Rabotni Listovi Za Uchenici Za Postavuvanje Na Web

1

Работен лист

ОбразОвание за живОтни вештини

с р е д н и т е

РАБОТНИ ЛИСТОВИ

училишта

за УЧЕНИЦИТЕ од

2


ОбразОвание за живОтни вештини

с р е д н и т е

за УЧЕНИЦИТЕ од

училишта

РАБОТНИ ЛИСТОВИ

3


Поставување правила

Воведна работилница: ПОСтавУваЊе ПравиЛа

4

Работен листКОга неКОј збОрУва...

5

Работен листКОга неКОј СаКа да Каже СвОе миСЛеЊе...

6


Личен развојПрограмска тема I: ЛиЧен развОј

7

Работен листмиСЛи Од минатОтО

Мој омилен предмет во основно училиште беше __________________, а оваа година е ____________________.

Во основно училиште уживав на телевизија да гледам __________________, а сега најмногу гледам __________________.

Во основно училиште компјутерот го користев најмногу за _______________, а годинава за __________________.

Пред некое време уживав во __________________ музика, а сега слушам __________________ музика.

Мој најголем проблем во основно училиште беше __________________, а сега е __________________.

Порано се прашував __________________, а сега знам дека __________________.

Моја најголема желба со години беше __________________, а сега е __________________.

Пред пет години најдобар/најдобра другар/ка ми беше __________________, а сега ми е __________________.

Порано ме привлекуваа момчиња/девојчиња коишто се _________________, а сега ме привлекуваат тие што __________________.

Моите родители порано секогаш ме/ми __________________, а сега тие ме/ми __________________.

Сѐ уште не знам __________________.

8

Работен листМои главни интереси се: Мои главни интереси се:

Мои главни вредности се: Мои главни вредности се:

Мои главни потреби се: Мои главни потреби се:

Најзначајни настани во мојот живот се:

Најзначајни настани во мојот живот се:

Најважни особини што сум ги стекнал/а од семејството се:

Најважни особини што сум ги стекнал/а од семејството се:

Најзначајно искуство од училиштето за мене е:

Најзначајно искуство од училиштето за мене е:

Мои најдобри пријатели се: Мои најдобри пријатели се:

Мое омилено хоби е: Мое омилено хоби е:

Друго: Друго:

КаКО би Се ОПишаЛ/а?

9

Работен листР - родители

В - врснициЈАС

Р - родители

В - врсници

добро, привлечно, интересно

глупо, здодевно,

неинвентивно

ми се допаѓа

не ми се допаѓа

добро, привлечно, интересно

глупо, здодевно,

неинвентивно

Кои мои особини, интереси, постапки, навики, вредности, релации со луѓе, постигнувања ми се допаѓаат, a кои не ми се допаѓаат?

штО ми Се дОПаѓа, а штО не ми Се дОПаѓа Кај мене?

10

Работен листштО веЛат за мене?

штО веЛат...

... за мене

рОдитеЛите

_______________________

затоа што ______________

_______________________

наСтавниЦите

_______________________

затоа што ______________

_______________________

дрУштвОтО

_______________________

затоа што ______________

_______________________

јаС (самиот/самата)

_______________________

затоа што ______________

_______________________

СОСедите

_______________________

затоа што ______________

_______________________

11

Работен листемОЦии

Страв ЉУбОв тага

изненадУваЊе СреЌа ЛУтина

12


радОСнО ОСаменО

задОвОЛнО беСнО

ОПтимиСтиЧнО тажнО

еКСтатиЧнО

разОЧаранО

КартиЧКи СО емОЦии (ПОзитивни и негативни)

13

Работен листПаСивнО, аСертивнО и агреСивнО ОднеСУваЊе

неиСКренО и индиреКтнО

иСКажУваЊе на СвОите ЧУвСтва

и миСЛеЊа

иСКренО и диреКтнО

изразУваЊе на ЧУвСтвата и миСЛеЊетО

наСиЛнО иСКажУваЊе

на СвОите миСЛи и ЧУвСтва

ПОСтОјанО извинУваЊе

Одбрана и дОКажУваЊе

на СвОите СтавОви

ПОСтОјанО бараЊе,

ОбвинУваЊе и наредУваЊе

ПОПУштаЊе Пред бараЊата

и наредбите на дрУгите

на СметКа на неПОЧитУваЊе

на СОПСтвените Права

ПОЧитУваЊе на СвОите

Права и Правата

на дрУгите

неПОЧитУваЊе на Правата на

дрУгите

дОзвОЛУваЊе дрУги да дОнеСат ОдЛУКа

ОдЛУЧУваЊе за Себе

наметнУваЊе СвОи ОдЛУКи

на дрУгите

ОмаЛОважУваЊе и ниСКО

СамОПОЧитУваЊе

виСОКО СамОПОЧитУваЊе

и СООдветна СЛиКа за Себе

надменОСт и СУПериОрнОСт

над дрУгите

ЧУвСтва на ПОвреденОСт,

незадОвОЛСтвО и анКСиОзнОСт

КаКО ПОСЛедиЦа на СОПСтвенОтО

ОднеСУваЊе

ЧУвСтвО на ПријатнОСт и

задОвОЛСтвО Од СОПСтвенОтО ОднеСУваЊе

ЧУвСтвО на вОзнемиренОСт

и наПнатОСт

ПреФрЛаЊе на ОдгОвОрнОСта

за СвОетО ОднеСУваЊе на

автОритети

ПреземаЊе ОдгОвОрнОСт

за СОПСтвените ПОСтаПКи

неПреземаЊе ОдгОвОрнОСт

за СвОите ПОСтаПКи

14

Работен листПреЧКи за аСертивнОСт

1. анКСиОзнОСтЛуѓето се плашат да покажат знаци на анксиозност зато што мислат дека ќе испаднат смешни и дека тогаш луѓето ќе ги отфрлат. Најдобар начин за превенција на знаците на анксиозноста е признавање на нејзиното постоење.

2. СКрОмнОСт1. Неспособност личноста да прифати или да каже позитивни нешта за себе.2. Неспособност да прифати комплименти од други.3. Неспособност да дава комплименти на други.Некои луѓе сметаат дека позитивните искази за себе звучат егоцентрично.

3. дОбар ПријатеЛ Некои луѓе сметаат дека луѓето со кои се дружиме би требало однапред да ги знаат нашите мисли, чувства и потреби. Ова е многу чест проблем во односите меѓу луѓето, но исто толку и нелогичен. Никој не може да знае што мислиме, сè додека не кажеме.

4. ОбврСКаНекои луѓе сметаат дека треба да премолчат и да ги занемарат сопствените потреби затоа што мислат дека некому му должат нешто или дека така е правилно.

5. рОдОви УЛОгиНекои луѓе се однесуваат во склад со своите родови улоги, односно како што од нив вообичаено очекува средината. На пример, жените често попуштаат и не се борат за себе, додека, пак, мажите се однесуваат агресивно.

6. знаЧеЊе и јаЧина на ПрОбЛемОтПонекогаш луѓето мислат дека е ризично да се борат за своите права, па дури и да сметаат дека тоа е нешто многу важно. Се плашат дека ако се борат за своите права, тој чин од другите може да биде протолкуван како вршење притисок да се прифати нивниот став.

15

Работен листСитуација 1Тетка Нада, којашто и не ти e многу интересно и пријатно друштво, сака да дојде и целиот летен одмор да го помине кај вас.

1. „Ооо супер, повели слободно и остани колку што сакаш!“2. „Убаво би било да поминеме заедно еден викенд, но не би можеле да те

поканиме на подолго.“3. „Ооооо, ама ние сега реновираме (не е вистина), подобро да ја посетиш тетка

Дара.“Ситуација 2Си купил/а мобилен телефон во продавница на старо, но тој не работи.

1. „Го купив телефонов од тука, но тој не работи. Сакам да ми ги вратите парите.“2. „Како не ви е срам да продавате расипани телефони!!!!!!“3. Тивко го ставаш телефонот во фиока и одиш да си купиш нов.Ситуација 3Седиш во кино и некој седнува пред тебе и почнува да гестикулира и зборува со својот пријател.

1. Цело време се поместуваш лево-десно за да го гледаш филмот и се напрегаш да слушаш.

2. „Ај замолчи - не си на пазар!“ 3. „Ве молам да биде тивко, сакам да го следам филмот.“Ситуација 4Во кафуле нарачуваш матено нес-кафе без шеќер, а ти носат со шеќер.

1. „Нарачав нес-кафе без шеќер; Ве молам вратете го ова - со шеќер е, и донесете ми ново.“

2. Го пиеш нес-кафето и си викаш: „Па добро, не е толку благо“ и на половина го оставаш.

3. „Па добро, слушна ли ти што ти нарачав!!! Ај сега запиши - Б-Е-З Ш-Е-Ќ-Е-Р!“Ситуација 5Во диско си со твојот другар и сакаш да си одиш затоа што не ти е интересно, а другар ти сака да остане и те убедува и ти да останеш.

1. „Веќе ми здодеа овде, би останал/а само уште 15 минути, ако сакаш да си одиме заедно, а ако не - би си отишол/ла сам/а.“

2. „Добро, ај ќе седам и ќе ти правам друштво.“3. „Ма дај - тапа е овде, јас си одам, ти што сакаш прави!“Ситуација 6На часот по мајчин јазик наставникот ти става оценка што мислиш дека не ја заслужуваш.

1. Седнуваш на место, молчиш, и солзи ти доаѓаат на очи.2. „Не сум задоволен/на од оценката, мислам дека знам повеќе и сакам уште

некое прашање да ми поставите.“3. „Е, ова е неправда!!! Вие ме мразите и секогаш ми ставате пониска оценка!“

СитУаЦии СО агреСивнО, ПаСивнО и аСертивнО ОднеСУваЊе

16

Работен листКартиЧКи - СебеизразУваЊе

17


18


19

Работен листидентитети

геј геј

ЛезбијКа ЛезбијКа

биСеКСУаЛеЦ биСеКСУаЛеЦ

транСеКСУаЛеЦ транСеКСУаЛеЦ

Стрејт Стрејт

20

Работен листПрашаЊа за хетерОСеКСУаЛЦи1

1 Автор на прашалникот е Eric Jost, активист и обучувач на Адвокати за млади (Advocates for Youth).

1. што сметате дека ја предизвика вашата хетеросексуалност?

2. Кога и како прв пат сфативте дека сте хетеросексуалец/ка?

3. дали е можно вашата хетеросексуалност да е само фаза којашто ќе ја надминете ?

4. дали е можно вашата хетеросексуалност да потекнува од страв од истиот пол?

5. доколку не сте имале сексуален однос со припадник на вашиот пол, дали е, сепак, можно да сте хомосексуалец/ка?

6. ако хетеросексуалноста е нормална, тогаш зошто толку многу хетеросексуалци се лица со ментални нарушувања?

7. зошто вие хетеросексуалците се обидувате да ги натерате сите да бидат со вашата сексуална ориентација?

8. зошто мора насекаде да ја промовирате вашата хетеросексуалност? нели може само да бидете она што сте без врева?

21

Работен лист9. најголемиот број лица што злоставуваат деца се хетеросексуалци. дали

сметате дека е безбедно вашето дете да го праќате на училиште каде повеќето наставници се хетеросексуалци?

10. и покрај целата општествена поддршка што се пружа на бракот како институција, стапката на разводи и понатаму расте. зошто има толку малку стабилни релации меѓу хетеросексуалците?

11. зошто хетеросексуалците се толку промискуитетни?

12. дали би сакале вашето дете да биде хетеросексуалец/ка знаејќи ги проблемите со кои се соочуваат како прељуби, болести, разводи?

22

Работен листОднОСи 1 (СО РОДиТЕЛиТЕ/СТАРАТЕЛиТЕ)

23

Работен листОднОСи 2 (СО БРАЌАТА/СЕСТРиТЕ)

24

Работен листОднОСи 3 (СО НАЈДОБРиТЕ ДРУГАРи)

25

Работен листОднОСи 4 (СО НАСТАВНиЦиТЕ)

26

Работен листОднОСи 5 (СО МОМчЕТО/ДЕВОЈКАТА)

27

Работен листОК - не е ОК

ОК не е ОК

I II

28

Работен листврСКи меѓУ вОзраСни и деЦа1

1 Содржината е земена од: Montfort S. & Brick P. (2000) Unequal Partners: Teaching about Power and Consent in Adult-Teen and Other Rela-tionships - 2nd ed. Planned Parenthood of Greater Northern New Jersey, Inc. (p. 33-40).

1. Повеќето тинејџери имаат сексуален однос со партнери на блиска возраст до нивната.

2. Многу бебиња родени од 15-годишни мајки имаат татковци кои се 20- годишни или повозрасни.

3. Колку е помлада девојката кога првпат стапува во сексуални односи, толку е поверојатно дека не се согласила доброволно на тоа.

4. Во секоја земја „возраста на согласување“ за стапување во сексуален однос е иста.

5. Колку е помала разликата во возраста на девојката тинејџерка и нејзиниот сексуален партнер, толку е поголема веројатноста да користат средства за заштита во текот на првиот сексуален однос.

6. Веројатноста дека девојката тинејџерка ќе биде изложена на сексуално пренослива инфекција (ХиВ/СиДА) е помала доколку е со партнер што е најмалку три години постар од неа.

7. Колку е помлада мајката, толку е поголема возрасната разлика меѓу неа и таткото на детето.

8. Половина од татковците што имаат 20 или повеќе години и имаат деца што ги родиле нивните девојки на возраст меѓу 14 и 17 години, завршуваат понизок степен на образование отколку што се очекува за нивната возраст.

9. Во нашата држава со закон е забрането лица над 18 години да имаат сексуален однос со лица под 18 години, дури и кога помладото лице доброволно се согласува.

29

Работен листмОјата ПриКазна

Дона: „На 17 години бев многу бунтовна, пиев, пушев, понекогаш и се дрогирав, за школото не ми беше гајле, не учев и постојано се забавував. Еден месец откако бев во врска со моето момче, останав бремена... Многу бев збунета и уплашена... Се прашував каде ќе живеам, како ќе се издржувам? Кога му кажав на момчето, прво нешто што праша беше: „А сигурна си дека е мое?“, и јас се здрвив! Да, негово беше, но како смееше така да ме праша?!!! Сепак, и тој некако прифати дека ќе стане татко. Се изненадив колку добро реагираа моите родители. Ми дадоа поддршка, ми рекоа дека максимално ќе помогнат во одгледувањето на детето. Тоа ме смири и како со бременоста да почна да се раѓа нова радост и смисла во мојот живот. Престанав да пушам и да пијам и почнав да се грижам за себе. Сега моето бебе има четири месеци, моето момче не живее со мене, но уште сме во врска и многу се грижи за бебето. Најмногу ми помагаат мајка ми и татко ми. Сега ми се врати и желбата за учење. Планирам да го продолжам школувањето за да можам да му обезбедам подобра иднина на моето дете.“

Совет за Дона: ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Препорака за другите:

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Нуран: „Се запознавме за време на зимскиот распуст. Тој дојде од Шведска тука за да си најде жена и моите ме однесоа кај него на гости да ме види. Му се допаднав, а и тој мене, па мајка ми и татко ми се договорија да ме омажат. Летото, веднаш по крајот на школската година кога завршив трета година, дојде и направивме свадба, а потоа заедно заминавме во Шведска. Таму по цел ден бев сама, не го знаев јазикот и немав друштво. Останав бремена и родив дете - сега тоа има две години и чекам ново бебе. На лето ќе дојдеме пак дома и едвај чекам да ги видам другарките.“

Совет за Нуран: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

30

Работен листОнур: „Заедно учевме во основно, а потоа и во средно училиште. Многу ме привлекуваше Н. и сакав да имаме секс. А и повеќето мои другари постојано се фалеа со своите сексуални достигнувања, па јас инсистирав што побргу да водиме љубов. Се случи и тоа, и многу беше добро. Но, Н. остана бремена и нејзините ја избркаа од дома. Не оди ни на училиште затоа што не сака да се дознае дека е бремена. Сега е кај мене, среќа што и моите родители биле тинејџери родители, па имаа разбирање. Го чекаме бебето, но правиме и план како да продолжам со средното училиште, а и да почнам да работам за да може да се издржуваме.“

Совет за Онур: __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Џенета: „имав 15 години кога дознав дека сум бремена. имав нередовен менструален циклус, па дури кога бев во четвртиот месец од бременоста сфатив дека сум бремена. Доцна беше за абортус, а веќе два месеци не бев во врска со момчето од кое бев бремена. Моите родители беа многу бесни и засрамени. инсистираа на тоа да го родам детето и да го дадам на посвојување. Така и направив. Целата бременост ја поминав во хаос, многу чувства ми се менуваа - од лутина и нервоза до депресија и тага. На моменти бев среќна и си замислував како ќе го родам бебето и ќе одиме да живееме некаде далеку, далеку и сѐ ќе биде во ред... Но, на крај, сепак, се породив и го дадов на посвојување.“

Совет за Џенета: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

31

Работен листМирон: „Во моето семејство со генерации е така. Кога момчето ќе наполну 15 или 16 години, веќе треба да бара жена. и јас направив така и на 16 години моите ми направија голема свадба и К. почна да живее со мене. Таа има 14 години и сега ќе се запише во средно училиште. Не планираме да имаме деца додека да завршиме средно, а потоа се разбира дека ќе сакаме. Јас ќе најдам работа и ќе носам пари, а таа ќе ѝ помага на мајка ми во домашните работи и ќе ги чува децата. Сакаме да имаме многу деца и да живееме во Швајцарија - таму полесно се наоѓа работа.“

Совет за Мирон: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Даниела: „Го запознав кога имав 17 години. Беше летен распуст, бевме во Охрид и тој беше со своето друштво. имаше 25 години и беше неодоливо привлечен, шармантен, интелигентен, искусен, го имаше прошетано половина свет. Врската продолжи и кога се вративме дома, а по неколку месеци им кажав на моите дека сакам да се омажам за него. Мајка ми ме советуваше да почекам, барем до полнолетство, па потоа да се мажам и дека ако вистински ме сака и тој ќе биде трпелив. Се согласив и навистина следното лето се земавме. Се преселив кај него (сам живееше) и продолжив со школото. За ручек главно одевме кај моите, а мајка ми ни ги переше и пеглаше алиштата. Убаво живеевме и по две години родив дете. Многу ми беше тешко и паднав во постпородилна депресија. Тој постојано беше на работа, и дење и ноќе. Не знаев што со себе, изгледаше како да имам сѐ, но се чувствував празно и, дури, помислував на самоубиство. Од депресијата се ослободив благодарение на еден оглас за работа на кој конкурирав и ме примија. Почнав да заработувам, да се дружам со луѓе и да сфаќам дека сум независна. Се вклучив во полето на активизмот за женските права. Љубовта меѓу мене и мојот сопруг полека исчезнуваше, си станавме туѓинци. Не бев веќе истата личност. Сега многу повеќе знаев што сакам и што можам. Се разведов и сега живеам сама со детето и добро се чувствувам.“

Совет за Даниела: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

32

Работен листСОвети за менаџираЊе на време1

1 Содржината е земена од: Lakein A. (2001) How to Get Control of Your Time And Your Life. Dartmouth College: Academic Skills Center.

1. Гледај го секое време како време што максимално добро може да го искористиш и да уживаш притоа.

2. Во сѐ што правиш има нешто во што можеш да уживаш. Откриј го тоа нешто!

3. Престани да жалиш за своите неуспеси и почни да учиш од сопствените грешки.

4. Секогаш има доволно време за важните работи и, ако нешто ти е важно, можеш да одвоиш доволно време за да го направиш.

5. Постојано труди се да си создадеш слободно време.

6. Преиспитај си ги старите навики и пробај да го промениш она што те блокира.

7. Секогаш запишувај ги работите што треба да ги направиш.

8. Во собата постави си потсетници на видни места за целите што сакаш да ги постигнеш.

9. Секое утро, или навечер пред спиење, испланирај си го денот и постави си приоритети.

10. Најважните работи направи ги најрано што можеш во денот, а на крајот накусо резимирај што си направил/а.

11. Однапред пробај да предвидиш или дознаеш што сѐ те очекува во текот на месецот за да можеш подобро да си го испланираш времето.

12. Награди се себеси за она што си го направил/а според планираното, особено ако си направил/а нешто многу важно.

13. имај доверба во себе и во својата проценка на приоритетните задачи и придржувај се до нив независно од притисокот однадвор.

14. Кога ќе се фатиш дека го одложуваш извршувањето на некоја задача, запрашај се: „Што се обидувам да избегнам?“.

15. Почни со најтешките делови од задачата и откако ќе ги завршиш - најлошото поминало!

16. Кога некогаш правиш нешто непродуктивно - престани најбрзо што можеш.

17. Концентрирај се и работи ги работите една по една, а не сѐ одеднаш.

18. Најмногу посвети се на работите од кои ќе имаш долгорочна корист.

19. Постави си крајни рокови на сѐ што правиш и придржувај се до нив.

20. Побарај помош кога ти треба.

33

Работен листПрОКраСтинаЦија

задаЧаСега е 18 часот и утре имаш тест по физика. Треба да научиш три лекции и да повториш шест. Планираш до 21 часот да завршиш, па да излезеш малку да се прошеташ.

диСтраКтОри1. Другар/ка на врата: „Еј, само да ти покажам што сум купил/а! Види!“

2. Помал/а брат/сестра: „Те молам поправи ми ја количката, ми се расипааааааааааа!“

3. Јас: „Сега гледам дека хаос ми е собава! Ај прво да ја средам, па ќе учам.“

4. Јас: „Мрсна ми е косава, морам да ја измијам - ме нервира вака да седам!“

5. Јас: „А да се налакирам јас прво - таман додека учам, ќе ми се суши лакот.“

6. Јас: „Леле колку материјал ни дава, не е фер!!! Навистина не знам од каде да почнам!“

7. Мајка: „Лелееее, трк оди купи нешто за пиење - ќе ни дојдат гости.“

8. Јас: „Ништо не разбирам, па за џабе читам. чекај да се јавам прво кај Надица, да видам таа дали сфатила и научила, а ако и Надица не може - гарант ни јас нема да можам.“

9. Јас: „ич не ми се учи сега. Ај ќе пуштам музика, па веројатно ќе ми дојде желба.“

10. Татко: „Ај прошетај го кучето и купи ми утрешен весник од трафика.“

11. Другари на врата: „Не доаѓаш денес на баскет?!?!? Па ќе изгубиме без тебе!!!!“

12. Момче/девојка на телефон: „Брзо доаѓај кај мене - моите отидоа кај баба ми - сам/а сум!“

13. Јас: „Уф, ама сум гладен/на... Само што ручав, а мене пак ми се јаде... Дај да видам што има во фрижидер!“

14. Јас: „Каква дремка ме фаќа, ех, ех, ех... Дај само половина час да дремнам и станувам да учам.“

15. Другар/ка на телефон: „Мора веднаш да се вклучиш на Facebook и да видиш една слика на која си ‘тагнат/а’!“

16. Јас: „Ма, лесно е ова - пердув! Можам јас и пред час само да читнам и спремен/на сум.“

17. Јас: „Еј, дај да искулирам прво! Сега ќе се прошетам, па потоа ќе учам - не можам вака под притисок да работам - ништо нема да запомнам.“

18.

19.

20.

34

Работен листПрашаЊа вО врСКа СО ПСихОтераПија

Колку психотерапијата е доверлива? Како се обезбедува

доверливост?

Дали оние што одат на психотерапија треба да се сметаат за луди? Зошто?

Дали психотерапијата навистина може да помогне?

Како?

Какви сѐ видови психотерапија постојат?

Дали психотерапијата се плаќа? Дали има бесплатна

психотерапија и советување?

Кои установи нудат психотерапија во Македонија?

35

Работен листПсихотераписки гешталт тренинг институт

http://www.shs.com.mk/zanas.html

„Синтеза“ - гешталт терапија и советување http://www.sinteza.org.mk/index.html

„Сега и Овде“ - приватен кабинет за психотерапија, советување и психодијагностицирање

http://www.segaiovde.com.mk/

Центар за психосоцијална и кризна акција

http://www.cpca.org.mk/

„Алтернатива“ - институт за брак, семејство и системска пракса

http://institut-alternativa.com.mk/mk/

Здружение на клубови за лекување на алкохоличари на РМ

http://alkomak.comxa.com/

Младински центар за сексуално и репродуктивно здравје

http://www.sakamdaznam.org.mk/

ПСихОтераПиСКи Центри и СОветУваЛишта

36


Здраво живеење

Програмска тема II: здравО живееЊе

37

Работен листмОјОт ОднОС КОн мОетО теЛО

задоволство од сопствениот

изглед (оценка од 1 - најниско, до

10 - највисоко)

Промени кои се/биле посакувани од повеќето врсници

што треба да се направи за да се

постигне/задржи посакуваниот изглед

и да се сочува здравјето?

пред

пет

год

ини

сега

за п

ет г

один

и од

се

гапо

сле

10 г

один

и

38

Работен листКартиЧКи на здравје

Квалитетен (и доволно долг) сон

Квалитетен (и доволно долг) сон

Контрола на крвната слика (барем еднаш

годишно)

Контрола на крвната слика (барем еднаш

годишно)

Физичка акивност од рекреативен карактер

(пешачење, возење ролерки, возење велосипед и сл.)

Физичка акивност од рекреативен карактер

(пешачење, возење ролерки, возење велосипед и сл.)

Здрава исхрана (повеќе овошје и зеленчук, а

помалку месо и слатки)

Здрава исхрана (повеќе овошје и зеленчук, а

помалку месо и слатки)

Одржување лична хигиена

Одржување лична хигиена

Користење лекарства

Користење лекарства

Спортување Спортување

Одморање пред телевизор

Одморање пред телевизор

Работење на компјутер

Работење на компјутер

39

Работен листхранЛиви и нездрави тврдеЊа

тврдења точно/неточно

1. Кафеавиот шеќер е безмалку исто штетен за здравјето како и белиот шеќер. Т Н

2. Анорексијата е сериозно пореметување во исхраната што е поприсутно кај женскиот пол. Т Н

3. Конзервираните продукти и сувомеснатите производи не содржат штетни хемикалии. Т Н

4. Гумите за џвакање без шеќер не се опасни за здравјето. Т Н

5. Во помали количини готварската сол не е штетна за здравјето. Т Н

6. Во два литри газиран пијалак има 54-62 лажички шеќер (околу 250 грама). Т Н

7. Домашна справа за вежбање има помал ефект од планинарење. Т Н

8. Јадењето брза храна не е толку страшно колку што тврдат заговорниците на здрава храна. Т Н

9. Скоро сите кармини, како и многу бонбони и слатки се прават од остатоци од животинско потекло. Т Н

10. чипсот содржи супстанција која предизвикува рак. Т Н

11. Црната чоколада е поздрава од обичната. Т Н

12. исто е дали ќе се јаде овошје и зеленчук или ќе се пијат таблети кои содржат витамини и минерали. Т Н

13. Генетски модификуваната храна не е штетна за здравјето. Т Н

14. Органската храна е здрава. Т Н

15. Еден хамбургер на три-четири дена не може да направи зло. Т Н

16. Редовното пиење кафе е штетно и се смета за еден вид зависност. Т Н

40

Работен листОПаСни емУЛгатОри1

1 Содржината е земена од: Канцер - македонски портал за ракот (http://www.rak.mk/).

Емулгаторите се вештачки произведени хемикалии кои се користат во производството на храна за поврзување на состојки кои се меѓусебно спротивставени (јаглени хидрати, протеини, масло, вода). Значи, емулгаторите ја „подобруваат“ текстурата, вкусот, сварливоста на храната.

Во последно време, најмногу по интернет форуми и на некои веб-страници се сретнува оваа листа. индустријата не се обидува да ги демантира, односно молчи.

Емулгаторите, доколку се наведени во декларацијата на производот, често се означуваат со „Е“. нештетни емУЛгатОри (или емулгатори за кои не се знае дали имаат штетно дејство)

Е100, Е101, Е106, Е107, Е108, Е109, Е132, Е140, Е151, Е152, Е160, Е161, Е162, Е163, Е170, Е174, Е175, Е181, Е201, Е202, Е203, Е236, Е237, Е238, Е260, Е261, Е262, Е263, Е270, Е280, Е281, Е282, Е290, Е300, Е301, Е303, Е304, Е305, Е306, Е307, Е308, Е309, Е325, Е326, Е327, Е331, Е332, Е333, Е334, Е335, Е336, Е337, Е382, Е400, Е401, Е402, Е403, Е404, Е405, Е406, Е408, Е410, Е411, Е413, Е414, Е420, Е421, Е422, Е440, Е471, Е472, Е473, Е474, Е475

емУЛгатОри - ПредизвиКУваЧи на раК

E131, E142, E210, E211, E212, E213, E215, E216, E217

забранети емУЛгатОри

E103, E105, E111, E121, E125, E126, E130

СОмнитеЛни емУЛгатОри

E104, E122, E141, E171, E173, E180, E241, E250, E251, E320

емУЛгатОри - ПредизвиКУваЧи на ПОреметУваЊа на Цревата

E221, E222, E223, E224, E407

емУЛгатОри штетни за КОжата

E123, E226, E231, E232

емУЛгатОри - ПредизвиКУваЧи на ОСиП

E311, E312

емУЛгатОри - ПредизвиКУваЧи на ПОреметУваЊа на жеЛУдниКОт

E322, E339, E340, E341, E450, E461, E462, E463, E465, E466

емУЛгатОри забранети вО Сад и рУСија

Е110, Е123

Ги има во гумени бонбони, полнети чоколадни бонбони, замрзнат зеленчук со сосови, готови сосови, меки сирења, месни производи...

41

Работен листСКенирани ПрОизвОди 1

42


43


џ

44


џ

45

Работен листнездрава Линија

изгЛаднУваЊе и ниСКОКаЛОриЧна диета

Ако мислите дека една недела пред одење на одмор ќе ослабeте со изгладнување, гадно се лажете. Не само што нема да има некоја голема забележлива промена во вашиот изглед, туку сериозно може да му наштетите на вашиот организам.

При подолгото изгладнување, всушност, се губи мускулна маса. Поради недостигот на потребни хранливи материи, организмот го вклучува својот одбранбен механизам и го зголемува нивото на масти во телото што може да придонесе до појава на дијабетес. Затоа, сè што е под 1 200 калории дневно е опасно за здравјето.

КОнСУмираЊе СОмнитеЛни диетаЛни ПреПарати

Ако мислите дека новата реклама за таблети за слабеење звучи премногу добро за да биде вистина, најверојатно сте во право. Апчињата, чаевите и разните препарати за слабеење може да имаат ефект, но најчесто не тој што го посакувате.

Тие може да предизвикаат инстант слабеење, но тоа е само водата од вашиот организам која се исфрла со помош на кофеинот и диуретиците со кои се „напумпани“. Самото тоа може да предизвика дехидрација на организмот и да ја наруши рамнотежата на електролитите.

Да не почнеме ни да зборуваме за сомнителноста на потеклото на некои од нив кои може да се пуштени во употреба и без да бидат тестирани и одобрени. Затоа подобро насочете се на здрава исхрана и физичка активност.

„ЧиСтеЊе“ на ОрганизмОт

Начини на „чистење“ на организмот на кои никако не смеете да помислите се: повраќањето храна, џвакање па плукање на храната и злоупотребата на лаксативи (средства за прочистување на цревата кои провоцираат течна столица и често празнење на дебелото црево). Ова се можеби најопасните начини со кои може сериозно да му наштетите на вашето здравје и да развиете пореметување во исхраната.

Ако сакате да го прочистите вашиот организам - пијте многу вода, јадете овошје и зеленчук и вежбајте. Тоа е природен начин на исфрлање на токсините од вашето тело. Со „вештачките“ може само да оштетите многу органи и да го поминете остатокот на животот на „цевка“.

46

Работен листОПСеСивнО вежбаЊе

Ако мислите дека повеќе е подобро, сетете се на првилото: „Сè што е претерано - не чини!“. Со опсесивното вежбање го зголемувате ризикот за повреди, дехидрација и нерамнотежа на електролитите. Без разлика колку мислите дека вежбањето ве полни со позитивна енергија, претераното може да предизвика дури и депресија. По толку вложување напор, вашата психа ќе го доживува вежбањето како казна поради тоа што сте јаделе.

ПУшеЊе

Некои луѓе, особено младите, го користат пушењето како стратегија за слабеење, задоволувајќи го својот глад со цигара. Никотинот го намалува апетитот, но истовремено му штети на секој орган во телото. иако цигарата може да се почувствува како природен диуретик, по некое време таквата „способност“ на цигарите се намалува, а пушачот останува со зголемен ризик за рак, за кардиoваскуларни и за респираторни проблеми.

КОриСтеЊе дрОга

Не треба ни да почнeме да зборуваме колку е голем ризикот за здравјето доколку дрогата се користи заради слабеење и подобар изглед. Што ќе ви е слабо тело кога би изгледале како „испиена“ личност без трошка живот во неа.

47

Работен листбременОСт

тврдењаСите не

знаеме за ова и не

можеме да го објасниме

имаме потреба да дознаеме

повеќе за ова

Сите знаеме за ова и

можеме да го објасниме

1. Кога месечниот циклус доцни по сексуален однос, тоа може да значи бременост.

2. Веќе по две недели од доцнењето на месечниот циклус, обичен тест на крв или урина може да ја потврди бременоста.

3. Штом постои сомневање за бременост, важно е да се посети лекар во најкраток можен рок.

4. Еден можен симптом на бременост е утринска мачнина.

5. Двајцата партнери се подеднакво одговорни доколку дојде до бременост.

6. Абортусот е лично право на секоја жена.

7. Знам дека доколку малолетно лице сака да абортира, потребно е информирање и согласност на родител/старател.

8. Абортусот на тинејџерска возраст може да има несакани последици по репродуктивното здравје на жената.

Тврдењата подолу ќе ви помогнат да ги идентификувате знаењата и вештините што би ви биле корисни околу бременоста. Сите заедно во групата обидете се да одговарате најискрено. Впишете „Х“ во полето кое најмногу одговара на нивото на знаење во групата за секое од дадените тврдења. За оние тврдења за кои ќе означите дека сите ги знаете, треба меѓусебно да ги продискутирате и да си ги објасните.

48

Работен лист9. Бременоста меѓу

средношколките најчесто има последици во нивниот понатамошен живот.

10. За спречување несакана бременост треба да се користат средства за контрацепција.

11. Најефикасно, наједноставно и најчесто користено средство за контрацепција е кондомот.

12. За мојата сексуалност, сексуално здравје и особено за бременост може да се информирам кај матичниот лекар или кај гинеколог.

49

Работен листКОнтраЦеПЦија вО минатОтО

Од дамнешни времиња луѓето се обидувале на најразлични начини да ја избегнат несаканата бременост. Нема да верувате што сè не употребувале за да си овозможат сексуално задоволство, а притоа да не ги почувствуваат несаканите последици од истото.

За почеток ќе го спомнеме древниот Египет. За контрацептивно средство, верувале или не, го одбрале изметот од крокодил, го мешале со мед и го користеле исто како што се користи денешната дијафрагма. Најчудно од сè е што ова делувало!

Старите Египќани натопувале сунѓер во сок од лимони и го ставале во вагината со што правеле и механичка бариера, а лимоновиот сок заради киселоста се смета дека ги попречувал сперматозоидите.

Во античка Грција жените пиеле од водата во која ковачот ги ладел своите алати. Не успеале да постигнат ефект на стерилност, но успеале да добијат оштетени бубрези, невролошки пореметувања, кома, па дури и смрт.

Во средниот век во Европа девојките, за да ја спречат несаканата бременост, на своите нозе близу до препоните врзувале тестиси од ласица. Не знаеме дали или како делувала магијата...

Во 16-тиот век во Канада, како и во Европа, се користеле тестиси од дабар. Разликата со европската контрацепција е во тоа што ги чувале во алкохол да отстојат на месечева светлина. Откако убаво ќе си отстоеле, жените го пиеле растворот и чекале чудо.

Кинезите користеле топла жива. Неа ја употребувале за „лечење“ на многу болести, па си рекле зошто да не и за спречување на бременоста. Жените ја пиеле по сексуалниот чин. Покрај стерилност, добивале и оштетувања на мозокот, бубрезите, црниот дроб итн.

дијафрагма од злато и сребро се користела на ист начин како и денешната дијафрагма, но оваа била поопасна поради можноста да предизвика токсичен шок, инфекции, непријатен мирис, а и бременост доколку не се постави правилно.

Кондомот не е ништо ново и факт е дека првобитно како кондоми се користеле црева на животните, најчесто на свињите. и за да биде ситуацијата уште поинтересна, пред самиот чин ги потопувале во кисело млеко...

и најневеројатно од сè е што, не многу одамна, кока-колата се користела, а можеби и сѐ уште некој ја користи, како контрацептивно средство поради ефектите на карбонизацијата и шеќерите за кои се смета дека ги убиваат сперматозоидите. Тоа во превод значи дека по сексот девојката се миела со кока-кола.

Сосем за крај, не пробувајте ништО Од гОренаведенОтО. Тоа нека си остане во минатото, а за правилна контрацепција во сегашноста, информирајте се кај вашиот лекар.

50

Работен листПрашаЊа за ППи

1. што се тоа полово преносливи инфекции?

а) Болести на репродуктивните органи што се пренесуваат исклучиво преку бремена жена на нејзиниот плод.

б) Болести на репродуктивните органи што се пренесуваат преку незаштитен полов контакт, користење на заразени предмети за интимна хигиена и на други начини.

в) Болести на репродуктивните органи што се пренесуваат исклучиво преку незаштитен полов контакт.

2. Карактеристично за повеќето полово преносливи инфекции е тоа што:

а) се шират и на другите органи во организмот.б) ги зафаќаат припадниците и на едниот и на другиот пол. в) може оперативно да се лекуваат.

3. Каква полово пренослива инфекција е кламидијата?

а) Мошне вообичаена инфекција предизвикана од бактерии.б) Мошне вообичаена инфекција карактеристична само за жените. в) Мошне вообичаена инфекција предизвикана од микроскопски паразит.

4. Крајниот стадиум на сифилисот кај нелекувани болни се карактеризира со:

а) кожен осип, промени во устата, грлото или во гениталиите, зголемени лимфни жлезди и опаѓање на косата.

б) трајно оштетување на мозокот, крвните садови и црниот дроб.в) пецкање и болка за време на уринирање и болки во стомакот.

5. Кои се симптоми на гонореја?

а) Печење и болка при мокрење и жолт исцедок од вагината/пенисот.б) Крварење од вагината/пенисот и болки во стомакот. в) Покачена температура и болки во коските и зглобовите.

6. можни компликации од ненавремено третирање на гонореја се:

а) трајни промени на кожата и оштетување на коските и зглобовите. б) стерилитет кај мажот и кај жената.в) нарушувања на внатрешните органи без видливи надворешни

симптоми.

51

Работен лист7. трихомонијазата е мошне честа инфекција која се пренесува и преку:

а) користење заразена тоалетна школка и долна облека. б) пиење течности од иста чаша со заразеното лице.в) бакнување со јазик и заедничко туширање со заразеното лице.

8. што не е можна компликација од гениталната хПв инфекција?

а) Рак на грлото на матката.б) Генитални брадавички во форма на карфиол со црвено-розова боја. в) Крвавење и отворени рани во пределот на гениталиите.

9. Сигурен начин на откривање на постоење на генитална хПв инфекција е преку:

а) ПАП (Папаниколау) тест.б) анализа на крв и урина.в) вагинален ехо преглед.

10. еден од основните симптоми на кандидијазата е:

а) болка при сексуален однос. б) ситни црвени брунчиња по кожата на гениталиите.в) интензивно чешање во пределот на гениталните органи.

11. Кандидијазата се јавува кај жените најчесто заради нарушување на нормалната вагинална флора во услови на:

а) долготрајно лекување со антибиотици.б) допир со инфициран предмет. в) негрижа за хигиената на половите органи и анусот.

12. гениталниот херпес се разликува од другите полово преносливи инфекции по тоа што:

а) може да се јави и во и околу усната празнина. б) по заразата, вирусот што го предизвикува останува во мозочните

ганглии и нервите.в) не може да се повтори откако еднаш ќе се излечи.

52

Работен лист13. Како се манифестира гениталниот херпес?

а) Прво се јавуваат мали црвени јазли кои се претвораат во меурчиња, кои потоа пукаат и стануваат отворени ранички.

б) Се јавуваат красти на местото каде што влегол вирусот, кои по 10-20 дена се претвораат во болни ранички.

в) и на едниот и на другиот начин.

14. најефикасен начин на заштита од полово преносливи болести е:

а) правилно и редовно користење на кондом при полов однос.б) редовни гинеколошки прегледи.в) редовна и темелна хигиена на половите органи.

15. ризикот за заболување од полово преносливи болести е намален кај лицата кои:

а) имаат сексуални односи без кондом или со пукнат кондом.б) имаат сексуални односи со еден партнер.в) често ги менуваат сексуалните партнери.

53

Работен лист1. што се тоа полово преносливи инфекции?

а) Болести на репродуктивните органи што се пренесуваат исклучиво преку бремена жена на нејзиниот плод.

б) болести на репродуктивните органи што се пренесуваат преку незаштитен полов контакт, користење на заразени предмети за интимна хигиена и на други начини.

в) Болести на репродуктивните органи што се пренесуваат исклучиво преку незаштитен полов контакт.

2. Карактеристично за повеќето полово преносливи инфекции е тоа што:

а) се шират и на другите органи во организмот.б) ги зафаќаат припадниците и на едниот и на другиот пол.

(страдаат припадниците на двата пола, пренесувајќи си ја инфекцијата преку половиот контакт)

в) можат оперативно да се лекуваат. (не можат)

3. Каква полово пренослива инфекција е кламидијата?

а) мошне вообичаена инфекција предизвикана од бактерии.б) Мошне вообичаена инфекција карактеристична само за жените.

(оболуваат и мажите иако е покарактеристична за жените)в) Мошне вообичаена инфекција предизвикана од микроскопски паразит.

(важи за трихомонијаза, а не за кламидија)

4. Крајниот стадиум на сифилисот кај нелекувани болни се карактеризира со:

а) кожен осип, промени во устата, грлото или во гениталиите, зголемени лимфни жлезди и опаѓање на косата. (карактеристично за вториот стадиум на болеста)

б) трајно оштетување на мозокот, крвните садови и црниот дроб.в) пецкање и болка за време на уринирање и болки во стомакот.

(симптом на кламидија, а не на сифилис)

5. Кои се симптоми на гонореја?

а) Печење и болка при мокрење и жолт исцедок од вагината/пенисот.б) Крварење од вагината/пенисот и болки во стомакот.

(симптоми на кламидија кај жената)в) Покачена температура и болки во коските и зглобовите.

(симптоми на сифилис во вториот стадиум)

ОдгОвОри за ППи

54

Работен лист6. можни компликации од ненавремено третирање на гонореја се:

а) трајни промени на кожата и оштетување на коските и зглобовите.(промени во крајниот стадиум на сифилис, а не на гонореја)

б) стерилитет кај мажот и кај жената.в) нарушувања на внатрешните органи без видливи надворешни симптоми.

(карактеристично за латентниот стадиум на сифилисот, а не за гонорејата)

7. трихомонијазата е мошне честа инфекција која се пренесува и преку:

а) користење заразена тоалетна школка и долна облека. б) пиење течности од иста чаша со заразеното лице.в) бакнување со јазик и заедничко туширање со заразеното лице.

8. што не е можна компликација од гениталната хПв инфекција?

а) Рак на грлото на матката.б) генитални брадавички во форма на карфиол со црвено-розова боја.

(претставуваат симптом на болеста, а не компликација)в) Крварење и отворени рани во пределот на гениталиите.

9. Сигурен начин на откривање на постоење на генитална хПв инфекција е преку:

а) ПаП (Папаниколау) тест.б) анализа на крв и урина.в) вагинален ехо преглед.

10. еден од основните симптоми на кандидијазата е:

а) болка при сексуален однос. (важи само за жените)б) ситни црвени брунчиња по кожата на гениталиите. (важи само за машките - се јавуваат на врвот на пенисот)в) интензивно чешање во пределот на гениталните органи.

11. Кандидијазата се јавува кај жените најчесто заради нарушување на нормалната вагинална флора во услови на:

а) долготрајно лекување со антибиотици. (точно; како и при други состојби на намален имунитет - бременост, шеќерна

болест)б) допир со инфициран предмет. (тоа е надворешен извор на инфекцијата и нема врска со нарушување на

вагиналната флора)в) негрижа за хигиената на половите органи и анусот.

55

Работен лист12. гениталниот херпес се разликува од другите полово преносливи инфекции по

тоа што:

а) може да се јави и во и околу усната празнина. (тоа не е генитален херпес)

б) по заразата, вирусот што го предизвикува останува во мозочните ганглии и нервите.

в) не може да се повтори откако еднаш ќе се излечи.(напротив, затоа што вирусот останува во нервниот систем, заразата може повторно да се активира)

13. Како се манифестира гениталниот херпес?

а) Прво се јавуваат мали црвени јазли кои се претвораат во меурчиња, кои потоа пукаат и стануваат отворени ранички.

б) Се јавуваат красти на местото каде што влегол вирусот, кои по 10-20 дена се претвораат во болни ранички.(обратно, се јавуваат ранички кои се претвораат во красти)

в) и на едниот и на другиот начин.

14. најефикасен начин на заштита од полово преносливи болести е:

а) правилно и редовно користење на кондом при полов однос.б) редовни гинеколошки прегледи.

(ова не помага за заштита, туку за рано откривање и побрзо излекување)в) редовна и темелна хигиена на половите органи.

(не помага без дополнителна медикаментозна терапија)

15. ризикот за заболување од полово преносливи болести е намален кај лицата кои:

а) имаат сексуални односи без кондом или со пукнат кондом.б) имаат сексуални односи со еден партнер.в) често ги менуваат сексуалните партнери.

56

Работен листтеСт за хив/Сида

Сида (AIDS) претставува:

¤ скратеница од: синдром на стекната имунодефициенција. Т Н

¤ ознака за вирусот што ја предизвикува болеста ХиВ. Т Н

¤ болест која го ослабнува имунолошкиот систем на човекот заради што тој ја губи способноста да се брани од многу заболувања од кои би се одбранил доколку не е болен од СиДА.

Т Н

хив/Сида се пренесува:

¤ преку небезбеден секс со партнер инфициран со ХиВ. Т Н

¤ преку контакт со крв инфицирана со ХиВ. Т Н

¤ од инфицирана мајка на неродено дете или на новороденче. Т Н

¤ преку секојдневен контакт со лице со ХиВ/СиДА. Т Н Сидата се манифестира:

¤ веднаш штом лицето се зарази со ХиВ вирусот. Т Н

¤ по пренесување на ХиВ вирусот само од страна на преносител кој е заболен од СиДА.

Т Н

¤ со долготрајно покачена температура, губење тежина, јак замор. Т Н

¤ со долготрајни проливи (цревни инфекции). Т Н

¤ со постојано зголемени жлезди на телото. Т Н

¤ со инфекции на белите дробови, мозокот, кожата. Т Н

¤ со кандида во органите за варење и гениталиите, со херпес и сл. Т Н

¤ со тумори поврзани со ХиВ инфекција. Т Н хив/Сида се открива:

¤ со посебен тест на крвта кој го открива присуството на вирусот. Т Н

¤ најдобро е тестот да се направи веднаш по ризичното однесување и да се повтори по една година.

Т Н

хив/Сида се лекува:

¤ со лекови кои го уништуваат вирусот. Т Н

¤ преку лекување на пропратните инфекции и нарушувања. Т Н

¤ но, крајниот исход од ХиВ инфекција е смрт. Т Н

57

Работен листза заштита од хив/Сида е потребно:

¤ да се прими вакцина против инфекција од ХиВ. Т Н

¤ правилно и редовно користење на кондом при сексуален однос. Т Н

¤ избегнување често менување на сексуални партнери. Т Н

¤ користење игли и шприцеви за една употреба. Т Н

¤ стерилни инструменти при секоја интервенција. Т Н

¤ избегнување секаков контакт со заразено лице. Т Н

¤ идентификување на заразените лица и нивно изолирање. Т Н

58

Работен листСеКС СО инФиЦиранО ЛиЦе, СО КОндОм

размена на игЛи и шПриЦеви УПОтребени Од дрУги

УбОд Од КОмареЦ иЛи дрУг инСеКт

тетОвираЊе СО неСтериЛни инСтрУменти

раКУваЊе СО инФиЦиранО ЛиЦе

КОриСтеЊе иСти КанЦеЛариСКи материјаЛи

баКнУваЊе СО инФиЦиранО ЛиЦе

гУшКаЊе СО инФиЦиранО ЛиЦе

дОеЊе дете Од Страна на инФиЦирана мајКа

КОриСтеЊе на иСт тОаЛет СО инФиЦиранО ЛиЦе

ПЛиваЊе вО иСт базен СО инФиЦиранО ЛиЦе

јадеЊе Од СадОви штО ги КОриСтеЛО инФиЦиранО ЛиЦе

СПОдеЛУваЊе иСта ПОСтеЛа СО инФиЦиранО ЛиЦе

маСтУрбираЊе

забарСКа интервенЦија СО неСтериЛизирани инСтрУменти

КОриСтеЊе јавни тОаЛети

КОриСтеЊе иСт бриЧ СО инФиЦиранО ЛиЦе

вОдеЊе грижа за ПаЦиент бОЛен Од Сида

СеКС СО инФиЦиранО ЛиЦе, без КОндОм

КОриСтеЊе иСта ЧетКа за заби СО инФиЦиранО ЛиЦе

транСФУзија на Крв

јадеЊе гОведСКО меСО вО КОе е вбризган хив вирУСОт

ризиЧнО ОднеСУваЊе за хив/Сида

59

Работен листмрежа на Партнери

60

Работен листризиЧни грУПи

наСтавниЦи хОмОСеКСУаЛЦи мОтОрџии

ПрОСтитУтКи биСеКСУаЛЦи аЛКОхОЛиЧари

СтУденти гЛУмЦи ПејаЧи

дОмаЌинКи

ЛиЦа штО имаат ПОвеЌе

СеКСУаЛни Партнери

медиЦинСКи ЛиЦа

СтриПтизери ЛиЦа вО браКЛиЦа штО

ПОСетУваат ПрОСтитУтКи

СПОртиСти ЛезбијКи деЦа штО ПрОСат

61

Работен листдевОјКи штО

не Се вО врСКа земјОдеЛЦи адвОКати

мОмЧиЊа штО не Се вО врСКа

шаЛтерСКи СЛУжбениЦи

КОриСниЦи на дрОга

ПОЛиЦајЦи вОзаЧи на КамиОни

ЛиЦа штО Се грижат за

забОЛени Од Сида

62

Работен листКОндОми 1

Познато е дека правилната употреба на кондом е важна за да се избегнат многу негативни последици, како што се: несакана бременост, полово преносливи инфекции и ХиВ/СиДА инфекција.

Да претпоставиме дека сте одлучиле да имате секс со својот партнер. Дали вие би предложиле да користите кондом? Зошто да и зошто не? Пополнете ја заеднички долната табела.

Од кои причини би предложиле користење на кондом?

Од кои причини не би предложиле користење на кондом?

63

Работен листшто би помислиле

доколку вашиот партнер предложи

користење на кондом?

Причини заради кои би се согласиле

Причини заради кои не би се согласиле

КОндОми 2

Заеднички пополнете ја следната табелата подолу. Напишете што би помислиле и како би реагирале доколку вашиот партнер предложи користење на кондом? Дали би се согласиле? Зошто да, а зошто не?

64

Работен листПравиЛа за КОриСтеЊе на КОндОм

1. Провери го рокот на траење. Доколку е изминат, фрли го кондомот и набави нов. Никогаш не користи кондом кој има изминат рок на траење.

2. Внимателно скини ја обвивката. Внимавај да не го оштетиш кондомот со нокти, заби, накит и слично. Не отворај со ножици и остри предмети. Обвивката е предвидена да се скине со прсти.

3. Внимателно провери која е внатрешна, а која надворешна страна на кондомот.

4. Кондомот се става кога пенисот е во ерекција и пред да има контакт со гениталиите на партнерот.

5. Држи го врвот на кондомот со палец и показалец. Стави го делот со отворот на главата на пенисот, потоа навлечи го по целата должина на пенисот. Внимавај да не остане воздух на врвот од кондомот, за да не се случи кондомот да пукне.

6. Доколку се сомневаш дека кондомот има дупка или е скинат, веднаш замени го со нов.

7. По ејакулацијата, додека пенисот е во ерекција, внимателно извади го пенисот од вагината, држејќи го едниот крај на кондомот. На тој начин ќе избегнеш кондомот да остане во вагината и да истече сперма од него.

8. Стави го кондомот, без да го врзуваш, во хартиено шамивче, и фрли го во корпа за отпадоци. Не го фрлај во тоалетна школка.

9. Не ни помислувај на повторно користење на истиот кондом во ниеден случај.

65

Работен листанаЛиза на авантУра

1. На скала од 1 до 10, каде што 1 е најмалку опасна, а 10 најопасна, оценете ја случката која ја избравте!

2. Од сегашна перспектива, кои чекори/одлуки ви изгледаат погрешни, одосно клучни за создавање на ризичната ситуација?

3. Дали во конкретната ситуација главниот лик бил свесен/а дека таквите чекори/одлуки/решенија се ризични?

4. Доколку бил свесен/а, зошто сепак го направил/а тоа?

5. Кои други непријатни последици би можеле да се случат од таквото однесување?

6. Од сегашна перспектива, што вие би направиле поинаку?

66

Работен листСООбраЌајОт и аЛКОхОЛните навиКи

Во психијатриската болница „Скопје“ во првата половина на 2011 година од алкохолизам се лекувале 345 лица, од кои 332 мажи, а 13 жени. Евиденцијата на психијатриската болница покажува дека претходната година од алкохолизам биле лечени 467 лица, а во 2006 - 438.

Здравствените институции предупредуваат дека денес консумирањето на алкохол не е „привилегија“ само на возрасните лица, туку и на младите, чиј број станува сè поголем. Сè поголем е бројот на консументи на алкохол и меѓу жените.

Значи, ако употребата на алкохол е зголемена, логично е да се претпостави дека и случаите на возење под дејство на алкохол се значително почести. Со зголемувањето на бројот на возачи под дејство на алкохол, ќе биде зголемен и бројот на несреќите и жртвите како резултат на тоа.

алкохолот и возењето не oдат заедно едно со друго!!!

Сепак, секојдневно во земјава има многу патувања од страна на или со возачи во пијана состојба. Секој трети пијан возач е на возраст од 18 до 24 години. Во Македонија полицијата проценува дека речиси секој четврти возач управува под дејство на алкохол или други опојни супстанции.

Концентрацијата на алкохол во крвта (КАК) се мери во промили, односно во грамови по кубен сантиметар. На пример, кога некое лице има 0,5 промили алкохол во крвта, тоа значи 0,5 грама на 1 000 кубни сантиметри крв.

Се смета дека под дејство на алкохол е лицето за кое со анализа на крвта (или на крвта и урината, или со друг метод за мерење на количеството на алкохол во организмот) ќе се утврди дека содржината на алкохолот во неа изнесува повеќе од 0,5 промили, односно 0,05%, или ако присуството на алкохол во организмот е утврдено со соодветни средства или со апарати за мерење на алкохолизираноста (алкометар и друго), што одговара на количества поголеми од 0,5 промили или кај кое без оглед на содржината на алкохол во крвта, со стручен преглед, ќе се утврди дека покажува знаци на алкохолна растроеност.

Еден човек со тежина од 73 килограми, еден час по пиење на две од ½ литар шишиња пиво, или на два жестоки пијалаци на „празен стомак“, има околу 0,04% алкохол во крвта.

Во секоја држава со специјални закони се регулира дозволената граница на концентрацијата на алкохол во крвта при управување со моторни возила. Според овие закони, противзаконски е да се управува со какво било возило ако дозволената граница на КАК е надмината. Дозволената концентрација на алкохол во крвта во Македонија е 0,05%.

Способноста на возачот да го подели своето внимание на два или повеќе извори на информација истовремено, значително е намалено при само 0,02% алкохол во крвта. Но, кога КАК е 0,05% или поголем, тогаш се случуваат

67

Работен листи оштетувања на психомоторните перформанси: возачот има забавено движење на очите, влошена визуелна перцепција, подолго време на реакција и обработка на информациите во мозокот. Ризикот за сообраќајна несреќа се зголемува со зголемување на концентрацијата на алкохол во крвта. исто така, посложената ситуација во сообраќајот, како поголема брзина, погуст сообраќај и неповолни временски услови, доведува до поголемо оптоварување на системот дури и при помал степен на КАК.

Дури и кога алкохолот не е присутен, недостатокот на искуство и зрелост (кај помладите возачи) е честа причина за сообраќајните несреќи кај возачите на возраст од 18 до 20 години. Тогаш зошто да се зголеми тој ризик со користење на алкохол?

68

Работен листЕфекти на возењето при различни нивоа на концентрација на алкохол во крвта (КАК)

Концентрација на алкохол во

крвта %типични ефекти ефекти при возење

0,02%

¤ намалено чувство за проценка ¤ релаксираност ¤ покачена (лесно) телесна

температура ¤ позитивно расположение

¤ намалени визуелни функции (способност за следење со поглед на објект што е во движење)

¤ намалена способност за извршување две задачи истовремено (поделено внимание)

0,05%

¤ претерување во поведението ¤ намалена или речиси потполно

изгубена контрола врз помалите мускули (на пример, фокусирање на погледот)

¤ влошена можност за правилно проценување

¤ добро расположение (најчесто) ¤ намалена будност (внимание) ¤ појава на потреба за

самодокажување и искажување

¤ намалена координација ¤ намалени визуелни функции

(способност за следење со поглед на објект што е во движење)

¤ проблеми со управувањето ¤ намалено време на реакција

во итни случаи на опасност или вонредна состојба

0,08%

¤ многу лоша координација на мускулите (губење рамнотежа при одење, отежнат говор, вид, слух, забавено време на реакција)

¤ отежнато и задоцнето забележување на опасности

¤ влошено проценување, самоконтрола, способност за расудување и помнење

¤ намалена концентрација ¤ губење на помнењето ¤ намалена контрола на

брзината ¤ намалена способност за

обработка на информациите (забележување семафори, сигнали)

¤ влошена перцепција

0,10%

¤ видливо влошено време за реакција и контрола

¤ забавено размислување ¤ плеткање на јазикот при говорење,

лоша координација

¤ намалена способност за придржување на својот дел од коловозот и употреба на кочниците

0,15%

¤ далеку полоша контрола на мускулите отколку во трезна состојба

¤ повраќање (не во случаи кога ова ниво на КАК е достигнато со бавно пиење или кога лицето има зголемена толеранција на алкохолот)

¤ губење рамнотежа

¤ суштински влошена контрола над возилото, вниманието на задачите како возач и влошена способност на обработка на визуелни и аудио информации

* Забелешка: информациите во оваа табела ги покажуваат нивоата на КАК на кои обично се покажуваат првите ефекти од алкохолот. Податоците се базирани на истражувања од страна на National Highway Traffic Safety Administration, the National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, the Ameran Medical Association, the National Commission Against Drunk Driving (според www.webMD.com).

табеЛа на интОКСиКаЦија*

69

Работен листмитОви и виСтини за аЛКОхОЛОт

има многу митови во врска со алкохолот. Но сепак, тоа се само митови, а вистината е сосема друга. Еве прочитајте неколку од нив!!!

тоа мене не може да ми се случи никогаш! јас сум млад/а.

Речиси 75% од возачите на возраст од 15 -24 години (вклучени се и возачи на мотори) кои ги загубиле животите во сообраќаjна несреќа биле под дејство на алкохол или дрога.

не е толку опасно! ние ќе возиме по помалото патче.

Спротивно од ова мислење, многу сообраќајни несреќи под дејство на алкохол се случуваат на помалите патишта. Употребата на алкохол, брзината и лошото проценување прават ризикот за сообраќајна несреќа драстично да се зголемува.

Само да не бидам сопрен/а од полицијата и сѐ ќе биде во ред...

Напротив! Тое е најдоброто нешто што може да ти се случи ако возиш во пијана состојба. Ако те сопре полицијата, ти не ќе имаш време да се повредиш самиот/ата себе, ниту да повредиш некој друг. Ако ти е тоа првпат и не си бил/а вмешан/а во некоја несреќа, ќе поминеш со условна и парична казна. и се разбира, возачката дозвола ќе ти биде одземена, барем на одредено време.

Ова е само куса релација од неколку стотини метри, па сигурно нема да ми се случи ништо!

Не! Во алкохолизирана состојба, зад воланот, доволни се само неколку метри за да се случи несреќа.

Па, несреќите под дејство на алкохол не се толку чести!

Сeкоја недела гине некој во сообраќајна несреќа поврзана со алкохолот и скоро секој трет млад возач кој го губи животот во таква несреќа е под дејство на алкохол или дрога.

не е опасно да се вози после само некое испиено пиво...

Не смее да се размислува на овој начин. Едно пиво од 1/2 литар содржи иста количина алкохол колку и две чашки жесток пијалак или ракија. Алкохолот си е алкохол!!!

јас пиев кафе и се раздвижив после пиењето и сега немам гајле да возам.

Не постои никаков волшебен лек, или магија, или било што друго што би можело да го забрза отрезнувањето и разбивањето на алкохолот во телото.

јас не се чувствувам мамурен/на и најверојатно би можел/а да возам.

иако алкохолот е согорен во телото, по пиењето твоите функции сѐ уште се забавени

70

Работен листили намалени. испитувањата покажуваат дека лица после пиење, иако не се чувствувале мамурни, биле трезни и без алкохол во крвта, сѐ уште имале намалена способност за возење за околу 20%.

не е тоа мој проблем! јас седев на задното седиште.

Да, тоа е твој проблем, исто така. Да седнеш во автомобил со некој што вози под дејство на алкохол, без да се потрудиш да го/ја сопреш да го стори тоа, е и твоја вина ако нешто се случи. Како и да е, и твојот живот е загрозен при сообраќајна несреќа.

јас возам многу повнимателно кога сум консумирал/а алкохол.

Да возиш повнимателно не помага, затоа што твоите реакции се многу позабавени во таква состојба и не можеш да се справиш со ситуациите на ист начин како што би се справил/а во трезна состојба. Не е до тебе дали ќе истрча некое дете, животно или пешак пред автомобилот. Ти треба брзо да реагираш, а рефлексите се многу побавни.

71

Работен лист ¤ Алкохолот го забавува работењето и прецизноста на централниот нервен

систем. Соработката меѓу мускулите и нервите е ослабена.

¤ Ризикот да настрадаш во сообраќајна несреќа е најмалку 10 пати поголем кога возиш мотор или веспа, отколку кога возиш автомобил.

¤ Судар со 50 км/час одговара на пад од трети кат на една зграда. Половина од возачите на возраст од 18 до 24 години кои страдаат во сообраќајна несреќа предизвикана од самите нив се под дејство на алкохол.

¤ Околу 21% од вкупниот број возачи на патничко возило кои настрадале во сообраќајна несреќа имале алкохол во крвта.

¤ Речиси секоја недела, во текот на целата година, во Р. Македонија има еден смртен случај само заради возење под дејство на алкохол.

¤ Повеќето возачи кои возат во пијана состојба се мажи.

¤ Секоја година кај нас животот го губат 100 лица во сообраќајни несреќи поврзани со алкохолот.

¤ Едно од осум девојчиња на возраст од 18 до 19 години во текот на годината се возело со некој возач кој бил под влијание на алкохол или дрога.

¤ Скоро секој трети млад возач кој го изгубил животот како учесник во сообраќајот не бил трезен.

¤ Половината од сообраќајните несреќи во кои е вмешано само едно возило се на некој начин поврзани со алкохол или некој вид на дрога.

ФаКти за аЛКОхОЛОт и СООбраЌајОт

72

Работен листСЛОжУваЛКа 1

73


74


75


76

Работен листПриКазни СО разни видОви дрОги

Приказна 1 (хероин)Марија знаеше дека тоа не е вистинскиот избор. Но, како да се избега од притисокот што го носи животот? Проблеми насекаде. Се сети на првиот пат кога проба. Беше тажна, се чувствуваше осамено, едноставно сакаше да заборави на грижите барем за момент. Тоа беше незаборавно доживување - моментално како да се стопи сета болка. Опуштеност што го обзема целото тело. Олеснување. Не ја интересираше ништо што се случува околу неа и само сакаше да остане сама со себе. Не обрнуваше внимание на загрижениот поглед на другарка ѝ која гледаше во нејзините очи, прашувајќи ја зошто ѝ се такви мали зениците, зошто е поспана и забавена.

Со текот на времето, сите пари до кои ќе стигнеше почна да ги троши само на тоа и секогаш немаше доволно пари за чисти игли и шприцови. За неа беше важно само што побргу да го доживее истото чувство од почетокот кога почна со ова.

Еден ден мораше да оди во болница - доби жолтица. Додека се лечеше таму ѝ јавија дека и Сафет е во болницата, но во друг оддел. и тој го бараше спасот на ист начин како и Марија, но еден ден друштвото многу се вознемирило - тој изгубил свест, па морало да се викне брза помош. Потоа се дозна дека земал преголема доза.

Приказна 2 (кокаин)Рахман e средношколец и повремено работи во кафуле. Во сабота по работа сакаше да се забавува и покрај напорниот ден. Овој пат навистина успеа во тоа со помош на белиот прашок што се делеше во друштвотo. Му се врати насмевката на лицето и силата во измореното тело. Срцето силно му чукаше. Насмеан и храбар, ѝ пријде на девојката што одамна ја меркаше. Ех, каков страстен љубовник би бил! Што е важно што нема никаква заштита за таков чин! Овој пат не се воздржуваше, се чувствуваше моќно и отворено ѝ ги кажа своите намери. Но, девојката си замина. Не е важно, си помисли, и онака не е толку забавна.

По половина час, кога почувствува дека повторно почнува да му се враќа заморот и да му опаѓа расположението, зеде повторно. Оваа вечер на масата имаше доволно за цела ноќ...

Следниот ден беше истоштен, а не можеше ни да спие.

77

Работен листПриказна 3 (екстази)Шпреса беше пресреќна поради овој диџеј, го чекаше цела година. Беше подготвена добро да се забавува. Се подготви и со една мала таблета за да не дозволи да ѝ се расипе расположението. Срцето силно ѝ чукаше и имаше енергија и сила да скока и да игра цела ноќ. Беше среќна и во себе го имаше она чувство дека сите ги сака.

Кога дојде Сашо, таа веќе беше сета во еуфорија, црвена и жешка. Тој забележа дека очите ѝ се чудни, со раширени зеници, а устата сува. Се загрижи и ја викна да седнат да се одморат, но и да се напијат нешто за освежување.

Следниот ден Шпреса беше капната, празна и нерасположена.

Приказна 4 (ЛСд)Никогаш не оди на патување без претходно добро да се подготвиш, секогаш му велеше татко му... Но, овој пат Хусеин „отпатува“ без да знае каде оди. Токму тоа го привлече. Тоа што го „виде“ на патувањето, не се опишува со зборови. Не знаеше каде точно се наоѓа, но можеше да го слушне веселото смеење на друштвото што вчера беше кај него дома. Сите звуци од музиката што сега ја слушаше беа поинакви - побогати, посилни, поубави. Целото доживување беше екстра добро. Можеше да гледа и да обојува цели слики додека ги слушаше прекрасните звуци од музиката која, иако претходно многу пати ја слушнал, овој пат беше нешто сосема ново.

Неговата другарка Есма „замина“ на сосема различно место. Срцето ќе ѝ излеташе од гради и не престануваше да се поти додека се обидуваше да ги дофати звуците и гласовите што нешто ѝ кажуваа, но таа не можеше да сфати што. Можеби ѝ се закануваа. Почна да се плаши од тоа што го слуша. Ги зеде клучевите од својот автомобил, сакаше да побегне. Среќа што нејзиниот најдобар другар иван беше тука да ја изгасне музиката, тој полека и смирено ѝ зборуваше и успеа да ја смири.

78

Работен листОПУштенОСт

незаинтереСиранОСт за ОКОЛината

СтеСнети зениЦи

ПОСПанОСт

забавенОСт

заразна бОЛеСт

гУбеЊе СвеСт

СрЦебиеЊе

згОЛемена СамОдОверба

ЧУвСтвО на мОЌ

згОЛемена СеКСУаЛна жеЛба

КратКОтрајна згОЛемена ФизиЧКа издржЛивОСт и аКтивнОСт

КратКОтрајнО дОбрО раСПОЛОжение

замОр

неСОниЦа

небезбеден СеКС

еФеКти и ризиЦи

79

Работен листдОЛгОтрајна згОЛемена ФизиЧКа издржЛивОСт

и аКтивнОСт

еУФОријаи ЧУвСтвО на ЉУбОв КОн Сите

раширени зениЦи

СУва УСта

ПрегреваЊе и дехидраЦија

триП иЛи „ПатУваЊе“

дезОриентаЦија

хаЛУЦинаЦии

дОживУваЊе на „ФЛеш-беК“ (ненадејнО ПОвтОрУваЊе на минатО дОживУваЊе)

ПОтеЊе

Страв

СООбраЌајна незгОда

80

Работен листразЛиЧни ПаС и еФеКти

КОКаин

AмФетамин/СПид

КаФе

Цигари

еКСтази

херОин

Седативи(ЛеКОви за

СмирУваЊе)

аЛКОхОЛ

ЛеПиЛО(инхаЛант)

марихУана/хашиш

ЛСд магиЧни ПеЧУрКи

81

Работен листеУФОрија неСОниЦа

ПОтиСнУваЊе замОр СрЦебиеЊе

згОЛемена енергија

(ФизиЧКа и ментаЛна)

ОПУштенОСт

ПОСПанОСт забавена мОтОриКа

ПрОменетО ЧУвСтвО за

време и ПрОСтОр

ПрОмени вО СетиЛните

дОживУваЊа

хаЛУЦинаЦии

82

Работен листживОтни ПриКазни на ПОзнати ЛиЧнОСти

мајкл џексон е американски пејач, текстописец и шоумен. Се родил на 29 август 1958 година во американската сојузна држава индијана, како седмо дете во семејството.

Музичката кариера ја почнал уште како дете на 11-годишна возраст како дел од бендот „Џексон фајв“ составен од неговите браќа. Додека сѐ уште бил член во оваа група, во 1971 година ја почнал и својата соло кариера.

Мајкл Џексон е наречен „Крал на поп-музиката“ и е признаен како најдобриот забавувач на сите времиња во Гинисовата книга на рекор-ди. Неговите достигнувања и влијанија се многубројни - тој влијаел врз развојот на поп-музиката, танцувањето, модата итн. Неговиот

живот бил изложен на јавноста преку постојаното присуство и надзор од медиумите. Тие постојано пишувале за неговиот живот, изглед, бројните пластични операции, проблемите со исхраната, љубовниот живот итн.

Во текот на деведесеттите години на дваесеттиот век Џексон, за да ја намали психичката болка и стресот, станал зависен од лекови што се издаваат на рецепт, претежно аналгетици (лекови против болка) и силни седативи (лекови за смирување) и неговото здравје целосно и драматично било нарушено.

Во 1993 година Џексон бил на рехабилитација со помош на неговите пријатели (Елизабет Тејлор и Елтон Џон), но неговата зависност останала и покрај повторните обиди за рехабилитација.

Подоцна, во 2004 година, станал зависен од морфиум и опијатски дро-ги. Неговото здравје постојано се влошувало. Постојано имал проблеми со губење на телесната тежина, страдал од болки во грбот, чести настинки, имал ретка болест на белите дробови.

Тој умира од срцев удар на 25 јуни 2009 година на 50-годишна возраст. Во телото на Џексон биле пронајдени лекови (седа тивот пропофол и анксиолитици - лекарства за анксиозност) коишто се причината за срцевиот удар.

83

Работен листејми вајнхаус е светски позната музичарка од Велика Британија, родена на 14 септември 1983 година.

Вајнхаус ја почнала музичката кариера на 13 години кога добила гитара како подарок од својот брат. Една година подоцна почнала да пишува музика, а на 15 години да работи како соработник-новинар за списание од областа на шоу-бизнисот и да пее во џез-бенд. Потоа почнала да потпишува договори за музички компании.

Светската слава Вајнхаус ја стекнала во 2006 година кога го издала албумот „Бек ту блек“ и освоила пет од шест номинации за наградите „Греми“. Оригиналниот стил - карактеристичната фризура и шминка на Вајнхаус ја

направија муза за модните дизајнери како Карл Лагерфелд.

Покрај музиката, пејачката во јавноста станала позната и поради проблемите со злоупотребата на алкохол и други ПАС, како и себеповредувачкото однесување поради што често се наоѓа на страниците на таблоидните магазини.Во 2006 година починала нејзината баба со која била приврзана и која имала силно влијание врз Ејми што, според нејзиното семејство, влијаело злоупотребата на ПАС да премине во зависност.

Вајнхаус била зависна од кокаин и хероин, но употребувала и различни видови ПАС - марихуана, екстази и др. Во 2008 година заради овие ризични однесувања Вајнхаус се соочила со серија здравствени компликации, меѓу кои и трајно оштетување на белите дробови кои биле закана за нејзиниот живот и за нејзината кариера. Вајнхаус поминала низ серија рехабилитации за зависност. Таа во периодот од 2006 до 2010 година не издала нов албум.

На 23 јули 2011 година најдена е мртва во својата куќа во Лондон.

84

Работен листвитни хјустон е американска поп-пејачка, актерка и поранешен модел. Родена е на 9 август 1963 година.

Со пеење почнала во црковниот хор на 11 години. Во 1985 година го издала својот прв албум со кој станала славна и кој своевремено бил прогласен за најпродаван деби-албум на жена-изведувач. Оттогаш има богата музичка кариера и се вбројува во најпознатите музичари во светот, а нејзината музика и албумите во најпродаваните во светот.

На почетокот на кариерата Хјустон била позната по своето примерно

однесување. Но, во деведесеттите години таа сè повеќе откажувала настапи, проби и концерти. Во јавноста почнало да се зборува дека користи ПАС со својот сопруг Боби Браун (исто така, светски познат музичар). Нејзината кариера полека почнала да згаснува, а таа постојано ги отфрлала обвинувањата за употребата на ПАС. За Хјустон најчесто се вели дека злоупотребува крек кокаин.

Во 2007 година се развела од Боби Браун. Во 2009 година во шоуто на Опра Винфри ја раскажала животната приказна за злоупотребата на ПАС и обидите за рехабилитација и поддршката и заложбите на нејзината мајка која се обидувала да ја спаси. Во интервјуто таа вели: „Не мислев на пеењето повеќе. Сосема го заборавив тој живот“.

Во 2010 година се обидела да се врати на музичката сцена со турнеја, но концертите не поминале добро. Критиките се од публиката која не била задоволна од гласовната изведба на Хјустон и лута на отсуствата од сцена по половина час и повеќе за време на концертот.

85

Работен лист1. што е тоа зависност?

а) Подолга употреба на ПАС.б) Потреба за повторно земање на одредена доза на ПАС за лицето да се чувствува добро или да избегне да се чувствува лошо.в) Копнеж по одредена ПАС.

2. зголемување на дозата на супстанцијата за да се добие истиот ефект се нарекува:

а) толеранција.б) предозирање.в) психичка зависност.

3. што е физичка зависност од злоупотреба на ПаС?

а) Телото реагира при обиди за престанување со употреба на ПАС.б) чувствување болка по целото тело.в) Потреба од поголема доза.

4. што е психолошка зависност при злоупотреба на ПаС?

а) Зголемување на дозата.б) Копнеж по супстанцијата.в) Секојдневна употреба на ПАС.

5. Кој орган трпи најголемо оштетување при долготрајна употреба на алкохол и хероин?

а) Кожата.б) Црниот дроб.в) Бубрезите.

6. Употребата на хероин не доведува до:

а) зголемување на сексуалната желба.б) оштетување на срцето и црниот дроб.в) ризик од зараза со хепатит Ц и ХиВ.

7. Пушењето марихуана може да доведе до:

а) проблеми со очите.б) подобрување на здравјето.в) рак на белите дробови.

Квиз ПрашаЊа

86

Работен лист8. долготрајната употреба на екстази доведува до сериозни:

а) оштетувања на мозокот.б) срцеви проблеми и болести.в) и двете.

9. Параноја или налудничави идеи се појавуваат при користење на:

а) кокаин.б) тутун.в) хероин.

10. долготрајната употреба на алкохол, марихуана, екстази, хероин и кокаин предизвикува:

а) депресија.б) еуфорија.в) не предизвикува психички растројства.

11. Оштетување на мозокот се јавува како резултат на долготрајно користење на:

а) стимулантните ПАС.б) екстази.в) сите видови ПАС.

12. што значи зборот „наркоманија“?

а) Зависност од наркотички средства.б) Болест. в) Погрешен збор со кој се означува користење ПАС.

87

Работен лист1. што е тоа зависност?

а) Подолга употреба на ПАС.б) Потреба за повторно земање на одредена доза на ПаС за лицето да се

чувствува добро или да избегне да се чувствува лошо.в) Копнеж по одредена ПАС.

Зависноста, како општ термин, претставува состојба во која се јавува силна потреба или зависност од нешто или од некого како поддршка, како услов за нормално функционирање или како услов да се преживее. Кога се зборува за зависност од ПАС, овој термин означува потреба за повторно земање на одредена доза на ПАС за лицето да се чувствува добро или да избегне да се чувствува лошо.

2. зголемување на дозата на супстанцијата за да се добие истиот ефект се нарекува:

а) толеранција.б) предозирање.в) психичка зависност.

Толеранција при користење ПАС значи дека корисникот има потреба да го зголеми количеството на супстанцијата за да го почувствува истиот ефект.

3. што е физичка зависност од злоупотреба на ПаС?

а) телото реагира при обиди за престанување со употреба на ПаС.б) чувствување болка по целото тело.в) Потреба од поголема доза.

Физичка зависност е состојба кога телото на корисникот на одредена ПАС реагира при обиди за престанување со употреба, при што се јавуваат симптоми на апстиненцијална криза: анксиозност, губење на телесната тежина, немир и несоница. Физичката зависност е предизвикана од ПАС и најмногу е нагласена при употреба на хероин.

4. што е психолошка зависност при злоупотреба на ПаС?

а) Зголемување на дозата.б) Копнеж по супстанцијата.в) Секојдневна употреба на ПАС.

Психолошка зависност е состојба кога корисникот копнее по супстанцијата, не се чувствува добро без неа и мисли дека не може да функционира без да ја земе. Психолошката зависност повеќе зависи од корисникот отколку од ПАС.

Квиз ОдгОвОри

88

Работен лист5. Кој орган трпи најголемо оштетување при долготрајна употреба на алкохол и

хероин?

а) Кожата.б) Црниот дроб.в) Бубрезите.

При долготрајна употреба на алкохол или хероин се јавуваат оштетувања на црниот дроб. При користење на овие две супстанции сериозни оштетувања трпи и мозокот. При користење хероин оштетувања трпи и срцето.

6. Употребата на хероин не доведува до:

а) зголемување на сексуалната желба.б) оштетување на срцето и црниот дроб.в) ризик од зараза со хепатит Ц и ХиВ.

Напротив, сексуалната желба се намалува како последица од употреба на хероин. Кај машките постои ризик од импотенција при долгорочна употреба. Употребата на хероин доведува до оштетување на срцето и црниот дроб и поради еден од начините на внесување во организмот - инјектирање (со нестерилен прибор) доведува до ризици од зараза со хепатит Ц, ХиВ и други (по крв) преносливи инфекции.

7. Пушењето марихуана може да доведе до:

а) проблеми со очите.б) подобрување на здравјето.в) рак на белите дробови.

Марихуаната содржи повеќе канцерогени материи од тутунот. Консумирањето на еден џоинт приближно е еднакво на седум испушени цигари со тутун.

8. долготрајната употреба на екстази доведува до сериозни:

а) оштетувања на мозокот.б) срцеви проблеми и болести.в) и двете.

Долготрајната употреба на екстази доведува и до оштетување на мозокот и до срцеви проблеми и болести.

9. Параноја или налудничави идеи се појавуваат при користење на:

а) кокаин.б) тутун.в) хероин.

Паранојата е карактеристична за некои ПАС - стимулатори на нервниот систем како кокаин и екстази, како и за халуциногените ПАС како марихуана и ЛСД, додека не се јавува при користење тутун или хероин.

89

Работен лист10. долготрајната употреба на алкохол, марихуана, екстази, хероин и кокаин

предизвикува:

а) депресија.б) еуфорија.в) не предизвикува психички растројства.

Краткорочно, сите ПАС предизвикуваат ефекти што првично му годат на корисникот. Депресијата е ефект што се јавува при долгорочна употреба, без оглед за која ПАС станува збор.

11. Оштетување на мозокот се јавува како резултат на долготрајно користење на:

а) стимулантните ПАС.б) екстази.в) сите видови ПаС.

Оштетувањето на одделни органи е карактеристично за одредени ПАС, на пример, алкохолот го оштетува црниот дроб, кокаинот срцето, но заедничко за сите ПАС е оштетувањето на мозокот како последица од долготрајно користење на која било ПАС.

12. што значи зборот „наркоманија“?

а) Зависност од наркотички средства.б) Болест. в) Погрешен збор со кој се означува користење ПаС.

Поимот „наркоманија“ е изведен од поимот „наркотик“ со кој во старата литература се означувале супстанциите што имаат опојни (наркотични) својства, но денес тој термин е напуштен и се користи во погрдна смисла на зборот за лицата кои злоупотребуваат ПАС и развиле зависност.

Зборот „наркоманија“ ги опфаќа само ПАС што имаат опијатско дејство и затоа не е соодветен да се користи во поширок контекст, бидејќи сите ПАС не се опијати.

Долгорочната злоупотреба на одредена ПАС води кон зависност и поради тоа терминот „зависност“ е прифатен како адекватен термин кога станува збор за долгорочна злоупотреба на ПАС.

90

Работен листнедОвршени реЧениЦи

1. Кога сум многу поспан/а брат ми постојано ме нуди со двојна доза кафе, но знам дека од тоа срцето ќе ми чука многу силно и рацете ќе ми се тресат. Затоа решавам: наместо за расонување да пијам кафе, јас ќе...

2. Мојата сестра ми вели: „Кога немаш доволно концентрација, пиј повеќе кафе“. Тогаш помислувам на несоницата што подоцна може да ми се јави од кафето и одлучувам: наместо за концентрација да се напијам кафе, јас ќе...

3. Секое утро пијам кафе за побрзо да се разбудам и да ми почне денот, но во последно време од него чувствувам мачнини и болки во стомакот. Затоа решив: наместо да пијам кафе за да се расонам, јас ќе...

4. Осамен/а сум, а ги гледам другите како пушат и разговараат пред кафулето отспротива. Посакувам да им се придружам, но не сакам да го вдишувам чадот од цигарите и да си ја замирисам облеката, па решавам: наместо да одам кај нив да се дружам, јас ќе...

5. Веќе два месеци немам запалено цигара. Скоро раскинав со момчето и тоа многу ме потресе, па си помислив дека една цигара малку ќе ме смири. Но, се сетив колку одвикнувањето беше тешко и решив: наместо стресот да го лечам со цигара, јас ќе...

6. Кога ми е здодевно обично пушам цигара и читам весник. Вчера прочитав дека никотинот ја нарушува работата на срцето и ги затнува крвнитe садови, па си помислив: наместо здодевноста да ја решавам со пушење цигари, отсега јас ќе...

7. Другар ми вели: „Ако сакаш набрзина да се релаксираш и многу-многу да не се секираш, испиј неколку чашки алкохол“. Но, знаејќи дека лесно може да се предозирам и да изгубам свест решив: наместо да се релаксирам со алкохол, подобро јас ќе...

8. На поканата што ја добив за журка пишуваше: „За добра забава задолжително понесете жесток алкохол“, но се сетив како на последната журка му се потсмевавме на другар ми кога пивна повеќе, па почна некоординирано да се движи и развлечено да зборува. Затоа решив: наместо да се забавувам со пиење алкохол, јас ќе...

9. На роденден сум кај најдобриот другар и друштвото ги полни чашите со алкохол за да се наздрави. Јас веќе неколку денови пијам лекарства за настинка и знам за опасностите од запаѓање во бесознание и смрт при комбинација не лековите со алкохол, па решив: наместо да наздравам со алкохол, јас ќе...

91

Работен лист10. Кога се враќам дома нервозен/на од училиште, мојата мајка ми нуди да се

напијам од нејзиниот дијазепам за да се смирам. Кога прочитав на упатството за лекот дека може да се навикнам на него и потоа да имам тешкотии да се откажам, решив: наместо да се смирувам со лек, јас ќе...

11. Баба ми знае да каже: „Ако толку се секираш за писмената, купи лексилиум и напиј се пред час, па да видиш како брзо ќе се смириш“. Знаејќи дека лексилиумот предизвикува поспаност и зависност ѝ велам дека: наместо да се смирувам со лексилиум, јас ќе...

12. Другар ми ме советува кога не можам да заспијам или сум во паника, да се напијам лексилиум и аналгин одеднаш и сè ќе ми помине. Но, некаде прочитав дека мешањето лекови може да предизвика од тешкотии во мислењето и движењето до смрт, па наместо да се смирувам и заспивам со лекови, јас ќе...

92

Работен листаргУменти ПрОтив тУтУн

изговор

Против

Пушењето прави да бидеш слаб/а.Сите што престануваат да пушат, ја зголемуваат телесната тежина.

Пушењето опушта.

Со Законот за пушење се ограничени правата на пушачите.

Кога пушиш цигара изгледаш повозрасен/на и помодерен/на.

Можам да престанам да пушам кога ќе посакам. Лесно е да се прекине со пушење. Цигарите не развиваат зависност.

Никој не ги тера непушачите да бидат во просторија во која се пуши.

93

Работен листизговор

Против

Пиењето алкохол стимулира.

Пиењето алкохол во зима е добро бидејќи го стоплува организмот.

Помала штета е да се напиеш една кригла пиво отколку една чашка ракија.

Ако жената испие исто количество алкохол колку и мажот, таа ќе биде исто толку пијана како и мажот.

Бремените жени може да пијат по една чашка алкохол неделно без да му наштетат на плодот.

Една чашка алкохол никому не му штети - ниту на возрасните, ниту на децата.

аргУменти ПрОтив аЛКОхОЛ

94

Работен листизговор

Против

Пушењето канабис предизвикува корисникот секогаш да се чувствува весело.

Пушењето канабис ја зголемува концентрацијата.

Консумирањето канабис не е штетно и не создава зависност.

Ако другарот проба нешто ново, нормално е да му се придружиш.Повеќе од половина тинејџери користат канабис.

Употребата на канабис треба да се легализира, како што е случај во многу земји.

има многу пострашни ПАС. Подобро канабис отколку друга ПАС.

аргУменти ПрОтив КанабиС (марихУана)

95

Работен листОдгОвОри на КОмиСијата

изговор

1. ___ Пушењето прави да бидеш слаб/а. Сите што престануваат да пушат, ја зголемуваат телесната тежина.

2. ___ Пушењето опушта.

3. ___ Со Законот за пушење се ограничени правата на пушачите.

4. ___ Кога пушиш цигара изгледаш повозрасен/на и помодерен/на.

5. ___ Можам да престанам да пушам кога ќе посакам. Лесно е да се прекине со пушење. Цигарите не развиваат зависност.

6. ___ Никој не ги тера непушачите да бидат во просторија во која се пуши.

7. ___ Пиењето алкохол стимулира.

8. ___ Пиењето алкохол во зима е добро бидејќи го стоплува организмот.

9. ___ Помала штета е да се напиеш една кригла пиво отколку една чашка ракија.

10. ___ Ако жената испие исто количество алкохол колку и мажот, таа ќе биде исто толку пијана како и мажот.

11. ___ Бремените жени може да пијат по една чашка алкохол неделно без да му наштетат на плодот.

12. ___ Една чашка алкохол никому не му штети - ниту на возрасните, ниту на децата.

13. ___ Пушењето канабис предизвикува корисникот секогаш да се чувствува весело.

14. ___ Пушењето канабис ја зголемува концентрацијата.

15. ___ Консумирањето канабис не е штетно и не создава зависност.

16. ___ Ако другарот проба нешто ново, нормално е да му се придружиш. Повеќе од половина тинејџери користат канабис.

17. ___ Употребата на канабис треба да се легализира, како што е случај во многу земји.

18. ___ има многу пострашни ПАС. Подобро канабис отколку друга ПАС.

96

Работен листПротив

а) Алкохолот го забавува или го смирува организмот, а не го стимулира. Тој може да доведе до намалување на координацијата и промена на личноста. исто така, ја намалува инхибицијата, па поради тоа човекот кој пие може да биде погласен, па дури и агресивен.

б) Една кригла пиво содржи исто толку алкохол колку што содржи и една чаша вино, ракија, џин, вотка или виски. Едно пиво од 0,33 литри = 1 чаша вино од 0,15 литри = 1 чаша џин, вотка или виски од 0,04 литри.

в) Пушењето канабис не ја зголемува концентрацијата. Употребата на канабис негативно влијае на деловите на мозокот што се одговорни за контролата на меморијата, вниманието и учењето. Доведува и до нарушени перцепции, намалена моторна координација и срцебиење.

г) Канабисот го засилува постоечкото расположение (оној што се чувствува среќен/на, станува уште посреќен/на, а оној што се чувствува депресивно, станува уште подепресивен/на).

д) Продавањето канабис е забрането во речиси сите држави во светот поради штетните последици за здравјето. Легализацијата на употребата на канабис не доведува до намалување на бројот на корисниците.

ѓ) Пушењето само по себе не доведува до слабеење. Некои луѓе кога престануваат да пушат цигари го заменуваат пушењето со поголемо внесување на висококалорична храна во устата (грицкање), поради потребата да стават цигара во уста.

е) Употребата на канабис може да доведе до психичка и блага физичка зависност. За психичка зависност станува збор кога корисникот на канабис копнее по супстанцијата и не се чувствува добро без неа. За физичка зависност, пак, станува збор кога телото на корисникот на канабис реагира при недостиг на супстанцијата во организмот со некои симптоми на оттргнување, како на пример: анксиозност, немир и несоница.

ж) Никотинот е стимуланс како и кофеинот. Тој ги забрзува функциите на телото и ја забрзува работата на срцето. Причината поради која луѓето мислат дека цигарата ги опушта е поради чинот на пушење - длабокото вдишување и постепеното издишување кога се пуши, а не поради цигарата. Постојат многу подобри начини за опуштање/релаксација што не му штетат на здравјето.

з) Не треба да се подлегнува на притисокот од другите. Продавањето, поседувањето и употребата на илегални дроги на јавни места, вклучувајќи го и канабисот, се казнува со закон. Стоењето цврсто на сопствениот став против ПАС говори за твојата доследност и принципиелност.

97

Работен листѕ) Во крвта на плодот има исто количество алкохол како и во крвта на бремената

жена. Пиењето алкохол за време на бременост може да има бројни штетни ефекти врз новороденчето, од ментална ретардација, абнормалности на органите и хиперактивност, сè до проблеми со учењето и проблеми во однесувањето.

и) Пушачите порано стареат (порано добиваат брчки околу очите и устата од непушачите). Со стеснувањето на крвните садови, цигарите го поттикнуваат целулитот. Цигарата не те прави да изгледаш позрело, ниту ти ја зголемува самодовербата.

ј) Со Законот за пушење се заштитува, пред сè, правото на здравје на непушачите. чадот од цигарата им штети на непушачите кои се наоѓаат во просторија каде што се пуши. Тоа е т.н. пасивно пушење. чадот содржи илјадници штетни хемикалии што придонесуваат за појава на астма, бронхитис, пневмонија, па дури и рак на белите дробови (што е најчесто кај пушачите). Особено треба да се внимава со децата уште од најрана возраст бидејќи нивните бели дробови се недоволно развиени.

к) Алкохолот ги шири крвните садови и со тоа побрзо се ослободува топлина од телото и на тој начин телото се лади. Ваквото излегување на топлината, лицето кое консумира алкохол го доживува како загревање на телото.

л) Жените стануваат попијани од мажите ако испијат исто количество алкохол колку и мажите. Така е затоа што во телото на жената има помало количество вода отколку во телото на мажот. Кога алкохолот ќе се измеша со телесните течности, внесеното количество алкохол е поконцентрирано во телото на жената отколку во телото на мажот. Затоа жената може побрзо да се опие од мажот. Зависноста од алкохол и останатите медицински проблеми, како што се оштетување на мозокот и црниот дроб, се развиваат побрзо кај жените отколку кај мажите.

љ) Сите пушачи мислат дека можат да престанат со пушењето кога ќе посакаат. Никотинот од цигарата предизвикува силна психичка зависност. Мал е бројот на пушачи кои успеале да престанат да пушат засекогаш. Голем дел од оние што престанале да пушат, по одредено време повторно се враќаат на пушењето.

м) Употребата на канабис, исто како и користењето на други ПАС, доведува до ризик од зависност. Најчесто лицата кои користат канабис ги игнорираат негативните ефекти што на почетокот не се толку видливи. Некои од долгорочните ефекти од употребата на канабис се: оштетување на органите за дишење, рак на белите дробови, застој во социо-емоционалниот развој, а има и поврзаност со појава на ментални болести/психички растројства како шизофренија, депресија и анксиозност.

98

Работен листн) Алкохолот многу повеќе им штети на децата и на младите отколку на

возрасните. Внесувањето алкохол во организмот на млада возраст влијае на растењето и развојот. човечкиот мозок се развива до 24-годишна возраст. Алкохолот го забавува развојот на мозокот и влијае врз развојот на личноста. Алкохолот влијае и на количеството на хормони во телото и може да влијае на развојот на коските и мускулите за време на пубертетот.

њ) Многу често околностите ги тераат непушачите да бидат во иста просторија со пушачите (заедно работат, заедно излегуваат...), но и тоа дека во нашата култура се смета за несоодветно на некој пушач да му кажеш дека неговото пушење ти пречи. Пушењето на јавни места е забрането за да се заштити и здравјето на непушачите, кои кога го вдишуваат чадот од цигарите подеднакво се погодени од истите заболувања од кои страдаат и пушачите (болести на срцето и белите дробови).

99

Работен листизговор Против

1. ѓ)

2. ж)

3. ј)

4. и)

5. љ)

6. њ)

7. а)

8. к)

9. б)

10. л)

11. ѕ)

12. н)

13. г)

14. в)

15. е)

16. з)

17. д)

18. м)

тОЧни ОдгОвОри

100

Работен листмОтиви за ПОЧнУваЊе СО УПОтреба на ПаС

да Се ПрОба нештО нОвО

да Се еКСПериментира СО нештО забранетО

да Се биде деЛ Од грУПа

да Се ОПУшти и ПријатнО да Се ЧУвСтвУва

вО мОментОт

да Се ПривЛеЧе внимание на Себе

да Се избегне СООЧУваЊе СО неКОј навидУм нерешЛив

ПрОбЛем

да Се идентиФиКУва СО неКОј идОЛ иЛи мОдеЛ

да Се згОЛеми СамОдОвербата

да Се надмине здОдевнОСта

101

Работен листКартиЧКи СО брОеви

1 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 51 2 3 4 5

102

Работен листПриКазни за враЌаЊе назад

Приказна 1

Сашо има 20 години и живее со родителите во зграда. Тој заврши средно училиште, но не се запиша на факултет како повеќето со кои дотогаш учеше. Се надеваше дека наскоро ќе најде работа со која ќе може да живее независно од своите родители. Се обиде неколку пати, но не успеа да се вработи. Сега веќе не се ни обидува нешто да смени во својот живот и сè повеќе дозволува да го обземе чувство на безнадежност.

многу пријатели веќе го напуштија, бидејќи им бараше пари за хероин со изговор дека му требаат поради лечење на еден од родителите. Се дружи со тесен круг пријатели на кои единствена мисла им е како да ја набават потребната доза хероин за да се помине денот.

Откога родителите дознаа дека Сашо користи дрога, почнаа да ја префрлаат вината еден на друг, а не можејќи сами да се справат со проблемот - почнаа и тие „да дигаат раце“ од Сашо. Во меѓувреме, тој веќе стана зависник од хероин, од дома продава што ќе стигне, а мајка му изгуби работа кога се дозна за синот.

Соседите брзо дознаа еден од друг за Сашо, па престанаа да зборуваат со кој било од ова семејство. Еден ден некој на нивната врата напишал со големи букви: „џанКер“.

Родителите го запишаа Сашо на листата за чекање за третман во Центарот за зависности и тој чека повеќе од пет месеци да го повикаат - има многу пред него.

Приказна 2

Бурхан само што го заврши средното стручно образование и веднаш доби покана од еден работодавец да почне да работи во неговата работилница за изработка на мебел на периферијата на градот. Тој е одличен познавач на својот занает, но има една дамка од своето минато што како товар ја влече цело време - во средношколските денови имаше употребувано канабис. Сè почна бидејќи подолго време се интересираше како тоа ќе дејствува врз него. Но, по некое време реши да престане и успеа некако да излезе од тој круг.

Еден ден неговиот работодавец отиде да склучува зделка со еден бизнисмен кој живее во истата улица каде што живее и Бурхан, па во разговорот со него, многу го фалеше својот вработен.

Но, во еден момент, работодавецот многу се изненади од едно ново сознание - дозна за минатото на Бурхан. Беше шокиран зашто единствено што знаеше тој дотогаш за него е дека е одличен и одговорен работник. Се загрижи за имиџот и за профитот на својата фирма, па уште следниот ден му даде отказ. Бурхан се обидуваше да му каже дека тоа е дел од неговото минато и оти веќе нема никаков контакт со дрогата, но работодавецот не сакаше воопшто да го ислуша.

Сега Бурхан бара работа во некое кафуле или продавница, но никој не сака да го прими затоа што сите во околината дознаа за настанот и за неговото минато.

103

Работен листПриказна 3

Сунита е средношколка од познато семејство во градот. На забави обично многу пие бидејќи мисли дека така покажува колку е модерна. Скоро беше на една забава, но овој пат претера со пиењето. Не само што самата пиеше, туку постојано им налеваше и на другарките и ги поттикнуваше да пијат. Многу ѝ се слоши и друштвото ја однесе во итната медицинска помош поради алкохолно труење.

Ова не ѝ беше првпат да се опие, но не до овој степен. По медицинската интервенција лекарите ја оставија долго време сама во собата без да ја посетат и без да ѝ дадат какво било објаснување за нејзината состојба.

По неколку денови Сунита се врати на училиште. Поминувајќи низ училишниот ходник таа забележа група девојки како почнаа нешто да шушкаат меѓу себе. Подоцна истиот ден и наставничката по мајчин јазик, која беше одговорна за подготвување на драмата за училишната приредба, ја повика и ѝ рече дека нема потреба повеќе да доаѓа на пробите, иако добро глумеше.

Приказна 4

Рина е ученичка во четврти клас. Претходната година татко ѝ остана без работа, а работното место на мајка ѝ е крајно несигурно. Дома почнаа да се судираат со многу егзистенцијални тешкотии, што нејзе тешко ѝ паѓаше, па посака да побегне од реалноста. Почна да користи канабис.

Почна сѐ повеќе да отсуствува од часовите. Користеше разни изговори дека била болна, некој од семејството бил во болница, морала да оди на снимање и др. и успехот по многу предмети почна значително да ѝ се намалува. Наставничкиот совет реши да ѝ го намали поведението.

Наскоро и другарките почнаа да ја избегнуваат бидејќи се слушаа шпекулации дека почнала да употребува канабис. Нејзината најдобра другарка ѝ кажа дека нивното пријателство е завршено.

Овие шпекулации дојдоа и до нејзиниот класен раководител. Еден ден тој ѝ ја провери чантата; во неа пронајде чудна цигара - „џоинт“. Многу се изненади и почна да упатува разни погрдни зборови кон Рина, а случајот веднаш го пријави и кај директорката на училиштето.

иако првите две години таа беше добра ученичка, училиштето донесе одлука за нејзино исклучување поради носење дрога во објектот и поради лошиот пример што таа го дава на останатите ученици.

104

Работен листПриказна 5

Маја е средношколка во втора година. Сите пушеа цигари во нејзиното друштво, освен таа - нејзе и чадот ѝ пречеше. Поради тоа таа често служеше за потсмев, што крајно ја погодуваше бидејќи и онака се чувствуваше несигурна во себе. Ѝ велеа дека треба да почне, па ќе се навикне на тоа.

Конечно реши да преземе нешто и да изгледа „посериозно“. Вечерта излезе и пушеше една по друга цигара. Сите беа многу изненадени, но ја храбреа да продолжи велејќи ѝ дека, еве, конечно и таа да биде „како сите други“.

Една по друга цигара, па наеднаш многу ѝ се слоши - срцето почна силно да ѝ бие, да повраќа, имаше големи проблеми со дишењето, силна главоболка и грчење на целото тело. Сите од друштвото се уплашија и не знаеја како да ѝ помогнат. Повикаа брза помош. Се покажа дека добила никотинско труење.

105

Работен листтабеЛа за враЌаЊе назадС

тапк

и на

зад

При

чини

од

лице

тоП

ричи

ни о

д од

несу

вањ

ето/

усло

вите

на

окол

инат

а

(сем

ејст

во, с

осед

и,

друш

тво,

учи

лиш

те, л

екар

и,

мед

ицин

ска

уста

нова

...)

мож

ни п

осле

дици

за

лиц

ето

и за

ок

олин

ата

во

идни

на

загр

озен

и чо

веко

ви

прав

а

вкуп

ност

апки

на

зад:

1. П

раво

на

обра

зова

ние

2. П

раво

на

рабо

та

3. П

раво

на

квал

итет

на

здра

вств

ена

заш

тита

4.

Пра

во н

а со

одве

тен

жив

отен

ста

ндар

д5.

Пра

во н

а ед

накв

ост

и не

диск

рим

инац

ија

6. П

раво

на

прив

атно

ст7.

Пра

во н

а уч

еств

о во

ак

тивн

ости

8. П

раво

да

се и

скаж

е со

пств

енот

о м

исле

ње

и то

а да

би

де с

луш

нато

106

Работен листнедОвршена ПриКазна

Сара е девојка која се враќа да живее во малото место во кое живеела до десеттата година. Сега има 17 години и е среќна што повторно е во родното место, но и возбудена што може да го види момчето кое ѝ било најдобар другар и со кого пораснале заедно.

Наскоро се среќаваат и се прегрнуваат. Меѓусебно си раскажуваат што им се случувало во годините додека биле одделени. Почнуваат да се гледаат секој ден и нивното дружење станува сѐ поинтензивно.

Еден ден Сара му открива дека почнала да користи ПАС и го прашува дали би се дружеле и понатаму по ова сознание. Тој вели дека тоа не му пречи и оти сака да продолжат да се дружат бидејќи чувствува и нешто повеќе за неа. Сара е среќна поради тоа и му открива дека и таа го чувствува истото за него. Му ветува дека поради нивната љубов и заедничките планови за во иднина, ќе се обиде да се одвикне од земањето ПАС.

Но, по пет месеци од нивната врска Сара и понатаму користи ПАС. Никако не ѝ успева да се откаже. Уште повеќе, почнува и од него да бара да проба ПАС со што ќе ја докаже љубовта кон неа. Тој е многу вознемирен заради ова и сака да се спротивстави.

107

Работен листКажува дека лошо се чувствува кога некој го тера да

прави нешто што не сака.

Кажува дека ќе мора да ја прекинат

врската доколку продолжи да го принудува на

нешто што не сака.

јасно и гласно одбива да земе ПаС гледајќи ја во очи.

Одбива да земе ПаС без да ја

обвинува.

Укажува на можните ризици и последици за него

доколку го направи тоа што таа го тера.

Кажува дека има други начини на кои може да се

покаже љубов, а без да се наштети на

здравјето.

ја напушта ситуацијата

користејќи разумен изговор.

го игнорира нејзиното барање и

ја менува темата.

бара совет од возрасен во кој има

доверба.

наЧини на СПрОтивСтавУваЊе

108

Работен листСитУаЦии на КОриСнО и штетнО тераЊе

1. Ме тераат да играм фудбал во слободно време.

2. Ме тераат да пијам кафе на секое седнување во друштво.

1. Ме тераат да пијам кафе на секое седнување во друштво.

2. Ме тераат да јадам овошје.

1. Ме тераат да јадам овошје.

2. Ме тераат да пушам цигари.

1. Ме тераат да пушам цигари.

2. Ме тераат да јадам зеленчук.

1. Ме тераат да јадам зеленчук.

2. Ме тераат да им дадам 500 ден. за да си купат екстази.

1. Ме тераат да им дадам 500 ден. за да си купат екстази.

2. Ме тераат да носам забни протези.

1. Ме тераат да носам забни протези.

2. Ме тераат да ја земам здравствената книшка од баба ми за рецепти.

1. Ме тераат да ја земам здравствената книшка од баба ми за рецепти.

2. Ме тераат да се туширам секој ден.

1. Ме тераат да се туширам секој ден.

2. Ме тераат да пијам „Ред бул“ за енергија.

1. Ме тераат да пијам „Ред бул“ за енергија.

2. Ме тераат да ја средувам собата секој ден.

109

Работен лист1. Ме тераат да ја средувам собата секој ден.

2. Ме тераат да пијам и кога треба да возам.

1. Ме тераат да пијам и кога треба да возам.

2. Ме тераат да учам кога не ми се учи.

1. Ме тераат да учам кога не ми се учи.

2. Ме тераат да влезам во автомобил кога знам дека возачот е пијан.

1. Ме тераат да влезам во автомобил кога знам дека возачот е пијан.

2. Ме тераат да престанам да го користам компјутерот само за игри.

1. Ме тераат да престанам да го користам компјутерот само за игри.

2. Ме тераат да пијам дијазепам со алкохол.

1. Ме тераат да пијам дијазепам со алкохол.

2. Ме тераат секој ден да купувам леб и млеко.

1. Ме тераат секој ден да купувам леб и млеко.

2. Ме тераат да купам алкохол за забавата кај мене.

1. Ме тераат да купам алкохол за забавата кај мене.

2. Ме тераат да го фрлам ѓубрето од дома.

1. Ме тераат да го фрлам ѓубрето од дома.

2. Ме тераат да „шверцувам“ алкохол на екскурзија.

1. Ме тераат да „шверцувам“ алкохол на екскурзија.

2. Ме тераат навечер да се вратам дома пред полноќ.

110

Работен лист1. Ме тераат навечер да се вратам дома пред полноќ.

2. Ме тераат да им дозволам да пушат канабис кај мене дома.

1. Ме тераат да им дозволам да пушат канабис кај мене дома.

2. Ме тераат да носам кондом со себе ако сакам да имам секс.

1. Ме тераат да носам кондом со себе ако сакам да имам секс.

2. Ме тераат да „висам“ надвор заедно со другите додека тие пушат.

1. Ме тераат да „висам“ надвор заедно со другите додека тие пушат.

2. Ме тераат сам/а да си правам сендвичи.

1. Ме тераат сам/а да си правам сендвичи.

2. Ме тераат да се напијам лексилиум пред писмена работа.

1. Ме тераат да се напијам лексилиум пред писмена работа.

2. Ме тераат да ги читам лектирите.

1. Ме тераат да ги читам лектирите.

2. Ме тераат да кријам канабис кај мене во чанта.

1. Ме тераат да кријам канабис кај мене во чанта.

2. Ме тераат да одам на еколошки акции.

1. Ме тераат да одам на еколошки акции.

2. Ме тераат да запалам цигара, иако веќе две недели не пушам.

1. Ме тераат да запалам цигара, иако веќе две недели не пушам.

2. Ме тераат да ги мијам забите по секој оброк.

111

Работен лист1. Ме тераат да ги мијам забите по секој оброк.

2. Ме тераат да пробам канабис.

1. Ме тераат да пробам канабис.

2. Ме тераат да одам на курс по англиски јазик.

1. Ме тераат да одам на курс по англиски јазик.

2. Ме тераат на журката да се напијам екстази.

1. Ме тераат на журката да се напијам екстази.

2. Ме тераат да станувам рано и за викенди за да помогнам дома.

1. Ме тераат да станувам рано и за викенди за да помогнам дома.

2. Ме тераат да пијам пиво и текила на „екс“.

1. Ме тераат да пијам пиво и текила на „екс“.

2. Ме тераат да играм фудбал во слободно време.

112

Работен листЛиСта на механизми за ОдбиваЊе

1. иГНОРиРАЈ ГО БАРАЊЕТО и СМЕНи ЈА ТЕМАТА!

2. ПРЕДЛОЖи ДА ПРАВиТЕ НЕШТО СО ШТО СиТЕ ЌЕ СЕ чУВСТВУВАТЕ КОМОТНО!

3. УКАЖи НА РиЗиЦиТЕ и ПОСЛЕДиЦиТЕ ОД КОРиСТЕЊЕ ПАС!

4. НАПУШТи ЈА СиТУАЦиЈАТА, КОРиСТЕЈЌи РАЗУМЕН иЗГОВОР!

5. КАЖи ДЕКА ЌЕ МОРА ДА ЈА ПРЕКиНЕШ ВРСКАТА ДОКОЛКУ ПРОДОЛЖи ПРиНУДУВАЊЕТО НА НЕШТО ШТО НЕ САКАШ!

6. КАЖи ДЕКА иМА ДРУГи НАчиНи НА КОи МОЖЕ ДА СЕ ЗАБАВУВАТЕ, А БЕЗ ДА СЕ НАШТЕТи НА ЗДРАВЈЕТО!

7. КАЖи ДЕКА НЕ САКАШ ДА БиДЕШ ПРиТиСНАТ/А и ДЕКА САКАШ ДА НАПРАВиШ СОПСТВЕН иЗБОР!

8. иЗБЕГНи ЈА СиТУАЦиЈАТА, ПРАВЕЈЌи ШЕГА!

9. ОДБи БЕЗ ДА СЕ ПРАВиШ ВАЖЕН/НА КАКО Си ПОПАМЕТЕН/НА!

10. ЈАСНО и ГЛАСНО ОДБиЈ ДА ЗЕМЕШ ПАС, ГЛЕДАЈЌи ГО/ЈА ВО Очи!

11. КАЖи ДЕКА ЛОШО СЕ чУВСТВУВАШ КОГА ТЕ ТЕРА ДА ПРАВиШ НЕШТО ШТО НЕ САКАШ!

12. ОДБиЈ ДА ЗЕМЕШ ПАС БЕЗ ДА ОБВиНУВАШ!

1. иГНОРиРАЈ ГО БАРАЊЕТО и СМЕНи ЈА ТЕМАТА!

2. ПРЕДЛОЖи ДА ПРАВиТЕ НЕШТО СО ШТО СиТЕ ЌЕ СЕ чУВСТВУВАТЕ КОМОТНО!

3. УКАЖи НА РиЗиЦиТЕ и ПОСЛЕДиЦиТЕ ОД КОРиСТЕЊЕ ПАС!

4. НАПУШТи ЈА СиТУАЦиЈАТА КОРиСТЕЈЌи РАЗУМЕН иЗГОВОР!

5. КАЖи ДЕКА ЌЕ МОРА ДА ЈА ПРЕКиНЕШ ВРСКАТА ДОКОЛКУ ПРОДОЛЖи ПРиНУДУВАЊЕТО НА НЕШТО ШТО НЕ САКАШ!

6. КАЖи ДЕКА иМА ДРУГи НАчиНи НА КОи МОЖЕ ДА СЕ ЗАБАВУВАТЕ, А БЕЗ ДА СЕ НАШТЕТи НА ЗДРАВЈЕТО!

7. КАЖи ДЕКА НЕ САКАШ ДА БиДЕШ ПРиТиСНАТ/А и ДЕКА САКАШ ДА НАПРАВиШ СОПСТВЕН иЗБОР!

8. иЗБЕГНи ЈА СиТУАЦиЈАТА ПРАВЕЈЌи ШЕГА!

9. ОДБи БЕЗ ДА СЕ ПРАВиШ ВАЖЕН/НА КАКО Си ПОПАМЕТЕН/НА!

10. ЈАСНО и ГЛАСНО ОДБиЈ ДА ЗЕМЕШ ПАС, ГЛЕДАЈЌи ГО/ЈА ВО Очи!

11. КАЖи ДЕКА ЛОШО СЕ чУВСТВУВАШ КОГА ТЕ ТЕРА ДА ПРАВиШ НЕШТО ШТО НЕ САКАШ!

12. ОДБиЈ ДА ЗЕМЕШ ПАС БЕЗ ДА ОБВиНУВАШ!

113

Работен листПиСмО дО редаКЦијата

Писмо бр. 1

Драга Нина,

Јас сум момче како и сите други во мојата генерација. Имам 17 години. Во последно време се дружам со неколку пријатели со кои супер се забавуваме.

Минатиот викенд се најдов во една непријатна ситуација. Бевме излезени на концерт на група што многу ни се допаѓа. Пред да одиме, бевме договорени да се најдеме на одредено место. Дојдоа другарите, а со себе носеа и неколку таблети екстази. Еден од нив рече: „Земете по една за да бидеме во топ-форма!“. Сите зедоа по една таблета, па зедов и јас. Потоа отидовме на концертот. Таа ноќ играв како никогаш досега, имав голема енергија и срцето многу силно ми чукаше.

Но, следниот ден бев речиси болен, чувствував некоја празнина околу мене и сѐ ми беше тажно и празно. Другарите ми се јавија да одиме повторно на некоја забава. Им реков дека не ми е добро и не отидов. Едниот од нив ми рече: „Вчера добро се изнаскокавме, а? Имаме ’енергија’ со нас и за оваа забава!“ Јас се насмеав, но...

Мене тоа не ми се допаѓа, но како да им кажам без да бидам исмеан и отфрлен од пријателите?

Очекувам совет...

17-ка

механизам за одбивање: Укажи на ризиците и последиците од користење ПаС!

Здраво 17-ка,Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

114

Работен листПисмо бр. 1







17-ка

механизам за одбивање: Одби да земеш ПаС без да обвинуваш!


_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

115








17-ка

механизам за одбивање: Кажи дека има други начини на кои може да се забавувате, а без да се наштети на здравјето!


_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

116



Имам еден проблем, дилема. Веќе неколку месеци сум во врска со едно момче во кое сум многу вљубена. Сè е супер во нашата врска, се сакаме, си веруваме, се забавуваме.

Единствено нешто што ме мачи е тоа што тој пуши канабис (марихуана) и тоа секогаш кога ќе излеземе во град. Кога му кажав дека тоа не ми се допаѓа, тој не ме сфати сериозно и ја заврти работата на шега. Една вечер дури почна и да ми раскажува како во тоа нема ништо лошо, само придонесува да се чувствува опуштено и често да се смее. Ми рече дека и јас треба да пробам, но не инсистираше. Се уплашив да не продолжи да ме убедува, па да се скараме и таа вечер си заминав порано дома.

Но, она што го избегнав таа вечер, ме очекуваше секое наредно излегување. Тој е упорен во настојувањето да пробам и да му правам друштво секогаш кога тој пуши. Вели дека ако на ова се согласам, ќе имаме совршена врска.

И јас посакувам совршена врска. Него многу го сакам, одвај чекам да го видам, но знам што ме очекува. Како да се справам со ситуацијата без да го изгубам момчето?

Ти благодарам,

Вљубена

механизам за одбивање: јасно и гласно одбиј да земеш ПаС, гледајќи го во очи!

Здраво Вљубена,

Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

117

Работен листПисмо бр. 2Драга Нина,Имам еден проблем, дилема. Веќе неколку месеци сум во врска со едно момче во кое сум многу вљубена. Сè е супер во нашата врска, се сакаме, си веруваме, се забавуваме.Единствено нешто што ме мачи е тоа што тој пуши канабис (марихуана) и тоа секогаш кога ќе излеземе во град. Кога му кажав дека тоа не ми се допаѓа, тој не ме сфати сериозно и ја заврти работата на шега. Една вечер дури почна и да ми раскажува како во тоа нема ништо лошо, само придонесува да се чувствува опуштено и често да се смее. Ми рече дека и јас треба да пробам, но не инсистираше. Се уплашив да не продолжи да ме убедува, па да се скараме и таа вечер си заминав порано дома.Но, она што го избегнав таа вечер, ме очекуваше секое наредно излегување. Тој е упорен во настојувањето да пробам и да му правам друштво секогаш кога тој пуши. Вели дека ако на ова се согласам, ќе имаме совршена врска.И јас посакувам совршена врска. Него многу го сакам, одвај чекам да го видам, но знам што ме очекува. Како да се справам со ситуацијата без да го изгубам момчето?Ти благодарам,Вљубена

механизам за одбивање: Кажи дека лошо се чувствуваш кога те тера да правиш нешто што не сакаш!Здраво Вљубена,Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

118

Работен листПисмо бр. 2Драга Нина,Имам еден проблем, дилема. Веќе неколку месеци сум во врска со едно момче во кое сум многу вљубена. Сè е супер во нашата врска, се сакаме, си веруваме, се забавуваме.Единствено нешто што ме мачи е тоа што тој пуши канабис (марихуана) и тоа секогаш кога ќе излеземе во град. Кога му кажав дека тоа не ми се допаѓа, тој не ме сфати сериозно и ја заврти работата на шега. Една вечер дури почна и да ми раскажува како во тоа нема ништо лошо, само придонесува да се чувствува опуштено и често да се смее. Ми рече дека и јас треба да пробам, но не инсистираше. Се уплашив да не продолжи да ме убедува, па да се скараме и таа вечер си заминав порано дома.Но, она што го избегнав таа вечер, ме очекуваше секое наредно излегување. Тој е упорен во настојувањето да пробам и да му правам друштво секогаш кога тој пуши. Вели дека ако на ова се согласам, ќе имаме совршена врска.И јас посакувам совршена врска. Него многу го сакам, одвај чекам да го видам, но знам што ме очекува. Како да се справам со ситуацијата без да го изгубам момчето?Ти благодарам,Вљубена

механизам за одбивање: Кажи дека ќе мораш да ја прекинеш врската доколку продолжи принудувањето на нешто што не сакаш!Здраво Вљубена,Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

119



Учам во средно училиште, втора година сум. Многу сум темпераментна, духовита и сакам да се дружам. Можам и знам да се забавувам и без да пијам алкохол.

Но, тоа не е така со моите врсници. Повеќето пијат алкохол, па дури и се опиваат за време на викенд. Ова е случај и со моите најдобри другарки. Кога излегуваме, и тие пијат алкохол. Велат, за подобро да се опуштат.

Неколку пати се обидов да им докажам дека алкохолот не е неопходен за добра забава, но тие не се согласуваат. Велат дека така зборувам зашто не сум пробала и дека не знам што пропуштам. Дури почнаа и да ме убедуваат дека мора да почнам и јас да пијам. Чувствувам дека почнуваат и да ме игнорираат.

Наредната недела сите сме поканети на роденденска забава. Нетрпеливо го чекам тој ден, но помислувам на притисокот од другарките да се напијам барем една пијачка. Како да го одбранам мојот став, а да не го расипам другарството?

Поздрав4е,

П4ели4ка

механизам за одбивање: избегни ја ситуацијата правејќи шега!

Здраво П4ели4ка,

Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

120







Поздрав4е,

П4ели4ка

механизам за одбивање: напушти ја ситуацијата користејќи разумен изговор!


Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

121







Поздрав4е,

П4ели4ка

механизам за одбивање: Кажи дека не сакаш да бидеш притисната и дека сакаш да направиш сопствен избор!


Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

122



Имам 15 години и никогаш не сум пробал цигари. Пушењето досега за мене воопшто не беше предизвик. Не ни помислував да запалам цигара.

Оваа година се запишав во ново училиште. Многу се трудев да се здружам со новите другари во класот. Тамам кога мислев дека успеав да бидам прифатен, сфатив дека имам проблем. На почетокот сите заедно се дружевме за време на одморите, но во последно време тројца од нив, во чиешто друштво најмногу сакам да бидам, почнаа да се издвојуваат.

Разбрав дека имаат скришно место во дворот каде што пушат цигари. Ми кажаа дека тие се дружат само со пушачи и дека може да им се придружам само ако и јас пушам со нив. Еден ден им се придружив, тие ме натераа да пробам, но толку многу се закашлав што сите ми се смееја, а и воопшто не ми се допадна.

Сакам да продолжам да се дружам со нив. Не ми пречи што тие пушат, но не сакам и јас да го правам тоа.

Ве молам за совет!

ХХХ23

механизам за одбивање: Предложи да правите нешто со што сите ќе се чувствувате комотно!

Здраво ХХХ23,

Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

123




Оваа година се запишав во ново училиште. Многу се трудев да се здружам со новите другари во класот. Тамам кога мислев дека успеав да бидам прифатен, сфатив дека имам проблем. На почетокот сите заедно се дружевме за време на одморите, но во последно врем, тројца од нив, во чиешто друштво најмногу сакам да бидам, почнаа да се издвојуваат.




ХХХ23

механизам за одбивање: Одбиј без да се правиш важен како си попаметен!


Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

124




Оваа година се запишав во ново училиште. Многу се трудев да се здружам со новите другари во класот. Тамам кога мислев дека успеав да бидам прифатен, сфатив дека имам проблем. На почетокот сите заедно се дружевме за време на одморите, но во последно време тројца од нив, во чиешто друштво најмногу сакам да бидам, почнаа да се издвојуваат.




ХХХ23

механизам за одбивање: игнорирај го барањето и смени ја темата!


Те советувам ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Твоја Нина

125

Работен листОПиС на СитУаЦија

Училишните часови тукушто завршија. Се упатувам кон дома.

Одеднаш по патот среќавам некои одамна познати лица. Тоа се луѓето кои ги запознав на една забава каде што првпат пробав ПАС.

Пред некој ден слушнав дека тие повторно организираат забава на која инсистираат и јас да дојдам. Ситуацијата е напната и сакам да ги одминам без повторно да западнам во искушение, од кое знам дека ќе трпам последици од кои тешко се извлеков минатиот пат.

Додека продолжувам по патот, во мислите ми надоаѓаат пораките на охрабрување што одвреме-навреме ги слушам од луѓето во моето опкружување (пораките следат во глумењето на ситуацијата).

126

Работен листПОраКи за ПОддршКа

1. Ти благодарам што не ме издаде пред мама и тато и што ми помогна да ги средам работите пред да ме откријат. инаку, ќе настрадав!

2. Ти најдобро ме разбираш. Во секое време може да ти се обратам и да знам дека кажаното ќе остане меѓу нас. За истото може да сметаш на мене.

3. Многу ми значи што не одбиваш да тркнеш до продавница кога нешто ќе ни снема дома. Што би правела без тебе?

4. Злато на тато! Без тебе ни светилка дома не би можел да сменам!

5. Многу си забавен/на во друштво! Секогаш кога излегуваме заедно, знам дека добро ќе си поминам.

6. На наставнички совет професорката по англиски јазик пред сите рече дека си меѓу најдобрите. Не би ме зачудило ако те предложи за учество во летниот камп.

7. Многу ти благодарам што навреме успеа да ги раздвоиш учениците што се степаа во дворот. Така ни помогна да спречиме голем скандал за училиштето.

8. На минатиот ракометен натпревар беше одличен/на! Оваа година многу си потребен/на во екипата за да го повториме успехот од лани.

9. Крвната слика ти е многу подобрена! Само продолжи со спортувањето и ваквиот начин на исхрана, па ќе станеш здрав/а како дрен!

10. Ќе ти испратам порака да се пријавиш за новите креативни работилници што ги организираме во фото-клубот. Минатиот пат супер поминаа твоите фотографии!

127

Работен листнеЛегаЛни СитУаЦии

Ситуација 1

Сејхан, која е втора година на факултет, кај себе дома го има собрано целото друштво и притоа некои се малолетни, а некои полнолетни. Се пуши џоинт (марихуана), ама Сејхан не сака да пуши. Одеднаш некој ѕвони на вратата. Влегува полиција токму во моментот кога нејзиниот колега (врсник) Блерим го подава запалениот џоинт на неговиот малолетен брат.


Околу 21 часот целото друштво се собира во паркот наместо да оди во дискотека. Секој донел алкохол од дома за излегувањето да биде поевтино. Сите пијат, зборуваат, се шегуваат. Околу 23 часот повеќето веќе се многу пијани. Стануваат сѐ погласни и погласни, некој се смее, друг пее, трети се караат и скокаат по клупите. Доаѓа полиција. Почнува да бара лична карта на секој од нив - некои имаат, а некои не бидејќи се малолетни.


Во домашна атмосфера, таткото му вели на синот Елвис, кој е малолетен: „Оди до продавница да купиш цигари и црвено вино, па да седнеме да ручаме“. Елвис го послушува. Продавачот во продавницата малку се замислува, но му го дава тоа што го бара, зашто го познава семејството. Ниту продавачот, ниту Елвис не помислија дека оној што чека ред за купување по Елвис, всушност, е инспектор од пазарната инспекција.


По извршен претрес во дискотека, полицаец кај Мелек, која има 19 години, наоѓа три таблети екстази и ја носи во полициска станица. Набрзо по неа, полицаецот ја фаќа и Лиле, која е малолетна, како зема таблета екстази, па и таа е однесена во полициска станица. Таму се повикуваат да дојдат и родителите на Лиле.

128

Работен листКАЗНА КАЗНА КАЗНА

ЗАТВОР ЗАТВОР ЗАТВОР

ПАРИ ПАРИ ПАРИ

КартиЧКи за Казни

129


Односи со другите

Програмска тема III: ОднОСи СО дрУгите

130

Работен листизјави за мОЌ

АКО ЈА ДЕЛиШ МОЌТА СО НЕКОГО, СТАНУВАШ ПОМАЛКУ МОЌЕН/НА.

АКО НЕМАШ НЕКАКВА ПОЗиЦиЈА, НЕМАШ

НиКАКВА МОЌ.

АКО Си МОЌЕН/НА, НЕ МОРА СО НиКОГО ДА СЕ КОНСУЛТиРАШ ПРи ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКи.

ДО МОЌ МОЖЕ ДА ДОЈДЕШ САМО АКО НЕКОЈ Ти ЈА ДАДЕ.

131

Работен листЗА ДА БиДЕШ МОЌЕН/НА,

ДРУГиТЕ ТРЕБА ДА Ти СЕ ПЛАШАТ.

ЗА ДА иМАШ МОЌ, МОРА ДА иМАШ и АВТОРиТЕТ.

КОГА НЕКОЈ Ти НАРЕДУВА ОД ПОЗиЦиЈА НА МОЌ, НАЈДОБРО

Е ДА ГО ПОСЛУШАШ.

КОЛКУ ПОВЕЌЕ ЗНАМ, ТОЛКУ СУМ ПОМОЌЕН/НА.

132

Работен листЛУЃЕТО СО ПОГОЛЕМА

МОЌ, НОСАТ и ПОГОЛЕМА ОДГОВОРНОСТ.

МОЌТА Ги РАСиПУВА ЛУЃЕТО.

ПОДОБРО ДА КОНТРОЛиРАШ ОТКОЛКУ

ДА ТЕ КОНТРОЛиРААТ.

САМО ОДБРАНи ЛУЃЕ МОЖЕ ДА ПОСЕДУВААТ МОЌ.

133

Работен листУчЕНиЦиТЕ НЕ СЕ ДОВОЛНО МОЌНи ЗА РЕАЛиЗиРАЊЕ НА

СОПСТВЕНиТЕ иНТЕРЕСи.

УчЕНиЦиТЕ СЕ ПОМАЛКУ МОЌНи ОД ПРОФЕСОРиТЕ.

БЕЗ РАЗЛиКА ДАЛи СЕ ВО ПРАВО иЛи НЕ,

РОДиТЕЛиТЕ ТРЕБА СЕКОГАШ ДА СЕ СЛУШААТ.

ДОБАР РОДиТЕЛ Е ТОЈ ШТО МУ ДАВА ПОТПОЛНА СЛОБОДА

НА СВОЕТО ДЕТЕ.

134

Работен листРОДиТЕЛОТ НАЈДОБРО ЗНАЕ КОЈ Е НАЈДОБРиОТ иНТЕРЕС


ОДЛичНиТЕ УчЕНиЦи СЕ ПОМОЌНи ОД ОСТАНАТиТЕ

УчЕНиЦи.

НАЈДОБАР ОДНОС СО АВТОРиТЕТиТЕ иМАШ ТОГАШ

КОГА ТиЕ ТЕ ПРАШУВААТ ПРЕД ДА ДОНЕСАТ ОДЛУКА.

НАЈДОБРО Е ДА СЕ БиДЕ БУНТОВНиК БЕЗ ПРичиНА

и ДА НЕ СЕ „ФЕРМААТ“ АВТОРиТЕТиТЕ.

135

Работен листУчЕНиЦиТЕ НЕ СЕ ДОВОЛНО МОЌНи ЗА РЕАЛиЗиРАЊЕ НА

СОПСТВЕНиТЕ иНТЕРЕСи.

РОДиТЕЛОТ НАЈДОБРО ЗНАЕ КОЈ Е НАЈДОБРиОТ иНТЕРЕС


БЕЗ РАЗЛиКА ДАЛи СЕ ВО ПРАВО иЛи НЕ,

РОДиТЕЛиТЕ ТРЕБА СЕКОГАШ ДА СЕ СЛУШААТ.

ДОБАР РОДиТЕЛ Е ТОЈ ШТО МУ ДАВА ПОТПОЛНА СЛОБОДА


136

Работен листЗА ДА БиДЕШ МОЌЕН/НА,

ДРУГиТЕ ТРЕБА ДА Ти СЕ ПЛАШАТ.

ЗА ДА иМАШ МОЌ, МОРА ДА иМАШ и АВТОРиТЕТ.

НАЈДОБАР ОДНОС СО АВТОРиТЕТиТЕ иМАШ ТОГАШ

КОГА ТиЕ ТЕ ПРАШУВААТ ПРЕД ДА ДОНЕСАТ ОДЛУКА.

НАЈДОБРО Е ДА СЕ БиДЕ БУНТОВНиК БЕЗ ПРичиНА

и ДА НЕ СЕ „ФЕРМААТ“ АВТОРиТЕТиТЕ.

137

Работен листСитУаЦии СО ПријатеЛи - 1

Ситуации Проблем Последици

1. интензивно се дружиш со новата другарка искра која е дојдена во твоето училиште од друг град. Ти изгледа многу забавна, но и зрела. Таа живее сама со нејзината мајка веќе седум години, откако починал татко ѝ. Барем таа така ти кажала.

Но, кога се сретна со мајка ѝ дозна дека, всушност, татко ѝ не е мртов, туку дека ги напуштил. Се чувствуваш збунето.

2. Пред две недели му го позајми твојот мп3 плеер на Јетон, но ете веќе цела недела заборава да ти го врати.

Денеска за време на големиот одмор го виде како го прима твојот мп3 плеер од неговата девојка којашто тукушто се вратила од екскурзија.

3. Вчера бликаше од среќа. Наставничката пред целиот клас те пофали како имаш напишано прекрасен есеј и тебе тоа многу ти значеше. На одмор сите ти честитаа, но не и Санела, твојата добра другарка.

На крајот од денот, при излегување од училница ја забележа во ходник како ѝ кажува на Семра дека таа пишува сто пати подобри есеи.

138


Ситуации Проблем Последици1. На социјалните мрежи се

запозна со твојот нов пријател Луан и последните два месеци беа прекрасни за вас. изгледа малку повозрасен од тебе, а пет години и не се голема разлика.

Но, минатата недела случајно откри дека петте години всушност не се пет, туку 10. Се чувствуваш збунето и не знаеш колку и другите работи во врска со него се вистинити.

2. Мислеше дека Неџла, која седи со тебе во иста клупа, ти е добра другарка, но вчера за време на часот по географија забележа како се допишува со Мартин и како и двајцата се потсмевнуваат. Кога ја праша што се случува, одби да ти покаже некое од ливчињата.

Сепак, на следниот час забележа стуткано ливче под клупата и кога го отвори прочита како Неџла те опишува како „глава со сателитски уши која сè сака да знае“.

3. Со игор уште минатата недела се договоривте да отидете на забава. Овој петок, дури, и си купивте нови обетки. Претходниот ден се договоривте дека ќе се сретнете пред влезот на клубот.

Но, откако почека 10-тина минути, му се јави на телефон, а тој ти кажа дека му дошле на гости неговите братучетки и го сменил планот.

139


Ситуации Проблем Последици1. чаки, твојот добар другар, е

како роден да биде ѕвезда. Баш е омилен. Постојано се фали колку неговиот тренер по аикидо се гордее со него и го смета за негов најдобар ученик, колку неговите родители се добри со него и сè му дозволуваат, колку е успешен со девојките итн. Ти малку му завидуваш и би сакал/а да бидеш исто толку омилен/а како него.

Пред два дена се запозна со неговиот тренер по аикидо и многу се изненади кога сфати дека нему му треба време да се сети кој е тој чаки.

2. Вчера навистина се засрами кога, зборувајќи за Норвешка, рече дека долж нејзиниот брег има многу фројдови, наместо фјордови. Наставничката само те опомена и лесно прејде преку тоа, но веќе на одмор Сара, твојата најдобра другарка, барем така мислеше, им раскажа низ смеа на цела генерација за твојот лапсус.

3. Минатото полугодие Симе беше неразделен од тебе. На одмор и по часовите ти често купуваше за јадење и пиење и за тебе и за него.

Но, ова полугодие, поради финансиските проблеми со кои се соочија твоите родители, не си во состојба да имаш голем џепарлак. На твое големо изненадување, Симе некако те избегнува.

140


Ситуации Проблем Последици1. Многу си бесен/на на Емир.

Тој, како претседател на класната заедница, наместо да ги застапува интересите на сите ученици, се грижи само за себе. Кога вчера професорот по хемија сакаше на сите да им стави слаби оценки, го издвои само Емир заради неговата функција. Емир мудро си молчеше иако другите ученици негодуваа. „Подобро некој да се спаси, отколку сите да настрадаме!“, се правдаше Емир по часовите.

2. Кога пред неколку недели правевте откачени фотографии со Розета, тоа беше чиста забава. Сликите беа само за вас. Барем така те уверуваше Розета.

Но, откако таа се реши да ги прикаже сликите на социјалните мрежи, сите почнаа да покажуваат со прст кон тебе. Не ти е сеедно што сликите се најдоа на интернет, особено што цело училиште ти се потсмева. Многу си лут/а на Розета.

3. Другарка ти ива станува малку чудна. Секогаш ти приоѓа тебе и се консултира за задачите по математика, а потоа тврди дека и самата исто ги решила иако никогаш прва не ги покажува решенијата. исто така, секогаш кога си ја прашал/а за некое дело кое го има прочитано, таа ти кажува малку информации, па дури и погрешни работи, а потоа негира дека така ти кажала.

141

Работен листврСниЧКи грУПи

НАВиВАчКА ГРУПА

МОТОРЏии

МААЛСКА БАНДА

ОБОЖАВАТЕЛи НА МАРиХУНА

КЛУБ НА МЛАДи ЛиТЕРАТи

СПОРТСКи ТиМ (ФУДБАЛСКи, КОШАРКАРСКи,

РАКОМЕТЕН...)

КАРАТиСТи

АКТиВиСТи ВО НЕВЛАДиНА ОРГАНиЗАЦиЈА

ОБОЖАВАТЕЛи НА ТЕХНО-МУЗиКА

142

Работен листКОј врши ПритиСОК?

а б

НАСТАВНиК/НАСТАВНичКА

УчЕНиК/УчЕНичКА

МАЈКА

БРАТ

СЕСТРА

ДиРЕКТОР/КА

ДЕчКО

ТАТКО

иНСПЕКТОР/КА

ЛЕКАР/КА

СУДиЈА

___________

____________

____________


БРАТ

СЕСТРА

НАСТАВНиК/НАСТАВНичКА

РОДиТЕЛ

ГРАЃАНиН/ГРАЃАНКА

ДЕВОЈКА

РАБОТНиК/РАБОТНичКА

____________

____________

____________

143

Работен листПЛУС и минУС При ПритиСОК

ЛиЦетО КОе врши ПритиСОК

што добива? што губи?

ЛиЦетО КОе трПи ПритиСОК

што добива? (ако прифати) што губи? (ако прифати)

144

Работен листнаСиЛниК - жртва - набЉУдУваЧ 1

наСиЛниК

Што добива?

Што губи?

Асоцијации

145


жртва

Зошто не презема ништо?

Што може да направи?


146


набЉУдУваЧ

Зошто не презема ништо?

Што може да направи?


147

Работен листдОКОЛКУ наСтавниКОт/наСтавниЧКата...

Сексуално вознемирување е кога наставникот/наставничката...

заокружи еден број од 1 (мал проблем) до 10 (голем проблем)

1. Многу почесто од другите те вади на табла и те тера да пишуваш нешто или да одговараш.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2. Те замолува да останете насамо по часовите. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

3. Те тапка по рамото. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

4. Ти ја гали косата. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

5. „Зјапа“ во тебе. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

6. Те допира каде било при објаснување на некоја задача или што било друго. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

7. Другари/ки од друг клас ти кажуваат дека наставникот/наставничката го коментирал/а твојот изглед на часот кај нив искажувајќи одобрување или неодобрување.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

8. Го коментира твојот изглед на часовите во твојот клас искажувајќи одобрување или неодобрување.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

9. Те гушка кога ти е роденден. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

10. Се ракува со тебе кога се среќавате во град. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11. Најмногу гледа во тебе додека предава и често ти се насмевнува. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

148

Работен листдОКОЛКУ врСниЦите...

Сексуално вознемирување е кога врсник/врсници...

заокружи еден број од 1 (мал проблем) до 10 (голем проблем)

1. Ти покажуваат гестови со вулгарна содржина кога погледнуваш кон нив. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2. Ти покажува списание или слики со вулгарна содржина. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

3. Те тапка по рамото. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

4. Ти ја гали косата. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

5. „Зјапа“ во тебе. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

6. Те допира каде било кога ти помага со објаснување на некоја задача или нешто друго.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

7. Во ходникот или во школскиот двор ти потсвирнуваат, довикуваат („чксссс“) или гласно го коментираат твојот изглед.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

8. Те допира без да има твоја дозвола. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

9. Тропаат на вратата од соблекувалната и довикуваат нешто. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

10. Влегуваат во тоалет во делот што не е наменет за нив. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11. Ти праќаат СМС, имејл или друг вид порака со сексуална содржина. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

12. На влезната врата на училиштето ти бараат да им се насмевнеш за да те пуштат внатре.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

13. Те сликаат со мобилен иако ти се противиш на тоа. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

14. Ти се обраќаат со „срце“, „шеќерче“, „душо“ итн. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

15. Шират гласини за твојата сексуалност. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

16. Те именуваат со погрдни имиња („кучка“, „курва“, „педер“...). 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

149

Работен листСеКСУаЛнО вОзнемирУваЊе (вОзраСни)

Сексуалното вознемирување е облик на однесување при кое насилникот, пред сè, го повредува достоинството на жртвата, со најразлични вербални и/или физички постапки. Притоа не доаѓа до сексуален контакт, односно контактот се сведува на допирање.

возрасните во училиштето сексуално вознемируваат ученик/ученичка кога:- непотребно и непосакувано физички го/ја допираат (пример: бакнуваат,

галат, штипнуваат, потчукнуваат);- прават шеги и непотребно користат зборови со сексуално значење (пример:

користење пцовки, кажување „мрсни“ вицови);- му/ѝ пишуваат и/или праќаат пораки со сексуално значење (пример:

електронски пораки, графити);- даваат коментари со сексуално значење (пример: даваат комплименти за

физичкиот изглед);- употребуваат гестикулации со сексуално значење (пример: покажување

среден прст);- ѕиркаат (пример: во тоалети и соблекувални, „под фустан“);- му/ѝ ги фотографираат интимните делови од телото; - озборуваат на теми со сексуално значење (пример: зборуваат кој кому му се

допаѓа, кој чие момче е);- поставуваат прашања за интимниот живот;- покажуваат порнографски материјали;- вршат упад во неговата/нејзината приватност (без дозвола читаат СМС

пораки, дневници и сл.);- повторувано го/ја повикуваат насамо;- користат други облици на однесување кон ученикот/ученичката кои имаат

сексуално значење, а со кои предизвикуваат повреда на достоинството на лицето и/или создаваат непријателско, заканувачко или понижувачко опкружување.

Кога учениците сексуално ги вознемирува возрасно лице од училиштето, тие ретко кога се осмелуваат тоа да го пријават кај родителите или другите возрасни во училиштето, поради срам или страв од последиците. Затоа е многу важно со учениците да се зборува и да се охрабруваат да пријавуваат случаи на сексуално вознемирување.

Важно е да се знае дека ученик/ученичка (со оглед на тоа дека се работи за малолетно лице) НЕ МОЖЕ сексуално да вознемирува возрасно лице во училиштето. Ученичка којашто „провокативно“ се облекува не може никого сексуално да вознемирува, ниту може да ја третираме како поодговорна доколку стане жртва на сексуално насилство од некоја која е помалку атрактивно облечена.

150

Работен листСеКСУаЛнО вОзнемирУваЊе (врСниЦи)

Сексуалното вознемирување е облик на однесување при кое насилникот, пред сè, го повредува достоинството на жртвата со најразлични вербални и/или физички постапки. Притоа не доаѓа до сексуален контакт, односно контактот се сведува на допирање.

врсниците сексуално вознемируваат други врсници кога ги прават следниве работи кои на вознемируваните им пречат, па така стануваат жртви на сексуално насилство:

- непотребно и непосакувано физички ги допираат (пример: бакнуваат, галат, штипнуваат, потчукнуваат);

- прават шеги и непотребно користат зборови со сексуално значење (пример: користење пцовки, кажување „мрсни“ вицови);

- им пишуваат и/или им праќаат пораки со сексуално значење (пример: електронски пораки, графити);

- им даваат коментари со сексуално значење (пример: даваат комплименти за физичкиот изглед);

- употребуваат гестикулации со сексуално значење (пример: покажување среден прст);

- ѕиркаат (пример: во тоалети и соблекувални, „под фустан“);- им фотографираат интимни делови од телото; - озборуваат на теми со сексуално значење (пример: зборуваат кој кому му се

допаѓа, кој е чие момче);- им поставуваат прашања за нивниот интимен живот;- покажуваат порнографски материјал;- им вршат упад во приватноста (без дозвола читаат СМС пораки, дневници и

сл.);- повторувано ги повикуваат насамо;- користат други облици на однесување со/кон врсниците кои имаат

сексуално значење, а со кои предизвикуваат повреда на достоинството на лицето и/или создаваат непријателско, заканувачко или понижувачко опкружување.

Се чини дека возрасните во училиштето се многу малку свесни за овој тип насилство, бидејќи го третираат како пубертетско „додворување“. Но, разликата е јасна - сè додека некое однесување со сексуална конотација жртвата го доживува како непосакувано, тоа не е израз на симпатија, туку е насилство.

151

Работен листдрУги видОви СеКСУаЛнО наСиЛСтвО

Сексуалното злоставување (силување) во школски контекст се случува тогаш кога децата се користат за сексуално угодување на возрасен или постаро дете, при што детето-жртва е ставено во ситуација да набљудува или да учествува во сексуалните активности.

Сексуална експлоатација се случува кога учениците сексуално се искористуваат за стекнување сексуални задоволства, но и за финансиска корист. Се разбира, овој облик на насилство е незамислив во училиштен контекст.

152

Работен листбеше еднаш вО еднО УЧиЛиштe

Прочитај го текстот подолу и на празните места напиши измислени имиња (што не постојат во твоето училиште), но внимавај имињата да соодветствуваат на ситуацијата!

беше еднаш во едно училиште

Тој ден сите беа избезумени. им беше најавено дека ќе им дојде __________________ во инспекција во училиштето. Не дека училиштето не е како што треба, но сите сакаат да остават добар впечаток, за да не се случи да има некои санкции потоа. Веста најпрво ја дозна __________________ додека предаваше математика во III3 и веднаш штом заѕвони се појави пред вратата на која пишуваше: „Директор“. Додека размислуваше дали да влезе или не, вратата се отвори и __________________ рече: „Добро што те најдов, слушна ли дека ќе имаме инспекција? Ќе ни треба под итно __________________ да го исчисти влезот пред училиштето. Беше лом кога дојдов!“

инспекцијата помина во најдобар ред. Сè што се направи беше список на вработените, а од тебе сега се бара да ги напишеш имињата на лицата од ситуацијата во табелата подолу.

име

Лице што го раководи училиштето

Лице што предава во училиштето

Лице што се грижи за хигиената во училиштето

Лице што доаѓа во инспекција на училиштето

153

Работен листПОЛ иЛи рОд

изјави за жени и мажи

На празните линии за секоја изјава напишете „Р“ за род и „П“ за пол според тоа на што сметате дека таа се однесува!

1. _____ Жените раѓаат бебиња, а мажите не.

2. _____ Девојчињата се нежни, а момчињата се груби.

3. _____ Момчињата учат да ја работат истата работа како и нивните татковци, а девојчињата учат да ја работат истата работа како и нивните мајки.

4. _____ Статистичките показатели говорат дека на планетата Земја има повеќе жени, отколку мажи.

5. _____ Жените може да ги дојат бебињата; мажите може да им даваат млеко од цуцла.

6. _____ Во древниот Египет мажите седеле дома и ткаеле, а жените се занимавале со семејните работи. Жените го наследувале имотот, а мажите не.

7. _____ Гласот кај момчињата се менува во пубертетот, но не и кај девојчињата.

8. _____ Девојчето кое забременило го бркаат од училиште, додека момчето кое го забременило ниту го осудуваат, ниту го бркаат.

154

Работен листПриКазната за тОј

во раното детство (од раѓањето до петтата година) ¤ Во каква облека (и во кои бои) го облекуваат? ¤ Со кои играчки го охрабруваат да игра?

во текот на основното училиште ¤ Каков успех се очекува да постигне? Колку дисциплиниран треба да биде? ¤ Што му кажуваат дека смее, а што дека не смее да прави (на пример, дали

смее да плаче или не)? ¤ Како треба да се однесува со врсниците (на пример, попустливо или

наметливо)?

за време на тинејџерските години ¤ На кои работи од практичниот живот го учат (на пример, кому треба да му

помага, на мајката или на таткото, и во што)? ¤ Што му дозволуваат, а што му забрануваат да прави? На какви (и чии)

притисоци е изложен? ¤ Како се очекува да се однесува со женските?

во натамошното школување ¤ За кои професии е посакувано, а за кои не е дозволено да се школува?

При наоѓање партнер и стапување во брак ¤ Со кого и како може да се забавува? ¤ Кои особини треба да ги поседува за да биде посакуван брачен партнер? ¤ Што се очекува од него при стапување во брак? Како треба да придонесе за

формирање на домаќинството? ¤ Со кого може да излегува додека е во брак и каде може да оди?

По формирање на сопствено семејство ¤ Кои обврски ги има во потесното семејство? ¤ Колку може да отсуствува од дома, да биде со друштвото?

При вработување и создавање кариера ¤ Колку може да ѝ се посвети на сопствената кариера? ¤ Колку може да отсуствува од дома заради работата? Дали (и од кого) треба

да побара дозвола за тоа?

По пензионирање ¤ Што се очекува да прави откако ќе се пензионира?

155

Работен листПриКазната за таа

во раното детство (од раѓањето до петтата година) ¤ Во каква облека (и во кои бои) ја облекуваат? ¤ Со кои играчки ја охрабруваат да игра?

во текот на основното училиште ¤ Каков успех се очекува да постигне? Колку дисциплинирана треба да биде? ¤ Што ѝ кажуваат дека смее, а што дека не смее да прави (на пример, дали

смее да се тепа или не)? ¤ Како треба да се однесува со врсниците (на пример, попустливо или

наметливо)?

за време на тинејџерските години ¤ На кои работи од практичниот живот ја учат (на пример, кому треба да му

помага, на мајката или на таткото, и во што)? ¤ Што ѝ дозволуваат, а што ѝ забрануваат да прави? На какви (и чии)

притисоци е изложена? ¤ Како се очекува да се однесува со машките?

во натамошното школување ¤ За кои професии е посакувано, а за кои не е дозволено да се школува?

При наоѓање партнер и стапување во брак ¤ Со кого и како може да се забавува? ¤ Кои особини треба да ги поседува за да биде посакуван брачен партнер? ¤ Што се очекува од неа при стапување во брак? Како треба да придонесе за

формирање на домаќинството? ¤ Со кого може да излегува додека е во брак и каде може да оди?

По формирање на сопствено семејство ¤ Кои обврски ги има во потесното семејство? ¤ Колку може да отсуствува од дома, да биде со друштвото?

При вработување и создавање кариера ¤ Колку може да ѝ се посвети на сопствената кариера? ¤ Колку може да отсуствува од дома заради работата? Дали (и од кого) треба

да побара дозвола за тоа?

По пензионирање ¤ Што се очекува да прави откако ќе се пензионира?

156

Работен листКаКви Сме ние, а КаКви Се дрУгите?

1. Како вашата група ги опишува останатите две групи, какви се тие во споредба со вас?

Група ______________________

Група ______________________

2. Како вашата група ги опишува сопствените карактеристики, какви сте вие во споредба со другите?

Ние ________________________

3. што мислите, како останатите две групи би се опишале себеси?

Групата _____________________ за себе

Групата ______________________ за себе

4. што мислите, како останатите две групи би ја опишале вашата група?

Групата _____________________ за вашата група

Групата ______________________ за вашата група

157

Работен листСанта мраз

158

Работен листизвОри на КОнФЛиКти

159

Работен листСКУЛПтУрираЊе КОнФЛиКти

дОма:

МЕЃУ РОДиТЕЛ и ДЕТЕ

дОма:

МЕЃУ БРАЌА-СЕСТРи

УЧиЛиште:

МЕЃУ УчЕНиЦи

УЧиЛиште:

МЕЃУ НАСТАВНиК/НАСТАВНичКА и


160

Работен листбазиЧни ПОтреби

161

Работен листЧУвСтва и ПОтреби 1

Чувства зошто? (потреби)

Мики тукушто дознал дека неговиот најдобар другар ќе се пресели со семејството во друг град.

кај Мики:

Наставничката ја казнила Дона за нешто за што Дона мисли дека е виновен Елвис.

кај Дона:

Блерим одбива да се дружи со Сашо затоа што е убеден дека тој, без да го викне него, се договорил со Нора да одат во диско.

кај Блерим:

162



Маја одбива да работи на проект со Сара затоа што мисли дека Сара сака сè да биде по нејзино и ако некој ѝ се спротивстави - ќе му напакости.

кај Маја:

Албина не сфаќа зошто Денис ѝ се налутил кога го штипнала за образи, иако е убедена дека не го болело, а и Денис посебно ѝ се допаѓа.

кај Албина:

Онур уредно си чека ред за да купи сендвич, кога две деца од поголемите класови се буткаат преку ред.

Кај Онур:

163



Таткото не ѝ дозволува на Џемиле да гледа телевизија и покрај тоа што таа добро научила за утрешната писмена работа.

Кај Џемиле:

Мери му бара на Омер да ѝ ја врати книгата за лектира што му ја позајмила, а Омер ѝ кажува дека ја изгубил.

Кај Мери:

Емин се расправа со мајка му затоа што не го пушта да излезе со другарите без да си ја среди собата, кога за средување му треба барем два часа работа.

кај Емин:

164

Работен лист ОднеСУваЊе При КОнФЛиКт

165

Работен листКаКО Се ОднеСУвам вО КОнФЛиКтна СитУаЦија?1

1 Содржината е земена од: Петроска-Бешка В. (1995) Конфликти: Што претставуваат и како се разрешуваат. Скопје: Филозофски факултет.

Оценка(1-5) изреки

1. Ако видиш дека двајца се караат или тепаат, најдобро е да си побегнеш.

2. Ако не можеш да го натераш другиот да мисли како тебе, натерај го да прави како што мислиш ти.

3. Ако можеш да истрпиш, господски ќе си поминеш.

4. Ако ти ме почешаш мене и јас ќе те почешам тебе.

5. Заедно сме посилни.

6. Кога двајца се караат, третиот користи.

7. Ако за’ржиш, сите ќе ги замолчиш.

8. Тивка вода брег рони.

9. Подобро е врапче во рака отколку гулаб на гранка.

10. Вистината лежи во знаењето, а не во мислењето на мнозинството.

11. Кој напаѓа и бега, живее доволно долго за да може повторно да нападне.

12. Победник е оној кој го натерал непријателот да избега.

13. Убиј го непријателот со добрина.

14. Фрли рипче за да фатиш крапче.

15. Никој го нема конечното решение - секој има само делче од него.

16. Држи се понастрана од луѓето што не се сложуваат со тебе.

17. Битките ги добиваат оние кои веруваат во победа.

18. Љубезните зборови вредат многу, а не чинат ништо.

19. Кој работи по принципот: „мило за драго“, не греши.

20. Две очи подобро гледаат од едно.

21. избегнувај ги луѓето кои се расправаат - тие може само да ти го загорчат животот.

22. Оној кој не се повлекува, ги принудува другите да се повлечат.

23. Кротко јагне од две мајки цица.

24. Кој сака да добие, мора и да даде.

166

Работен лист25. Отворено соочи се со секој проблем ако сакаш најдобро да се

реши.

26. Најдобар начин човек да се справи со секој проблем е да го избегнува.

27. Цврсто стапни онаму каде што мислиш да застанеш.

28. Со кроткост се истерува лутината.

29. Подобро е да добиеш барем дел од она што го сакаш, отколку да не добиеш ништо.

30. Со искреност, чесност и доверба се поместуваат и планини.

31. Нема ништо толку вредно за да мора човек да се бори за него.

32. На светот постојат два вида луѓе: победници и губитници.

33. Кога некој ќе те удри со камен, ти удри го со леб.

34. Ако секој се откаже од нешто, лесно ќе се постигне договор.

35. Копајќи сè подлабоко, ја откриваш вистината.

36. Полесно е човек да се воздржи од караница отколку да се повлече од неа.

37. Каде што има сила, нема правдина.

38. Убавиот збор и железни врати отвора.

39. Ако праведно се подели, караница нема да има.

40. Никој не ја знае целата вистина - ако сака да ја дознае треба да ги праша другите.

167

Работен листПреСметУваЊе ПОени

инструкција: Броевите во следнава табела ги означуваат редните броеви на изреките од зададениот прашалник. Препиши ги оценките, а потоа пресметај го збирот на оценките за секоја колона посебно.

1. 2. ____ 3. ____ 4. ____ 5. ____

6. ____ 7. ____ 8. ____ 9. ____ 10. ____

11. ____ 12. ____ 13. ____ 14. ____ 15. ____

16. ____ 17. ____ 18. ____ 19. ____ 20. ____

21. ____ 22. ____ 23. ____ 24. ____ 25. ____

26. ____ 27. ____ 28. ____ 29. ____ 30. ____

31. ____ 32. ____ 33. ____ 34. ____ 35. ____

36. ____ 37. ____ 38. ____ 39. ____ 40. ____

Збир ПВ:____

Збир ПР:____

Збир ПП:____

Збир ПЗ:____

Збир Сч:____

Ознаките на збировите на колоните ги означуваат следните стратегии на справување со конфликтите:

ПВ = ПОВЛЕКУВАЊЕ

ПР = ПРиНУДУВАЊЕ

ПП = ПОПУШТАЊЕ

ПЗ = ПАЗАРЕЊЕ

Сч = СООчУВАЊЕ

168

Работен листФаКти и ЧУвСтва

1. 1. факт:

2. факт:

чувство:

__________________________________________________

__________________________________________________

___________________________________________

2. 1. факт:

2. факт:

чувство:

__________________________________________________

__________________________________________________

___________________________________________

3. 1. факт:

2. факт:

чувство:

__________________________________________________

__________________________________________________

___________________________________________

4. 1. факт:

2. факт:

чувство:

__________________________________________________

__________________________________________________

___________________________________________

5. 1. факт:

2. факт:

чувство:

__________________________________________________

__________________________________________________

___________________________________________

169

Работен лист „јаС - ОбраЌаЊе“

Ситуација Како ќе реагирате?

што би ѝ/му рекле?

Сосетката Лена има навика постојано да ги тресе трошките преку вашата тераса и скоро секогаш дел од трошките паѓаат и кај вас.

Твојата најдобра другарка Дита секогаш при писмени работи ти довикува и те потпрашува за одредени задачи и ти немаш време да се занимаваш со своите задачи.

Еден од наставниците секогаш го коментира твојот изглед истакнувајќи дека треба повеќе да учиш отколку што „губиш време на средување“.

170

Работен листСимУЛаЦија - медијаЦија

Маргарита М.

Кога си дежурна, по една недела на секои два месеци, тоа се претвора во вистинска ноќна мора. На одморите ти останува помалку време за себе бидејќи треба да се грижиш за уредноста на таблата и за ред други ситници, па понекогаш ем остануваш гладна, ем недоволно се подготвуваш за следниот час. Но, најголемиот проблем е, всушност, исмет. Тој има навика да чкрта и пишува по таблата, па штом ти ќе ја избришеш и ќе отидеш да ги измиеш рацете, кога се враќаш - гледаш дека половина табла веќе е изначкртана со разни фигури, симболи, пораки и што уште не. Повеќе пати си му обрнала внимание на исмет, барајќи од него да не го прави тоа, но тој не сака ни да чуе, како да му зборуваш на ѕид.

Пред некој ден на огласната табла прочита дека во училиштето има можност за решавање на конфликтите помеѓу учениците со помош на врсничка медијација. Му предложи на исмет и, на твое големо изненадување, тој прифати. Едвај чекаш да му кажеш на медијаторот дека не сакаш да ти ја чкртаат таблата. Така ќе ти останува повеќе време на одморите и нема да се плашиш да тркнеш по јадење за да не ја најдеш таблата исчкртана.

исмет К.

Себеси се сметаш за многу креативно момче. Уживаш да црташ, да прикажуваш разни симболи, да пишуваш пораки од некои стихови на песни, дури, и на таблата во училница, бидејќи тоа си ти - уникатен, неповторлив. Арно ама, другарка ти од класот Маргарита постојано ти прави проблеми. Везден ти се развикува за тоа што на таблата си оставил печат на твојата креативност. Како може тоа да не го види, да не го цени?! На крајот на краиштата, таблата за тоа служи - да се пишува и да се црта на неа.

Пред некој ден на огласната табла прочита дека во училиштето има можност за решавање на конфликтите помеѓу учениците со помош на врсничка медијација. Следниот ден, на твое големо изненадување, Маргарита ти предложи да отидете на медијација. Ти веднаш прифати. Едвај чекаш да му кажеш на медијаторот дека сакаш да пишуваш по таблата и дека никој не може тоа да ти го забрани, тоа е твое неприкосновено право. На тој начин и другите ќе може подобро да те запознаат - тебе и твојата креативност, па така и повеќе да те ценат.

171

Работен листСимУЛаЦија - арбитража

Маргарита М.

Кога си дежурна, по една недела на секои два месеци, тоа се претвора во вистинска ноќна мора. На одморите ти останува помалку време за себе бидејќи треба да се грижиш за уредноста на таблата и за ред други ситници, па понекогаш ем остануваш гладна, ем недоволно се подготвуваш за следниот час. Но, најголемиот проблем е, всушност, исмет. Тој има навика да чкрта и пишува по таблата, па штом ти ќе ја избришеш и ќе отидеш да ги измиеш рацете, кога се враќаш - гледаш дека половина табла веќе е изначкртана со разни фигури, симболи, пораки и што уште не. Повеќе пати си му обрнала внимание на исмет, барајќи од него да не го прави тоа, но тој не сака ни да чуе, како да му зборуваш на ѕид.

Вчера класниот раководител ве најде како се туркате и викате еден на друг пред таблата. Тој немаше време да се занимава со вашиот проблем, но затоа ви нареди да отидете кај помошник-директорот кој решава проблеми од ваков тип. Ти веднаш прифати бидејќи си убедена дека тој ќе му забрани на исмет да чкрта по таблата за време на одморите.

исмет К.

Себеси се сметаш за многу креативно момче. Уживаш да црташ, да прикажуваш разни симболи, да пишуваш пораки од некои стихови на песни, дури, и на таблата во училница, бидејќи тоа си ти - уникатен, неповторлив. Арно ама, другарка ти од класот Маргарита постојано ти прави проблеми. Везден ти се развикува за тоа што на таблата си оставил печат на твојата креативност. Како може тоа да не го види, да не го цени?! На крајот на краиштата, таблата за тоа служи - да се пишува и да се црта на неа.

Вчера класниот раководител ве најде како се туркате и викате еден на друг пред таблата. Тој немаше време да се занимава со вашиот проблем, но затоа ви нареди да отидете кај помошник-директорот кој решава проблеми од ваков тип. Ти веднаш прифати бидејќи си убеден дека тој нема да ти забрани да пишуваш на таблата.

172

Работен листинСтрУКЦии за медијатОрОт

вовед:Сите тројца застанете во круг, на еднаква оддалеченост еден од друг.

Што да кажеш:

1. „ви честитам што одбравте да го решите конфликтот со помош на врсничка медијација.“

2. „Ова е доброволен процес, не мора да учествувате доколку не сакате.“3. „мојата улога е да ви помогнам да дојдете до некое решение што ќе биде

задоволувачко и за двајцата. јас не сум тука за да ви го решам конфликтот, туку да ви помогнам сами да го решите.“

Фаза 1Слушни го проблемот прво од едната, а потоа и од другата страна, поставувајќи им ги следните прашања: „во што е проблемот од твоја гледна точка? што се случило?“Потоа провери ги барањата на страните, преку поставување на следното прашање на двете страни посебно: „што сакаш (што бараш) од другата страна?“Фаза 2идентификувај ги потребите/интересите на страните поставувајќи го, на секој посебно, прашањето: „зошто ти е важно тоа што го бараш?“Фаза 3Натерај ги страните да се обратат една на друга преку следните прашања: „дали а можеш да кажеш на б тоа што ти е важно? дали б можеш да кажеш на а тоа што ти е важно?“

Фаза 4Реформулирај го проблемот поставувајќи го следното прашање: „што може да направиме за да се исполни и тоа што е важно за а и тоа што е важно за б?“ (Се кажуваат нештата/потребите што страните ги истакнале како важни во претходните фази.)

Страните во конфликтот предлагаат можни решенија, кои ги запишуваш на хартија, без да се вреднуваат (дали се добри, лоши, остварливи, неостварливи). Страните ги поттикнуваш да смислуваат што е можно повеќе предлози за можни решенија: „што уште, што друго?“ Фаза 5За постигнување согласност прво се проверува кои решенија ги задоволуваат потребите и на двете страни, а потоа се избира она што е најприфатливо и за двете страни. Тоа се проверува со прашањето: „дали решението х е добро за тебе а и за тебе б?“

173

Работен листинСтрУКЦии за арбитратОрОт

Ти си помошник-директор во училиштето. Едно од задолженијата што ги имаш е и да ги решаваш проблемите помеѓу учениците кои се скарани или имаат меѓусебен конфликт.

вовед1. Седни ги страните на краевите од една клупа. Ти седни меѓу нив, но поблиску до

една од страните.2. Објасни им на страните дека тука се да ти го искажат својот проблем, а ти откако

ќе ги ислушаш, ќе донесеш решение во зависност од тоа кој е во право.

Процес

Предупреди ги страните дека може да бидат казнети доколку не се придржуваат до решението, односно пресудата од страна на арбитраторот.

1. Слушни го гледиштето на едната страна.2. Слушни го гледиштето на другата страна.3. Пресуди што треба да се направи.

174

Работен листарбитратОр иЛи медијатОр

арбитратор медијатор

175

Работен листтрае пократко трае подолго

Страните не разговараат меѓу себе - третата страна разговара

со секоја страна посебно

Страните разговараат меѓу себе и со третата страна

третата страна не е неутрална - застанува повеќе на едната отколку на другата страна

третата страна е неутрална - не зазема страни

решението го наметнува третата страна

третата страна им помага на страните сами да дојдат до

решението

Страните може да се казнат доколку не го

почитуваат договорот

Страните не може да се принудат да го

почитуваат договорот

трета Страна

176

Работен листмир

м

и

р

177

Работен листРаботен лист

11. Замисли сите луѓе да го живеат животот во мир. Можеби ќе кажеш дека фантазирам, но јас не сум единствен. Се надевам еден ден ќе ни се придружиш, и светот ќе биде како еден.

10. Око за око завршува само со правење на целиот свет да биде слеп.

9. Еднаш бев прашана зошто не учествувам во антивоени демонстрации. Реков дека никогаш нема да го направам тоа, но веднаш штом организирате марш на мирот, ќе бидам таму.

8. Колку повеќе се потиме во мир, толку помалку крвавиме во војна.

7. Нема пат кон мирот, мирот е патот.

6. Создавањето мир е оздравувачки процес и почнува со мене, но не завршува таму.

5. Мирот не може да се одржува со сила. Може да се постигне само со разбирање.

4. Не можеш да се ракуваш со цврста тупаница.

3. Во мир синовите ги погребуваат своите татковци, но во војна татковците ги погребуваат своите синови.

2. Подобро од илјада празни зборови е еден збор што носи мир.

1. Мирот произлегува од способноста да се придонесе со најдоброто што го имаме и сè што ние сме, кон создавање свет кој го поддржува секого.

изреКи за мирОт

хафсат абиола

буда

Кроесус

индира ганди

алберт ајнштајн

гене Кнудсен хофман

а. ј. мусте

виџаја Лакшми Пандит

мајка тереза

мохандас ганди

џон Ленон

178

Работен листмир на СветСКите јазиЦи

јазик/земја мир

Т Европа/Азија Barış

Т Азија Sidi

Ш Европа Fred

С јазик - Африка Amani

Ш Европа Paz

Л јазик - Европа Pax

К Азија Hasiti

Ј Азија Heiwa

и Европа Pace

и Азија Damai

У Европа Béke

Х Северна Америка Malu

Г Европа Irini

Е Африка Hetep

Х Европа Vrede

ч Европа Mir

А Африка Lahna

М Азија Keamanan, Damai

З јазик - Африка Ukuthula

Ф Европа Paix

А Европа Peace

Г Европа Friede

П Европа Paz

179

Работен листПишУваЊе ПеСна за мирОт

мирзаСите

мирвОСветОт

180


Одговорно граѓанство

Програмска тема IV: ОдгОвОрнО граѓанСтвО

181

Работен листПитаЧеЊе

Питачење како начин на живот или хоби

Питачење како резултат на беда и сиромаштија (повремено или постојано)

Питачење како резултат на инвалидитет или ментално нарушување

Питачење како резултат на организиран криминал (принудување на питачење)

182

Работен листграѓанСКО деЛУваЊе

1. Формирајте здружение за заштита на правата на децата принудени на питачење.

2. Поканете во вашето училиште претставник од НВО, центар за социјална работа и медицинска установа и организирајте дебата на тема: „Детско питачење“!

3. Волонтирајте во центри каде се дава помош во учење на деца што биле принудени на питачење.

4. Поттикнете соработка со училишта каде учат деца што биле принудени на питачење и организирајте заеднички активности.

5. Подгответе и дистрибуирајте летоци во кои ќе објасните како се прекршуваат правата на децата принудени на питачење.

6. Собирајте облека и предмети што не ги употребувате и дајте ги во центар за социјална работа.

7. Организирајте продажба на домашно подготвена храна за да соберете пари.

8. Организирајте вечер со проекции на филмови за принудувањето на питачење.

9. Побарајте од вашите наставници подлабоко да го опфатат проблемот на питачењето на соодветните часови.

10. Праќајте електоронска пошта за подигнување на свесноста за постоењето на присилно питачење на децата.

11. Направете веб-страница или страница на Facebook со која ја промовирате борбата против присилното питачење на децата.

183

Работен листтргОвија СО ЛУѓе - трендОви вО маКедОнија1

1 Содржината е земена од: дел 1, 2, делумно 3, 4, 5 и 6: Невладина организација за борба против трговијата со луѓе „Отворена порта Ла Страда“ ( http://lastrada.org.mk/index.asp); дел 3: Стаменкова Трајкова, В., Богоевска, Н., Трбојевиќ, С. (2007) Студија за трговијата со деца во Република Македонија - Истражување на трговијата со странски и домашни деца во Македонија. Скопје: Филозофски факултет - институт за социјална работа и социјална политика, УНиЦЕФ;дел 7: Мијалковиќ С. и Милошевска Т. Трендови на незаконска трговија со деца, бебиња и човечки органи ‐ нов предизвик на системот за национална бзбедност.

1. Опстојување на трговијата со луѓе

и покрај сите мерки коишто се преземаат како на национално, така и на меѓународно ниво, опстојувањето на трговијата со луѓе се припишува на постојаното менување на трендовите.

До 2004 год. Македонија, главно, беше користена како транзит земја за нелегално преминување преку границите и како дестинација земја за жртвите на трговија со луѓе, главно жени од источна Европа и првенствено заради сексуална експлоатација. Најголемиот број на жртви во периодот од 2000 до 2004 год. беа со потекло од Молдавија, Романија, Украина, Бугарија, Русија и Белорусија. За дел од нив Македонија претставуваше крајна дестинација, додека останатиот дел се пренесуваа преку Македонија, Србија, Косово и Албанија во земјите од Западна Европа. Трговијата со луѓе не е статичен феномен и постојано се менува под влијание на различни фактори. Во периодот 2005-2010 год. во Македонија се забележа видлива појава на внатрешна трговија со луѓе, наспроти транснационалната, трговијата со малолетни лица, како и промена на модус операндус на трговците со луѓе.

2. Појава на внатрешна трговија со луѓе

Станува збор за трговија со луѓе каде што македонски државјанки, главно малолетни, се тргувани од еден во друг крај на Р. Македонија, најчесто во Западна Македонија.

Голем дел од нив доаѓаат од помалку развиените делови на државата каде што се регрутираат под изговор за лажно вработување во угостителството и подоцна се пренесуваат во западните делови на Македонија каде се трудово и сексуално искористувани.

Во прифатилиштето на „Отворена порта“ во периодот од јануари 2008 до октомври 2010 год. биле сместени 29 потенцијални и/или жртви - сите македонски државјанки, внатрешно тргувани, со различна националност. Најголем број од асистираните лица - 26 или 89%, се тргувани со цел сексуална експлоатација, 13 или 44% од лицата сексуално експлоатирани искусиле и трудова експлоатација. Според анализата, 22 лица од вкупниот број потекнуваат од семејства со слаба економска состојба, 24 лица претходно искусиле некаков вид на насилство во семејството, што може да се смета за една од главните причини за вовлекување во трговијата со луѓе. Во најголем број, 21, жртвите имаат ниско ниво на образование, односно немаат завршено основно образование.

184

Работен лист3. трговија со деца

истражувањето на УНиЦЕФ во периодот меѓу јануари 2002 и август 2006 год. идентфикувало вкупно 155 деца (85 со македонско државјанство и 70 со странско државјанство) - жртви на трговија во Република Македонија.

Најчесто се тргувани деца од женски пол - 71 и 14 од машки пол. Девојчињата најчесто се тргувани со цел сексуална експлоатација, а момчињата за принудна работа. Само во два случаи (едно момче и едно девојче) се тргувани заради посвојување.

Мнозинството тргувани деца (89,4%) потекнуваат од семејства со низок социоекономски статус, 9,4% од семејства со среден, а 1,2% од семејства со висок социоекономски статус.

Анализата на податоците за образовното ниво на децата од Македонија покажало дека генерално се со ниско ниво на образование - 40,9% некомплетно основно образование, со тоа што ова може барем делумно да е резултат на нивната ниска возраст.

Повеќето странски деца - жртви на трговија биле женски - 63 и машки - 7.Девојчињата биле тргувани за секуална експлоатација, а момчињата за принудна работа. Мнозинството на децата (98,5%) биле од семејства со низок социоекономски статус, а само 1,45% потекнуваат од семества со среден социоекономски статус. Нивото на образование на странските жртви е прилично ниско - само 31,4% завршиле основно образование.

Застрашувачки е фактот што жртвите на трговија со луѓе се сè помлади и помлади. Според НМУ во периодот од 2008 до 2010 год. од 28 идентификувани жртви на трговија со луѓе, дури 26 се малолетни на возраст од 8 до 17 год.

Генерално, децата се лесна цел на трговците затоа што имаат намален капацитет да препознаат ризик и да се грижат самите за себеси. Тие зависат од возрасните и нецелосно ги разбираат последиците од нивните однесувања.

Сексуалното искористување, насилството, родителската запоставеност ја зголемува нивната ранливост. Понатаму, деца коишто биле одвоени од семејствата, нерегистрираните деца, децата надвор од образовниот процес и децата на улица се под голем ризик да западнат во трговијата со деца. Децата-жртви на трговија често доаѓаат од сиромашни семејства, со недостаток од економски и образовни можности.

185

Работен лист4. трговија со луѓе - видови на експлоатација

Сексуалната експлоатација е најзастапена форма на трговија со луѓе. Ова е особено случај во 2010 год. кога според МВР 71% од идентификуваните жртви се тргувани со цел сексуална експлоатација, а 29% се само трудово експлоатирани.

Според истиот извор, трговијата со луѓе со цел трудова експлоатација во угостителски објекти е присутна, но најчесто во комбинација со сексуалната експлоатација. Овој тренд е особено застапен во 2008 год. кога 58% од идентификуваните жртви се трудово и сексуално експлоатирани. Во 2009 год. имаме намалување на овој тренд којшто изнесува 28%, а во 2010 год. потполно отсуствува.

иако стратегијата предвидува поголеми напори во расветлување на новите категории на трговија со луѓе споменувајќи ги принудната работа, уличното питачење и принуден брак, постојат мал број на идентификувани случаи со споменатите форми на експлоатација, наспроти индициите дека реалната бројка е многу поголема. Според податоци на МВР и НК, иако во помал број, идентификувани се и случаи на мажи жртви на трговија со луѓе, со цел трудова експлоатација.

Трговците со луѓе ги искористуваат традиционалните практики на договорени бракови, коишто сè уште се присутни во одредени етнички заедници во Македонија, за вовлекување на жртви. Според податоците од МВР во 2009 год. идентификувани се 4 случаи на лица тргувани со цел принуден брак, а додека во 2010 год. МВР известува за 6 лица потенцијални жртви на трговија со луѓе, македонски државјанки тргувани надвор од земјава, со цел принуден брак.

Сè поголем е бројот на деца кои питачат, препродаваат и вршат разни услуги на луѓето по улиците низ нашата земја и кои се под висок ризик да станат жртви на трговија со луѓе. Според дата-базата на НМУ во 2007 год. евидентирани се 13 случаи на трговија со луѓе со цел питачење, додека во 2008/2009/2010 година ниту еден ваков случај не е регистриран од НМУ и МВР.

Во последните години се појавија индиции за постоење на трговија со луѓе со цел отстранување на органи. За жал, овие информации не се официјално потврдени од институциите во Македонија коишто се задолжени за спречување на трговијата со луѓе. Во повеќе наврати во изминатите години во овој контекст беа објавувани новинарски текстови коишто подетално истражувале за поврзаноста и присутноста на овој феномен во Македонија.

186

Работен лист5. Промена на модус операнди

Кога станува збор за методите и техниките со кои се користат трговците за регрутирање на нови жртви, може да се каже дека покрај стандардните методи тие постојано смислуваат нови и поинвентивни начини на регрутирање. Така, во последно време метод којшто најчесто е користен од страна на трговците е таканаречениот метод на љубовник каде што, главно, љубовникот или потенцијалниот партнер е регрутерот или медијаторот во пренесувањето или во продавањето на девојката од еден во друг крај во земјата. Трговците се поставуваат заштитнички кон жртвата понекогаш играјќи улога на љубовник, партнер, спасител, создавајќи силна емотивна врска. Ваквиот однос предизвикува отсуство на самоидентификување кај самата жртва како жртва, а подоцна во текот на кривичната постапка и одбивање на жртвите да сведочат против трговците или прикажување на идилична и нереална слика дека доброволно работела, дека условите на работа и платата биле во ред и сл.

Она што стана видливо во изминатиот период е промената на модус операндус на трговците со луѓе што го отежнува процесот на идентификација на тргуваните лица. Трговците помалку користат физичко насилство врз жртвите, слободата на движење не е многу лимитирана, а и дополнително им даваат одредена минимална сума на пари на жртвите.

Воедно, трговијата со луѓе во моментот се одвива во позавиена форма, односно местата на експлоатација на жртвите се приватни апартмани, куќи, викендички или салони за разубавување, што не беше случај во минатото кога жртвите се експлоатираа по ноќни клубови и ресторани.

6. СОС линија за помош од трговија со луѓе

Како еден од најефективните методи на превенција од трговија со луѓе, НВО „Отворена Порта“ отвори СОС линија, која својата работа ја започна на 1 октомври 2002 год., како единствен телефонски сервис којшто нуди информација, превенција и советување на граѓаните, тргуваните лица и нивните семејства во Р. Македонија.

Постојат две СОС линии на „Отворена Порта/Ла Страда“: еден фиксен број (02/2777-070) и 0800 11111 кој е бесплатен број за сите јавувања од Македонија. и двете линии работат секој работен ден од 08.00 до 20.00 часот.

Целта на СОС линијата е намалување на ризикот од трговија со луѓе преку подигнување на јавната свест и обезбедување информации и асистенција на СОС клиентите. Сите услуги на СОС линијата се достапни и преку имејл и отворени се за сите, без разлика на полот, националната и етничката припадност.

СОС УСЛУги На СОС линијата може да добиете повеќе видови помош: емоционална помош, психо-социјална помош, информации за безбедно заминување или работа во странство, основен правен совет, информација и асистенција при неволја, помош при воспоставување контакти со релевантни институции, контакт и сместување во прифатилиште.

187

Работен лист7. најчести облици на експлоатација на децата жртви на трговија

децата како припадници и соработници во организиран криминалНајчесто се употребуваат за питачење и разни кражби, како и за криумчарење на дрога.

незаконско посвојување на деца - бејби мафијаНајчесто во договор со мајката или двајцата родители, кои обично се сиромашни, детето „се купува“ и се препродава на луѓе што немаат деца. Поретки се случаите на киднапирање деца за посвојување.

работно експлоатирање на децаПринудна, недоволно платена или неплатена работа. Најчесто работат по 12 и повеќе часа во земјоделскиот сектор (одгледување наркотични растенија), индустрискиот сектор (фабрики, производствени погони) и домаќинствата (одржување хигиена, чување бебиња).

Сексуална експлоатација на децаОрганизирана детска проституција, секс туризам, детска порнографија. Бележи голем пораст последните десетина години, меѓу другото и поради стравот од сексуално преносливи болести кои кај децата ги нема или се ретки.

Принудно учество во вооружени судириДецата се киднапираат и се присилуваат директно да учествуваат во вооружени судири или посредно (санитетски служби, транспорт на опрема, курири).

Одземање човечки органи или делови од човечко телоЗначаен извор на човечки органи се жртвите на трговија со луѓе и нелегалните мигранти. Предмет на трговија може да бидат: човечките органи (трговија со бубрези, срце, слезина) и/или делови од човечкото тело (ткива кожа, коски, крв, тетиви, заби, коса, лигаменти, коскена срж и сл.).

188

Работен листСтОП за тргОвијата СО ЛУѓе

189

Работен листСОвети за СПреЧУваЊе на тргОвијата СО ЛУѓе1

1 Содржината е земена од: Центар за граѓанскa иницијативa, Прилеп (www.cgimk.org.mk) проект: „Стоп за трговија со луѓе“ (2008-2009) со поддршка од Амбасада на Австралија во Белград.

КОи Се тргОвЦи СО ЛУѓе?

Трговците со луѓе обично сами ги регрутираат жртвите или ги примамуваат преку огласи од дневниот печат.

често во весниците може да прочиташ: „Странска фирма нуди работа со солидна заработувачка. Со работа се почнува веднаш.“, или: „Ако сакате да заработите од 500-1000 евра месечно, јавете се на тел… Со работа се почнува веднаш.“

Понуди за работа може да добиеш од пријател, сосед или некој друг твој познаник. Трговците може да бидат мажи и жени! Жените влеваат поголема доверба кај жртвите! Трговците не секогаш се непознати, напротив - често се луѓе кои ѝ се познати на жртвата. Трговците најчесто се занимаваат со секојдневни, регуларни активности: сопственици на туристички агенции, такси возачи, сопственици на барови, агенции кои нудат работни можности како манекенки, бебиситерки, келнерки, домаќинки и сл. или ветени бракови со странци.

КаКО мОже да Се заштитиш Од тргОвЦите СО ЛУѓе?

Ако сакаш да работиш во странство, собери што е можно повеќе информации за земјата во која сакаш да одиш. информирај се добро каква работа те очекува таму. Секогаш биди внимателен/на кога ќе ти понудат работа за која треба да ја напуштиш земјата. Таканаречените „пријатели“ од интернет може да бидат опасна стапица, биди воздржан/а со нив.

штО треба да знаеш При ПОнУда за рабОта вО СтранСтвО иЛи дрУг град?

Внимателно провери ја понудата за работа. Провери ја секоја понуда за работа чија цел е нејасна, дури и кога понудата за работа доаѓа од пријател или роднина. Обиди се да контактираш со работодавецот и побарај што е можно повеќе информации за работата што те очекува таму. Не заборавај дека за работа во странство ти треба одреден вид виза. Туристичката виза не ти дозволува да имаш регуларна работа. Не прифаќај да ја напуштиш земјава со лажни документи.

Пред да заминеш вО СтранСтвО, наПрави гО СЛеднОтО:

информирај го твоето семејство или блиските роднини за твоето вработување во друга земја. Остави ја точната адреса на местото каде што планираш да престојуваш. Остави име и адреса на работодавецот. Најди што повеќе контакт адреси од местото каде што планираш да престојуваш. Направи фотокопија од сите патни документи, остави примерок кај твоите најблиски и задржи еден кај себе. При патување во странство, патните документи чувај ги кај себе и не ги давај никому. Тие се единствениот доказ за твојот идентитет, единствениот документ дека ти постоиш. Дознај го телефонскиот број на македонскиот конзулат во земјата во која ќе патуваш. Понеси со себе одредена сума пари.

190

Работен листКаКО дете и КаКО вОзраСен/на...

и КаКО дете, и КаКО мЛад/а, и КаКО вОзраСен/на, и КаКО Стар/а имам ПравО на:

1. Право _______________

2. Право _______________

3. Право _______________

4. Право _______________

5. Право _______________

191

Работен листПринЦиПи

треба да бидеш добар/ра за да ги заслужиш човековите права.

да бидеш слободен/на повеќе значи да не бидеш лишен/а од слобода отколку да бираш да правиш што

ќе посакаш.

избор нема ако не ги знаеш карактеристиките на работите меѓу кои треба да избереш.

доволно е јас да се грижам за моите права и ти да се грижиш за твоите права.

треба да бидеш добар/ра за да ги заслужиш човековите права.

да бидеш слободен/на повеќе значи да не бидеш лишен/а од слобода отколку да бираш да правиш што

ќе посакаш.

избор нема ако не ги знаеш карактеристиките на работите меѓу кои треба да избереш.

доволно е јас да се грижам за моите права и ти да се грижиш за твоите права.

192

Работен листСОгЛаСУваЊе СО ПринЦиПи

100%

75%

50%

25%

0%

193

Работен листЧовекови права

Одговорност на граѓаните - што

можат да направат луѓето?

Обврска на државата - што

треба да направи

државата и како?

Право на живот, слобода и сигурност

(можност да се живее и да се делува без ограничувања и

да се биде заштитен од разни закани и опасности)

Забрана на дискриминација (оневозможување за

различно третирање од другите во однос на која било

лична карактеристика или припадност)

Право на приватност (можност да се имаат и

прават работи без притоа другите да знаат за тоа)

Право на сопствено мислење

(слобода да не се приклонуваме на мислењата

на другите; никој не смее да трпи заради своите

убедувања или заради нивна промена)

Права и ОдгОвОрнОСти 1

194

Работен листПрава и ОдгОвОрнОСти 2

Човекови праваОдговорност на граѓаните - што


Обврска на државата - што треба

да направи државата и како?

Право на одмор и слободно време

(ограничување на работното време заради можност за посветување на семејниот

живот и занимавање со работи кои надополнуваат и овозможуваат физички и

духовен мир)

Претпоставка на невиност сè додека не

се докаже спротивното (заштита од пресудување и казнување сè додека не се

докаже вина)

Право на државјанство (забрана за произволно

одземање на државјанство, како и за порекнување на

правото да се промени државјанството)

Слобода на изразување и пристап до информации

(можност за изразување на различни начини и да се

добијат информации)

195




Обврска на државата - што треба

да направи државата и како?

Слобода на собирање и здружување

(можност за групирање на истомисленици во однос на

разни работи)

Заштита од експлоатација

(оневозможување на ситуации и состојби на

прекумерно искористување на нашите услуги)

Право на употреба на својот јазик

(можност за користење на сопствениот јазик)

Право на семејство (можност за формирање и

живеење во семејство)

196




Обврска на државата - што

треба да направи

државата и како?

Слобода на уверување и религија

(можност да се избере начинот на кој ќе се изразува

своето верување сè додека тоа не претставува закана за

правата и слободите на другите)

Право на социјална сигурност и соодветен

стандард (обезбедување на

егзистенцијален минимум што го зачувува човечкото достоинство и овозможува

уживање на останатите права)

Право на образование (можност за постигнување

на целосен развој на човековата личност,

овозможување подобро разбирање меѓу луѓето)

Право на сопственост (можност да се уживаат

благодетите на својот имот и производи)

197

Работен листштО Сега?

штО

Сег

а?

198

Работен листКартиЧКи СО ПрОбЛеми

1. има предлог да се продискутираат и да се донесат одреден број правила по кои би се раководеле во наредните денови, што би одзело прилично време на расправање и усогласување. Што сега?а) Дискутирате и се согласувате околу постоењето на некои основни правила.б) Тргнувате веднаш и оставате да ги решавате сите проблеми по пат.

2. Еден член на групата сака да пее. За несреќа таа пее лошо и пее цело време. На некои не им пречи, но други ги збеснува. Што сега?а) Нема да направите ништо и ќе ѝ дозволите да пее кога сака.б) Ќе побарате да запре да пее кога другите се во близина.

3. Двајца се повредени за време на приземјувањето и не може да се движат брзо. Се плашите дека нема да стигнете до базата пред да ви заврши храната. Што сега?а) Се движите бавно, според нивните можности и ги ризикувате животите на

другите.б) Ги оставате, најверојатно да умрат.

4. Не може да се согласите кој да биде водач на групата. Губење време е да му се даде секому шанса да зборува. Што сега?а) Го задржувате системот во кој секој треба да има шанса да го искаже своето

мислење.б) избирате еден водач кој ќе може да донесе брзи решенија.

5. членовите на едно семејство со хендикепирано дете велат дека не можат самите да се грижат соодветно за него. Детето страда. Што сега?а) Му доделувате на семејството уште некој за да им помогне.б) Нема да направите ништо и ќе ги оставите сами да го решат својот

проблем.

6. Неколкумина од групата не сакаат да јадат на исто место со другите членови од групата. Што сега?а) Секогаш водите сметка на местата каде што се јаде да има издвоено место

за нив.б) Не им обрнувате внимание и ги пуштате да се снаоѓаат како знаат.

7. Еден член на групата има посебни барања за исхраната што го образложува со посебни здравствени потреби. Тоа ја усложнува подготовката на храна. Што сега?а) Водите сметка да бидат задоволени специфичните барања на тој член.б) Сите јадат она што е зготвено на најбрз начин.

199

Работен лист8. Некои од членовите на групата не сакаат да патуваат дење поради силното

сонце и покрај тоа што патувањето преку ден е побрзо. Што сега?а) Правите компромис и патувате наизменично дење и ноќе.б) Патувате само дење.

9. Неколку од членовите на групата сметаат дека жените не треба да се наоѓаат на почетокот и на крајот од колоната заради поголема брзина и заради поголема сигурност на колоната. Што сега?а) Решавате по ред да се менуваат луѓето на почетокот и на крајот од

колоната независно од нивниот пол.б) На почетокот и на крајот од колоната се менуваат само мажи.

10. Двајца членови на групата имаат потреба во одредено време секој ден да ги практикуваат своите религиски обреди. Што сега?а) Го прилагодувате движењето на групата на овие потреби.б) Групата се движи без да води сметка за овие потреби.

11. има многу силни показатели дека еден член од групата преку ноќ украл дел од храната и го изел. Што сега?а) Преземате посебни мерки за да се спречат слични испади.б) Му ги давате преостанатите следувања и го оставате да се снаоѓа сам.

12. Децата од едно семејство постојано се растрчуваат наоколу и целата група мора да ги бара. Што сега?а) Одделувате неколку члена на групата да внимаваат на нив и да ги

забавуваат додека се одморате.б) На секој одмор ги врзувате со јаже за најблиското дрво.

13. Еден член на групата има мислење за сè и им го кажува своето мислење на сите. На некои тоа не им пречи, меѓутоа неколкумина не го поднесуваат. Што сега?а) Го оставате човекот и понатаму да го кажува своето мислење во секоја

ситуација.б) Му забранувате да зборува во присуство на одделни луѓе.

14. Неколку членови на групата се организираат во посебна група и се спротивставуваат на одлуките на мнозинството. Што сега?а) Секогаш кога ќе го изнесат својот став, тој се зема предвид и се бара

компромисно решение.б) Се инсистира тие да се раздвојат и да не делуваат како група.

200

Работен лист15. Некои од членовите на групата сметаат дека е потребно да се прават

поголеми одмори. Што сега?а) Во движењето на групата правите поголеми паузи што им овозможуваат

попријатно патување на сите.б) инсистирате да се задржи максималното темпо на движење со многу

кратки одморања.

16. Двајца членови на групата покажуваат изразито насилно однесување за одредени работи. Што сега?а) им посветувате посебно внимание и обезбедувате надзор над нив.б) им ги врзувате рацете и нозете и им одземате од следувањето за секое

насилно однесување.

201

Работен листживОтни СитУаЦии

1.Роден/а си во добро ситуирано семејство, со сопствена куќа и двајца вработени родители.

4

1.Роден/а си во средно ситуирано семејство (со еден вработен родител и сопствен помал стан).

10

1.Роден/а си во сиромашно семејство со родители без постојано вработување и без сопствен стан.

6

2.Роден/а си со добро здравје, без потешки заболувања во текот на детството.

13

2.Роден/а си со нежно здравје и неколку потешки заболувања во детството.

5

2.Роден/а си со пречки во развојот (физички хендикеп).

2

3.По завршувањето на школувањето веднаш најде работа.

4

3.По завршувањето на школувањето најде работа во разумен рок.

7

3.По завршувањето на школувањето не можеше да најдеш работа подолго време.

9

202

Работен лист4.Роден/а си во планинско село.

3

4.Роден/а си во низинско село.

4

4.Роден/а си во помал град во внатрешноста.

7

4.Роден/а си во главниот град на државата.

6

5.имаш примања што ги задоволуваат сите твои желби и желбите на членовите на твоето семејство.

2

5.имаш примања кои ги задоволуваат твоите и потребите на твоето семејство.

4

5.имаш примања кои не ги задоволуваат твоите и потребите на твоето семејство.

14

203

Работен листЈА ОПУЛи СЕ ДЕВОЈчЕ

Ја опули се, девојче,на ваа тука планина,

што магла има на неа.Да не ја речеш од бога,туку да речеш од мене.Тоа се мојте здивови,

што здивам јаска за тебе,а ќе изгорам крај тебе.

ЈА ОПУЛи СЕ ДЕВОЈчЕЈа опули се, девојче,на ваа тука планина,









ја ОПУЛи Се девОјЧе

204

Работен листизјави за вОЛОнтерСтвО

еднаш волонтер - засекогаш волонтер.

Како да волонтирам кога ништо посебно не знам да правам.

205

Работен листволонтерите само ги искористуваат како неплатена работна сила.

работата на волонтерите е многу понеефикасна од онаа на професионалците.

206

Работен листмеѓународното волонтирање е само шетање и забава.

волонтерската работа е здодевна.

207

Работен листПреку волонтирањето може бесплатно многу да се научи.

волонтерите може да извршат влијание и да направат промена.

208

Работен листмасовното волонтерство е важно за општествено корисните работи.

волонтерството е, главно, мотивирано од потребата да се прави нешто добро и корисно.

209

Работен листОпис на задачите

Што ќе се прави?

Одговорности

Кој што ќе прави?

временски распоред

До кога? (ден/месец)

ресурси

Што е потребно?(расположиви и потребни ресурси)

Потенцијални пречки

Кој и/или што може да биде пречка?

Како може да се надминат евентуалните пречки?

вОЛОнтерСКа аКЦија

активност:

Цел:

210

Работен листУСтавни и заКОнСКи мОжнОСти за деФинираЊе и гарантираЊе на мЛадинСКите Права и ПриОритети

Со стекнувањето независност во 1991 год. и со промената на општествениот систем на Република Македонија во демократски и плуралистички, почнаа да се обезбедуваат уставни и законски можности за дефинирање и гарантирање на младинските права и приоритети.

1. Слобода на говор

Младите може да го изразат своето право на говор на која било тема. Тие може да ги изразат своите мисли, чувства или ставови на секое соодветно место преку различни средства и канали на комуникација, и тоа: говор, текст, цртежи, симболи, фотографии, музика, филм и други форми.

Злоупотребата на слободата на говор за ширење верска, национална, расна или друга омраза во Република Македонија претставува кривично дело.

Нашиот Устав ги заштитува и медиумите истовремено овозможувајќи слободно формирање институции и медиуми за јавно информирање. Терминот медиум ги опфаќа сите форми на јавно информирање, како што се: весници, списанија, книги, радио, телевизија, интернет, филм.

2. Слободен пристап до информации од јавен карактер

Правото на слободен пристап до информациите од јавен карактер е едно од основните човекови права во модерните демократии, а кај нас е гарантирано со Уставот и со Законот за слободен пристап до информации од јавен карактер.

информација од јавен карактер е секоја информација што ја создал или ја поседува државен орган, органите на општините, јавните институции и установи, јавните претпријатија или друго физичко или правно лице што врши јавни овластувања.

Секој има право да побара и да добие информација од јавен карактер, без разлика на пол, раса, вера, политичко или друго убедување. Право на пристап имаат и правните лица.

3. јавно собирање (демонстрација и протест)

Своето незадоволство младите може да го изразат преку јавно протестирање, индивидуално или групно писмено обраќање до органите на власта, со обраќање преку медиумите, преку организирани јавни дебати, со непочитување на донесените одлуки и на други начини.

Под јавен собир се подразбира собирање на повеќе од 20 луѓе на отворен или затворен простор, заради остварување забавни, културни, хуманитарни, верски, спортски или слични интереси на младите на коешто се изразува јавно мислење или протест.

Собирот треба да се одвива мирно и да не се нарушат јавниот ред и безбедноста на граѓаните. Не треба да се ограничува слободата на движење на граѓаните коишто не учествуваат во јавниот собир. Не треба да се блокира пристапот на возилата на брза помош до болниците и не смее да се нарушува мирот на болните. Собирот не смее да се одвива во близина на училишта и градинки во време кога учениците престојуваат во нив.

211

Работен лист4. Право на избор и слобода на здружување

Плурализмот значи разновидност, повеќебројност, конкурентност и слободно изразување идеи и мисли.

Во контекст на плурализмот, младите имаат право на слободно здружување по сопствен избор во неформални или формални групи, организации, здруженија, асоцијации. Со помош на овие облици младите меѓусебно се поврзуваат во остварувањето на сопствените интереси. На таков начин нивното влијание станува посилно, а нивниот глас добива поширок простор.

Здруженија на граѓани

Здруженијата на граѓани се невладини и непрофитни организации во кои младите се здружуваат заради остварување и заштита на економски, социјални, културни, научни, стручни, технички, хуманитарни, образовни, спортски и други права, интереси и уверувања. Здруженијата не смеат со своите активности да остваруваат политички интереси.

Политички партии

Партиите се основен облик на политичко организирање и здружување во Република Македонија. Тие се дефинирани како организирани групи на граѓани што се залагаат за учество во власта. Политичка партија може да основаат најмалку 50 полнолетни граѓани на Република Македонија, со постојано живеалиште во Република Македонија. Младите, во рамките на партиите, се претставени преку посебни организациски единици или органи. Партиите се основна алатка за функционирање на демократијата и за гаранција на правото на слободен избор.

5. Петиции

Петицијата е демократска форма на искажување јавно и групно мислење, преку писмено одобрување на определена идеја, цел или активност која е во интерес на младите и на граѓаните.

Петициите може да се реализираат на национално, локално или на ниво на институција или целна група. Петициите може да се однесуваат на правата на студентите, правата на средношколците, правата на група млади во одредена општина и слично.

Преку петициите младите ја изразуваат својата моќ на здружување, масовност и јавно искажување на сопствените ставови. Петицијата може да има промотивна цел да покаже определен став на младите или, пак, доколку се спроведува низ институциите на системот, да ја обврзе државата на референдум или на собраниска расправа за нов закон или за измена на закон.

212

Работен листСтУдија на СЛУЧај - аКтивирај Се!

Покана

од координаторот на „Активирај се!“ - „чадор“ младинска организација

Драги членови,

Сите ние сме активни во младинскиот општински центар во градот Зеленок. Веќе неколку месеци забележуваме низа знаци кои укажуваат на тоа дека младите се незадоволни со својата положба во општината (условите за живеење, школување, спортување, можностите за вработување и др.).

Неодамна, преку неколку изолирани мали инциденти, група млади луѓе почнаа да го изразуваат своето незадоволство на насилен начин (уништување на спортска сала, супермаркет и др.).

Пред две недели група млади и неколку полицајци беа вклучени во конфликт кој прерасна во тепачка. Во таа тепачка едно младо лице беше сериозно повредено и се наоѓа во болница, а две други се притворени.

Низа показатели говорат дека ситуацијата сè повеќе се влошува. Некои млади лица почнаа да палат автомобили во таа населба. Разни манифестации на изразување на незадоволство почнаа да се случуваат во разни населби низ градот. Секоја ноќ има судири со полицијата. Сепак, дел од младите сакаат да покажат дека постојат и други начини на изразување и почнаа да организираат мирољубиви манифестации, протести, маршеви, театарски претстави, делење летоци и слично.

Ние, како општински младински центар сметаме дека е време да реагираме!

Затоа ве повикуваме на заедничка средба на нашата организација на која ќе работиме во две насоки:1. Подготвување краткорочен акционен план: што да направиме сега и

како да избегнеме понатамошни инциденти?2. Подготвување среднорочен акционен план: следната година ќе

има локални избори и може да ја искористиме шансата да почнеме со лобирање кај локалните власти сега и да направиме предлог-стратегија во која ќе понудиме разработен пристап за надминување на проблемите на младите во однос на вработувањето, образовниот систем и слободното време.

213

Работен листздрУжение

име на здружението:

Со што ќе се занимава, за што ќе се залага?

Целна група (на која популација ќе се однесува)?

Препознатливо мото на здружението:

зошто е важно дејствувањето на ова здружение?

Со кого ќе соработува?

214

Работен листштО би СаКаЛе да биде ПОинаКУ вО УЧиЛиштетО?

215

Работен листПроблем:

што може учениците да направат?

на кого е пожелно да се обратат?

во која форма да се обратат? (барање за средба, усно презентирање на проблемите, пишување официјално писмо од некое тело на учениците...)

Кој од учениците/кое тело што ги застапува учениците е најсоодветно да преземе акција?

што им е потребно на учениците за да може да преземат акција?

ПреземаЊе аКЦија

216

Работен листаКЦии

еКОЛОшКа аКЦија

аКЦија за ПОддршКа на деЦата без рОдитеЛи

СПОртСКи натПревар

аКЦија за СОбираЊе СредСтва

аКЦија за ПрОмОвираЊе тОЛеранЦија

217

Работен листнастан:

1. што ќе се случува (содржина на настанот)?

2. По кој повод, со која цел се одржува настанот?

3. Кој ќе биде поканет, кому ќе му биде наменет?

4. Каде (надвор од училиштето) би се одржал настанот?

5. Каква би била улогата на учениците во настанот?

6. што се очекува од настанот? Какво влијание би можел да има?

ПреземаЊе аКЦија вО заедниЦата

218

Работен листизбОри1

1 Содржината е земена од: Талески П. и Мацаноски С. Т. (2002), Како најлесно да ја упропастите сопствената држава - Прирачник за гласачи и кандидати за пратеници. Скопје: Граѓанска асоцијација „ОХО“.

теСт 1

1. зошто постојат избори?

а) Е, зошто де?б) За да се освежат ѕидовите со нови плакати.в) Затоа што си немал ѓаволот друга работа.г) За да добиеме нови кредити од ММФ и од Светската банка.д) За да не биде човек раат.ѓ) Затоа што изборната моќ е неопходен услов за постоење на демократијата.

2. Кој има право да гласа?

а) Тој што ќе добие наредба.б) Тој што ќе добие пенкало, запалка, масло, брашно и 20 евра.в) Секој што има зелена ролка и минимум два пара очила.г) Сите државјани на Р. Македонија кои се постари од 18 години и кои се

деловноспособни.

3. По каков изборен систем ќе се гласа?

а) По системот: „капка по капка“.б) Пропорционален, во зависност колку гласови добива секоја кандидатска

листа.в) Обратнопропорционален.г) Не постои никаков систем - се работи за чиста импровизација.д) По системот: „Сложни калуѓери и во петок мрсат!“ѓ) По системот: „Јал, не јал, три и пол...“е) Со фрлање пратенички бидермаер.

4. Кој може да се кандидира?

а) Сите оние кои може да бидат гласачи и кои не се на издржување затворска казна.

б) Оние кои ќе им се бендисаат на партиските лидери.в) Оние кои ќе докажат дека не ги бидува за друга работа.г) Оние кои си ветиле дека до пензија ќе направат барем милион долари.

5. Колку пратеници избираме?

а) Колку што има ѕвезди на небото.б) Колку што има капки во морето.в) Колку што е определено со изборниот закон.г) Колку што Собранието има пари за дневници.д) Колку што ќе даде Господ.ѓ) Колку да не бидеме без ич.

219

Работен лист6. што е изборна кампања?

а) Промовирање на изборните платформи и програми на политичките партии учеснички во изборниот процес преку: комерцијални огласи во печатените и во електронските медиуми, политички митинзи, настапи во медиумите, делење на пропаганден материјал и сл.

б) Тоа ти е супер, ако си пејач.в) Можност да се испокараш со сите што не мислат како тебе.г) изборна кампања е кога мозокот го даваш на хемиско чистење.д) Маскенбал.

7. Кој ги надгледува изборите?а) Комшијата Сокол со жена му Вида.б) Бајруш воајерот.в) Командатот Тихо од 114 бригада.г) Здружението на гулабари на БЈРМ, со официјален сертификат за членство во

Светската гулабарска асоцијација.д) Овластени набљудувачи од Државната изборна комисија.ѓ) Момците од некоја си „Комета“.

8. Како се гласа?а) Со Господ напред.б) Се знае како: го затвораш носот и заокружуваш.в) Со достоинствено уфрлување на превитканото гласачко ливче во гласачката

кутија, од страна на избирачот кој претходно ја искажал својата волја во простор што обезбедува приватност.

г) Пасивно - со панцир, активно - со „кашикара“ или со „зоља“.д) Со веќе заокружено ливче.ѓ) Со двајца братучеди.

9. што да сторите, ако не сте запишан/а во изборниот список?а) Налет!б) Ќе се препуштам на алкохол и лесни дроги.в) Ќе го искинам списокот.г) Ќе кренам врева и ќе го пријавам тоа во надлежната институција.д) Ќе се пријавам на „Вашите пет минути“.ѓ) Ќе купам „Бинго“, а недобитните ливчиња ќе ги пратам до Државната

изборна комисија.е) Ма, важно платата навреме да стигне.

10. Како се објавуваат резултатите?

а) Со тажен лик и насолзени очи.б) Со спорадични истрели во воздух.в) Со рафални истрели во воздух.г) Со два лексилиуми.д) Со демолирање на изборниот штаб на противкандидатот.ѓ) Со честитање на победата на противкандидатот.

220

Работен листтеСт 2

1. Смеам да гласам во името на братот и снаата од Швајцарија. Т Н

2. Можам да гласам со легитимација од библиотека или „слободна“. Т Н

3. Смеам да поднесам жалба ако ми е повредено избирачкото право. Т Н

4. Никому не мора да кажам за кого сум гласал/а. Т Н

5. Ако сум хендикепиран/а или неписмен/а, имам право на помош при гласањето. Т Н

6. Татко ми не смее да ми нареди за кого да гласам. Т Н

7. Смеам да прашам некого ако не сум сигурен/на како се гласа. Т Н

8. Гласам според мојата гласачка волја. Т Н

9. Никој не смее да агитира за кого да гласам на денот на изборите. Т Н

10. Неправилностите во гласањето може да ги пријавам кај изборната комисија. Т Н

221

Работен листидентитети

¤ Машко/женско

¤ Жител на Македонија

¤ Жител на одреден град/село (на пример, скопјанец, вевчанка)

¤ Син/ќерка/брат/сестра

¤ Етничка припадност (Македонец/ка, Албанец/ка, Турчин/ка, Ром/ка, друго)

¤ Ученик/ученичка

¤ Ученик/ученичка во одредено средно училиште (на пример, гимназијалец, „економистка“)

¤ Љубител на музика (на пример, хип-хоп, рап, џез, народна, поп-рок, друго)

¤ Хоби (на пример, рибарење, спортување, читање книги, друго)

222

Работен лист10 рабОти штО ме Прават гОрд/а штО СУм житеЛ/Ка на реПУбЛиКа маКедОнија

1 .

2 .

3 .

4 .

5 .

6 .

7 .

8 .

9 .

1 0 .

223


Oднос кон животната средина

Програмска тема V: ОднОС КОн живОтната Средина

224

Работен листДо галактичкиот врховен, последен и ултра непристрасен суд, основан од бескрајната космичка и невидлива интелигенција, пристигнала тужба од таканаречените суштества В за таканареченото суштество ч. Обвинителството, врз основа на изнесените факти, донесе своја пресуда. Пред вас е, Врховен совету, извештајот од терен, направен од непристрасниот и насмеан известувач кој на самото место ги провери фактите. Ве молиме, донесете пресуда која доколку се поклопува со пресудата на долунаведените судии, ќе може да стапи во сила. (Во прилог е оригиналниот извештај од теренот, составен од непристрасниот и насмеан известувач, испратен до обвинителството. Во него суштествата се именувани со иницијали, заради задржување на непристрасноста на судската одлука.)Суштествата В кои го делат истиот животен простор со суштеството ч, го тужат суштеството ч заради противзаконско, бесправно, намерно и организирано уништување преку таканаречен „лов“, поставување на кобни машини, таканаречени „мамки“, како и намерно оставање на затруени оброци. Со таквата пракса која трае со векови, како и со систематското узурпирање на животниот простор кој природно им припаѓа на В, суштеството ч им нанесува непроценлива штета на В, на нивното достоинство и право на живот. Покрај тоа, суштеството ч бесправно ги лови сите останати суштества кои природно им служат на суштествата В како храна, која тие во ниеден случај неконтролирано не ја ловат, од едноставна причина што нема да имаат што да јадат. Секогаш ловеле онолку колку што им е потребно. и ги ловеле само немоќните, болните и старите суштества. Суштеството ч тврди дека суштествата В му ги ловат суштествата О и К кои, за волја на вистината, се во некаква сопственост (доброволна или недоброволна) на суштеството ч. Но, суштествата В тоа го прават само затоа што ч им ја потаманил целата останата храна, но дури и во тој случај В ги ловат само старите, болни и слаби О и К. Заради овие причини, суштеството ч смета дека има право да ги убива преку ловење, труење, поставување мамки или кој и да е друг начин на истребување. ч смета дека макар и едно В во неговата околина е доволна неволја и треба веднаш да се истреби.Суштествата В, според мислењето на нашиот известувач, служат како одржувачи на природната рамнотежа. Докажано е дека нивното присуство значи намален број на заразни болести, зајакнување на популацијата на другите видови, позитивно влијание дури и врз вегетацијата, како и врз другите видови. Тие отворено бараат од бескрајно чесниот и непристрасен суд, познат во целата галаксија, вселена и пошироко, еднаш засекогаш да пресуди во корист на суштествата В и да наложи на ч да престане со уништување на В. исто така, се бара да му се наложи на ч да најде начин како да не ја присвои и улови целата храна на В, како и да сфати дека ловењето на О и К е само еден вид на такса или данок за тоа што ч го користи домот на В за негови потреби, без притоа В да бидат прашани. Судии: Тњ Запржец, Восток Роги, Робо Диќру, Јакопо Казобон, Никон Севаст, Доротеа Каминска, Артура КларкНа вас е, голем и почитуван Врховен совету да изберете, според ваше искрено убедување и чувство за правда, една од долунаведените пресуди:а) Суштеството ч во иднина нема да ги лови В и В имаат право на ловење на О и К како

вид на данок за користењето на нивниот простор и исправање на долгогодишната неправда кон В.

б) Барањето на В е неосновано. ч може да продолжи со своите активности непречено.

гаЛаКтиЧКа ПреСУда

225

Работен листгУжва1

1 Содржината е земена од: The Guardian. (14 јануари 2011).

1. Оваа есен 2011 година ќе се роди седум милијардитиот жител на Земјата, а речиси сите истражувања покажуваат дека воопшто не треба да се радуваме на тоа.

2. Од XXI век се изминати само 11 години, а веќе има една милијарда луѓе повеќе од октомври 1999 година. Првата милијарда човештвото ја постигна во раниот XIX век, а уште 1,5 милијарда се родија во текот на следниот век и половина. Само во текот на последните 60 години бројот на светската популација се зголеми за дополнителни 4,5 милијарди.

3. „На планетава никогаш досега не живееле толку многу претставници на еден животински вид, кој толку многу ја менува својата околина што планетата Земја стана планета на човештвото. За прв пат во три милијарди старата историја, една форма на живот - нашата - се заканува да збрише значаен дел од растенијата и животните“, пишува лондонски „Гардијан“.

4. Просторот никогаш не бил проблем, туку ефектот од нашите потреби, алчноста, исхраната, движењето и потребата да ја задржиме собната температура на 20°C, без оглед на тоа што се случува надвор. Влијанието од зголеменото консумирање на ресурси досега било често пати документирано, а податоците покажуваат дека човекот почнал да ја загадува атмосферата со стакленични гасови многу кратко по почетокот на индустриската револуција.

5. изворите на свежа вода за пиење се толку ослабнати што од Еколошката програма на САД (УНЕП) предвидуваат дека за 14 години 2/3 од светската популација ќе живее во земји во кои ќе има недостиг на вода.

6. Половина од шумите се исечени заради употреба на земјиштето, а УНЕП предупредува дека до средината на овој век рибниот фонд ќе биде исцрпен. Површината на обработена земја се проширила за 13% од 1961 година кога почнаа мерењата, но постојаниот пораст на бројот на глобалното население значи дека секој од нас може да смета само на половина од земјата во 1961 година.

7. Ненамерно се приближуваме кон шестото масовно истребување, не заради нашиот нескротлив апетит и моќни технологии, туку затоа што окупираме најголем дел од земјиштето на секој континент, освен на Антарктикот.

8. човекот сѐ уште е немоќен во спречувањето на климатските промени, одржувањето на изворите со вода и чувањето на еко-системите, но затоа може да се потруди да го спречи рапидниот пораст на популацијата.

9. „Таквиот напор, базиран на човековите права и правото на достоинство и слобода на родилките, е во интерес на сите оние кои се грижат за иднината на природата и човештвото“, се завршува анализата на „Гардијан“.

226

Работен лист1. на скала од 1 до 10 (1 - најмалку, а 10 - најмногу) оценете колку ги

сметате овие информации за загрижувачки.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2. напишете три сериозни предизвици со кои човештвото ќе се соочи имајќи ги предвид претходно наведените нешта:

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

3. Според вас, кои региони најмногу ќе страдаат? зошто?

4. Кои би биле три можни последици за македонија и за балканот? ¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

5. Кои мерки би можел да ги преземе секој од нас за да се намалат последиците од пренаселеноста на планетата?

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

¤ _____________________________________________________________________

ПрашаЊа за гУжва

227

Работен листПермаКУЛтУра 1

Пермакултурата е систем на организирање на животот и производството на храна во склад со природата почитувајќи ја притоа Земјата, нејзините богатства, живиот свет и луѓето.

Пермакултурата се занимава со осмислување и создавање на одржливи системи на живеење според природните принципи, со кои луѓето ќе можат да ги надминат проблемите на современата цивилизација.

Пермакултурата е целосен систем на живот и животни циклуси чија цел е задоволување на човековите потреби, а е дизајниран на таков начин што ги содржи особините на природните еко-системи. Се тежнее кон највисок можен степен на самодоволност и самоодржливост на системот. Тоа значи дека скоро сѐ што е потребно се наоѓа внатре во системот или заедницата и сѐ што ќе се направи/создаде, се употребува (и останува) во системот/заедницата.

Пермакултурата почнала како перманентна агрикултура (трајно земјоделство), но со текот на времето се сфатило дека мора да се однесува на комплетната животна целина и има исто значење како и терминот: „одржлив развој“.

Основните вредности на пермакултурата се: ¤ работење со природата, наместо против неа; ¤ продолжено и обмислено набљудување, наместо напорно и непромислено

работење; ¤ третирање на растенијата и животните од аспект на сите нивни функции,

наместо само како поединечни елементи на кој било моно-културен систем.

228



Темелни етички начела - вредности на пермакултурата се:1. грижа за Земјата (природата);2. грижа за луѓето;3. праведна распределба (на ресурсите):4. заемна помош и поддршка.

Првиот принцип се однесува на определбата да ја сочуваме оваа наша единствена Земја и да ја предадеме на следните генерации во добра состојба. Грижата за Земјата подразбира нештетни и позитивни активности, активно чување, етичко и штедливо користење на сите живи и неживи форми, т.е. сите растителни и животински видови, почвата, атмосферата, водата, шумите и останатата микрооколина.

Вториот принцип има за цел на секој човек да му даде можност да ги задоволи своите потреби и да живее исполнет и квалитетен живот. Во минатото имало општества кои биле (физички) одржливи, ама мнозинството на луѓе кои живееле во нив биле осудени на тешка и непрекината работа и немале можност да ги развијат останатите свои потенцијали. Грижата за луѓето подразбира задоволување на основните човекови потреби: дом, храна, образование, работа и заедница.

Според третиот принцип, кога човекот ќе си ги задоволи сопствените потреби по првите два принципи, и тоа со умерено трошење и без трупање на вишок материјални добра, треба да им помогне на другите луѓе од неговата околина да го сторат истото. Третиот принцип, исто така, подразбира поставување на граници на човечката популација.

Затоа што природните извори се ограничени, праведната распределба значи дека мора нашата потрошувачка да ја усогласиме со потребите, а не со алчноста. Суштината е во планирање на трошењето и негово ограничување според ресурсите со кои се располага.

членовите на пермакултурните заедници си помагаат меѓусебно според своите знаења, можности и потенцијали, за заедничка добросостојба, како и одделните заедници што меѓу себе споделуваат позитивни искуства, информации и новини.

Вака, пермакултурата креира стабилни и плодни системи кои ги задоволуваат потребите на луѓето, а притоа се хармонично интегрирани во околината.

229



Практичните правила на пермакултурата наложуваат да се почне со она што е веќе на располагање (сега и овде) така што:

¤ да се сочува најдоброто од постоечката состојба; ¤ да се подобри постоечката состојба; ¤ да се воведат новости кои нема да имаат штетни последици.

Основната идеја е дека секој човек треба да произведува барем дел (што поголем!) од храната што ја троши, а по можност и другите земјоделски производи. Така, секој поединец би бил поттикнат да произведува и да троши само здрава храна прилагодена на неговите потреби.

Пермакултурата во голема мерка е во согласност со органското земјоделство, но постојат некои разлики. Во основа органското земјоделство води грижа само храната која се произведува да е здрава, да е произведена без хемикалии и почвата да е чиста од отрови и загадувачи, без да води грижа за околниот растителен и животински свет.

За пермакултурата многу важен аспект е целовитоста и поврзаноста на целиот систем/заедница (која го подразбира земјиштето и неговата поширока околина, минималната човекова интервенција и локалната самодоволност).

Пермакултурата ги зема предвид сите потенцијални извори на енергија кои ни ги нуди природата (ветер, сонце, земја, вода) и ги искористува на најдобар можен начин, користејќи минимална енергија да се направи самоодржлива целина. Во пермакултурата нема отпад, сѐ се користи повторно, а сѐ што е искористено се обновува и така природата не се осиромашува.

230



Пермакултурата се темели на креирање на одржливи човечки населби користејќи ја природата како модел.

Пермакултурата е начин на живот со кој се тежнее кон сопствено производство на храна и енергија, користејќи ги расположливите природни извори, а користејќи го сопственото знаење, креативност, чувства и вештини, примерите од природата и не уништувајќи ја природата. Пермакултурата е особено популарна во урбаните (градски) средини, како алтернативен извор на здрава храна и однос со природата. Можни начини за пермакултурно организирање во град се:

заедниЧКи градини

Празни или запуштени подрачја може да се користат и да се претворат во ресурси на заедницата (маалото, зградите, општината), да се направат паркови и јавни зелени површини каде луѓето може да се среќаваат, опуштаат, работат, произведуваат.

ОрганСКО ПрОизвОдСтвО на заКУПени земјишта

Можност за производство на храна која е здрава, чиста и сигурно не содржи пестициди и вештачки ѓубрива, а може да се прави од страна на група луѓе кои се доминантно врзани за градовите.

заедниЧКО КОмПОСтираЊе (производство на здраво природно ѓубриво)

Со рециклирање на органскиот отпад како што е покосената трева, остатоци од храна, плевел, отсечени гранки, паднати лисја и слично, се намалува количината која се уништува во градските депонии.

231

Работен листАмериканскиот иноватор Френк Прингл направил машина што рециклира секакви отпадоци - гума, пластика, па дури и парчиња карпи, а од нив прави нафта и гас, пренесуваат светските агенции. изумот ги одвојува нафтата и гасот скриени во секојдневните предмети. Првата комерцијална верзија на машината за еден час ќе преработува 10 тони автомобилски гуми, пластика и винил во природен гас. Прингл ја изумил машината пред десетина години. Првата нарачка е во изградба во Рокфорд, илиноис. Машината чини 5,1 милиони долари, а голема е колку помал автобус. Наменета е за автомобилски рециклер од Лонг Ајленд, Њујорк. Во најава се и други зделки: американската војска би можела да ги користи овие машини во ирак за добивање нафта и гас од стаклени шишиња и отпадоци од храна. интерес има и од нафтените компании. „Ми имаат кажано дека некои нафтени компании би можеле да пробаат да ми извршат атентат“, изјавува Прингл во интервју во кое се спомнува можноста наскоро да стане меѓу најбогатите луѓе на планетата.

реЦиКЛирана наФта

Кои се придобивките од овој изум?

Кои се можните негативни страни од користењето на овој изум?

зошто некој од нафтената индустрија би сакал да му изврши атентат на Прингл?

232

Работен листСветЛеЧКи ЧеКОри

Жителите на францускиот град Тулуз ќе пешачат по специјално дизајнирани плочки кои од притисокот на чекорите ќе произведуваат електрична енергија во количини сосема доволни за да се осветлат улиците. изумот на холандската компанија „Јаап Ван Дер Браак“ функционира на принцип на трансформација на енергијата од чекорите, која низ микропроцесори во батерии ќе биде складирана како струја. Плочникот може дневно да собере преку 30 вати електрична енергија, струја доволна за да се обезбеди уличното осветлување, а емисијата на јаглерод диоксид ќе се намали за една третина.



233

Работен листЛимОнада вО хартија

Американската компанија „Бренд имиџ“ ги создаде првите шишиња за вода направени од рециклирана хартија. Оригинален дизајн, а според многумина и историски пронајдок. Овој еколошки производ можеби нема веднаш да ја спаси планетата од купиштата пластични шишиња што тешко или воопшто не се рециклираат, но би можел значително да го намали нивното количество, бидејќи доколку не се стори нешто на тој план, пластичните шишиња би можеле да ја затрупаат нашата планета и да ја претворат во огромна канта за ѓубре. иноваторите гарантираат дека шишињата се непропустливи, иако се направени од хартија. Во иднина, велат од „Бренд имиџ“, од вакви шишиња освен вода ќе се пијат и сите други течности, минерална вода, сокови, па дури и кафе и чај, слично како сегашната тетрапак амбалажа.

Но, има забелешки дека хартиените шишиња ја немаат естетиката на пластичните, а и вкусот на водата во нив најверојатно ќе се разликува од оној на кој сме навикнати. „Но, мора нешто да се жртвува за да се спаси планетата од загадување“, додаваат од „Бренд имиџ“. Шишињата се направени од 100 проценти рециклирана нештетна материја која и по употребата може да се рециклира, значи има повеќекратна употреба, односно можност повторно од неа да се направат шишиња или пакувања во кои ќе се продаваат вода, сокови и слично.



234

Работен листПрачовекот интуитивно градел во склад со природата. Техничкиот и технолошкиот напредок ѝ донесе на цивилизацијата проектирање и градење кое ги исцрпува фосилните енергенти, натрупувајќи нерециклажни материјали, производство на штетни гасови кои ја уништуваат природата. На проектантите и инвеститорите е да осмислат, да проектираат и градат „зелено“.

Што е „зелена архитектура“?

„Зелена архитектура“ е име за архитектура која живее во склад со природната средина, ги почитува еколошките законитости, црпи обновена енергија и се вклопува во природните текови како живиот организам. Тоа е проектирање и градење на „паметни“ куќи со висока свест за природата, окружувањето и користењето на природни еко-системи. Таа планира во склад со здравиот начин на живеење (правилна ориентација на објектот, осончан простор во кој се живее и работи, хумана густина на живеење во блоковите и населбите, изобилство на зеленило и рекреативни водни површини). Таа подразбира максимална употреба на обновени и еколошки чисти извори на енергија - геотермална вода, ветер, сончева енергија, конзервација и рециркулација на вода и енергија, употреба на природни рециклирани материјали при градењето, употреба на штедливи материјали (изолација, системи на греење) користење на одржливи технологии (економски и еколошки), како и проектирање во однос со природата.

Светскиот трговски центар во Бахреин е најголем до денес реализиран објект со самостојни обновливи извори на енергија. Три ветрогенератори се поставени меѓу двете кули. Кружната форма на зградата го забрзува струењето на воздухот, а сончевите колектори ја прекриваат половина од фасадата на обете кули.

Една јавна гаража во центарот на Штутгарт има централен атриум од стакло кој обезбедува природно проветрување. Во него е сместен внатрешен парк богат со зеленило кој се протега низ сите катови, водоскоци, поточиња и базени, кои прават „зелена“ и здрава микроклима во гаражата. На врвот од зградата е канцелариски простор со поглед на околината - концепт кој ја докажува грижата за „малиот“ службеник на паркингот за наплата.

Кои се придобивките од „зелената архитектура“?

Кои се можните негативни страни од користењето на овој пристап?

зеЛена архитеКтУра

235

Работен листЖиВЕЕТЕ НА ВТОРи КАТ и

СЕКОГАШ ПРи иЗЛЕГУВАЊЕ ОД ДОМА ПОВиКУВАТЕ ЛиФТ

ЖиВЕЕТЕ НА ВТОРи КАТ и СЕКОГАШ ПРи иЗЛЕГУВАЊЕ ОД

ДОМА ПОВиКУВАТЕ ЛиФТ

КАЗАНчЕТО НАД ВЦ ШОЛЈАТА Ви Е РАСиПАНО и ПОСТОЈАНО ТЕчЕ

ВОДА

КАЗАНчЕТО НАД ВЦ ШОЛЈАТА Ви Е РАСиПАНО и ПОСТОЈАНО ТЕчЕ

ВОДА

СЕКАДЕ ОДиТЕ СО АВТОМОБиЛ, ПА ДУРи и ВО НАЈБЛиСКАТА ПРОДАВНиЦА ОДДАЛЕчЕНА

ОКОЛУ 200 МЕТРи

СЕКАДЕ ОДиТЕ СО АВТОМОБиЛ, ПА ДУРи и ВО НАЈБЛиСКАТА ПРОДАВНиЦА ОДДАЛЕчЕНА

ОКОЛУ 200 МЕТРи

Ги ОСТАВАТЕ СиТЕ СВЕТиЛКи ВО СТАНОТ/КУЌАТА ПОСТОЈАНО

ВКЛУчЕНи

Ги ОСТАВАТЕ СиТЕ СВЕТиЛКи ВО СТАНОТ/КУЌАТА ПОСТОЈАНО

ВКЛУчЕНи

чЕСТО ЈА ПУШТАТЕ МАШиНАТА ЗА ПЕРЕЊЕ СО ТРи-чЕТиРи МАичКи

ВО НЕА

чЕСТО ЈА ПУШТАТЕ МАШиНАТА ЗА ПЕРЕЊЕ СО ТРи-чЕТиРи МАичКи

ВО НЕА

ДОДЕКА Ги МиЕТЕ ЗАБиТЕ, ПОСТОЈАНО ТЕчЕ ВОДА ОД

СЛАВиНАТА

ДОДЕКА Ги МиЕТЕ ЗАБиТЕ, ПОСТОЈАНО ТЕчЕ ВОДА ОД

СЛАВиНАТА

СЕКОЈ ДЕН ПУШТАТЕ ДОМА ТЕРМО ГРЕЕЊЕ ЗА ДА МОЖЕ ДА БиДЕТЕ

ПО КРАТКи РАКАВи

СЕКОЈ ДЕН ПУШТАТЕ ДОМА ТЕРМО ГРЕЕЊЕ ЗА ДА МОЖЕ ДА БиДЕТЕ

ПО КРАТКи РАКАВи

ГО ОСТАВАТЕ ТЕЛЕВиЗОРОТ ПУШТЕН ПО ЦЕЛ ДЕН, БЕЗ ОГЛЕД

ДАЛи ГО ГЛЕДАТЕ иЛи НЕ

ГО ОСТАВАТЕ ТЕЛЕВиЗОРОТ ПУШТЕН ПО ЦЕЛ ДЕН, БЕЗ ОГЛЕД

ДАЛи ГО ГЛЕДАТЕ иЛи НЕ

ПРОЗОРЦиТЕ ВО СТАНОТ/КУЌАТА НЕ СЕ ЗАТВОРААТ ДОБРО и ПОСТОЈАНО иМА ПРОВЕВ

ПРОЗОРЦиТЕ ВО СТАНОТ/КУЌАТА НЕ СЕ ЗАТВОРААТ ДОБРО и ПОСТОЈАНО иМА ПРОВЕВ

најгОЛемОтО трОшеЊе енергија

236


Глобални процеси и влијанија

Програмска тема VI: гЛОбаЛни ПрОЦеСи и вЛијанија

237

Работен листАко светот би бил едно село од точно 100 луѓе, задржувајќи ги моменталните односи помеѓу луѓето, неговата демографска структура би изгледала отприлика вака:

¤ 60 би биле Азијци, 14 Африканци, 12 Европејци, 8 Јужноамериканци, 5 луѓе од САД и Канада и 1 би бил од Австралија и Јужниот Пацифик;

¤ 51 би биле мажи, а 49 би биле жени;

¤ 18 би биле белци и 82 кои не би биле белци;

¤ 33 би биле христијани, 21 муслиман, 16 атеисти, 14 следбеници на Хинду религијата и 16 би имале останати најразлични вероисповеди и верувања;

¤ 80 би живееле во бедни куќи;

¤ 67 не би знаеле да читаат;

¤ 50 би биле прегладнети и 1 би умирал од глад;

¤ 33 би биле без пристап до здрава, чиста и безбедна вода за пиење;

¤ 39 не би имале пристап до солидни санитарни услови;

¤ 24 не би имале електрична енергија, а од тие 76 кои би имале, најголем дел би ја користеле само за ноќно осветлување;

¤ 7 луѓе би имале пристап до интернет;

¤ 1 би имал високо образование;

¤ 1 би имал ХиВ;

¤ 2 би биле новороденчиња, а 1 би бил под ризик да умре;

¤ 5 би контролирале 33 % од вкупното богатство и сите 5 би биле граѓани на САД;

¤ 33 би примале и би се обидувале да живеат од само 3 % од буџетот на селото.

Прашања за дискусија:

1. Кои две ставки најмногу ве изненадија? Зошто?

2. Дали нешто од горенаведеното го гледате во своето опкружување? Како?

аКО СветОт е СеЛО Од 100 ЛУѓе

238

Работен листнОви ПрОдУЦенти

Колку лица се застапени во рекламата?

Дали повеќето се млади или стари?

Каде се случува дејството? Како изгледа амбиентот?

Какви особини се прилепени на ликовите?

Дали нивниот изглед е таков што може да се види секојдневно на улица? Ако не, каков е?

Кои емоции/чувства преовладуваат во рекламата?

Какво „чудо“ направи производот што се рекламира во рекламата?

239

Работен листПрашања мажи жени

Колку мажи, а колку жени се претставени во списанијата преку фотографии и цртежи?

Од вкупниот број на мажи и жени, колкав број од нив се претставени во поза која може да се подведе како заводничка, еротска или сексуално привлечна?

Колку мажи, а колку жени најверојатно имаат над 35 год.?

За колку мажи и за колку жени може да се каже дека имаат вишок килограми?

За колку мажи и за колку жени може да се каже дека се „разголени“ или на граница да бидат „разголени“?

Колку мажи, а колку жени се нашминкани?

Колку мажи, а колку жени се со набилдани тела?

анаЛиза на СПиСанија

240

Работен листнаФтОвОд низ СеЛОтО г г 1

„тхС“

Вие сте членови на управниот одбор на интернационална енергетска компанија „ТХС“. Вашата позиција во одборот и вашите високи примања зависат од тоа колкав профит ќе остварува компанијата под ваше водство.

извештаите јасно говорат дека најевтино за компанијата е нафтоводот да поминува точно според предложениот и веќе договорен план. Многу труд, време и најважно - пари се потрошени за да се стигне до оваа фаза. Договорени се локации низ седум земји. Потпишани се илјадници договори за користење на земјиште со влади, со општини, со приватни лица. Уште пред 10 години е направена стратегија, долго пред да се почне со изградба на нафтоводот, и тој план постепено се спроведува. Платени се десетици милиони евра во регионот за градење на позитивна слика за „ТХС“. Од тоа, најмалку 3 милиони евра од средствата на компанијата се донирани во различни хуманитарни акции во земјата, сè со цел граѓаните да сфатат дека „ТХС“ се грижи за нивната добросостојба. До овој момент процесот се одвиваше според планираното, сѐ додека не се случи селаните од селото Г Г да почнат да „креваат прашина“, кој знае од кого потплатени.

На овој состанок треба да се одлучи што да се прави. Милијарди инвестиции се во прашање. Доколку треба да се заобиколи селото, тоа ќе значи менување на 40% од проектираната линија на нафтоводот и нови договори во три земји. Одново пишување на стотици нови договори со владите, со општините и со приватните сопственици, како и раскинување на исто толку веќе потпишани и плаќање казни за раскинување на тие договори. Поевтино е да се изгради цело ново село, на нова локација, со десет пати поголеми куќи за селаните, заедно со цела инфраструктура каква што нема ниедно село на светот (базени, спортски терени, спа-центри, голф терени, стадиони, вештачки летни ски-терени, луна паркови, зоолошка градина, мултиплекс кина/театри/опери...) отколку да се заобиколува селото. Но, секако, за таква понуда на селаните на Г Г ќе мора многу да се размисли, сепак управниот одбор на компанијата се грижи таа да има што помалку издатоци.

Врз основа на информациите што ги имате, вашата позиција и ставови, изберете што ќе направите од следново:а) Ќе ги погледнете извештаите уште еднаш и врз основа на нив, но и поради тоа

што се грижите првенствено за луѓето, ќе донесете одлука, сепак, нафтоводот да не се гради низ селото Г Г и покрај фактот дека така компанијата ќе потроши многу повеќе пари, со што секако ја ризикувате вашата позиција во компанијата.

б) Ќе се обидете на сите можни легални и не толку легални начини да направите притисок нафтоводот да поминува низ селото, дури иако тоа подразбира и поткупување на некои ситни политичарчиња, таму долу, на една точка на мапата.

241


тв „теленовела“

Вие сте уредувачкиот совет на ТВ „Теленовела“, телевизија која има дозвола за емитување во целата држава и е една од поценетите ТВ-куќи. Скоро сите вработени, а особено тимот кој е во медиумот уште од неговото формирање, се чувствуваат особено горди на тоа што изградиле така реномирана и гледана телевизија со многу мал капитал и со многу лични заложби и труд на почетокот. Сегашната популарност дава можност за поголема комоција затоа што сите сакаат да се рекламираат на телевизија која е толку многу гледана.

Мултинационалната компанија „ТХС“ е ваш многу значаен клиент; скоро повеќе од половината од приходот од реклами доаѓа од нив. Во последно време јавноста е многу засегната од случајот со таа компанија и нафтоводот кој планираат да го градат, особено во врска со неговото поминување низ селото Г Г.

Врз основа на информациите што ги имате, вашата позиција и ставови, изберете што ќе направите од следново:а) Будно ќе ги следите најновите случувања во врска со нафтоводот и ќе им дадете

јасни инструкции на вашите новинари објективно да известуваат и секогаш да водат сметка за човечноста и основните морални и човечки вредности, секогаш да застануваат на страната на „обичните луѓе“ затоа што ако вие не ги застапувате, ќе нема кој друг да ги застапува нивните интереси. им кажувате тоа да го прават и покрај можноста да ја изгубите компанијата „ТХС“ како клиент, да западнете во тешка финансиска криза, вашите примања значајно да се намалат, како и некои ваши колеги да изгубат работа.

б) Постои сериозен ризик ако ја изгубите компанијата „ТХС“ како клиент, да западнете во тешка финансиска криза, вашите примања значајно да се намалат, како и некои ваши колеги да изгубат работа. Поради фактот што вие и многу ваши колеги отплаќате кредити, а конкуренцијата будно чека ваква ситуација, им давате на вашите новинари назнака да се обидат да ја смират ситуацијата која другите ја креираат во јавноста и доколку нешто не е особено важно да се објави, да се трудат да не го оцрнат многу клиентот поради заедничкиот интерес. и онака во тоа село нема нешто многу жители. Компанијата ќе им изгради училиште или нешто друго по избор на жителите што, секако, зборува дека „ТХС“ е општествено одговорна компанија. им кажувате на колегите истовремено да ги истакнуваат и придобивките од градењето на нафтоводот.

242


„м-алтер“

Вие сте група млади и не така млади луѓе кои пишуваат на волонтерска основа за една авангардна и активистичка веб-страница: „М-Алтер“. имате неколку луѓе кои заинтересирано ги следат настаните со компанијата „ТХС“, нафтоводот и селото Г Г и известуваат имајќи ги предвид човечките и еколошките загуби кои нафтоводот ќе ги предизвика воопшто. Се отвори широка дебата за загадувањето, алтернативните извори на енергија и слични случаи од разни страни од светот од кои некои предизвикале големи човечки катастрофи, сиромаштија и сериозни загадувања.

Пред два дена добивте чудна пошта. Во вашето сандаче се појавија писма со различна содржина, меѓу кои и понуда од компанијата „ТХС“ за „директна инвестиција“ преку рекламирање на вашата страница, иако е познато дека кај вас не се плаќа за реклами, туку се рекламираат оние кои вие сметате дека се интересни за јавноста и го заслужуваат тоа. Во писмото не е назначена сумата, но пишува дека со таквата инвестиција ќе можете да обезбедите просечна плата за две години за точно онолку луѓе колку што навистина на вашата страница активно пишуваат.

Во исто време добивте писмо во кое се најавува посета од неколку државни инспекции кои сакаат да го проверат вашето работење поради основани сомненија за прекршување на законот по неколку основи, а во дел од текстот се назначува дека тоа што немате вработени делува сомнително и дека, можеби, доколку немате буџет за наредните две години, ќе мора да ја згаснете веб-страницата.

Врз основа на информациите што ги имате, вашата позиција и ставови, изберете што ќе направите од следново:а) Во истиот момент сè ќе објавите на интернет, на социјалните мрежи и на вашиот

видеоканал на интернет. истовремено ќе изразите сомнеж дека можеби станува збор за притисок врз вас поради текстовите и видеата поврзани со селото Г Г и нафтоводот. Секако, ја одбивате понудата за „инвестиција“ затоа што сметате дека може да останете искрени, посветени, со висок морал и елан само доколку сè се прави на волонтерска основа и без финансиски надомест.

б) Сериозно ќе размислите за понудата за плата за следните две години затоа што можеби е крајно време луѓето, по толку години, да добијат финансиски надомест за својот огромен труд. Дополнително ве загрижуваат писмата од државните инспекции.

243


тв „гужва“

Вие сте уредувачкиот совет на ТВ „Гужва“, телевизија со дозвола за емитување во целата држава. Сериозна конкуренција ви е ТВ „Теленовела“. За разлика од нив, вие не добивате пари од мултинационалната корпорација „ТХС“. Откако „ТХС“ се рекламира кај вашата конкуренција, вие сè повеќе го губите бизнисот, моравте да отпуштите дел од вработените, сериозно да ги намалите платите на останатите. Откако ТВ „Теленовела“ стана толку моќна, сè помалку луѓе ги гледаат другите телевизии, што од друга страна значи дека можат да манипулираат со огромна маса на гледачи по нивна волја.

Сериозно и искрено сте заинтересирани за случајот со нафтоводот, а конкуренцијата очигледно зазема страна во нивното известување и вие имате можност да ги дискредитирате и така да решите бројни проблеми.

Врз основа на информациите што ги имате, вашата позиција и ставови, изберете што ќе направите од следново:а) Се поведувате според основните вредности на професијата: новинар/ка. им

кажувате на вашите новинари да известуваат неискривено, точно и проверено. Доколку играте нефер кон конкуренцијата, единствено може да го очекувате тоа да ви се случи и вам во иднина. Вака имате можност да поставите нови критериуми и покрај ризикот вашиот медиум да биде затворен и да изгубите работа вие, како и многу други ваши колеги; избирате фер и професионален пристап.

б) Аферата со нафтоводот ви дава можност да ја вратите моќта и да ја извадите вашата телевизија од финансиските проблеми така што им кажувате на новинарите да ги наоѓаат сите можни фер и не сосем фер начини да ја оцрнат компанијата „ТХС“, а со тоа и конкурентскиот медиум. На крајот на краиштата, така функционира капитализмот, нели? истото тоа ви се случи и вам, па не може ништо друго ни да се очекува. Ако успеете во намерата, голем број семејства ќе живеат подобар живот и, секако, со тоа ја унапредувате демократијата така што давате различни информации од она што им се сервира од конкуренцијата.

244

Работен листмУабети на интернет 1

му пратив фотографија, мислев дека ми е пријател...

Осумгодишниот Петар плачејќи се вратил дома од тренинг во фудбалскиот клуб во кој игра. Неговите родители се загрижиле, па затоа Петар им раскажал што му се случило.

Откако му завршил тренингот, седел на автобуската станица да го почека автобусот. Одеднаш му пришол возрасен маж и почнал да му прави муабет. човекот го прашал дали се вика Петар и тој потврдил. На Петар не му било јасно од каде знаел тој како се вика, па го запрашал: „Од каде ми го знаете името?“. човекот одговорил: „Зарем ти не си Петар од фудбалскиот тим кој ќе оди на камп за фудбал за две недели од сега?“. На Петар му паднало чудно, но продолжил да разговара со човекот за фудбал.

По извесно време човекот почнал да се однесува необично блиску со Петар и наеднаш почнал да го допира по препоните. Престанал само затоа што поминал автомобил. Петар бил преплашен и почнал да му вика да престане. За среќа, тогаш пристигнал автобусот и човекот побегнал.

Додека им кажувал на своите родители, Петар се сетил дека неколку дена претходно бил во chat room (онлајн „соба“ за разговори) на интернет каде што долго време разговарал со едно дете кое, исто така, се интересирало за спорт. Тие разговарале за фудбал и си кажале за кои клубови играат и како изгледаат. Причината поради која се опишале како изгледаат била таа што сфатиле дека и двајцата ќе одат на истиот камп за фудбал по две недели, па сакале да можат да се препознаат.

Разговарајќи за сето ова, Петар заедно со своите родители сфатил дека токму овој муабет на chat е причината поради која човекот на автобуската станица ги знаел сите тие работи. „Детето“ на chat лажело - тоа не било дете, туку возрасен маж. Родителите на Петар го пријавиле овој напад врз нивниот син на полицијата која успеала да го најде човекот со помош на интернет провајдерот. човекот бил уапсен и казнет.

Одговорете на следниве прашања:1. Каква штета е нанесена на жртвата?

2. На кој начин е повредено достоинството и приватноста на лицето?

3. Кои се краткорочните, а кои се можните долгорочни последици од тоа што се случило?

245


што му се случило на едно семејство...

Во февруари 2000 год. 33-годишен човек остварил контакт со 12-годишно девојче преку тинејџерски chat room (онлајн „соба“ за разговори). По овој прв контакт следувала двомесечна секојдневна комуникација по електронска пошта, а потоа и редовни разговори по мобилен телефон. На овој начин девојчето било постепено заведено, па од тој почетен контакт преку chat, работата отишла дотаму што девојчето било наговорено да се сретне во живо со него. Сето тоа на крајот довело и до сексуално злоставување на девојчето од страна на овој 33-годишен човек.

По првичниот контакт остварен преку chat, низ мудар и упорен процес на убедување преку имејл и мобилен телефон, човекот успеал да го убеди девојчето дека е вљубен во неа. На почеток тоа ги одбивало неговите предлози да се сретнат во живо, но на крајот попуштило и се согласило да се сретне со него на јавно место. Тој пристигнал со автомобил, ѝ се претставил на својата жртва и ја одвел во неговиот стан кој оттаму бил оддалечен повеќе километри. Во неговиот стан започнал серија непристојни напади врз девојчето, кои се повториле четири пати.

По тие четири куси средби со него, девојчето станувало сѐ повеќе и повеќе збунето, па не издржало и сѐ ѝ раскажало на својата мајка. Нејзините родители биле шокирани и веднаш пријавиле во полиција. Поминале едвај неколку дена пред човекот да биде пронајден и уапсен, но поради истрагата која сѐ уште била во тек, а и во очекување на резултатите од лабораториската анализа на неговиот компјутер, тој бил ослободен со кауција.

Само неколку дена подоцна, користејќи го компјутерот на своето работно место, тој стапил во контакт со уште едно малолетно девојче. Користејќи слична тактика, се одвезол стотици километри далеку од местото каде што живеел и извршил уште еден сличен напад. Неговите колеги од работа откриле некои сомнителни имејлови на неговиот компјутер и ја алармирале полицијата која организирала акција и го уапсила човекот во моментот кога следната жртва влегувала во неговиот автомобил.

Полицијата го уапсила и го обвинила за сексуален напад врз деца и поседување детска порнографија, а подоцна и бил прогласен за виновен и осуден на казна затвор.




246


мислев дека сум вљубена...

Бев тинејџерка. Сакав да правам сѐ што правеа моите врсници. Тогаш, стекнувањето нови пријателства преку mIRC беше многу популарно. Се чувствував толку посебно кога ми се обрати едно момче кое беше отприлика на мои години. Разговаравме неколку пати. Делуваше толку искрено, што никој не би се посомневал во она што го зборуваше. После неколку средби кои почнавме однапред да ги договараме, ми побара слика. Скоро без размислување си реков: зошто да не. Веднаш побарав низ фотографиите кои ги имав зачувано на мојот компјутер, ја избрав најубавата и му ја пуштив преку сервисот за размена на фајлови кој функционира во склоп на mIRC. За кратко, добив и повратна фотографија. Беше привлечен. Од тој момент почнав без прекин да размислувам за него, си легнував со помислата колку е прекрасен и колку сум среќна што нашата комуникација почна да се развива во нешто посебно. Со тек на време, почнавме да се договараме да се сретнеме во живо.

Се договоривме да се сретнеме на автобуската кај „Ким“, на Партизанска. Кога се симнав од автобусот, ги разгледав присутните лица на автобуската и заклучив дека тој сеуште не е тука. Застанав на страна со намера да почекам. Одеднаш ми пријде едно момче и ми се обрати: „Маја?“. Тоа беше моето име, но момчето не го познавав. Зачудено реков: „Да“, и потоа тој ми се претстави. Тоа беше тој, но не изгледаше како на сликата. Ми рече: „Не бев сосема искрен со тебе. Сликата што ти ја покажав е од еден познат поп пејач од Турција“. Многу се вознемирив и се почувствував предадено. Тој го почувствува тоа и ми рече дека премногу се приврзал за мене и затоа сфатил дека е време да ми го открие неговиот вистински идентитет. Затоа предложил да се најдеме. Не бев привлечена од неговата вистинска надворешност, но што е уште полошо - бев повредена од неговата неискреност. Неговиот изговор беше дека се плашел да не се откажам од него уште пред да го запознам. Затоа го направил тоа што го направил. Бил несигурен, си реков, и му простив. После некое време продолживме повремено да контактираме, чисто пријателски, додека еден ден сосема не престанавме. Пријателство кое се создало на темел на лага едноставно не можеше да продолжи.




247

Работен листнегативни иСКУСтва Од СОЦијаЛни мрежи

Профил на Hi5 (социјална мрежа)

Едно 15 годишно момче од Скопје имало свој профил на Hi5. На профилот имало објавено многу лични работи, меѓу кои и свои фотографии, лични податоци (име и презиме), потоа омилена музика и други работи кои сакал да ги сподели со врсниците. Но, за време на зимскиот распуст му се случила една непријатна ситуација која воопшто не ја очекувал. Некое непознато лице му ја „пробило“ шифрата на профилот и покрај неговите фотографии ставил и експлицитни хомосексуални фотографии. Покрај тоа, биле сменети и некои од информациите за него на профилот, како на пример неговата сексуална ориентација.

Бидејќи работата се случила за време на зимскиот распуст, момчето некое време полесно се справувало со оваа ситуација, но кога завршил распустот и се вратило на училиште, тоа се повлекло во себе, се чувствувало многу лошо, засрамено и во прво време не кажувало никому за ова.

Тој не знаел кој го направил тоа, иако се сомневал во некои од соучениците. Откако дознале неговите другари за ова, го поддржале и тоа му помогнало полесно да се справи со целата ситуација. Знаејќи дека пријателите го разбираат и го поддржуваат, полесно го пребродил лошото чувство и срамот кој го обземал поради оваа немила случка.




248

Работен листнегативни иСКУСтва Од интернет

Уништен имиџ од видео на YouTube

Се работи за девојче во тинејџерски години кое доживеало мошне непријатна случка преку сервисот за објавување и за гледање на онлајн видеа. Девојчето не било регистриран корисник на сервисот, значи немало направено свој профил на YouTube. Но, еден ден забележало дека на истиот е достапно видео кое претставува колаж од нејзини фотографии. Со фотографиите немало ништо лошо, ниту пак со видеото како целина. Проблемот настанал во моментот кога недолични коментари почнале да се појавуваат под видеото. Бидејќи девојчето било од албанска националност, и коментарите биле пишувани на албански јазик.

Кога таа го пријавила видеото до Дирекцијата за заштита на личните податоци, тие веднаш го пријавиле видеото како несоодветно директно до сервисот, а потоа тоа го направило и девојчето лично. Потребно било корисникот врз кој била направена повреда на приватноста, сам/а до го пријави конкретното видео. Но, и после овие обиди, видеото не било отстрането од сервисот. Тоа било така бидејќи немало ништо проблематично во неговата содржина, а коментарите не биле на англиски јазик, како сите веднаш би ги разбрале.

Во меѓувреме, девојчето почнало да добива закани преку имејл од истото лице која го поставила видеото на YouTube. Тој ѝ барал пари, а во замена ветил дека видеото ќе биде отстрането од сервисот. За среќа, Дирекцијата го расчистила случајот со YouTube и после еден месец откако сѐ започнало, видеото повеќе не било достапно на сервисот. За заканите на девојчето му била укажана можноста за покренување на кривична постапка, што би значело и можност за добивање паричен надомест за психичкиот товар кој го имало за целото тоа време.

Во случајов, девојчето не било невнимателно со своите податоци, но случкава треба да те потсети дека секој што има пристап до твоите информации и фотографии, нив може да ги искористи за друга цел. За несреќа, во овој случај сосема нормални фотографии се употребени за многу лоша цел. Ако си доживеал/а слична непријатна ситуација, или нешто вакво ти се случи во иднина, пријави го случајот до Дирекцијата со испраќање на имејл до [email protected]. На нивната веб страница (www.dzlp.mk) покрај податоците за контакт, ќе најдеш и многу корисни упатства и мерки за зачувување на приватноста.




249

Работен листнегативни иСКУСтва Од КОриСтеЊе мОбиЛни теЛеФОни

мислеше дека го познава, но...

имам другарка која има 15 год. Додека еден ден зборуваше во chat room (онлајн „соба“ за разговори) со своите пријатели, ѝ се обратил некој дечко кој не го познаваше. Ја замолил да разговараат насамо (а не во група каде што почнале). Започнаа комуникација „во четири очи“ и така таа долго време разговараше со него за сѐ и сешто!

Следниот ден повторно се најдоа онлајн, па потоа и следниот, и по неколку дена тој ѝ го побара бројот на мобилниот телефон за да може да ѝ праќа СМС пораки. Таа мислеше дека го познава доволно добро откако веќе извесно време разговараа преку интернет, па не сакајќи тој да помисли дека таа не му верува - му го даде својот број. Се допишуваа по СМС неколку недели.

Еден ден ѝ заѕвони телефонот, а на линијата беше тој. Таа рече дека човекот звучел многу ОК, љубезно и пријателски расположено и дека не ја загрижува воопшто тоа што разговара со него, без разлика што не го познава лично. иако звучел доста повозрасно од неа, таа можеше да зборува со него како со било кој пријател од училиште, така што кога тој предложил да се сретнат и запознаат во живо, таа се сложи и всушност беше многу возбудена поради средбата. Ми раскажа дека се договориле тој да дојде со воз до станицата каде што живее таа и дека ќе се сретнат на станицата.

Се шетале така пешки некое време и разговарале, но после само неколку минути тој ја грабнал и ја турнал во дворот на црквата, каде што не можел никој да ги види, и ја нападнал. Среќа, таа успеа некако да побегне и да пријави во полиција.

Другарка ми беше навистина многу потресена и свесна дека имаше среќа што успеа да побегне. Сите се радуваме дека е ОК бидејќи страв ни е дури и да помислиме што сѐ можеше да и се случи.




250

Работен листПриватни ФОтОграФии

Страшно! моите приватни фотографии може секој да ги види!

Петок вечер е и 15 годишниот Крис туку што се врати потиштен од училиште бидејќи раскинал со својата девојка Соња.

Додека беа заедно, се шегуваа со камерите од своите мобилни телефони - си испраќаа предизвикувачки пораки додека беа разделени и се фотографираа взаемно кога беа заедно излезени. Фотографиите ги правеа за нивна забава, но во некои од нив има нешта поради кои не сакале никој друг да ги види, како на пример некои полуразголени фотографии.

Вечерва Крис дозна дека Соња, чувствувајќи се огорчено поради прекинот на врската, испратила дел од фотографиите со него до некои свои пријатели, а тие понатаму ги препратиле до други пријатели. Сега фотографиите кружат низ училиштето и секој може да ги види, а за да биде ситуацијата уште полоша - и неговата класна дознала за тоа. Поради тоа, во понеделник ќе треба двајцата со своите родители да одат на средба со професорката.

Крис е потресен дека нешто толку лично и забавно ескалираше во вакво понижување... Тој се плаши дека е можно таа да ги објавила сликите и на нејзиниот блог што би значело дека може да се раширени насекаде по интернет мрежата.




251

Работен листКаКО да бЛОКираш неКОј иСПраЌаЧ на имејЛ ПОраКи?

Доколку не сакаш да добиваш имејл пораки од некое одредено лице, во зависност од твојот имејл провајдер, потребни се следниве чекори:

¤ Во некои имејл програми постои копче „блокирај“ (block) во сандачето (inbox). Селектирај го, т.е. штиклирај го квадратчето во inbox-от веднаш до имејлот кој си го добил/а од лицето кое сакаш да го блокираш. Притисни на копчето „блокирај“ (block) и на тој начин го блокираш тоа лице и во иднина не може да ти испраќа имејл пораки.

¤ Во други програми, пак, испраќачот треба да го додадеш на листата „блокирај испраќачи“ (block senders). За да го направиш тоа, во листата на контакти стисни на десното копче на глувчето врз името на испраќачот кој сакаш да го блокираш. Тоа ќе отвори пред тебе можност да одбереш да го сместиш тој контакт во јunk или да го блокираш (block). Така ќе го преместиш тоа лице од твојата контакт листа во листата на блокирани испраќачи (blocked senders list).

¤ Во Hotmail - се оди на options и тука се одбира block senders каде што се впишуваат адресите кои сакаме да ги блокираме.

¤ На Gmail - треба да одиш во settings, да одбереш filters, па create a new filter и во полето from (односно „од“) да ја напишеш адресата која сакаш да ја блокираш. Стискаш next step и го штиклираш полето skip the inbox (archive it) или delete it. Постапката ја комплетираш со стискање на create filter.

¤ Копчето block некогаш може да се вика и ignore, така што ако десниот клик на глувчето не функционира, побарај ја оваа опција во preferences (ignore или „игнорирај“).

Ако не можеш да се снајдеш и не си сигурен/на на кој начин се блокираат испраќачи во програмата за имејл која ја користиш, обрати се до твојот имејл провајдер и прашај. или едноставно, прашај некој за кој сметаш дека може да знае.

Совет: Доколку ви пристапат клиенти кои не знаат што токму да прашаат, поттикнете ги со потпрашања (на пример: „Кој имејл провајдер користите?“, „Добивате ли често спам пораки?“, „Знаете ли како нив да ги блокирате?“ и слично).

252

Работен листеднОСтавни ПравиЛа за мУдрО КОриСтеЊе мОбиЛни теЛеФОни

¤ Давај го својот мобилен телефон (и број и апарат) само на луѓе кои ги познаваш и на кои им веруваш!

¤ Почитувај ја приватноста на твоите пријатели и не ги давај нивните телефонски броеви без нивна дозвола!

¤ Побарај дозвола од твоите пријатели пред да ги фотографираш, а особено пред да ја испратиш таа слика на друг или пред да ја ставиш на интернет! Запомни дека откако ќе ја испратиш фотографијата, веќе не можеш да знаеш ниту да контролираш каде ќе оди таа понатаму!

¤ Грижи се за другите и размисли што праќаш на други луѓе! Запомни дека кога праќаш порака или фотографија, не можеш да видиш каков ефект ќе имаат твоите зборови или сликите кои ги испраќаш, ниту ќе бидеш во можност да ги објасниш! Секогаш однесувај се со почит кон другите луѓе и нивната интима и приватност!

¤ Никогаш не одговарај на текстуални пораки (имејл или СМС) од луѓе/броеви кои не ги познаваш!

¤ Немој да чуваш долго време во меморијата на твојот телефон слики, пораки, видеа и сличен материјал кој не би сакал/а да го видат други лица, туку сними го на компјутер или на некој друг медиум (ЦД, ДВД)!

¤ Доколку чуваш приватни информации во телефонот, како што се матичен број, броеви од пасош, лична карта, кредитни картички и слично, чувај ги под невообичаени и само за тебе јасни имиња (на пример, бројот од личната карта запиши го како роденден и слично)!

¤ Користи ги заштитните броеви („пин“ и „пук“ кодови) во случај телефонот да падне во непосакувани раце (да го изгубиш или да ти го украдат), за да се оневозможи користењето на сликите, броевите, пораките и сличните содржини!

¤ Во внатрешноста на телефонот, на пример на батеријата, можеш да залепиш број за контакт, адреса и слично, во случај да го изгубиш телефонот, а лицето што го нашло да сака да ти го врати.

Совет: Доколку ви пристапат клиенти кои не знаат што токму да прашаат, поттикнете ги со потпрашања (на пример: „чувате ли приватни информации на телефонот?“, „Знаете ли како нив да ги заштитите?“, „Сте пратиле ли некогаш нешто по телефон па потоа ви било криво?“ и слично).

253

Работен листбезбеднОСт на интернет

¤ Никогаш не ги давај своите лични податоци на интернет, освен ако некој од твоите родители/старатели не ти каже дека е во ред да ги дадеш. Лични податоци се: твоето име, адресата, телефонскиот број, возраста, името на училиштето или локацијата на училиштето, омиленото место за играње и собирање со пријателите, имињата на пријателите и сл. Сите овие лични информации треба да се чуваат како приватни, т.е. да не се делат со кого било, а особено не со луѓе кои ги познаваш само преку интернет.

¤ Никогаш и никому не ги кажувај лозинките (password) што ги користиш на интернет, дури ни на своите пријатели!

¤ Никогаш не оди да се запознаваш во живо со некој/а твој/а онлајн пријател/ка кој/а го/ја познаваш само преку интернет, освен ако не се согласат твоите родители/старатели дека е во ред да одиш! Дури и тогаш - оди со некој од твоите родители/старатели или, пак, со некој друг возрасен во кој имаш доверба и сретнете се на јавно место! П. С.: Постарите тинејџери, кои веројатно ќе одлучат да не одат со родител/стартел, сепак нека не одат сами, туку нека земат со себе барем еден/на свој/а пријател/ка. Со кого и да решиш да одиш - договорете ја средбата на јавно место!

¤ Никогаш не одговарај на пораки кои прават да се чувствуваш непријатно (те засрамуваат, заплашуваат или на кој било начин прават да се чувствуваш лошо)! игнорирај ги овие пораки и прекини ја комуникацијата со тој/таа што ти ги испраќа и веднаш кажи на некој од родителите/старателите или на друг возрасен во кој имаш доверба!

Совет: Доколку ви пристапат клиенти кои не знаат што токму да прашаат, поттикнете ги со потпрашања (на пример: „имате ли интернет пријатели кои не сте ги сретнале во живо?“, „Како ја штитите вашата приватност од нив?“, „Знаете ли кои лични информации е ризично да се даваат на интернет?“ и слично).

254

Работен листдОбрО ОднеСУваЊе на интернет

¤ Никогаш не праќај злобни пораки преку интернет, без оглед дали станува збор за имејл или за chat, или некоја програма за инстант пораки (Skype, MSN Messanger, Yahoo! Messanger, ICQ)!

¤ Никогаш не кажувај нешто преку интернет што не би го кажал/а некому во лице! Заплашувањето е лошо без разлика дали се прави преку интернет или во живо.

¤ Никогаш не го користи интернетот за да наштетиш некому! На пример, никогаш немој да праќаш пораки од нечија туѓа имејл адреса, ако тие пораки може да му создадат проблеми на сопственикот на адресата!

¤ Никогаш немој да правиш плагијати! Противзаконски е да се копираат онлајн информации и да се претставуваат како сам/а да си ги напишал/а!

¤ Сè што правиш додека си поврзан/а на интернет е јавно, дури и кога си сам/а во својата детска соба. Секој компјутер кој се поврзува на интернет добива своја уникатна, т.н. IP адреса која е слична како адресата на местото во кое живееш. Ако направиш нешто нелегално или некоректно, полицијата може да те лоцира многу едноставно. Но, истото важи и за сите прекршители на законот, па доколку наидеш на несоодветна содржина или, пак, некој кој те контактира онлајн те вознемирува, чувај ги твоите дигитални отпечатоци како историјата во твојот интернет прелистувач и онаа во MSN Messenger или Skype!

¤ Треба да внимаваш и на имињата и псевдонимите кои ги користиш кога поставуваш содржини на твојот блог или кога оставаш коментари на содржини поставени од друг, на пример на видеа на YouTube. Доколку јавно се идентификуваш, а оставиш коментар кој е несоодветен, тоа може да ти направи проблем во иднина, на пример кога ќе треба да се запишеш на факултет или да почнеш да работиш. Она што е видливо за сите, може да биде видено и од оние кои ќе треба да ти овозможат вработување во тој случај.

Совет: Доколку ви пристапат клиенти кои не знаат што токму да прашаат, поттикнете ги со потпрашања (на пример: „Ви праќале ли досега непријатни пораки или коментари на ваши постови на интернет?“, „Знаете ли што е плагијат?“, „Знаете ли што е IP адреса?“ и слично).

255


Програмска тема VII: ПОдгОтОвКа за ОСамОСтОјУваЊе

Подготовка за осамостојување

256

Работен листмОјОт СтиЛ на УЧеЊе

Секој човек има свој начин/стил на учење. Додека некои од нас најдобро учат во групи, други учат сами. Некои луѓе учат слушајќи информации, други учат подобро преку активности во кои се директно вклучени.

Следнава активност ќе ти помогне полесно да го идентификуваш твојот стил на учење.

Во секој понуден пар, заокружи по едно нешто кое е твој одговор на прашањето: „Како учам?“!

сам/а со други

од врсниците од возразните

со меморирање како треба со правење (практикување) на нештото

со потцртување за време на читањето само со читање и повторување на прочитаното

со внимателно слушање и повторување на слушнатото

со гледање на визуелен материјал и визуелно претставување

во тишина со слушање музика

правејќи повеќе работи истовремено правејќи само едно нешто

преку посочување на направените грешки

преку фалење и без критикување

кога другите ме тераат кога јас мислам дека треба

Најдобро учам кога (сумирај од одговорите погоре)

257

Работен листАријан сакаше да купи нови чевли. Мелита имаше слободно време и се понуди да му прави друштво. Тој пред да оди да купува размислува околу прашањата наведени подолу во табелата. Потоа оди во истражување. Замисли ситуација и избери нешто што сакаш да го купиш, па пополни ја за себе табелата подолу!

Купувањето може да е забавно. Што би сакал/а да купиш?

Кога купуваш, размисли за своите финансиски цели и земи ги предвид следниве прашања пред да купиш:

1.

2.

3.

4.

Дали навистина ми треба тоа?

Зошто го сакам тоа?

Кога би работел/а, колку часови треба да работам за да платам за тоа?

Дали тоа вреди за времето и за парите кои ќе ги потрошам за купување и одржување?

Дали веќе поседувам нешто слично што можам да го искористам?

Можам ли тоа нешто да го позајмам или да го купам на старо наместо да купам ново?

Можам ли да го рециклирам кога веќе нема да го користам?

Дали тоа нешто ќе ми помогне да ги остварам моите финансиски цели или ќе биде подобро да ги сочувам парите денес за да купам нешто што ќе ми е повеќе потребно во иднина?

Запомни: Штедењето резултира со идно трошење!

размиСЛи Пред да КУПиш

258

Работен листтабеЛа за избОр

Помогнете им на Мелита и Аријан во изборот! Замислете дека сте на нивно место и пополнете ја табелава!

Продавница 1 Продавница 2 Продавница 3

Цена

Причини за купување

Причини против купување

Ќе го купам ли ова?

(да/не)

259

Работен листЧетири СЛиКи на ПрОизвОдСтвО

260

Работен листКако потрошувач имаш многу избори за нештата кои ги купуваш. Што мислиш, што е тоа што некого го прави добар потрошувач? Дали добриот потрошувач штеди и троши одговорно? Дали тој ги зема предвид сопствените и правата на другите? Доколку ова те интересира, можеш повеќе да прочиташ на следнава веб-страница: http://en.wikipedia.org/wiki/Consumer_Bill_of_rights.

Шесте основни права на потрошувачите се:1. Право на избор;2. Право на квалитетна информација;3. Право на потрошувачко образование;4. Право на безбедност;5. Право да се биде сослушан/на;6. Право на услуга.

Дополни ја листата на особини на добриот совесен потрошувач.

1. Го планира буџетот, почитувајќи ја разликата помеѓу потребите и желбите.

2. При купување дава предност на локално произведените нешта („произведено во Македонија“).

3. Претпочита производи кои најмалку искористуваат или експлоатираат луѓе и животни.

4. Бира производи со еколошко пакување.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

ЛиСта на КараКтериСтиКи на дОбар ПОтрОшУваЧ

261

Работен листПриКазната за ана1

1 Содржината е земена од: Aflateen Manual, Social and Financial Education for Youth. (2011) Aflatoun Child Savings International.

Ана има 18 години и живее во мало село во индија. Не може да ја дочека венчавката за два месеци кога ќе се пресели во големиот град да живее заедно со семејството на нејзиниот вереник. Пред да оди, таа сака да има подарок за нејзината помала сестра. Жал ѝ е што ќе ја остави во селото, но толку многу интересни нешта ја чекаат во големиот град. Секако ќе ѝ треба нова облека затоа што оваа ѝ е испарталавена од напорната работа во полето. Додека продолжува да шие за да заработи уште некоја пара повеќе, навистина се радува што во градот ќе работи заедно со нејзиниот сопруг во киоскот. Кога еднаш ќе ја научи работата во киоскот, нејзиниот сопруг ќе може да бара друга работа и така полесно и поскоро ќе можат да се отселат и да изнајмат свој стан. Ана знае дека семејството на нејзинот вереник веднаш ќе очекува дете, но Ана има други планови за живот во градот во кој толку многу нешта се случуваат.

1. За што штеди Ана?

2. Кои цели на нејзиното штедење може да се наречат краткорочни?

3. Кои цели на нејзиното штедење може да се наречат долгорочни?

262

Работен листСподелете меѓусебно кои краткорочни, а кои долгорочни цели на штедење ги имате, изберете ги најинтересните како група и запиштете ги во табелата подолу!

Краткорочни цели на штедење ( три-шест месеци)

долгорочни цели на штедење(подолго од една година)

1.

2.

3.

4.

5.

КратКОрОЧни и дОЛгОрОЧни ЦеЛи

263

Работен листЦеЛ КОн КОја Се Стремам

Финансиска цел

(приоритет)

Потребна сума да се заштеди

временски период на штедење

Стратегија на штедење

Ема сака да оди да ги посети своите баба и дедо во странство.

8000 денари

12 месеци Ги штеди речиси сите пари што ги добива за џепарлак на тој начин што:

� не купува сендвич во училиште, туку си носи од дома;

� избегнува да оди во кафулиња и да троши пари на пијалаци.

Се обидува да заработи на тој начин што:

� го мие семејниот автомобил за да ги добие парите што би ги потрошиле во перална за автомобили;

� помага во гроздоберот кај соседите за да заработи извесна сума пари.

264

Работен листЛиЧен бУџет за една недеЛа

Пон. вто. Сре. Чет. Пет. Саб. нед.

Приход

џепарлак

Подарок

заработено

извадено од заштеда

друго

вкупно

Предности недостатоци

265

Работен листзаштеди1

1 Содржината е земена од: Aflateen Manual - Social and Financial Education for Youth (p. 131). (2011)

дечкоСара има 19 год. и живее кај роднини. Тие ѝ обезбедуваат место во нивниот дом, но не и пари за трошење. Таа сама си ги плаќа трошоците од она што го заработува (знае да прави фризури, да бои коса, понекогаш пере, работи во продавница...) и досега заштедила 30 евра. Многу е дисциплинирана и посветена во штедењето затоа што знае дека нема да биде во можност да живее кај роднините засекогаш.Нејзиниот дечко Сенад е голем фантазер. Се обидува да ја убеди Сара да му ја даде нејзината заштеда за да може да отпатува на север каде што, како што слушнал, има многу можности за заработка. Тој е сигурен дека ќе може да заработи доволно пари за да можат по извесно време двајцата да се преселат таму и да живеат заедно.Таа се двоуми, не му верува и се плаши дека ќе го изгуби и она малку што го има. Но, тој има голема моќ на убедување, а таа е вљубена во него.

СестраЈетон има 17 год. има заштедено 40 евра од неговата работа во продавница. Штеди за да најми автомобил со кој би работел како таксист. На неговото семејство му требаат пари и тие го поддржуваат неговиот план, со тоа што му дозволуваат да штеди наместо да придонесува за заедничките трошоци.Еден ден ја отвора својата каса за да ја стави неделната заштеда и гледа дека внатре има само 25 евра. Му недостасуваат 15 евра. Се прашува што се случило со парите. Никој од неговото семејство не знае што се случило со парите.Сепак, неговата постара сестра не е дома во моментот. Кога таа се враќа, носи нови фармерки. Се смее со задоволство кога ѝ даваат комплименти за новите фармерки, но не го гледа брат ѝ во очи.

266

Работен листродителиЛеила има 16 год. и живее со родителите и со брат и сестра кои се помлади од неа. Заработува малку пари со тоа што во недела ѝ помага на тетка ѝ на нејзината тезга на пазар. Нејзиниот сон е да се запише на курс за компјутери. Сфаќа дека ќе ѝ треба да штеди една година за да има доволно за курсот.Татко ѝ сака да игра карти и да оди во кладилница, па кога добива сака да се покажува и им дава на децата малку повеќе од редовниот џепарлак за ужинка. Кога губи, семејството не може да ги покрие месечните трошоци.Мајка ѝ на Леила сака да подготви специјален роденденски ручек за помалиот брат на Леила, кој многу сака телешко месо. Но, мајка ѝ на Леила нема доволно пари и знае дека Леила ја чува нејзината заштеда дома. Ѝ наредува на Леила да ѝ даде 10 евра што е без малку половина од нејзината заштеда. и двајцата родители на Леила веруваат дека финансиите треба да бидат контролирани од возрасните кои најдобро знаат да ги усогласат потребите на сите во семејството.

ПријателиАнгел има 18 год. и работи со неговиот постар брат во продавница на големо за жито. иако работата е сезонска, сепак му носи одреден приход, особено кога е жетвата и кога одат во посета на разни места за да купуваат директно од земјоделците. Од оваа работа Ангел успева да заштеди одредена сума.Кога не работи Ангел се дружи со пријателите во градот. Двајца од нив знаат од каде да купат украдена техничка роба (часовници, Мр3 плеери, мобилни телефони и слично) кои лесно потоа ќе можат да ги препродадат на улица. Без работа и приход, тие во ова гледаат добра можност.им требаат пари за да ги купат украдените работи и се обидуваат да го убедат Ангел да им се приклучи затоа што тој е единствениот од нив кој има заштедено пари. Неговите пријатели му предлагаат, во замена за парите, тие да ги препродаваат работите и така тие ќе го преземат ризикот ако ги фатат. На Ангел тоа му изгледа како можност за лесни пари, но, од друга страна, неговата заштеда значи и единствени пари кои ги има сè додека не почне новата жетва, што е за неколку месеци. Што ако ги изгуби сите пари?

267

Работен листПрашања за интервју

ДАТА:

иНТЕРВЈУЕР:

иНТЕРВЈУ СО:

Вовед: имате ли неколку минути за мене за да Ви поставам неколку прашања во врска со вашето искуство со пари? Ова интервју би ми помогнало да научам повеќе за парите со Ваша помош. Ако некое од прашањата Ви изгледа несоодветно или премногу лично, слободно кажете го тоа и не мора да го одговорите.

1. Кога бевте дете, дали Ви даваа џепарлак? Ако да, дали требаше да направите нешто за да го добиете џепарлакот (на пример, помагање по дома или добивање добри оценки)?

2. Дали некогаш Вашите пријатели или други луѓе Ви правеле притисок да потрошите пари кога Вие не сте сакале?

3. Дали некогаш сте биле на курс за финансии или има ли некој човек или луѓе кои Ви помогнале да научите за парите?

4. Дали имате навика на штедење? Ако да, на која возраст сте почнале да штедите? Ако не, кои биле главните причини за тоа?

5. Ако сте штедач, може ли да препорачате некоја финансиска институција како банка, штедилница или инвестициска компанија како добро место да се чуваат парите?

6. Дали некогаш правите листа на работи кои Ви требаат или буџет пред да одите на купување? Дали обично купувате работи кои Ви требаат или работи кои ги сакате?

7. има ли работи кои не може да се купат со пари? Може ли со пари да се купи среќа?

8. Дали Вашиот став кон парите се сменил низ времето, односно поинаку да сте ги гледале кога сте биле дете или помлад/а, а поинаку како повозрасен/на?

9. Дали е важно секогаш да се смисли што да се купи со парите со кои располагате или дел од нив треба и да се чува/штеди? Зошто?

10. Дали некогаш сте добиле евтин рачно направен подарок кој најпрво не Ви се допаѓал многу, но со текот на времето Ви станал меѓу поомилените работи кои ги имате?

11. Опишете некои Ваши финансиски успеси или неуспеси (грешки)!

интервјУ

268


Благодарам што издвоивте време за интервјуто. Ми беше пријатно да зборувам со Вас!

269

Работен листштО ме Прави единСтвен/а?

Моите пријатели ме опишуваат како личност која

Области од животот и нешта што добро ги правам се

Кога бев мал/а си замислував дека кога ќе пораснам ќе работам како

Најлошата професија што можам да ја замислам е

Најубавата професија што можам да ја замислам е

За да можам успешно да го продолжам моето образование, јас треба

За да бидам среќен/на на работа мене ми треба

Би сакал/а моите колеги на работа да ме опишуваат како

Нешто за коешто би сакал/а да бидам запаметен/а во животот е

Знам дека сум успешен/на кога

Моја дефиниција за успех е

270

Работен листCV 1

Kонкурс за веб-дизајнер/ка

Услови: ¤ познавање на компјутерски програми за веб-дизајнирање; ¤ креативност; ¤ подготвеност за работа во тим со неколку луѓе; ¤ способност за самостојно преземање активности; ¤ познавање на руски јазик (не е пресудно).

име и презиме

датум на раѓање

Пол

место на раѓање и држава

Контакт (адреса, телефон, имејл)

Формално образование (завршено средно училиште/факултет/постдипломски студии и година на завршување)

неформално образование (курсеви/тренинзи/обуки, кој ги организирал и кога)

достигнувања и награди

Познавање јазици (ниво на усно и писмено изразување на наведениот јазик)

Останати интереси (хоби/вештини/способности во функција на работното место)

работа со компјутер (ниво на оспособеност на користење на конкретни програми)

271


Конкурс за продавачи на книги (телефонска и директна продажба на книги)

Услови: ¤ високо образование или апсолвенти со изразени афинитети кон книжевност и продажба ¤ силна мотивираност и позитивен ментален став ¤ подготвеност за работа под притисок ¤ изразена комуникативност ¤ способност за работа во тим



Пол









272


Конкурс за хортикултурни уредувачи (уредување на дворови, градини, балкони и станови со цвеќиња и декоративни растенија)

Услови: ¤ соодветно високо образование и афинитети кон работата ¤ подготвеност за физичка и канцелариска работа ¤ подготвеност за работа под притисок ¤ способност за работа во тим



Пол









273


Конкурс за транспорт менаџер/ка (транспорт на роба во и надвор од земјава)

Услови: ¤ соодветно високо образование и работно искуство ¤ високи комуникациски вештини ¤ подготвеност за работа под притисок ¤ способност за работа во тим



Пол









274


Documents

Rabotni Listovi Za Uchenici Za Postavuvanje Na Web