to thnh phn cui ca cm danh t. Cm danh t c dng y gm c ba phn: phn u, phn trung tm, phn cui; dng khng y ch c hai phn, th d:

Cm danh t y : Ba hc sinh ny

Cm khng y gm phn u v danh t trung tm: Ba hc sinh

Cm khng y gm danh t trung tm v phn cui: hc sinh ny

a. Danh t trung tm c chng ti thng nht xc nh l:

+ Danh ng c danh t lm trung tm trong nhng trng hp bn thn n l danh t chnh, tc khng c danh t ch loi ng trc (lng, mu, ngi, ni, ngy hay mt s danh t ch tn ring)

V d: Nhng lng trong x ny.

Hai thng y.

Tt c nhng mu y.

+ Danh ng nu c danh t ch loi ng trc th trong qu trnh phn tch Treebank chng ti s chn t ny m nhn vai tr trung

7

tm (chnh) trong cm danh t v danh t ch loi hiu rng l tt c nhng t c tnh cht ca t loi danh t v c ni dung ngha ch th, hng ca s vt, k c nhng danh t c ngha t vng trc tip ch loi nh: th, loi, hng, kiu...

Danh t ch loi kh a dng v chng ta thng gp vi vai tr thnh t chnh cm danh t v trc tip ng sau cc s t m:

- Danh t ch loi c th i vi danh t vt th: ci, con, cy, cc, quyn, t, bc

V d: Mt con mo en y.

Nhng quyn sch gio khoa kia.

Hai t giy trng.

- Danh t ch loi c th i cng vi danh t th cht: cc, hn, thanh, tm, ming, git, lung, ht

V d: Tt c nhng ht iu y.

My thanh nam chm .

Tt c nhng git m hi y.

- Mt s danh t (c gc ng t) ch n v i lng cng c xp vo danh t ch loi nh: b, nm, m, vc

V d: Mt b ci.

My vc go y.

- Danh t ch loi hiu rng ra cn bao gm cc trng hp nh: s, ni, nim, cuc v t gi tn cc n v vt th ri gp li nh: l, n, by, on, bn, ti

V d: Mt n c trng.

Mt on thanh tra.

- Danh t n v o lng t trc danh t ch cht liu cng c chng ti xc nh l danh t chnh: cn, lt, tn, so

V d: Mt cn tht ln.

Mt ha t.

My lt ru.

8

b. Thnh phn ph trc v ph sau

- Ngoi phn trung tm ca danh ng th cc phn ph trc v ph sau cng c vai tr v cng quan trng trong cu trc danh ng. c cch nhn tng quan chng ti s a ra nhng c im khc nhau s bn ca hai thnh phn ny:

V mt t loi: thnh t trong nhiu trng hp u do nhng t c ngha khng chn thc m nhim, cn thnh t ph ng cui li phn ln do nhng t c ngha chn thc m nhim.

V mt s lng: nhng t c th lm thnh t u c s lng rt hn ch, c th thng k v lp danh sch c. Nhng t c kh nng dng lm thnh t ph cui, tri li c s lng rt ln, c th dng n hng vn t chc v ny.

V mt t chc: thnh t ph ng u phn ln xut hin di dng ca mt t, thnh t ph cui thng li rt d dng km thm yu t ph pht trin thnh mt cm t nh.

V mt phn b v tr: thnh t ph ng u phn thnh nhng v tr rt rnh mch, mi kiu thnh t ph bao gm nhng t c chung mt ngha khi qut bao gi cng c quy vo mt v tr. phn cui, tri li, khng c hin tng

V mt ngha: thnh t ph ng u t c tc dng hn ch khi nim nu danh t trung tm, thnh t ph cui thng c tc dng hn nh khi nim ca danh t trung tm: sch c, sch mi

Phn u ca cm danh t

Trong cm danh t, cc yu t ph t trc t trung tm thng thng gm :

a. Danh t ch xut ci ng ngay trc danh t ch vt cn ch xut, sau danh t ny thng thy km t ch nh : ny, kia, yVic s dng danh t ch xut c tc dng lm r thi ca ngi ni trong cu.

V d: Ci cy ny, Ci thng, ci bn y, ci anh y.

b. T ch s lng c th xc nh hay khng xc nh ng trc danh t trung tm:

- S t xc nh: mt, hai, ba, hai trm

9

- S t v qun t khng xc nh: vi, dm ba, mi, nhng, tt c, cc, my

V d: Nhng chic dp y.

Ba a tr kia.

Ngoi tri m, my ngi sao lp lnh

Phn cui ca cm danh t

Trong cm danh t, cc thnh t ph t sau cc yu t chnh c th do nhng t thuc cc loi t khc nhau m nhim nh danh t, ng t, tnh t, i t, s t.

a. Thnh t ph hn nh hay miu t s vt do tnh t m nhim: V d: Cc lc lng mi.

Nhng chic gh di.

Nhng chic o s mi rt p.

b. Thnh t ph hn nh hay miu t s vt do ng t, danh t m nhim:

V d: Nhng ci bn hc ny.

My ci t k trong gc nh.

My vn cau xanh tt.

c. Thnh t ph hn nh ch nh: kia, y, nythng c v tr ng cui danh ng.

V d: Ba ch em nh ny.

Ci nh mi xy kia.

d. Thnh t ph hn nh do yu t s hu nhn xng m nhim:

T ni ca dng khi cn phn bit ngha s thuc vi ngha tnh cht

V d: i (ca) ti chin u cho ngh thut v vn chng cch mng. (Hi Triu)

Chuyn (m) ti ni vi anh lc ny.

T ni ca dng khi cn phn bit ngha s thuc vi ngha tnh cht.

10

Ngha tnh cht Ngha s thuc

G m G ca m

Vn trng Vn ca trng

Cn b trung on Cn b ca trung on

e. Thnh t ph hn nh ch nh: kia, y, nythng c v tr ng cui

danh ng.

V d: Ba ch em nh ny.

Ci nh mi xy kia.

Nh vy c th thy rng cu trc danh ng trong ting Vit v cng phc tp, v t vic kham kho v vn ny chng ti c s la chn ring p dng trong qu trnh lm ti.

11

2. Cu trc ng ng v tnh ng o Th Minh Ngc, Nguyn Phng Thi

A. ng ng

I. Nhn xt chung

ng ng l t hp t t do khng c kt t ng u, c quan h chnh ph gia thnh t chnh v thnh t ph, v thnh t chnh l ng t. Cu trc t ca ng ng gm 3 phn: phn ph trc, phn trung tm, phn ph sau.

phn trung tm c th gp mt ng t hoc nhng t hp gm nhiu ng t.

Cc thnh t ph ca ng ng c th chia thnh hai loi: thnh t ph l cc ph t v thnh t ph l cc thc t.V c bn phn ph trc ca ng ng c tc dng nh tnh mi quan h v thi gian, trng thi ca hnh ng nu ng t thnh t chnh. Phn ph sau v c bn c tc dng m rng ni dung t vng ca ng t - thnh t chnh.

II. Phn trung tm cu ng ng

Khi cp ti phn trung tm ca ng t cn phn bit hai trng hp:

- thnh t chnh l mt ng t

- thnh t chnh l mt chui ng t. Trng hp ny thng l thuc vo hon cnh s dng.

Do bi vit ny bn su n trng hp thnh t chnh ca ng ng nh sau:

- thnh t chnh l mt ng t

- thnh t chnh l mt t hp t c bit c ngha kh hi hay cn gi l ng kh hi (cch gi ca tc gi Dip Quang Ban)

2.1. Thnh t chnh l mt ng t

Chng ta cn phn bit hai trng hp:

- Nhng ng t c lp lm thnh t chnh ca ng ng

- Nhng ng t khng c lp lm thnh t chnh ca ng ng m cn phi c mt t khc i sau b sung ngha.

2.1.1. ng t khng c lp lm thnh t chnh ca ng ng

ng t khng c lp c th chia thnh nhng nhm do ngha khi qut khc nhau ca chng.

12

Nhm ng t khng c lp ln nht l nhng ng t tnh thi. Nhm ny c chia nh hn:

- ng t ch s cn thit v kh nng: cn, nn, phi, cn phi; c th, khng th

- ng t ch ch - mun: toan, nh, dm, chu, bun, n; mun, mong, chc

- Nhng ng t ch quan h tip th - b ng: b, c, phi

Nhm ng t ch s bt u, s tip din, s chm dt: bt u, tip tc, ht, thi

2.1.2. ng t c lp lm thnh t chnh ca ng ng

S phn loi cc ng t c lp c kh nng mt mnh lm thnh t chnh ca ng ng, c th cn c vo kh nng kt hp ca chng vi cc yu t (cc t) khc c th xut hin trong cm t cha chng.

Lp ng t c kh nng kt hp vi ph t. - nhng ng t ch hot ng vt l (hiu l nhng ng t khng chp nhn

cc t ng, ch, hy lm thnh t ph trc v khng chp nhn cc t rt, hi, kh lm thnh t ph trc; lm, qu l thnh t ph sau). V d: c, thc hin, ly, i

- nhng ng t ch hot ng v trng thi tm l: lo, knh n, vui

- nhng ng t c th kt hp vi cc ph t ch hng: i ra, chy vo, tro ln, bc xung, y ra, y li

Lp ng t c kh nng kt hp vi thc t. l lp ng t mang ngha pht nhn (cho, tng, biu,..), ng t mang ngha ni kt (pha, trn, ni), ng t mang ngha khin ng (bo, sai, khin, bt buc, cho php, ) v nhng lp con ng t khc.

2.2. Ng kh hi l mt thnh t chnh ca ng ng

Khi phn tch ng ng , chng ta c th gp mt s khun ng php c lam thnh t mt ng t di chuyn (nh i, chy,) hoc mt ng t ch hng (ra, vo) c thnh t ph sau ch im n hay ch mc tiu ca s di chuyn, cng vi mt ng t ch hng hm ngc chiu vi ngha ca ng t ng u kin trc, cng vi n to ra ngha kh hi

Khun ng kh hi thng gp nht l iv

13

V d: chy ra ph v, vo trong nh ra, i t Hi Phng ln

III. Phn ph trc ca ng ng

3.1. Ph t lm thnh t ph trc ng ng

Cc ph t c v tr thng xuyn trc ng t lm thnh mt danh sch khong vi ba chc t nhng c ngha v cch dng kh phc tp. Cn c vo ngha ng php ca cc ph t trong quan h vi ng t trung tm c th chia chng thnh nhiu nhm. Nhng nhm tiu biu l:

- Nhng t ch ra s tn ti ca hot ng trong thi gian v din tin ca hot ng i vi thi gian: , s, ang, tng, cn, cha, sp,

- Tiu ch ph nh hay khng nh: khng (chng), (ch), c, cha

- Cc t ch ra kh nng din tin ca hot ng, trng thi:cng, vn, u, li, c, ch

- Cc t ch ra tnh thi ngn cm, khuyn bo: ng, ch, hy, phi, cn, nn

- Cc t vi ngha mc ca cc c trng vn ng, tnh cht: rt, hi, kh, qu.

- Cc t ch tn s (s ln) khi qut ca s xut hin hot ng trng thi: thng, hay, nng, t, him

Xt v ngha, cc ph t ng trc ng t cn bn l c dng nh mt loi tiu ch ng php - tnh thi, tham gia to dng ci khung v ng m ng t l trung tm.

Ngoi ra ni ti thnh t ph trong on ng ni chung cn phi ni ti vn kh nng kt hp v v tr ca cc t. Do c trng v ngha tnh thi, cc thnh t ph trc ng t khng c phn phi vo nhng v tr r rng, dt khot to ra s lin tng v mt v tr chung. Cc t thng kt hp vi nhau theo mt trt t khng c nh.

Nhn vo bng sau, ta s thy c s phc tp ca chng:

cng vn u li c

cng - + + + +

vn - - - + +

u - + - - -

li + + - - -

14

c - + - - -

3.2. Thc t lm thnh t ph trc ng ng

Nhng t tng thanh, tng hnh v mt s tnh t c tc dng miu t hnh ng, trng thi nu ng t. V d:

t tch ri, o o tun, kh khng p, tch cc ng gp, c bn hon thnh

IV. Phn ph sau ca ng ng

4.1. Thnh t ph sau xt v phng din t loi

Xt v phng din t loi, thnh t ph sau ca ng ng c th c:

c sch (danh t), n ng n ngi (ng t), vit nhanh (tnh t), ti y (i t ch nh), hi ai (i t nghi vn), chia i (s t), thuc ri (ph t), ni trc (thi - v t), ku i (thn t)

4.2. Nhng ph t lm thnh t ph sau ca ng ng

- Nhm t ch kt thc: ri,

- Nhm t ch cu khin (mnh lnh, mi mc, r r) dng vi ngi ngang hng hoc b di gm c: i, no, thi. V d:

hc i, ngh no, n thi

- Nhm t ch kt qu gm:

+ ch s va : dng t c

V d: chi c, ci c, yu c

+ ch s tic : dng t mt

V d: cht mt, nh mt, lm mt

+ ch khng mong mun: dng t phi

V d: gp phi k trm, mua phi hng gi.

- ch s t lc th dng t ly

V d: nu n ly, ng ly, vit ly

- Nhm t ch s cng chung: vi, cng

V d: cho n i vi!; bn hc cng

- ch s qua li, tng h: nhau

15

V d: gi th cho nhau, lm vic cng nhau,

4.3. Thc t lm thnh t ph sau ca ng ng

Cng nh ph t, kh nng xut hin thc t ti phn ph sau ca ng ng thuc ni dung ngha ca t lm thnh t chnh v nhim v phn nh hin thc ngoi ngn ng. Do chng ti khng trnh by vn kh rng ny y.

4.4. Kiu cu to thnh t ph sau ng ng

4.4.1. Thnh t ph song hnh

Thnh t ph song hnh l trng hp hai thnh t ph ng thi xut hin v cng c nhng quan h xc nh vi ng t - thnh t chnh.

Nhng thnh t ph song hnh gm hai danh t - thnh t ph i vi nhng lp con ng t:

- ng t pht - nhn

V d: biu bn ci ko, biu thy cun sch

- ng t ch s ni kt

V d: pha sa vi ng, nh ht cm vo o

- ng t khin ng

V d: bo bn chp bi, cm ngi ngoi vo khu vc ny

- ng t ch s nh gi - tha nhn

V d: coi n nh bn

4.4.2. Thnh t ph l cm t ch - v

Thnh t ph sau l cm ch - v c th xut hin sau nhng lp con ng t nh:

- Nhng ng t khng c lp ch s cn thit, ch mun, ch quan h tip th - b ng. V d:

Vn ny phi nhiu ngi cng suy ngh v gii quyt.

- Nhng ng t ch s cm ngh, ni nng. V d:

Ti bit anh y khng yu ti.

16

B. Tnh ng

I. Nhn xt chung

Tnh ng l t hp t t do khng c kt t ng u, c quan h chnh ph gia thnh t chnh vi thnh t ph, v thnh t chnh l tnh t.

Cu trc ca tnh ng gm ba phn: phn trung tm, phn ph trc, phn ph sau.

Phn ln nhng thnh t ph tnh ng l ph t xut hin ng ng ng thi cng c th lm thnh t ph trong tnh ng.

II. Phn trung tm ca tnh ng

Xt tnh t v tr trung tm cm t trong mi quan h vi hai loi thnh t ph l h t v thc t. C th:

- Trng hp th nht: Xt kh nng kt hp vi nhng ph t ch mc nh: rt, lm, qu, cc k

Nhng tnh t thuc trng hp ny gm:

+ Nhng tnh t c thang (hay tnh t tng i): tc l nhng t c th kt hp c vi nhng ph t ch mc (rt, hi, kh). V d:

tt, p, xu, thm, sch, chung chung, ..

+ Nhng tnh t khng c thang (hay tnh t tuyt i): tc l nhng t khng kt hp c vi nhng ph t ch mc

- Trng hp th hai: Xt kh nng kt hp vi nhng thc t pha sau.

Nhng tnh t thuc trng hp ny gm:

+ Nhng tnh t c thc t lm r ngha,ngha l c trng t (tc trng t ca t). V d: ng ngi, mng ci, vng l, mng v,..

III. Phn ph trc ca tnh ng

- Nhng t lm thnh t ph trc ca tnh ng l rt, hi, kh.

- Ngoi ra cn c cc t nh: cc (cc k), tuyt, qu. Tuy nhin nhng t ny c xu hng ng sau nhiu hn.

V d:

rt p, cc p, tuyt p

hi vng, kh vng

17

- Nhng t hu ht i vi ng ng cng c th i vi tnh ng nh: hy, ng, ch

V d

ng xanh nh l, bc nh vi (H Xun Hng)

ng iu nguyt n hoa kia (Nguyn Du)

Trong nhm cc ph t ca ng t, tnh t cn c th kt hp vi cc t ch thi - th. S kt hp ny biu th mi quan h gia cc c trng vi thi gian v din tin. Theo cch nhn nhn ca ngi bn ng, cc kt hp ny tn ti nh mt dng ca trng thi. V d:

la cn xanh, nh ang bn, n cha sng

Nhm cc ph t: ra, ln, i, li khi kt hp vi tnh t, khng ch hng m ch ra cc kt qu din bin ca c trng. V d

bo ra + bo ln +

p i - p li

bo i - bo li-

III. Phn ph sau ca tnh ng

3.1. Nhng ph t lm thnh t sau ca tnh ng

Ph t chuyn dng lm thnh t sau: lm.

Nhng t ni trn: cc (cc k), tuyt, qu thng ng sau nhng cng rt d dng chuyn ln v tr trc to sc thi nhn mnh. V d:

tt lm, thm lm, p cc (khu ng)

3.2. Nhng thc t lm thnh t sau ca tnh ng

Xt trong mi quan h vi tnh t lm thnh t chnh, c th chia nhng thc t thnh nhng nhm nh sau:

- Thc t - b ng lm thnh t ph sau ca tnh t ch lng v tnh t ch tnh trng ca b phn trong chnh th, thng l nhng danh t ch ch th ca ni dung ngha nu tnh t. V d:

Trong lp y hc sinh. (so snh: hc sinh y trong lp)

Nhn ny mng ci. (so snh: Ci nhn ny mng)

18

S d c nhng hin tng ny v khi nhng danh t ch ch th ca vt c chuyn ln trc tnh t th chng d dng c t cch ca ch ng, nn khng cn i hi b ng ch ch th na.

- Thc t - b ng lm thnh t ph sau ca tnh t ch lng v tnh t ch quan h nh v c nhim v nu ln ci mc, ci im khng gian hoc thi gian ca mt pha trong quan h nh v . V d:

Nh ti xa trung tm thnh ph

Hm nay gn ngy Tt Hn thc.

- Thc t - b ng lm thnh t ph sau ca tnh t ch lng v tnh t ch phng din, ni dung trong quan h vi ngha ca tnh t, xt v mt c php, c quan h vi tnh t khng cht bng hai kiu trn. Ngha l gia tnh t vi thc t - b ng, thng c th thm kt t hoc thm nhng t ng to ra s miu t chi tit. V d:

gii v vn, gii mn vn,

19

3. Cu trc gii ng v trng ng Nguyn Th Minh Ngc, Nguyn Phng Thi

1. im qua mt s quan nim khc nhau v thnh phn gi l trng ng

Tc gi Cao Xun Ho quan nim cu gm 2 phn: v Thuyt. c chia thnh ni v ngoi . Trong ni gm ch v khung .

V d:

Mai ti i chi.

Tm gi ti mi lm vic.

* u im:

S cn i v gin d trong gii php dng cu trc - Thuyt miu t l mt trong nhng u im ln nht ca ng.

* Hn ch ca quan im ny:

- theo quan nim ca ng c tnh cht thun tu chc nng nhng c hiu qu rng.

- Hn na ng da vo v tr v du hiu tch bit bng t th/ l x l khung v ch nh nhau khi phn tch cu. V do s trc i qu nhiu bc - thuyt m khng phn nh ht mi quan h c php ca cc thnh phn trong cu.

Tc gi Dip Quang Ban dng thut ng b ng ca cu thay cho khi nim c gi l trng ng. ng cng chia ra l b ng thi gian, b ng ni chn, b ng cnh hung...

Tc gi o Thanh Lan dng thut ng minh xc ng, chu ng thay cho trng ng. Nhng minh xc ng ch dng ch trng ng cch thc hoc trng ng cnh hung.

2. iu kin s dng cu c trng ng

2.1. iu kin v ngha

Trng ng c th xut hin trong cc cu trc cu ting Vit v n l mt thnh phn ph dng m rng v khai trin cu. Tuy nhin s xut hin ca n trong cu chu s chi phi/ ch nh ca kiu s tnh c truyn t trong cu.

20

Cc nh ngn ng hc theo trng phi chc nng a ra cc tham s ng ngha (semantic parameters) phn loi cc kiu s tnh:

[+/-ng]; [+/- Ch ]; [+/- Hu kt]; [+/- Nht thi], ...

[+/- Ch ] - nh ngha: Mt s tnh c gi l [+ Ch ] khi c thc hin bi mt ch th c kh nng quyt nh s tnh c xy ra hay khng, hay ni cch khc khi ch th l ngi kim sot s tnh. Mt s tnh [- Ch ] nu ch th khng c kh nng ny.

V d

a. Ti ht [+ Ch ]

b. Ti mt [- Ch ]

Cc quy tc ng php (tiu ch nhn bit) c xc lp lin quan ti [+ Ch ]:

- Ch c s tnh [+ Ch ] mi tn ti trong dng thc mnh lnh hay lm tiu c b ng cho nhng v t thc hin lc ngn trung (tc nhng v t ch hnh ng thc hin khi ng thi ni ra pht ngn: ha hn, yu cu, xin li...)

So snh:

c. Cc bn yu cu ti ht.

d. Cc bn ngh ti mt. (*)

hay

e. Ti ha s ht.

f. Ti ha s mt. (*)

- S tnh [+ Ch ] c th i km vi cc ng on ch phng thc, cch thc:

V d

Ti ht bng micr.

Trng ng ch c th xut hin trong nhng cu m v ng l mt v t [+ Ch ]:

cho mng ngy 20 11, ti ht.

c ngh hc, ti mt. (*)

[+/- Nht thi]

21

- nh ngha: S tnh [+ Nht thi] l s tnh m im khi u v im kt thc c coi l trng nhau, tc im khi u cng l im kt thc. V vy c nhng v t [+ Nht thi] lm v ng trong cu th khng th thm thnh phn trng ng c:

Qu bom n. [+ Nht thi]

Qa bom n trong 5 pht. (*)

T ng xa tin li 1 c gi.

T ng xa tin li 1 c gi trong 5. (*)

Cc tham t ng ngha khc c C s ng ngha phn tch c php (Nguyn Vn Hip, Trang 57)

2.2. iu kin v ng cnh

V d

a. Sao Hm mc ng ng

Sao Mai chnh chch bn ny ng Ty

b. Ma xun ca t nc chng ti bt u t thng Ging

Ngoi ra khi nghin cu cu trc on vn ni ring v lin kt vn bn ni chung, ngi ta nhn thy vai tr ca trng ng trong vic duy tr ch .

Cu trc ca ch m trong trng ng ng vai tr chnh:

Cu trc theo kiu ch lu tin (Mi pht ngn cu trc theo m hnh C-V-B. Trong thng tin mi pht ngn trc khi ng lm phn cho pht ngn sau s tr thnh thng tin c.)

Nh ti c vn. Trong vn, ba ti trng mt cy lan Nht. V ging lan qu ny, ba ti mt nhiu thi gian chm sc.

Cu trc theo kiu ch xuyn sut Ngy hai mi, trn M Yn Liu Thng ct u

Ngy hm lm, b tc Lng Minh i bi t vong

Ngy hm tm, thng th L Khnh cng k t vn....

2.3. Cu trc c cha Trng ng:

C - V - Tr Xe lao xung vc.

C - V - B - Tr Ti i hc bng xe p.

22

Tr - V - B (hoc C) Trong ti c tin

Nhng cu trc c cha cc t ra, vo, ln, xung hay nhng cu trc c cc v t i km gii t:

Con chut chy vo hang.

Sng Hng thu mnh di chn cu.

Cc ng ch ngi quanh chic bn trn.

3. V tr trng ng trong cu

u cu, gia cu, cui cu

V d

qu, m ang cy la.

M qu ang cy la.

M ang cy la qu.

Tuy nhin c nhng trng hp khng o c v tr:

Mai ti i chi.

Ti i chi mai. (*)

S thay i v tr c nh hng n ngha biu hin ca trng ng (hay ni cch khc l v tr khc nhau dn ti vai ngha khc nhau):

Ti s hc ti 3 gi.

Ti 3 gi, ti s hc.

4. Phn bit

4.1. Phn bit cc trng ng

Ploi theo cu to T

Ngy no n cng i m v

Ng

Chc chn nm sau, Treebank s hon thnh k hoch.

C-V

V H Ni ma lt, nhiu ngi b cm lnh.

Phn loi theo ngha biu hin (vai ngha)

23

Vi t cch l yu t trung tm ca cu, mi v t c mt s lng tham t nht nh v mi tham t nh vy c gn nh cho mt hoc mt s vai ngha. y chnh l cu trc tham t ca v t (Verbs argument structure):

vai cng c (Instr), vai vt thc hin tc ng (Effector), vai im n (Go), vai c im, v tr (Lo), vai im xut pht (So), vai thi im (Temp), vai thi lng (Dur), vai nguyn nhn (Reason), vai mc ch (Purpose), vai cch thc (Manner).

* Cc vai ngha trong Treebank:

TMP(TMP; Dur), LOC(Go, So, Lo), EXT(Dur).

Ngoi ra Treebank cn thm cc vai ngha: MNR(manner), PRP(Reason), ADV (Eff, Instr...)

Danh sch vai ngha ny mang tnh tng i v ng t nhiu gc khc nhau, chng ta nhn thy 1 ng on c th m nhn hn 1 vai ngha gy ra hin tng m h v vai ngha.

V d

N t b xung thuyn: N xung thuyn (Go)

N t thuyn bc ln b: N xung thuyn (So)

Hoc:

Cng mt vai ngha ch nguyn nhn, "Ti" khc "Nh" theo cch nh gi ch quan ca ngi ni: Ti nhn mnh nguyn nhn mang tnh tiu cc, Nh biu hin nguyn nhn mang tnh tch cc nh:

Con h ti m, chu h ti b

Nh s n lc ca mi ngi, Treebank mi c kt qu tt.

Hay:

Ti s hc ti 3 gi. (Dur)

Ti 3 gi, ti s hc. (Temp)

4.2. Phn bit trng ng vi cc thnh phn khc trong cu

4.2.1. Trng ng - yu t lin kt vn bn (thuc cu trc bc trn cu)

Nguyn Kim Thn nhm ln gia hai thnh phn ny nn dng thut ng trng ng chuyn tip trong khi phn loi cc trng ng.

Th thut/ Tiu ch phn bit:

24

- Kh nng ci bin v tr

- ngha biu hin

- Kh nng tham gia phn tch s tnh.

Kh nng ci bin v tr Xt kh nng ci bin v tr ca yu t lin kt vn bn V d

(1) m ti mt mng, gi thi d. (2) Nh th hu nh ai cng b chn thng vi nhng va p bi sng qu mnh.

ci bin: Hu nh ai cng b chn thng vi nhng va p bi sng qu mnh nh th. (2')

R rng khi o v tr ngha ca yu t lin kt vn bn c s thay i v ngha.

Xt kh nng ci bin v tr ca trng ng V d

Trong nh, mi ngi t n.

Mi ngi trong nh t n.

Mi ngi t n trong nh.

Kt lun: Trng ng c th ng mi v tr trong cu. Cn yu t thuc thnh phn chuyn tip th ch ng u cu

ngha biu hin Trng ng: B sung thng tin cho s tnh ca cu/ pht ngn

Yu t lin kt vn bn: Biu th thng bo gp.

Kh nng tham gia phn tch s tnh Khi v tr u cu, trng ng khng tham gia vo vic phn tch s tnh. Nhng khi c thm nhng thnh phn nh du ni dung thng bo hoc c nhng ng iu hay tnh thi th trng ng s tham gia phn thut ca cu.

V d

Nm nay, con s i hc

Nht nh nm nay, con s i hc

Chnh xc l nm nay, con s i hc.

25

4.2.2. Trng ng - v ng ng chc

S phn bit ny bt ngun t v tr u cu ca trng ng. Nhiu nh nghin cu nhm ln khi cho rng trng ng ng u cu l v ng ph (Hong Tu), l v ng th yu (Nguyn Ti Cn), v ng ca mnh ph (Phm Tt c), 1 v ca cu ghp (Dip Quang Ban)

Ngoi ra, vic nhp nhng gia 2 thnh phn ny cng ch xy ra khi l trng ng ch cch thc ng u cu.

V d

- Va ni, Trng va lc u rng mnh. (File 6046)

- Ch tay vo a con gi mnh, anh i ni: "V chng ti kh t, con gi ti kh nhiu" (File 25283)

C nhiu quan im bn ci nhau v thnh phn in nghing trn l trng ng ch cch thc. Mt s khc cho l v ng ng chc.

Tuy nhin theo quan im ca chng ti y u l nhng cu n c trng ng bi chng ta c th dng tiu ch: lc b kim chng. Nu coi "va ni, lc u rng mnh"; "ch tay, ni" l nhng thnh phn ng chc tng i mt (l v ng) th khi lc b mt trong hai thnh phn khng lm thay i ngha cng nh tnh trn vn ca cu. Song nu dng th php lc th ta thy cu khng trn vn v ngha thng bo:

- Trng va ni. (*)

- Anh i ch tay vo a con gi. (*)

Vi nhng trng hp trn c hai kh nng xy ra:

- Ch ng "n" ca b phn ng trc cng chnh l ch ng c mt b phn ng sau (Thnh phn ny c coi l trng ng)

- Ch ng "n" ca b phn ng trc khc vi ch ng c mt b phn ng sau.

4.2.3. Trng ng - ng/ ch ng

V d

Trn k l chic tivi.

Cu ny c ch ng l mt cm gii t

y yn ng qu!

Ngoi ng khng mt bng ngi.

26

Nhng thnh phn in m trn l ch ng v 2 l do:

- xt tiu ch tnh trn vn, nu lc b th nh hng n tnh trn vn ca cu

- khi a vo cu trc nguyn nhn ho th nhng pht ngn trn c kh nng lm b ng:

B i i ht khin y yn ng qu!

Tri lt li khin ngoi ng khng mt bng ngi

Vi cu trc cu tn ti th trng ng ng vai tr quan trng; n mang thng tin chnh ca cu, nu r phm vi ca s tn ti . Nhng v t c trong cu tn ti: c, cn, ht, lp lnh,...

4.2.4. Trng ng - 1 v ca nng ct kp

Trng ng - 1 v ca cu ghp ng lp V d

- n trng, thy gio n chng ti.

- Chm sc cn thn, cy to pht trin rt nhanh.

- Ln quanh nm sut thng nhng nh vn ngho v ln b khng ht kh nng ca mnh. (File 5932)

Nhng thnh phn trn l mt v b tnh lc thnh phn ch ng v:

- Khng th ci bin v tr

- v t hnh ng v th nht khng ph hp vi ch th ca v th 2.

y l trng hp sai v quy tc. Quy tc c pht biu nh sau:

"... hot ng hay trng thi do v t v tr trc ch ng biu th phi ph hp vi k hot ng hay k mang c trng do ch ng biu th"

Lu :

C nhng thnh phn v mt hnh thc v ng ngha b mt rt ging vi trng ng ch cch thc nhng cu trc b su ca ngn ng, ch ng khng ng nht nhau.

V d:

"... Pha nh ci my theo thng lnh hung c n ko o li i. n u cng ng hn trn mt, honh:

- My mun vt quyn ng th my bo?

Dt li, anh b mt qu tng na vo gia ngc."

27

Trng ng - 1 v ca cu ghp chnh ph V tri ma, nhiu xe b cht my.

Nh vo s n lc c gng, hc sinh t im cao trong k thi tt nghip.

* c im:

- V cng v, chng ko phi l thnh phn bt buc ca cu.

- V cu to, chng l cm danh t.

- V kh nng ci bin v tr, chng c kh nng chim gi cc v tr trc, sau nng ct hoc gia CN v VN.

Ngoi ra cn nhng c s khc:

+ Trc ht, dng phng php phn tch thnh t trc tip (IC) ta s tch c thnh phn chnh v thnh t ph.

+ Theo quan im ca tc gi Xun Ninh:

Nhng cu c cp quan h t ph thuc: Nu... th; v... nn; tuy... nhng...

c m hnh cu l: x(A1+B1) + y(A2+B2)

Cc trng hp s xy ra:

x=0 B1+y (A2+B2)

Ma th anh ngh.

y=0 xB1+ (A2+B2)

Nu ma, anh ngh

Mt, anh ngh.

x=y=0 B1+ (A2+B2)

Ma, anh ngh.

4.2.5. Trng ng ca cu - trng ng ca ng

Nguyn Kim Thn, Nguyn Ti Cn, Dip Quang Ban... u gi trng ng ca cm t l trng t.

V d

n bng a, hng v mn ton, ci nh pho n...

Vi nhng trng ng ch cch thc, nguyn nhn... khi ng sau ng t lm v ng th n ph thuc v b sung ngha cho v t.

5. Lin h

28

* Vi Vietlex

Cc cu trc c trng ng (vai ngha)

Sub+V+ LOC chim v t

LOC+V+ Sub bu tri lp lnh ngn v sao

Sub+V+Tim My tnh bo hnh hai nm

Sub +V+Ins Ngi Vit n cm bng a

Sub +V+Dob+Loc Xe lao xung vc.

* Vi Treebank

Hai vai ngha i lin nhau Ti ln tu ga Hng C

Phn bit NP hay SBAR - Thu rn rn bc trn con ng cn hi li.

cn hi li l nh ng ca trng ng, ko th l :

- Th x Cao Bng nm trn mt vng i rng thp.

Cc nhn chc nng ph ng ca Treebank c m rng hn Vi nhn LOC khng ch biu th ngha v ni chn, a im m cn l phm vi, chu cnh ca s tnh.

V d

Trn ny, i g bng phn nhau tc 5 n, 5 thua. (File 5770)

nn l LOC hay TPC

29

4. Tp quy tc c php ting Vit cho thnh phn cu L Thanh Hng, B Lm

4.1. Thnh phn cu T v ng s to nn thnh phn cu nhng yu t cu thnh nn mt

cu hon chnh. Phm tr ng php thnh phn cu trong h thng phn loi ly cu trc ch - v lm c s phn bit cc thnh phn cu: thnh phn chnh v thnh phn ph. Thnh phn ph c loi cha trong thnh phn nng ct, c loi ng ngoi hay bit lp vi nng ct cu.

Cc thnh phn ph cha trong thnh phn ca nng ct: nh ng, b ng,...

Cc thnh phn ph ngoi nng ct: trng ng, ng, ph ng cu...

Cc thnh phn ph bit lp vi nng ct cu: h ng, lin ng, ch ng, ...

H thng thnh phn cu c phn thnh ba cp: cc thnh phn chnh, cc thnh phn th, v cc thnh phn ph thuc. Thnh phn chnh trng vi hai v ca kt cu ch - v. Cc thnh phn th c lp vi nhau khi tham gia vo chnh th cu. Gi tr ca mi thnh phn i vi cu l khc nhau. Chng hn, trng ng c lin quan n ton cu v biu hin nhiu ngha khc nhau hn so vi cc thnh phn ph thuc hoc thnh phn xen. So snh:

Cc phm tr ng php thnh phn cu

Thnh phn chnh

Ch ng

Thnh phn ph

V ng Trong nng ct: nh ng,

B ng

Ngoi nng ct:

Trng ng, ng,

Bit lp: H ng,

30

a. C gi nh bn, c ai ng, cng vo du kch. (thnh phn xen)

b. Gn sng, lnh. (nh ng cho c cu)

c. Vo ma ny, cy tri tt ti. (trng ng)

ngha ca thnh phn xen trong (a) khng ph thuc vo t no trong cu c. ngha ca nh ng trong (b) b sung, thuyt minh cho ton cu. ngha ca trng ng trong (c) lm bi cnh cho v ng c th hin. V cu trc cu th trng ng trong (c) tch khi ton cu, cn thnh phn xen trong (a) v thnh phn nh ng trong (b) c v tr linh ng. Chng c th u cu, cng c th gia cu.

Cc thnh phn ph thuc thng nm trong mt nhm no trong mi quan h vi mt yu t no ca nhm. Chng hn, b ng nm trong nhm v ng, nh ng nm trong c nhm ch ng v nhm v ng , v.v... n lt mnh, cc thnh phn ph thuc cng c nt khu bit nhau. nh ng khc b ng. B ng c kh nng chuyn i v tr, cn nh ng th khng c kh nng . nh ng b chi phi bi quan h thuc tnh (attribute), b ng th b chi phi bi quan h b tc (completive). Quan h b tc ny c lin quan n thuc tnh t vng, ng php ca t. V do , b ng c xem nh l mt thnh phn ph thuc c lin i n cu trc cu trc tip hn l nh ng.

So snh:

a. Ti c quyn sch hay.

b. Ti c quyn sch.

c. Ti c.

y, (a), (b) u c b ng, trong khi (c) khng c b ng. B ng ca (a) c nh ng trong khi b ng ca (b) khng c nh ng. S hin din ca nh ng (a) ch mang thm nt ngha thuyt minh cho b ng m thi. Nh vy c vn lng nhau gia cc thnh phn theo quan h tng bc: nh ng nm trong nhm b ng (nu b ng c nh ng), nhm b ng nm trong nhm v ng. Do , phn tch ng thnh phn cu ting Vit phi bit tm cc quan h c php tng bc ny.

V tr ca ch ng lun ng trc v ng. Tuy nhin, v tr ny khng ch c ch ng, m cn c cc thnh phn khc. Cho nn trong cc cu di, m rng cu trc, vic xc nh ranh gii nhm ch ng v nhm v ng c lc gp kh khn.

31

Sau y chng ta s nghin cu quy tc c php ca cc thnh phn cu. l: ch ng, v ng, b ng, trng ng, v nh ng.

4.2. Ch ng

Ch ng trong phn ln cc trng hp mang ngha ch ngi v s vt nhng n c th c cc ngha khc. Ch ng c th c phn nh bng danh t, danh ng, i t, tnh t, tnh ng, s t, ng t, ng ng.

n Ch ng l danh ng: V d:

C Th v San cng hi ngng nghu.

Nhng di vt di t l mt kho tng rt qu bu, v gi.

M hnh tng qut:

=

o Ch ng l cm C-V: V d:

Cch mng thng tm thnh cng em li c lp, t do cho dn tc.

M hnh tng qut:

=

p Ch ng l kin trc: . V d:

Khng quc no c th quay li bp cht i sng cc em.

M hnh tng qut:

=

q Ch ng l kin trc: c ( phim nh) V d:

C nhng iu anh hi nghe tht bun ci.

M hnh tng qut:

32

= c

r Ch ng l kin trc: . V d:

Gn sng l lc ngi ta hay ng say.

M hnh tng qut:

=

s Ch ng l kin trc song hnh ch khong cch khng gian v thi gian. V d:

T H Ni n Hi Phng l 105 km.

M hnh tng qut:

= t n

t Ch ng l ng c nh: V d:

Ch tay nm ngn thng lm hng vic.

M hnh tng qut:

=

u Tnh lc ch ng Trong hot ng ngn t, ch ng l thnh phn d b tnh lc so vi v ng. Tnh lc a n hai h qu: i) ch ng hiu ngm; v ii) ch ng zero.

i) Ch ng hiu ngm: Ch ng hiu ngm c th khi phc li c v c th hiu qua vn cnh. V d:

Hu i qu m ca ta i!

Nh t ngy xa, tui chn mi (TH)

Ai nh? Ch ng c hiu ngm y chnh l tc gi.

Ch ng hiu ngm thng thy trong cc trng hp sau y:

33

a. Ch ng l mt trong nhng ngi i thoi

V d:

- Mun v cha?

- Cha.

b. Ch ng l chnh tc gi.

V d: Li qu gp nht dng di (ND)

c. Ch ng l nhn vt ang c ni n trong cu chuyn.

V d:

nghe nc chy ln non

nghe t chuyn thnh con sng di

d. Ch ng l ci chung ph bin. Loi ny thng thy trong cc thnh ng, tc ng.

V d:

n qu nh k trng cy.

ii) Ch ng zero. Ch ng ny c c im l ngi ni ch hng ti s tn ti ca hin tng ch khng ch n bn thn hin tng. l nhng cu nh danh, cu tn ti vi ng t c.

V d:

Nhiu sao qu!

C thc mi vc c o!

Chy nh!

Ch ng hiu ngm hay l ch ng rt gn thc t vn tn ti trong thc ngi ni. V mt ngha, cu c ch ng rt gn tng ng vi cu c ch ng hin din. Ch ng rt gn thng thy trong cc cu c ngha miu t, tnh cht v qu trnh. Ch ng zero c trong cu c ngha tn ti.

34

4.3. V ng V ng l mt thnh phn chnh ca cu v c tc ng n ton cu. N

l trung tm t chc ca cu v do vy, v ng c nhiu vn phc tp hn ch ng. L trung tm ca t chc cu nn rt him cu c v ng b lc b.

Da vo h t v t loi trong vai tr v ng chia thnh hai kiu: v ng c h t v v ng khng c h t. Chng hn,

a. Nhn dn ta rt anh hng.

b. Anh y ngoi 30 tui.

c. y l gi sinh t.

Cc v d (a), (b) c v ng khng h t. V d (c) c v ng c h t cng vi cc t hp danh t, kt cu ch - v.

V ngha, v ng biu hin s hot ng, tnh cht, trng thi ca ngi, hin tng, s vt c nu ch ng. Ngha ca v ng bao gi cng trong mi quan h vi ngha ca ch ng. l qua h - thuyt. Tuy nhin, ngha ca v ng a dng hn v ty thuc vo cc kiu cu khc nhau m c nhng v ng khc nhau.

V t chc, v ng c t chc bng cc ng t n, tnh t n hoc nhm ng t, nhm tnh t v mt s t loi khc nhau nh i t, s t, danh t, ...

Gi tr chc nng ca cc yu t trc v sau v ng l khc nhau. Mi lin h ca cc yu t bin vi v ng c th l trc tip hoc gin tip. Cc v tr ca cc yu t bin l kh nng c th c ca v ng, cn trong thc t s dng cc v tr kt hp vi nhau rt linh ng. Nhng cc yu t bin ny c sp xp theo v tr gc ca mnh.

Mt s yu t bin trc v ng l: cng u, cng vn, cng ch, cng va, cng , cng ang, u vn, u c, u ch, u s, u , vn c, vn cha, hy cn, hy c, hy phi, hy cha, cn cha, cn ang, cng cn phi, cng khng, cn khng, s cn phi, ang b, ang phi, ang cha, s ch, s c, s vn. Mt s yu t bin sau v ng l: xong ri, na ri, mi ri, c ri, v.v.

V ng cng c t chc thnh chui theo cc quan h nht nh gia cc ng t trong chui. C hai trng hp:

1. V ng ng loi. V ng loi ny thng dng trong trng hp biu hin cc hnh ng lin tc, tip ni ca mt ch th hnh ng. V ng ng loi

35

c th tch ra cng vi ch ng thnh cu ring. Thc cht quan h gia ch ng v v ng ng loi l quan h lng.

V d:

By gi, M ngi xung ging, trng ra ci ca s l vung m trng trng. (T.H.)

Cc phng tin biu hin mi lin h ca chui v ng ng loi ny l cc t ni: v, khng ch m cn, va va, hoc hoc , nu khng th , v.v

V d:

a. C ta va ni va ci.

b. Cuc sng ca Bc gin d m cao thng.

nhn din kiu chui v ng ng loi, cn phn bit cc yu t ph ca nhm ng t d nhm l nhng ng t ng loi. V d:

a. Nhng ngh tt p va vt bin mt trong anh. (nhm v ng)

b. Nhng ngh tt p hin ra, rn r, thi thc lng anh. (v ng ng loi)

V vy khng phi c mt chui ng t lin nhau l chui v ng. Chng hn, v d sau y l thuc v ch ng phc, t chc theo cch ghp lng: danh t ( ng t + danh t).

Phong tro tm kim v kh, mua sm v kh rt si ni.

ng t b ng ng t b ng

ch ng v ng

Trong chui v ng ng loi, c mt s d dng bin thnh trng ng. Cc v ng ny lun gn vi ch ng. N biu th hnh ng do ch ng hon thnh hoc s phi hon thnh. l cc chui v ng kiu:

a. n cng, c ta a ln khc.

b. Nghe xong, chng ti ng dy ra v.

i vi loi ny d c ngh cho rng, v khng mun lp li hai ln mt ch ng nn lc b ch ng pha trc, nhng khng xem chng l v ng chnh thc v chng thng v tr u cu v v mt ngha th chng ng vai tr gp , b sung gn nh mt trng ng.

36

Cn phn bit chui v ng vi trng ng kiu: Mun thng th phi kin tr, chu kh, quyt tm, hy sinh

Mi nhn, chng ta c th ngh l chui v ng. Nhng thc ra c th phn tch chui hnh ng ny bng cc thnh phn khc nhau: mun thng l trng ng ch mc ch, n c kh nng bin thnh v ca cu ghp. S hin din ca th trong v cn li bo hiu mi lin h qua li trong cu ny. Cc cp ng t sau th kt hp vi phi thnh chui v ng. Gn vi chui v ng l trng hp ng t v trng ng lin nhau kiu:

Anh ni, chng ti nghe rt phn khi.

Anh ta lm vic t m.

Cc v rt phn khi, t m l trng ng ch khng phi l v ng. Cc thnh phn ny nm trong nhm v ng ca c cu, nhm thuyt minh cch thc hnh ng v bnh lun, hnh dung hnh ng ca ch th. Trong cc pht ngn ny, khng th tch thnh chng ti nghe, chng ti rt phn khi, hoc anh lm vic, anh ta t m. Tch ra, chng l nhng thng bo khc vi thng bo nguyn dng. V vy, ch c th thm sau nghe, lm vic mt s t cng c biu th phng thc kiu: Anh lm vic (mt cch) t m. Cc trng ng kiu ny c th i ln trc cu: Vi s phn khi, chng ti nghe anh ni.

Chui v ng khc vi cu mc xch kiu:

Chng ta buc ch phi u hng v iu kin.

Trong cu ny c v ng th hai phi u hng nm trong b phn b ng ca loi ng t mang ngha sai khin. Hai v ng trong cu ny khng cng mt ch ng. Tuy nhin, mi quan h logic gia v ng th nht v v ng th hai i vi ch ng ton cu l u c th l gii c.

Nh vy chui v ng c hiu nh mt chui lin nhau v tr v ng t nht l hai v ng ca cng mt ch th biu hin s tip ni hnh ng theo quan h ngha: phng tin, kt qu, bin php mc ch, v.v...

Cng cn phn bit hin tng ghp cc ng t bn ngoi ging chui v ng nhng khng phi chui v ng nh quan nim.

So snh:

a. Ti ha mua sch tng n.

b. Ti s n khng no phi mua bnh m.

Cc ng t ha, s c kh nng m rng bng cch tch khi ng t sau

37

chng bng mt t khc kiu:

a. Ti ha (vi Nam) mua sch tng n.

b. Ti s (n) n khng no phi mua bnh m.

Nh vy cc cu (a), (b) c th chia thnh cc cu ring c ch ng ty v c trng hp m rng thnh cu ghp qua li (b). Theo phng php lng ta c c cu c mt chui ng t nhng khng phi l chui v ng. Cc cu theo cch lng ny thng gy m h. d nhn din hin tng ny cn lu my im:

1. Cc ng t: ha, mun, yu cu, thch, khuyn, bo, s, v.v... thng i hi mt b ng c t chc ni b ng vi mt kt cu C-V.

2. Cc ng t ny thng kt hp vi ng t khc sau chng nhm gii thch ngha ca cc ng t trc nhng quan h t chc gia chng li lng lo.

3. Cc ng t biu th mun, thng kt hp vi ng t khc thnh ng t ghp kiu: th thch, ch mong, v.v... Cc cu m h phn ln l do cc ng t kiu ny.

V ng trong ting Vit c th do nhiu loi t v ng m nhn. l ng t, tnh t hoc nhm ng t, nhm tnh t v mt s t loi khc nh i t, s t, danh t, ng t c bit l, v.v.

n V ng ng ng. V d:

Ti trng cy ng.

M hnh tng qut:

=

o V ng vi ng t c bit l. V d:

Anh ta l chin s thi ua.

Ch c anh ta l thng minh thi.

38

M hnh tng qut:

= l

= l

p V ng tnh ng. V d:

C ta thng minh.

M hnh tng qut:

=

q V ng danh ng. Loi cu vi v ng l danh ng thng biu th ngha a im, s kin, hin tng, bn cht.

V d:

ng h ny ba kim.

C nc mt lng.

M hnh tng qut:

= (vd, nh ny nm tng)

= (vd, thn em nh tm la o)

= (vd, ai y ?)

= (vd, mi ngi mt phng)

r V ng l ng c nh V d:

Anh y ba voi khng c bt nc xo.

M hnh tng qut:

=

s V ng m rng l cm ch v V d:

39

Sng Thng // nc chy / i dng.

C V

C V

V ng m rng bng C-V ng thi cng l v ng ca c cu, mc d b phn m rng c kh nng dng nh mt cu. C th thay v ng bng v ng gin n: Sng Thng l nh vy y.

Thuc vo kiu ny gm cc cu c v ng c ngha l, tc l.

Trng hp l lm h t ni b phn sau lm v ng m rng cng kh t nh. Cn c bin php phn tch mi nhn din c. Chng hn, i u mi n v l s quan ch huy eo kim di. Trong cu ny b phn pha trc vng ch ng, mun khi phc n cn o trt t gia 2 v v l vn c vai tr h t ca kiu cu ny. Nu o trt t v b l kt cu cu s khc mc d ngha c bn khng i.

B phn v ng ngoi h t l cn c mt s yu t khc nh: phi, tr thnh hoc mt chui cc kt cu ch - v. V d, Cn b phi chn i, mt thy, tai nghe, ming ni, tayy lm, c ngh. (HCM)

Yu t phi trong v ng kiu cu ny khc phi trong v ng phc tp kiu: Chng ta cn phi hc tt.

Trng hp c bit:

t ng t c gn lin vi cc s kin tn ti trong mt khng gian nht nh. V vy, cu c ngha tn ti, mt khi hin din cc t khng gian, th c vng mt nhng c hiu nh c mt.

V d:

B ti tc bc. (c th chuyn thnh Tc b ti bc)

Ti tn Mai.

Vi ny kh hp.

Xe ny my hng.

M hnh tng qut:

=

=

40

V ng cng c t chc thnh chui theo cc quan h nht nh gia cc ng t trong chui. C hai trng hp:

a. V ng ng loi. V ng ny biu th cc hnh ng lin tc, tip ni ca mt ch th hnh ng.

V d:

By gi, M ngi xung ging, trng ra cc ca s l vung m m trng trng.

Trong trng hp ny, ta c m hnh cu l:

=

Cc phng tin biu hin mi lin h ca chui v ng ng loi ny l cc t ni: v, khng ch ... m cn, va ... va..., hoc ... hoc, nu khng ... th ...v.v.

V d:

Cuc sng ca Bc gin d m cao thng.

Vi v d ny, ta c m hnh cu l:

=

b. V ng phc tp khi - thuyt. Loi v ng ny biu hin hot ng v kt qu ca hnh ng. V ng do hai b phn cu thnh. B phn u nu ra hnh ng tnh trng, b phn sau nu h qu bin ha lin i vi b phn u. Chng hn, tm c, ni bng, bp nt, ngi dy, v.v.

Kt cu phn khi thng thng ch c mt yu t. Cn phn thuyt c th c hn hai yu t to thnh. l mt ng t hay tnh t, v d: ni nh, go tht, hc gii, v.v l hai ng t hay hai tnh t, v d: ng vng dy, thp l t, v.v.

B ngoi quan h phn khi v phn thuyt ging nh ng t v trng t ca on ng ng t. Nhng v quan h ngha v chc nng ng php th 2 phn ny lin i nhau ch khng ph thuc nhau nh kiu Ti ni chm. Quan h khi thuyt phi l quan h tip din ca cng mt chc nng v ng ca cu. Chng hn,

41

Ta ht sut m nay vui bt tuyt

Trng rung tim ta p nhp bn chn (T.H.)

Trong hai cu trn, quan h gia ht vi sut m l quan h v ng - nh ng, cn quan h gia p vi nhp bn chn l quan h khi thuyt.

Tc dng biu hin ca khi thuyt i hi phi c hiu trong mi lin h cht ch ca hai b phn ch khng hiu mt cch ct xn c.

V cu trc, quan h hai b phn ca v ng khi thuyt c th tch ra bng hnh thc ph nh. Khi c hnh thc ph nh l ni hnh ng khi xng khng c kh nng bin ha. Tuy tch c nhng vn nm trong mi lin h thng nht lin i nhau. C hai loi khng nh v ph nh. Khng nh v ph nh b phn thuyt, chng hn:

khng nh ph nh

chc thng chc khng thng

m toc m khng toc

Khng nh v ph nh ton b v ng phc tp khi thuyt, chng hn:

khng nh ph nh

ni toc ra khng ni toc ra

thi phng ln khng thi phng ln

B phn thuyt ca v ng phc tp biu hin cc loi ngha: ngha di chuyn trong khng gian, ngha quy kt mc ch, ngha xu th, Cc yu t ca b phn ny cng c kh nng c lp lm v ng. Khi c lp lm v ng th quan h lin i khi thuyt b m i. Gia khi thuyt c th xen thm b ng d tch chng ra. Cho d mi b phn c th c b ng, nhng quan h gia chng l mt khi v ng ca ton cu. Trong qu trnh t vng ha, cc n v trn y c kh nng thnh mt trong cc kiu cc ng t ghp.

Khi bn v v ng trong cu n ting Vit, thng gp phi hin tng ng t lm nh ng cho danh t kiu: chim bay, c rn, tht kho, hi ngh hip thng, Cc ng t bay, rn, kho, hip thng, lm nh ng cho cc danh t trc n theo mu: danh t - ng t. B ngoi tng nh l nhng kt cu ch - v m ng t lm v ng. Thc ra khng phi v ng. Du hin khu bit cc ng t ny trong vai tr nh ng l nhng du hiu sau y.

Mt l, ng iu cu khng xut hin gia danh t v ng t. Ng iu cu kt thc cho c nhm ch ng hoc nhm v ng.

42

Hai l, trong nhm th danh t l trung tm, cn ng t l yu t thuyt minh cho danh t. Quan h gia chng l quan h xc nh ch khng phi l quan h v ng.

Ba l, c nhm chp nhn nhng dng thc nh nhau v lm mt chc nng ch ng hay b ng.

Chng hn,

a. Hi ngh (chnh tr hip thng) thnh cng tt p.

b. ( Hi ngh (chnh tr hip thng) thng nht t quc) thnh cng tt p.

Tri li, mi quan h gia danh t v ng t lm v ng trong kt cu danh ng mang nhng c trng khc nh trnh by cc mc trc.

M hnh tng qut:

=

4.4. B ng

Thnh phn ph ng trc hay sau mt ng t hay tnh t, b ngha cho ng hay tnh t , to nn cm t lm thnh phn cu, gi l b ng. Sau y l mt s loi b ng thng gp:

a. B ng tnh thi, thng ng trc ng t hay tnh t, biu th cc tnh thi khng nh, thi gian, th thc din bin ca hnh ng v ca trng thi, tnh cht, quan h,... c nu ng t hay tnh t trung tm .

B ng tnh thi do cc tiu loi ph t to thnh. Khi cm t c b ng tnh thi lm v ng, th cc ph t b ng ng thi biu th cc ngha tnh thi v ng, c tc dng nh du v ng.

V d:

Hi cn i hc, Hi // rt say m m nhc.

b. B ng i tng, biu th cc s vt c quan h vi ng t hay tnh t trung tm. B ng i tng xut hin trong cu do yu cu din t ci thng bo v do ngha ca t trung tm i hi hoc chi phi. B ng i tng

43

thng do danh t, danh ng, i t to thnh. B ng i tng c th kt ni vi ng t hoc tnh t theo li trc tip (khng dng quan h t) hoc gin tip (c dng quan h t).

B ng trc tip: B ng loi ny tr li cho cu hi ai? ci g?. N thng c s dng khng c gii t, thng ng trc tip sau v ng v c phn nh bng:

Danh t, danh ng: Ti // c nhng t bo ny i t: Ti // c chng vo bui sng Mnh : C ta // ni rng anh ta c th n lc 5 gi

B ng gin tip: y l loi b ng c phn nh bng danh t hoc i t, tr li cho cu hi kiu cho ai? cho ci g?.

V d:

Ti // nh i mua t cho gia nh.

Trong cu ting Vit, b ng c th kt hp vi nhau. Quan h gia cc b ng khi kt hp vi nhau l rt cht ch. C my trng hp kt hp b ng thng thy sau y:

ng t + i tng + ngi nhn

(vd, tng hoa cho bn)

ng t + i tng + ngi pht

(vd, vay tin ca bn)

ng t + ngi nhn lnh + ni dung lnh

(vd, buc ch b chy)

ng t + i tng + im n

(vd, t sch ln bn)

c. B ng miu t, ng sau ng t, biu th cch thc, trng thi, tnh cht, mc ch, ni chn, b ngha cho ng t hay tnh t trung tm.

V d:

C di // cao lt u.

44

B ng miu t do t hay cm t to thnh. B ng miu t c th ni vi t trung tm bng quan h t hoc khng dng quan h t.

45

Cc loi ng khc trong cu Trng ng Trng ng l thnh phn ca cu c xt trong chnh th ca cu ni chung. Trng ng l thnh phn ph biu th hon cnh c nu nng ct cu. Trng ng do t, cm t hay kt cu ch v to thnh. C th c cc loi trng ng sau: trng ng thi gian, trng ng ni chn, trng ng nguyn nhn, trng ng mc ch, trng ng cch thc.

V d:

Bui ti anh y mi hc

hc ting Anh gii bn phi hc chm ch

H, nhng ngi nng dn y, ang lm vic ngoi ng

a. Trng ng thi gian

Phn bit trng ng thi gian v b ng thi hn:

Trng ng c nhiu kh nng t do v v tr trong cu, cn b ng thi hn th ph thuc vo v t v ch c mt s v tr c nh sau v t.

V d b ng thi hn nm pht trong Ti i hn nm pht nu o ln u cu th ta s c kt cu mi, vi nm pht l t trung tm, ti i l nh ng, v cu s tr thnh khng hon chnh.

Trng ng thi gian thng t u cu v thng c s tham gia ca cc gii t vo, n, t n, t sang, ht sang, v.v.

Trng ng thi im thng do danh t hay trng t biu th nn c th khng cn s tham gia ca gii t. V d, chiu hm nay, ban ny, t sng n gi,

b. Trng ng a im

Trng ng a im thng t u cu hoc cui cu. Khi t cui cu, trng ng ny thng bt u bng gii t , v,

c. Trng ng ch nguyn nhn

Nhng trng ng ny phn ln t sau v ng. V d

Ti vt v v ng

Song chng c th o ln u cu hay trc v ng v khi thng c

46

tr t m.

Cch mng do Vit Bc m thnh cng

d. Trng ng ch mc ch

Trng ng ch mc ch thng bt u vi , v, cho. Trng ng c cho bao gi cng t cui cu.

e. Trng ng phng tin

Loi trng ng ny bt u vi nhng t bng, vi, nh, theo v thng t cui cu, nhng cng c kh nng o ln u cu v i khi xen vo gia ch v v ng.

V d:

Khch ton n bng xe hi.

g. Trng ng tnh thi

Trng ng ny thng l ng ng t. N thng ng trc ch ng v v ng. V d:

n cm xong, San xp sch v i hc ngay.

Ri ngh th no, n ng dy. nh ng

nh ng l thnh phn ph trong cu. nh ng c nhn din thng qua t m n hn nh. Nhng t ny c th l thnh phn chnh (ch ng, v ng) cng c th lm thnh phn th (b ng). C loi nh ng cho c cu. Quan h gia nh ng v i tng c nh ng l quan h hn nh.

Trong cu, danh t thng c cc nh ng sau:

a. nh ng ch lng do s t, i t ch nh, ph t to thnh.

V d:

Mi tm cy vn tu tng trng cho mt hng qun danh d.

C by hng mu phng nh bay.

47

b. nh ng ch loi do danh t vt th (danh t trung tm c nh ng l mt danh t ch n v t nhin hay quy c) to thnh.

V d:

Mi tm cy vn tu tng trng cho mt hng qun danh d.

nh ng ch loi kt hp cht ch vi danh t trung tm, biu th s vt c nu trong cu.

c. nh ng miu t, ng sau danh t trung tm (hoc sau danh t trung tm v nh ng ch loi) ch cc c im ring ca vt c qui chiu nu cm danh t. nh ng miu t do t, cm t chnh ph, cm t ng lp hay cm ch v v cc cu trc ng php tng ng to thnh. nh ng miu t kt ni trc tip hoc gin tip (vi danh t trung tm) bng quan h t.

V d:

Nhng ngi ch vn tt bng v ho phng thy th ch ci, nh mt thch th nhn khch.

Tinh thn thng v ca cha ng c nung c v lu truyn.

d. nh ng ch xut, ng cui cm danh t, kt thc cm danh t. nh ng ch xut thng do i t ch nh hoc danh t ring to thnh. Mt s nh ng miu t cng c th c tc dng ch xut s vt do danh t trung tm biu th.

V d:

Nhng em b Hmng mt mt m ang chi a trc ca hng mu dch.

48

5. Thi, th trong ting Vit L Kim Ngn, Nguyn Phng Thi

I Nhn xt chung

Vn thi, th trong ting Vit c bn n t kh lu, t trc n nay c nhiu quan im khc nhau v vn ny. Thi v th l nhng phm tr ng php quan trng ca ng t trong cc ngn ng n- u. Nhng trong ting Vit s tn ti ca cc phm tr ny cho n nay vn cn l vn gy tranh ci. Thi th trong ting Vit c th hin bng cc ph t mang ngha thi th. H t ch thi, th l mt trong nhng nhm phng tin c tn s xut hin rt cao, n c coi l mt phng tin c th nh du tnh ch quan ca pht ngn. hiu r hn v vn ny chng ta s kho st k h thng ph t ting Vit v ngha thi th m chng biu th.

Thi (tense) v th (aspect) l nhng phm tr ng php c bn ca ng t, thng gn cht vi chc nng v ng ca chng.

II Tnh hnh nghin cu vn thi - th trong ting Vit

Hin c hai xu hng khc nhau v vn thi th trong ting Vit. l xu hng ph nhn s tn ti ca nhng phm tru ny v xu hng khng nh s tn ti ca phm tr thi th trong ting Vit.

1. Xu hng ph nhn s tn ti ca phm tr thi th trong ting Vit. Tiu biu cho xu hng ny c cc nhm tc gi R. B. Jones v Hunh Sanh Thng vi cun Introduction to Spoken Vietnamese; Nguyn Vn Tu, Lu Vn Lng v Nguyn Kim Thn vi cun Khi lun ngn ng hc; V. M. Solntsev, Ju. K. Lekmtsev, T. T. Mkhtarian v I. I. Glbva vi cun Ting Vit (bng ting Nga).

Theo R.B, Jones v Hunh Sanh Thng th phn ln ng t ting Vit khng c phm tr thi, nhng c hai cch th hin phm tr thi khi cn thit l: 1) S dng trt t cc mnh , v 2) S dng cc tr ng t nh s ch thi tng lai v c ch thi qu kh.

Cc tc gi cun Khi lun ngn ng cng khng nh: Ting Vit ta khng c phm tr th, nhng ta dng tr t ch th nh , s hoc cn c vo ngha trong bi m bit c th.

Cn nhm V. M. Solntsev th cho rng s l gng p nu coi , s ang l nhng du hiu ng php ch thi. [ Dn theo Nguyn Anh Qu, 1998, tr.16].

49

Vich mt s ho gi trong v ngoi nc ph nhn s tn ti ca phm tr thi (v hon ton khng nhc g n phm tr th) trong ting Vit c th xut pht t mt ng c, mt tng tch cc: c gng thot khi nh hng ca nhng l thuyt ngn ng hc vn c xy dng trn c s ng liu n- u v nghin cu ng php ting Vit t chnh nhng c trng ca ngn ng ny. Nhng xt cho cng cc tc gi ny vn b m nh bi cch nhn n- u. Nhn thy ting Vit khng c hin tng bin i hnh thi ca t, khng c nhng phng tin hnh thc biu th thi v th, h i ti ph nhn lun cc phm tr ng php ny.

2. Xu hng khng nh s tn ti thi v th trong ting Vit. Nhng kin khng nh sm nht l ca G. Aubaret nm 1864, Trng Vnh K nm 1867. Sau l Phan Khi nm 1955, Trng Vn Trnh- Nguyn Hin L nm 1963, o Th Hi nm 1965, Nguyn Kim Thn nm 1977, o Thn nm 1979, L Quang Thim nm 1989, Nguyn Vn Thnh nm 1992, Nguyn Minh Thuyt nm 1995,...

G. Aubaret cho rng: ng t ting Vit khng c hnh thc bin ngi. Song c mt s t hay h t t trc ng t dng xc nh thi qu kh, tng lai v mnh lnh. Thi hin ti khng c biu th bng bt c h t no. Nu mun ch tnh hin ti ca ng tc , ngi ta dng n ph t ang t trc ng t. Thng thng khi ngi ta mun ni n s hon thnh ca ng tc, thi qu kh c b sung bng cch thm h t ri. Thi tng lai biu th bng cch t h t s tc ng t. Ngi ta ch dng h t y trong nhng trng hp mun ch chc chn v hnh ng.

Trng Vnh K cng cho rng thi v th ca ng t ting Vit c biu th bng cc ph t, h t hay ng c. ng phn bit hai loi thi l:

- Cc thi c bn, bao gm:

+ Thi hin ti, biu th bng ang

+ Thi qu kh, biu th bng

+ Thi tng lai biu th bng s

- Cc thi phi sinh, bao gm:

+ Thi phi hon thnh, biu th bng khi y

+ Thi qu kh khng xc nh, biu th bng c

+ Thi tin qu kh xc nh, biu th bng va khi...ri, on

+ Thi hon thnh sm, biu th bng th ... trc i ri

50

+ Thi tin tng lai, biu th bng s,

+ Thc iu kin hin ti, biu th bng th s

+ Thc iu kin qu kh, biu th bng th s

Phan Khi hin nhin cng nhn s tn ti ca phm tr thi trong ting Vit, ch c iu, theo ng phm tr ny khc vi ngn ng n- u, m i din l ting Php: Khng c th ni c rng v ng t ting Vit khng chia th, m phi ni rng ting Vit chia th ca ng t bng mt cch khc vi my th ting chu u, l dng mt s ph t c bit.

Trng Vn Trnh v Nguyn Hin L cng cho rng trong ting Vit c cc phm tr thi th, mi phm tr li c nhng phng tin biu hin ring; phm tr thi c phn chia lm hai loi chnh l thi tuyt i v thi tng i.

Nguyn Vn Thnh th cho rng trong ting Vit, nh c s tn ti thng xuyn ca mt h thng cc t thi th, v chng kt hp vi ng t din t cc nghang php c nh v thi th ca ng t, nn c th kt lun ting Vit c phm tr ng php ca cc cu trc thi th ca ng t vi hai h hnh i lp nhau l cha hon thnh/ hon thnh v c ba bnh din thi gian: qu kh, hin ti, tng lai.

Nguyn Minh Thuyt cng cho rng: Thi v th l hai phm tr ng php tht s trong ting Vit.

III Ph t s

1. Phn bit ph t s vi cc t s ng m

Theo T in ting Vit, c hai t s ng m: (1) S l tnh t v (2) S l ph t. C th phn bit hai trng hp trn theo cc tiu ch sau

-V mt ngha: Tnh t s (tng t nh kh) c ngha khng gy ra ting n hoc mt chuyn ng c th lm nh hng n khng kh yn tnh chung. V d: Ni s, lm s. i s.

Ph t s c c ngha biu th s vic, hin tng xy ra trong tng lai, sau thi im ni, hoc sau thi im mc. V d: Ngy mai ti s i Hi Phng.

- V kh nng tr li cu hi: ...cha...? th tnh t s khng c kh nng ny. Ph t s c kh nng ny.

- V kh nng kt hp vi v t chnh: Tnh t s kt hp hn ch vi mt s v t ni nng v ng tc: ni, lc, gt, ht,...Ph t s c kh nng kt hp vi hu ht cc v t.

51

- V kh nng thay th bng cc t khc: Tnh t s c kh nng thay th bng cc t ch c im, tnh cht nh kh, s sng, nh nhng, du dng,..Ph t s c kh nng thay th bng cc ph t thi th nh ang, , tng, cha,...

- V kh nng thay i v tr trong cu:

+ Tnh t s c kh nng ng trc hoc sau v t chnh. V d:

Ch y s ni.

Ch y ni s.

+ Ph t s th ch c kh nng ng trc v t chnh. V d:

Ngy mai, ch y s ni vi anh ta.

Ngy mai, ch y ni s vi anh ta.(*)

2. Nhng kin gii khc nhau v t s

2.1 Xu hng cng nhn ngha tng lai ca s

i din cho xu hng ny l Trng Vnh K, Phan Khi, Hong Tu, Nguyn Kim Thn, Nguyn Anh Qu, Nguyn Vn Thnh, Nguyn Minh Thuyt,...

Trong mt nghin cu su hn, Nguyn Kim Thn khng nh s l du hiu v thi gian tng lai khng xc nh. V d: Y s t chc li ci trng.

inh Vn c cng phn i kin cho rng cc ph t nh , s, ang hon ton khng c ngha thi gian. V ng khng nh: s c mt nt ngha c coi l ch s tnh thi v thi gian cho ngha trong tng lai. Thi gian c ch ra l thi gian tuyt i trong quan h vi thi im pht ngn.

Cn Nguyn Minh Thuyt th cho rng, ph t s ng hnh ng, trng thi nu thut t din ra sau mt thi im mc. Thi im mc c th l thi im pht ngn, cng c th l mt thi im trc hay sau thi im pht ngn. Quan im ni bt ca ng l coi ph t s l du hiu phn bit thi tng lai v thi phi tng lai. T , tc gi i n khng nh: Trong ting Vit c phm tr thi.

Hong Tu tuy khng nh ting Vit khng c cc phm tr thi v th nhng vn cho rng miu t ngha thi gian tng lai, c th dng ba ph t: s, sp v ri. Trong , s l ph t th din ra trong tng lai. V d : Tun sau ti s v qu.

Nguyn Anh Qu cng cho rng: Chng ti khng c tham vng ng gp kin ca mnh v nhng vn l lun phc tp . Nhng tc gi vn khng

52

nh: S th c nt ngha ch yu l biu th mt hnh ng xy ra trong tng lai.

Nh vy, d khng nh hay ph nh s tn ti ca phm tr thi trong ting Vit, hoc d cha bn n vn ny , vn c rt nhiu kin cng nhn ph t s c ngha tng lai. y l ngha tuyt i, ngha bn th, nht qun trong mi trng hp xut hin ca n.

2.2 Xu hng ph nhn ngha tng lai ca s

i din cho xu hng ny l Cao Xun Ho, Nguyn c Dn, Phan Th Minh Thu, Nguyn Tun ng,...

Nguyn c Dn khng nh: Ni rng cc t , ang, s ch cc th qu kh, hin ti, tng lai ca s kin l khng tho ng . Tuy nhin khi chng minh iu ny, ng li ch ly cc v d i vi t , khng ly v d i vi t s.

Cn Cao Xun Ho th ph nhn quan im cho rng trong ting Vit c s i lp gia thi tng lai/ phi tng lai.

Phm Quang Trng th cho rng i a s cc cu trong ting Vit biu t s tnh trong tng lai khng cn n s. V d: Ngy mai, cu nn n ng gi.

Mt tc gi khc l Phan Th Minh Thu cho rng: s dng nh t c kh nng biu th cc thi khong khc nhau, v trong mt s trng hp , n c v c dng bt buc hn v ang.

Nm 2004, Nguyn ng Tun cng b kt qu nghin cu th, thc, th trong ting Vit trn c s cu trc ng ngha ca cu, vi cch chia ng t thnh ba nhm: ng t ch trng thi qu trnh, ng t ch hnh ng, ng t ch hnh ng - qu trnh. ng khng nh c ba t , ang, s u khng dng nh v mt s tnh trn trc thi gian, tc l chng hon ton khng c ngha thi gian. Nhng kt lun m ng a ra khng ch ph nhn ngha tng lai ca s m cn ph nhn ton b ci gi l thi tng lai trong ngn ng hc.

3. Miu t ph t s

3.1 S vi ngha thi

3.1.1 S vi ngha tng lai tuyt i

S c ngha tng lai tuyt i khi biu hin mt s tnh din ra sau thi im ni

53

V d:

Hm qua ti s vit th cho anh y.(*)

By gi ti s vit th cho anh y.

Ngy mai ti s vit th cho anh y.

Qua cc v d trn ta thy:

- S khng th ng trc v ng chnh ca cu khi cu y c cha trng ng ch thi gian qu kh bi c s mu thun gia ngha ca trng ng vi ngha biu hin hnh ng din ra trong tng lai ca s.

- S khng bao gi biu hin s vic din ra hin ti, d n c i vi trng ng ch thi gian hin ti (nh hm nay, lc ny) tr thnh thi gain c ngha tng lai (Ngy hm nay cha ht, ti vn cn thi gian vit th cho anh y).

Ni cch khc, trong bn thn ph t s lun c ngha tng lai. V s khng th kt hp trc tip vi cc trng ng ch thi gian qu kh cng nh vic s khng bao gi biu th mt s tnh din ra trc thi im mc l mt cn c quan trng trong vic khng nh ngha tng lai ca s. y l mt c im rt nht qun ca ph t ny.

3.1.2 S vi ngha tng lai tng i

Ph t s c ngha tng lai tng i trong nhng trng hp sau:

- Thi im c chn lm mc l trc thi im ni . Lc ny, s ng sau v ng chnh ca cu, biu th mt s kin cha din ra so vi thi im mc. V d:

+ u nm ngoi, anh y nh cui nm s ly v nhng ri vic khng thnh.

+ Hm qua ti ni l s vit th cho anh y.

- S ng trong cu iu kin, gi thit kt qu. i vi loi cu ny, s biu th mt hnh ng hay mt trng thi ch din ra vi mt iu kin nht nh. V d:

+ Nu ta th vo nc mt vt c t trng ln hn nc, n s chm.

+ Gi nh khng c chin tranh ... th cuc i s d thng bit chng no.

- S biu hin mt s kin din ra sau mt s kin khc. V d:

+ Ngi ln cho ch ly ri s tha.

+ Bo n ri s tr th.

54

+ Lp am ri s rc thy chung.

3.2 S vi ngha th

C th ni ngha th ca ph t s l ht sc m nht. Tuy nhin, nu hiu th cha hon thnh biu th hnh ng trong din bin ca n m khng ch nh gii hn, ngha l hnh ng khng b hn nh, khng c gii hn th c th xem nh s c ngha cha hon thnh . N i lp vi ph t sp din t ngha hon thnh.

4. Cch s dng s

4.1 Bt buc dng s

* Dng s khi vn cnh khng xc nh r thi gian din ra s tnh

Quy tc ny lin quan n ngha thi ca s. i vi ba trng hp di y, bt buc phi dng s:

- Trng hp trong cu khng c trng ng thi gian. V d:

+ B trng Nguyn Minh Hi khng ngn ngi m ni tip rng: Cu tr li trc tin phi t cc a phng. Chng ti s yu cu cc a phng tr li chng ti ti sao.

- Trng hp trng ng thi gian c ngha m h. V d:

+ Hm nay ti s vit th cho anh y.

- Trng hp cc ngha thi gian an xen phc tp. V d:

+ Gi go hin nay gim nhng s tng trong thi gian ti.

* Bt buc dng s trc cc v t tnh v mt s v t ng, khng ch

i vi cc v t tnh nh au, to, lo lng, sm, mun, yu v mt s v t ng, khng ch , biu hin s nhn thc ca ch th nh hiu, thy, bit,...d ngha tng lai trong cu r cng bt buc phi dng s. V d:

+ , , ln ln con s hiu

+ Khng y hai nm na k hoch ca chng ta s c thc hin.

* Bt buc dng s nh du thng tin quan trng

V d: Ti nay ng ta n xem mt con v ng li vi con, con s ni vi ng ta. Cha s soi sng cho ng ta nghe ra m khng gin, khng hn g vi ch T c.

* Bt buc dng s phn bit s kin cha din ra vi s kin din ra

V d: + Hy em i. Em s tm thy.

55

+ Tuy c nhiu kh khn nhng chng ta s lm c v c ng ngi, li c quyt tm cao.

4.2 Bt buc khng dng s

* Khng dng s khi hot ng, trng thi ni v t l bn cht, quy lut vn ng, c im thng xuyn ca s vt.

V d: B i, ngy mai con s i hc.(*)

Cu ny khng c chp nhn trong trng hp vic i hc ca con l vic din ra thng xuyn.

* Khng dng s trong cu cu khin

V d: Hy s ng ca li.(*)

* Khng dng s trc cc v t biu th d nh: toan, nh, d nh,...

V d: + Ngy mai, ti s nh nh cho n mt trn.(*)

+ Ti s d nh mua mt ci t trong thng ti.(*)

* Khng dng s trong v ch iu kin ca cu iu kin kt qu, trong mnh trng ng ch thi gian tng lai, trong v ph ch mc ch.

V d: + Nu tri s ma, ti ngh hc.(*)

+ Ti ch ti khi anh s n. (*)

5. S v cc n v tng ng: sp, cha

5.1 Ph t sp

Theo T in ting Vit sp l ph t biu th s vic, hin tng xy ra vo thi gian ti, rt gn.V d: Tri sp sng.

Khi ng vai tr l mt ph t, sp b sung ngha thi gian cho v t ng sau. l ngha thi gian tng lai gn.

V d: Ti sp i Hu.

Nu cc nghin rng l tri sp ma.

5.2 Ph t cha

Theo T in ting Vit, t cha c th biu hin cc ngha:

- (Dng trc v t) biu th ph nh vi iu m cho n mt lc no khng c hoc khng xy ra (nhng tng lai c th xy ra).

V d: Bn thn Tm v bc cng c i lc cha hiu nhau.

56

- Twf biu th mun hi v iu m cho n mt thi im c xc nh no khng bit c c xy ra hay khng.

V d: Anh y n cha?

- (Khu ng, dng trong i thoi, thng cui cu hoc cui v cu) T biu th khng nh v mt iu m ngi ni cho l c biu hin hay tc ng r rng, v nu nh mun hi li c ng tnh, ng ca ngi nghe

V d: Ti nghip thng b cha, nagx au qu !

Cha ging vi khng ch cng mang ph nh, nhng khng l t ph nh mang tnh cht phi thi gian, ngha l ph nh tuyt i trong mi khung cnh thi gian, cn cha ch ph nh trong mt khong thi gian nht nh. Cha vn lin quan n mc thi gian mt cch trc ch, v vy, n l mt ch t thi th.

Cha ging vi s v sp ch cng biu th mt s kin cha din ra trong thi im mc, tc l ging nhau tnh phi thc hu.

6. Tiu kt

- Khng th ph nhn ngha thi tng lai ca ph t s v:

+ S lun lun biu hin mt s tnh din ra sau mt thi im mc.

+ D khng bt buc phi xut hin trong mi cu c trng ng hoc ng cnh ch thi gian tng lai, song s lun lun c kh nng ng trong nhng cu nh vy

+ Khc vi v ang ngha thi ca s rt r rng.

- Khng th ph nhn t cch ch t nh duthi tng lai/ phi tng lai ca s v:

+ S bt buc phi xut hin trc cc v t tnh, trong mi trng hp biu th s tnh din ra trong tng lai.

+ S c th tu xut hin trc cc v t ng, song y l mt ngoi l. Khng c mt ngn ng no l khng c ngoi l. Khng c mt s phn chia no trong ngn ng hc c tnh cht tuyt i, c hiu lc trong mi trng hp.

- D khng bt buc phi xut hin trc cc v t ng m trong cu ng cnh r l ch tng lai, song tn s xut hin ca t ny l rt ln.

IV Ph t

1 Phn bit ch thi - th vi cc t ng m

57

Ph t ng trc v t, biu th s vic c ni ny ra trc thi im ni hoc trc mt thi im no c cho l mc.

V d: Anh y n ri.

2. Nhng kin gii khc nhau v

2.1 c ch thi khng?

2.1.1 c ch thi

Quan im cho rng ch thi l quan im xut hin t rt sm v c nhiu tc gi tn thnh.

Phan Khi, Trng Vn Trnh Nguyn Hin L, Nguyn Vn Thnh,... cho rng biu th c ngha thi v ngha th

Nguyn Kim Thn, Hong Tu, Nguyn Minh Thuyt, inh Vn c,... cho rng biu th c ngha thi th v tnh thi.

2.1.2 khng ch thi

Nguyn c Dn cho rng khng ch thi qu kh v cc l do sau:

- N c th gn vi s kin xy ra trong tng lai hoc hin ti. V d: Ngy mai anh y i ri.

- N c th biu t hnh vi mnh lnh v mt hnh ng xy ra trong tng lai. V d : Ch cho tnh ma !

- N c th biu t ngha ca s chuyn i trng thi. V d : n gi con phi i ng.

- T tnh thi lm cho s kin c nu ra cm t lm b ng cha xy ra d b ng c xut hin t hay khng. V d: Ph bnh cha chc n nghe.

- cn mang ngha tho mn nh: n ming.

2.2 biu th thi no ?

2.2.1 biu th thi qu kh

Cc tc gi nh Trng Vnh K, Bi c Tnh, Phan Khi,...cho rng lun lun c xc nh l ch t ca thi qu kh. Ring Phan Khi c nhc ti s xut hin ca ph t trong thi gian khc. Theo tc gi ch khng hn ch qu kh m ch s hon thnh ca qu kh, li cng ch c s hon thnh ca hin ti v v lai na.

- Hon thnh ca qu kh. V d: Ti tn c n lng ny t nm 1947.

58

- Hon thnh ca hin ti. V d: Ka, anh Nam n kia.

- Hon thnh ca v lai. V d: Hy li chi vi anh Nam mt hm, ko n mai anh y li i ri.

2.2.2 biu th thi phi tng lai

i din cho quan im ny l V. X. Panfilov v Nguyn Minh Thuyt. Theo V. X. Panfilov, l ch t thi th biu th thi qu kh khng nh du tch bit vi thi im ni hoc trng hp mt phn vi thi im ni. Nguyn Minh Thuyt vi mt bng phn loi ht sc t m xp vo v tr ca mt tin ph t biu hin ngha kt qu cho thi phi tng lai hon thnh.

3. Miu t ph t

3.1 vi ngha thi

3.1.1 vi ngha qu kh

Theo TS Trn Kim Phng nu nh ngha qu kh c hiu l ngha nh v mt s tnh vo trc thi im mc, th lun lun c ngha qu kh , d i vi v t no v d i vi khung thi gian no.

- Vi khung thi gian hin ti. V d: C c Hng nhm nghin mt li m mng n ci lc c mc x gai...

- Vi khung thi gian qu kh. V d: Anh k rng ngy xa anh rut Tm nui anh sut c nm hc lp 10.

- Vi khung thi gian tng lai. V d: Ngy mai anh y n th ti i ri.

3.1.2 vi ngha qu kh tuyt i

Ph t c ngha qu kh tuyt i khi biu th mt s tnh xy ra trc thi im ni hoc trc mt thi im mc nm trong qu kh.

V d: By gi th Ch Pho ma xong.

Cho ti nm y M ln.

My hm trc, Thu k vi ti.

3.1.3 vi ngha qu kh tng i

Ph t c ngha qu kh tng i khi biu th mt s tnh xy ra trc mt thi im mc nm tng lai.

V d: Ngy mai anh y n th ti i ri.

59

3.2 vi ngha th

3.2.1 ngha th ca di nh hng ca nhn t v t

V d: N nh bn

N ngi y c hai ting ri.

N c ngi yu.

3.2.2 ngha th ca di nh hng ca nhn t b ng

V d: N ng c mt gic.

M chu i Hu nhiu ln ri.

3.2.3 ngha th ca di nh hng ca nhn t ch th

3.2.4 ngha th ca trong quan h vi nhn t ng cnh

V d: Xt cu sau y: M chu i Hu ri . Nu tch khi ng cnh, ta khng th xc nh c vic i Hu ca m chu l kt thc hay cha....

3.3 vi ngha tnh thi

V d: Tnh n ngy hm nay, chng ta d ginh c 80 huy chng vng.

Cu ny ngoi ni dung thng bo s lng huy chng cn c thm hm nh gi s lng huy chng chng ta ginh c l nhiu.

3.4 Cch s dng

3.4.1 Nhng trng hp bt buc phi dng

- Bt buc dng khi vn cnh khng xc nh r thi gian din ra s tnh.

V d: Ti vit th cho anh y.

- Bt buc dng khi t trong mt cu trc c s i lp v thi.

- Bt buc dng khi cn khng nh ngha kt qu

3.4.2 Bt buc khng dng

- Khng dng trong trng hp s tnh xy ra qu kh nhng:

+ Ng cnh v s suy lun lgic cho bit r iu y.

+ Khng cn nhn mnh ngha qu kh hay hon thnh.

+ Trong cu cha n hay trong cc cu ln cn c mt t xut hin.

- Khng dng trong trng hp hot ng, trng thi ni vi t l c im thng xuyn ca s vt.

60

- Khng dng trong nhng cu iu kin m hot ng, trng thi ni v t l vic cha xy ra.

- Khng dng trc cc v t ch khi im ca qu trnh pht trin s vt.

3.5 v cc n v tng ng va, mi, tng

4. Tiu kt

- Ph t khng bao gi din t mt s kin din ra sau mc, do vy, ngha c bn, n nh, bt bin ca l ngha qu kh.

- ngha th ca l ngha kt qu. Cu cha ni chung khng phi nhm thng bo v mt s kin din ra m thng phn nh ci thc ti.

- Ph t c ngha qu kh nhng khng bt buc phi dng trong nhng cu biu th thi gian qu kh, thm ch, n bt buc khng c dng trong mt s trng hp biu th s tnh din ra qu kh. iu ny cho thy ngha thi ca l m nht, l yu. Trong khi li bt buc phi dng khi din t ngha kt qu. Do vy, ngha th ca l n nh, l mnh.

V Ph t ang v n v tng ng

1. Nhng kin gii khc nhau v ang

1.1 ang biu hin ngha thi

V d: Ti ang c sch.

Hm qua, ti ang ng th Gip ht m ln.

1.2 ang biu hin ngha th

V d: Hi y, ti ang hc t, cn anh th ang chun b thi t ti.

1.3 ang biu hin c ngha thi v th

2. Miu t ph t ang

2.1 ang vi ngha thi

2.1.1 ang vi ngha thi tuyt i

V d: Lc ny anh ang l thng binh, cn em ang l thy thuc.

2.1.2 ang vi ngha thi tng i

V d: Nm y, b mi 17 tui, ang hc lp 9.

2.2 ang vi ngha th

- ang vi ngha tip din

61

V d: Vo lc 11h tra mai th ti ang n cm.

- ang vi ngha hn nh

V d: Ti ang H Ni.

3. Tiu kt

- ang c biu hin ngha thi gian hin ti nu quan nim thi gian hin ti l hnh thi phm tr thi gian biu th hnh ng trng vi thi im ni. Tuy nhin, ngha ny khng phi l quan yu bi n ch xut hin trong nhng lp ng cnh nht nh

- Tn s xut hin ca ang trong khung thi gian hin ti l ln nht, do vy, quan im cho rng ang l ch t ca thi hin ti khng phi l khng c l.

- ngha c bn, n nh ca ang l ngha th.

62

6. Tp quy tc c php ting Vit cho cu n thng thng L Thanh Hng, B Lm

6.1. Gii thiu Cu l n v c lp nh nht ca li ni, l n v hin thc ca giao tip c to t t v ng theo quy lut ng php v ng iu ca mt ngn ng. nhn bit cu trong mt bi vit, chng ta s thy l n bt u bng mt t c vit hoa, v kt thc bng mt du chm cu, c th l chm, l chm hi, chm than v.v V mt m thanh, cu nm gia hai khong im lng tng i di. V mt ngha, cu bao gi cng din t mt trn vn.

Cu c rt nhiu loi, c loi cu bnh thng v nhng loi cu c bit, c khi cu ch l mt t (th d: i!). Cu c phn loi theo nhng xu hng quan nim v cn c l thuyt c vn dng sau y:

- Ly cu trc ch - v lm c s phn loi.

- Ly cu trc v t - tham th lm c s phn loi

- Ly cu trc - thuyt lm c s phn loi

Do cu trc ch - v thng dng nht v ph hp vi vic xy dng t ng cc h thng phn tch c php, chng ti ch cp n vic phn tch cu theo cch tip cn ny.

Cu trc ch - v l cu trc do thnh phn ch ng v v ng to nn. Quan h ng php gia ch ng v v ng l quan h ch - v. Cu trc ch - v c chc nng lm thnh phn ca cm t hay cu, hoc lm nng ct cu.

Cu trc ch - v lm nng ct (cu c s) c dng c ng (cu ht nhn, trong mi thnh phn ch ng, v ng do mt t to thnh) v dng m rng ( cu c s c thnh phn m rng, mi thnh phn ch ng, v ng do cm t chnh - ph to thnh, hay thm thnh phn ph ngoi nng ct).

Cu c nng ct do hai hay nhiu cu trc ch - v to thnh gi l cu ghp. Trong cu ghp, cu trc ch - v c tnh t lp v ngha v v ng php, khng l thuc vo nhau. Cu ghp chia thnh cc kiu nh gi tn theo quan h gia cc cu trc ch - v trong nng ct.

V d:

Trn ny cha qua, trn khc ti. (cu ghp ng lp)

63

Tuy cuc i c thay i, nhng ci lng i quc vn cn. (cu ghp chnh ph)

Cu cha hai hay nhiu cu trc ch - v nhng trong c mt kt cu ch - v lm nng ct. Nhng cu trc ch - v khc l thuc vo nng ct (lm thnh phn ph m rng cc thnh phn chnh trong nng ct). Loi cu ny gi l cu phc.

V d:

Con nga m anh ni ti hm n, hm nay thi c gii nht.

Ti ni mi ngi u bit.

Trong v d trn, thnh phn in nghing l cu trc ch - v lm nh ng (trong cm danh t - ch ng), lm b ng (trong ng ng lm v ng). nh ng v b ng l thuc vo thnh phn nng ct cu (cm danh t c con nga l thnh phn chnh, trung tm ng t c t ni () lm thnh phn chnh.

Phm tr ng php thnh phn cu trong h thng phn loi ly cu trc ch - v lm c s phn bit cc thnh phn cu: thnh phn chnh v thnh phn ph. Thnh phn ph c loi cha trong thnh phn nng ct, c loi ng ngoi hay bit lp vi nng ct cu.

Phm tr ng php cc kiu cu phn loi theo cu trc ch - v

Cu n Cu phc

Cu n khng do cu trc C-V lm nng ct

Cu n

Cu c nng ct l mt cu trc C-V

Cu n bnh thng

Cu c t hai cu trc C-V, trong c mt kt cu C-V lm nng ct

Cu phc thnh phn

Cu ghp hai cu trc C-V tr ln lm thnh mt nng ct ghp

Cu ghp

64

Cc thnh phn ph cha trong thnh phn ca nng ct: nh ng, b ng,...

Cc thnh phn ph ngoi nng ct: trng ng, ng, ph ng cu...

Cc thnh phn ph bit lp vi nng ct cu: h ng, lin ng, ch ng, ...

Ngoi phng php phn loi theo cu to ng php c bn chia cc loi cu thnh cu n, cu phc v cu ghp, cn c cc cch phn loi khc l:

Phn loi theo mc ch ni: Cu tng thut, cu nghi vn, cu mnh lnh v cu cm thn.

Phn loi theo cu to dng ph nh: cu ph nh, cu khng nh. 6.2. Cu n

Trong ting Vit, cu n l loi cu c s ca ngn ng. Cu n, ngoi kt cu ch - v ht nhn, cn c xy dng bng nhng n v khc, bng cc kt cu khc. l cc cu n mt ting: Ma!; cu n mt t a tit: Hi o; cu n mt on ng: Mt bui sng ma thu, m trng; cu n mt kt cu c nh: ch kin cng v phm cht cao c, v.v.

Cu n c th l cu k, cu hi, cu cu khin v trong mi th cu nh vy li c th l khng nh v ph nh.

Vic nhn din cu n phc tp hn vic nhn din cu ghp. Tnh phc

Cc phm tr ng php thnh phn cu

Thnh phn chnh

Ch ng

Thnh phn ph

V ng Trong nng ct: nh ng, B ng

Ngoi nng ct: Trng ng, ng,

Bit lp: H ng,

65

tp ny trc ht do tnh a dng ca cc du hiu bn trong v bn ngoi ca cu n quyt nh. V du hiu bn ngoi, cu n va ging cc n v nh hn n, tham gia cu to nn n. Trong trng hp ny, cc du hiu ngt v hi, v cc t tnh thi c vai tr quan trng.

So snh:

a. m thng by. (t hp t lm mt cu)

b. Trng sng. (t hp t lm mt cu)

c. Trng sng qu! (cu)

d. m thng by, trng sng qu. (cu)

Khi i vo cu to cu vi t cch l phng tin biu din cu trc c php, cc n v ny lm chc nng thnh phn cu. V vy, nghin cu t chc c php ca cu n cng chnh l nghin cu cc thnh phn cu.

Cn c vo chc nng ca php, tc l cn c vo ngha c php ca cc yu tt cu trc ni ti ca cu, v cn c vo v tr ca chng m phn loi thnh phn cu. T xc lp h thng thnh phn cu.

H thng thnh phn cu c phn thnh ba cp: cc thnh phn chnh, cc thnh phn th, v cc thnh phn ph thuc. Thnh phn chnh trng vi hai v ca kt cu ch - v. Cc thnh phn th c lp vi nhau khi tham gia vo chnh th cu. Gi tr ca mi thnh phn i vi cu l khc nhau. CHng hn, trng ng c lin quan n ton cu v biu hin nhiu ngha khc nhau hn so vi cc thnh phn ph thuc hoc thnh phn xen. So snh:

d. C gi nh bn, c ai ng, cng vo du kch. (thnh phn xen)

e. Gn sng, lnh. (nh ng cho c cu)

f. Vo ma ny, cy tri tt ti. (trng ng)

ngha ca thnh phn xen trong (a) khng ph thuc vo t no trong cu c. ngha ca nh ng trong (b) b sung, thuyt minh cho ton cu. ngha ca trng ng trong (c) lm bi cnh cho v ng c th hin. V cu trc cu th trng ng trong (c) tch khi ton cu, cn thnh phn xen trong (a) v thnh phn nh ng trong (b) c v tr linh ng. Chng c th u cu, cng c th gia cu.

Cc thnh phn ph thuc thng nm trong mt nhm no trong mi quan h vi mt yu t no ca nhm. Chng hn, b ng nm trong nhm v

66

ng, nh ng nm trong c nhm ch ng v nhm v ng , v.v... n lt mnh, cc thnh phn ph thuc cng c nt khu bit nhau. nh ng khc b ng. B ng c kh nng chuyn i v tr, cn nh ng th khng c kh nng . nh ng b chi phi bi quan h thuc tnh (attribute), b ng th b chi phi bi quan h b tc (completive). Quan h b tc ny c lin quan n thuc tnh t vng, ng php ca t. V do , b ng c xem nh l mt thnh phn ph thuc c lin i n cu trc cu trc tip hn l nh ng.

So snh:

d. Ti c quyn sch hay.

e. Ti c quyn sch.

f. Ti c.

y, (a), (b) u c b ng, trong khi (c) khng c b ng. B ng ca (a) c nh ng trong khi b ng ca (b) khng c nh ng. S hin din ca nh ng (a) ch mang thm nt ngha thuyt minh cho b ng m thi. Nh vy c vn lng nhau gia cc thnh phn theo quan h tng bc: nh ng nm trong nhm b ng (nu b ng c nh ng), nhm b ng nm trong nhm v ng. Do , phn tch ng thnh phn cu ting Vit phi bit tm cc quan h c php tng bc ny.

V tr ca ch ng lun ng trc v ng. Tuy nhin, v tr ny khng ch c ch ng, m cn c cc thnh phn khc. Cho nn trong cc cu di, m rng cu trc, vic xc nh ranh gii nhm ch ng v nhm v ng c lc gp kh khn.

Trong hot ng ngn t, ch ng l thnh phn d b tnh lc so vi v ng. Tnh lc a n hai h qu: i) ch ng hiu ngm; v ii) ch ng zero.

Ch ng hiu ngm c th khi phc li c v c th hiu qua vn cnh. V d:

Hu i qu m ca ta i!

Nh t ngy xa, tui chn mi (TH)

Ai nh? Ch ng c hiu ngm y chnh l tc gi.

Ch ng hiu ngm thng thy trong cc trng hp sau y:

a. Ch ng l mt trong nhng ngi i thoi

V d:

- Mun v cha?

67

- Cha.

b. Ch ng l chnh tc gi.

V d: Li qu gp nht dng di (ND)

c. Ch ng l nhn vt ang c ni n trong cu chuyn.

V d:

nghe nc chy ln non

nghe t chuyn thnh con sng di

g. Ch ng l ci chung ph bin. Loi ny thng thy trong cc thnh ng, tc ng.

V d:

n qu nh k trng cy.

ii) Ch ng zero. Ch ng ny c c im l ngi ni ch hng ti s tn ti ca hin tng ch khng ch n bn thn hin tng. l nhng cu nh danh, cu tn ti vi ng t c.

V d:

Nhiu sao qu!

C thc mi vc c o!

Chy nh!

Ch ng hiu ngm hay l ch ng rt gn thc t vn tn ti trong thc ngi ni. V mt ngha, cu c ch ng rt gn tng ng vi cu c ch ng hin din. Ch ng rt gn thng thy trong cc cu c ngha miu t, tnh cht v qu trnh. Ch ng zero c trong cu c ngha tn ti.

V ng l mt thnh phn chnh ca cu v c tc ng n ton cu. N l trung tm t chc ca cu v do vy, v ng c nhiu vn phc tp hn ch ng. L trung tm ca t chc cu nn rt him cu c v ng b lc b.

V ng c t chc bng cc ng t n, tnh t n hoc nhm ng t, nhm tnh t v mt s t loi khc nh i t, s t, danh t, v.v.

Mt s yu t bin trc v ng l: cng u, cng vn, cng ch, cng va, cng , cng ang, u vn, u c, u ch, u s, u , vn c, vn

68

cha, hy cn, hy c, hy phi, hy cha, cn cha, cn ang, cng cn phi, cng khng, cn khng, s cn phi, ang b, ang phi, ang cha, s ch, s c, s vn. Mt s yu t bin sau v ng l: xong ri, na ri, mi ri, c ri, v.v.

V ng cng c t chc thnh chui theo cc quan h nht nh gia cc ng tu trong chui. C hai trng hp:

d. V ng ng loi. V ng ny biu th cc hnh ng lin tc, tip ni ca mt ch th hnh ng.

V d:

By gi, M ngi xung ging, trng ra cc ca s l vung m m trng trng.

Cc phng tin biu hin mi lin h ca chui v ng ng loi ny l cc t ni: v, khng ch ... m cn, va ... va..., hoc ... hoc, nu khng ... th ...v.v.

V d:

Cuc sng ca Bc gin d m cao thng.

e. V ng phc tp khi - thuyt. Loi v ng ny biu hin hot ng v kt qu ca hnh ng. V ng do hai b phn cu thnh. B phn u nu ra hnh ng tnh trng, b phn sau nu h qu bin ha lin i vi b phn u. Chng hn, tm c, ni bng, bp nt, ngi dy, v.v.

Kt cu phn khi thng thng ch c mt yu t. Cn phn thuyt c th c hn hai yu t to thnh. V d: ni nh, ng vng dy, thp l t, v.v.

6.3. Cu trc cu n V d v cu n:

M v. (cu c s, ht nhn, cu khng m rng)

M anh Nam v thnh ph. (cu c s, m rng).

Hm qua, m anh Nam v thnh ph. (cu c s, m rng).

69

a. M hnh tng qut cu n

M hnh c s:

=

M hnh tng qut:

=

b. Cu hai thnh phn c v ng danh t. Nhm ny c h t cng vi danh t lm v ng. M hnh tng qut ca nhm ny l:

=

l

V d:

Ti l sinh vin.

Nhng, cng ch l mt cuc gp g bt ng trong chin u.

B phn v ng c th m rng ty thuc vo mi quan h ca t trung tm trong nhm danh t lm v ng.

T l trong kt cu v ng nhm ny c chc nng nhn mnh v ng, i khi c th b c. V d C Hng l ngi H Ni. L trong trng hp ny c th b c.

c. Cu hai thnh phn c v ng tnh t. Cu trc ca n gm: ch ng l danh t, i t, cn v ng l tnh t c hoc khng c h t.

M hnh tng qut ca nhm ny l:

=

l

V d:

C ta thng minh.

Ch c ta l thng minh thi.

Thuc vo kiu ny cn c v ng tnh t kt hp vi mt s ng t hoc t hp ng t lm chc nng cng c c php nh kiu th nht: ha ra, tr nn, v.v.

1 * ngha l thnh phn ty chn, c th c hoc khng.

70

V d:

Do ny b ta m ra kh chu.

N tr nn lanh li hn trc.

d. Cu hai thnh phn vi v ng l danh t hoc t hp danh t khng c h t. Loi cu ny thng biu th ngha a im, s kin, hin tng, bn cht. V ng ca n l t hp danh t vi mt s t loi khc. V ngun gc v chc nng, loi ny c th l bin th ca v ng ng t.

M hnh tng qut ca nhm ny l:

=

V d:

ng h ny ba kim.

C nc mt lng.

Cc cu trn y c kh nng ng vi cu m b phn v ng thm yu t c.

Loi ny c kh nng chp nhn nhng bin th sau y:

=

(vd, in cao th 3 pha)

=

(vd, thn em nh tm la o)

=

(vd, ai y nh?)

=

(vd, em my tui ri?, m mi lc mt khuya.)

e. Cu hai thnh phn vi v ng ng t.

M hnh tng qut ca nhm ny l:

=

Nu ng t v ng l ngoi ng th m hnh c thm b ng:

=

71

V d:

Chng ti thng vit th cho nhau.

Cu vi ng t sai khin c thm m hnh:

=

V d:

Ti khuyn n hc tp.

Cu c ng t biu hin ngha cm ngh, ha hn, mong c. M hnh:

=

V d:

Ti ha gip anh.

g. Cu b ng. L loi cu c ng t vi ngha may ri, nguyn nhn. Ngi ta thng dng cc t b, c, do, bi, phi, mc, nhng thng dng nht l cc t b, c, phi.

V d:

Ti b pht

Ti c khen.

Ti c thy khen.

By gi nhiu vic phi lm lm.