RADA PROGRAMOWA - kwartalnik.gdansk.sa.gov.plkwartalnik.gdansk.sa.gov.pl/assets/kwartalnik/2019.1.pdf · 12 J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, Warszawa 1959, s. 75–79. Anna Dergawka

RADA PROGRAMOWA

Jacek Grela, Sędzia Sądu Najwyższego – przewodniczący Rady Programowejdr Dariusz Kala, Sędzia Sądu NajwyższegoMarian Kocon, Sędzia Sądu Najwyższego

Dariusz Kuberski, Prokurator byłej Prokuratury Generalnejdr Marek Machnij, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

dr Maciej Piankowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w GdańskuAndrzej Siuchniński, Sędzia Sądu Najwyższego

Anna Skupna, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku w stanie spoczynkudr hab. Sławomir Steinborn, prof. Uniwersytetu Gdańskiego, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

prof. dr hab. Jakub Stelinaprof. dr hab. Jerzy Zajadło

KOLEGIUM REDAKCYJNE

Redaktor naczelnyKrzysztof Noskowicz, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Zastępca redaktora naczelnegoMaciej Plaskacz, Prezes Sądu Rejonowego w Grudziądzu

Członek kolegiumdr Marek Skwarcow, Sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku

Opracowanie orzecznictwaWłodzimierz Brazewicz, Sędzia Sądu Apelacyjnego w GdańskuRoman Kowalkowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Iwona Krzeczowska-Lasoń, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Sekretarz redakcjiDawid Świeczkowski, starszy asystent sędziego w Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku

Redaktor wydawniczy i językowydr Emilia Kubicka

KorektorAneta Dąbrowska-Korzus

Redaktor języka angielskiegoBiruta Gruszecka

Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja papierowa.

© Copyright by TNOiK „Dom Organizatora” – Toruń 2019ISSN 2353–5865

Adres redakcji: ul. Nowe Ogrody 28/29, 80-803 Gdańsktel. 785 456 113 (artykuły), 608 087 603 (orzecznictwo i bibliografia)

e-mail: [email protected]

Redakcja zastrzega sobie prawo do niepublikowania nadesłanych materiałów oraz ich redagowania i skracania.Redakcja nie zwraca materiałów niezamawianych.

Wydawca: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora” – Toruń87-100 Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / al. 500-lecia 31, tel. (56) 62 228 98

K W A R T A L N I K S Ą D O W Y

I / 2 0 1 9

A P E L A C J I G D A Ń S K I E J





SPIS TREŚCI

Anna Dziergawka, Rola mediacji w sprawach karnych . . . . . . . . . . 9

Jakub Litowski, Podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej w okresie pobierania za-siłku macierzyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Wybrane orzeczenia trybunałów międzynarodowych, Trybunału Konstytu-cyjnego i Sądu Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i sądów apelacji gdańskiej 91

Przegląd bibliograficzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Sprawozdanie z konferencji „Toruńskie Spotkania z Prawem Handlowym. Spotkanie drugie – Nadużycia w spółkach” . . . . . . . . . . . . . . . 309


I / 2 0 1 9


5





WYKAZ OPUBLIKOWANYCH ORZECZEŃ

Prawo cywilne

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 kwietnia 2018 r., V ACa 435/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Interes prawny wierzyciela w skardze pauliańskiej

2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 4 grudnia 2018 r., V ACa 167/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Jurysdykcja krajowa w sprawie o zachowek. Wybór prawa w testamencie

3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26 czerwca 2018 r., V ACa 255/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Zadośćuczynienie za krzywdę dla osób najbliższych poszkodowanego, który w następstwie czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu

Prawo karne

4. Zdanie odrębne SSA Andrzeja Rydzewskiego do uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 września 2018 r., II AKa 200/18 166Zamiar popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 137 § 1 k.k.

5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 kwietnia 2018 r., II AKa 364/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Zakres zakazu przesłuchania w charakterze świadka funkcjonariusza Poli-cji. Ustalenie w opisie czynu wagi substancji narkotycznych. Zastosowa-

Wykaz opublikowanych orzeczeń

nie nadzwyczajnego złagodzenia kary wymierzanej za zbrodnię zagrożo-ną kumulatywnie karą pozbawienia wolności i grzywny

6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 listopada 2018 r., II AKa 307/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Kwalifikacja prawna dokonania płatności kartą płatniczą w formie tzw. płatności zbliżeniowej przez osobę nieuprawnioną

7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 września 2018 r., II AKa 252/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Sytuacja majątkowa oskarżonego a wysokość zadośćuczynienia

8. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 stycznia 2019 r., II AKz 1077/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Przeprowadzenie czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego bez udziału jego obrońcy jako istotny brak postępowania przygotowawcze-go. Opinia o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego z uwzględnieniem kwestii zaburzeń preferencji seksualnych

Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 listopada 2018 r., III AUa 1233/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Pozbawienie stron możności obrony jej praw na skutek wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym

10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 października 2018 r., III AUa 33/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241Udzielenie zabezpieczenia roszczenia o alimenty jako ustalenie prawa do alimentów w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 listopada 2018 r., III AUa 1869/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Sposób wykazania uprawnień do renty rodzinnej

12. Wyrok Sądu Rejonowego w Człuchowie z dnia 24 lipca 2018 r., IV P 44/18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Zwrot nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego


I / 2 0 1 9


7





Szanowni Państwo,

gdy przed niemal czterema laty Sąd Apelacyjny w Gdańsku obchodził 25-lecie istnienia, jego poczesne miejsce w polskim wymiarze sprawied-liwości było zgodnie eksponowane przez gospodarzy i gości jubileuszu. Miejsce to zyskał między innymi dzięki żywej aktywności w sferze dy-daktycznej i naukowej, która uczyniła go wiodącym ośrodkiem myśli prawniczej w tej części Polski. Drobny wkład w budowanie pozycji Są-du Apelacyjnego w Gdańsku i innych sądów apelacji gdańskiej w tej dziedzinie ma Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej, który niedawno obchodził pięciolecie istnienia. Okrągła rocznica rodzi pokusę podsumo-wań, której to pokusie redakcji nie udało się oprzeć. Szanując czas Czy-telnika i honorując wymogi epoki, w której zwięzłość urosła do rangi cnoty, ograniczymy się do przedstawienia bilansu tych pięciu lat w licz-bach. I tak: przez pięć lat zostało wydanych 20 numerów Kwartalnika, w których ukazało się ponad 100 tekstów naukowych (w tym 89 artykułów i 18 glos), ponad 250 orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i sądów apelacji gdańskiej, 20 przeglądów bibliograficznych i tyleż przeglądów orzecznictwa trybunałów międzynarodowych, Trybunału Konstytucyjne-go i Sądu Najwyższego. Każdy numer ukazywał się w nakładzie ok. 300 egzemplarzy, był rozsyłany drogą elektroniczną do ponad 1.200 sędziów, a dzięki bezpłatnemu udostępnieniu w Internecie mógł trafić do nieogra-niczonej liczby osób zainteresowanych. Dorobek ten jest dziełem wie-lu osób, które tworzyły Kwartalnik jako członkowie Rady Programowej i Kolegium Redakcyjnego, redaktorzy, korektorzy, recenzenci oraz pra-

Słowo wstępne

8

cownicy i współpracownicy wydawcy – Towarzystwa Naukowego Or-ganizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora” w Toruniu. Trzeba z całą mocą podkreślić, że powstawanie Kwartalnika nie byłoby możliwe, gdy-by nie praca kilkudziesięciu autorów, którzy zdecydowali się podzielić swoimi przemyśleniami w formie opracowań naukowych, oraz sędziów, którzy przekazali do publikacji swoje najciekawsze orzeczenia. Szczegól-ne słowa podziękowania chcielibyśmy skierować do Sędziego i Wicepre-zesa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Jacka Pietrzaka, który Kwartalnik stworzył i przez pięć lat dbał o jego wysoki poziom jako redaktor na-czelny. Wysoki standard wyznaczony przez Pana Sędziego pozostaje ak-tualny mimo ustania pełnienia przez Niego funkcji redaktora naczelnego w związku z zakończeniem czynnej służby sędziowskiej.

Kolejny okres swojej działalności Kwartalnik rozpoczyna pod kie-rownictwem nowego redaktora naczelnego – sędziego Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Krzysztofa Noskowicza. Nasz zasadniczy cel pozostaje nie-zmienny – chcemy dostarczać naszym Czytelnikom wartościowej i przy-datnej wiedzy ujętej w opracowaniach naukowych i orzeczeniach sądów apelacji gdańskiej. Zachęcamy przy tym Państwa do dzielenia się na ła-mach Kwartalnika swoimi refleksjami prawniczymi w formie artykułów i glos oraz istotnych judykatów.

Zapraszamy do lektury.

Z wyrazami szacunku,

Kolegium RedakcyjneKwartalnika Sądowego Apelacji Gdańskiej


I / 2 0 1 9


9





d r A n n a D z i e r g a w k asędzia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy

ROLA MEDIACJI W SPRAWACH KARNYCH

Pojęcie sprawiedliwości

Sprawiedliwość, podobnie jak inne pojęcia o korzeniach etycz-nych, takie jak moralność, uczciwość, dobro, SłuSzność, prawość, od-powiedzialność, nie ma jednoznacznego zakresu znaczeniowego i podle-ga ewolucji1. Podkreśla się też jego relatywizm, gdyż treść tego pojęcia niewątpliwie pozostaje w związku z religią, kulturą, moralnością czy poglądami politycznymi2. Sprawiedliwość należy do najważniejszych, a zarazem najbardziej mglistych konceptów3. Trzeba także podzielić sta-nowisko, zgodnie z którym łatwiej zidentyfikować jawne przejawy nie-sprawiedliwości niż wskazać to, co sprawiedliwe4.

1 W. Lang, Sprawiedliwość, [w:] H. Kubiak, G. Lissowski, W. Morawski, J. Sza-cki (red.), Encyklopedia socjologii, Warszawa 2005, s. 289. 2 M. Niebylski, Dlaczego sprawiedliwość nie jest najważniejsza? Odpowiedź ko-munitariańska na wyzwania postnowoczesnego świata, [w:] W. Kaute, T. Słupik, A. To-ruń (red.), Sprawiedliwość w kulturze europejskiej, Katowice 2011, s. 197. 3 Ch. Perelman, O sprawiedliwości, Warszawa 1959, s. 110. 4 Tak D. Juriś, Sen o sprawiedliwości, [w:] W. Kaute, T. Słupik, A. Toruń (red.), Sprawiedliwość w kulturze europejskiej, Katowice 2011, s. 232; D. Kala, O poszukiwa-

Anna Dziergawka

10

Arystoteles wprowadził, uznawany także współcześnie, podział na sprawiedliwość dystrybutywną (rozdzielczą) oraz komutatywną (wyrów-nawczą). Ta pierwsza reguluje proporcjonalny rozdział dóbr i ciężarów o charakterze publicznym między członków danej społeczności (według określonych założeń, np. proporcjonalnie do zasług), druga zaś stanowi domenę prywatnych stosunków międzyludzkich i polega na domaganiu się równej wartości wymienianych dóbr, ekwiwalentnego odszkodowa-nia za wyrządzoną krzywdę lub stosownej kary za popełnione przestęp-stwo5. Stagiryta zdawał sobie przy tym sprawę, że wymierzenie kary równej dokonanemu przestępstwu nie jest w pełni możliwe, jednak słusz-nie zauważył, że można wymierzyć karę proporcjonalną do popełnionego przestępstwa6. Zatem honorowanie przez sąd standardu proporcjonalno-ści jest jednym z koniecznych warunków sprawiedliwego rozstrzygnię-cia o karze.

Wzorcowy i względnie uniwersalny model rozumienia pojęcia spra-wiedliwości został wypracowany przez jurysprudencję rzymską7. Rozróż-niano w niej ius (prawo w znaczeniu ogólnym, podmiotowym i przed-miotowym) i lex (rozumiane jako synonim ustawy). W definicji prawa autorstwa Celsusa, upowszechnionej przez Domiciusa Ulpianusa, wyraź-nie akcentuje się osadzenie prawa w określonych wartościach: Ius est ars boni et aequi (Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne).

Warto także wskazać, że powszechnie znana i chętnie przywoływa-na także współcześnie jest definicja Sprawiedliwości autorstwa wybitnego rzymskiego jurysty Domiciusa Ulpianusa, sprowadzająca się do formu-ły Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi8,

niu istoty sprawiedliwości w sferze prawa, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2015, nr 2, s. 11. 5 W. Lang, Sprawiedliwość…, s. 290. 6 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988, s. 71. 7 M. Krasuski, O ewolucji pojecia sprawiedliwości w Europie uwag kilka, [w:] W. Kaute, T. Słupik, A. Toruń (red.), Sprawiedliwość w kulturze europejskiej, Katowi-ce 2011, s. 20. 8 Digesta Iustiniana 1,1,10, cyt. za: D. Kala, O poszukiwaniu…, s. 13.

Rola mediacji w sprawach karnych

11

w której sprawiedliwość sprowadzono do stałej i niezmiennej woli od-dania każdemu tego, co mu się należy9. Chodzi tutaj w szczególności o przyznanie danej osobie należnego jej prawa.

W nawiązaniu do przytoczonej sentencji Domiciusa Ulpianusa ak-centuje się, że od sędziów należy wymagać realizowania sprawiedliwo-ści w sensie ścisłym, nie miłosiernym10. Tak więc sprawiedliwie będzie postępował ten sędzia, który wyświadczy podsądnemu należne mu dobro i należne mu zło oraz nie wyświadczy mu ani dobra, ani zła nienależne-go. Niesprawiedliwie w ścisłym sensie postąpi zaś sędzia, który bądź nie wyświadczy należnego dobra lub należnego zła albo wyświadczy niena-leżne dobro bądź nienależne zło11.

Podobnie John Stuart Mill, próbując uchwycić istotę sprawiedliwo-ści, wywodził, że sprawiedliwie jest szanować, a niesprawiedliwie na-ruszać czyjeś uprawnienia zagwarantowane przez nią. Podkreślał, że powszechnie uważa się za sprawiedliwe, gdy każdy otrzyma to, na co za-służył (dobro czy zło), a za niesprawiedliwe, gdy przypadnie mu w udzia-le dobro lub zło, na które nie zasłużył. Dodawał, że zgodnie z mnie-maniem ogółu sprawiedliwość wyklucza stronniczość, okazywanie łask i względów jednej osobie z ujmą dla drugiej w sprawach, w których ła-ski i względy nie powinny mieć zastosowania. Nakaz bycia bezstron-nym jest jednocześnie nakazem liczenia się wyłącznie z tymi względa-mi, które w danym wypadku winny wchodzić w rachubę, i opierania się podszeptom wszelkich motywów popychających do działania innego niż wynikające z tych względów12. To ostatnie wskazanie XIX-wiecznego an-gielskiego filozofa dobrze oddaje istotę sprawiedliwości formalnej, współ-cześnie rozumianej jako jednakowe i niearbitralne traktowanie wszystkich

9 Zob. też B. Szlachta, Idea „sprawiedliwości”. Wielość znaczeń, [w:] W. Kaute, T. Słupik, A. Toruń (red.), Sprawiedliwość w kulturze europejskiej, Katowice 2011, s. 13–14. 10 K. Ajdukiewicz, O sprawiedliwości, [w:] K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. I: Wybór pism z lat 1920–1939, Warszawa 1985, s. 367. 11 Ibidem. 12 J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, Warszawa 1959, s. 75–79.

Anna Dziergawka

12

osób należących do tej samej kategorii. Wymóg ten ma istotne znaczenie w sferze funkcjonowania instytucji publicznych, w tym sądów13.

Warto podnieść, że John Rawls, dokonując rozróżnienia na dosko-nałą i niedoskonałą sprawiedliwość proceduralną, wskazuje, że ta pierw-sza ma miejsce wtedy, gdy istnieje gwarancja, że dana procedura zawsze doprowadzi do osiągnięcia pożądanego rezultatu14, tj. wydania orzeczenia zgodnego z prawdą i trafnego z punktu widzenia norm prawa material-nego. Trzeba dodać, że Rawls wyróżnił także odrębną kategorię pojęcio-wą, którą nazwał czyStą Sprawiedliwością proceduralną. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy co prawda brak niezależnego kryterium prawid-łowego rezultatu, jednak istnieje poprawna (uczciwa, sprawiedliwa) pro-cedura, której wynik także będzie poprawny (uczciwy), jeśli się ją właś-ciwie zastosuje15.

Niewątpliwie proces sądowy jest przykładem procedury spełniają-cej jedynie standard sprawiedliwości niedoskonałej16. Charakterystyczne dla niego jest niezależne kryterium poprawności rezultatu, brak natomiast procedury niezawodnie do niego prowadzącej17. Po pierwsze, ustalenia czynione w toku postępowania opierają się tylko na prawdopodobień-stwie, nie zaś na pewności wyniku dowodzenia. Po drugie, o przedmiocie procesu rozstrzygają ludzie, a ustalenia opierają się na osobowych źród-łach dowodowych. Ludzie zaś to istoty omylne. Poza tym istnieją zakazy dowodowe utrudniające dochodzenie do prawdy. Wobec powyższego mi-mo przestrzegania reguł proceduralnych niekiedy się zdarza, że rezultat

13 D. Kala, O poszukiwaniu…, s. 16. 14 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994, s. 122–123; D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000, s. 133; J. Skorupka, Sprawiedliwość proceduralna ja-ko cel procesu karnego, [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny, Księga jubile-uszowa Profesor Zofii Świdy, Warszawa 2009, s. 64. 15 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości…, s. 122–123. 16 Cyt. za: D. Kala, O poszukiwaniu…, s. 25; D. Kala, K. Kwiecińska, Wykorzysta-nie dowodów „pośrednio nielegalnych” w polskim procesie karnym a standardy rze-telnego procesu, [w:] V. Kwiatkowska-Wójcikiewicz (red.), Kryminalistyka dla prawa. Prawo dla kryminalistyki, Toruń 2010, s. 290–291. 17 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości…, s. 122–123.


13

procesu odbiega od rzeczywistości (prawdy) i w konsekwencji nie urze-czywistnia stanu sprawiedliwości materialnej18.

W tym miejscu warto się odnieść do roli sędziów w urzeczywist-nianiu stanu sprawiedliwości materialnej i proceduralnej. Wybitny pol-ski jurysta Marian Cieślak obrazowo wskazywał, że „wyeliminowanie pojęcia sprawiedliwości z dziedziny prawa odebrałoby mu jego naj- istotniejszy, zakorzeniony głęboko w świadomości społecznej sens; boć przecież od samego prawa wymagamy, aby było sprawiedliwe i trud-no byłoby, bez popadnięcia w rażącą sprzeczność, mówić o »wymiarze sprawiedliwości« bez pojęcia sprawiedliwości”19. Także Ulpianus pod-kreślał, że „ten, kto zamierza poświęcić się działalności prawniczej, po-winien najpierw wiedzieć, skąd wywodzi się »prawo«. Wywodzi się zaś od sprawiedliwości”20. Sędzia, realizując zakotwiczoną w art. 7 Konsty-tucji dyrektywę legalizmu, powinien z najwyższą starannością respekto-wać reguły sprawiedliwości proceduralnej, ale także stosować unormo-wania prawa pozytywnego w taki sposób, by nie doprowadzić do utraty tego, co nazywa się sprawiedliwością w znaczeniu materialnym21.

Do sądu należy sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w konkret-nej sprawie, co wymaga od niego opanowania sztuki wartościowania. To sędzia otrzymuje od ustawodawcy narzędzie, jakim jest kodeks kar-ny, i to do sądu należy bezwzględne oznaczenie w wyroku kar co do ro-dzaju i czasu ich trwania, przy zastosowaniu swobody wymiaru kary22. Przedstawiciele filozofii niemieckiego idealizmu Georg Hegel i Imma-nuel Kant powiedzieliby, że dzięki aktowi sądowego wymiaru kary do-chodzi do zrealizowania idei sprawiedliwości. Przestępstwo jako negacja

18 Szerzej: D. Kala, O poszukiwaniu…, s. 26. 19 M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warsza-wa 1984, s. 211. 20 Cyt. za D. Kala, O poszukiwaniu…, s. 27. 21 Por. ibidem. 22 A. Dziergawka, Pojęcie sprawiedliwości w świetle nauczania Josepha Ratzinge-ra, [w:] H. Czakowska, M. Kuciński (red.), Chrześcijańska koncepcja Europy i Polski w perspektywie nauczania Kardynała Josepha Ratzingera / Benedykta XVI, Bydgoszcz 2017, s. 108.

Anna Dziergawka

14

prawa i kara jako negacja tej negacji powoduje przywrócenie panowa-nia prawa. Zaistnienie przestępstwa pociąga za sobą konieczność wy-mierzenia kary, która jest odpowiedzią (odwetem) na czyn sprawcy. Tak postrzegają to autorzy absolutnych teorii kary, nazywanych również teo-riami odwetowymi lub sprawiedliwościowymi23.

Jednak osądy oparte wyłącznie na czystej i surowej sprawiedliwości nie pozwalają wyprowadzić z faktu wymiaru kary żadnych celów uży-tecznych dla sprawcy lub społeczeństwa. Za Seneką możną powiedzieć, że nemo prudens punit quia peccatum set, sed ne peccetur (nikt roz-sądny nie karze dlatego, że popełniono przestępstwo, ale po to, aby go więcej nie popełniono). Powyższej zasadzie przyświeca rozumny i uży-teczny cel, polegający na oddziaływaniu prewencyjnym i zapobieganiu popełnianiu przestępstw w przyszłości. Przy czym zawsze stopień wi-ny limituje górną granicę kary. Jednakże sądowy wymiar kary jest tyl-ko jednym z wielu, ale jakże istotnym narzędziem przywracania poczu-cia sprawiedliwości24. Trzeba jednak pamiętać, iż różnorodność dyrektyw wymiaru kary sprawia, że ani wyłącznie teorie absolutne mówiące o ka-rze jako sprawiedliwej odpłacie, ani wyłącznie teorie relatywne mówią-ce o prewencji indywidualnej i generalnej nie są w stanie same określić treści i granic karania.

Wypada przypomnieć, że w połowie XIX w. sprawiedliwość była oceniana wyłącznie przez pryzmat czynu sprawcy i realizowana przez na-łożenie na niego dolegliwej sankcji. Przestępstwo traktowano jako kon-flikt między sprawcą a państwem, co w literaturze przedmiotu utożsa-mia się z „kradzieżą konfliktu” dokonywaną przez prawników. Ofiara przestępstwa odgrywała tu jedynie drugoplanową rolę osobowego źród-ła dowodowego, a głównym celem procesu karnego było rozprawienie się państwa ze sprawcą25. Tak pojęta sprawiedliwość retrybutywna nie

23 Tak w postanowieniu SN z 13.01.2009 r., V KK 366/08, LEX nr 478166. 24 Por. I. Zduński, Wybrane aspekty sądowego wymiaru kary, [w:] I. Zgoliński (red.), Oblicza Temidy. Wybrane problemy prawa i procesu karnego, Inowrocław 2012, s. 145. 25 N. Christie, Conflicts as Property, [w:] M. Fajst, M. Płatek (red.), W kręgu kry-minologii romantycznej, Warszawa 2004, s. 174 i n.


15

potrafiła jednak zaspokoić potrzeb społecznych w sferze bezpieczeństwa czy zapobiegania przestępczości ani nie uwzględniała potrzeb ofiar prze-stępstw. Współcześnie pod wpływem wiktymologii retrybutywność sy-stemu prawa karnego jest zastępowana przez model restytucyjny, który koncentruje się na roli pokrzywdzonego w procesie karnym oraz jego po-rozumieniu z oskarżonym w kwestii zadośćuczynienia za doznaną krzyw-dę. W nurt ten wpisuje się model sprawiedliwości naprawczej (restorative justice) ‒ „procesu, w którym spotykają się wszystkie strony związane z konkretnym przestępstwem, by wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić je-go skutkom i ich następstwom”26.

Współcześnie na świecie propaguje się nurt non intervention . Je-go zwolennicy dążą do rozbudowy i zwiększenia znaczenia polubowne-go rozwiązywania konfliktów społecznych, zwłaszcza przez pojednanie. Nie jest to pomysł nowy, bowiem dyskutowano o nim już w trakcie Mię-dzynarodowego Kongresu Kryminalno-Politycznego w 1895 r.27 W nur-cie tym mieści się między innymi idea sprawiedliwości naprawczej28. Jest to koncepcja, która na pierwszym planie umieszcza relacje między ofiarą a sprawcą, zaś reakcję państwa na przestępstwo uznaje za wtórną. Inny-mi słowy, próbuje upodobnić prawo karne do prawa prywatnego29, przez co marginalizuje jego najistotniejsze cechy30.

26 Tak: T. F. Marshall, The Evolution of Restorative Justice in Britain, Strasbourg 1996; cyt. za: E. Wdzięczna, Warunkowe umorzenie postępowania karnego a postulaty restorative justice – wybrane zagadnienia, [w:] G. Rejman, B. Bieńkowska, Z. Jędrze-jewski, P. Mierzejewski (red.), Księga poświęcona pamięci profesora Alfreda Kaftala, Warszawa 2008, s. 331. 27 J. Makarewicz, Ustawodawstwo karne na kongresie paryskim 1895 r., [w:] J. Ma-karewicz, Prace rozproszone, t. I: Publikowane w latach 1895–1901, red. A. Grześko-wiak, Lublin 2010, s. 74. 28 Szerzej: M. Królikowski, Sprawiedliwość karania w społeczeństwach liberalnych. Zasada proporcjonalności, Warszawa 2005, s. 48 i n. 29 S. Hypś, K. Wiak, Współczesna kierunki rozwoju prawa karnego a rola i charak-ter obowiązku naprawienia szkody, [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadość-uczynienie w prawie polskim, Bydgoszcz 2012, s. 88–89. 30 I. Zgoliński, Kierunki rozwoju polskiego prawa karnego w świetle jego reformy, [w:] D. Kala, I. Zgoliński (red.), Reforma prawa karnego materialnego i procesowego z 2015 roku. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2015, s. 128.

Anna Dziergawka

16

Zgodzić należy się z tezą, że przestępstwo to rezultat interakcji mię-dzy sprawcą a ofiarą31, reakcja państwa na jego popełnienie nie jest jed-nak wyłącznie odwetem na sprawcy, lecz służy także innym celom – od-budowuje zakłócone relacje społeczne, przywraca porządek i zapobiega jego dalszym naruszeniom. Podnieść należy, że w polityce Unii Euro-pejskiej już od dłuższego czasu można obserwować dominację idei spra-wiedliwości naprawczej. Wyraźnie obecny jest w niej trend, w którym kładzie się nacisk przede wszystkim na prawa i gwarancje przysługujące pokrzywdzonemu w toku procesu karnego. Przejawem tego jest choćby dyrektywa 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca nor-my minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw32. Nie negując tego trendu – zadośćuczynienie pokrzywdzonemu jest bo-wiem niezmiernie ważne – należy zauważyć, że „cel kary sprowadza się do tego, aby przeszkodzić winnemu w wyrządzeniu nowych szkód współobywatelom oraz aby powstrzymać innych od wyrządzania szkód tego samego rodzaju”33. Mówiąc inaczej, istotą i głównym celem kary jest spowodowanie dolegliwości jako skutku wyrządzonego zła. Tym sa-mym inne cele mają charakter uboczny. Oczywiste jest, że nie powin-ny przysłaniać celu głównego, choć mogą go nieznacznie modyfikować. Tylko tak ukształtowana kara jest w stanie zadośćuczynić społecznemu poczuciu sprawiedliwości. W idei sprawiedliwości naprawczej prioryte-tem staje się natomiast rozwiązanie konfliktu przez zadośćuczynienie lub naprawienie szkody ofierze przestępstwa34. Na pierwszym planie stawia się tu zatem relację sprawca – ofiara, natomiast kara zdaje się schodzić na drugi plan. Tymczasem zadośćuczynienie ofierze przestępstwa nie jest przecież wystarczające dla rozwiązania sprawy. Nie można zapominać, że w konflikcie, który zaistniał na skutek popełnienia przestępstwa, bie-

31 B. Hołyst, The Scope, Tasks and Aim of Penal Victimology, [w:] H. J. Schneider (ed.), The Victim in International Perspective, Berlin – New York 1982, s. 80. 32 Dz. U. UE L 315 z 14.11.2012 r., s. 57, cyt. za: I. Zgoliński, Kierunki rozwoju…, s. 128–129. 33 C. Beccaria, O przestępstwach i karach, Warszawa 1959, s. 88. 34 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza: początek ewolucji polskiego prawa kar-nego?, Gdańsk 2006, s. 330.


17

rze udział także społeczeństwo, gdyż doszło do naruszenia ustanowio-nych przez nie norm prawnych.


Już Aleksander Korowicki, autor pierwszego polskiego podręcznika do nauki procesu karnego, wskazywał, że przepisy prawa procesowego „to droga poszukiwania sprawiedliwości”35. W dalszej części pracy zo-stanie podjęta próba wykazania, czy stosowanie mediacji w prawie kar-nym sprzyja poszukiwaniu sprawiedliwości czy też może stanowi prze-szkodę na drodze do jej osiągnięcia.

Należy się zgodzić z twierdzeniem, że „porozumienia zasługują na akceptację z uwagi na przyczynienie się przez nie do przyspieszenia pro-cesu, jego ekonomizacji, zapewnienia pokrzywdzonemu większych szans na naprawienie szkody lub zadośćuczynienia, a tym samym na trwałe za-kończenie konfliktu między nim a oskarżonym, ze względu na powięk-szenie stopnia akceptowalności wyroku, skoro na jego treść miał wpływ również sam oskarżony”36. Tym samym mediacja sprzyja możliwości kon-sensualnego rozwiązania sporu, także w dziedzinie prawa karnego, gdzie zaczyna zyskiwać akceptację środowisk prawniczych i społeczeństwa.

Regulacje umożliwiające konsensualne rozstrzyganie spraw karnych zostały oparte na przekonywających przesłankach. Z jednej bowiem stro-ny miały stanowić odpowiedź ustawodawcy na pogłębiający się kryzys wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, z drugiej były uzasad-niane względami merytorycznymi, w szczególności potrzebą zwiększenia autonomii stron procesu, zwiększenia sfery kontradyktoryjności, stwo-rzenia podstaw do szerszego zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego oraz zwiększenia skuteczności orzeczeń karnych37.

35 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2002, s. 22. 36 A. J. Szwarc, Nieformalne negocjacje i uzgodnienia w procesie karnym, „Prze-gląd Polski” 1993, nr 3–4, s. 29–30. 37 P. Kardas, Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle nowelizacji kodeksu po-stępowania karnego z dnia 10 stycznia 2003 r., „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 1, s. 39.

Anna Dziergawka

18

Należy podkreślić, że mediacja to zawsze i wyłącznie metoda alter-natywna wobec klasycznego postępowania adjudykacyjnego. Instytucja ta nie może zastąpić systemu wymiaru sprawiedliwości, ale jest dla niego wsparciem i uzupełnieniem, dysponuje bowiem odmiennymi procedura-mi nieskrępowanymi wymogami procesu karnego. Pozostaje ona nieod-łącznym i trwałym elementem współczesnego prawa karnego, gdzie sta-je się istotną formą wymierzania kary, przy jednoczesnym ograniczeniu działań podejmowanych przez organy publiczne. Należy się zastanowić, czy jako metoda komplementarna, a nie konkurencyjna, mediacja powin-na być stosowana w możliwie najszerszym zakresie czy też tylko w uza-sadnionych przypadkach.

Instytucja mediacji karnej znana jest praktyce polskiego wymiaru sprawiedliwości od 1 września 1998 r., tj. od momentu wejścia w ży-cie Kodeksu postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r.38 Wcześniej przepisy karne nie zawierały unormowań odnoszących się bezpośrednio do konsensualnego rozwiązywania spraw karnych podobnych do tych, które można zaobserwować w tradycjach właściwych dla prawa prywat-nego39. Rozwiązanie takie przyjęto pod wpływem wzorców zaczerpnię-tych ze Stanów Zjednoczonych oraz krajów Europy Zachodniej, głównie Wielkiej Brytanii, gdzie mediacja jako sprawiedliwość zadośćuczynienio-wa funkcjonuje już od wielu lat40. Idea sprawiedliwości naprawczej znaj-duje odzwierciedlenie w dokumentach międzynarodowych eksponujących konieczność skuteczniejszej ochrony praw osób pokrzywdzonych prze-stępstwami. Wśród nich szczególną rolę odgrywają decyzja ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 15 marca 2001 r. dotycząca pozycji ofiar w po-stępowaniu karnym oraz liczne rekomendacje Rady Europy, w szczegól-

38 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm. (dalej: k.p.k.). 39 Zob. A. Murzynowski, Mediacja w postępowaniu przygotowawczym, „Jurysta” 2002, nr 9, s. 3. Na temat genezy i ratio legis wprowadzenia przepisów koncyliacyjnie rozstrzygających o sprawach karnych zob. P. Kardas, Konsensualne sposoby…, s. 33–37. 40 Zob. E. Gmurzyńska, Mediacja w Stanach Zjednoczonych. Rola prawników, [w:] R. Świeżak, M. Tański (red.), Alternatywne metody rozwiązywania sporów. Przegląd za-gadnień, Warszawa 2003, s. 44 i n.


19

ności: nr R (85) 11 w sprawie pozycji ofiary w prawie karnym material-nym i procesowym, nr R (87) 21 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw i zapobiegania wiktymizacji oraz nr R (99) 19 w sprawie mediacji41.

Wprowadzenie norm mediacyjnych do polskiego ustawodawstwa penalnego obrazuje, jak zmienia się punkt ciężkości podmiotowej w sze-roko rozumianym prawie karnym. Zaczęto odchodzić od założeń właś-ciwych dla szkoły socjologicznej w nauce prawa karnego zajmującej się przestępcą. Zamiast tego bardziej akcentowane jest zaspokajanie inte-resów osób pokrzywdzonych. Odmienne postrzeganie pozycji spraw-cy i ofiary w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, z przeniesieniem ciężaru z charakteru odwetowo-represyjnego na resty-tucyjny, dało możliwość rozwoju koncepcji tworzenia i wprowadzania alternatywy dla kar tradycyjnych. Dzięki temu może powstać model, którego głównym celem jest naprawienie i zrekompensowanie krzywdy wyrządzonej przestępstwem, dający przy tym sprawcy szansę na zreha-bilitowanie się wobec ofiary i społeczeństwa.

Ustawodawca nie wprowadził definicji legalnej mediacji, pozosta-wiając to doktrynie. W moim przekonaniu za mediację w prawie karnym można uznać próbę doprowadzenia do ugodowego i satysfakcjonującego obie strony rozwiązania konfliktu karnego na drodze dobrowolnych nego-cjacji prowadzonych przy udziale osoby trzeciej, neutralnej wobec stron i ich konfliktu, czyli mediatora, który wspiera przebieg negocjacji, łago-dzi powstające napięcia i pomaga, nie narzucając jednak żadnego rozwią-zania w wypracowaniu porozumienia42. Od samego początku traktowano mediację jako instrument uzupełniający postępowanie karne43 oraz upa-

41 N. Christie, Granice cierpienia, Warszawa 1991, s. 115–119; A. Sitarska, Pomoc w rodzinie a mediacja, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 1, s. 57. Wymienione akty były ważnym powodem wdrażania mediacji do polskiego systemu prawnego, wynikającym ze zobowiązań zaciągniętych w sferze międzynarodowej, zob. Z. Gostyński (red.), Ko-deks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s. 351. 42 E. Bieńkowska, Mediacja w sprawach karnych, Warszawa 2011, s. 4. 43 B. Bieńkowska, Nowy kodeks postępowania karnego przez pryzmat wybranych zasad procesowych, [w:] P. Kruszyński (red.), Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Warszawa 1999, s. 15.

Anna Dziergawka

20

trywano w niej alternatywnego sposobu reakcji na popełniony czyn kar-ny, a także postrzegano ją jako realną możliwość skutecznego niwelowa-nia negatywnych skutków przestępstwa44.

Nie można tracić z pola widzenia, że prawo karne jest instrumentem państwa służącym do ochrony określonych dóbr, jednak nie może tego zadania wykonywać bez odniesienia do sprawcy, który pozostaje w cen-trum45. Prawo karne nie może też zostać spłycone do samej kwestii na-prawienia szkody czy zadośćuczynienia. Chroni bowiem także wartości ogólniejsze, ma charakter wartościujący i imperatywny46.

W związku z powyższym należy podkreślić, że wskazując na po-trzebę korzystania z mediacji i innych procedur naprawczych przy roz-wiązywaniu konfliktów karnych, eksponuje się priorytet ochrony inte-resów ofiar przestępstw. Należy zgodzić się z poglądem, że głównym zadaniem sprawiedliwości naprawczej z mediacją na czele powinno być reprezentowanie interesów ofiar47. Niestety w praktyce mediacja jest in-stytucją, która stawia w lepszej pozycji sprawcę przestępstwa. Niewątpli-wie bardziej może na niej skorzystać oskarżony, zaś pokrzywdzony mo-że stać się ofiarą wtórnej wiktymizacji, a nawet pewnego przymusu. Stąd istotnego znaczenia nabierają słowa zawarte w Deklaracji o podstawo-wych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy48, które wskazują, że „Państwa Członkowskie powinny zapewnić, aby ofia-ry miały możliwość wyboru pomiędzy uczestniczeniem lub nie w spotka-niach sprawiedliwości naprawczej, a jeśli dokonają takiego wyboru, me-

44 P. Kruszyński (red.), Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 1998, s. 321–322. 45 Por. I. Zgoliński, Kierunki rozwoju…, s. 133. 46 M. Smarzewski, Prawo karne sprawcy czy ofiary? Kryzys aksjologiczny i dogma-tyczny na gruncie prawa karnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2012, nr 22, s. 31. 47 Por. E. Bieńkowska, O potrzebie zmian obowiązujących regulacji prawnych do-tyczących mediacji w sprawach karnych, [w:] L. Mazowiecka (red.), Mediacja karna jako forma sprawiedliwości naprawczej, LEX 2011 (dostęp: 27.02.2019 r.). 48 Zob. tekst polski w: E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys wykładu, Warszawa 2009, s. 211 i n.; oraz omówienie w: E. Bieńkowska, Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, „Państwo i Prawo” 1987, z. 6, s. 88 i n.


21

chanizmy te muszą pozostawać w zgodzie z godnością, współczuciem i innymi prawami oraz usługami dla ofiar określonymi w niniejszej Kon-wencji”. W literaturze przedmiotu nie brak tez o względach pragmatycz-nych leżących u podstaw mechanizmów konsensualnych, które wyko-rzystuje się, „by skrócić czas rozpoznawania sprawy, ograniczyć koszty, odciążyć prokuratorów i sądy, ułatwić im pracę”49, lecz nie po to, aby dą-żyć do rzeczywistego rozwiązania konfliktu prawnego pokrzywdzonego i sprawcy przestępstwa. W takich sytuacjach pokrzywdzony jest ponow-nie krzywdzony, tym razem przez profesjonalnych uczestników postępo-wania karnego. Znajduje się on pod swoistą presją psychiczną wyraże-nia zgody na przeprowadzenie mediacji, również w sprawach, w których nierówność stron jest wyraźna, zwłaszcza dotyczących użycia przemocy fizycznej wobec pokrzywdzonego. Organy ścigania i wymiar sprawiedli-wości często traktują pokrzywdzonego nie tylko jako źródło dowodowe, ale również jako utrudnienie w prowadzeniu skutecznego w ich mniema-niu postępowania karnego, jako osobę, której postawa uniemożliwia rea-lizację pozaprawnych interesów. Dodatkowo wskazuje się, że zagubiony pokrzywdzony może być „przymuszany” przez podejrzanego do wyraże-nia zgody na porozumienie się z nim50. Powyższe praktyki stanowią zła-manie zasady dobrowolności mediacji. Oczywiście mediacja może służyć przeciwdziałaniu wtórnej wiktymizacji51, lecz jej „przymusowy” charak-ter może jej sprzyjać, a nawet ją wywołać52.

49 T. Cielecki, Problemy z mediacją karną (bezdroża mediacji I), [w:] L. Mazowie-cka (red.), Mediacja dla każdego, Warszawa 2010, s. 99. 50 Tak m.in. E. Bieńkowska, odnosząc się do postępowania karnego przeciwko An-drzejowi Gołocie, w: Szybkość postępowania karnego i ochrona interesów pokrzyw-dzonego: zasady do pogodzenia czy nie? Refleksje na tle nowej kodyfikacji karnej, [w:] T. Nowak (red.), Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, Poznań 1999, s. 29–30. 51 P. Starzyński, Słów kilka o wtórnej wiktymizacji, czyli traktowaniu mediacji jako instrumentu służącego realizacji partykularnych, pozaprawnych interesów uczestników procesu karnego, [w:] L. Mazowiecka (red.), Mediacja karna jako forma sprawiedliwości naprawczej, LEX 2011 (dostęp: 27.02.2019 r.). 52 Na niedoskonałość mediacji w aspekcie traktowania jej przez pokrzywdzonego jako przymusu zwracał uwagę C. Kulesza, Rola pokrzywdzonego w procesie karnym

Anna Dziergawka

22

Zgodnie z treścią art. 23a § 1 k.p.k. sięgnięcie po mediację może nastąpić albo za zgodą stron, albo z ich inicjatywy53. Oznacza to, że albo obie strony wyrażają od razu chęć udziału w mediacji i wówczas organ wydający postanowienie odbiera taką zgodę i poucza je „o celach i za-sadach postępowania mediacyjnego” (art. 23a § 1 k.p.k.), albo jeżeli ini-cjatywa mediacyjna pochodzi tylko od oskarżonego lub pokrzywdzone-go, to przed wydaniem takiego orzeczenia należy zwrócić się z pytaniem do drugiej strony konfliktu, czy wyraża gotowość do udziału w mediacji i dopiero po uzyskaniu pozytywnej odpowiedzi wydać stosowne postano-wienie. Kierowanie spraw do mediacji bez uzyskania zgód od wszystkich stron konfliktu jest rozwiązaniem chybionym, ponieważ może kształto-wać sytuacje, w których pokrzywdzony złoży wniosek o poddaniu się postępowaniu mediacyjnemu, a następnie uprawniony organ wyda posta-nowienie w tym przedmiocie bez odbierania zgody od oskarżonego i do-piero mediator, do którego trafi sprawa, będzie zobowiązany ją odebrać od domniemanego sprawcy czynu. Sytuacja może także kształtować się odwrotnie. Należy stwierdzić, że uzasadnione byłoby zobowiązanie orga-nu, który ma skierować sprawę do mediacji, aby uprzednio obligatoryjnie odebrał oświadczenia od stron konfliktu – oskarżonego i pokrzywdzone-go – czy wyrażają chęć udziału w mediacji, bowiem, zgodnie z art. 23a § 1 k.p.k., jest on i tak zobligowany do poinformowania o zasadach nią rządzących. Wówczas strony konfliktu, świadome sposobu działania me-diacji, wyrażając zgodę, byłyby kierowane do wyznaczonego mediatora. Oczywiście zgodę taką można cofnąć, co wynika z zasady dobrowolności mediacji, jednak byłoby to odwołanie pierwotnego oświadczenia, a nie po prostu jego niezłożenie. W tym miejscu należy także zwrócić uwagę na jedną z najważniejszych zmian z punktu widzenia pokrzywdzonego

w świetle ustawodawstwa i praktyki wybranych krajów zachodnich, Białystok 1995, s. 53; C. Kulesza, Prawa podmiotowe pokrzywdzonego a instytucja mediacji w spra-wach karnych, [w:] L. Mazowiecka (red.), Mediacja dla każdego, Warszawa 2010, s. 61–62. 53 A. Kalisz, A. Zienkiewicz, Mediacja sądowa i pozasądowa. Zarys wykładu, War-szawa 2014, s. 74–75.


23

oraz efektywności samej mediacji, a mianowicie na kolejność odbiera-nia zgód na udział w mediacji. W obecnym brzmieniu należy je obliga-toryjnie w pierwszej kolejności odebrać od oskarżonego (oskarżonych), a następnie od pokrzywdzonego (pokrzywdzonych) (art. 23a § 1 k.p.k.). Należałoby tu rozważyć kwestię, czy z uwagi na priorytet praw ofiary przestępstwa nie byłoby zasadne najpierw zwrócić się do niej, np. pod-czas przesłuchiwania jej w charakterze świadka, a dopiero potem do po-tencjalnego sprawcy.

Co istotne, należy podkreślić, że mediacja, formalnie dopuszczal-na w każdej sprawie, w stosunku do każdego oskarżonego i pokrzyw-dzonego, na każdym etapie postępowania, nie kończy postępowania kar-nego. Jej pozytywne wyniki mają znaczenie nie tylko kompensacyjne, ale sąd bierze je pod uwagę także między innymi przy wymiarze kary (art. 53 § 3 k.k.), stosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 2 pkt 1 k.k.), wydawaniu decyzji w przedmiocie warunkowego umorze-nia postępowania. Ustalenia potwierdzone ugodą zawartą w trakcie media-cji mogą również zostać wprowadzone do wyroku karnego. Może to doty-czyć nałożenia określonych obowiązków probacyjnych, także związanych z warunkowym zawieszeniem wykonania kary lub orzeczenia niektórych środków karnych, zwłaszcza o charakterze prewencyjnym i ochronnym w stosunku do pokrzywdzonego. W aspekcie procesowym przeprowadzo-na mediacja może skutkować na przykład cofnięciem wniosku o ściga-nie (art. 12 § 3 k.k.) czy wydaniem wyroku na posiedzeniu54. Pozytywny wynik mediacji powinien wpłynąć na decyzję, którą w sprawie podej-muje organ procesowy, ale nigdy nie przesądza o tym, jakie rozwiązanie w orzeczeniu przyjmie sąd. Pogląd ten pozostaje w zgodności z jedną z dyrektyw sądowego wymiaru kary, która stanowi, iż wymierzając ka-rę, sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej me-diacji między pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę między nimi osiąg-niętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem (art. 53 § 3 k.k.).

54 Por. R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego, t. I: Ko-mentarz do art. 1–166, Warszawa 2017, teza 34, LEX (dostęp: 31.10.2018 r.).

Anna Dziergawka

24

Taka treść przytoczonego przepisu powoduje, że jest on korzystniejszy dla oskarżonego, natomiast interes pokrzywdzonego nie jest należycie za-bezpieczony. Podkreślić wypada, że negatywny wynik mediacji nie może być uznawany za okoliczność stanowiącą podstawę do wymierzenia ka-ry ostrzejszej, także w przypadku gdy do ugody nie doszło z uwagi na brak zgody sprawcy55. W literaturze podkreśla się ponadto, że jakkolwiek wynik mediacji nie jest dla sądu wiążący, to „sąd powinien tak miarko-wać karę, aby jej wynik nie udaremniał wyników mediacji lub osiągnię-tej ugody”56.

Jak wskazuje się w orzecznictwie sądowym, „Gdy szkoda i krzyw-da ofiary przestępstwa zostaje zlikwidowana, zatem już nie istnieje, ka-ra nie musi być surowa, bo spełniona jest zasadnicza funkcja kary, a to zadośćuczynienie poczuciu krzywdy ofiary. Państwo nie powinno sta-wać na przeszkodzie konsensualnemu załatwieniu sporu wywołane-go przestępstwem, jeśli nie sprzeciwia się to podstawowym zasadom sprawiedliwości”57. Ponadto, jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie, „Przyznanie się do przestępstwa, przeproszenie pokrzywdzonego i uzy-skanie jego przebaczenia tworzą dla wymiaru kary sytuację wyjątkową, sprzyjającą nadzwyczajnemu złagodzeniu kary, świadczącą o osiągnięciu jednego z celów postępowania, a to o wyrównaniu jednostkowej krzyw-dy, wyrządzonej przestępstwem i to przed zapadnięciem wyroku”58. Po-nadto w orzecznictwie przyjmuje się że „Każde działanie zmierzające do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody czy krzywdy zasługuje na pozytywną ocenę, niezależnie od tego czy jest ono wynikiem szcze-rego żalu sprawcy, czy też przyjętej przez niego strategii procesowej, bo

55 K. Buchała [w:] K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, t. I, Kraków 1998, s. 400. 56 J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 120. 57 Por. wyrok SA w Krakowie z 11.10.2007 r., II AKa 191/07, „Prokuratura i Pra-wo” – wkładka, 2008, nr 4, poz. 11. 58 Wyrok SA w Krakowie z 17.12.2009 r., II AKa 223/09, „Prokuratura i Prawo” – wkładka, 2010, nr 10, poz. 7.


25

każde z nich zmniejsza niekorzystne skutki popełnionego przestępstwa”59. Warto także zauważyć, że ugoda zawarta w wyniku mediacji może do-prowadzić do bezwarunkowego umorzenia postępowania, co w szczegól-ności dotyczy spraw prywatnoskargowych. Wskazuje się, że przyczyną takiego umorzenia w sprawach karnych może być także znikoma spo-łeczna szkodliwość czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.)60. Praktyka sądów po-kazuje, że pojednanie oskarżonego z pokrzywdzonym jest dla nich wy-starczającym uzasadnieniem przyjęcia znikomej społecznej szkodliwości czynu, co w świetle treści art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k. wydaje się praktyką niedopuszczalną61, a przynajmniej budzącą duże zastrzeżenia. Powyższe rozważania potwierdzają regułę, że wyrok uzyskany w wyniku mediacji jest korzystniejszy i łagodniejszy dla sprawcy przestępstwa.

Podkreślić w tym miejscu trzeba, że jeżeli strony w sposób nieprzymu-szony nie realizują zaakceptowanych ustaleń, to na podstawie art. 107 k.p.k. pojawia się możliwość ich „przymusowego” dochodzenia. Obecna treść przytoczonego przepisu62 w istotny sposób zmieniła znaczenie i status prawny ugody mediacyjnej, bowiem z umowy cywilnoprawnej stała się ona tytułem egzekucyjnym, który może podlegać zaopatrzeniu w klauzu-lę wykonalności i stać się ostatecznie tytułem wykonawczym63. Zgodnie z treścią art. 107 § 1 k.p.k. „Sąd lub referendarz sądowy nadaje na żąda-nie osoby uprawnionej klauzulę wykonalności orzeczeniu podlegającemu

59 Wyrok SA w Krakowie z 5.02.2008 r., II AKa 6/08, „Krakowskie Zeszyty Sądo-we” 2008, nr 3, poz. 28. 60 Tak J. Karaźniewicz, Mediacja jako przejaw konsensualizmu w postępowaniu kar-nym, „Studia Prawnoustrojowe UWM” 2009, s. 93; E. Bieńkowska, Mediacja w spra-wach karnych…, s. 10; A. Rękas, Mediacja w polskim prawie karnym, Warszawa 2011, s. 13. 61 Szerzej: J. Karaźniewicz, M. Kotowska-Romanowska, Ocena funkcjonowania po-stępowania mediacyjnego w sprawach karnych na przykładzie Sądu Rejonowego w Ol-sztynie, [w:] C. Kulesza (red.), Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w prak-tyce wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2009, s. 272–274. 62 Z uwzględnieniem ustawy z dnia 27 września 2013 r., Dz. U. poz. 1247, która weszła w życie z dniem 1 lipca 2015 r. 63 Zob. szerzej art. 776–777 k.p.c. (ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks po-stępowania cywilnego, tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 1360).

Anna Dziergawka

26

wykonaniu w drodze egzekucji”. Za takie orzeczenie, zgodnie z treścią art. 107 § 3 k.p.k., uważa się ugodę zawartą w postępowaniu media-cyjnym. Uznano przy tym, że samo zawarcie ugody nie może wywołać takiego skutku, warunkiem sine qua non jest żądanie pokrzywdzonego. Jednocześnie ustawodawca przyznał sądowi oraz referendarzowi sądowe-mu możliwość odmowy „nadania klauzuli wykonalności ugodzie zawar-tej przed mediatorem, w całości lub w części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa” (art. 107 § 4 k.p.k.). Jak wykazują badania64, ugody często dotyczą ustaleń o charakterze niemajątkowym, które polegają na określonym dzia-łaniu lub powstrzymaniu się od niego. Zobowiązania takie, mimo że istot-ne z punktu widzenia stron mediacji, nie nadają się do egzekucji w myśl przepisów kodeksu postępowania cywilnego i tym samym, jeżeli nie zo-staną dobrowolnie wykonane, to aparat państwowy w postaci komornika sądowego nie będzie w stanie wyegzekwować takiego działania lub zanie-chania polegającego na deklaracji, że oskarżony nigdy więcej nie popełni zarzucanego mu przestępstwa albo że będzie powstrzymywał się od nad-używania alkoholu czy innych środków odurzających. Tytułem uzupełnie-nia trzeba odwołać się do art. 107 § 2 k.p.k., w myśl którego „orzeczenia nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za do-znaną krzywdę oraz nawiązkę orzeczoną na rzecz pokrzywdzonego uważa się za orzeczenia co do roszczeń majątkowych, jeżeli nadają się do egze-kucji w myśl przepisów Kodeksu postępowania cywilnego”. Tym samym postawić należy tezę, że w przypadku nadawania klauzuli wykonalności ugodzie mediacyjnej powinna ona obejmować tę część porozumienia, któ-ra możliwa jest do wykonania przez komornika w ramach postępowania egzekucyjnego. Postępowanie mediacyjne jawi się zatem jako alternatyw-na metoda zakończenia sporu w odniesieniu do postanowień o charakte-rze majątkowym. Nadal otwarte pozostaje pytanie o sposób zabezpiecze-nia realizacji zobowiązań niepodlegających egzekucji.

64 G. Skrobotowicz, Mediacja w sprawach o przemoc w rodzinie, „Prokuratura i Prawo” 2014, nr 3, s. 89–93.


27

Jednocześnie nie można wykluczyć sytuacji, że w wyniku przepro-wadzonej mediacji i zawartej ugody dojdzie do wydania wyroku skazują-cego, wbrew zasadzie dążenia do prawdy materialnej wyrażonej w art. 2 § 2 k.p.k., gdzie wskazano, że podstawę wszelkich rozstrzygnięć powin-ny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Jak przyjął Sąd Apelacyj-ny w Łodzi, możliwe jest rozwiązanie konfliktu w wyniku pojednania sprawcy z pokrzywdzonym, przy jednoczesnym negowaniu faktu popeł-nienia przestępstwa. Zdaniem tego Sądu „Nieprzyznanie się przez oskar-żonych do zarzucanego im czynu nie stanowi przeszkody do wyrażenia przez nich woli pojednania się z pokrzywdzonymi i naprawienia szko-dy wyrządzonej przestępstwem. Przyjęta przez oskarżonych i wyrażona w składanych wyjaśnieniach linia obrony, polegająca na negowaniu do-konania przestępstwa, podlega ocenom dowodowym w zakresie ustaleń co do przebiegu zdarzenia będącego przedmiotem rozpoznania i ostatecz-nie przy ustaleniu, że oskarżeni są sprawcami przestępstwa, istnieje moż-liwość ustalenia i przyjęcia, że na rozprawie głównej doszło do pojed-nania między pokrzywdzonymi a sprawcami”65. Wydaje się, że w takiej sytuacji priorytet winny stanowić pełne ustalenia faktyczne w sprawie.

Podsumowując niniejsze rozważania, należy stwierdzić, że przydat-ność mediacji w nowym modelu postępowania karnego zostanie ocenio-na przez praktykę wymiaru sprawiedliwości. Wydaje się jednak, że nie można pomijać okoliczności, że ustawodawca wyodrębnił środki karne o charakterze kompensacyjnym (odszkodowanie, zadośćuczynienie, prze-padek oraz nawiązka) w nowym rozdziale Va kodeksu karnego, co po-twierdza dużą rolę idei sprawiedliwości naprawczej w prawie karnym. Także treść art. 46 k.k. umożliwia sądowi w każdej sytuacji z urzędu, zaś obliguje na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za do-znaną krzywdę, co stawia pod znakiem zapytania konieczność i zasad-ność korzystania w sprawach karnych z instytucji mediacji. Rozdział ten

65 Por. wyrok SA w Łodzi z 14.09.2000 r., II AKa 140/00, „Prokuratura i Prawo” – wkładka, 2001, nr 6, poz. 18.

Anna Dziergawka

28

tworzy bowiem cały wachlarz możliwości uzyskania zaspokojenia rosz-czeń w procesie karnym, niezamykających jednocześnie pokrzywdzone-mu drogi do samodzielnego dochodzenia roszczeń w procesie cywilnym. Dlatego należy z rozwagą podejść do prób szerszego stosowania instytu-cji mediacji w prawie karnym, w którym cały czas dostrzega się jej mar-ginalizowanie66.

Zakończenie

W kontekście prowadzonych rozważań, mając na uwadze liczne po-zytywne aspekty instytucji mediacji i rozwiązań konsensualnych, nale-ży jednak zwrócić uwagę na specyfikę prawa karnego, zwłaszcza w za-kresie jego funkcji, na nierówną pozycję sprawcy i ofiary, jak również na aktualne regulacje ustawowe, które pozwalają na realizację funkcji kompensacyjnych w prawie karnym bez potrzeby szerokiego korzysta-nia z postępowania mediacyjnego. Współczesne systemy prawa karne-go na ogół łączą w sobie trzy sposoby reagowania na zjawisko przestęp-czości, tradycyjną retrybucję i resocjalizację jako cele polityki karnej, w mniejszym lub większym stopniu uzupełnianą przez sprawiedliwość naprawczą.

Stoję na stanowisku, że znajdą się okoliczności kauzalne uzasad-niające skorzystanie z instytucji mediacji, która rzeczywiście powinna przede wszystkim uwzględniać interes ofiary, a nie sprawcy. Sama nie-wydolność sądownictwa nie może stanowić argumentu przemawiającego na rzecz zbyt daleko posuniętego liberalizmu w prawie karnym, co do-tyczy zarówno zbyt łagodnej kary dla sprawcy przestępstwa, jak również nieuwzględnienia potrzeby dążenia do prawdy materialnej w konkretnej sprawie. Nie może dojść do zobligowania lub zdeterminowania sądu, po-krzywdzonego lub sprawcy, do skorzystania z instytucji mediacji lub bra-nia pod uwagę jej wyników.

66 A. Choromańska, Mediacja w zmienionym modelu postępowania karnego, „Pro-kuratura i Prawo” 2016, nr 4, s. 71.


29

Uznać należy, że mediacja może nieść ze sobą korzystne skutki w zakresie dojścia do ugody, ale nieprawidłowo stosowana może dopro-wadzić do rozminięcia się wymiaru sprawiedliwości z istotą sprawied-liwości. W szczególności może spowodować wtórną wiktymizację ofia-ry przestępstwa i zwolnienie sprawcy z odpowiedzialności za popełnione przestępstwo. Kluczem bowiem do prawidłowej reakcji organów ściga-nia i wymiaru sprawiedliwości jest wyważenie interesów stron postępo-wania, jak również społeczeństwa, co powinno znaleźć odzwierciedlenie także w rozważnym korzystaniu z instytucji mediacji i właściwym wy-korzystaniu uzgodnień poczynionych w konkretnej sprawie.

Na koniec, jako wskazówka i przestroga, niech posłużą nam wciąż aktualne słowa Nilsa Christiego: „Prawnicy ukradli ludziom konflikt i rozstrzygają go za nich, nie zawsze po ich myśli. Ale udowadniają im, że jest to dla ich dobra, tym samym zabierają im szansę rozwiązania go w sposób ich (ludzi) satysfakcjonujący”67.

Streszczenie

Przedmiotem artykułu jest tematyka zagrożeń wynikających z niewłaści-wego stosowania mediacji w sprawach karnych, z uwzględnieniem także za-let tej instytucji. Porusza on kwestię wpływu mediacji na sytuację faktyczną i prawną sprawcy i pokrzywdzonego i wskazuje na uprzywilejowaną pozy-cję sprawcy. Odniesiono się także do problematyki wtórnej wiktymizacji ofia-ry w aspekcie kierowania sprawy do mediacji. Dokonano oceny mediacji jako realnej przeszkody w osiągnięciu celów wymiaru sprawiedliwości, z uwzględ-nieniem problematyki sądowego wymiaru kary. Autorka wyraziła stanowisko, że instytucja ta nie powinna być nadużywana w sprawach karnych z uwagi na ich charakter i cele, obecne uregulowania ustawowe oraz szczególną pozycję pokrzywdzonego.

67 N. Christie, Granice cierpienia…, s. 150, cyt. za: M. Grudziecka, J. Książek, Za i przeciw mediacji w sprawach dotyczących znęcania, [w:] Materiały na konferencję pt. „Przeciw przemocy w rodzinie. Ręce są do przytulania” z dnia 22 lutego 2010 r., „Biuletyn RPO. Źródła” 2010, nr 3, s. 145.

Anna Dziergawka

Abstract

THE ROLE OF MEDIATION IN CRIMINAL PROCEEDINGS

The paper focuses on threats resulting from inappropriate application of mediation in criminal proceedings as wells as takes into account strong points of the institution. It touches upon the issue of influence of mediation upon factual and legal condition of a perpetrator and victim and indicates a privileged position of a perpetrator. The author also refers to secondary issues relating to victimization of a victim in the context of referring of a case to mediation. Mediation has been assessed as a real obstacle in accomplishment of aims of the justice, in consideration of problems of penalties imposed by the judicial authority. The author expressed her opinion that the institution should not be abused in criminal proceedings due to their character and purposes, current legislation and special position of a victim.


I / 2 0 1 9


31





d r J a k u b L i t o w s k isędzia Sądu Rejonowego w Toruniu

PODLEGANIE DOBROWOLNEMU UBEZPIECZENIU

CHOROBOWEMU Z TYTUŁU PROWADZONEJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

W OKRESIE POBIERANIA ZASIŁKU MACIERZYŃSKIEGO

I. Uwagi wstępne

Prowadzenie działalności gospodarczej stanowi odrębny i samo-dzielny tytuł podlegania wszystkim rodzajom ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1 obowiązkowo ubezpiecze-niom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu podlegają osoby fizycz-ne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej prowadzą pozarolniczą działalność. Ta kategoria ubezpieczonych może jednocześnie zostać ob-jęta dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym. Stosownie bowiem do art. 11 ust. 2 ustawy podlegają mu na swój wniosek osoby objęte obo-

1 Tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1778 ze zm. – dalej: „ustawa”.

Jakub Litowski

32

wiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi wymienione m.in. w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy. Obowiązkowo ubezpieczeniami emerytal-nym, rentowymi i wypadkowym osoby te są objęte od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania jej wykonywania, z wy-łączeniem okresu, na który wykonywanie działalności zostało zawieszone na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej (art. 13 pkt 4 ustawy). Z kolei objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobo-wym następuje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym został on zgłoszony (art. 14 ust. 1 ustawy)2. Ubez-pieczenie to ustaje: 1) od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej niż od dnia jego złożenia, 2) od pierwszego dnia miesiąca, za który nie opłacono w terminie składki na to ubezpieczenie, 3) od dnia ustania ty-tułu podlegania tym ubezpieczeniom (art. 14 ust. 2 ustawy).

Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się między innymi osobę prowadzącą działalność gospodarczą na podstawie prze-pisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców3 lub in-nych przepisów szczególnych (art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy). W art. 3 Pra-wa przedsiębiorców działalność gospodarczą ujęto jako zorganizowaną działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu i w sposób cią-gły. Tożsame cechy przypisywano działalności gospodarczej przed datą wejścia w życie tego aktu prawnego, tzn. przed dniem 1 maja 2018 r.4 Definicję tego pojęcia zawierał art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swo-bodzie działalności gospodarczej5, według którego działalnością gospo-darczą była zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze

2 Stosownie jednak do art. 14 ust. 1a ustawy objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas, gdy zgłosze-nie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w terminie określo-nym w art. 36 ust. 4, tj. w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia. 3 Dz. U. z 2018 r., poz. 646 ze zm. 4 Art. 72 Prawa przedsiębiorców w zw. z art. 192 i art. 236 ustawy z dnia 6 mar-ca 2018 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo przedsiębiorców oraz inne ustawy dotyczące działalności gospodarczej, Dz. U. z 2018 r., poz. 650. 5 Tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 2168 ze zm.

Podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu…

33

złóż, a także działalność zawodowa wykonywana w sposób zorganizo-wany i ciągły.

Zarobkowy cel działalności gospodarczej wiąże się przede wszyst-kim z jej odpłatnością, choć nie utożsamia się go wyłącznie z osiąganiem z niej dochodów6. Nie traci waloru działalności gospodarczej aktywność, która w pewnym okresie przynosi stratę. Działalność ta jest bowiem zwią-zana z ponoszeniem przez przedsiębiorcę ryzyka gospodarczego. Musi on zatem liczyć się z okresami przestoju, na przykład z powodu braku płyn-ności finansowej czy choroby7. Istotne znaczenie ma natomiast fakt, aby działalność prowadzono na tyle racjonalnie i gospodarnie, żeby przyno-siła ona zyski. Jej zarobkowy charakter powinno zatem przesądzać kry-terium obiektywne, tj. ustalenie, czy dany podmiot faktycznie prowadzi działalność, która obiektywnie może przynosić dochód8.

Działalność gospodarczą należy wykonywać w sposób zorganizo-wany i ciągły. Cechę zorganizowania pojmuje się jako wykorzystanie konkretnych składników materialnych lub niematerialnych połączonych w jeden uporządkowany kompleks umożliwiający danej osobie uczest-niczenie w obrocie gospodarczym. Organizacja działalności obejmuje nadto szereg elementów (czynności), począwszy od jej zarejestrowania, zgłoszenia statystycznego, podatkowego i w zakresie ubezpieczeń spo-łecznych, poprzez podjęcie czynności przygotowawczych zmierzających do jej rozpoczęcia i kontynuowania (np. założenie rachunku bankowe-go, najem lokalu), aż do nawiązania kontaktów handlowych z innymi przedsiębiorcami lub odbiorcami towarów lub usług, tj. z konsumenta-mi. Z uwagi na ów organizacyjny aspekt działalności gospodarczej jej prowadzenie ujmuje się dość szeroko i uważa się za jego przejawy rów-

6 Zob. C. Kosikowski, Komentarz do art. 2 ustawy o swobodzie działalności go-spodarczej, LEX 2013, teza 14; G. Kozieł, Komentarz do art. 3 Prawa przedsiębior-ców, Legalis 2019, teza 8. 7 Por. G. Kozieł, Komentarz…, teza 8; J. Sadlik, Faktyczne prowadzenie działalno-ści gospodarczej jako podstawa podlegania ubezpieczeniom społecznym, „Monitor Pra-wa Pracy” 2015, nr 1, s. 21; wyrok SA w Łodzi z 24.01.2017 r., III AUa 92/16, Lega-lis nr 1591823. 8 Por. A. Pietrzak (red.), Prawo przedsiębiorców. Komentarz, LEX 2019, teza 2.2.

Jakub Litowski

34

nież czynności przygotowawcze z nią związane, np. poszukiwanie klien-tów, zamieszczanie ogłoszeń i reklam, rekrutację pracowników, załatwia-nie spraw urzędowych9.

Z kolei cecha ciągłości, świadcząca o względnie stałym zamiarze wykonywania działalności, wiąże się z okresem jej prowadzenia i po-wtarzalnością lub regularnością dokonywanych w jej ramach czynno-ści. Przeciwstawia się ją incydentalności, sporadyczności, okazjonalności i jednorazowości. Do jej zaistnienia konieczny jest określony ciąg dzia-łań, nie zaś tylko pojedyncze czynności10. Wykonywanie działalności we własnym imieniu oznacza zarazem, że podmiot organizujący taką dzia-łalność czyni to na swoją rzecz i jednocześnie ponosi odpowiedzialność za zaciągnięte w związku z tym zobowiązania. Nie musi natomiast dzia-łać osobiście; nie ma przeszkód, aby w działalności gospodarczej wyko-rzystywano inne podmioty11.

Prowadzenie działalności gospodarczej w sposób opisany wyżej – tj. w sposób zorganizowany, ciągły, w celu zarobkowym i we własnym imieniu – stanowi tytuł dla obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i wypadkowego tak długo, jak długo działalność jest konty-nuowana. Dopiero zaprzestanie jej prowadzenia wyznacza termin końco-wy podlegania obligatoryjnym ubezpieczeniom społecznym (art. 13 pkt 4 ustawy). O zakończeniu działalności można mówić w wypadku całkowi-tej rezygnacji z danej aktywności, tj. utraty woli jej dalszego prowadze-nia, a także zaprzestania działania w sposób ciągły, zorganizowany, ukie-runkowany na uzyskanie zarobku. Zaprzestanie prowadzenia działalności następuje również wtedy, gdy utraci ona którekolwiek ze swoich konsty-

9 Zob. C. Kosiński, Komentarz…, teza 15; G. Kozieł, Komentarz…, teza 7; A. Pie-trzak, Prawo…, teza 2.1; J. Sadlik, Faktyczne prowadzenie…, s. 23. Zob. także wyro-ki Sądu Najwyższego: z 25.11.2005 r., I UK 80/05, OSNAP 2006, nr 19–20, poz. 309, z 14.09.2007 r., III UK 35/07, Legalis nr 182324 i z 5.04.2016 r., I UK 196/15, Lega-lis nr 1460801. 10 Por. C. Kosiński, Komentarz…, teza 16; G. Kozieł, Komentarz…, teza 10; A. Pie-trzak, Prawo…, teza 2.4. 11 Zob. A. Pietrzak, Prawo…, teza 2.3.


35

tutywnych cech, np. cel zarobkowy (dana osoba zacznie wykonywać ją wyłącznie non-profit) albo ciągłość (czynności składające się na dotych-czasową działalność staną się sporadyczne, okazjonalnie). Zakończenia wykonywania działalności nie można łączyć z obiektywnie usprawiedli-wioną, życiowo uzasadnioną przerwą – nawet dłuższą – w jej prowadze-niu12 w sytuacji, w której ubezpieczony nie zamierza z niej definitywnie rezygnować i planuje jej dalsze prowadzenie po ustaniu okoliczności po-wodujących przerwę13.

W pewnych jednak przypadkach osoba prowadząca działalność przestaje podlegać obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym mimo niezaprzestania jej wykonywania. Dzieje się tak w razie zbiegu tytułów ubezpieczeń, w szczególności regulowanego przez art. 9 ust. 1c ustawy. Zgodnie z tym przepisem osoby, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4, 5, 8 i 10, spełniające jednocześnie warunki do objęcia ich obowiąz-kowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tytułu pobierania za-siłku macierzyńskiego lub zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z te-go tytułu; mogą one jednak dobrowolnie, na swój wniosek, być objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi także z pozostałych, wszyst-kich lub wybranych, tytułów. Z przytoczonego przepisu w sposób wyraź-ny wynika, że w razie zbiegu obu tych tytułów – tj. pobierania zasiłku macierzyńskiego stanowiącego samodzielny tytuł podlegania obowiązko-wym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 6 ust. 1 pkt 19 usta-wy) oraz prowadzenia działalności pozarolniczej – prymat przyznaje się pierwszemu z nich, a kontynuowanie podlegania ubezpieczeniom eme-rytalnemu i rentowym z tytułu prowadzonej działalności może odbywać się wyłącznie na zasadach dobrowolności (art. 9 ust. 1c zd. 2 ustawy).

12 O takiej przerwie można mówić w sytuacji, w której prowadzący działalność tym-czasowo zachoruje lub z innych względów, np. z powodu zajęcia się dzieckiem w okre-sie niemowlęcym, przez pewien czas nie może angażować się w jej wykonywanie. 13 Zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 5.12.2017 r., II UK 573/16, LEX nr 2434455 oraz przytoczone tam orzecznictwo SN dotyczącej kwestii przerwy.

Jakub Litowski

36

Oczywiście po zakończeniu okresu pobierania zasiłku macierzyń-skiego ustaje zbieg tytułów (art. 13 pkt 13 ustawy). Wówczas dana osoba – jeżeli nadal prowadzi pozarolniczą działalność – zostaje ponownie włą-czona w system ubezpieczeń społecznych z tego właśnie tytułu, na pod-stawie art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy. Pojawia się natomiast wątpliwość, w ja-kim zakresie omawiana sytuacja zbiegu tytułów wpływa na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, mianowicie na to, czy ustaje ono z momen-tem, z którym dana osoba przestaje być objęta obligatoryjnymi ubezpie-czeniami emerytalnym i rentowymi (z tytułu prowadzonej działalności) czy też trwa również w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego, pod warunkiem niewystąpienia w międzyczasie którejkolwiek z sytuacji prze-widzianych w art. 14 ust. 2 ustawy. Innymi słowy, czy z chwilą poja-wienia się sytuacji opisanej w art. 9 ust. 1c ustawy dochodzi do ustania tytułu dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego – skoro działalność ta nie stanowi już podstawy do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi – czy też skutki przewidziane w art. 9 ust. 1c ustawy, który kwestii tej przecież nie reguluje, nie rozciągają się na do-browolne ubezpieczenie chorobowe.

II. Analiza poglądów judykatury

W judykaturze kilkakrotnie podejmowano próby wyjaśnienia tego zagadnienia. Na przestrzeni ostatnich kilku lat zarysowały się trzy opo-zycyjne względem siebie poglądy: 1) koncepcja negująca trwanie ubez-pieczenia chorobowego w trakcie zbiegu tytułów, 2) koncepcja uznają-ca istnienie takiego ubezpieczenia podczas zbiegu tytułów, 3) koncepcja zakładająca powstanie nowego tytułu do objęcia ubezpieczeniem choro-bowym w okresie objętym art. 9 ust. 1c ustawy.

Za orzeczenie reprezentatywne dla pierwszej koncepcji uznać trze-ba wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2016 r.14 Zdaniem Sądu

14 II UK 478/15, OSNAP 2018, nr 2, poz. 22.


37

Najwyższego, z chwilą nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego dobro-wolne ubezpieczenie chorobowe osoby prowadzącej pozarolniczą działal-ność ustaje i nie istnieje możliwość przystąpienia do niego ani z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego, ani z tytułu prowadzenia pozarolni-czej działalności, ponieważ takiego uprawnienia nie przewiduje art. 11 ust. 2 ustawy. Ponowne przystąpienie do ubezpieczenia chorobowego sta-je się możliwe dopiero po zakończeniu okresu pobierania zasiłku macie-rzyńskiego – w związku z przekształceniem się ubezpieczeń społecznych (emerytalnego i rentowych) z tytułu prowadzonej działalności z dobro-wolnych w obligatoryjne – i wymaga formalnego zgłoszenia (pisemnego wniosku). Okres pobierania zasiłku macierzyńskiego traktuje się zarazem jako przerwę w ubezpieczeniu chorobowym15. Podobnie wypowiadały się także sądy powszechne: Sąd Apelacyjny w Łodzi16, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie17 oraz Sąd Apelacyjny w Gdańsku18.

Odmienne stanowisko – opowiadające się za drugą z ww. koncep-cji – Sąd Najwyższy zaprezentował w wyroku z dnia 13 lutego 2018 r.19, w którym stwierdził, że samo pobieranie zasiłku macierzyńskiego nie po-woduje ustania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego osoby prowa-dzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, chyba że spełnione zostaną przesłanki ustania tego ubezpieczenia z art. 14 ust. 2 ustawy. W kon-sekwencji osoba prowadząca taką działalność, która – będąc zgłoszoną

15 Pewne zastrzeżenia do wyroku SN z 7.12.2016 r. zgłosiła R. Babińska-Górecka, która – odwołując się do praktyki stosowania art. 9 ust. 1d ustawy (faktycznej prze-rwy w obligatoryjnych ubezpieczeniach społecznych związanych ze stosunkiem pracy w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego) – uznała, że art. 9 ust. 1c ustawy dotyczy wyłącznie sytuacji, w której podczas pobierania zasiłku macierzyńskiego ubezpieczony podejmie dodatkową, obok dotychczas prowadzonej, działalność gospodarczą i tylko do tej dodatkowej działalności odnosi się ów przepis. Zob. R. Babińska-Górecka, Glosa do wyroku SN z dnia 7 grudnia 2016 r., II UK 478/15, OSP 2018, nr 4, poz. 40. 16 Wyroki: z 13.04.2018 r., III AUa 356/17, LEX nr 2507805, z 8.03.2016 r., III AUa 1215/15, LEX nr 2017736 i z 30.06.2017 r., III AUa 862/17, LEX nr 2341069. 17 Wyrok z 17.02.2016 r., III AUa 710/15, LEX nr 2004505. 18 Wyroki: z 30.11.2016 r., III AUa 1126/16, LEX nr 2191599 i z 14.09.2017 r., III AUa 483/17, LEX nr 2412842. 19 II UK 698/16, OSNAP 2018, nr 10, poz. 139.

Jakub Litowski

38

do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego – pobierała zasiłek cho-robowy, a następnie zasiłek macierzyński, nie musi ponownie zgłaszać się do tego ubezpieczenia po zakończeniu okresu zasiłkowego (art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r.20). Sąd Najwyższy podkreślił, że zasiłek macierzyński wynika z ubezpieczenia chorobowego i ubez-pieczenie to potwierdza. Jednocześnie art. 14 ustawy stanowi regulację zamkniętą i enumeratywnie określa, kiedy powstaje i kiedy ustaje dobro-wolne ubezpieczenie chorobowe. Nie przewiduje on przerwy w dobro-wolnym ubezpieczeniu ani jego zawieszenia. Samego pobierania zasiłku macierzyńskiego nie można przy tym uważać za sytuację równoznaczną z przedstawioną w art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy. Przez ustanie tytułu pod-legania ubezpieczeniom należy bowiem rozumieć wyłącznie zaprzesta-nie działalności gospodarczej (art. 3 pkt 1 ustawy zasiłkowej oraz art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 13 pkt 4 ustawy).

Według Sądu Najwyższego zasiłek macierzyński (podobnie jak chorobowy) nie stanowi przyczyny faktycznej ani prawnej ustania tytu-łu ubezpieczenia, bo nie musi oznaczać zaprzestania działalności w ro-zumieniu art. 13 pkt 4 ustawy. Po zakończeniu pobierania zasiłku można wrócić do dotychczasowej (poprzedniej) pracy lub działalności. Naby-cie prawa do zasiłku macierzyńskiego nie powoduje więc ustania tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. O ustaniu ubezpieczenia decy-duje wola ubezpieczonego (wniosek) albo obiektywna sytuacja (art. 13 ust. 2 pkt 2 lub 3 ustawy), łączone z reguły z wyrejestrowaniem działal-ności z ewidencji. W ocenie Sądu Najwyższego art. 9 ust. 1c ustawy nie może także pogarszać sytuacji ubezpieczonego, nieuprawniona jest więc wykładnia stwierdzająca ustanie dobrowolnego ubezpieczenia ze wzglę-du na „samodzielny” (inny) tytuł ubezpieczenia, łączony z prawem do zasiłku macierzyńskiego. Wymagany byłby przepis wprowadzający taką zależność, który wyłączałby w takiej sytuacji ubezpieczenie chorobowe albo powodował w nim przerwę.

20 O świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i ma-cierzyństwa, tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1368 ze zm. – powoływana dalej jako „ustawa zasiłkowa”.


39

Sąd Najwyższy zwrócił zarazem uwagę na odmienny cel omawianej regulacji. Finansowanie z budżetu państwa szczególnego okresu składko-wego, za który uznaje się czas pobierania zasiłku macierzyńskiego (art. 6 ust. 1 pkt 19 i art. 16 ust. 8 ustawy), zostało wprowadzone, aby nie ob-ciążać w tym czasie samych ubezpieczonych. Zmierzano w ten sposób do poprawy sytuacji dzieci i rodziców, zrównując w pewnym stopniu sy-tuację ekonomiczną i prawną poszczególnych grup ubezpieczonych, nie zaś do wyłączenia (pozbawienia ich) ubezpieczenia chorobowego. Sko-ro więc pracownica nie traci ubezpieczenia chorobowego przez to, że okres zasiłku macierzyńskiego stał się dla niej tytułem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego oraz okresem składkowym (gdy nadal pozo-staje w stosunku pracy), podobnie należy traktować osoby prowadzące działalność gospodarczą, co wynika z zasady równego traktowania ubez-pieczonych w obrębie tego samego systemu. Sąd Najwyższy podkreślił także, że w okresie pobierania zasiłku chorobowego (macierzyńskiego) ubezpieczona nie płaci składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobo-we, co uzasadnia się niewykonywaniem działalności (pracy) stanowią-cej źródło przychodu. Przepisu art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy nie stosuje się w sytuacji, gdy działalność gospodarcza nie jest prowadzona w okresie zasiłku macierzyńskiego ze względu na opiekę nad dzieckiem. Obowią-zek składkowy, który stanowi tylko część (element) dobrowolnego ubez-pieczenia chorobowego, staje się ponownie aktualny po zakończeniu po-bierania zasiłku macierzyńskiego.

Pogląd ten został w całości zaaprobowany w kolejnym wyroku Są-du Najwyższego, z dnia 14 kwietnia 2018 r.21, w uzasadnieniu które-go przywołano prawie in extenso rozważania z uzasadnienia wyroku z 13 lutego 2018 r. W orzecznictwie sądów powszechnych podobne sta-nowisko – jeszcze przed wydaniem przez SN omawianego wyroku – zajął Sąd Apelacyjny w Katowicach, który w wyroku z dnia 20 maja 2016 r.22 zauważył, że dobrowolne ubezpieczenie chorobowe w związku

21 I UK 73/17, LEX nr 2540111. 22 III AUa 424/16, LEX nr 2333807.

Jakub Litowski

40

z prowadzoną działalnością gospodarczą nie ustaje z uwagi na podlega-nie obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego. Po zakończeniu jego pobierania nie zachodzi więc potrzeba ponownego zgłoszenia do dobrowolnego ubez-pieczenia chorobowego w związku z prowadzoną działalnością gospodar-czą, konieczne natomiast staje się opłacenie składki na to ubezpieczenie.

Trzecią koncepcję przedstawił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 sierpnia 2018 r.23, wskazując, że z art. 13 pkt 13 ustawy (wyznacza-jącego czas trwania ubezpieczeń z tytułu pobierania zasiłku macierzyń-skiego) nie wynika wygaśnięcie ubezpieczenia osoby prowadzącej po-zarolniczą działalność, która pobiera zasiłek macierzyński. Przeciwnie, ubezpieczenia te w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego uzysku-ją status obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych, choro-bowego i wypadkowego z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego. W okresie korzystania z zasiłków z ubezpieczenia społecznego nie ma obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia stanowiące tytuł i podsta-wę prawną takich krótkoterminowych świadczeń ubezpieczeniowych (za-siłków). Opłaca się tylko składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe od podstawy wymiaru, którą stanowi kwota pobieranego zasiłku macie-rzyńskiego (art. 18 ust. 6 ustawy).

Za okres opłacania składek na dobrowolne ubezpieczenia społeczne, w tym ubezpieczenie chorobowe, uważa się także okres pobierania za-siłków z ubezpieczenia społecznego (art. 14 ust. 3 ustawy), również za-siłku macierzyńskiego albo zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskie-go (art. 13 pkt 13 ustawy). Ubezpieczenie chorobowe zatem nie wygasa w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego, nie dochodzi też do jego przerwania. Przeciwnie, w tym okresie dobrowolne ubezpieczenie cho-robowe uzyskuje – stosownie do art. 13 pkt 13 ustawy – status prawny ubezpieczenia obowiązkowego przez okres pobierania zasiłku macierzyń-skiego, który ustawodawca uznaje za okres opłacania składek na ubez-pieczenie chorobowe (art. 14 ust. 3 ustawy).

23 II UK 213/17, OSNAP 2019, nr 3, poz. 38.


41

Nie ma przy tym znaczenia – zdaniem Sądu Najwyższego – kwe-stia technicznego i skomplikowanego „uporządkowania” konta osoby ubezpieczonej przez ustalenie okresów i tytułów podlegania konkretnym ubezpieczeniom społecznym według wymaganych zgłoszeń, wzorów, „druków czy kodów” tego ubezpieczenia (art. 33 ust. 9 ustawy). W razie okresowej zamiany (przedmiotowego przekształcenia) tytułów ubezpie-czenia nie dochodzi do wygaśnięcia, tj. do definitywnego ustania tytułu ubezpieczenia. Co najwyżej można twierdzić, że następuje swoiste zawie-szenie podlegania obowiązkowym i dobrowolnemu ubezpieczeniom spo-łecznym osób prowadzących pozarolniczą działalność w okresie pobiera-nia zasiłku macierzyńskiego z innego ustawowego tytułu, jakim staje się okresowe pobieranie zasiłku macierzyńskiego albo zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego (art. 13 pkt 13 ustawy). Równocześnie jednak po upływie tego czasu to „okresowe” podleganie ubezpieczeniom spo-łecznym z tytułu pobierania wymienionych zasiłków kończy się (art. 13 pkt 13 in fine ustawy), co wymaga złożenia wniosku o ponowne objęcie adekwatnym tytułem podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobo-wemu, choć nie w ciągu 7 dni od powstania obowiązku zgłoszenia, co dotyczy obowiązkowych ubezpieczeń (art. 36 ust. 4 ustawy), ale w ter-minie przez daną osobę wybranym (art. 36 ust. 5 ustawy).

Powyższe orzeczenie, jak można domniemywać, zostało w pełni za-akceptowane w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2018 r.24, w uzasadnieniu której (w końcowym jego fragmencie) przytoczono i za-aprobowano omawiany wyrok SN i zawarty w nim pogląd.

III. Ustanie tytułu podlegania ubezpieczeniu chorobowemu

Moim zdaniem za słuszną uznać trzeba drugą z zaprezentowanych koncepcji, uznającą istnienie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego podczas zbiegu tytułów regulowanego w art. 9 ust. 1c ustawy. Bowiem

24 III UZP 6/18, LEX nr 2555803.

Jakub Litowski

42

zarówno wyniki wykładni językowej, jak też systemowej prowadzą do wniosku, że w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego dana osoba nadal podlega temu ubezpieczeniu. Przede wszystkim należy zaaprobo-wać stanowisko Sądu Najwyższego25, zgodnie z którym nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego nie wolno utożsamiać z żadną z sytuacji uję-tych w art. 14 ust. 2 ustawy. Pierwsze dwa przypadki wskazane w tym przepisie (określenie we wniosku daty ustania ubezpieczenia, nieopłace-nie składki w terminie) w niniejszej sytuacji nie zachodzą. Trudno tak-że pobieranie zasiłku macierzyńskiego uznawać za równoznaczne z usta-niem tytułu podlegania ubezpieczeniu chorobowemu.

Pojęcie to – według mnie – ma dość jednoznaczną konotację. W omawianym przypadku tytuł podlegania ubezpieczeniu stanowi fakt prowadzenia działalności pozarolniczej, m.in. gospodarczej. Tak pojmo-wany tytuł ustaje wraz z definitywnym zaprzestaniem wykonywania tej działalności, a nie jest z nim tożsama przerwa w jej prowadzeniu. Przepis art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy pozostaje w korelacji z art. 13 pkt 4 ustawy, dla którego ustanie podlegania ubezpieczeniom wiąże się właśnie z za-kończeniem tej działalności. Łączy się także ściśle z art. 3 pkt 1 ustawy zasiłkowej, który za „tytuł ubezpieczenia chorobowego” uważa „zatrud-nienie lub inną działalność, których podjęcie rodzi obowiązek ubezpie-czenia chorobowego lub uprawnienie do objęcia tym ubezpieczeniem na zasadach dobrowolności w rozumieniu przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych”. Wyrażenie „tytuł ubezpieczenia chorobowe-go” stanowi w istocie skrót, który odczytywać należy jako „tytuł do ob-jęcia takim ubezpieczeniem” lub „tytuł podlegania temu ubezpieczeniu”. Wynika to zresztą wprost z przytoczonej definicji, za tytuł ubezpiecze-nia uznającej różne formy aktywności, których rozpoczęcie rodzi powin-ność/uprawnienie do objęcia danej osoby ubezpieczeniem chorobowym na zasadach obligatoryjności lub dobrowolności, tj. aktywności, do któ-rych odwołuje się przepis art. 11 ust. 1 lub 2 ustawy, a pośrednio wy-

25 W wyrokach: z 3.02.2018 r., II UK 698/16 i z 14.04.2018 r., I UK 73/17.


43

mienione tam punkty art. 6 ust. 1 ustawy. Przy takim znaczeniu sformu-łowania „tytuł podlegania ubezpieczeniu (tytuł ubezpieczenia)” – jako określonego rodzaju działalność – ustanie tytułu trzeba utożsamiać wy-łącznie z zakończeniem działalności.

Z uwagi na treść art. 11 ust. 2 ustawy należy jednak rozważyć in-ną interpretację zwrotu „tytuł podlegania ubezpieczeniu”. Odwołując się do literalnego brzmienia tego przepisu, powstanie tytułu dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego łączyć by trzeba nie tylko z aktywnością, do której – przez odesłanie do art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy – nawiązuje ten przepis, tj. działalnością pozarolniczą (jej prowadzeniem), lecz byłoby ono uwarunkowane także spełnieniem dodatkowego wymogu w postaci podlegania obligatoryjnym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Do takiej konstatacji można dojść, porównując ust. 1 i 2 tego przepisu. W ust. 1 używa się wyrażenia „osoby wymienione w art. 6 ust. 1 pkt 1, 3 i 12”, a więc sam status tych osób lub rodzaj ich aktywności, a nie podleganie z tego tytułu ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, sta-nowi podstawę (tytuł) do objęcia ich obligatoryjnie ubezpieczeniem cho-robowym. Natomiast ust. 2 posługuje się sformułowaniem „osoby obję-te obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, wymienione w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4, 5, 8 i 10”, tak jakby dla powstania tytułu dobro-wolnego ubezpieczenia chorobowego nie wystarczało samo podjęcie jed-nej z określonych aktywności (wyszczególnionych w podanych punktach art. 6 ust. 1), lecz dodatkowo wymagane było, aby osoby te obowiązko-wo podlegały wskazanym rodzajom ubezpieczeń społecznych. Tak jedno-cześnie rozumiany tytuł ubezpieczenia chorobowego ustawałby nie tylko w razie zaniechania wykonywania wymienionych działalności, ale także wtedy, gdy w trakcie realizacji jednej z nich dana osoba przestałaby pod-legać obligatoryjnym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (który-mi została objęta z racji wcześniejszego jej prowadzenia).

Z drugiej strony wymaga podkreślenia, że przepis art. 11 ust. 2 usta-wy nie zawiera wyrażenia „osoby wymienione w […], objęte z tego tytu-łu obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi” ani podob-nego, które jednoznacznie wskazywałoby na tożsamość tytułu podlegania

Jakub Litowski

44

ubezpieczeniom obowiązkowym z tytułem do objęcia fakultatywnym ubezpieczeniem chorobowym. Zamiast tego powołuje – jako pierwszy wymóg – fakt obowiązkowego objęcia ubezpieczeniami danego rodza-ju (nie wskazuje jednak, z jakiego tytułu), a następnie, po przecinku, po-daje drugi warunek (niezależny od pierwszego), tj. prowadzenie jednej z wymienionych aktywności. Odczytując zatem dosłownie art. 11 ust. 2 ustawy, można dojść do wniosku, że dobrowolnym ubezpieczeniem cho-robowym można objąć osoby wymienione w wyszczególnionych punk-tach art. 6 ust. 1 ustawy, a więc prowadzące dany rodzaj działalności, jeżeli podlegają one z jakiegokolwiek tytułu obligatoryjnym ubezpiecze-niom emerytalnemu i rentowym (a więc z tego samego tytułu co podsta-wa dla dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego lub zupełnie innego). Wymóg ten byłby zachowany także wtedy, gdy w trakcie trwania dobro-wolnego ubezpieczenia chorobowego doszłoby do zmiany tytułu obo-wiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych tej osoby (np. pod-czas ich zbiegu). Zakładając poprawność takiej interpretacji art. 11 ust. 2 ustawy, w razie wystąpienia kolizji opisanej w art. 9 ust. 1c ustawy nie dochodziłoby do ustania tytułu podlegania dobrowolnemu ubezpieczenia chorobowemu, skoro ubezpieczony nadal byłby objęty obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi (aczkolwiek z innego tytułu).

Taki wynik wykładni językowej – choć formalnie poprawny i nie-sprzeczny z tekstem przepisu – prowadzić może jednak do alogicznych następstw i nie da się go zaakceptować. Trudno przecież wyobrazić so-bie, aby dana osoba podlegała obligatoryjnym ubezpieczeniom emery-talnemu i rentowym z innego tytułu niż ten, na podstawie którego zgło-siła się do fakultatywnego ubezpieczenia chorobowego. Kłóciłoby się to z dostrzegalną zasadą łączenia poszczególnych rodzajów ubezpieczeń obejmujących daną osobę w obrębie jednego tytułu prawnego. Świadczy to natomiast o tym, że zbyt literalne odczytywanie art. 11 ust. 2 ustawy może prowadzić do absurdalnych (lub chociażby mylnych) wniosków, co wskazywałoby na potrzebę interpretowania go, a także samego poję-cia „tytułu podlegania ubezpieczeniu”, z uwzględnieniem zasad wykład-ni systemowej i celowościowej.


45

Należy zatem skonstatować, że tytuł ten oznacza dany rodzaj ak-tywności. Ustanie ubezpieczeń społecznych (obowiązkowych i dobro-wolnego) – którym ubezpieczony podlegał wcześniej w efekcie podjęcia i prowadzenia działalności pozarolniczej – nastąpi tym samym na sku-tek jej zakończenia (art. 13 pkt 4 i art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy), co nale-ży identyfikować z definitywnym zaprzestaniem (przynajmniej w danym okresie) wykonywania danej działalności, któremu towarzyszy wola jej zakończenia. Jeżeli występuje jedynie przerwa w tej działalności, wywo-łana na przykład przemijającą niezdolnością do jej prowadzenia (z powo-du choroby lub potrzeby zajęcia się dzieckiem), a osoba prowadząca ma zamiar ją kontynuować, tytuł ubezpieczenia trwa w dalszym ciągu, zaś osoba ta z tego właśnie tytułu nadal podlega ubezpieczeniom społecznym lub wybranym ich rodzajom.

W omawianym przypadku osoba pobierająca zasiłek macierzyński nie tylko nie kończy działalności gospodarczej (jej czasowe niewykony-wanie uznać bowiem trzeba wyłącznie za przerwę w jej prowadzeniu, nieświadczącą o jej zaprzestaniu), lecz może nawet w dalszym ciągu ak-tywnie działać w jej ramach. Świadczy o tym chociażby możliwość kon-tynuacji ubezpieczenia emerytalnego i rentowych z tego tytułu, aczkol-wiek na zasadzie dobrowolności (art. 9 ust. 1c in fine ustawy). Zgłoszenie się do ubezpieczeń społecznych na tej podstawie jest ściśle uwarunko-wane faktycznym prowadzeniem działalności i możliwe tylko w okresie jej wykonywania. Dalsze podleganie tym ubezpieczeniom (nawet fakul-tatywnie) wymaga więc prowadzenia działalności gospodarczej, mimo równoczesnego pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Ponadto gdyby nabycie prawa do zasiłku macierzyńskiego, w tym również skupienie się na wychowywaniu dziecka znajdującego się w okre-sie niemowlęcym, stanowiło per se okoliczność powodującą zaprzesta-nie prowadzenia działalności gospodarczej, przepis art. 9 ust. 1c ustawy stawałby się w takim zakresie zbędny. Rozstrzyga on bowiem zbieg ty-tułów, który zachodzi wówczas, gdy dana osoba równocześnie prowadzi różnego rodzaju aktywności lub znajduje się w różnych sytuacjach praw-nych, stanowiących osobne podstawy do objęcia jej ubezpieczeniami spo-

Jakub Litowski

46

łecznymi. Gdyby moment nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego był równoznaczny z chwilą zakończenia działalności gospodarczej, nie do-chodziłoby do żadnego zbiegu. W miejsce jednego tytułu, który wygasł (ustał), wszedłby kolejny. Normatywne rozstrzyganie kolizji w takiej sy-tuacji stawałoby się zbyteczne, a skutki prawne wywoływane obecnie przez art. 9 ust. 1c ustawy można by wywieść z art. 6 ust. 1 pkt 5 i 19 oraz art. 13 pkt 4 i 13 ustawy.

IV. Odrębność ubezpieczenia chorobowego wobec pozostałych rodzajów ubezpieczeń

Wymaga podkreślenia, że zbieg tytułów z art. 9 ust. 1c ustawy do-tyczy wyłącznie dwóch rodzajów ubezpieczeń (emerytalnego i rento-wych) i tylko w takim zakresie eliminuje tytuł związany z wykonywa-niem działalności gospodarczej. Tymczasem ubezpieczenie chorobowe stanowi osobny i – co do zasady – samodzielny rodzaj ubezpieczenia społecznego, odrębnie oskładkowany, posiadający własny fundusz26 oraz szczegółową regulację w postaci przepisów ustawy zasiłkowej. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na doniosłą rolę składki ubezpieczenio-wej, dzięki której realizowana jest zasada wzajemności (ekwiwalentno-ści), stanowiąca jedną z głównych reguł systemu ubezpieczeń społecz-nych27. Składka powiązana z określonym rodzajem ubezpieczenia stanowi formę partycypacji ubezpieczonych w tworzeniu funduszu przeznaczone-go na wypłatę świadczeń służących zaspokojeniu potrzeb powstałych na skutek ziszczenia się określonych ryzyk ubezpieczeniowych, którym da-ny typ ubezpieczenia miał przeciwdziałać lub których następstwa miał łagodzić (cecha celowości składki).

26 Zob. art. 1 pkt 1‒3, art. 22 ust. 1, art. 55 ust. 1 pkt 3 ustawy. 27 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, t. 1: Część ogólna, War-szawa 2003, s. 29; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, Warszawa – Kraków 1994, s. 130.


47

Zachodzi przy tym ścisła zależność między wysokością skład-ki a kwotą wypłaconego świadczenia (cecha odpłatności składki)28. Po-wiązanie takie zachodzi także w przypadku świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, między innymi z uwagi na podobny mechanizm ustalania wysokości podstawy wymiaru składki oraz podstawy wymiaru zasiłku29. Jednocześnie fakt opłacania składki jest ściśle skorelowany z okresem trwania ubezpieczenia społecznego, na które została ona uiszczona. Jeżeli zatem za dany miesiąc zapłacono składkę, uznaje się go – co do zasady – za okres podlegania określonemu rodzajowi ubezpieczenia społecznego, za który składkę tę opłacono. Świadczy o tym również sytuacja, w któ-rej składki opłacone za okresy niepodlegania ubezpieczeniu społecznemu (lub w wysokości wyższej niż należna za dany miesiąc) zwraca się albo zalicza na poczet zaległości za inne miesiące, w których ubezpieczenie takie istniało30. I odwrotnie, jeżeli za dany miesiąc nie zapłacono skład-ki, podlega ona wyegzekwowaniu lub odpowiedniemu zarachowaniu, np. z nadpłat za inne miesiące31 albo – w przypadku dobrowolnych ubezpie-czeń społecznych – ubezpieczony za okres nieopłacenia składki przesta-je podlegać temu rodzajowi ubezpieczenia (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy).

Powyższa zależność między opłacaniem składki i trwaniem ubez-pieczenia nakazywałaby tzw. okresy składkowe (w znaczeniu ogólnym, nie zaś przepisów ustawy emerytalnej32) – tj. okresy, za które opłacono

28 Szerzej na temat poszczególnych cech składki ubezpieczeniowej zob.: W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne – zarys systemu, Warszawa 1987, s. 217; S. Graboń, Składka na społeczne ubezpieczenie wypadkowe – część pierwsza, „Monitor Prawa Pracy” 2012, t. 5, s. 180; I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie..., s. 47. 29 Por. art. 18 ustawy i art. 36 i n. ustawy zasiłkowej. 30 Zob. art. 77b § 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 800) w zw. z art. 31 ustawy. Zob. także przepisy § 14 i n. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2017 r. w sprawie szcze-gółowych zasad i trybu postępowania w sprawach rozliczania składek, do których po-boru jest obowiązany Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Dz. U. poz. 1831. 31 Zob. art. 24 i n. ustawy oraz ww. przepisy rozporządzenia RM z 21 września 2017 r. 32 Zob. art. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1383 ze zm., dalej: „usta-

Jakub Litowski

48

składkę na dany typ ubezpieczenia – utożsamiać z okresami podlegania ubezpieczeniu, na które została ona uiszczona. W podobny sposób należy traktować okresy, za które wprawdzie nie uiszczono składki, ale które na mocy przepisów szczególnych uznaje się za okresy jej opłacania. Nale-ży do nich okres pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pra-cy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz zasiłków (art. 14 ust. 3 ustawy), przy czym – stosownie do art. 4 pkt 4 ustawy – termin „zasiłki” dla potrzeb przepisów ustawy oznacza zasiłki i świadczenia rehabilitacyjne między innymi z ubezpieczenia chorobowe-go. Do takich zasiłków należy też zasiłek macierzyński (art. 2 pkt 5 usta-wy zasiłkowej), a skoro przepis art. 4 pkt 4 ustawy odsyła do wszystkich zasiłków przewidzianych przez przepisy ustawy zasiłkowej, to – zgod-nie z zasadą lege non distinguente – również do zasiłku macierzyńskie-go. Z przepisu tego zatem wyraźnie wynika, że okres pobierania zasiłku macierzyńskiego traktuje się jak okres opłacania składek na – co nie po-winno budzić żadnych wątpliwości (zważywszy na to, w ramach jakiego ubezpieczenia zasiłek ten jest wypłacany) – ubezpieczenie chorobowe.

Stawiając znak równości między okresem pobierania zasiłku ma-cierzyńskiego i okresem opłacenia składki na ubezpieczenie chorobowe, należy konsekwentnie uznać go także za okres podlegania ubezpieczeniu chorobowemu, za które składkę opłacono. Wbrew poglądowi wyrażone-mu przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 9 sierpnia 2018 r., II UK 213/17, nie powinno się tego okresu uważać za okres objęcia beneficjenta zasiłku ubezpieczeniem chorobowym (i to obowiązkowym) z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego. Świadczenie ubezpieczenio-we – w tym wypadku zasiłek macierzyński – stanowi przecież pochod-ną tytułu podlegania ubezpieczeniu (z którego świadczenie to pochodzi), nigdy odwrotnie. Prawo do zasiłku macierzyńskiego powstało więc ze względu na wcześniejsze podleganie ubezpieczeniu chorobowemu z ty-tułu prowadzonej działalności (i opłacanie na to ubezpieczenie składki),

wa emerytalna”), który na użytek tego tylko aktu prawnego wprowadza pojęcie „okre-sów składkowych”.


49

a więc fakt jego pobierania nie może stać się podstawą do objęcia oso-by uprawnionej ubezpieczeniem chorobowym. Doszłoby w ten sposób do pomieszania przyczyny z jej skutkiem. Zasiłek macierzyński (sku-tek) jest bowiem konsekwencją podlegania ubezpieczeniu chorobowemu (przyczyna); nie może więc stać się tytułem (przyczyna) do objęcia da-nej osoby ubezpieczeniem chorobowym (skutek).

Pobierania zasiłku macierzyńskiego nie można traktować jako tytu-łu do objęcia danej osoby ubezpieczeniem chorobowym również dlatego, że przepis art. 11 ustawy – zawierający wyłączną podstawę (przynajmniej na gruncie przepisów ustawy) do wyznaczenia podmiotów podlegających temu rodzajowi ubezpieczenia – nie przewiduje, aby ta grupa ubezpie-czonych mogła zostać objęta ubezpieczeniem chorobowym (obowiązko-wo czy fakultatywnie). Powoływanego przez Sąd Najwyższy w wyroku z 9 sierpnia 2018 r. art. 13 ustawy nie wolno postrzegać jako samodziel-nej – i w istocie alternatywnej wobec art. 6, art. 11 i art. 12 ustawy – podstawy do objęcia danej osoby poszczególnymi rodzajami ubezpie-czeń społecznych. Taką funkcję pełnią wyłącznie przepisy art. 6, art. 11 i art. 12 ustawy, zaś art. 13 ustawy – który pozostaje z nimi w ścisłej ko-relacji – wyznacza jedynie czas trwania tych ubezpieczeń33. Należy zatem przyjąć, że w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego (tzn. w okre-sie opłacania składki na ubezpieczenie chorobowe – art. 14 ust. 3 usta-wy) dana osoba podlega ubezpieczeniu chorobowemu z innego tytułu niż otrzymywanie zasiłku macierzyńskiego. Za tytuł ten uznać trzeba pro-wadzenie działalności pozarolniczej, będące – jak wcześniej wskazano – podstawą uprzedniego objęcia tego rodzaju ubezpieczeniem oraz przy-czyną nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego i rzeczywistej wypła-ty tego świadczenia.

Nie można jednocześnie podzielić głównego zastrzeżenia judyka-tów powołujących się na pierwszą z przedstawionych wcześniej koncep-

33 Szerzej na temat funkcji i znaczenia art. 13 ustawy zob. J. Litowski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2013 r., I UK 125/13, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2018, nr 2, s. 40‒43.

Jakub Litowski

50

cji34, zgodnie z którym z art. 11 ust. 2 ustawy wynika, że czas trwania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego pozostaje wyznaczony przez okres podlegania – z tego samego tytułu – obowiązkowym ubezpiecze-niom emerytalnemu i rentowym. Odczytując ten przepis literalnie, moż-na by oczywiście – prima facie – dojść do takiej konstatacji, porównując ust. 1 i 2 (co zostało przeprowadzone we wcześniejszej części opracowa-nia). Jednak takiej wykładni owego przepisu nie da się pogodzić z art. 14 ust. 3 ustawy, który okres pobierania zasiłku macierzyńskiego utożsamia z okresem składkowym, tj. okresem podlegania ubezpieczeniu chorobo-wemu (w tym wypadku dobrowolnemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej), jak również z art. 14 ust. 2 ustawy, który faktu otrzymy-wania zasiłku macierzyńskiego nie traktuje jako jednej z przyczyn usta-nia dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.

Przepisowi temu należy nadać inny sens, godzący te pozornie sprzeczne regulacje. Chodzi tu o zależność innego typu: do dobrowol-nego ubezpieczenia chorobowego może zgłosić się (a więc może mu podlegać) ten, kto podjął aktywność wymienioną w art. 11 ust. 2 i z te-go tytułu podlega już obligatoryjnym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Byłby to zatem warunek objęcia danej osoby dobrowol-nym ubezpieczeniem społecznym. Zależność ta objawia się jednak tyl-ko w momencie zgłoszenia się do dobrowolnego ubezpieczenia choro-bowego, a przepis art. 11 ust. 2 ustawy w istocie formułowałby warunek przystąpienia do tego rodzaju ubezpieczenia. Przy czym za istotny ele-ment tego przepisu uznałbym fakt prowadzenia określonej aktywności (to ją bowiem ma „ochraniać” ubezpieczenie chorobowe i to ona nadaje mu sens), a nie okoliczność równoległego podlegania pozostałym ubez-pieczeniom społecznym, dla których działalność ta również stanowi ko-nieczny warunek ich istnienia. Nie należy tym samym zbyt mocno ak-centować znaczenia tego fragmentu art. 11 ust. 2 (odnoszącego się do ubezpieczeń obligatoryjnych) oraz czynić z tego przesłanki trwania ubez-

34 Tj. wyroku SN z 7.12.2016 r., II UK 478/15 oraz przytoczonych orzeczeń sądów apelacyjnych.


51

pieczenia chorobowego równie ważkiej jak podjęcie i czas prowadzenia określonej działalności.

Oczywiście w przebiegu poszczególnych rodzajów ubezpieczeń spo-łecznych okresy ich trwania (a w szczególności momenty ustania) z re-guły się zazębiają, co wynika przede wszystkim z wymogu prowadzenia danej aktywności, która stanowi tytuł dla wszystkich rodzajów ubezpie-czeń społecznych, a której zakończenie powoduje wyłączenie zarówno z ubezpieczeń obowiązkowych (art. 13 pkt 4 ustawy), jak też z dobro-wolnych (art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy). Natomiast w sytuacji wyjątkowej, jak ta opisana w art. 9 ust. 1c ustawy, to współistnienie zanika, aczkol-wiek nadal występuje tytuł do objęcia tymi ubezpieczeniami, wyparty jedynie – w przypadku ubezpieczeń emerytalnego i rentowych – przez kolizyjny tytuł, za jaki uznać trzeba fakt pobierania zasiłku macierzyń-skiego. Wykonywanie aktywności gospodarczej konstytuujące wzmian-kowane ubezpieczenia obowiązkowe stanowiłoby warunek objęcia danej osoby dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym, natomiast ubezpie-czenie to „usamodzielniałoby się”, uzyskiwałoby byt w pewnym stopniu niezależny od pozostałych ubezpieczeń. Trwałoby tak długo, jak długo prowadzona byłaby aktywność uzasadniająca objęcie danej osoby ubez-pieczeniami obligatoryjnymi i kończyłoby się wraz z jej zakończeniem (co wprost wynika z art. 13 pkt 4 i art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy), a nie dlatego, że przez pewien czas – z uwagi na zbieg tytułów obligatoryj-nych ubezpieczeń społecznych – inny tytuł zastępuje tytuł ujęty w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy czy też dochodzi do swoistego jego zawieszenia35.

W tym miejscu wypada odnieść się do kwestii nabywania prawa do zasiłków chorobowego lub macierzyńskiego także przez osoby nie-ubezpieczone (art. 7 i 30 ustawy zasiłkowej). W kontekście wcześniej-szych uwag można bowiem odnieść wrażenie, że okres pobierania przez nie owych świadczeń stanowiłby – ze względu na art. 14 ust. 3 ustawy – okres opłacania składki i podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. Mo-

35 Pogląd taki – co do tymczasowego zawieszenia tytułu – wyraził SN w uzasad-nieniu wyroku z 9.08.2018 r., II UK 213/17.

Jakub Litowski

52

im zdaniem poglądu takiego nie można zaaprobować. Abstrahując od te-go, że w przepisach tych wyraźnie zaznaczono, że świadczenia te zosta-ły uzyskane „po ustaniu tytułu” (art. 7) lub „po ustaniu ubezpieczenia chorobowego” (art. 30), a więc w okresach niepodlegania ubezpieczeniu chorobowemu, trzeba podkreślić, że nie każdy okres pobierania takiego zasiłku należy traktować jako równoważny z okresem opłacania składek. Takiego okresu nie stanowi właśnie czas, za który – w drodze pewnego wyjątku – osoba nieubezpieczona otrzymała zasiłek.

Koncepcja ta nie koliduje z treścią art. 14 ust. 3 ustawy. Przepis ten odnosi się bowiem do dobrowolnych ubezpieczeń społecznych, których trwanie zostało ściśle uzależnione od opłacania na nie składki (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy). Taka zależność nie występuje w przypadku ubez-pieczeń obligatoryjnych, które powstają niezależnie od woli ubezpieczo-nego (bez wniosku i uiszczonej składki), z uwagi na określone zdarzenie prawne, normatywnie wyodrębnioną aktywność ubezpieczonego związa-ną z reguły z działalnością zawodową lub specyficzną sytuacją prawną (art. 13 ustawy). Skoro zarazem byt ubezpieczenia dobrowolnego uwa-runkowany jest opłaceniem na niego składki, zaś jej nieuiszczenie powo-duje jego ustanie (na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy), potrzebna była jednoznaczna regulacja stwierdzająca, że choć za dany okres (okres pobierania zasiłku) nie zapłacono składki, ubezpieczenie trwa nadal, al-bowiem zachodzi sytuacja zrównana z faktem jej uiszczenia.

Przepis ten znajduje zatem zastosowanie wyłącznie wobec ubez-pieczonych, którzy prawo do zasiłku nabywają w okresie trwania ubez-pieczenia chorobowego, a tym samym nie można przy jego pomocy re-gulować sytuacji prawnej osób nieubezpieczonych pobierających dane świadczenie. Próba wykorzystywania tego przepisu do uznania za okres składkowy (okres podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowe-mu) okresu pobierania zasiłku przez osoby nieubezpieczone prowadziła-by nadto do obejścia art. 14 ust. 1 ustawy. Przepis ten moment początko-wy objęcia ubezpieczeniem dobrowolnym wiąże wyłącznie z wymogiem złożenia wniosku (którego zasadność warunkuje z kolei m.in. art. 11 ust. 2 ustawy), a nie na przykład z faktem opłacenia składki czy otrzy-


53

maniem określonego świadczenia. Zdarzeniom tym nie można więc przypisywać takiego skutku, a w konsekwencji okresu pobierania przez nieubezpieczonego zasiłku nie należy traktować jako okresu istnienia da-nego typu ubezpieczenia, skoro nie zostało to poprzedzone stosownym wnioskiem (albo nie zachodziły przesłanki, które pozwalałyby na jego uwzględnienie)36.

Uwagi te odnoszą się przede wszystkim do zasiłku chorobowego przysługującego także nieubezpieczonym, którzy uprzednio podlegali do-browolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. W przypadku zasiłku macie-rzyńskiego mogą go nabyć wyłącznie byli pracownicy (co wynika z cha-rakteru przesłanek ujętych w art. 30 ust. 1 ustawy zasiłkowej37, a także wprost z ust. 3 i 4 tego przepisu), a więc osoby objęte wcześniej obo-wiązkowym ubezpieczeniem chorobowym (art. 11 ust. 1 ustawy). Z te-go względu przepis art. 14 ust. 3 ustawy, odnoszący się jedynie do do-browolnie ubezpieczonych, nie regulowałby sytuacji prawnej adresatów art. 30 ustawy zasiłkowej. Niemniej jednak zachodziła potrzeba wyjaśnie-nia wątpliwości co do zakresu zastosowania art. 14 ust. 3 ustawy, skoro między innymi w oparciu o ten przepis sformułowano koncepcję przed-stawioną w niniejszym opracowaniu.

V. Wpływ zasiłku macierzyńskiego na ubezpieczenie chorobowe w świetle przepisów kodeksu pracy i ustawy zasiłkowej

Odwołanie się do przepisów innych aktów prawnych (wyniki wy-kładni systemowej) również daje asumpt do przyjęcia, że w okresie po-bierania zasiłku macierzyńskiego dana osoba nadal podlega dobrowol-nemu ubezpieczeniu chorobowemu. Z przepisami ustawy – w zakresie

36 Co do znaczenia wniosku dla powstania dobrowolnego ubezpieczenia chorobo-wego zob. także postanowienie SN z 7.03.2018 r., I UK 189/17, LEX nr 2486873 oraz przytoczone tam orzeczenia SN. 37 Gdy ubezpieczenie chorobowe ustało w okresie ciąży: 1) wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, 2) z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu – co nawiązuje do art. 45 i n. oraz art. 56 i n. k.p.

Jakub Litowski

54

prawa do zasiłku macierzyńskiego – pozostają w bezpośredniej łączno-ści zarówno przepisy ustawy zasiłkowej, jak również wybrane przepisy kodeksu pracy regulujące między innymi sytuację prawną rodziców na-rodzonego dziecka (a nawet członków najbliższej rodziny), w jakiej znaj-dują się w związku z rodzicielstwem i związanym z tym prawem do ur-lopu macierzyńskiego (rodzicielskiego).

Przepisy kodeksu pracy choć, co do zasady, normują relacje praw-ne powstałe w ramach stosunku pracy (art. 1 k.p.), zawierają w zakresie dotyczącym kwestii macierzyństwa (rodzicielstwa) także regulacje doty-czące innych niż pracownicy kategorii ubezpieczonych. Przepis art. 1751 pkt 1 i 2 k.p. stanowi, że ilekroć w przepisach działu ósmego Upraw-nienia pracowników związane z rodzicielstwem jest mowa o ubezpieczo-nej – matce dziecka lub ubezpieczonym – ojcu dziecka, należy przez to rozumieć matkę lub ojca dziecka niebędących pracownikami, objętych ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, określo-nym w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. W doktrynie panuje zgodność co do tego, że przepis ten odnosi się do wszystkich grup ubezpieczonych wymienionych w art. 11 ust. 1 i 2 ustawy (prócz pracowników, wyraźnie w przytoczonym prze-pisie wyłączonych), a więc także do osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, które z tego tytułu zostały objęte dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym38. Jednocześnie w przepisach tego działu wymieniono – jako osobną kategorię podmiotową – matkę dziecka nie-objętą ubezpieczeniem chorobowym w razie choroby i macierzyństwa albo nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem (art. 180 § 15 i 17 k.p.).

W przepisach omawianego działu wyróżniono zatem: 1) pracow-nicę – matkę dziecka, 2) ubezpieczoną – matkę dziecka (w rozumieniu

38 Tak w komentarzach do art. 1751 k.p. opublikowanych w LEX lub Legalis: M. Włodarczyk, LEX 2018, teza 2; M. Latos-Miłkowska, LEX 2017, tezy 2 i 3; A. M. Świątkowski, Legalis 2018, teza 2; A. Sobczyk, Legalis 2018, tezy 4 i 5; K. Wal-czak, Legalis 2018, tezy 1 i 2.


55

art. 1751 pkt 1 k.p.), 3) matkę dziecka nieobjętą ubezpieczeniem chorobo-wym, 4) matkę dziecka nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpie-czeniem. Te cztery grupy podmiotów obejmują całą klasę (w znaczeniu nadanym w logice formalnej39) matek znajdujących się w okresie od chwi-li narodzin dziecka aż do momentu, który przepisy kodeksu pracy wyzna-czają jako termin zakończenia korzystania z urlopu macierzyńskiego lub rodzicielskiego. Za oczywiste uznać trzeba, że między tymi kategoriami podmiotów (zakresami nazw w ujęciu logicznym) zachodzi stosunek wy-kluczania się – sprzeczności40. Przy zastosowaniu przepisów omawiane-go działu kodeksu pracy tej samej matki nie można równocześnie trak-tować jako pracownicy oraz jako ubezpieczonej w ujęciu art. 1751 k.p., skoro w przepisie tym zostało to wyraźnie wykluczone. Tym bardziej nie może ona posiadać jednocześnie statusu pracownicy lub ubezpieczonej – czyli osoby objętej ubezpieczeniem chorobowym – oraz matki wymienio-nej w art. 180 § 15 k.p., która tego rodzaju ubezpieczeniu nie podlega. W innej sytuacji znajduje się osoba nieobjęta ubezpieczeniem41, a w in-nej – osoba nieposiadająca tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem42. Osoba przynależąca do jednej z wymienionych grup nie może tym sa-mym należeć równocześnie do którejkolwiek z trzech pozostałych, cho-ciaż za dopuszczalną uznać trzeba możliwość zmiany jej statusu w okre-sie przewidzianym na urlop macierzyński (tj. czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego), o czym m.in. wprost stanowi art. 180 § 17 k.p.

Podobną dywersyfikację wprowadzono w przepisach ustawy zasił-kowej, w których grupie ubezpieczonych – tj. osób objętych ubezpiecze-niem chorobowym (art. 1 ustawy zasiłkowej), nabywających prawo do zasiłku macierzyńskiego (art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej) – prze-ciwstawiono grupę matek nieobjętych ubezpieczeniem chorobowym albo

39 Zob. Z. Ziębiński, Logika praktyczna, Warszawa 1997, s. 32. 40 Ibidem, s. 40. 41 Np. prowadząca działalność gospodarczą, ale niezgłoszona do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. 42 Np. bezrobotna bez prawa do zasiłku.

Jakub Litowski

56

nieposiadających tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem (art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej). W wybranych przepisach ustawy zasiłkowej kate-gorię ubezpieczonych dodatkowo podzielono na: 1) ubezpieczonych bę-dących pracownikami oraz 2) ubezpieczonych niebędących pracownika-mi (art. 31 ust. 3 ustawy zasiłkowej). Przeprowadzony w przepisach obu aktów prawnych podział matek na ww. grupy nie ma wyłącznie teore-tycznego, porządkującego waloru. W zależności bowiem od posiadane-go przez nie statusu (przypisania do jednej z tych kategorii) inaczej mo-gą kształtować się uprawnienia danej matki (ojca dziecka lub innego członka rodziny) do urlopu macierzyńskiego/rodzicielskiego lub do za-siłku macierzyńskiego.

Przepisy art. 180 k.p. oraz art. 29 ustawy zasiłkowej (ściśle ze sobą powiązane) przewidują tożsame sytuacje, w których znaleźć się mogą za-równo matki – ubezpieczone sensu largo (tj. pracownice albo podlegające ubezpieczeniu z innego tytułu), jak też matki nieobjęte ubezpieczeniem albo nieposiadające tytułu. Do takich sytuacji zaliczono: zgon matki, po-rzucenie przez nią dziecka albo niemożność sprawowania nad nim oso-bistej opieki z uwagi na niezdolność matki do samodzielnej egzystencji. Do matek – ubezpieczonych (pracownic oraz z innego tytułu) nawiązują w tym względzie art. 180 §§ 6, 7, 12 i 13 k.p. oraz art. 29 ust. 5 i 7 usta-wy zasiłkowej, zaś do matek nieubezpieczonych (tj. bez ubezpieczenia lub tytułu) – art. 180 § 15 k.p. i art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej. W celu właściwego zidentyfikowania adresatów tych przepisów – tzn. wskazania, do której z wymienionych grup przynależy określona matka – zachodzi potrzeba wyraźnego określenia, który z momentów byłby miarodajny do takiej oceny: czy data urodzenia dziecka czy dzień wystąpienia zdarzenia opisanego w przepisie (np. śmierć matki, porzucenie przez nią dziecka).

Dla odpowiedniego zakwalifikowania danej matki (ubezpieczona – nieubezpieczona) niewątpliwie istotny jest moment urodzenia dziecka. Wówczas bowiem – w zależności od tego, czy osoba ta podlega ubez-pieczeniu (jako pracownica lub z innego tytułu) czy nie – rozstrzyga się kwestia, czy dana matka ze względu na urodzenie dziecka nabędzie pra-wo do zasiłku macierzyńskiego (powiązanego – w przypadku pracowni-


57

ków – z prawem do urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego) czy też nie uzyska takiego uprawnienia. Na powyższą zależność wskazuje prze-de wszystkim art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy zasiłkowej, przyznający pra-wo do tego świadczenia ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego urodziła dziecko. Wspomniane kryterium podziału matek – tj. wyodrębnienie w istocie ich dwóch podstawowych grup: uprawnio-nych i pozbawionych prawa do zasiłku – stanowi główny powód takiej ich dywersyfikacji, a więc wyróżnienia dwóch głównych kategorii, dzie-lonych następnie na mniej znaczące podkategorie43. Zaakcentowano to wyraźniej w ustawie zasiłkowej, gdzie wydzielono w istocie jedną grupę matek – ubezpieczonych, a podział nieuprawnionych na nieubezpieczo-ne i bez tytułu ma znaczenie tylko z uwagi na art. 29 ust. 10, odnoszą-cy się wyłącznie do matek bez tytułu44.

Zarysowano zatem w ten sposób wyraźny podział na osoby ubez-pieczone (uprawnione do korzystania z zasiłku macierzyńskiego) oraz osoby nieubezpieczone (którym takie uprawnienia nie przysługują). Ta dyferencjacja wiąże się z istotną cechą różnicującą obie grupy. Mat-ki ubezpieczone tracą w istocie własne uprawnienie, które przechodzi – pod pewnymi warunkami – na ubezpieczonych ojców (innych członków najbliższej rodziny). Matki nieubezpieczone nie tracą żądnego prawa, al-bowiem wcześniej go nie nabyły. Z uwagi jednak na ich specyficzną sytuację, w której gdyby podlegały ubezpieczeniu, utraciłyby wzmian-kowane uprawnienie ubezpieczeniowe na rzecz innych członków rodzi-ny, pojawia się potrzeba przyznania takiego prawa innym osobom, jeżeli spełniają określone wymagania (w szczególności warunek bycia ubezpie-czonym). Kryterium to wyraźnie uwypuklono w wybranych przepisach, w których nakazano pomniejszenie okresu pobierania zasiłku przez oj-ca dziecka (innego członka rodziny) o okres otrzymywania tego zasiłku przez ubezpieczoną matkę45.

43 Byłby to podział na: uprawnione – pracownice, uprawnione – inne ubezpieczo-ne, nieuprawnione – bez ubezpieczenia, nieuprawnione – bez tytułu. 44 Podobną regulację zawiera art. 180 § 15 i 17 k.p. 45 Zob. art. 180 §§ 6‒14 k.p., art. 29a ust. 2 ustawy zasiłkowej.

Jakub Litowski

58

Data narodzin dziecka nie stanowi jednak jedynej cezury istotnej dla oceny, czy do danej matki zastosowanie znajdzie art. 180 §§ 6, 7, 12 i 13 k.p. (art. 29 ust. 5 i 7 ustawy zasiłkowej) czy też art. 180 § 15 k.p. (art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej). Równie ważna jest chwila wystąpienia zdarzenia, z którym przytoczone przepisy łączą określone konsekwencje prawne. Z literalnego brzmienia tych przepisów wynika przecież, że – po wykorzystaniu zasiłku za pewien okres – z jego pobierania rezygnu-je lub dziecko porzuca ubezpieczona – matka dziecka (pracownica lub ubezpieczona z innego tytułu). Podobnie zgon dotyczy ubezpieczonej – matki dziecka. Warunek zastosowania owych przepisów stanowi więc to, by matka dziecka w chwili wystąpienia ww. zdarzenia lub sytuacji na-dal była objęta ubezpieczeniem chorobowym. Nie wystarczy samo pod-leganie przez nią temu ubezpieczeniu w chwili urodzenia dziecka, lecz status ubezpieczonej (w znaczeniu m.in. art. 1751 pkt 1 k.p. oraz art. 1 ustawy zasiłkowej) winna posiadać także w dacie zaistnienia wzmianko-wanych zdarzeń/sytuacji. Oznacza to, że ww. przepisy dotyczą osób ob-jętych ubezpieczeniem chorobowym zarówno w dacie urodzenia dziecka, jak też w chwili wystąpienia owych zdarzeń/sytuacji, gdy tymczasem art. 180 § 15 k.p. i art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej odnosi się do matek, które zarówno w chwili narodzin dziecka, jak też w późniejszym okre-sie (do momentu zdarzeń ujętych w tych przepisach) nie podlegały tego rodzaju ubezpieczeniu.

Gdyby zatem podzielić stanowisko o ustaniu dobrowolnego ubez-pieczenia chorobowego z chwilą rozpoczęcia pobierania zasiłku macie-rzyńskiego (tj. w sytuacji zbiegu tytułów z art. 9 ust. 1c ustawy), trzeba by – w świetle omówionych przepisów kodeksu pracy i ustawy zasiłko-wej – dojść do wniosku, że do osoby prowadzącej działalność gospodar-czą nie znajdą zastosowania przepisy art. 180 §§ 6, 7, 12 i 13 k.p. oraz art. 29 ust. 5 i 7 ustawy zasiłkowej ani art. 180 § 15 k.p. i art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej. Osoba ta w chwili urodzenia dziecka posiadałaby bo-wiem status ubezpieczonej i z tego względu byłaby adresatem pierw-szej grupy przepisów. Jednak w drugim z kluczowych momentów, tzn. w chwili wystąpienia zdarzeń/sytuacji, do których te przepisy nawiązu-


59

ją, nie podlegałaby już ubezpieczeniu chorobowemu. Nie można by jej wówczas kwalifikować jako ubezpieczonej – matki dziecka, natomiast jej sytuacja prawna nakazywałaby uznanie jej za matkę dziecka nieob-jętą ubezpieczeniem chorobowym (tj. za osobę wymienioną w art. 180 § 15 k.p. i art. 29 ust. 9 ustawy zasiłkowej), pobierającą przy tym wcześ-niej przez pewien okres należny jej zasiłek macierzyński, którego prze-cież ta kategoria matek nie powinna uzyskiwać.

Brak regulacji analogicznej do ww. przepisów – tzn. odnoszącej się do ubezpieczonej z chwili narodzin dziecka, a nieubezpieczonej z mo-mentu wystąpienia jednego ze wskazanych zdarzeń – wskazywałby zara-zem na to, że w razie zgonu tej osoby, porzucenia przez nią dziecka czy rezygnacji z dalszego pobierania zasiłku (z uwagi na niezdolność do sa-modzielnej egzystencji) ojciec dziecka lub członkowie najbliższej rodzi-ny nie otrzymaliby prawa do zasiłku macierzyńskiego, nawet gdyby speł-niali pozostałe kryteria wyznaczone przez owe przepisy. Wypada w tym miejscu podkreślić, że w takiej sytuacji znalazłyby się wszystkie kate-gorie dobrowolnie ubezpieczonych z art. 11 ust. 2 ustawy, wymienione przecież w art. 9 ust. 1c ustawy. Oznaczałoby to, że przepisy dotyczą-ce matki – ubezpieczonej (innej niż pracownica) odnosiłyby się wyłącz-nie do członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kó-łek rolniczych (art. 11 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy) oraz do osób odbywających służbę zastępczą (art. 11 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 pkt 12 ustawy), tj. jedynych oprócz pracowników ubezpieczonych ob-jętych ubezpieczeniem chorobowym podczas pobierania zasiłku macie-rzyńskiego. Stanowi to grupę tak marginalną w stosunku do kategorii ubezpieczonych wymienionych w art. 11 ust. 2 ustawy, że nie sposób zakładać, że tylko dla tak wąskiego grona ubezpieczonych ustawodawca zamieścił w kodeksie pracy i ustawie zasiłkowej omówione wyżej prze-pisy. Z powyższych względów takiego rozwiązania nie można zaakcep-tować, lecz trzeba przyjąć, że również grupa matek dobrowolnie ubezpie-czonych nadal – po nabyciu prawa do zasiłku macierzyńskiego – posiada status osób ubezpieczonych (tj. objętych ubezpieczeniem chorobowym), a tym samym podlega regulacji art. 1751 i art. 180 §§ 6, 7, 12 i 13 k.p.

Jakub Litowski

60

VI. Okres pobierania zasiłku macierzyńskiego a przerwa w ubezpieczeniu chorobowym

Koncepcja wykluczająca podleganie ubezpieczeniu chorobowemu w trakcie pobierania zasiłku macierzyńskiego wydaje się także wątpliwa z uwagi na treść art. 4 ust. 1 i 2 ustawy zasiłkowej. Zgodnie z tymi prze-pisami ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowego: 1) po upły-wie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego – jeżeli podlega obowiązkowo temu ubezpieczeniu; 2) po upływie 90 dni nieprzerwane-go ubezpieczenia chorobowego – jeżeli jest ubezpieczony dobrowolnie (ust. 1), przy czym do okresów ubezpieczenia chorobowego, o których mowa w ust. 1, wlicza się poprzednie okresy ubezpieczenia chorobowe-go, jeżeli przerwa między nimi nie przekroczyła 30 dni lub była spo-wodowana urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo odbywa-niem czynnej służby wojskowej przez żołnierza niezawodowego (ust. 2).

Zakładając prawidłowość przywołanej koncepcji, trzeba by stwier-dzić, że okres pobierania zasiłku macierzyńskiego – skoro w tym czasie pobierający nie podlegał ubezpieczeniu chorobowemu – stanowi okres przerwy w tego rodzaju ubezpieczeniu i to na tyle długiej (ponad 30 dni), że do nowego okresu ubezpieczenia (zapoczątkowanego po zakończe-niu pobierania zasiłku macierzyńskiego) nie można doliczać poprzednie-go okresu ubezpieczenia chorobowego. Skoro zarazem art. 4 ust. 2 usta-wy zasiłkowej ma charakter wyjątku od reguły wskazanej w ust. 1 tego przepisu, to – zważywszy na zasadę exceptiones non sunt extentendae – nie można twierdzić, że okres urlopu macierzyńskiego należy utożsa-miać ze wskazanymi w tym przepisie okresami urlopu wychowawcze-go lub bezpłatnego. Każde z nich ma bowiem zupełnie inne znaczenie prawne i podlega odrębnej regulacji normatywnej – do urlopu bezpłat-nego odwołują się art. 174–1741 k.p., natomiast urlop wychowawczy re-gulują przepisy art. 186–1868 k.p.

Taki punkt widzenia prowadzi jednak do dość kontrowersyjnych (by nie rzec – absurdalnych) wniosków. Osoba, która zgłosiłaby się do


61

ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzonej działalności pozarolni-czej, po zakończeniu okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego musiała-by oczekiwać 90 dni na objęcie jej ochroną gwarantowaną przez ubezpie-czenie chorobowe, mimo że okres pobierania zasiłku stanowił w istocie okres opłacania składki na ten rodzaj ubezpieczenia (art. 14 ust. 3 usta-wy). Tymczasem takiego okresu oczekiwania nie wymagałoby się od ubezpieczonego, który powrócił do ubezpieczenia po okresie urlopu wy-chowawczego, a nawet urlopu bezpłatnego, podczas którego w ogóle do-chodzi do zawieszenia statusu ubezpieczonego46. Dostrzec w tym trzeba znaczną niespójność i brak logiki. Okres pobierania zasiłku macierzyń-skiego, do którego osoba nabyła prawo właśnie z uwagi na wcześniejsze podleganie ubezpieczeniu chorobowemu, będący nadto okresem składko-wym, byłby przecież gorzej traktowany – w zakresie uprawnień ubezpie-czonego – niż okresy w istocie dla tego rodzaju ubezpieczenia obojętne i z nim tak ściśle niezwiązane.

Wątpliwość ta pogłębia się, jeżeli zwróci się uwagę na fakt, że na gruncie przepisów ustawy okres pobierania zasiłku macierzyńskiego i okres urlopu wychowawczego zostały pod pewnymi względami zrów-nane. Wymienia się je w tym samym przepisie art. 6 ust. 1 pkt 19 usta-wy jako zbliżoną rodzajowo podstawę do objęcia danej osoby obligato-ryjnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi. Oba te okresy łączą się nadto z rodzicielstwem i potrzebą tymczasowej rezygnacji z aktywno-ści zawodowej na rzecz zajęcia się dzieckiem, co w jakimś stopniu zbli-ża je do siebie. Co więcej, pobieranie zasiłku macierzyńskiego stanowi bardziej ekspansywny tytuł niż urlop wychowawczy, który jest podstawą do objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi wyłącznie wtedy, gdy dana osoba nie ma innego tytułu rodzącego obowiązek analogicz-nych ubezpieczeń społecznych (art. 9 ust. 6 ustawy).

46 Zob. uchwała SN z 12.06.2002 r., III UZP 4/02, OSNAP 2002, nr 24, poz. 601; wyrok SN z 25.10.2017 r., II UK 400/17, LEX nr 2390726. Por. także wyrok SA w Bia-łymstoku z 9.03.2016 r., III AUa 735/15, LEX nr 2065051; wyrok SA w Szczecinie z 22.05.2018 r., III AUa 159/17, LEX nr 2531870.

Jakub Litowski

62

Z tych względów wydaje się niezrozumiałe, dlaczego na gruncie ustawy zasiłkowej urlop wychowawczy miałby być traktowany bardziej preferencyjnie niż okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, który – z przyczyn wskazanych wcześniej – zasługuje na szerszą ochronę ubez-pieczeniową niż okres urlopu wychowawczego czy bezpłatnego. Ta lo-giczna niespójność ustanie, jeżeli przyjmie się, że w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego osoba otrzymująca to świadczenie nadal podle-ga dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, a tym samym, że w tym czasie nie zachodzi w jego przebiegu żadna przerwa. Uznać to trzeba za kolejny argument przemawiający za podzieleniem stanowiska wyrażone-go przez Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 13 lutego 2018 r. (II UK 698/16) i 14 kwietnia 2018 r. (I UK 73/17).

VII. Uwagi końcowe

Przedstawione wyżej rozważania prowadzą do konkluzji, że zarów-no względy językowe, systemowe, jak też funkcjonalne wskazywałyby na potrzebę uznania, że w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego osoba, która nabyła do niego prawo w ramach dobrowolnego ubezpiecze-nia chorobowego (z tytułu prowadzonej działalności pozarolniczej), na-dal podlega temu rodzajowi ubezpieczenia. Termin zakończenia fakulta-tywnego ubezpieczenia chorobowego wyznacza wyłącznie art. 14 ust. 2 ustawy, przewidując zamknięty katalog sytuacji powodujących taki sku-tek, i nie należy w oparciu o inne przepisy ustawy, w szczególności art. 9 ust. 1c lub art. 11 ust. 2, konstruować dodatkowej przesłanki (alternatyw-nej wobec przewidzianych w art. 14 ust. 2) ustania tego ubezpieczenia. Gdyby taka była intencja ustawodawcy, znalazłoby to wyraźne odzwier-ciedlenie w treści art. 14 ustawy, np. w pkt 4 dodanym do ust. 2 albo w ust. 2b, w którym wyraźnie podkreślono by zależność między bytem dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego a istnieniem pozostałych ro-dzajów ubezpieczeń z tego samego tytułu. Braku takiej normy nie po-winno się natomiast zastępować dorozumianym założeniem, że z innych przepisów ustawy (mających odmienną funkcję i cel) miałyby wynikać


63

właśnie takie następstwa. Kwestia ta nie wymaga zarazem dodatkowej regulacji potwierdzającej istnienie dobrowolnego ubezpieczenia chorobo-wego w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego. Można to bowiem wywieść z obecnie obowiązujących przepisów ustawy oraz innych aktów prawnych, stosując dyrektywy wykładni literalnej i systemowej.

Streszczenie

Prowadzenie działalności gospodarczej stanowi jeden z tytułów podlega-nia ubezpieczeniom społecznym, w tym dobrowolnemu ubezpieczeniu choro-bowemu. Jednak w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego właśnie ta oko-liczność, a nie wcześniejsze wykonywanie działalności pozarolniczej, staje się podstawą do objęcia beneficjenta tego świadczenia obowiązkowymi ubezpie-czeniami emerytalnym i rentowymi. W taki właśnie sposób zbieg obu tytułów rozstrzyga – aczkolwiek wyłącznie w zakresie ubezpieczeń emerytalnego i ren-towych – przepis art. 9 ust. 1c ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W judykaturze zarysowało się kilka przeciwstawnych koncepcji co do wpływu art. 9 ust. 1c ustawy na byt dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego nawią-zanego z racji prowadzonej działalności gospodarczej. Optując za przyjęciem poglądu co do dalszego istnienia tego rodzaju ubezpieczenia w okresie pobie-rania zasiłku macierzyńskiego, autor opracowania – odwołując się do dyrektyw wykładni językowej, systemowej oraz funkcjonalnej – dokonuje analizy wybra-nych przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a także skorelo-wanych z nimi przepisów kodeksu pracy i ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Abstract

BEING COVERED BY VOLUNTARY HEALTH INSURANCE ON ACCOUNT OF BUSINESS ACTIVITIES CONDUCTED

IN THE PERIOD OF COLLECTION OF A MATERNITY BENEFIT

Conducting of business activities constitutes one of the grounds of social security, including voluntary health insurance. However, in the period of collection of a maternity benefit, it is this circumstance and not previous conducting of business activities other than agricultural that becomes a basis for imposition of mandatory old age pension and disability pension insurance on a beneficiary. Thus, art. 9, par. 1c of the act on social security system resolves the issue of coincidence of both grounds, however, only to the extent of old age pension and disability pension insurance. The case law includes several

Jakub Litowski

opposite concepts as to influence of art. 9, par. 1c of the act upon existence of voluntary health insurance taken out due to business activities conducted. Opting for adoption of an opinion on further existence of the type of insurance in the period of collection of a maternity benefit, referring to directives of linguistic, system and functional interpretation, the author of this paper analyses selected provisions of the act on social security system as well as correlated provisions of the labour code and an act on pecuniary benefits from social insurance payable in case of an illness or maternity.


I / 2 0 1 9


65





WYBRANE ORZECZENIA TRYBUNAŁÓW MIĘDZYNARODOWYCH,

TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO I SĄDU NAJWYŻSZEGO

1. TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ

I Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 2 października 2018 r.

w sprawie wszczętej przez Ministerio Fiscal Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Audiencia Provincial de Tarragona (Sąd Okręgowy w Tarragonie, Hiszpania)

sprawa C‑207/16

Artykuł 15 ust. 1 dyrektywy 2002/58/WE Parlamentu Europej-skiego i Rady z dnia 12 lipca 2002 r. dotyczącej przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej (dyrektywy o prywatności i łączności elektronicznej), zmienionej dyrek-tywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/136/WE z dnia 25 listo-pada 2009 r. w związku z art. 7 i 8 Karty praw podstawowych Unii

Wybrane orzeczenia trybunałów międzynarodowych…

66

Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że dostęp organów pub-licznych do danych w celu identyfikacji posiadaczy kart SIM działają-cych w skradzionym telefonie komórkowym, takich jak nazwisko, imię oraz, w stosownych przypadkach, adres tych posiadaczy, powoduje in-gerencję w prawa podstawowe tych posiadaczy, ustanowione w owych artykułach karty, która nie jest na tyle poważna, aby dostęp ten należało ograniczyć – w zakresie zapobiegania, dochodzenia, wykrywania i ści-gania przestępstw kryminalnych – do walki z poważną przestępczością. [źródło: curia.europa.eu]

II Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 4 października 2018 r.

w sprawie Tribunalul Botoşani, Ministerul Justiţiei przeciwko Marii Dicu

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Curtea de Apel Cluj (Sąd Apelacyjny w Klużu‑Napoce, Rumunia)

sprawa C‑12/17

Wykładni art. 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów orga-nizacji czasu pracy należy dokonywać w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie przepisowi krajowemu takiemu jak rozpatrywany w postę-powaniu głównym, który dla celów ustalenia prawa do gwarantowanego pracownikowi tym przepisem corocznego płatnego urlopu wypoczynko-wego za dany okres rozliczeniowy nie uznaje okresu urlopu rodziciel-skiego udzielonego temu pracownikowi w omawianym okresie za okres świadczenia pracy. [źródło: curia.europa.eu]

1. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

67

III Wyrok Trybunału (druga izba) z dnia 4 października 2018 r.

w sprawie Società Immobiliare Al Bosco Srl Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Bundesgerichtshof (Federalny Trybunał Sprawiedliwości, Niemcy)

sprawa C‑379/17

Artykuł 38 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grud-nia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy interpreto-wać w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, by przepis prawa krajowego taki jak przepis sporny w postępowaniu głównym, przewidu-jący zastosowanie terminu na wykonanie postanowienia o zajęciu zabez-pieczającym, znajdował zastosowanie do postanowienia o zajęciu zabez-pieczającym wydanego w innym państwie członkowskim i wykonalnego w wezwanym państwie członkowskim. [źródło: curia.europa.eu]

IV Wyrok Trybunału (piąta izba) z dnia 4 października 2018 r.

w sprawie I. Q. przeciwko J. P. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Tribunalul Cluj (Sąd Apelacyjny w Klużu, Rumunia)

sprawa C‑478/17

Artykuł 15 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 li-stopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywa-nia orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, należy interpretować w ten sposób, że nie znajduje on za-stosowania do sytuacji takiej jak zaistniała w postępowaniu głównym,


68

w której dwa sądy, przed którymi wszczęto postępowanie, mają jurys-dykcję do rozpoznania sprawy co do istoty na podstawie, odpowiednio, art. 12 i 8 owego rozporządzenia. [źródło: curia.europa.eu]

V Wyrok Trybunału (pierwsza izba)

z dnia 17 października 2018 r. w sprawie U. D. przeciwko X. B.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: High Court of Justice (England and Wales), Family Division [Sąd Wyższej Instancji, Wydział Rodzinny (Anglia i Walia)

(Zjednoczone Królestwo)]

sprawa C‑393/18 PPU

Artykuł 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykony-wania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, należy interpretować w ten sposób, że dziecko musi być fizycznie obecne w państwie członkowskim, aby można było przyjąć, że posiada ono miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkow-skim w rozumieniu tego przepisu. Okoliczności takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, o ile zostaną udowodnione, a mianowicie, po pierwsze, że ojciec stosował wobec matki przymus, w rezultacie czego matka urodziła dziecko w państwie trzecim i zamieszkuje tam z dzie-ckiem od jego narodzin, i po drugie, że zostały naruszone prawa podsta-wowe przynależne matce lub dziecku, nie mają w tym względzie zna-czenia. [źródło: curia.europa.eu]


69

VI Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 24 października 2018 r.

w sprawie przeciwko X. C. i innym Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Oberster Gerichtshof (Sąd Najwyższy, Austria)

sprawa C‑234/17

Prawo Unii, a w szczególności zasady równoważności i skutecz-ności, należy interpretować w ten sposób, że nie zobowiązuje ono sądu krajowego do rozszerzenia środka zaskarżenia przewidzianego w prawie krajowym – umożliwiającego wznowienie zakończonego prawomocnym orzeczeniem krajowym postępowania karnego wyłącznie w przypadku naruszenia europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta-wowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. lub jednego z jej protokołów – na naruszenia prawa Unii, w szczególności na naruszenia prawa podstawowego zagwarantowanego w art. 50 Kar-ty praw podstawowych Unii Europejskiej i w art. 54 Konwencji wyko-nawczej do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między rząda-mi państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach, podpisanej w Schengen (Luksemburg) w dniu 19 czerwca 1990 r., która weszła w życie dnia 26 marca 1995 r. [źródło: curia.europa.eu]


70

VII Wyrok Trybunału (szósta izba) z dnia 25 października 2018 r.

w sprawie „Walltopia” AD przeciwko Direktor na Teritorialna direktsia na Natsionalnata agentsia za prihodite – Veliko Tarnovo

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Administrativen Sad Veliko Tarnovo

(Sąd Administracyjny w Wielkim Tyrnowie, Bułgaria)

sprawa C‑451/17

Artykuł 14 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywa-nia rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w związku z art. 12 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, zmienionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 465/2012 z dnia 22 maja 2012 r., należy interpretować w ten sposób, że pracownika zatrudnionego w celu oddelegowania do innego państwa członkowskiego należy uznać za osobę, która „bezpośrednio przed rozpo-częciem zatrudnienia podlega już ustawodawstwu państwa członkowskie-go, w którym siedzibę ma jej pracodawca” w rozumieniu art. 14 ust. 1 rozporządzenia nr 987/2009, nawet jeśli pracownik ten nie miał statusu osoby ubezpieczonej na podstawie ustawodawstwa tego państwa człon-kowskiego bezpośrednio przed rozpoczęciem zatrudnienia, o ile w tym momencie pracownik miał miejsce zamieszkania we wspomnianym państwie członkowskim, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego. [źródło: curia.europa.eu]


71

VIII Wyrok Trybunału (wielka izba)

z dnia 6 listopada 2018 r. w sprawach Stadt Wuppertal przeciwko

Marii Elisabeth Bauer (C‑569/16) oraz Volker Willmeroth przeciwko Martinie Broßonn (C‑570/16)

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Bundesarbeitsgericht (Federalny Sąd Pracy, Niemcy)

sprawy połączone C‑569/16 i C‑570/16

1) Wykładni art. 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów orga-nizacji czasu pracy oraz art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszko-dzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowa-niu głównym, na którego podstawie, gdy stosunek pracy ustaje z powodu śmierci pracownika, nabyte zgodnie z tymi przepisami prawo do corocz-nego płatnego urlopu, który nie został wykorzystany przez pracownika przed jego śmiercią, wygasa i nie powstaje prawo do ekwiwalentu pie-niężnego za taki urlop, które mogłoby zostać przeniesione na następców prawnych pracownika w drodze dziedziczenia. 2) W wypadku gdy nie jest możliwe dokonanie wykładni uregulowania krajowego, takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, w spo-sób zapewniający jego zgodność z art. 7 dyrektywy 2003/88 i art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych, sąd krajowy, rozpatrujący spór między następcą prawnym zmarłego pracownika a byłym pracodawcą tego pra-cownika, musi odstąpić od stosowania wspomnianego uregulowania kra-jowego i zapewnić, aby omawianemu następcy prawnemu przyznać na koszt tego pracodawcy ekwiwalent pieniężny za coroczny płatny urlop nabyty zgodnie z powyższymi przepisami a niewykorzystany przez tego pracownika przed jego śmiercią. Obowiązek ten spoczywa na sądzie kra-jowym na mocy art. 7 dyrektywy 2003/88 oraz art. 31 ust. 2 Karty praw


72

podstawowych, w przypadku gdy spór dotyczy następcy prawnego i pra-codawcy posiadającego status organu władzy publicznej, oraz na mocy drugiego z tych przepisów, w przypadku gdy spór powstaje między na-stępcą prawnym a pracodawcą prywatnym. [źródło: curia.europa.eu]

IX Wyrok Trybunału (wielka izba)

z dnia 6 listopada 2018 r. w sprawie Max‑Planck‑Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften eV

przeciwko Tetsujiemu Shimizu Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Bundesarbeitsgericht (Federalny Sąd Pracy, Niemcy)

sprawa C‑684/16

1) Artykuł 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Ra-dy z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organiza-cji czasu pracy i art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europej-skiej należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, na mocy którego w braku złożenia przez pracownika wnio-sku o umożliwienie skorzystania z prawa do corocznego płatnego urlopu w danym okresie rozliczeniowym pracownik ten traci wraz z upływem tego okresu – automatycznie i bez uprzedniego sprawdzenia, czy praco-dawca rzeczywiście umożliwił mu skorzystanie z tego prawa w szcze-gólności poprzez odpowiednią informację ze swej strony – dni coroczne-go płatnego urlopu przysługujące na mocy wspomnianych przepisów za rzeczony okres, a w związku z tym prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop w razie ustania stosunku pra-cy. Na sądzie odsyłającym ciąży w tym względzie obowiązek sprawdze-nia, przy uwzględnieniu wszystkich przepisów prawa krajowego i zasto-sowaniu uznanych w porządku krajowym metod wykładni, czy może on dokonać wykładni tego prawa, która mogłaby zapewnić pełną skutecz-ność prawa Unii.


73

2) W razie niemożności dokonania wykładni uregulowania krajowego takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym w sposób zapew-niający jego zgodność z art. 7 dyrektywy 2003/88 i art. 31 ust. 2 Kar-ty praw podstawowych z tego ostatniego postanowienia wynika, że sąd krajowy rozpoznający spór pomiędzy pracownikiem a jego byłym pra-codawcą mającym przymiot jednostki powinien odstąpić od stosowania wspomnianego uregulowania krajowego i zadbać o to – w razie gdyby pracodawca ten nie był w stanie wykazać, że dochował wszelkiej nale-żytej staranności, aby pracownik miał rzeczywiście możliwość skorzy-stania z przysługującego mu corocznego płatnego urlopu na mocy prawa Unii – by wspomniany pracownik nie mógł zostać pozbawiony ani naby-tego prawa do takiego corocznego płatnego urlopu, ani w związku z tym w przypadku ustania stosunku pracy ekwiwalentu pieniężnego za niewy-korzystany urlop, którego wypłacenie obciąża w tym przypadku bezpo-średnio pracodawcę. [źródło: curia.europa.eu]

X Wyrok Trybunału (czwarta izba)

z dnia 14 listopada 2018 r. w sprawie Wiemer & Trachte GmbH w upadłości likwidacyjnej

przeciwko Zhanowi Ovedowi Tadzherowi Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Varhoven kasatsionen sad (Najwyższy Sąd Kasacyjny, Bułgaria)

sprawa C‑296/17

Artykuł 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego należy inter-pretować w ten sposób, że jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium wszczęto postępowanie upadłościowe, do orzeka-nia w przedmiocie powództwa o stwierdzenie bezskuteczności czynności prawnej upadłego, opartego na upadłości i skierowanego przeciwko stronie pozwanej, która ma statutową siedzibę lub miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, ma charakter wyłączny. [źródło: curia.europa.eu]


74

XI Wyrok Trybunału (dziesiąta izba)

z dnia 22 listopada 2018 r. w sprawie ZSE Energia, a.s. przeciwko RG

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Okresný súd Dunajská Streda

(Sąd Rejonowy w Dunajskiej Stredzie, Republika Słowacji)

sprawa C‑627/17

1) Artykuł 3 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 861/2007 Parlamentu Eu-ropejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń, zmienionego rozporządze-niem Rady (UE) nr 517/2013 z dnia 13 maja 2013 r., należy interpreto-wać w ten sposób, iż pojęcie „stron” obejmuje wyłącznie stronę powo-dową i stronę pozwaną. 2) Artykuł 2 ust. 1 i art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 861/2007, zmie-nionego rozporządzeniem nr 517/2013, należy interpretować w ten spo-sób, że postępowanie takie jak postępowanie główne, w którym strona powodowa i strona pozwana mają miejsce zamieszkania, względnie sie-dzibę, lub miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie członkow-skim, w którym siedzibę ma sąd rozpatrujący sprawę, nie jest objęte za-kresem stosowania rzeczonego rozporządzenia. [źródło: curia.europa.eu]

XII Wyrok Trybunału (pierwsza izba)

z dnia 6 grudnia 2018 r. w sprawie przeciwko I. K.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Hof van Cassatie (Trybunał Kasacyjny, Belgia)

sprawa C‑551/18 PPU

Artykuł 8 ust. 1 lit. f decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania


75

i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi, zmie-nionej decyzją ramową Rady 2009/299/WSiSW z dnia 26 lutego 2009 r., należy interpretować w ten sposób, że pominięcie w europejskim na-kazie aresztowania, na podstawie którego przekazano daną osobę, in-formacji o karze dodatkowej, polegającej na oddaniu do dyspozycji, na którą osoba ta została skazana za to samo przestępstwo i tym samym orzeczeniem, w którym orzeczono zasadniczą karę pozbawienia wolno-ści, w okolicznościach rozpatrywanych w postępowaniu głównym nie stoi na przeszkodzie temu, by wykonanie tej dodatkowej kary po zakoń-czeniu kary zasadniczej i po wydaniu przez krajowy sąd penitencjarny formalnej decyzji w tym zakresie prowadziło od pozbawienia wolności. [źródło: curia.europa.eu]

XIII Wyrok Trybunału (pierwsza izba)

z dnia 13 grudnia 2018 r. w sprawie przeciwko Marinowi‑Simionowi Sutowi

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Cour d’Appel de Liège (Sąd Apelacyjny w Liège, Belgia)

sprawa C‑514/17

Artykuł 4 pkt 6 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i pro-cedury wydawania osób między państwami członkowskimi, zmienionej decyzją ramową Rady 2009/299/WSiSW z dnia 26 lutego 2009 r., należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy, tak jak sprawie rozpa-trywanej w postępowaniu głównym, osoba, której dotyczy europejski na-kaz aresztowania wydany w celu wykonania kary pozbawienia wolności, ma w wykonującym nakaz państwie członkowskim miejsce zamieszania oraz posiada w nim więzi rodzinne, społeczne i zawodowe, wykonują-cy nakaz organ sądowy może, ze względów związanych z resocjaliza-cją wspomnianej osoby, odmówić wykonania tego nakazu, nawet jeśli przestępstwo będące podstawą wspomnianego nakazu jest zgodnie z pra-


76

wem wykonującego nakaz państwa członkowskiego zagrożone tylko karą grzywny, o ile zgodnie z tym samym prawem krajowym okoliczność ta nie stoi na przeszkodzie temu, by kara pozbawienia wolności orzeczona wobec osoby, której dotyczy nakaz, została w tym państwie członkow-skim rzeczywiście wykonana, czego ustalenie należy do sądu odsyłają-cego. [źródło: curia.europa.eu]

XIV Wyrok Trybunału (czwarta izba)

z dnia 19 grudnia 2018 r. w sprawie przeciwko Imranowi Syedowi

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Högsta domstolen (Sąd Najwyższy, Szwecja)

sprawa C‑572/17

Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspek-tów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym na-leży interpretować w ten sposób, że składowanie przez osobę prowa-dzącą przedsiębiorstwo handlowe towarów, na których widnieje motyw chroniony prawem autorskim w państwie członkowskim, na terytorium którego towary te są składowane, może stanowić naruszenie wyłączne-go prawa do rozpowszechniania, zgodnie z jego definicją ustanowio-ną w tym przepisie, jeżeli osoba prowadząca przedsiębiorstwo handlowe oferuje do sprzedaży w sklepie, bez zgody podmiotu praw autor-skich, towary identyczne z towarami, które składuje, pod warunkiem że składowane towary są faktycznie przeznaczone do sprzedaży w państwie członkowskim, na terytorium którego motyw ten jest chroniony. Odleg- łość między miejscem składowania a miejscem sprzedaży nie może sa-ma w sobie być rozstrzygająca dla ustalenia, czy składowane towary są przeznaczone do sprzedaży na terytorium tego państwa członkowskiego. [źródło: curia.europa.eu]

2. Europejski Trybunał Praw Człowieka

77

2. EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

I Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

z dnia 11 października 2018 r. Parol przeciwko Polsce

skarga nr 65379/13

Przepisy dotyczące formalności związanych z wniesieniem odwoła-nia mają na celu zapewnienie właściwego zarządzania wymiarem spra-wiedliwości, a w szczególności poszanowanie zasady pewności prawa. Zainteresowane strony powinny móc oczekiwać egzekwowania przepi-sów prawa. Chociaż prawo do złożenia odwołania oczywiście podle-ga warunkom prawnym, sądy muszą, stosując przepisy proceduralne, unikać zarówno nadmiaru formalizmu, który mógłby podważyć rzetel-ność postępowania, jak i nadmiernej elastyczności, która prowadziłaby do zniesienia wymogów proceduralnych ustanowionych przez prawo. [źródło: www.ms.gov.pl]

II Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

z dnia 8 listopada 2018 r. Jolanta Wrońska i Konrad Krzysztof Wroński przeciwko Polsce

skarga nr 29506/09

Opóźnienie spowodowane zmianą w przydziale sędziego pierwot-nie rozpatrującego sprawę może zostać przypisane władzom krajowym. Opóźnienie samo w sobie nie może pociągać za sobą naruszenia artyku-łu 6 § 1 Konwencji, gdy czas trwania postępowania jako całość był roz-sądny. […]

W odniesieniu do cywilnego postępowania egzekucyjnego, w zakre-sie, w jakim wierzyciel i dłużnik są osobami fizycznymi, obowiązek spo-czywający zgodnie z artykułem 6 Konwencji na władzach działających


78

w charakterze depozytariuszy władzy wykonawczej polega na działaniu z zachowaniem należytej staranności i wspieraniu strony skarżącej w jej działaniach zmierzających do wykonania wyroku wydanego w jej spra-wie. Jeżeli dłużnikiem jest osoba fizyczna, państwo nie może zostać po-ciągnięte do odpowiedzialności za brak egzekucji roszczenia z powodu niewypłacalności niepublicznego dłużnika. [źródło: www.ms.gov.pl]

III Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

z dnia 6 grudnia 2018 r. Słomka przeciwko Polsce

skarga nr 68924/12

Kumulacja ról pokrzywdzonego i sędziego może wywołać obiek-tywnie uzasadnione obawy co do bezstronności sądu. […]

Praca sądów, które są gwarantami sprawiedliwości i które odgry-wają fundamentalną rolę w praworządnym państwie, wymaga publiczne-go zaufania. Powinna być zatem chroniona przed bezpodstawnymi ata-kami. Sądy, podobnie jak inne instytucje publiczne, podlegają krytyce i kontroli. Należy jednak wyraźnie odróżnić krytykę od zniewagi. Je-żeli wyłączną intencją jakiejkolwiek formy wyrażania opinii jest znie-ważenie sądu lub członków składu sędziowskiego, odpowiednia kara nie będzie stanowić, co do zasady, naruszenia art. 10 ust. 2 Konwencji. [źródło: www.ms.gov.pl]

3. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

I Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 2 października 2018 r. sygn. akt K 26/15

Art. 772 § 4 zdanie drugie ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2018 r., poz. 917 ze zm.) w związku z art. 30

3. Trybunał Konstytucyjny

79

ust. 5 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1881) jest zgodny z:a) art. 20 w związku z art. 22 oraz art. 59 ust. 2 Konstytucji Rzeczypo-spolitej Polskiej,b) art. 4 Konwencji (nr 98) dotyczącej stosowania zasad prawa organi-zowania się i rokowań zbiorowych, przyjętej w Genewie dnia 1 lipca 1949 r. (Dz. U. z 1958 r., Nr 29, poz. 126 – zał.),c) art. 6 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r., Nr 8, poz. 67 ze zm.). [Dz. U. z 2018 r., poz. 1933]

II Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 3 października 2018 r. sygn. akt SK 5/16

Art. 56 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowa-nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), w brzmieniu obowiązują-cym do 30 czerwca 2015 r., tj. do dnia poprzedzającego wejście w ży-cie art. 1 pkt 13 ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247), w zakresie wyłączającym dopuszczalność zaskarżenia zaża-leniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 ustawy – Ko-deks postępowania karnego odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego ubocznego, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 Konsty-tucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 1937]

III Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 30 października 2018 r. sygn. akt K 7/15

Art. 115a ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2017 r., poz. 2067 oraz z 2018 r., poz. 106, 138, 416, 650, 730, 1039, 1544 i 1669) w zakresie, w jakim ustala wysokość ekwiwalentu pienięż-


80

nego za 1 dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego lub dodat-kowego w wymiarze 1/30 części miesięcznego uposażenia, jest niezgod-ny z art. 66 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 zdanie drugie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2102]

IV Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 13 listopada 2018 r. sygn. akt SK 17/17

Art. 30i pkt 1 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowa-dzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2018 r., poz. 1307 i 1669) jest zgod-ny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3, w związku z art. 2, w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2160]

V Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 14 listopada 2018 r. sygn. akt Kp 1/18

Ustawa z dnia 15 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw:a) jest zgodna z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,b) jest niezgodna z art. 7 Konstytucji. [M. P. z 2018 r., poz. 1103]

VI Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 28 listopada 2018 r. sygn. akt SK 3/14

Art. 139 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach ha-zardowych (Dz. U. z 2018 r., poz. 165, 650, 723 i 1629) jest zgod-ny z art. 20 w związku z art. 22 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2275]


81

VII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 4 grudnia 2018 r. sygn. akt SK 10/17

Art. 47 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notaria-cie (Dz. U. z 2017 r., poz. 2291 oraz z 2018 r., poz. 398, 723, 1496, 1629 i 1669) rozumiany w ten sposób, że przewidziany w nim nad-zór judykacyjny Sądu Najwyższego nad uchwałami organu samorzą-du notarialnego wyklucza uwzględnienie przez sąd sprzeczności z pra-wem uchwał organu samorządu notarialnego w postępowaniu w sprawie przysługujących notariuszowi praw lub wolności, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2314]

VIII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 4 grudnia 2018 r. sygn. akt P 12/17

Art. 79 ust. 2 w związku z art. 81 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierp-nia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ-ków publicznych (Dz. U. z 2018 r., poz. 1510, 1515, 1532, 1544, 1552, 1669 i 1925) jest zgodny z art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 84 oraz z art. 2 w związku z art. 84 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2300]

IX Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 5 grudnia 2018 r. sygn. akt K 6/17

I 1) Art. 130a ust. 5c ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2018 r., poz. 1990) w zakresie, w jakim przewiduje,


82

że pojazd usunięty z drogi w przypadkach określonych w art. 130a ust. 1 i 2 ustawy – Prawo o ruchu drogowym pozostaje na parkingu strzeżonym wyznaczonym przez starostę do czasu uiszczenia opłaty za jego usunię-cie i parkowanie, 2) art. 130a ust. 7 pkt 1 ustawy – Prawo o ruchu drogowym– są niezgodne z art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytu-cji Rzeczypospolitej Polskiej.

IIPrzepisy wymienione w części I tracą moc obowiązującą z upły-

wem 9 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczy- pospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2322]

X Wyrok Trybunału Konstytucyjnego


Art. 2861 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. – Pra-wo własności przemysłowej (Dz. U. z 2017 r., poz. 776) jest niezgodny z art. 22 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-skiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2302]

XI Wyrok Trybunału Konstytucyjnego


1) Art. 98 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Ko-deks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r., poz. 1360 ze zm.) w za-kresie, w jakim ogranicza stronie wygrywającej proces, niereprezento-wanej przez adwokata lub radcę prawnego, wysokość zwrotu kosztów przejazdu do sądu niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celo-wej obrony, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Kon-stytucji Rzeczypospolitej Polskiej.


83

2) Art. 98 § 2 zdanie drugie ustawy powołanej w punkcie 1 w zakre-sie, w jakim zawiera wyrażenie „wynagrodzenia jednego adwokata wy-konującego zawód w siedzibie sądu procesowego”, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2367]

XII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 11 grudnia 2018 r. sygn. akt P 133/15

Art. 50 § 3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2018 r., poz. 917 ze zm.) w zakresie, w jakim nie przyznaje pracownikowi objętemu ochroną przedemerytalną wynikającą z art. 39 tej ustawy, któremu umowę o pracę zawartą na czas określony wypowie-dziano z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu takiej umowy, prawa żądania orzeczenia przez sąd bezskuteczności wypowiedzenia tej umo-wy, a w razie jej rozwiązania – przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2377]

XIII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 13 grudnia 2018 r. sygn. akt K 34/16

Art. 402 ust. 5 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2018 r., poz. 799, 1356, 1564, 1590, 1592, 1648 i 1722) w zakresie, w jakim pozbawia samorząd województwa, reprezen-towany przez marszałka województwa, dochodów z opłat i kar jako kom-pensaty za nakłady związane ze stosowaniem art. 83–89 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2018 r., poz. 1614), jest zgodny z art. 167 ust. 4 w związku z art. 166 ust. 1 Konstytucji Rze-czypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2018 r., poz. 2388]


84

XIV Wyrok Trybunału Konstytucyjnego


Art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2018 r., poz. 1330 i 1669) w zakresie, w jakim uzależnia uprawnienie do uzyskania informacji publicznej prze-tworzonej od wykazania szczególnej istotności dla interesu publicznego, jest zgodny z art. 61 ust. 1 i 2 w związku z art. 61 ust. 3 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2019 r., poz. 10]

4. SĄD NAJWYŻSZY

IZBA CYWILNA

I Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 19 października 2018 r. sygn. akt III CZP 115/17

Użytkownik wieczysty nie może żądać rozgraniczenia sąsiadujących nieruchomości oddanych w użytkowanie wieczyste różnym osobom, je-żeli stanowią one własność tego samego właściciela. [źródło: www.sn.pl]

II Uchwała Sądu Najwyższego


Prawo podmiotowe do żądania zmiany wysokości świadczeń pie-niężnych (art. 3581 § 3 k.c.) spełnianych na podstawie umowy renty nie wchodzi do spadku nawet wtedy, gdy powództwo obejmujące takie żą-danie zostało wytoczone jeszcze przez spadkodawcę. [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

85

III Uchwała Sądu Najwyższego


Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosun-ku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c., jest bezskuteczne. [źródło: www.sn.pl]

IV Uchwała Sądu Najwyższego


Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skutecz-ności nie wymaga zachowania formy testamentowej. [źródło: www.sn.pl]

V Uchwała Sądu Najwyższego


Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązu-je ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich mająt-ku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środ-ków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świad-czenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na na-bycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty. [źródło: www.sn.pl]


86

VI Uchwała Sądu Najwyższego


O umieszczeniu w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym osoby, wobec której zastosowano nadzór prewencyjny, sąd orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych po przeprowadzeniu roz-prawy z obowiązkowym udziałem prokuratora i pełnomocnika tej osoby (art. 21 ust. 1 lub 2 oraz art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób, Dz. U. z 2014 r., poz. 24 ze zm.). [źródło: www.sn.pl]

VII Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2018 r.

sygn. akt III CZP 49/18

Osoba korzystająca z lokalu mieszkalnego na podstawie umowy użyczenia, zawartej z najemcą lokalu bez zgody wynajmującego wyma-ganej w art. 6882 k.c., jest lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 usta-wy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkanio-wym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 1234 ze zm.). [źródło: www.sn.pl]

VIII Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2018 r.


Dochodzenie przez jednego ze współwłaścicieli nieruchomości wy-nagrodzenia za bezumowne korzystanie z tej nieruchomości nie jest czynnością zmierzającą do zachowania wspólnego prawa w rozumieniu art. 209 k.c. [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

87

IX Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2018 r.


Dopuszczalne jest zbycie pomieszczenia przynależnego do loka-lu stanowiącego odrębną nieruchomość wraz z odpowiednim udziałem w nieruchomości wspólnej w celu przyłączenia tego pomieszczenia do innego lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość i położonego w gra-nicach tej samej wspólnoty mieszkaniowej; do dokonania w ten sposób podziału prawnego lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość wymaga-na jest zgoda właścicieli lokali wyrażona w formie uchwały, o której sta-nowi art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 716 ze zm.). [źródło: www.sn.pl]

X Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2018 r.


W razie cofnięcia skierowanego do Komisji Prawa Autorskiego wniosku o zatwierdzenie tabel wynagrodzeń przed doręczeniem uczest-nikom postępowania jego odpisu stosuje się art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b usta-wy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U z 2018 r., poz. 300 ze zm.); na postanowienie Ko-misji o odmowie zwrotu opłaty przysługuje zażalenie. [źródło: www.sn.pl]

XI Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 28 listopada 2018 r.


W razie śmierci uczestnika postępowania wieczystoksięgowego sąd nie zawiesza postępowania. [źródło: www.sn.pl]


88

XII Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 7 grudnia 2018 r. sygn. akt III CZP 61/18

W umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym roszczenie o wypłatę wartości wykupu ubezpieczenia, nie-stanowiącej kosztów udzielonej ochrony ubezpieczeniowej, przedawnia się w terminie określonym w art. 118 k.c. [źródło: www.sn.pl]

XIII Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 11 grudnia 2018 r. sygn. akt III CZP 31/18

Odpis pisma procesowego zawierającego rozszerzenie powództwa nie podlega doręczeniu na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. [źródło: www.sn.pl]

IZBA KARNA


z dnia 19 grudnia 2018 r. sygn. akt I KZP 13/18

„Przeważająca działalność”, o której mowa w art. 6 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 10 stycznia 2018 r. o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz niektóre inne dni (Dz. U. z 2018 r., poz. 305), to działal-ność dotycząca handlu łącznie prasą, biletami komunikacji miejskiej, wy-robami tytoniowymi, kuponami gier losowych i zakładów wzajemnych, jak i taka działalność, która za swój przedmiot ma tylko jeden ze wska-zanych w tym przepisie asortyment. [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

89

IZBA PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


z dnia 4 października 2018 r. sygn. akt III UZP 6/18

Od dnia 1 stycznia 2016 r. wystąpienie po zakończeniu pobierania zasiłku macierzyńskiego nieprzekraczającej 30 dni przerwy w podleganiu dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu przez ubezpieczonego nie-będącego pracownikiem powoduje, że podstawę wymiaru zasiłku cho-robowego dla tego ubezpieczonego ustala się zgodnie z art. 48a ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 15 maja 2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pie-niężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2015 r., poz. 1066), natomiast nie stosuje się art. 43 w związku z art. 48 ust. 2 tej ustawy. [źródło: www.sn.pl]

II Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 25 października 2018 r. sygn. akt III UZP 8/18

W stanie prawnym obowiązującym do 31 grudnia 2015 r. wystąpie-nie po zakończeniu pobierania zasiłku macierzyńskiego przerwy w pod-leganiu dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu przez ubezpieczone-go niebędącego pracownikiem powoduje, że podstawę wymiaru zasiłku z ubezpieczenia chorobowego tego ubezpieczonego ustala się zgodnie z art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pie-niężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1368 ze zm.), natomiast nie stosuje się art. 43 w związku z art. 48 ust. 2 tej ustawy. [źródło: www.sn.pl]


I / 2 0 1 9


91





ORZECZNICTWO SĄDU APELACYJNEGO W GDAŃSKU

I SĄDÓW APELACJI GDAŃSKIEJ

PRAWO CYWILNE

1 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 5 kwietnia 2018 r. sygn. akt V ACa 435/17

Skład orzekający:SSA Roman Kowalkowski (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Hanna RucińskaSSO (del.) Elżbieta Milewska-Czaja

Teza:Nie ma interesu prawnego w ustaleniu bezskuteczności czynności

pierwotnej zbycia rzeczy wierzyciel domagający się jednocześnie ubez-skutecznienia względem niego czynności dokonanej z osobą trzecią przez nabywcę rzeczy od dłużnika (art. 531 § 2 k.c.).

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 1 marca 2017 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy:

Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i sądów apelacji gdańskiej

92

1) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę da-rowizny sporządzoną w dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwanym S. K., przenoszącą na pozwanego S. K. prawo własności udziału wynoszącego […] nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B. przy ul. […] (działka nr […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzy-telności przysługujących powodom, a wynikających z wyroku Sądu Re-jonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 2) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę spo-rządzoną w dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z po-zwanym S. K., przenoszącą na pozwanego S. K. prawo własności udziału wynoszącego […] nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B. przy ul. […] (działka nr […] oraz […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzy-telności przysługujących powodom, a wynikających z wyroku Sądu Re-jonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 3) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę spo-rządzoną w dniu 29 lipca 2016 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników sp. z o.o. P. […] z siedzibą w B., na mocy której S. K. przeniósł na tę spółkę w formie aportu udział w wysokości […] w prawie własności nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B. przy ul. […] (działka nr […] oraz […]), dla której Sąd Re-jonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyroku Są-du Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […];

Prawo cywilne

93

4) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę da-rowizny sporządzoną w dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwanym S. K., przenoszącą na pozwanego S. K. prawo własności nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysoko-ści wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyro-ku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lip-ca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 5) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę da-rowizny sporządzoną w dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwanym S. K., przenoszącą na pozwanego S. K. prawo własności nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysoko-ści wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyro-ku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lip-ca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 6) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę da-rowizny sporządzoną w dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwanym S. K., przenoszącą na pozwanego S. K. prawo własności nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysoko-ści wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyro-ku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lip-ca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 7) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. czynność prawną dokonaną w dniu 9 stycznia 2015 r. w kancelarii notarialnej nota-riusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], oznaczoną jako pro-


94

tokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników sp. z o.o. O. […] z sie-dzibą w B. B., na mocy której to czynności S. K. przeniósł na ww. spółkę w formie aportu prawo własności nieruchomości położonej w miejsco-wości M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowa-dzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okrę-gowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 8) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. czynność prawną dokonaną w dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w Bydgoszczy, zarejestrowaną w rep. A nr […], ozna-czoną jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników spółki pod firmą P. […], obecnie pozwana O. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. B., na mocy której W. K. przeniósł na ww. spółkę w formie aportu prawo własności nieruchomości położonej w B. przy ul. […] (działka nr […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikają-cych z wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 9) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. czynność prawną dokonaną w dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], oznaczoną jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników spółki pod firmą P. […], obecnie pozwana O. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. B., na mocy której W. K. przeniósł na ww. spółkę w formie aportu udział wynoszący […] w prawie własności nieruchomości położonej w miejscowości M., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikają-cych z wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 10) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę da-rowizny sporządzoną w dniu 1 marca 2016 r. w kancelarii notarialnej no-

Prawo cywilne

95

tariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwaną spółką P. […] spółka z o.o. z siedzibą w B., przenoszą-cą na ww. spółkę udział wynoszący […] w prawie własności nierucho-mości położonej w M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Byd-goszczy prowadzi księgę wieczystą […] do wysokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyroku Sądu Rejonowe-go w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lipca 2013 r. w spra-wie o sygn. […]; 11) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. czynność prawną dokonaną w dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], oznaczoną ja-ko protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników pozwanej spół-ki O. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. B., na mocy której W. K. przeniósł na ww. spółkę w formie aportu udział wynoszący […] w prawie własno-ści nieruchomości położonej w miejscowości M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wy-sokości wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wy-roku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lip-ca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 12) uznał za bezskuteczną wobec powodów I. T. M. i T. M. umowę darowizny sporządzoną w dniu 16 maja 2012 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B., zarejestrowaną w rep. A nr […], zawartą przez W. K. z pozwaną M. J. S.-K. przenoszącą na pozwaną M. J. S.-K. pra-wo własności nieruchomości położonej w B. przy ul. […], dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] – do wysoko-ści wierzytelności przysługujących powodom, a wynikających z wyro-ku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 4 lip-ca 2013 r. w sprawie o sygn. […]; 13) zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powódki I. T. M. kwo-tę 12.059 zł tytułem zwrotu kosztów procesu;


96

14) zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powoda T. M. kwotę 7.217,00 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie, Sąd ten ustalił, że prawomoc-nym wyrokiem z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. […] Sąd Rejo-nowy w Bydgoszczy zasądził solidarnie od W. K. i L. B. na rzecz upraw-nionych solidarnie powodów – I. M. oraz T. M. – kwotę 72.629,47 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 30 marca 2011 r. do dnia zapła-ty oraz kosztami procesu w kwocie 5.525 zł. Wyrokiem z dnia 4 lipca 2013 r., wydanym na skutek apelacji wniesionej przez W. K. i L. B., Sąd Okręgowy w Bydgoszczy oddalił apelacje pozwanych oraz zasądził na rzecz powodów solidarnie kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów pro-cesu za instancję odwoławczą. Wyrok Sądu Okręgowego w Bydgosz-czy z dnia 4 lipca 2013 r., sygn. […] został zaopatrzony w klauzulę wykonalności w dniu 9 lipca 2013 r. Powodowie ponieśli także kosz-ty uzyskania klauzuli wykonalności w wysokości 66 zł, a także kosz-ty zastępstwa adwokackiego w postępowaniu egzekucyjnym w wysoko-ści 3.600 zł.

Na dzień 15 lutego 2017 r. suma skapitalizowanych odsetek nali-czonych od ww. wierzytelności w kwocie 72.629,47 zł, za okres od dnia 30 marca 2011 r. do dnia 15 lutego 2017 r., wynosiła 46.976,34 zł.

W dniu 16 maja 2012 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. pomiędzy W. K. a M. S.-K. doszło do zawarcia umowy darowizny zarejestrowanej w rep. A pod numerem […], przenoszącej na tę pozwaną własność położonej w Bydgoszczy przy ul. […] nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

Pismem z dnia 15 lipca 2013 r. powodowie – wierzyciele I. i T. M. – złożyli wniosek o wszczęcie egzekucji powyższych należności.

W toku prowadzonej egzekucji dłużnik W. K. dokonał zapłaty łącznie kwoty 20.794,10 zł na rzecz wierzycieli.

W dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. między W. K. a pozwanym S. K. doszło do zawarcia umowy da-rowizny zarejestrowanej w rep. A nr […], na mocy której W. K. darował pozwanemu S. K. wynoszący ½ udział we własności położonej w M.,

Prawo cywilne

97

gmina B. B. przy ul. […], nieruchomości (działka nr […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dziale trzecim księgi wieczystej widniała informacja o wszczęciu egzekucji z udziału W. K., w sprawie […] prowadzonej przez Komorni-ka Sądowego przy Sądzie Rejonowym w B. H. C.-G.

W dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. pomiędzy W. K. a S. K. doszło do zawarcia umowy zarejestrowanej w rep. A nr […], na mocy której W. K. darował pozwanemu S. K. udział wynoszący ½ we własności nieruchomości położonej w M., gmina B. B. (działki nr […] oraz […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy pro-wadzi księgę wieczystą […].

W dziale trzecim księgi wieczystej wpisana była m.in. informacja o wszczęciu egzekucji z udziału W. K., w sprawie […], prowadzonej przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w B. H. C.-G.

W dniu 29 lipca 2016 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. S. K. dokonał czynności prawnej, na mocy której przeniósł na spółkę P. […] z siedzibą w B., w formie aportu, wynoszący ½ udział we własności położonej w M., gmina B. B., nieruchomości (działki nr […] oraz […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. pomiędzy W. K. a S. K. zawarta została umowa darowizny zare-jestrowana w rep. A nr […], przenosząca na tego pozwanego własność położonej w M., gmina B. B., nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 28 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. zawarta została umowa darowizny zarejestrowana w rep. A nr […], pomiędzy W. K. a S. K., przenosząca na tego pozwanego włas-ność położonej w M., gmina B. B., nieruchomości, dla której Sąd Rejo-nowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 9 stycznia 2015 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. dokonana została czynność prawna, zarejestrowana w rep. A nr […], oznaczona jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników sp. z o.o. O. […] z siedzibą w B. B., na mocy której S. K. przeniósł na


98

tę spółkę w formie aportu własność położonej w M., gmina B. B., nie-ruchomości, dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. dokonana została czynność prawna, zarejestrowana w rep. A nr […], oznaczona jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólni-ków spółki pod firmą P. […], obecnie O. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. B., na mocy której W. K. przeniósł na spółkę w formie aportu własność położonej w B. przy ul. […] nieruchomości (działka nr […]), dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. dokonana została czynność prawna, zarejestrowana w rep. A nr […], oznaczona jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspólni-ków sp. z o.o. O. […] (poprzednio P.) z siedzibą w B. B., na mocy któ-rej W. K. przeniósł na spółkę w formie aportu udział wynoszący ½ część udziału w prawie własności położonej w M. nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

W dniu 1 marca 2016 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w Bydgoszczy pomiędzy W. K. a sp. z o.o. P. […] z siedzibą w B. za-warta została umowa sprzedaży zarejestrowana w rep. A nr […], na mocy której W. K. sprzedał spółce wynoszący ½ część udziału udział we włas-ności położonej w M., gmina B. B., nieruchomości, dla której Sąd Rejo-nowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […], za cenę 153.000 zł.

W dniu 26 listopada 2013 r. w kancelarii notarialnej notariusza A. B. w B. została dokonana czynność prawna, zarejestrowana w rep. A nr […], oznaczona jako protokół nadzwyczajnego zgromadzenia wspól-ników sp. z o.o. O. […] z siedzibą w B. B., na mocy której W. K. prze-niósł na spółkę w formie aportu wynoszący ½ części udział we własności nieruchomości położonej w M., gmina B. B., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

Prezesem zarządu spółek O. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. B. oraz P. […] sp. z o.o. z siedzibą w B. jest W. K., dłużnik powodów. W. K. jest także wspólnikiem w spółce P. […].

Prawo cywilne

99

S. K. jest prokurentem spółki O. […] sp. z o.o., w której posiada także 806 sztuk udziałów o wartości 80.600 zł.

Dłużnik W. K. pobiera wynagrodzenie minimalne w spółce O. […] sp. z o.o., natomiast w spółce P. […] sp. z o.o. nie pobiera wynagrodze-nia. W. K. nie otrzymał także żadnej dywidendy w przedmiotowych spół-kach.

Pismem z dnia 19 sierpnia 2016 r. w sprawie egzekucyjnej […], prowadzonej z wniosku wierzycieli-powodów przeciwko W. K., na pod-stawie tytułów wykonawczych w sprawach […] oraz […], komornik są-dowy H. C.-G. zawiadomiła powodów o bezskuteczności prowadzonej egzekucji. Komornik wskazała, iż dłużnik w ewidencji właścicieli pojaz-dów nie figuruje, wynagrodzenie dłużnika w spółce O. […] nie przekra-cza kwoty wolnej od potrąceń, rachunek bankowy został zamknięty, a in-ne wierzytelności mu nie przysługują.

Łączna wartość nieruchomości będących przedmiotem wyżej wymie-nionych umów, położonych w M., gmina B. B., oraz w B., stanowi kwo-tę ok. 5.000.000 zł.

Łączna wartość ww. nieruchomości zdecydowanie przewyższa kwo-ty obciążających je hipotek oraz pozostających do spłaty kredytów.

Ten stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o okoliczności, które nie by-ły sporne między stronami, dokumenty przedstawione przez strony, a tak-że na podstawie zeznań świadków, strony pozwanej i strony powodowej.

Sąd uznał za wiarygodne dowody z dokumentów zebranych w spra-wie, albowiem zostały sporządzone we właściwej formie, przewidzianej dla tego typu dokumentów. Strony w żaden sposób nie kwestionowały ich wiarygodności i prawdziwości. Autentyczność zgromadzonych doku-mentów nie budziła również wątpliwości Sądu.

Okolicznością bezsporną między stronami była wartość wszyst-kich nieruchomości będących przedmiotem czynności prawnych, któ-rych uznania za bezskuteczne wobec wierzycieli domagali się w niniej-szej sprawie powodowie.

Jako wiarygodne, jasne i spójne jawiły się zeznania świadka H. C.-G., która jako komornik sądowy prowadziła egzekucję wierzytelności będą-


100

cej przedmiotem niniejszego postępowania. Przede wszystkim, co istot-ne, z zeznań świadka wynikało, iż egzekucja wierzytelności przysługu-jących powodom względem dłużnika W. K. okazywała się nieskuteczna wobec braku majątku dłużnika.

Zeznania pozwanej M. S.-K. uzupełniały zgromadzony w sprawie materiał dowodowy. Pozwana jest żoną dłużnika W. K., z którym łączą ją normalne, dobre relacje małżeńskie, tym samym niewątpliwie jest osobą bliską dłużnikowi. Wprawdzie pozwana wskazywała, iż sprawami mająt-kowymi zajmuje się jej mąż, jednakże przyjmując darowizny nierucho-mości, miała świadomość, że jest ona obciążona.

Sąd przyznał walor wiarygodności zeznaniom pozwanego S. K. w zakresie, w jakim uzupełniały zgromadzony w sprawie materiał dowo-dowy. Pozwany nie kwestionował istnienia zadłużenia względem powo-dów, o którym posiadał wiedzę już w momencie, gdy otrzymywał daro-wizny nieruchomości. Ponadto pozwany przyznał, iż wspólnie z W. K. zamierza zbyć nieruchomości objęte przedmiotowym postępowaniem, wówczas gdy będzie to możliwe.

Co do zasady jako wiarygodne Sąd uznał zeznania złożone w cha-rakterze strony pozwanej przez prezesa zarządu pozwanych spółek W. K., który nie kwestionował istnienia wierzytelności powodów oraz warto-ści nieruchomości będących przedmiotem skarżonych czynności praw-nych. W. K. opisywał proces wyzbywania się własności nieruchomości, który w jego ocenie związany był z planowanymi inwestycjami. Pozwa-ny uzasadniał, iż wyzbywał się nieruchomości, aby móc budować kolejne osiedla, przy czym nie zwracał długu powodom, bowiem pilniejsze były spłaty na rzecz banku i spłaty zadłużeń zabezpieczonych hipoteką. Po-zwany wskazywał, iż z uzyskanych ze zbycia jednej nieruchomości pie-niędzy spłacał zadłużenie zabezpieczone hipoteką na nieruchomości, któ-rą następnie także sprzedawał, zatem regulowanie tych należności było opłacalne dla dłużnika, bowiem w innym wypadku nie mógłby sprzedać takiej nieruchomości. Sąd zważył, iż pozwany w złożonych zeznaniach przytaczał argumenty świadczące – w jego ocenie – o regulowaniu waż-niejszych ekonomicznie wierzytelności zamiast wierzytelności powodów

Prawo cywilne

101

oraz świadczące – w ocenie pozwanego – o braku pokrzywdzenia wie-rzycieli. Jednakże ostateczna ocena, czy w okolicznościach faktycznych sprawy mamy do czynienia z pokrzywdzeniem wierzycieli, należała do Są-du i stanowiła istotę sporu w tej sprawie.

Sąd Okręgowy argumentował, że skarga pauliańska jest środkiem ochrony wierzyciela. Stanowi formę zabezpieczenia w przypadku nielojal-nego zachowania dłużnika. Zapewnia skuteczne zaspokojenie z przedmio-tów majątkowych, które wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzyw-dzeniem wierzyciela wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły (wyrok SN z dnia 7 marca 2013 r., IV CSK 452/12, LEX nr 1314438). Istotą skargi pauliańskiej jest pozbawienie, wobec występującego z rosz-czeniem wierzyciela, skuteczności określonej czynności prawnej. Odjęcie skuteczności wyraża się w możności dochodzenia przez wierzyciela za-spokojenia z oznaczonych przedmiotów majątkowych, mimo że przedmio-ty te do dłużnika nie należą, oraz znoszenia egzekucji z tych przedmiotów przez osobę mającą aktualnie do nich prawo. Zatem legitymowanym bier-nie w sprawie ze skargi pauliańskiej nie jest dłużnik, lecz osoba trzecia, z którą dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzy-ciela (art. 527 § 1 k.c.), albo osoba, na rzecz której osoba trzecia rozpo-rządziła korzyścią majątkową uzyskaną od dłużnika (art. 531 § 2 k.c.).

Podstawowym warunkiem skuteczności zaskarżenia czynności praw-nej dłużnika jest to, aby czynność ta była ważnie zawarta między dłużni-kiem a osobą trzecią, gdyż w przypadku braku takiej ważności czynność ta będzie mogła być zakwestionowana, czy to z powodu wad oświadcze-nia woli, czy to z powodu jej niezgodności z prawem, czy też zmierzania do obejścia prawa bądź sprzeczności z zasadami współżycia społeczne-go. W sprawie niniejszej ważność umów darowizn oraz aportów udziałów w prawie własności nieruchomości dokonanych w formie aktu notarialne-go nie budziła wątpliwości i nie była przez żadną ze stron kwestionowa-na. A zatem ten podstawowy warunek skuteczności zaskarżenia czynno-ści prawnej został spełniony.

Również wykazana została wierzytelność przysługująca powodom względem dłużnika – W. K.


102

Ze zgromadzonego materiału dowodowego w postaci wyroku Są-du Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2012 r. oraz wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy wynika jednoznacznie, iż powodom przysługu-je wierzytelność względem W. K., na którą składa się kwota 72.629,47 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 30 marca 2011 r. do dnia zapła-ty zasądzona wyrokiem Sądu Rejonowego oraz kosztami procesu za obie instancje w kwocie łącznie 7.325 zł, a także kosztami uzyskania klauzu-li wykonalności oraz kosztami zastępstwa adwokackiego w postępowaniu egzekucyjnym. Udowodniony został zatem interes wierzyciela wymagają-cy ochrony w drodze skargi pauliańskiej.

Kolejną przesłanką warunkującą uwzględnienie skargi pauliańskiej jest to, aby zaskarżona czynność prawna pomiędzy dłużnikiem i oso-bą trzecią była dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, co wyjaśnia art. 527 § 2 k.c. Według tego przepisu czynność prawna jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Z przepisu tego wynika, że musi istnieć związek przyczynowy pomiędzy niewypłacalnością dłużnika a dokonaną przez niego czynnością prawną z osobą trzecią.

Przez pojęcie „niewypłacalności dłużnika” należy rozumieć aktual-ny, tj. istniejący w chwili orzekania brak możliwości wywiązania się z cią-żących na dłużniku zobowiązań finansowych. Niewypłacalność oznacza zatem taki stan w majątku dłużnika, kiedy egzekucja nie może przynieść zaspokojenia roszczenia wierzyciela bądź gdy zaspokojenie można uzy-skać dodatkowym, znacznym nakładem kosztów, czasu i ryzyka (wyrok SN z dnia 28 listopada 2001 r., IV CKN 525/00). Dla spełnienia tej prze-stanki konieczna jest, a jednocześnie również wystarczająca, świadomość dłużnika, że czynność prawna przez niego dokonana może spowodować niemożność zaspokojenia się wierzyciela w całości.

Podkreślić należy, iż pokrzywdzenie wierzyciela powstaje na sku-tek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje także utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela (por. wyroki SN: z dnia 28 listopada 2001 r., IV CKN 525/00; z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK 367/03).

Prawo cywilne

103

Brak pokrzywdzenia wierzyciela zachodzi tylko wtedy, gdy nieza-leżnie od tego, czy dłużnik dokonałby czynności, czy też nie, wierzyciel i tak nie mógłby uzyskać zaspokojenia swojej wierzytelności. Ustalony w sprawie stan faktyczny przeczy istnieniu okoliczności wyłączającej po-krzywdzenie wierzyciela, bowiem bezsporna między stronami była wartość wszystkich spornych nieruchomości określona przez stronę pozwaną na kwotę ok. 5.000.000 zł. Z kolei hipoteki zabezpieczające na tych nierucho-mościach inne wierzytelności wynosiły kolejno: 359.490 zł (Kw nr […]), 849.232,74 zł (Kw nr […], Kw nr […] oraz Kw nr […]), 125.000 zł (Kw nr […]), 420.000 zł (Kw nr […] oraz Kw nr […]).

Przede wszystkim przeprowadzone w tej sprawie postępowanie do-wodowe wykazało, iż dłużnik W. K. nie zapłacił swego zobowiązania wobec powodów, a prowadzone przeciwko niemu postępowanie egzeku-cyjne, zmierzające do wyegzekwowania należności przysługujących powo-dom, okazało się bezskuteczne z uwagi na nieposiadanie przez niego żad-nego majątku. W rozpoznawanej sprawie na skutek wyzbycia się przez dłużnika nieruchomości wartych ok. 5.000.000 zł uszczuplił on swój ma-jątek, stając się przez to niewypłacalny w stosunku do powodów.

Komornik sądowy H. C.-G. pismem z dnia 19 sierpnia 2016 r. za-wiadomiła powodów o bezskuteczności egzekucji prowadzonej przeciwko W. K. na podstawie tytułów wykonawczych uzyskanych w sprawach […] oraz […]. Ponadto, jak wynikało z ustalonego w sprawie stanu faktycz-nego, dłużnik W. K. pobiera wynagrodzenie minimalne w spółce O. […] sp. z o.o., natomiast w spółce P. […] sp. z o.o. nie pobiera wynagrodze-nia, a zatem nie posiada żadnego majątku, z którego powodowie mogliby uzyskać zaspokojenie przysługującej im wierzytelności.

Wskazać należy, iż pokrzywdzenie wierzyciela nie musi być zamia-rem dłużnika, albowiem dla przyjęcia tej przesłanki wystarczy, aby dłużnik pokrzywdzenie to przewidywał w granicach ewentualności. Świadomość co najmniej potencjalnego pokrzywdzenia musi zatem istnieć w chwili dokonywania czynności prawnej.

Ustawodawca ustanowił w art. 529 k.c. domniemanie prawne, sta-nowiące ułatwienie dowodowe dla wierzycieli (powodów), w postaci do-


104

mniemania działania dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Przepis ten stanowi, że w sytuacji, gdy w chwili dokonywania zaskarżonej czynno-ści dłużnik był niewypłacalny, czyli nie spłacał znanych mu długów, do-mniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wsku-tek dokonania określonej czynności. Powyższe domniemanie jest wzru-szalne, jednakże ciężarem dowodu została tu obarczona strona pozwana, która winna ponad wszelką wątpliwość wykazać, iż dłużnik nie działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Obowiązkowi temu stro-na pozwana w niniejszym procesie nie podołała, bowiem – jak wynikało ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w tym zwłaszcza z zeznań świadka H. C.-G. oraz akt prowadzonego postępowania egze-kucyjnego […] – przeciwko dłużnikowi od przeszło trzech lat toczy się postępowanie egzekucyjne, które jest bezskuteczne wskutek dokonanych przez dłużnika W. K. czynności prawnych. Powyższe dowodzi niewy-płacalności dłużnika w stosunku do powodów. Mimo zapewnień dłużni-ka, iż spłaca on inne wierzytelności, powodowie nie zdołali jednak uzy-skać zaspokojenia swojej wierzytelności w toku egzekucji, jak również komornik nie zdołał przez ten czas przeprowadzić skutecznej egzekucji.

W sprawie mają zastosowanie także domniemania wynikające z tre-ści art. 527 § 3 i 4 k.c., których pozwani skutecznie nie obalili. Transak-cje, których ubezskutecznienia domagali się powodowie, zostały zawar-te przez dłużnika z żoną, synem oraz spółkami, w których dłużnik pełnił obowiązki prezesa zarządu, a także posiadał udziały, jak również posia-dał w spółce udziały jego syn, pozwany S. K. Takie postępowania prze-mawia za tym, iż pozwani mieli pełną świadomość tego, iż dłużnik działa z pokrzywdzeniem wierzyciela. Wszystkie okoliczności sprawy przema-wiają za taką oceną. Skoro dłużnik był jednocześnie prezesem zarządu spółki O. […] oraz P. […], to nie ma możliwości, aby jako prezes zarzą-du spółek nie wiedział o pokrzywdzeniu powodów.

Z kolei, wobec pozwanej M. S.-K. – jako żony dłużnika – funk-cjonuje domniemanie, iż zdawała sobie sprawę z jego sytuacji mająt-kowej. Podobnie – wobec pozwanego syna dłużnika – S. K., wspólnie

Prawo cywilne

105

z dłużnikiem prowadzącego interesy oraz pełniącego obowiązki prokuren-ta w spółce O. […] sp. z o.o. oraz posiadającego w niej udziały. Powyż-sze wynikało także wprost z zeznań pozwanego S. K.

Niezależnie od powyższego wprowadzone na mocy art. 527 § 3 k.c. domniemanie prawne wynikające z łączącego osobę trzecią z dłużnikiem stosunku bliskości stanowi nakaz przyjęcia, bez konieczności dowodzenia tego przez wierzyciela, że osoba trzecia pozostająca w bliskim stosun-ku z dłużnikiem wiedziała o istnieniu długu oraz konsekwencjach do-konywanej czynności dla możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela (art. 527 § 2 k.c.). Rzeczą wierzyciela jest tylko wykazanie, że osobę trze-cią łączył z dłużnikiem stosunek bliskości w chwili dokonania czynno-ści prawnej krzywdzącej wierzycieli. W razie wykazania tej okoliczności wierzyciel nie ma obowiązku udowadniania, że osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o świadomo-ści dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli. Osoba trzecia z kolei może oba-lić domniemanie, wykazując, że pomimo stosunku bliskości z dłużnikiem nie wiedziała o świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się o tym dowiedzieć (zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 20 grudnia 2013 r., I ACa 1107/13, Legalis nr 1048931).

Uwzględniając powyższe uwagi, Sąd Okręgowy stwierdził, iż po-zwani w żaden sposób tego domniemania nie obalili. Pozwani nie wykaza-li, aby pomimo stosunku bliskości z dłużnikiem nie widzieli, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Pozwaną M. S.-K. łą-czą z mężem dobre relacje małżeńskie, zatem przyjmując darowiznę, zda-wała sobie sprawę z możliwości pokrzywdzenia wierzycieli. Bez wątpie-nia też przy wykazaniu minimum staranności mogła taką wiedzę uzyskać. Podobnie rzecz ma się w przypadku pozwanego S. K., który nie dość, że jest synem dłużnika, to również łączą go z dłużnikiem stosunki gospodar-cze. Zgodnie z zasadami doświadczenia życiowego oraz logiki byli oni świadomi, jaka jest sytuacja majątkowa dłużnika. Z kolei w przypad-ku pozwanych spółek także nie zostało obalone domniemanie posiada-nia wiedzy o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wie-


106

rzycieli. Niewątpliwie kontakty gospodarcze pomiędzy spółką z o.o. a jej prezesem zarządu są częste, stałe, zatem uzasadniona jest teza o stosunku bliskości pomiędzy W. K. oraz zarządzanymi przez niego spółkami z o.o. O. […] oraz P. […].

W powyższej sytuacji również znajduje zastosowanie domniemanie o posiadaniu wiedzy, iż dłużnik, czyli prezes zarządu spółki, do której wniesione zostały aportem nieruchomości, działa ze świadomością po-krzywdzenia wierzycieli.

Z okoliczności przedmiotowej sprawy wynika bez wątpienia, iż dłużnik W. K. chciał uchronić swój majątek przed egzekucją, wobec te-go przeniósł go na żonę, syna oraz „rodzinne” spółki, dzięki czemu uda-remnił skuteczne przeprowadzenie egzekucji.

Mając wszystkie wskazane i opisane wyżej okoliczności na uwadze, Sąd uznał, iż wystąpiły w niniejszej sprawie przesłanki skuteczności rosz-czenia z art. 527 § 1 k.c. Pozwani mieli świadomość o działaniu dłużni-ka z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Ponadto, w sytuacji gdy wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel jest zwolniony od obowiązku wyka-zania, że osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staran-ności mogła się dowiedzieć o tym, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2008, s. 34). Jednocześnie osoba trzecia nie może się bronić poprzez wykazanie, że nie wiedziała lub nie mogła wie-dzieć o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przy tym każda darowizna jest na pewno przypadkiem czynności, do któ-rych odnosi się art. 528 k.c. (M. Pyziak-Szafnicka, [w:] Prawo zobowią-zań – część ogólna, System Prawa Prywatnego, t. 6, s. 1270).

Pozwani uzyskali korzyść majątkową w rozumieniu art. 527 k.c., poprzez nabycie własności spornych nieruchomości. Wprawdzie jedna z umów dotyczyła sprzedaży nieruchomości na rzecz spółki za kwotę 153.000 zł, jednakże osoba trzecia uzyskuje „korzyść majątkową” w ro-zumieniu art. 527 k.c. także wtedy, gdy płaci za rzecz nabytą od dłużni-

Prawo cywilne

107

ka cenę. W art. 527 k.c. chodzi o korzyść, którą jest nabycie przez oso-bę trzecią prawa majątkowego, przedstawiającego pewną wartość, przy czym drugorzędne znaczenie ma cena nabycia.

Ponadto, jak wynikało z zeznań W. K., dłużnik działał ze świado-mością pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż przenoszenie własności nierucho-mości na osoby bliskie miało służyć zabezpieczeniu ich przyszłości, inte-resów majątkowych oraz działalności gospodarczej dłużnika. Tym samym, dokonując czynności celem zabezpieczenia osób bliskich, a także włas-nych interesów gospodarczych, dłużnik pozbawiał wierzyciela możliwo-ści zaspokojenia wierzytelności. Powyższe skutkowało też tym, iż dłużnik w sposób świadomy nie regulował należności na rzecz powodów, lecz do-konywał innych płatności, na rzecz innych podmiotów, z wyłączeniem wie-rzyciela, którego wierzytelność uważał za mniej ważną bądź nieopłacalną.

Nie jest rolą dłużnika arbitralne dokonywanie wyboru wierzytelno-ści istotniejszej bądź korzystniejszej ekonomicznie dla dłużnika. Ponadto nie zasługuje na uznanie twierdzenie wierzyciela, iż wybrany sposób regu-lowania wierzytelności służył zachowaniu ciągłości działalności gospo-darczej, bowiem prawem wierzyciela jest domagać się spełnienia przysłu-gującego mu świadczenia, bez względu na stanowisko dłużnika oraz jego interes gospodarczy.

W istocie argumentacja strony pozwanej, reprezentowanej de facto przez dłużnika W. K., sprowadzała się do stanowiska, wyrażonego na roz-prawie w dniu 15 lutego 2017 r., że przeniesienie własności nieruchomo-ści skarżonymi umowami nie miało na celu pokrzywdzenia powodów, lecz spłatę innych, w ocenie dłużnika ważniejszych ekonomicznie wierzy-telności, z pominięciem powodów, a także służyło przesuwaniu przedmio-tów majątkowych celem zachowania ciągłości gospodarczej. Wprawdzie strona pozwana zaprzeczyła, aby darowizny nieruchomości służyły unik-nięciu spłaty długu wobec powodów, jednakże w ostateczności do takie-go skutku w praktyce działanie dłużnika w ostateczności doprowadziło.

Sąd Najwyższy, podzielając wcześniejsze stanowisko w tej kwestii wyrażone w wyroku z dnia 12 grudnia 2001 r. (III CKN 496/00), pod-kreślił, że art. 527 k.c. ma również zastosowanie do czynności praw-


108

nej dokonanej przez dłużnika z jednym tylko z wierzycieli, jeżeli jest to czynność naruszająca wynikającą z ustawy lub umowy kolejność zaspo-kajania wierzycieli.

Innymi słowy, również ma zastosowanie, jeżeli dłużnik dowolnie dokonał uprzywilejowania niektórych spośród jego wierzycieli kosztem pozostałych. W niektórych sytuacjach należy uznać, że spełnienie świad-czenia i zaspokojenie tylko jednego z wierzycieli odpowiada przesłan-kom z art. 527 k.c. Ma to miejsce m.in. wtedy, gdy dłużnik, zamiast speł-nienia świadczenia w sposób odpowiadający treści zobowiązania, spełnia inne świadczenie, w szczególności gdy przenosi na wierzyciela własność rzeczy lub prawa zamiast zapłaty sumy pieniężnej. W takim wypadku bo-wiem pozbawia pozostałych wierzycieli możliwości zaspokojenia się ze składnika majątkowego, który byłby dla nich dostępny, gdyby nie takie zaspokojenie jednego z wierzycieli, co stanowi niewątpliwie jego uprzy-wilejowanie kosztem pozostałych (zob. wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2012 r., III CSK 214/11, Biuletyn SN 2012, nr 7, Legalis nr 496968).

Uwzględniając powyższe uwagi, stanowisko pozwanych nie może być zaaprobowane w okolicznościach tej sprawy. Wprawdzie dłużnik, co do zasady, ma prawo wyboru wierzyciela, którego chce zaspokoić, to jed-nak sytuacja w przedmiotowej sprawie jest inna, bowiem dłużnik nie za-spokoił bezpośrednio pozostałych wierzycieli, lecz dokonywał przesunięć majątkowych na rzecz pozwanych, które z kolei uzasadniał koniecznością spłaty innych wierzycieli, zabezpieczonych hipoteką na spornych nieru-chomościach. Stanowisko strony pozwanej wskazuje, iż dłużnik dokonał wyboru wierzyciela w sposób arbitralny, prowadzący do uprzywilejowania go kosztem pozostałych, a jednocześnie dokonany w okolicznościach, któ-re wskazują na ewidentne działanie celem uniknięcia zaspokojenia wie-rzytelności strony powodowej. W ocenie Sądu, w przedmiotowej sprawie głównym motywem działania dłużnika nie była chęć zaspokojenia wierzy-cieli hipotecznych przed powodami, lecz arbitralny wybór, które spełnie-nie świadczenia będzie opłacalne dla dłużnika. W konsekwencji wszel-kie działania podejmowane przez dłużnika zmierzały do uniemożliwienia powodom przeprowadzenia skutecznej egzekucji.

Prawo cywilne

109

Odnosząc się do zarzutu pozwanych, iż wierzytelność powodów w istocie jest niewielka w porównaniu do wartości nieruchomości, któ-rych dotyczyły skarżone czynności prawne, stwierdził, iż nieruchomości są obciążone hipotekami na rzecz banków, natomiast ewentualna egze-kucja ze spornych nieruchomości toczyć się będzie w oparciu o prze-pisy kodeksu postępowania cywilnego, który reguluje uprawnienia po-szczególnych stron w jej toku. Tym samym, pozwani nie będą korzystać z pierwszeństwa przed wierzycielami hipotecznymi, stąd trudno oczeki-wać, aby wybierali jedną nieruchomość, skoro może nie wystarczyć do zaspokojenia wierzytelności w wystarczającym stopniu. Celem powodów jest zaspokojenie przysługującej im wierzytelności i mają prawo uczynić to w dozwolony przez prawo sposób.

W oparciu o przepis art. 531 § 2 k.c. należało także uwzględnić żąda-nie uznania za bezskuteczne czynności prawnych dokonanych przez S. K., a polegających na wniesieniu aportem do pozwanej spółki P. […] wy-noszącego ½ część udziału we własności nieruchomości położonej w M., dla której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […] oraz do spółki O. […] własności nieruchomości położonej w M., dla któ-rej Sąd Rejonowy w Bydgoszczy prowadzi księgę wieczystą […].

Zgodnie z treścią art. 531 § 2 k.c. w wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośred-nio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynno-ści dłużnika za bezskuteczną albo jego rozporządzenie było nieodpłat-ne. W tej sytuacji także znajdują zastosowanie wszelkie domniemania, bowiem pomiędzy spółkami jako osobami trzecimi a dłużnikiem istnieje stosunek bliskości, który uzasadnia zastosowanie domniemania przewi-dzianego w art. 527 § 3 k.c. Z punktu widzenia potrzeby ochrony wie-rzyciela nie ma znaczenia kilkakrotny i wielopodmiotowy transfer korzy-ści majątkowej, jeżeli korzyść ta wyszła z majątku dłużnika lub do niego nie weszła, w okolicznościach usprawiedliwiających roszczenie pauliań-skie wierzyciela art. 527 k.c. Niewątpliwie wszelkie przesłanki uzasadnia-jące skargę pauliańską w tej sytuacji zostały spełnione, bowiem czynno-


110

ści te zostały dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli, natomiast osoba trzecia, będąca w bliskim stosunku z osobą dłużnika, miała świadomość o czynności dokonywanej z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Reasumując, w wyniku zawarcia i wykonania skarżonych umów prze-noszących własność nieruchomości, dla których Sąd Rejonowy w Byd-goszczy prowadzi księgi wieczyste […] – […], niewątpliwie doszło do znacznego zmniejszenia majątku dłużnika W. K., skutkującego znacz-nym zwiększeniem jego niewypłacalności, co nie miałoby miejsca, gdy-by dłużnik nie wyzbył się prawa własności tych nieruchomości.

Mając powyższe na uwadze, Sąd orzekł jak w sentencji – na pod-stawie art. 527 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c. strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowe-go dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Z racji tego, iż pozwani przegrali niniejszą sprawę, Sąd na podstawie tego przepisu i § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie zasądził od pozwanych na rzecz powodów zwrot kosztów postępowania, zgodnie z przedłożo-nym zestawieniem kosztów procesu (pkt 13 wyroku). Na powyższą su-mę składały się następujące kwoty: 4.182 zł – opłata od pozwu, 7.200 zł – wynagrodzenie każdego z pełnomocników powodów oraz 17 zł – opła-ta skarbowa od pełnomocnictwa, 660 zł – opłaty sądowe od wniosków o wpis zabezpieczenia.

W apelacji od tego wyroku pozwani, zaskarżając wyrok w całości, zarzucili:I. naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie:– art. 527 § 2 i 4 k.c. poprzez błędną wykładnię polegającą na przyję-ciu, iż pozwani nie obalili domniemania wynikającego z tego przepisu, a mianowicie, iż wskutek zaskarżonych czynności nastąpiło pokrzywdze-nie wierzycieli, gdyby zaś sąd odwoławczy uznał, że doszło do pokrzyw-dzenia wierzycieli, to błędnie uznano, że zachodzi związek przyczynowy między dokonanymi zaskarżonymi czynnościami dłużnika a pokrzywdze-niem wierzycieli oraz że pozwani działali ze świadomości pokrzywdze-nia wierzycieli;

Prawo cywilne

111

II. zarzut naruszenia przepisów postępowania w postaci:– art. 232 k.p.c. oraz art. 6 k.c. poprzez przyjęcie przez Sąd I instan-cji, że powodowie udowodnili wszystkie okoliczności faktyczne stano-wiące podstawę ich żądania, takie jak działania dłużnika z pokrzywdze-niem wierzycieli;– art. 328 § 2 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i niewskazanie w uza-sadnieniu wyroku podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie ustalenia faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygod-ności i mocy dowodowej, i w konsekwencji uniemożliwienie weryfikacji stanowiska sądu i poddania wyroku ocenie instancyjnej;– art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną ocenę dowodów prowadzącą do przyjęcia błędnych wniosków, jakoby spełnione zostały przesłanki art. 527 k.c.;III. zarzut naruszenia przepisów postępowania mający wpływ na wynik sprawy, tj. prze kroczenie granic swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 234 k.p.c.) poprzez błędne przyjęcie, że zebrany w sprawie materiał dowodowy nie dał podstaw do uznania, że pozwa-ny obalił domniemanie wynikające z art. 527 § 2 i 4 k.c.; zaniechanie wszechstronnego rozważenia całości materiału dowodowego, polegające na częściowym jego nierozpoznaniu (zeznań świadka, zeznań pozwane-go), jednostronne uznanie dowodów strony powodowej oraz przyjęcie, iż:– wskutek czynności prawnej pozwana M. S.-K. uzyskała korzyść mająt-kową, podczas gdy w zamian za kwestionowaną czynność prawną dłuż-nik otrzymał ekwiwalent w postaci innych nieruchomości;– pozwani mieli świadomość działania dłużnika ze świadomością po-krzywdzenia wierzycieli podczas gdy roszczenie wierzycieli przez cały czas było zabezpieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomości położo-nej w B. przy ul. […] i z tego prawa wierzycieli nie skorzystali, o czym świadczy brak choćby wpłaty zaliczki do komornika na opis i oszaco-wanie nieruchomości.

Skarżący domagali się zmiany wyroku i oddalenia powództwa oraz orzeczenia o kosztach postępowania.


112

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja okazała się częściowo uzasadniona. Za wyjątkiem poczy-nionych poniżej ustaleń odmiennych Sąd Apelacyjny podziela ustalenia zaskarżonego wyroku, gdyż co do zasady mają one oparcie w nienaru-szającej art. 233 k.p.c. ocenie zebranych dowodów. Nie mają bowiem racji skarżący, twierdząc, że brak w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wyjaśnienia, dlaczego takie, a nie inne ustalenia Sąd Okręgowy poczy-nił. Wręcz przeciwnie, oceniając zebrane dowody, niewadliwie argumen-tował, że nie były kwestionowane, szczególnie związane ze złożonymi dokumentami, a poza tym istotne dla rozstrzygnięcia okoliczności nie by-ły między stronami sporne. Dotyczy to istnienia stosunku bliskości po-między stronami fraudacyjnych czynności i stosunku owej bliskości oraz służbowej zależności, gdy chodzi o pozwane spółki będące ich stronami.

Co do zasady Sąd Apelacyjny podziela również rozważania i argu-mentację prawną zaskarżonego wyroku w zakresie dotyczącym tej czę-ści roszczeń, które okazały się ostatecznie skuteczne. Mają one bowiem, poza okolicznościami inaczej ocenionymi przez Sąd Apelacyjny, o czym poniżej, oparcie w przepisach regulujących instytucję actio pauliana .

W pierwszej kolejności wypada się odnieść do przyjętej w pozwie i powtórzonej bezkrytycznie w zaskarżonym wyroku konstrukcji zgło-szenia roszczeń, polegającej na powielaniu żądań dotyczących tego sa-mego przedmiotu przy zastosowaniu regulacji z art. 531 § 2 k.c. Rze-czywiście, w okolicznościach tej sprawy doszło do wyzbycia się przez stronę czynności dokonanej z dłużnikiem W. K. własności rzeczy będą-cej jej przedmiotem. W takiej sytuacji, oczywiście przy spełnieniu prze-słanek skuteczności powództwa przewidzianych w art. 527 i 531 § 2 k.c., wierzyciel może skierować żądanie przyznania mu ochrony bezpośred-nio przeciwko nabywcy rzeczy od strony krzywdzącej czynności doko-nanej z dłużnikiem.

W takim jednak wypadku ubezskutecznieniu, o ile są spełnione wa-runki skuteczności powództwa opartego na regulacji przyjętej w art. 531 § 2 k.c., podlega nie czynność pierwotna dokonana z dłużnikiem, tylko

Prawo cywilne

113

czynność wtórna dokonana z nabywcą rzeczy od dłużnika. Przesłanko-wo dla skuteczności drugiej z czynności sąd bada istnienie przesłanek skuteczności czynności pierwotnej. Nie ma jednak interesu prawnego w ustaleniu bezskuteczności czynności pierwotnej wierzyciel domaga-jący się ubezskutecznienia względem niego czynności dokonanej przez nabywcę rzeczy od dłużnika z osobą trzecią (art. 531 § 2 k.c.). Dlate-go odrębnie zgłoszone żądanie uznania za bezskuteczną czynności do-konanej przez dłużnika z nabywcą od niego rzeczy z pokrzywdzeniem wierzyciela, gdy jednocześnie wierzyciel domaga się ubezskutecznienia w stosunku do niego dalszej czynności nabywcy z osobą trzecią, pod-lega oddaleniu. Interes wierzyciela jest bowiem zaspokojony, przy speł-nieniu warunków z art. 531 § 2 k.c., gdy ubezskutecznieniu ulegnie dru-ga z kwestionowanych czynności. Chodzi bowiem o to, aby mógł on skutecznie skierować do tej rzeczy egzekucję i uzyskać z niej zaspo-kojenie swoich roszczeń względem dłużnika dokonującego krzywdzą-cej czynności.

Z taką sytuacją mamy do czynienia przede wszystkim, gdy chodzi o nieruchomość opisaną w pkt 6 i 7 wyroku. Sąd Okręgowy uznał bo-wiem w pkt 6 za bezskuteczną względem powodów umowę darowizny zawartą pomiędzy W. K. i jego synem S. w dniu 28 listopada 2013 r., zasadnie przyjmując, że są spełnione przesłanki warunkujące uwzględ-nienie powództwa z tym tylko, że z uwagi na zbycie nieruchomości sta-nowiącej przedmiot tej umowy przez S. K. na rzecz sp. z o.o. O. […] w B. B. powodowie domagali się ubezskutecznienia w stosunku do nich również tej drugiej czynności (pkt 7 wyroku – umowa wniesienia apor-tu z dnia 9 stycznia 2015 r.). Pozytywna ocena istnienia przesłanek po-zwalających ubezskutecznić pierwszą z umów i dodatkowe spełnienie się warunków bezskuteczności umowy zawartej przez S. K. ze wspomnia-ną spółką (art. 531 § 2 k.c.) czyniło skutecznym żądanie uwzględnione w pkt 7 zaskarżonego wyroku. Wykluczało jednak tym samym możli-wość jednoczesnego uwzględnienia żądania, o którym orzekł Sąd Okrę-gowy w pkt 6 wyroku z przyczyn, o których była wcześniej mowa. Brak bowiem interesu prawnego w żądaniu uznania za bezskuteczną pierwszej


114

z umów gdy pozytywne rozstrzygnięcie nie pozwoli na przeprowadzenie z niej egzekucji, skoro nieruchomość stała się przedmiotem własności osoby trzeciej na skutek kolejnej umowy przenoszącej jej własność. Ce-lem zaś powództwa pauliańskiego jest doprowadzenie do sytuacji, kiedy wierzyciel będzie mógł przeprowadzić egzekucję z nieruchomości, któ-ra „wyszła” z majątku dłużnika w warunkach art. 527 k.c. Dotyczy to jednak sytuacji gdy powództwo kieruje się przeciwko stronie fraudacyj-nej czynności dokonanej z dłużnikiem krzywdzącym wierzycieli. Tyl-ko wyjątkowo, przy spełnieniu warunków z art. 531 § 2 k.c., ta ochrona wierzyciela rozciąga się na dalsze czynności rozporządzające i związa-ne z nią żądanie jest skierowane do osoby trzeciej, która w warunkach art. 531 § 2 k.c. (świadomość istnienia okoliczności pozwalających uznać pierwszą z czynności za bezskuteczną względem wierzyciela względnie nieodpłatność czynności) dokonała czynności z nabywcą fraudacyjnym.

Skoro jednak wierzyciel uzyskuje ochronę ze wspomnianej dru-giej czynności dokonanej w warunkach art. 531 § 2 k.c. i uzyskuje tym samym możliwość skutecznego przeprowadzenia egzekucji z nie-ruchomości, którą dłużnik „wyprowadził” ze swojego majątku, czynność dla niej pośrednia, wprawdzie oceniana pod kątem istnienia przesłanek art. 527 k.c., nie podlega ubezskutecznieniu, bowiem wierzyciel nie ma w tym interesu prawnego.

Dlatego żądanie uwzględnione w pkt 6 wyroku, dotyczące nierucho-mości opisanej w Kw […] Sądu Rejonowego w Bydgoszczy, Sąd Apela-cyjny, zmieniając wyrok, oddalił (art. 386 § 1 k.p.c.).

Podobna zależność zachodzi pomiędzy roszczeniami uwzględniony-mi w pkt 2 i 3 wyroku. Zmiana jednak wyroku w tej części i oddalenie powództwa nastąpiły z uwagi na brak spełnienia warunków skuteczno-ści powództwa ze skargi pauliańskiej.

Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazywał na istnienie domniemania z art. 529 k.c. działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli przy podejmowaniu poszczególnych czynno-ści uznanych za krzywdzące. Poza tym, że owo domniemanie jest wzru-szalne, a więc można w okolicznościach każdej sprawy dokonać ustale-

Prawo cywilne

115

nia przeciwnego, to owa świadomość w okolicznościach tej sprawy może być oceniana w kontekście istnienia niewypłacalności jako skutek doko-nania krzywdzącej czynności (art. 529 zd. 2 k.c.). W okolicznościach tej sprawy to domniemanie, inaczej niż przyjął Sąd Okręgowy, nie zachodzi.

Ten wiosek to konsekwencja innych zdarzeń, które w czasie doko-nywania tych czynności miały miejsce. Otóż wierzyciele (powodowie w tej sprawie), w czasie gdy W. K. podejmował czynności zbycia swo-ich nieruchomości, prowadzili w sprawie […] komornika H. C.-G. egze-kucję chronionej w tej sprawie wierzytelności i tę egzekucję kierowali do nieruchomości stanowiących własność ich dłużnika W. K. Skierowali ją łącznie do kilku nieruchomości, a konsekwencją jej wszczęcia było ich egzekucyjne zajęcie rodzące określone skutki procesowe. Skutecznym za-jęciem, jak wynika z pisma komornika z dnia 30 kwietnia 2014 r., skie-rowanego do adw. A. L., pełnomocnika wierzycieli egzekwujących i po-wodów w tej sprawie, objęte były następujące nieruchomości: […] – […] (komornik omyłkowo oznaczył ją jako łamane przez 5), […]. Te nieru-chomości były objęte postępowaniem w niniejszej sprawie i odpowiednio Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie uznania za bezskuteczne w stosunku do powodów czynności ich zbycia, opisanych w następujących punktach wyroku: 1 nieruchomość opisana w Kw nr […], 2 – nieruchomość opi-sana w Kw nr […], 3 – nieruchomość opisana w Kw nr […], 8 – nieru-chomość opisana w Kw nr […], 9 – nieruchomość opisana w Kw nr […] i 11 – nieruchomość opisana w Kw nr […].

Fakt objęcia wspomnianych nieruchomości zajęciem egzekucyjnym ma znaczenie dla oceny istnienia po stronie zbywcy (W. K.) przesłanek skuteczności powództwa ze skargi pauliańskiej, w szczególności istnie-nia po jego stronie świadomości krzywdzącego charakteru podejmowa-nych czynności, mających za przedmiot nieruchomości objęte tym zaję-ciem. Istotne bowiem jest to, czy w dacie podejmowania wspomnianych czynności dłużnik W. K. wiedział, że te nieruchomości „wyjdą” z jego majątku, a wierzyciele na skutek tego będą mieli trudności z zaspoko-jeniem ich wierzytelności i taki będzie ujemny skutek podjętych przez niego czynności. Owa świadomość krzywdzącego charakteru podejmo-


116

wanych czynności występuje bowiem, gdy dłużnik uświadamia sobie istnienie ujemnego wpływu podejmowanych czynności na sytuację je-go wierzycieli.

Oceniając w tym kontekście zachowania dłużnika W. K., trzeba się odwołać do przepisów kodeksu postępowania cywilnego o zajęciu eg-zekucyjnym w egzekucji z nieruchomości i skutkach tego zajęcia. Otóż w myśl art. 930 § 1 k.p.c. rozporządzenie nieruchomością po jej zaję-ciu nie ma wpływu na dalsze postępowanie, zaś nabywca może uczestni-czyć w postępowaniu w charakterze dłużnika. Wynika stąd, że dla biegu egzekucji i możliwości skutecznego jej zakończenia, przez zaspokojenie wierzyciela egzekwującego, nie ma znaczenia fakt zbycia zajętej nieru-chomości. Na potrzeby postępowania egzekucyjnego przyjmuje się bo-wiem istnienie swoistej fikcji prawnej nieistnienia zbycia nieruchomości skutkującego możliwością prowadzenia z niej egzekucji aż do skutecz-nego jej zakończenia, mimo że stała się własnością innej osoby. Sko-ro jest tak, że zbycie nieruchomości w trakcie toczącej się egzekucji nie ma wpływu na możliwość dalszego jej prowadzenia, fakt ten (zbycie nie-ruchomości) nie oddziałuje negatywnie na sytuację prawną wierzyciela egzekwującego. W tym więc wypadku nie oddziaływał negatywnie na sytuację prawną powodów, którzy tę egzekucję prowadzili, gdyż mogli dalej w sposób niezakłócony ją kontynuować. Istotne jest to, że możli-wość dalszego jej prowadzenia nie wiązała się z żadnymi komplikacja-mi i trudnościami dla powodów (wierzycieli egzekwujących), bo egze-kucja toczyła się w dalszym ciągu, tak jak gdyby do zbycia w ogóle nie doszło. Jedyna zmiana to zależna od woli nabywcy nieruchomości moż-liwość jego wstąpienia do toczącego się postępowania. Zatem nie spo-sób przyjąć, aby czynność zbycia nieruchomości w tych warunkach miała krzywdzący charakter i by dłużnik miał świadomość, że dokonując zby-cia, krzywdzi wierzycieli prowadzących egzekucję. Nie można bowiem mówić o krzywdzącym charakterze tej czynności i tym bardziej świado-mości dłużnika takiego jej charakteru, gdy ta czynność w ogóle nie zmie-niała sytuacji prawnej ani faktycznej wierzycieli egzekwujących, którymi byli w tamtym czasie powodowie.

Prawo cywilne

117

Ostateczna nieskuteczność tej egzekucji była związana z zachowa-niem i postawą wierzycieli, którzy mimo wezwania do uiszczenia zalicz-ki na opis i oszacowanie zajętych nieruchomości zaliczki nie wpłacili. W konsekwencji egzekucja umorzyła się z mocy prawa, co miało miej-sce na długo po dokonaniu kwestionowanych czynności (patrz postano-wienie komornika z dnia 9 stycznia 2015 r.). Te bowiem miały miejsce w dniu 26 i 28 listopada 2013 r. Zatem nie można przyjąć, aby w da-cie ich dokonywania dłużnik miał świadomość krzywdzącego charakte-ru dokonywanych czynności. Znając bowiem ustawowe konsekwencje zajęcia egzekucyjnego (art. 930 § 1 k.p.c.), miał świadomość, że „nie ucieknie spod egzekucji”, a zatem dla jej biegu i zagwarantowania praw wierzycieli (powodów) jego czynności nie będą miały żadnego negatyw-nego znaczenia. Trzeba bowiem przypomnieć, że ochrona przewidziana w przepisach o skardze pauliańskiej wyraża się w zagwarantowaniu wie-rzycielowi możliwości prowadzenia egzekucji z rzeczy, która „wyszła” z majątku dłużnika i spowodowała jego niewypłacalność lub ją pogłębi-ła. W omawianym wypadku wierzyciele nie tylko nie zostali pozbawieni możliwości prowadzenia egzekucji z wspomnianych nieruchomości, ale faktycznie ją prowadzili. To, czy dobrowolnie zrezygnowali z jej prowa-dzenia (nie uiścili zaliczki na opis i oszacowanie), nie ma znaczenia dla oceny istnienia owej świadomości krzywdzącego charakteru czynności, którą ocenia się na dzień dokonania czynności, a więc 26 i 28 listopada 2013 r., kiedy egzekucja z tych nieruchomości się toczyła i wierzyciele jeszcze nie podjęli decyzji o zaniechaniu jej prowadzenia (brak wpłaty zaliczki na koszty opisu i oszacowania).

Podsumowując, w odniesieniu do wspomnianych wcześniej nieru-chomości będących przedmiotem czynności dłużnika W. K. podjętych w dniach 26 i 28 listopada 2013 r. nie została spełniona przesłanka sku-teczności powództwa ze skargi pauliańskiej z uwagi na brak po stronie dłużnika świadomości krzywdzącego charakteru tych czynności i działa-nia z taką świadomością (art. 527 § 1 k.c.).

Skutkuje to zmianą zaskarżonego wyroku w zakresie rozstrzygnię-cia przyjętego w jego punktach: 1, 2, 8, 9 i 11 poprzez oddalenie po-


118

wództwa (art. 386 § 1 k.p.c.). Skoro nie było przesłanek uwzględnienia powództwa w odniesieniu do czynności opisanej w pkt 2 wyroku, tym bardziej ich nie ma w odniesieniu do następczej czynności wniesienia aportu nieruchomości skutecznie nabytej przez S. K. i opisanej w pkt 2 wyroku. Warunkiem skuteczności powództwa skierowanego przeciwko osobie, która nabyła rzecz od strony umowy zawartej z dłużnikiem, jest to, aby miała świadomość istnienia okoliczności uzasadniających uzna-nie czynności dłużnika za bezskuteczną albo żeby rozporządzenie by-ło nieodpłatne. Z treści przepisu art. 531 § 2 k.c. wynika logicznie, że sięgnięcie do majątku osoby trzeciej jest możliwe tylko wówczas, gdy są spełnione warunki bezskuteczności czynności poprzedzającej, a więc dokonanej z dłużnikiem. Dlatego również w zakresie rozstrzygnięcia z pkt 3 wyroku powództwo było nieuzasadnione, co skutkowało zmianą w tym zakresie wyroku i oddaleniem powództwa (art. 386 § 1 k.p.c.).

Jak wcześniej wyjaśniono, Sąd Apelacyjny podziela w całości usta-lenia i argumentację prawną zaskarżonego wyroku w odniesieniu do po-zostałych zawartych w nim rozstrzygnięć, poza tymi, które Sąd Apela-cyjny zmienił, o czym była wcześniej mowa.

Trafnie bowiem, wbrew podnoszonym w apelacji zarzutom, Sąd Okrę-gowy ocenił istnienie przesłanek skuteczności powództwa z art. 527 k.c., niewadliwie ustalając istnienie stosunku bliskości pomiędzy stronami umów i zależności służbowej istniejącej w sytuacji dokonywania czyn-ności pomiędzy spółkami będącymi nabywcami części nieruchomości (w zakresie pkt 7 i 10 wyroku Sądu Okręgowego), co skutkowało istnie-niem korzystnych dla powodów domniemań prawnych, których pozwani w tym postępowaniu nie obalili. W sytuacji gdy niewypłacalność dłużni-ka W. K. jest niewątpliwa, potwierdzona skądinąd przebiegiem prowadzo-nych postępowań egzekucyjnych i brakiem realizacji obciążającego go zo-bowiązania na rzecz powodów oraz zaniechaniem wskazania jego mienia, które może posłużyć zaspokojeniu roszczeń powodów, rozstrzygnięcie Są-du Okręgowego w pozostałym zakresie było prawidłowe.

W. K., jako pełnomocnik pozwanej M. S.-K., jego żony, kwestio-nował zasadność powództwa i prawidłowość rozstrzygnięcia przyjętego

Prawo cywilne

119

w zaskarżonym wyroku w odniesieniu do uznania za bezskuteczną umo-wy darowizny nieruchomości opisanej w Kw nr […] (pkt 12 wyroku), twierdząc, że w chwili zawierania umowy nie miał wiedzy o istnieniu zo-bowiązania względem powodów i dlatego brak po jego stronie świado-mości działania z pokrzywdzeniem wierzycieli. Te twierdzenia dłużnika W. K. są nieprawdziwe, albowiem o istnieniu zobowiązania (wytoczeniu przeciwko niemu powództwa z żądaniem zapłaty należności stanowiącej chronioną w niniejszym postępowaniu wierzytelność małżonki M.) do-wiedział się już w sierpniu 2011 r., kiedy to upoważnił swojego syna S. do odbioru korespondencji z toczącej się sprawy […] Sądu Rejonowe-go w Bydgoszczy, w której powodowie wystąpili w stosunku do niego z żądaniem zapłaty obecnie chronionej wierzytelności. W tym samym miesiącu składał przez swojego pełnomocnika, w tamtej sprawie, zażale-nie na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności nakazowi zapłaty uwzględniającemu powództwo (dowód karty 57 i n. akt […] Sądu Rejo-nowego w Bydgoszczy – poprzednio […]). Zatem w dacie dokonywania kwestionowanej darowizny na rzecz M. S.-K., tj. w dniu 16 maja 2012 r., miał pełną świadomość istnienia wierzytelności powodów. Umowa daro-wizny prowadziła do usunięcia z jego majątku wartościowego składnika majątkowego mogącego posłużyć zaspokojeniu wierzytelności powodów. Nie ma znaczenia twierdzenie o dokonaniu de facto zamiany nierucho-mości, jako że kwestionowana umowa była umową darowizny, a nie za-miany, a poza tym spowodowała, że z majątku dłużnika wyprowadzo-no wspomnianą wartościową nieruchomość, której wierzyciele nie mogli objąć ewentualną egzekucją. Dlatego apelację kwestionującą rozstrzyg-nięcie dotyczące tej czynności Sąd Apelacyjny oddalił (art. 385 k.p.c.).

Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny, oddalając w czę-ści apelację, uczynił to, mając za podstawę art. 385 k.p.c., zaś w czę-ści, w jakiej zmienił zaskarżony wyrok, uczynił to na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. O kosztach postępowania pierwszoinstancyjnego orzekł na pod-stawie art. 98 i 100 k.p.c., mając na uwadze to, że skoro pozostali, po-za M. S.-K., pozwani częściowo wygrali proces i jednocześnie częścio-wo ulegli powodom, zasadnym było wzajemne pomiędzy nimi zniesienie


120

kosztów postępowania (art. 100 k.p.c.). Tymi kosztami, w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, z uwagi na przegranie procesu w całości została obciążona wyłącznie pozwana M. S.-K.

Te same zasady rozliczenia kosztów postępowania dotyczą postę-powania apelacyjnego z uwagi na ostateczny wynik złożonej przez po-zwanych apelacji. W stosunku do pozwanej M. S.-K. zastosowanie ma art. 98 k.p.c., gdyż jej apelacja została oddalona, a należne powodom koszty zastępstwa procesowego Sąd Apelacyjny zasądził solidarnie na rzecz powodów, których chroniona wierzytelność dotyczy ich majątku wspólnego, a zatem mnożenie kosztów zastępstwa procesowego, gdy chroni się wspólną wierzytelność, nie znajduje racjonalnego i prawnego uzasadnienia. Co się tyczy pozostałych pozwanych i powodów, Sąd Ape-lacyjny, z uwagi na częściowe uwzględnienie apelacji tych pozwanych, przy zastosowaniu art. 100 k.p.c. zniósł wzajemnie pomiędzy nimi i po-wodami koszty postępowania apelacyjnego.

Zważywszy, że w pkt 10 wyroku Sąd Okręgowy błędnie opi-sał czynność będącą przedmiotem rozstrzygnięcia jako darowiznę, gdy w istocie była to sprzedaż, Sąd Apelacyjny z urzędu tę oczywistą nie-dokładność sprostował, o czym orzekł na podstawie art. 350 § 1 k.p.c.


z dnia 4 grudnia 2018 r. sygn. akt V ACa 167/18

Skład orzekający:SSA Anna Strugała (przewodnicząca, sprawozdawca)SSA Mariusz WickiSSO (del.) Leszek Jantowski

Teza I:W sytuacji, gdy podstawą obliczenia zachowku jest wartość nieru-

chomości spadkowej położonej w Polsce, sprawa o zachowek nie nale-ży do kategorii spraw o prawa rzeczowe na nieruchomości czy o posia-

Prawo cywilne

121

danie nieruchomości, najem, dzierżawę i innych stosunków dotyczących używania nieruchomości ani też nie należy do kategorii spraw, których rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych, posiadania lub używania nie-ruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej.

Teza II:Z samej czynności sporządzenia testamentu w określonej formie czy

w określonym języku nie wynika wola wyboru prawa materialnego.

Uzasadnienie

L. S. i M. S. domagali się zasądzenia od pozwanej J. S. kwot po 260.333,72 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26 kwietnia 2015 r. do dnia zapłaty na rzecz każdego z powodów tytułem zachowku oraz zasą-dzenie kosztów procesu.

[…]Pozwana uznała roszczenie powodów w zakresie kwoty 94.538,70 zł

dla każdego z osobna tytułem wypłaty zachowku. Jednocześnie wnosząc o oddalenie w całości roszczenia o zapłatę odsetek ustawowych od dnia 26 kwietnia 2015 r. do dnia zapłaty tytułem zachowku na rzecz każdego z powodów, pozwana podniosła, że nie opóźniała się z wypłatą zachow-ku, lecz to powodowie nie chcieli się zgodzić z jego wysokością propo-nowaną przez pozwaną.

Na rozprawie w dniu 14 czerwca 2016 r. pełnomocnik pozwanej cofnął oświadczenie zawarte w odpowiedzi na pozew, w której pozwana uznała powództwo co do kwoty po 94.538,70 zł na rzecz każdego z po-wodów i wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosz-tów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Wyrokiem z dnia 8 grudnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Toruniu: 1) zasądził od pozwanej J. S. na rzecz powoda M. S. kwotę 94.538,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty; 2) w pozostałym zakresie powództwo M. S. oddalił; 3) zasądził od pozwanej J. S. na rzecz powódki L. S. kwotę 94.538,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty;


122

4) w pozostałym zakresie powództwo L. S. oddalił; 5) nakazał pobrać od powoda M. S. z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Toruniu kwotę 8.291,90 zł tytu-łem części nieuiszczonej opłaty od pozwu; 6) nakazał pobrać od powódki L. S z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Toruniu kwotę 8.291,90 zł tytu-łem części nieuiszczonej opłaty od pozwu; 7) nakazał pobrać od pozwanej J. S. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Toruniu kwotę 9.450,30 zł tytułem części nieuiszczonej opłaty od pozwu; 8) zasądził od powoda M. S. na rzecz pozwanej J. S. kwotę 1.565,70 zł tytułem zwrotu poniesionych przez nią kosztów procesu; 9) zasądził od powódki L. S. na rzecz pozwanej J. S. kwotę 1.565,70 zł tytułem zwrotu poniesionych przez nią kosztów procesu,

Swoje rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących usta-leniach i rozważaniach:

J. S, syn L. i M. S., zmarł w dniu 25 lipca 2011 r. w L. w Związ-ku Australijskim. Ostatnio zmarły zamieszkiwał przy […] w Związku Australijskim. Zmarły był obywatelem polskim, posiadał również oby-watelstwo australijskie. W dacie śmierci był żonaty z J. S. Małżonko-wie nie mieli dzieci. Spadkobiercami ustawowymi zmarłego według prawa polskiego byliby żona oraz rodzice. Nikt z nich nie został uzna-ny za niegodnego dziedziczenia ani nie zrzekał się dziedziczenia po zmarłym.

W dniu 21 maja 2011 r. na terytorium Związku Australijskiego J. S. sporządził testament, spisany pismem komputerowym w języku angiel-skim. Po słowach signed by the Testatrix, widnieje własnoręczny i nie-czytelny podpis zmarłego.

Testament został podpisany również przez dwóch świadków: P. P. i P. P. Na marginesie testamentu, własnoręcznie i nieczytelnie podpisa-li się także żona zmarłego oraz K. N., wykonujący w Związku Austra-lijskim zawód adwokata. W przedmiotowym testamencie J. S. odwołał wszystkie swoje poprzednie testamenty oraz rozporządzenia testamento-

Prawo cywilne

123

we i przekazał cały swój majątek żonie J. S. Jednocześnie zmarły jako wykonawcę testamentu oraz administratora majątku wyznaczył swoją żo-nę. Testament ten nie został w późniejszym czasie odwołany.

W skład majątku należącego wyłącznie do zmarłego J. S., a znajdu-jącego się na terenie Australii wchodzą: udziały w spółkach akcyjnych, tj. 500 akcji w J. […] o wartości 150.000 dolarów australijskich, samo-chód marki C. model […] o wartości 18.000 dolarów australijskich, środ-ki pieniężne zdeponowane w banku S. […] w wysokości 557,75 dolarów australijskich oraz w tym samym banku na innym koncie – 118.336,61 dolarów australijskich.

Do majątku należącego do zmarłego na zasadzie wspólnoty mająt-kowej zaliczają się: nieruchomość położona przy […] o wartości 300.000 dolarów australijskich, udziały w spółkach A. ilość akcji 1059 o warto-ści 4.765,50 dolarów australijskich oraz środki pieniężne zdeponowane w banku S. […] w wysokości 62,75 dolarów australijskich.

W skład majątku znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, należą:– budynek mieszkalny położony przy ul. […] w G. oznaczonej jako dz. nr […] o pow. 1186 m2 w KW […] prowadzonej przez Sąd Rejono-wy w G. o wartości 150.000 dolarów australijskich (452.880,00 zł);– nieruchomość położona w miejscowości C. D. oznaczona jako dz. nr […] o pow. 0,0312 ha w KW […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w K. o wartości 60.000 dolarów australijskich (181.152,00 zł);– nieruchomość niezabudowana położona w B. B. o oznaczona jako dz. nr […] o pow. 0,0504 ha w KW […] o wartości 5.000 dolarów australij-skich (15.096,00 zł); – pieniądze zdeponowane w banku P. […] w wysokości 3.500 dolarów australijskich (10.567,00 zł); – samochód marki C. model […] o wartości 2.000 dolarów australijskich (6.038,40 zł);– nieruchomość niezabudowana położona przy ulicy […] 34 w G. ozna-czona jako dz. nr […] o pow. 1195 m2 w KW […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. o wartości 30.000 dolarów australijskich (90.576,00 zł).


124

Postanowieniem z dnia 28 marca 2012 r. Sąd Najwyższy Nowej Po-łudniowej Walii stwierdził, że spadek po zmarłym J. S. dziedziczony jest według testamentu sporządzonego w dniu 21 maja 2011 r. Postanowie-nie, do którego załączono wykaz majątku, który wchodził w skład masy spadkowej, otrzymała żona zmarłego.

Postanowieniem z dnia 18 lipca 2014 r. Sąd Rejonowy w G. w spra-wie o sygn. […] stwierdził, że spadek po zmarłym J. S. nabyła w całości na podstawie testamentu z dnia 21 maja 2011 r. sporządzonego w formie przewidzianej przez prawo australijskie obowiązujące w Nowej Południo-wej Walii, żona zmarłego J. S. Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 11 marca 2015 r. wydanym w sprawie o sygn. […] oddalił apela-cję L. S. i M. S. od ww. postanowienia.

Pozwanej przysługuje prawo własności nieruchomości położonej w Australii, […], Nowa Południowa Walia, udziałów w spółkach A. w ilo-ści 1059 oraz środków pieniężnych w kwocie 62,75 dolarów australijskich.

Prawo Nowej Południowej Walii przewiduje wydanie nakazu za-bezpieczenia rodziny. Podanie o wydanie takiego nakazu można złożyć bez względu na to, czy zostało przyznane zarządzanie majątkiem osoby zmarłej. Podanie to musi zostać złożone nie później niż 12 miesięcy po dacie śmierci osoby zmarłej, o ile sąd nie nakaże inaczej po przedstawie-niu wystarczająco poważnego powodu.

Przystępując do rozważań prawnych, Sąd Okręgowy wskazał, że normy jurysdykcyjne zawarte są w części III Kodeksu postępowania cy-wilnego (art. 1096–1153 k.p.c.). Nie stosuje się ich jedynie wówczas, je-żeli umowa międzynarodowa, w której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej (art. 1096 k.p.c.). Zgodnie z poglądem przeważającym w piśmiennictwie i orzecznictwie (por. orzeczenia SN: z dnia 15 stycz-nia 1929 r., I C 1818/27; z dnia 6 lipca 1932 r., I C 724/32; z dnia 23 października 1936 r., III C 888/36; z dnia 23 czerwca 1967 r., III CR 248/66) kwestie intertemporalne z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego należy rozstrzygać według ogólnych reguł międzyczasowego prawa cy-wilnego, wywodzonych obecnie przede wszystkim z Kodeksu cywilne-go i Przepisów wprowadzających Kodeks cywilny.

Prawo cywilne

125

W myśl przepisu art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo pry-watne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem stosuje się przepisy tej ustawy. Bez wątpienia jest, że na gruncie niniejszej sprawy taki stosunek prawny występuje. Z kolei w myśl przepisu art. 64 p.p.m. spadkodawca w testamencie lub w innym rozporządzeniu na wypadek śmierci może poddać sprawę spadkową swojemu prawu ojczystemu, pra-wu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłe-go pobytu z chwili dokonania tej czynności lub z chwili swojej śmierci. W razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci.

Wobec faktu, że zmarły J. S. posiadał obywatelstwa polskie i au-stralijskie, a także na stałe mieszkał na terytorium Australii, w ocenie Sądu zastosowanie znajdą przepisy wspomnianej ustawy Prawo prywat-ne międzynarodowe.

Sąd Okręgowy, w ślad za Sądem Rejonowym w Grudziądzu przy-jął, że w świetle przepisu art. 1145 k.p.c. w zw. z art. 1146 k.p.c. posta-nowienie Sądu Najwyższego Nowej Południowej Walii z dnia 28 marca 2012 r., w którym stwierdzono, że dziedziczenie po zmarłym J. S. nastę-puje według testamentu, sporządzonego przez zmarłego w dniu 21 maja 2011 r., podlega uznaniu z mocy prawa w polskim porządku prawnym. W konsekwencji postanowienie to wywołuje skutki prawne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Co istotne dla niniejszej sprawy, na podstawie przepisu art. 1146 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 11102 k.p.c. postanowie-nie to nie może być uznane w części, w której dotyczyłoby praw rzeczo-wych na nieruchomościach położonych na terytorium Polski. Kwestie te należą bowiem do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich.

Sąd Okręgowy podkreślił, że normy jurysdykcyjne Kodeksu postę-powania cywilnego podzielone są na dwie grupy, według kryterium trybu postępowania, w jakim toczyć się będzie sprawa, tj. proces oraz postępo-wanie nieprocesowe. W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, że nie-zależnie od tego, w jakim z tych dwóch trybów toczyć się będzie sprawa spadkowa, postępowanie spadkowe w części dotyczącej nieruchomości


126

położonej w Polsce należy do wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów pol-skich (por. postanowienie SN z dnia 22 lutego 1966 r., III CR 395/65, OSNCP 1066, nr 11, poz. 197 z glosą J. Jodłowskiego, „Państwo i Pra-wo” 1967, z. 1, s. 152; uchwała SN z dnia 28 maja 1969 r., III CZP 23/69, OSNCP 1970, nr 1, poz. 3; postanowienie SN z dnia 6 marca 1970 r., I CR 3/70, „Państwo i Prawo” 1971, z. 12, s. 1087; uchwała SN z dnia 31 maja 1975 r., III CZP 78/75, OSNCP 1976, nr 2, poz. 33; uchwała SN z dnia 2 kwietnia 1982 r., III CZP 8/82, OSNCP 1982, nr 10, poz. 142; postanowienie SN z dnia 24 czerwca 1999 r., III CRN 377/99, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 1, poz. 40; postanowienie SN z dnia 9 sierpnia 2000 r., I CKN 804/00, LEX nr 51836; postanowienie SN z dnia 12 września 2001 r., V CN 2/01, OSNC 2002, nr 5, poz. 69).

W myśl art. 11071 k.p.c. rozpoznawane w postępowaniu nieproceso-wym sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nierucho-mości położonych w Polsce należą do wyłącznej jurysdykcji sądów pol-skich. Uzupełnieniem tego przepisu jest art. 11102 k.p.c., według którego jurysdykcja krajowa jest wyłączna również w innych sprawach, w których rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych na nieruchomości lub posiada-nia nieruchomości położonej w Polsce. Z kolei odpowiednikiem powyż-szych przepisów dla spraw, które rozpoznawane są w procesie, jest prze-pis art. 11038 § 1 i 2 k.p.c., który stanowi, że do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posia-danie nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej, jak również sprawy ze stosunku najmu, dzierżawy i innych stosunków dotyczących używania takiej nieruchomości, z wyjątkiem spraw o czynsz i inne należ-ności związane z używaniem lub pobieraniem pożytków z takiej nieru-chomości. Zgodnie z § 2 tego przepisu do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą także sprawy niewymienione w § 1 w zakresie, w którym roz-strzygnięcie dotyczy praw rzeczowych, posiadania lub używania nierucho-mości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej. Zaliczenie wymienionych w komentowanym przepisie spraw należących do wyłącznej jurysdykcji krajowej oznacza, że mogą one się toczyć tylko przed sądem polskim, je-żeli skutki orzeczenia miałyby następnie zostać osiągnięte w Polsce.

Prawo cywilne

127

Sąd Okręgowy wskazał, że pojęcie „prawa rzeczowe” obejmuje za-równo własność, jak i inne prawa rzeczowe, w tym także ograniczo-ne (por. np. postanowienia SN: z dnia 22 lutego 1966 r., III CR 395/65, OSNCP 1966, nr 11, poz. 197; z dnia 13 października 1986 r., I CR 272/86, OSNCP 1987, nr 12, poz. 213 i z dnia 24 czerwca 1999 r., III CRN 377/99, „Prokuratura i Prawo” – wkł. 2000, nr 1, poz. 40). W praktyce najczęś-ciej chodzi o roszczenia windykacyjne, a ponadto przykładowo o ustale-nie prawa własności oraz sprawy o hipotekę, spółdzielcze prawo do lo-kalu i użytkowanie wieczyste.

W procesie rozpatrywane są między innymi sprawy spadkowe do-tyczące wydania spadku, zachowku, o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy objętej zapisem i wydanie zapisu, o wykonanie polecenia oraz o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Zgodnie z przepi-sem art. 11037 pkt 6 k.p.c. do jurysdykcji krajowej należą sprawy doty-czące spadku po osobie, która w chwili śmierci miała w Polsce miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu. Jurysdykcję sądów polskich w sprawach spadkowych rozpoznawanych w procesie uzasadnia zatem miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Polsce bądź pozwane-go – z chwili doręczenia pozwu, bądź spadkodawcy – z chwili śmier-ci. W grę wchodzą także inne okoliczności wskazane w art. 11037 k.p.c., tj. miejsce położenia przedmiotu sporu, miejsce położenia majątku po-zwanego w Polsce czy miejsce wykonania zobowiązania (patrz: A. Wy-socka-Bar, Jurysdykcja krajowa sądów polskich a kolizyjna jednolitość spadku, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europej-skiego i Porównawczego” 2016, nr 14).

Zachowuje więc aktualność pogląd wyrażony w orzecznictwie Sądu Najwyższego i doktrynie ze względu na treść uchylonego art. 1102 § 1 in fine k.p.c. (w aktualnym stanie prawnym – ze względu na treść art. 11038 § 2), zgodnie z którym postępowanie spadkowe po cudzoziemcu (należy to odnieść oczywiście także do postępowania spadkowego po obywatelu polskim) w zakresie wchodzących do spadku praw rzeczowych do nieru-chomości na terenie Polski podlega wyłącznej jurysdykcji sądów polskich (zob. postanowienie SN z dnia 6 marca 1970 r., I CR 3/70, LEX nr 6687).


128

Reasumując, niezależnie od tego, w jakim trybie sprawa spadkowa dotycząca majątku nieruchomego się toczy, należy do wyłącznej jurys-dykcji krajowej sądów polskich. W literaturze przyjmuje się ponadto, że powyższy wniosek uzasadniony jest zasadą zwierzchnictwa terytorialne-go państwa, na którego obszarze położona jest spadkowa nieruchomość. W oparciu o powyższe należy podkreślić, że nie ma racji pozwana, która, wnosząc o oddalenie powództwa w całości, podnosiła, że w przedmioto-wej sprawie zastosowanie ma wyłącznie prawo australijskie, bez wzglę-du na położenie majątku po zmarłym J. S.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, doktrynę i orzecznictwo, a także przepisy prawne australijskiej ustawy spadkowej, należy wskazać, że w niniejszej sprawie przepisy prawa polskiego mogą mieć zastosowanie wyłącznie do nieruchomości położonych na terytorium Polski. Jurysdyk-cja sądów polskich na gruncie przepisów Kodeksu postępowania cywil-nego jest wyłączna w zakresie, w jakim sprawa spadkowa dotyczy nie-ruchomości położonej w Polsce. Jednocześnie, jurysdykcja ta nie istnieje w części, w jakiej sprawa spadkowa dotyczy nieruchomości położonej za granicą. Zatem, biorąc pod uwagę powyższe, może się okazać, że sąd pol-ski ma jurysdykcję do niektórych składników spadku, na przykład do nie-ruchomości położonej w Polsce, ale nie ma jurysdykcji do innych skład-ników spadku, na przykład do nieruchomości położonej poza terytorium Polski, jak w przypadku niniejszej sprawy. Jeżeli chodzi o nieruchomości położone za granicą, trzeba przypomnieć, iż art. 1102 § 2 k.p.c., uchylo-ny wraz z wejściem w życie nowelizacji z 2009 r., stanowił, że rozpozna-niu przez sądy polskie nie podlegają sprawy o prawa rzeczowe na nieru-chomości i o posiadanie nieruchomości położonej za granicą. Przepis ten uchylono, ale jednocześnie z uzasadnienia do ustawy nowelizującej wyni-ka, iż powyższa reguła nadal obowiązuje, gdyż „jest oczywista w świet-le zasad przyjmowanych we współczesnym obrocie prawnym”. Z powyż-szego wynikałoby, iż sąd polski nie będzie miał jurysdykcji odnośnie do wchodzącej w skład spadku nieruchomości położonej za granicą.

Zagadnienie to wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 2 kwiet-nia 1982 r. (III CZP 8/82, OSNC 1982, nr 10, poz. 142). Sprawa doty-

Prawo cywilne

129

czyła stwierdzenia nabycia spadku po obywatelu brytyjskim, który zmarł w Wielkiej Brytanii, pozostawiwszy w Polsce gospodarstwo rolne. W te-stamencie określonym jako „dodatkowy” do dziedziczenia gospodarstwa rolnego testator powołał polskich krewnych. W związku z tym pojawi-ła się wątpliwość, czy możliwe jest stwierdzenie nabycia spadku tylko względem części majątku spadkowego, tj. gospodarstwa rolnego znajdu-jącego się w Polsce. Udzielając odpowiedzi na zadane pytanie prawne, Sąd Najwyższy wskazał, że sądy polskie mogą orzekać jedynie w gra-nicach jurysdykcji krajowej. Jurysdykcja krajowa w sprawach o stwier-dzenie nabycia spadku po cudzoziemcu (a od 1 lipca 2009 r. po cudzo-ziemcu, który nie miał w Polsce ani miejsca zamieszkania, ani zwykłego pobytu) obejmuje tylko wchodzące w skład masy spadkowej gospodar-stwo rolne lub inny majątek nieruchomy położony na terenie Polski. Z tej przyczyny masa spadkowa ulega podziałowi na dwie części – jedną sta-nowi majątek nieruchomy położony w Polsce, drugą zaś pozostały ma-jątek spadkowy. Tylko do pierwszej części uzasadniona jest jurysdyk-cja i to wyłączna sądu polskiego. Tylko w tym zakresie sąd polski może stwierdzić nabycie spadku.

Sąd Okręgowy wskazał, że nie mógł zatem podzielić stanowiska powodów, że w niniejszej sprawie sąd polski może orzekać również co do składników majątku położonego na terytorium Australii. Tym sa-mym na uwzględnienie nie zasługuje również zarzut powodów, iż za-stosowanie prawa australijskiego w przedmiotowym postępowaniu by-łoby sprzeczne z zasadami obowiązującego w Polsce ustroju prawnego i społecznego. Nadto powodowie nie zostaną pozbawieni prawa do na-leżnego im zachowku, niemniej jednak, biorąc pod uwagę powyższe roz-ważania, wysokość należnego powodom zachowku będzie niższa od żą-danego pozwem.

Niewątpliwie zatem wysokość zachowku winna być liczona jedy-nie od wartości majątku spadkowego położonego na terytorium Polski. Z załącznika C do wykazu majątku po zmarłym, którego strona powo-dowa nie kwestionowała, a co więcej – w oparciu o ten załącznik skon-struowała żądanie pozwu, wynika, że w skład majątku znajdującego się


130

na terytorium Polski wchodzą: budynek mieszkalny przy ul. […] w G. o wartości ok. 150.000 dolarów australijskich, nieruchomość niezabudo-wana położona w G. przy ul. […] o wartości ok. 30.000 dolarów austra-lijskich, nieruchomość niezabudowana położona w G. w B. B. o wartości ok. 5.000 dolarów australijskich, budynek mieszkalny położony w C. D. o wartości ok. 60.000 dolarów australijskich, pieniądze w banku P. […] w wysokości wskazanej przez pozwaną 3.500 dolarów australijskich oraz samochód marki C. […] o wartości 2.000 dolarów australijskich. Nale-ży podkreślić, że wskazane wyżej wartości poszczególnych składników majątku po zmarłym zostały określone przez pozwaną, zaś powodowie ich nie kwestionowali.

Przechodząc do rozważań dotyczących wysokości należnego powo-dom zachowku, Sąd powołał się na przepis art. 991 § 1 k.c.

Otrzymany ułamek należy pomnożyć przez substrat zachowku. Tworzy go czysta wartość spadku powiększona o darowizny dolicza-ne do spadku. Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa.

W oparciu o powyższe Sąd Okręgowy ustalił, że łączna wartość majątku spadkowego, przy przyjęciu, że średnia wartość dolara austra-lijskiego według NBP na dzień śmierci J. S., tj. 25 lipca 2011 r., to 3,0192 zł, wynosi 756.309,60 zł. Zatem ⅛ przysługująca wartość za-chowku dla każdego z powodów to kwota 94.538,70 zł.

W przedmiotowej sprawie istotne jest także to, że w skład spadku nie wchodzi majątek należący do zmarłego J. S. na zasadzie wspólności majątkowej, określony szczegółowo w załączniku „C” do wykazu ma-jątku, tj.: nieruchomość położona w Australii […], udziały w spółkach A. w ilości 1059 akcji oraz środki pieniężne w wysokości 62,75 dola-rów australijskich. Jak stanowią przepisy prawa Nowej Południowej Wa-lii, ww. majątek, określany jako joint tenant, nie podlega spadkobraniu, gdyż w chwili śmierci współwłaściciela staje się automatycznie własnoś-cią współwłaściciela pozostającego przy życiu.

Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że pozwa-na jest właścicielem wyżej wskazanych składników majątkowych, na po-

Prawo cywilne

131

twierdzenie czego przedłożyła stosowne dokumenty, tj. kserokopię świa-dectwa tytułu własności nieruchomości położonej w Australii, […] oraz kserokopie wyciągów dotyczących kont bankowych w B. […] oraz trans-feru akcji w spółkach A. Dokumenty te zostały wydane 8 września 2011 r. oraz 3 stycznia 2012 r. zgodnie z obowiązującymi w Nowej Południo-wej Walii procedurami, przed wydaniem przez Sąd Najwyższy w No-wej Południowej Walii postanowienia o nabyciu przez pozwaną spadku. Fakt, że wymienione wyżej aktywa wchodzą w skład tzw. joint tenancy, znajduje potwierdzenie w ww. postanowieniu Sądu Najwyższego No-wej Południowej Walii, gdzie w załączniku „C” wykazu majątku przed-miotowe składniki majątku wymienione są właśnie jako joint tenancy, a zatem posiadane na zasadzie wspólności majątkowej.

Zatem do wartości spadku nie wchodzi kwota 920.337,45 zł stano-wiąca równowartość majątku należącego do zmarłego na zasadzie wspól-ności majątkowej. Zgodnie z prawem australijskim w ciągu 12 miesięcy od chwili śmierci osoby zmarłej powodowie mogli dochodzić tzw. świad-czenia rodzinnego, jednakże tylko w stosunku do majątku, który stanowił odrębną własność zmarłego. Niemniej jednak roszczenie o to świadcze-nie uległo przedawnieniu, bowiem syn powodów zmarł 25 lipca 2011 r.

Łączna wartość majątku osobistego J. S. położonego w Polsce, któ-rego nie kwestionowała pozwana, wynosi 756.309,60 zł, bo 452.880,00 zł + 90.576,00 zł + 15.096,00 zł + 181.152,00 zł + 6.038,40 zł +10.567,20 zł = 756.309,60 zł. Zatem z tej kwoty każdemu z powodów przypada ⅛ wartości spadku dla każdego, bo zgodnie z art. 991 § 1 k.c. przysłu-guje im połowa udziału spadkowego po zmarłym synu J. S. Zatem ⅛ to kwota 94.538,70 zł dla każdego z powodów. Sąd Okręgowy zasądził ta-ką kwotę w pkt 1 i 3 wyroku z ustawowymi odsetkami za opóźnienie li-czonymi od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty. W pozostałym za-kresie powództwa powodów oddalił w pkt 2 i 4 wyroku. Między innymi co do oddalenia powództwa w zakresie odsetek, których naliczenia po-wodowie domagali się od dnia 26 kwietnia 2015 r. Sąd Okręgowy uznał, że wskazany termin jest zbyt wczesny. Powodowie przyjęli, że pozwana otrzymała wezwanie do zapłaty w dniu 20 kwietnia 2015 r. i w wezwa-


132

niu zakreślili jej termin do spełnienia tego żądania – 5 dni. Tak krótki termin jest nie do przyjęcia, zważywszy na kwotę łączną, jakiej domagali się od pozwanej, tj. 520.667,44 zł. Tak wysokiej kwoty pozwana nie by-łaby w stanie zgromadzić w tak krótkim czasie. Ponadto Sąd ten przyjął, że między stronami toczyły się negocjacje co do wysokości zachowku. Strony poczyniły ustalenia, że pozwana przyleci do Polski na przełomie lipca i sierpnia 2015 r. i weźmie udział w tych negocjacjach, jednak po-wodowie zdecydowali się wcześniej na złożenie powództwa, bo w dniu 13 maja 2017 r. Z tych powodów Sąd I instancji przyjął datę początko-wą naliczania odsetek od 1 sierpnia 2015 r., bo wtedy pozwana byłaby obecna w kraju i ostatecznie zajęła stanowisko w sprawie.

Co do kosztów sądowych, które zostały poniesione w tej sprawie, to na nie składa się kwota 26.034,00 zł tytułem opłaty od pozwu. Sko-ro każdy z powodów przegrał sprawę w 63,7%, to każdy z nich musi do kasy Sądu wpłacić z zasądzonego roszczenia kwotę 8.291.90 zł, bo 26.034,00 x 63,7% = 16.583,70 : 2 = 8.291,90 zł. Z tych względów orze-czono jak w pkt 5 i 6 wyroku.

Natomiast pozwana przegrała proces w 36,3%, więc musi uiścić do kasy Sądu Okręgowego kwotę 9.450,30 zł bo 26.034,00 x 36,3% = 9.450,30 zł.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na mocy art. 98 k.p.c. i § 2, 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 wrześ-nia 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz pono-szenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.

Apelację od tego wyroku złożyła pozwana, zaskarżając go w czę-ści, co do pkt 1, 3 i 7, zarzucając: 1) naruszenie przepisów prawa procesowego, mające istotny wpływ na rozstrzygnięcie Sądu i treść orzeczenia, w tym: a) art. 11037 pkt 6 k.p.c. poprzez jego błędne zastosowanie i uznanie,

że sądowi polskiemu przysługuje jurysdykcja krajowa na podsta-wie przywołanego przepisu, zgodnie z którym do jurysdykcji kra-jowej należą rozpoznawane w procesie sprawy, gdy dotyczą spad-

Prawo cywilne

133

ku po osobie, która w chwili śmierci miała miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, podczas gdy sprawa tocząca się przed Sądem I instancji dotyczyła spadku po zmarłym J. S., który posiadał obywatelstwo polskie i australij-skie, oraz w chwili śmierci miał miejsce zamieszkania na terytorium Australii;

b) art. 11038 k.p.c. poprzez jego błędne zastosowanie polegające na przyjęciu przez Sąd I instancji, iż sprawa o zachowek po zmarłym J. S. należy do „spraw o prawa rzeczowe na nieruchomości”, a co za tym idzie – błędne przyjęcie, że sąd krajowy ma wyłączną jurys-dykcję w orzekaniu o tym roszczeniu, ze względu na fakt, iż zmar-ły pozostawił w spadku m.in. nieruchomości położone na terytorium Rzeczypospolitej;

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie: a) art. 64 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzyna-

rodowe poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że do zachowku po zmarłym J. S. zastosowanie mają polskie przepisy prawa mate-rialnego, a nie prawo australijskie w postaci ustawy Succession Act 2006, wobec wyboru prawa dokonanego przez spadkodawcę w te-stamencie, których zastosowanie skutkowałoby oddaleniem powódz-twa w całości;

b) art. 991 § 1 k.c. w zw. z art. 931 i następne z modyfikacją wyni-kającą z art. 992 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie polegające na uznaniu, że w przedmiotowej sprawie ma zastosowanie polskie prawo materialne do oceny skutków prawnych dochodzonego przez powodów roszczenia, bez wyjaśnienia podstaw prawnych zastoso-wania tego prawa jako prawa właściwego, czego skutkiem jest błęd-ne uwzględnienie powództwa co do kwoty 94.538,70 zł na rzecz każdego z powodów.

I. W oparciu o powyższe zarzuty skarżąca wniosła o: 1) zmianę zaskarżonego wyroku w części zasądzającej od pozwa-nej na rzecz powodów kwot po 94.538,70 zł wraz z odsetkami od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty (tj. w zakresie pkt 1 i 3) oraz w czę-


134

ści nakazującej pobranie od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Toruniu kwoty 9.450,30 zł tytułem części nieuiszczonej opłaty od pozwu (tj. w zakresie pkt 7) i oddalenie powództwa w tym za-kresie, oraz zasądzenie od powodów na rzecz pozwanej kosztów proce-su, w tym kosztów zastępstwa procesowego w podwójnej ich wysokości wraz z opłatą od pełnomocnictwa, za obie instancje,ewentualnie o: 2) uchylenie zaskarżonego wyroku w części zasądzającej od pozwa-nej na rzecz powodów kwot po 94.538,70 zł wraz z odsetkami od dnia 1 sierpnia 2015 r. do dnia zapłaty (tj. w zakresie pkt 1 i 3) oraz w czę-ści nakazującej pobranie od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Toruniu kwoty 9.450,30 zł tytułem części nieuiszczonej opłaty od pozwu (tj. w zakresie pkt 7) i przekazanie sprawy do ponow-nego rozpoznania Sądowi I instancji, oraz zasądzenie na rzecz pozwanej od powodów kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów za-stępstwa procesowego w podwójnej ich wysokości wraz z opłatą od peł-nomocnictwa.

W odpowiedzi na apelację powodowie domagali się jej oddalenia oraz zasądzenia na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.


Przed przystąpieniem do rozważań co do zasadności zarzutów ape-lacji należy zaznaczyć, że Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 4 grudnia 2018 r. rozstrzygnął jedynie co do apelacji wywiedzionej przez pozwaną w stosunku do powódki L. S. Na rozprawie apelacyjnej w dniu 4 grudnia 2018 r. pełnomocnik obu powodów złożył do akt sprawy odpis skróco-ny aktu zgonu powoda M. S., z którego wynika, że powód zmarł w dniu 9 października 2018 r. Po stronie powodowej w przedmiotowej sprawie istniało współuczestnictwo formalne, zatem postępowanie z powództwa M. S. podlegało zawieszeniu z urzędu na mocy art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., natomiast możliwe było wydanie przez Sąd ad quem wyroku w sprawie z powództwa L. S. przeciwko J. S.

Prawo cywilne

135

Apelacja pozwanej nie mogła prowadzić do wniosków oczekiwa-nych przez skarżącą, choć niektórym zarzutom apelacji nie sposób od-mówić racji.

W kontekście zarzutów apelacji oraz wskazanego przez skarżącą za-kresu zaskarżenia rozważeniu podlegały jedynie dwie kwestie – prawid-łowość przyjęcia przez Sąd a quo jurysdykcji krajowej oraz zastosowa-nego prawa materialnego. Kwestia składu i wartości majątku spadkowego nie stanowiła przedmiotu sporu i nie była objęta zarzutami apelacji. Zwa-żyć ponadto należy, że pozwana, kwestionując przyjęcie przez Sąd Okrę-gowy jurysdykcji krajowej, we wnioskach apelacji domagała się zmiany zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonym za-kresie, tymczasem brak jurysdykcji krajowej skutkuje odrzuceniem po-zwu z uwagi na niedopuszczalność drogi sądowej, a nie jego oddaleniem.

Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutów apelacji, które do-tyczyły jurysdykcji sądu krajowego, zważyć na wstępie należy, że z uza-sadnienia prawnego zaskarżonego wyroku nie wynika jednoznacznie, któ-ry z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego zacytowanych w tym uzasadnieniu Sąd Okręgowy uczynił podstawą przyjętej w sprawie ju-rysdykcji krajowej. Rozważania dotyczące jurysdykcji w postępowaniu nieprocesowym należy pominąć i odrzucić jako niemające zastosowa-nia w przedmiotowej sprawie, skoro roszczenie o wypłatę należnego za-chowku rozpoznawane jest w trybie procesu. Uważna lektura uzasad-nienia zaskarżonego wyroku nie daje jednakże podstaw do twierdzenia, że Sąd Okręgowy jurysdykcję krajową w przedmiotowej sprawie ustalił w oparciu o przepis art. 1107 pkt 6 k.p.c., zatem zarzut błędnego zasto-sowania tego przepisu przez ten Sąd okazał się chybiony.

Niemniej jednak z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd I instancji uznał jurysdykcję krajową w przedmiotowej sprawie z uwagi na położenie majątku nieruchomego w Polsce. Słusznie przy tym skarżąca zarzuca Sądowi Okręgowemu brak logiki w takim rozumowa-niu, skoro do obliczenia substratu zachowku Sąd przyjął również mienie ruchome oraz środki pieniężne zgromadzone na koncie w Polsce. Ponad-to przedmiotem niniejszego postępowania nie jest majątek nieruchomy.


136

Sprawa dotyczy zapłaty, jest jedynie pośrednio związana z nieruchomoś-ciami położonymi w Polsce, bowiem ich wartość wraz z wartością pozo-stałego majątku spadkowego położonego w Polsce determinuje wartość schedy spadkowej, stanowiącej podstawę obliczenia zachowku. W tych okolicznościach przyjęcie jako podstawy prawnej jurysdykcji krajowej przepisu art. 11038 k.p.c. nie było prawidłowe. W ocenie Sądu Apelacyj-nego nawet w sytuacji, gdy podstawą obliczenia zachowku jest wartość nieruchomości spadkowej położonej w Polsce, sprawa o zachowek nie należy ani do kategorii spraw o prawa rzeczowe na nieruchomościach, czy o posiadanie nieruchomości, najmu, dzierżawy i innych stosunków dotyczących używania nieruchomości, ani też nie należy do kategorii spraw, których rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych, posiadania lub używania nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej.

Powyższa konstatacja nie oznacza, że Sąd Okręgowy błędnie uznał istnienie jurysdykcji krajowej w przedmiotowej sprawie. W ocenie Sądu Apelacyjnego jurysdykcja krajowa przysługuje sądom krajowym w ni-niejszym postępowaniu na podstawie art. 11037 pkt 4 k.p.c., z które-go wynika, że sprawy rozpoznawane w procesie, inne niż wymienio-ne w art. 11031–11036, należą do jurysdykcji krajowej także wtedy, gdy dotyczą roszczenia o prawo majątkowe, a pozwany ma majątek w Rze-czypospolitej Polskiej lub przysługują mu prawa majątkowe w Rzeczy-pospolitej Polskiej o znacznej wartości w stosunku do wartości przed-miotu sporu.

Łącznik posiadania majątku lub przysługiwania w Polsce pozwane-mu praw majątkowych został utrzymany w Kodeksie postępowania cy-wilnego ze względu na efektywność egzekucji. Łącznik ten współcześnie jest krytykowany w literaturze światowej jako prowadzący do jurysdyk-cji nadmiernej, nie jest on również z reguły przyjmowany w dwustron-nych umowach międzynarodowych dotyczących obrotu prawnego. Z tego powodu ustawa nowelizująca z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie usta-wy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) ograniczyła ten łącznik przez sprecyzowanie, że chodzi o prawa majątkowe w Polsce o znacznej wartości w stosunku

Prawo cywilne

137

do wartości przedmiotu sporu. Uniemożliwia to przyjęcie jurysdykcji kra-jowej, jeżeli pozwany ma bardzo niewielki majątek lub przysługuje mu prawo majątkowe o nieznacznej wartości. Obowiązkiem sądu jest zatem porównanie wartości dochodzonych roszczeń z wartością majątku lub praw majątkowych. Jeżeli majątek w Polsce będzie zdecydowanie niższy od dochodzonych roszczeń, należy przyjąć brak jurysdykcji sądów pol-skich. Pojęcie „majątek” nie ma definicji ustawowej. Z reguły rozumie się przez nie ogół praw majątkowych danego podmiotu. Pojęcie to obej-muje zarówno aktywa, jak i pasywa. Wydaje się, że jednak w art. 11037 pkt 4 może chodzić tylko o majątek w sensie aktywów, wtedy bowiem istnieje możliwość zaspokojenia się wierzyciela z mienia dłużnika. Jurys-dykcję sądów polskich uzasadnia także fakt, że pozwanemu przysługu-ją w Polsce poszczególne prawa majątkowe (mienie), a zatem gdy znaj-dują się w Polsce poszczególne składniki majątku strony pozwanej (tak: T. Ereciński, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. VI: Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitrażowy), wyd. V, Warszawa 2016).

Z prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego poczynionych w niniej-szej sprawie, które nie były kwestionowane przez skarżącą, a które Sąd Apelacyjny jako instancja merytoryczna w pełni podziela i przyjmuje za własne, wynika, że wartość majątku spadkowego, położonego na tere-nie Rzeczypospolitej Polskiej wynosi 756.309,60 zł, natomiast wartość roszczenia powódki wynosiła 260.333,72 zł. Porównując te dwie kwo-ty, uznać należy, że wartość majątku położonego w Polsce jest znacznie wyższa względem wartości przedmiotu sporu. Zatem łącznik posiadania majątku lub przysługiwania w Polsce pozwanemu praw majątkowych za-decydował o jurysdykcji krajowej w niniejszej sprawie.

Niezależnie od powyższych uwag w ocenie Sądu Apelacyjnego dla uznania jurysdykcji krajowej w przedmiotowej sprawie istniały jeszcze dwie podstawy prawne.

Po pierwsze, słusznie Sąd Okręgowy uznał, do czego szerzej Sąd Apelacyjny odniesie się w dalszej części uzasadnienia, że do rozstrzyg-nięcia o żądaniu pozwu należało zastosować przepisy ustawy Kodeks


138

cywilny. W konsekwencji, skoro przedmiotem żądania jest zapłata sumy pieniężnej, to sprawa dotyczy zobowiązania mającego być wykonanym w Rzeczypospolitej Polskiej, zatem jurysdykcja krajowa przysługuje na mocy art. 11037 pkt 1 k.p.c.

Kwestia, czy zobowiązanie, z którego strona powodowa dochodzi roszczenia, ma być wykonywane w Polsce, wymaga bowiem ustalenia, w oparciu o jakie prawo należy je oceniać. Dla międzynarodowych sto-sunków majątkowych w zakresie prawa cywilnego prawo właściwe okre-śla ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm., dalej: p.p.m.). Przepisy art. 25–31 p.p.m. zawierają normy kolizyjne stanowiące podstawę ustaleń co do prawa właściwego dla zobowiązań. Są to normy odrębne dla zobowiązań wy-nikających z czynności prawnych, w tym zobowiązań umownych, oraz odrębne dla zobowiązań niewynikających z czynności prawnych. Sąd w celu ustalenia prawa właściwego powinien zatem w pierwszej kolej-ności przesądzić w sposób jednoznaczny o rodzaju roszczenia będącego przedmiotem sporu (tak postanowienie SN z dnia 19 czerwca 2007 r., III CSK 444/06).

Jeżeli zważy się, iż w przedmiotowej sprawie należy zastosować przepisy Kodeksu cywilnego i powódka domaga się wykonania zobo-wiązania polegającego na zapłacie sumy pieniężnej, a dług pieniężny ma charakter oddawczy (art. 454 § 1 k.c.), to w sytuacji, gdy powódka po-siada miejsce zamieszkania w Polsce, zobowiązanie pozwanej powinno być także w Polsce wykonane.

Po drugie na mocy art. 1104 § 2 k.p.c. poddanie jurysdykcji sądów polskich spraw, o których mowa w § 1, może nastąpić również przez wdanie się w spór co do istoty sprawy, jeżeli pozwany nie podniesie za-rzutu braku jurysdykcji krajowej. Do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) niedopuszczal-ne było jednostronne poddanie się jurysdykcji sądów polskich w posta-ci dobrowolnego wdania się w spór przez pozwanego przed sądem pol-skim. W takiej sytuacji, wobec braku jurysdykcji sądu polskiego, pozew

Prawo cywilne

139

musiał być odrzucony (art. 1099). Nowością jest więc instytucja ustano-wienia jurysdykcji krajowej sądów polskich wskutek wdania się pozwa-nego w spór co do istoty sprawy, jeżeli nie podniesie on zarzutu braku jurysdykcji (art. 1104 § 2). W przedmiotowej sprawie pozwana wdała się w spór, nie kwestionując jurysdykcji krajowej, i uznała powództwo do kwoty uwzględnionej przez Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku. Dopiero w dalszej części postępowania cofnęła uznanie powództwa oraz podniosła zarzut braku jurysdykcji krajowej, co w ocenie Sądu Apela-cyjnego w świetle brzmienia art. 1104 § 2 k.p.c. należy ocenić jako nie-skuteczne, bowiem niewpływające na pozbawienie sądu polskiego jurys-dykcji krajowej.

W kontekście powyższych rozważań zarzuty dotyczące braku jurys-dykcji krajowej w przedmiotowej sprawie okazały się niezasadne, Sąd Okręgowy prawidłowo bowiem uznał tę jurysdykcję, choć uzasadnienie podstawy prawnej było błędne.

Na uwzględnienie nie zasługiwały również zarzuty naruszenia pra-wa materialnego. Na wstępie wskazać należy, że w sprawie cywilnej po-wiązanej z więcej niż jednym państwem polski sąd powinien w pierw-szej kolejności ustalić, jakie prawo materialne będzie stanowiło podstawę rozstrzygnięcia. Może być nim prawo polskie albo obce, tj. prawo do-wolnego innego państwa. Jego ustalenie jest dokonywane na podstawie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Dopiero znając prawo materialne, można rozstrzygnąć merytorycznie dane zagadnienie. Podstawowym źródłem norm kolizyjnych prawa prywatnego międzyna-rodowego w Polsce jest ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywat-ne międzynarodowe.

Zostało już zasygnalizowane przez Sąd Apelacyjny, że Sąd Okrę-gowy prawidłowo ocenił zasadność powództwa w oparciu o przepisy ustawy Kodeks cywilny. Nie jest trafne stanowisko skarżącego, że po-przez sporządzenie przez spadkodawcę testamentu w formie przewidzia-nej przez prawo australijskie, w języku angielskim, dokonał on wyboru prawa materialnego w rozumieniu art. 64 ust. 1 ustawy Prawo prywat-ne międzynarodowe. Uchylony ustawą z dnia 24 lipca 2015 r. o zmia-


140

nie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o nota-riacie oraz niektórych innych ustaw przepis art. 64 p.p.m. przewidywał, że spadkodawca w testamencie lub w innym rozrządzeniu na wypadek śmierci może poddać sprawę spadkową swojemu prawu ojczystemu, pra-wu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłe-go pobytu z chwili dokonania tej czynności lub z chwili swojej śmierci. W razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci.

Zważyć przy tym należy, że kwestie o charakterze ogólnym związa-ne z możliwością wyboru prawa reguluje przepis art. 4 p.p.m. Przewiduje on między innymi, że w przypadkach przewidzianych w ustawie można dokonać wyboru prawa właściwego. Taką możliwość w sprawach spad-kowych przewidywał przepis art. 64 p.p.m. Wobec faktu, że w przepisie art. 64 p.p.m. mowa o sprawach spadkowych w ogólności, to znaczy, że dotyczy on również spraw o zachowek.

Przy tym zgodnie z art. 4 ust. 2 p.p.m. wybór prawa powinien być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać z okoliczności sprawy, chyba że przepis dopuszczający wybór prawa stanowi inaczej. W ocenie Sądu Apelacyjnego nie wystarczy zatem samo sporządzenie testamentu w formie właściwej dla określonego prawa materialnego czy w języku ojczystym jakiegoś państwa, aby przyjąć, że spadkodawca w jednoznacz-ny sposób dał przez to wyraz poddania wszystkich spraw związanych ze spadkiem innemu prawu materialnemu, o jakim mowa w art. 64 ust. 1 p.p.m. Z samej czynności sporządzenia testamentu w określonej formie czy w określonym języku nie wynika wola wyboru prawa mate-rialnego. Ani w sposób wyraźny, ani w sposób jednoznaczny nie wypły-wa ona z tych okoliczności. Zważyć należy, że formy testamentu oraz jego rozporządzeń dotyczy inny przepis, tj. art. 65 p.p.m. Gdyby zatem sama forma testamentu przesądzała o wyborze prawa materialnego, to przepis art. 64 ust. 1 i 2 p.p.m. byłby zbędny.

W konsekwencji zarzut naruszenia przepisu art. 991 § 1 k.c. w zw. z art. 931 i n. z modyfikacją wynikającą z art. 992 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie polegające na uznaniu, że w przedmiotowej spra-

Prawo cywilne

141

wie ma zastosowanie polskie prawo materialne do oceny skutków praw-nych dochodzonego przez powódkę roszczenia, okazał się niezasadny. Skoro bowiem spadkodawca nie dokonał wyboru prawa, o którym mo-wa w art. 64 ust. 1 p.p.m., to na mocy art. 64 ust. 2 p.p.m. właściwe by-ło prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. W chwili śmierci spadkodawca nadal posiadał polskie obywatelstwo, niezależnie od po-siadanego obywatelstwa australijskiego. Zatem zastosowanie polskiego prawa materialnego do rozstrzygnięcia o zachowku należy uznać za pra-widłowe. Właściwość prawa ojczystego reguluje bowiem przepis art. 2 p.p.m. Zgodnie z jego ustępem drugim jeżeli ustawa przewiduje właści-wość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, cho-ciażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa.

W kontekście powyższych rozważań apelacja pozwanej na mocy art. 385 k.p.c. podlegała oddaleniu w zakresie odnoszącym się do po-wódki L. S.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Apelacyjny orzekł na mocy art. 98 § 1 i 3 k.p.c. zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania odwoławczego, przy uwzględnieniu § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 paździer-nika 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.


z dnia 26 czerwca 2018 r. sygn. akt V ACa 255/18

Skład orzekający:SSA Teresa Karczyńska-Szumilas (przewodnicząca)SSA Anna DaniszewskaSSO (del.) Leszek Jantowski (sprawozdawca)

Teza:Sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliż-

szym poszkodowanego, który w następstwie czynu niedozwolonego do-


142

znał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Podstawą prawną od-powiedzialności ubezpieczyciela jest art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Fundu-szu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Uzasadnienie

Powódka J. Z.-T. wniosła o zasądzenie od S. […] S.A. w S. kwoty 120.000 zł tytułem zadośćuczynienia wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 19 grudnia 2015 r. do dnia zapłaty.

W odpowiedzi na pozew pozwany S. […] S.A. w S. wniosła o od-dalenie powództwa w całości.

Wyrokiem z dnia 22 listopada 2017 r. Sąd Okręgowy w Bydgosz-czy: 1. zasądził od pozwanego na rzecz powódki J. Z.-T. kwotę 80.000 zł wraz ustawowymi odsetkami od dnia 19 grudnia 2015 r. do dnia 31 grud-nia 2015 r. oraz ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycz-nia 2016 r. do dnia zapłaty; 2. oddalił powództwo w pozostałym zakresie; 3. zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 2.938,55 zł tytu-łem zwrotu kosztów procesu; 4. nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Bydgoszczy kwotę 4.264,57 zł tytułem części nieuisz-czonych kosztów sądowych; 5. kosztami sądowymi, od uiszczenia których powódka została zwol-niona, obciąża Skarb Państwa.

Powyższe rozstrzygnięcie zostało oparte na następujących ustale-niach faktycznych:

Powódka i A. Z.-T. są małżeństwem od 2000 r. Mają dwoje dzieci. Synowie powódki w chwili wypadku ojca mieli odpowiednio 12 i 4 lata.

W dniu 28 sierpnia 2013 r. doszło do wypadku drogowego. Kieru-jący samochodem marki Fiat Punto […] o numerze rej. […] zjechał na przeciwny pas ruchu, powodując zderzenie z nadjeżdżającym pojazdem ciężarowym marki Scania o numerze rej. […]. Mąż powódki był pasa-

Prawo cywilne

143

żerem pojazdu marki Fiat Punto […]. Kierowca pojazdu zginął na miej-scu wypadku.

Śledztwo w sprawie powyższego wypadku zostało umorzone. W uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu wskazano, że z zebranego materiału dowodowego należy przyjąć, iż przyczyną wypadku drogowe-go była nieprawidłowa technika jazdy polegająca na zjechaniu na prze-ciwny pas ruchu i nieustąpieniu pierwszeństwa prawidłowo jadącemu z przeciwnego kierunku ruchu pojazdowi ciężarowemu. Śledztwo zosta-ło umorzone z uwagi na zgon sprawcy.

A. Z.-T. trafił po wypadku na oddział intensywnej terapii, gdzie był hospitalizowany do dnia 24 października 2013 r. Następnie mąż po-wódki trafił do kliniki rehabilitacji, gdzie rozpoznano u niego niedowład spastyczny czterokończynowy z przewagą w kończynach lewych, uraz wielonarządowy, w tym czaszkowo-mózgowy, stan po ostrej niewydol-ności oddechowej, stan po wstrząsie urazowo-krwotocznym, krwiak przy-mózgowy, ogniska stłuczenia mózgu, pourazowe wodniaki przymózgowe, stan po obrzęku mózgu, pourazowe pęknięcie śledziony, stan po złama-niu kości udowej lewej, stan po odbarczeniu odmy i krwiaka lewej jamy opłucnowej, stan po stłuczeniu płuca lewego, złamaniu łopatki lewej, zła-maniu żeber po stronie lewej, złamaniu trzonu mostka oraz organiczne zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane uszkodzeniem móz-gu. Po wypisaniu za szpitala mąż powódki podlegał rehabilitacji, pozo-stając pod kontrolą poradni rehabilitacyjnej. U męża powódki mimo pod-jętych działań medycznych utrzymuje się niedowład czterokończynowy.

Przed wypadkiem rodzina powódki funkcjonowała normalnie. A. Z.-T. był osobą zdrową, aktywną, pracującą, troszcząca się o dobro rodziny, decyzyjną. Małżonkowie spędzali wspólnie czas, prowadzili ży-cie towarzyskie. A. Z.-T. i powódka dzielili się obowiązkami domowy-mi. Mąż powódki czynnie brał udział w wychowaniu i opiece nad dzieć-mi. Synowie byli zżyci z tatą, który chętnie spędzał z nimi czas. Dzięki współpracy małżonkowie mieli czas dla siebie nawzajem, ale także każ-de z małżonków miało czas dla siebie. Mąż okazywał powódce czułość. Ich pożycie układało się dobrze we wszystkich sferach.


144

Sąd Okręgowy ustalił również, że obecnie A. Z.-T. porusza się na wózku inwalidzkim. Odzyskał pewien zakres sprawności w jednej rę-ce, jednak nadal potrzebuje nieustannej pomocy osób trzecich. Powódka pomaga mężowi we wszystkim. Codziennie powódka myje męża, ubie-ra go, robi śniadanie, przynosi mu je do pokoju. Pilnuje, aby wziął le-ki. Powódka ćwiczy z mężem, potem mąż powódki ćwiczy z rehabili-tantem. Małżonkowie zjadają wspólnie obiad. Powódka kładzie męża do łóżka. Powódka przekłada męża na boki, tak aby nie dostał odleżyn. W nocy powódka śpi bardzo czujnie, ciągle martwi się o męża. Tak wy-gląda praktycznie każdy dzień powódki. Powódka miała możliwość od-dania męża do ośrodka opiekuńczego, nie chciała tego zrobić.

Powódka nie pracuje, praktycznie cały czas opiekuje się mężem. Gdy musi wyjść z domu, z A. Z.-T. zostaje jej mama. Powódka nie wy-obraża sobie, aby mąż mógł zostać sam. Każde wyjście z domu zwią-zane jest z koniecznością zniesienia go po schodach – z drugiego piętra kamienicy – dlatego też powódka spędza czas z mężem głównie w do-mu. Powódka nigdzie nie wyjeżdża. Powódka przejęła na siebie czynno-ści związane z wychowaniem dzieci. Obciążają ją problemy dzieci zwią-zane z trudną sytuacją w domu, ich reakcje. Mąż powódki obecnie unika rozmów, nie uczestniczy w podejmowaniu decyzji.

Sąd Okręgowy ustalił również, że po powrocie ze szpitala do domu A. Z.-T. zachowywał się agresywnie. Potrafił podrapać, uderzyć powód-kę. Takie zachowania męża powódki utrzymywały się przez ok. 2 lata. Wraz z upływem czasu jego agresja słabła, obecnie rozmawia z powód-ką, ale nadal jest zamknięty, praktycznie nie okazuje uczuć. Ma problemy z wyrażaniem uczuć, jednak coraz częściej się przełamuje – chce spędzać z powódką czas, zdarzyło się, że okazał wdzięczność powódce. Po wy-padku pożycie intymne między małżonkami wygasło. Powódka tęskni za tym, co kiedyś łączyło ją z mężem, między innymi za kontaktami intym-nymi. Po wypadku męża powódka załamała się, miewała nawet myśli sa-mobójcze. Zaczęła korzystać z pomocy psychiatrycznej, przyjmuje środki przeciwdepresyjne. Powódka zażywa także leki przeciwbólowe, w związ-ku z silnymi bólami kręgosłupa. Powódka jest przytłoczona nadmiarem

Prawo cywilne

145

obowiązków. Wypadek męża powódki wpłynął na jej stan zdrowia, życie rodzinne i relacje między wszystkimi członkami rodziny. W życiu rodzin-nym i stanie emocjonalnym powódki zaszły ogromne zmiany, na które powódka nie była przygotowana, których nie przewidywała i nie pragnę-ła. Zmiany te okazały się ogromne także dla dzieci powódki. Dzieci po-dejmowały się uczenia swojego ojca prostych nazw, słów. Mąż powódki z osoby zdrowej i samodzielnej stał się człowiekiem wymagającym stałej opieki i nauki prostych czynności, które wykonywał przed wypadkiem. Stan męża powódki spowodował konieczność wprowadzenia wielu zmian w życiu: rezygnacji z pracy zawodowej powódki, oddania pod opiekę babci dzieci na czas wizyt powódki w szpitalu, poszukiwania źródeł fi-nansowania rehabilitacji i konsultacji lekarskich. Stan zdrowia A. Z.-T. wpłynął na bardzo znaczące pogorszenie się samopoczucia psychiczne-go i konieczność wejścia w rolę opiekunki swojego męża, pocieszyciel-ki dzieci. Obecny stan zdrowia męża powódki, zarówno psychiczny, jak i fizyczny, wpływa nadal na stan psychiczny, w tym emocjonalny powód-ki, biorąc pod uwagę jej społeczne role matki, pracownika i żony. Mi-mo że jak pokazały badania, stan zdrowia męża powódki uległ od czasu wypadku poprawie, to stres i obciążenie psychiczne związane z opieką utrzymuje się nadal. Powódka doświadcza pozytywnych aspektów opie-ki, co jest związane z otrzymywanym przez nią wsparciem społecznym.

Sąd ustalił także, że relacje intymne między małżonkami, które by satysfakcjonowały powódkę i jej męża, nie zostały przywrócone. Mię-dzy małżonkami nie panują typowe relacje, prawa i obowiązki małżeń-skie. Mimo poprawy stanu zdrowia małżonkowie nie dzielą między so-bą obowiązków domowych. Istnieje między nimi wspólnota duchowa, więź podtrzymywana jest wartościami religijnymi obydwojga małżon-ków. Poprzez swój stan zdrowia mąż powódki nie może faktycznie re-alizować obowiązku wzajemnej pomocy żonie, nie może podejmować czynności związanych z dbaniem o wspólne gospodarstwo domowe. Nie jest w stanie wspomagać żony np. w sytuacjach jej dolegliwości zdrowot-nych. Istnieje szansa trwałej poprawy relacji emocjonalnych między mał-żonkami. W ocenie powódki ich rodzina była przed wypadkiem bardzo


146

ze sobą zżyta, łączyła ich miłość, bliskość i nie zmieniło się to po wy-padku męża powódki. U powódki wystąpiły objawy emocjonalne w re-akcji na wypadek i utratę zdrowia męża. W ciągu kolejnych tygodni po wypadku doszło do znaczącego upośledzenia funkcjonowania społeczne-go, zawodowego. Objawy te nie stanowiły przejawów żałoby. Wystąpi-ło znaczne cierpienie – proporcjonalne do czynnika stresowego. Objawy utrzymywały się dłużej niż 6 miesięcy. Reakcja powódki była adekwatna i rozciągnięta w czasie. Bezpośrednio po wypadku męża powódka funk-cjonowała w ostrym zaburzeniu stresowym i doświadczyła ostrej reak-cji na stres. Okres nasilenia zespołu czołowego trwał u powódki około 2 lata po wypadku. Stan ten był stanem przewlekłym. Powódka obecnie nadal żyje w stresie, mimo że obraz dolegliwości stresowych nie jest ta-ki jak po wypadku. Skutki stresu w zasadzie mogą dotykać każdej sfe-ry człowieka. Więź emocjonalna między powódką i jej mężem się nie zmieniła, zmianie uległ sposób jej realizacji. Powódka utraciła męża, któ-ry był zaangażowany w realizację celów rodziny i małżeństwa. Powódka była adresatem opiekuńczości, a teraz musi się stać dawcą tej opiekuń-czości. Powódka chciałaby, aby rodzina funkcjonowała inaczej. Powód-ka ma poczucie, że jest głównym opiekunem męża i że całe życie krą-ży wokół opieki nad mężem. Powódka funkcjonuje w taki sposób, jakby opiekowała się niemowlęciem. Powódce towarzyszy w relacji z mężem poczucie niespełnienia.

[…]Powódka oparła swoje żądanie o przepisy art. 448 k.c. w zw.

z art. 23 i 24 k.c., wskazując, że na skutek wypadku męża i jego konse-kwencji dla stanu zdrowia fizycznego i emocjonalnego A. Z.-T. powód-ka utraciła więź łączącą ją z mężem. Strona pozwana kwestionowała pra-wo powódki do żądania tak określonego zadośćuczynienia, kwestionując jednocześnie jego wysokość.

Sąd zważył, że bezsporne jest, iż na skutek wypadku, do którego doszło w dniu 28 sierpnia 2013 r., A. Z.-T. stał się osobą niepełnospraw-ną (niedowład czterokończynowy) w wymiarze tak dalekim, że wymaga stałej opieki i pomocy. Prowadzący pojazd Fiat Punto […] o numerze rej.

Prawo cywilne

147

[…] posiadał ubezpieczenie w zakresie OC w pozwanym towarzystwie ubezpieczeń. Tego faktu strona pozwana nie kwestionowała, wskazując jednak, że okoliczności wypadku budzą wątpliwości co do winy ubezpie-czonego. Pozwany wskazywał, że śledztwo prowadzone w sprawie zosta-ło umorzone i nie ma orzeczenia stwierdzającego winę ubezpieczonego. W ocenie Sądu z przedstawionych przez powódkę dokumentów wynika jednak, że poczynione na etapie śledztwa ustalenia wykazały, iż kierujący samochodem marki Fiat Punto […] o numerze rej. […] zjechał na prze-ciwny pas ruchu, powodując zderzenie z nadjeżdżającym pojazdem cię-żarowym, a przyczyną wypadku drogowego była nieprawidłowa techni-ka jazdy polegająca na zjechaniu na przeciwny pas ruchu i nieustąpieniu pierwszeństwa prawidłowo jadącemu z przeciwnego kierunku ruchu po-jazdowi. Sąd, opierając się na ustaleniach poczynionych na miejscu wy-padku, a opisanych w dokumentach z akt śledztwa, uznał za prawdziwe twierdzenia powódki co do okoliczności samego wypadku i jego spraw-cy. Tym samym nie było podstaw, aby uznać, że pozwany co do zasady nie może ponieść odpowiedzialności za skutki wypadku.

Sąd Okręgowy odwołał się do treści art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunika-cyjnych, zgodnie z którym z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kieru-jący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wy-rządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszcze-nie lub uszkodzenie mienia. Odszkodowanie ustala się i wypłaca w gra-nicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym. Odpowiedzialność ubezpieczyciela zależy od zakresu od-powiedzialności sprawcy, zaś z mocy art. 436 w zw. z art. 435 § 1 k.c. sprawca zdarzenia odpowiada za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzo-ną w związku z ruchem tego pojazdu, chyba że szkoda nastąpiła wsku-tek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trze-ciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.


148

Pozwany nie wykazał, aby przedmiotowy wypadek był skutkiem si-ły wyższej. Sąd Okręgowy podkreślił, że odpowiedzialność ubezpieczy-ciela sięga tak daleko, jak odpowiedzialność cywilna ubezpieczonego, a zadośćuczynienie jest szczególną postacią odszkodowania mającą na celu zrekompensowanie szkody niemajątkowej w postaci krzywdy. Nie ma podstaw prawnych, aby twierdzić, że ubezpieczyciel odpowiada wy-łącznie za krzywdy bezpośrednio poszkodowanego w wypadku, w sytu-acji gdy skutki wypadku naruszają także dobra osobiste osób trzecich. Powódka wskazywała, że pozwany odpowiada za naruszenie jej dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych między osobami żyjącymi. Sąd Okręgowy w pełni podzielił stanowisko powódki. Wprawdzie w Kodek-sie cywilnym nie określono pojęcia „dobra osobistego”, a w art. 23 k.c. zostały wymienione jedynie przykładowo dobra uznane przez ustawo-dawcę za wymagające ochrony, wśród których nie znalazła się więź ro-dzinna łącząca osoby najbliższe, to jednak J. Z.-T. udowodniła, że z mę-żem łączy ją i łączyła silna więź emocjonalna mająca charakter dobra osobistego. Więź ta przed wypadkiem miała charakter typowej więzi mał-żeńskiej. Stosunki między powódką i jej mężem miały charakter partner-ski. Każde z małżonków realizowało część obowiązków wynikających z założenia rodziny. Mąż był dla powódki wsparciem, wspólnie podej-mowali decyzje, planowali przyszłość. Małżonków łączyła także relacja o podłożu intymnym, typowa dla idei związku małżeńskiego. Na sku-tek wypadku wszystkie te aspekty relacji powódki i jej męża przesta-ły istnieć. Powódka nadal jest emocjonalnie zżyta z mężem, więź ta nie ma już jednak charakteru typowo małżeńskiego. A. Z.-T. stał się osobą w pełni zależną od powódki – wymaga pomocy i opieki. Mając na uwa-dze powyższe rozważania, których podstawą stały się zeznania świadków i opinia biegłej, Sąd doszedł do przekonania, że dobro powódki w posta-ci więzi rodzinnej łączącej ją z mężem uległo naruszeniu.

Odwołując się do orzecznictwa, Sąd Okręgowy wskazał, że za utrwalony można uznać pogląd, iż więzi rodzinne, których zerwanie po-woduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy, należą do katalogu dóbr osobistych. Konsekwencją tego stanowiska było uznanie, że najbliższemu

Prawo cywilne

149

członkowi rodziny zmarłego na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. przysługuje zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu mającego miejsce przed 3 sierp-nia 2008 r., czyli przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c., wprowadzo-nego ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Powyższa regu-lacja wskazuje także na możliwość przyznania zadośćuczynienia osobie niebędącej bezpośrednio poszkodowaną czynem zabronionym. W roz-poznawanej sprawie Sąd ocenił możliwość przyznania zadośćuczynienia w innej sytuacji niż związana ze śmiercią osoby bliskiej. Mąż powód-ki nie zmarł, a skutkiem wypadku, jakiemu uległ, była utrata możliwo-ści utrzymywania relacji typowych dla więzi rodzinnych łączących żo-nę z mężem.

Dalej Sąd wyjaśnił, że za dobro osobiste uznawane jest prawo do życia w rodzinie i utrzymania tego rodzaju więzi. W ramach prawa do niezakłóconego życia rodzinnego mieści się także prawo do nawiąza-nia z osobą najbliższą relacji typowych dla określonego rodzaju więzi rodzinnych oraz podtrzymywania tych relacji. Spowodowanie ciężkie-go rozstroju zdrowia osoby najbliższej, którego skutkiem jest stan tak ciężki, że uniemożliwiający poszkodowanemu wypełnianie dotychczaso-wych ról rodzinnych, należy zakwalifikować jako naruszenie wskazane-go dobra osobistego. Do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej wystarczy istnienie normalnego związku przyczynowego między zdarze-niem sprawczym a powstaniem uszczerbku u jakiejkolwiek osoby, który nie musi mieć charakteru bezpośredniego. Za utrwalony w orzecznictwie należy uznać pogląd, że powód dochodzący zadośćuczynienia na podsta-wie art. 448 k.c. za śmierć osoby bliskiej jest bezpośrednio poszkodowa-ny, została mu bowiem wyrządzona samoistna krzywda.

W ocenie Sądu Okręgowego w wyniku zdarzenia sprawczego, za które odpowiedzialność ponosi strona pozwana, bezpośrednio poszkodo-wany został zarówno mąż powódki, który doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jak i powódka, dla której skutkiem zdarzenia jest brak moż-liwości nawiązania typowej więzi rodzinnej z osobą najbliższą – mę-


150

żem. Jeden czyn niedozwolony stanowi tu źródło szkody, także w posta-ci krzywdy, wyrządzanej w różny sposób różnym osobom.

Sąd zwrócił uwagę, że nie każdą więź rodzinną automatycznie nale-ży zaliczyć do katalogu dóbr osobistych, a jedynie taką więź, której ze-rwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy. Wypadek mę-ża wpłynął na stan zdrowia i emocji powódki, która od chwili zdarzenia żyje w nieustannym stresie. Sąd podkreślił, że z opinii biegłej wynika, że u powódki wystąpiło znaczne cierpienie – proporcjonalne do czynni-ka stresowego, a objawy utrzymywały się dłużej niż 6 miesięcy. Bezpo-średnio po wypadku męża powódka funkcjonowała w ostrym zaburzeniu stresowym, a okres nasilenia zespołu czołowego trwał u niej około 2 lata po wypadku. Powódka ma poczucie, że jest głównym opiekunem męża, co wpływa na swoisty lęk, a także poczucie niespełnienia w roli żony. Mając na uwadze, że powódka pragnie, aby rodzina funkcjonowała ina-czej, tak jak dawniej, a pragnienie to nie może być zrealizowane, nie spo-sób uznać, aby sytuacja taka, zwłaszcza gdy ma charakter długotrwały, nie wywoływała stresu, poczucia krzywdy i dalszych, trwałych cierpień.

Mając na uwadze, jak diametralnie zmieniła się więź powódki z mę-żem, a także krzywdę, którą zmiana ta wywołała u powódki, Sąd Okręgo-wy przyjął, że adekwatnym zadośćuczynieniem będzie kwota 80.000 zł. W pozostałym zakresie powództwo podlegało oddaleniu. Sąd wskazał, że powódka nadal jest osobą młodą, a w wieku niespełna czterdziestu lat została postawiona przed koniecznością opieki i ciągłej troski o mę-ża, pozbawiona jego opieki i aktywnego udziału w życiu rodzinnym. Gdyby nie doszło do wypadku, powódka mogłaby przez wiele lat reali-zować więź małżeńską z mężem, także w aspekcie intymnym, spędzać z nim wolny czas. W ocenie Sądu powódka doznała krzywdy w posta-ci cierpień psychicznych, wynikających z utraty męża, który wprawdzie fizycznie jest obecny, ale z którym nie ma obecnie możliwości kontaktu w zakresie takim jak przed wypadkiem, szansy na troskę i opiekę z jego strony. Powódka nie odczuwa pozytywnych emocji z tym związanych. Z drugiej zaś strony kwestie światopoglądowe i osobowość powódki oraz posiadanie małoletnich dzieci nie pozwalają jej podjąć decyzji o odejściu

Prawo cywilne

151

od męża i poszukiwaniu innego partnera, z którym mogłaby wejść w re-lacje typowe dla relacji damsko-męskich, w tym intymne, i stać się be-neficjentką relacji typowej dla małżonków.

O odsetkach od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia Sąd Okręgowy orzekł na podstawie treści art. 481 § 1 k.c. i art. 455 k.c., zaś o kosztach procesu na podstawie art. 100 k.p.c., mając na uwadze, że żądanie po-zwu zostało uwzględnione w 67%. Powódka poniosła koszty związane z wynagrodzeniem pełnomocnika w kwocie 7.200 zł oraz koszty dojaz-du pełnomocnika na wyznaczone terminy rozprawy – 732,16 zł (zgod-nie ze spisem kosztów), winna zaś ponieść w kwocie 4.993,61 zł (33% z ogólnej kwoty kosztów procesu poniesionych przez strony w wysoko-ści 10.138,55 zł). Sąd zasądził różnicę od pozwanej na rzecz powódki.

Na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosz-tach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.) w zw. z art. 100 k.p.c. Sąd obciążył pozwanego kwo-tą 4.264,57 zł z tytułu nieuiszczonej części kosztów sądowych w posta-ci opłaty od pozwu i wynagrodzenia biegłej.

Apelację od powyższego wyroku wniosła strona pozwana, w czę-ści zasądzającej od pozwanego na rzecz powódki kwotę 80.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 19 grudnia 2015 r. do dnia 31 grud-nia 2015 r. oraz ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty (pkt 1 wyroku), oraz w części dotyczącej kosz-tów procesu (pkt 3 i 4 wyroku).

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił: 1. naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest: a) art. 436 § 1 w zw. z art. 435 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastoso-wanie i przyjęcie, że posiadacz pojazdu odpowiada na zasadzie ryzyka również w przypadku szkody w postaci naruszenia dóbr osobistych, in-nej niż szkoda na osobie; b) art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. poprzez ich niewłaściwe zasto-sowania oraz:– przyjęcie, że więź między ludźmi może zostać uznana za dobro osobi-ste, podczas gdy zgodnie ze stanowiskiem doktryny oraz części orzecz-


152

nictwa dobro osobiste powinno być skupione w człowieku i nie obejmu-je sfery zewnętrznej;– przyjęcie, że zadośćuczynienie za naruszenie dobra osobistego może przysługiwać również osobom, przeciwko którym nie był skierowany czyn sprawcy, podczas gdy zgodnie ze stanowiskiem doktryny oraz czę-ści orzecznictwa brak podstaw do dochodzenia roszczeń przez tzw. po-średnio poszkodowanych;– przyjęcie, że doszło do naruszenia dobra osobistego powódki w posta-ci prawa do niezakłóconego życia rodzinnego, podczas gdy mąż powód-ki nie tylko przeżył wypadek, ale pozostaje w słownym i logicznym kon-takcie, wyraża uczucia wobec powódki, a powódka wraz z mężem nadal tworzą kochającą się rodzinę;– przyjęcie, że kwota 80.000 zł stanowi odpowiednią kwotę zadośćuczy-nienia za naruszenie dobra osobistego powódki, podczas gdy jest to kwo-ta rażąco zawyżona, albowiem mąż powódki przeżył wypadek, a powód-ka wraz z mężem nadal tworzą kochającą się rodzinę;– przyjęcie, że życie przez powódkę w stresie i konieczność opieki nad mężem stanowi naruszenie prawa do niezakłóconego życia rodzinnego; c) art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 34 ust. 1 usta-wy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpie-czeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycie-li Komunikacyjnych poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność za naruszenie dobra osobiste-go w postaci prawa do niezakłóconego życia rodzinnego, podczas gdy ww. ustawa przewiduje jedynie odpowiedzialność za śmierć, uszkodze-nie ciała i rozstrój zdrowia; d) art. 455 k.c. w zw. z art. 481 k.c. przez jego niewłaściwe zastoso-wanie i w konsekwencji uznanie, że odsetki od kwoty zadośćuczynienia dla powódki należy zasądzić od daty wcześniejszej niż dzień wyroko-wania, mimo iż Sąd I instancji ustalił wysokość należnego powódce za-dośćuczynienia na podstawie całości materiału dowodowego niniejszej sprawy, a więc na datę zamknięcia rozprawy, zatem dopiero od tej da-ty można mówić o ewentualnym opóźnieniu strony pozwanej w zapłacie

Prawo cywilne

153

odszkodowania oraz zadośćuczynienia i od tej chwili powinny zostać za-sądzone odsetki ustawowe; 2. naruszenie przepisów prawa procesowego mogące mieć wpływ na wynik sprawy, to jest: a) art. 278 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez przeprowadzenie dowo-du z opinii biegłego na okoliczności częściowo nieistotne dla sprawy; b) art. 233 k.p.c. poprzez przyjęcie, że wszystkie aspekty relacji po-wódki i jej męża przestały istnieć, a więź nie ma charakteru typowo mał-żeńskiego, podczas gdy z zeznań świadków oraz opinii biegłego wyni-ka, że między małżonkami istnieje więź duchowa, a w ocenie powódki ich rodzina była przed wypadkiem bardzo zżyta, łączyła ich miłość i bli-skość i nie zmieniło się to po wypadku męża powódki.

Wskazując na te zarzuty, skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez: 1. oddalenie powództwa również w zaskarżonej części; 2. zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego kosztów procesu w I oraz II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych; 3. ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego roz-patrzenia Sądowi I instancji.

W odpowiedzi na apelację powódka wniosła o jej oddalenie i zasą-dzenie kosztów postępowania według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja nie był uzasadniona.Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd

Okręgowy i przyjmuje je za własne, co czyni zbędnym ich ponowne przytaczanie. Podobnie Sąd podziela dokonaną przez Sąd I instancji oce-nę zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego.

Sąd Apelacyjny jako instancja merytoryczna uzupełniająco ustalił, co następuje:

Śledztwo w sprawie wypadku drogowego z dnia 28 sierpnia 2013 r. było prowadzone pod kątem wyczerpania znamion przestępstwa z art. 177


154

§ 2 k.k. Biegły powołany w toku śledztwa stwierdził, że stan technicz-ny pojazdu marki Fiat Punto […] nie miał żadnego wpływu na zaistnie-nie wypadku drogowego; pojazd był sprawny technicznie. Sekcja zwłok kierującego pojazdem J. J. wykazała, że bezpośrednią przyczyną zgonu był uraz klatki piersiowej przy współistniejących cechach wykrwawienia. W chwili zdarzenia kierujący był trzeźwy. Przyczyną wypadku była nie-prawidłowa technika jazdy polegająca na zjechaniu na przeciwny pas ru-chu i nieustąpieniu pierwszeństwa prawidłowo jadącemu z przeciwnego kierunku jazdy pojazdowi ciężarowemu marki S. Śledztwo zostało umo-rzone z uwagi na zgon sprawcy.

Powyższych uzupełniających ustaleń Sąd Apelacyjny dokonał w oparciu o dokument urzędowy w postaci postanowienia o umorzeniu śledztwa w sprawie wypadku drogowego z dnia 28 sierpnia 2013 r., gdyż zostało ono wydane przez powołany do tego organ, w granicach jego kompetencji, w przewidzianej formie i żadna ze stron nie kwestionowa-ła jego autentyczności (art. 245 § 1 k.p.c.).

Przechodząc do poszczególnych zarzutów apelacji, w pierwszej ko-lejności należało się odnieść do zarzutów naruszenia przepisów prawa procesowego, bo od tego zależała ocena tego, czy Sąd I instancji prawid-łowo zastosował przepisy prawa materialnego.

Za chybiony należało uznać zarzut naruszenia art. 278 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. mający polegać zdaniem skarżącego na przeprowadze-niu dowodu z opinii biegłego psychologa na okoliczności częściowo nie-istotne dla sprawy. Skarżący argumentował, że rozstrój zdrowia osoby najbliższej dla poszkodowanego może być traktowany jedynie w kate-goriach odrębnej przesłanki do dochodzenia roszczenia o odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej w sytuacji spełnienia przesła-nek z art. 446 § 3 k.c., nie może być natomiast rozpatrywany na płasz-czyźnie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej łączącej członków najbliższej rodziny.

W ocenie Sądu Apelacyjnego stanowisko to nie jest trafne. Wpraw-dzie należy się zgodzić z tym, że rozstrój zdrowia może być źródłem samodzielnego, odrębnego roszczenia dla osoby najbliższej, którą –

Prawo cywilne

155

wbrew zarzutom skarżącego – należy traktować jako osobę bezpośred-nio poszkodowaną zdarzeniem wywołującym ciężki uszczerbek na zdro-wiu bliskiego członka rodziny, jednak dobra osobiste w postaci więzi rodzinnej i zdrowia nie są zupełnie od siebie oderwane. Stan zdrowia wszystkich osób poszkodowanych – zarówno tego poszkodowanego, któ-ry doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jak i tej osoby najbliższej, która na skutek zerwania więzi rodzinnej, będącego następstwem cięż-kiego uszczerbku na zdrowiu bezpośrednio poszkodowanego, sama do-znała rozstroju na zdrowiu – nie jest prawnie obojętny dla oceny inten-sywności naruszonych więzi rodzinnych. Brak rozstroju zdrowia osoby najbliższej nie wyklucza ustalenia naruszenia dobra osobistego w posta-ci więzi rodzinnej łączącej członków najbliższej rodziny, natomiast usta-lenie skutku w postaci rozstroju zdrowia związanego z naruszeniem tych więzi ma wpływ na określenie stopnia naruszenia tego ostatniego dobra. W rezultacie nie można uznać, że powołanie przez Sąd I instancji do-wodu z opinii biegłego psychologa było zbędne i dotyczyło okoliczno-ści nieistotnych dla sprawy.

Co do zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c., który odnosił się do – błędnego zdaniem skarżącego – ustalenia przez Sąd I instancji, że ist-niejąca pomiędzy małżonkami więź nie ma charakteru typowo małżeń-skiego, podczas gdy z przeprowadzonych dowodów wynika, iż między małżonkami istnieje więź duchowa, to tak sformułowany zarzut należa-ło w istocie rozpatrywać na płaszczyźnie prawnomaterialnej – narusze-nia przepisów prawa materialnego art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. w kontekście oceny, czy w świetle poczynionych ustaleń można przyjąć, iż doszło po stronie powodowej do naruszenia dobra osobistego aktuali-zującego roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Trzeba przy tym podkreślić, że postawienie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., aby mógł on być uznany za uzasadniony, wymagało od skarżącej wykazania konkretnych uchybień, jakich miałby dopuścić się Sąd I instancji w toku gromadzenia bądź oceny materiału dowodo-wego, oraz wpływu tych uchybień na treść poczynionych ustaleń. Tym-czasem postawiony w apelacji zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. był


156

bardzo ogólnikowy, nie wskazywał, przy ocenie jakich dowodów Sąd I instancji miał się dopuścić uchybień.

Wskazać przy tym należy, że przewidziane w art. 233 § 1 k.p.c. kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów wprawdzie mogą być przedmiotem kontroli odwoławczej, jednak powołanie się na naruszenie cytowanego przepisu nie może polegać jedynie na przedstawieniu od-miennego stanu faktycznego ustalonego na podstawie własnej oceny do-wodów. Skarżący może tylko wykazywać, że Sąd I instancji rażąco na-ruszył ustanowione w powołanym przepisie zasady oceny wiarygodności i mocy dowodów, a w konsekwencji naruszenie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wy-prowadza wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życio-wym, to ocena sądu nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie zebranego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Jedynie w przypad-ku, gdy brak logiki w powiązaniu wnioskowania z zebranymi dowodami lub gdy wnioskowanie sądu wykracza poza schematy logiki formalnej, albo – wbrew zasadom doświadczenia życiowego – nie uwzględnia jed-noznacznych praktycznych związków przyczynowo-skutkowych, to prze-prowadzona ocena dowodów może być skutecznie podważona (por. wy-roki SN: z dnia 27 września 2002 r., II CKN 817/00, LEX nr 56906; z dnia 27 września 2002 r., IV CKN 1316/00, LEX nr 80273).

Takiej wadliwości w ocenie dowodów dokonanej przez Sąd Okrę-gowy nie można dostrzec w niniejszej sprawie. Trafnie Sąd Okręgowy ocenił zeznania powódki oraz świadków T. K. i J. C. jako spójne, pra-widłowo także podzielił wnioski wynikające z opinii biegłej psycholog E. S.-K., uznając, że opinia ta jest rzetelna i poparta wnikliwą analizą sta-nu powódki. Słusznie także oparł się Sąd I instancji na dowodach z do-kumentów: postanowieniu o umorzeniu śledztwa, karcie informacyjnej le-czenia A. Z.-T., dokumentacji medycznej powódki, podkreślając, że ich autentyczność nie budziła wątpliwości, nie były one także kwestionowa-ne przez strony. W konsekwencji zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. nale-żało także uznać za chybiony.

Prawo cywilne

157

Przechodząc do zarzutów naruszenia przepisów prawa materialne-go, wskazać należy, iż naruszenia przepisów prawa materialnego mogą wystąpić w dwojaki sposób: poprzez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie. Pierwsza postać naruszenia polegać może na mylnym zro-zumieniu treści zastosowanego przepisu lub też na ustaleniu treści ogól-nych pojęć prawnych. Druga forma dotyczy kwestii prawidłowego od-niesienia normy prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, a więc skonfrontowania okoliczności stanu faktycznego z hipotezą kon-kretnej normy prawnej i poddania tego stanu ocenie prawnej na podsta-wie treści tej normy (por. wyrok SN z dnia 2 kwietnia 2003 r., I CKN 160/01, LEX nr 78813). W niniejszej sprawie nie występowała żadna z wyżej wskazanych form naruszenia prawa materialnego.

W pierwszej kolejności należało się odnieść do zarzutu naruszenia art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 k.c. odnoszącego się do podstawy od-powiedzialności posiadacza pojazdu mechanicznego – a tym samym po-średnio – do podstawy odpowiedzialności pozwanego ubezpieczyciela. Zdaniem skarżącego Sąd I instancji wadliwie przyjął, że posiadacz po-jazdu odpowiada na zasadzie ryzyka również w przypadku szkody w po-staci naruszenia dóbr osobistych, innych niż szkoda na osobie. W ocenie skarżącego naruszenie dobra osobistego w postaci prawa do niezakłóco-nego życia rodzinnego, choć stanowi szkodę niemajątkową, nie jest jed-nak szkodą na osobie, a tym samym jego ewentualna odpowiedzialność mogłaby być rozpatrywana jedynie na zasadzie winy, zaś w przedmioto-wej sprawie nie ustalono winy sprawcy.

Po pierwsze skarżący pominął, że z treści postanowienia o umorze-niu śledztwa wynika, że śledztwo było prowadzone pod kątem wyczer-pania znamion przestępstwa z art. 177 § 2 k.k. Biegły powołany w to-ku śledztwa stwierdził, że stan techniczny pojazdu marki Fiat Punto […] nie miał żadnego wpływu na zaistnienie wypadku drogowego; pojazd był sprawny technicznie. Sekcja zwłok kierującego pojazdem J. J. wykazała, że bezpośrednią przyczyną zgonu był uraz klatki piersiowej przy współ-istniejących cechach wykrwawienia, brak zatem danych świadczących o sugerowanym przez skarżącego możliwym np. zasłabnięciu. Z treści


158

tego postanowienia jednoznacznie wynika, że w ocenie prowadzących śledztwo przyczyną wypadku była nieprawidłowa technika jazdy polega-jąca na zjechaniu na przeciwny pas ruchu i nieustąpieniu pierwszeństwa prawidłowo jadącemu z przeciwnego kierunku jazdy pojazdowi ciężaro-wemu marki S., zaś śledztwo zostało umorzone z uwagi na zgon spraw-cy. Trafnie zatem Sąd Okręgowy uznał, że strona pozwana nie podważy-ła ustaleń poczynionych w śledztwie wskazujących na winę kierującego w postaci co najmniej lekkiego niedbalstwa (culpa levissima), w spowo-dowaniu przedmiotowego wypadku, co jest wystarczające dla przyjęcia odpowiedzialności w oparciu o art. 415 k.c.

Niezależnie od tego podkreślenia wymaga, że art. 448 k.c. przewi-dujący zadośćuczynienie pieniężne w razie naruszenia dobra osobistego nie odnosi się do zasad odpowiedzialności sprawcy i nie sposób z tre-ści tego przepisu wywnioskować winy jako przesłanki tej odpowiedzial-ności. Z kolei art. 24 § 1 k.c. jedynie ogólnie reguluje odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych, odsyłając w zakresie żądania zadość-uczynienia do zasad odpowiedzialności deliktowej przewidzianych w ko-deksie. W rezultacie podzielić należy stanowisko wyrażone w orzeczni-ctwie, że sprawca szkody komunikacyjnej – który odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 k.c.) i który naruszył dobra osobiste poszkodowanego i jego osoby bliskiej w zakresie kompensaty szkody niemajątkowej pozostającej w adekwatnym związku przyczyno-wym ze zdarzeniem wywołanym ruchem pojazdu mechanicznego – tak-że odpowiada na zasadzie ryzyka. Odmienne stanowisko doprowadziło-by bowiem do przyjmowania różnych zasad odpowiedzialności sprawcy za różne skutki tego samego zdarzenia w zależności od podstawy praw-nej żądania. Jeśliby np. poszkodowany dochodził zadośćuczynienia za doznany uszczerbek na zdrowiu na podstawie art. 445 k.c. – przesłan-ką odpowiedzialności sprawcy byłaby zasada ryzyka, a gdyby wybrał jako podstawę dochodzenia roszczenia art. 448 k.c. – przesłanką odpo-wiedzialności byłaby wina sprawcy. Takie dualistyczne rozumienie za-sad odpowiedzialności nie znajduje uzasadnienia ani jurydycznego, ani aksjologicznego z punktu widzenia wartości chronionych przez prawo,

Prawo cywilne

159

w szczególności gdy chodzi o dobra osobiste (por. postanowienie SN z dnia 3 sierpnia 2017 r., V CSK 590/16, LEX nr 2401838; uzasadnienie wyroku SN z dnia 10 lutego 2017 r., V CSK 291/16, LEX nr 2329480). W rezultacie także zarzut naruszenia art. 436 § 1 w zw. z art. 435 k.c. nie był trafny.

Z tym zarzutem kwestionującym podstawę odpowiedzialności po-zwanego łączył się zarzut naruszenia art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 473, dalej: ustawa o UFG). Ten ostatni przepis stanowi, że z ubez-pieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszko-dowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obo-wiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstro-ju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia. Zda-niem skarżącego odpowiedzialność ubezpieczyciela aktualizuje się tyl-ko w przypadku naruszenia dobra osobistego w postaci zdrowia i życia, a nie dobra osobistego w postaci prawidłowych więzi rodzinnych.

W ocenie Sądu Apelacyjnego dokonując wykładni językowej art. 34 ust. 1 ustawy o UFG, lege non distinguente, chodzi w nim nie tylko o szkodę odnoszącą się do osób bezpośrednio uczestniczących w zda-rzeniu związanym z ruchem pojazdu wywołującym szkodę, ale także do innych osób, których szkoda pozostaje w adekwatnym związku przyczy-nowym z ruchem pojazdu oraz jego skutkiem w postaci śmierci, uszko-dzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Odnosi się to zatem także do szko-dy niemajątkowej w postaci naruszenia dobra osobistego polegającego na zerwaniu więzi rodzinnej z osobą bezpośrednio uczestniczącą i po-szkodowaną w wypadku drogowym, gdyż naruszenie tego dobra osobi-stego jest właśnie następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstro-ju zdrowia osoby uczestniczącej w wypadku. Wykładnia celowościowa przepisu art. 34 ustawy o UFG także przemawia za uznaniem, że odpo-wiedzialność ubezpieczyciela sięga tak daleko, jak odpowiedzialność cy-


160

wilna ubezpieczonego, zaś zadośćuczynienie jest szczególną postacią od-szkodowania mającą na celu zrekompensowanie szkody niemajątkowej w postaci krzywdy – na co trafnie zwróciła uwagę powódka w odpowie-dzi na apelację.

Za ugruntowane można przy tym uznać orzecznictwo – ukształ-towane w sprawach, w których bezpośrednio pozywano ubezpieczycie-li zobowiązanych do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej – w którym uznawa-no, iż umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy po-jazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów obejmuje także zadośćuczynienie za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. (zob. uzasadnienie uchwały SN z dnia 20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12, OSNC 2013, nr 7–8, poz. 84 i tam powołane orzecznictwo; także uza-sadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 22 kwietnia 2005 r., III CZP 99/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 166). Podkreślenia przy tym wy-maga, że powódkę – wbrew zarzutom skarżącego – należy uznać za oso-bę bezpośrednio poszkodowaną przedmiotowym wypadkiem drogowym, a nie pośrednio, gdyż naruszenie jej dobra osobistego jest konsekwen-cją doznanego przez jej męża w wyniku wypadku ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu.

Z tym z kolei wiąże się kolejny zarzut skarżącego odnoszący się do niewłaściwego zastosowania art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. po-przez przyjęcie, że więź między ludźmi może zostać uznana za dobro osobiste, a ponadto brak podstaw do dochodzenia roszczeń przez osoby pośrednio poszkodowane.

Ostatecznie w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym po-szkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu (por. uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17, III CZP 36/17, IIII CZP 69/17; oraz wyrok SN z dnia 9 sierpnia 2016 r., III CSK 719/15 OSNC 2017, nr 5, poz. 60). Sąd Apelacyjny w pełni podziela to stanowisko.

Prawo cywilne

161

Po pierwsze bowiem, przy ustalaniu treści dóbr osobistych należy mieć na względzie wartości konstytucyjne oraz to, że otwarty katalog dóbr osobistych nie tylko obejmuje dobra niewymienione w art. 23 k.c., np. życie, wolność i nietykalność osobistą, ale też powiększa się w mia-rę rozwoju stosunków społecznych. Rolą orzecznictwa sądowego jest między innymi rozpoznawanie w drodze wykładni istnienia określone-go dobra osobistego z uwzględnieniem rozwoju stosunków społecznych i zmian ocen dominujących w społeczeństwie w danym czasie. W ugrun-towanym orzecznictwie przyjmuje się, że istnieje i podlega ochronie do-bro osobiste, którego istotą są więzi łączące osoby bliskie i które naj-częściej jest opisywane jako więź emocjonalna łącząca osoby bliskie lub więzi rodzinne bądź prawo do życia rodzinnego. Nie budziło przy tym wątpliwości w orzecznictwie – jeszcze przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. – że w tych wypadkach wchodzą w grę własne dobra osobiste osób połączonych tymi więzami, a ich zerwanie wskutek śmierci jed-nej z nich jest źródłem własnej krzywdy osób najbliższych, którym – ja-ko bezpośrednio poszkodowanym – przysługuje, co do zasady, roszcze-nie o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 k.c. Krzywdę doznawaną przez bliskich należy traktować jako niezależną, stanowiącą naruszenie ich własnej sfery niemajątkowej, a nie pośrednią, mającą być jedynie odbiciem krzywdy doznanej przez ofiarę wypadku czy innego zdarze-nia szkodzącego. W konsekwencji szczególna więź emocjonalna pomię-dzy osobami najbliższymi, wynikająca z przynależnego każdej z nich indywidualnie poczucia bliskości i przywiązania, nierozerwalnie zwią-zana z naturą człowieka i kształtująca jego tożsamość, stanowi wartość podlegającą ochronie prawnej na podstawie przepisów o dobrach oso-bistych (art. 23, 24 i 448 k.c., zob. uzasadnienie uchwały składu 7 sę-dziów SN z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17 i tam też powołane orzecznictwo).

Po drugie, podzielić należy także stanowisko, że nie ma podstaw do rozróżnienia między zerwaniem więzi rodzinnej wskutek śmierci a nie-możnością nawiązania lub rozwinięcia tej więzi pomiędzy bliskimi z po-wodu ciężkiego uszkodzenia ciała jednego z nich (por. wyrok SN z dnia


162

9 sierpnia 2016 r., III CSK 719/15, OSNC 2017, nr 5, poz. 60). W kon-sekwencji Sąd Apelacyjny nie podziela poglądu, że art. 446 § 4 k.c. jest wyłączną podstawą dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdę spowodo-waną śmiercią osoby bliskiej i stanowi lex specialis względem przepisów dotyczących dóbr osobistych. Celem wprowadzenia art. 446 § 4 k.c. było bowiem uproszczenie sądowego dochodzenia roszczeń z tytułu pienięż-nej kompensaty szkody niemajątkowej w przypadku śmierci najbliższe-go członka rodziny i umożliwienie uzyskanie przez najbliższych człon-ków rodziny zmarłego zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną przez śmierć osoby bliskiej, bez stawiania wymagania wykazania istnienia i naruszenia dobra osobistego. W konsekwencji wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. nie spowodowało wyłączenia zasad związanych z ochroną dóbr osobistych naruszonych czynem niedozwolonym. Tym samym ochrona z tytułu naruszenia dóbr osobistych przysługuje niezależnie od ochro-ny przewidzianej w innych przepisach i art. 446 § 4 k.c. nie pozbawia możliwości dochodzenia roszczeń w oparciu o art. 23 i 24 oraz 448 k.c. Innymi słowy, przyznanie w art. 446 § 4 k.c. roszczenia o zadośćuczy-nienie z powodu krzywdy doznanej na skutek śmierci osoby bliskiej nie oznacza jednocześnie wyłączenia ochrony w odniesieniu do krzywdy do-znanej w wyniku naruszenia dobra osobistego w postaci więzi bliskości w sposób inny niż zerwanie tej więzi przez śmierć (zob. uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17).

Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy, Sąd Apelacyjny nie po-dzielił także zarzutu skarżącego dotyczącego błędnego uznania, że doszło do naruszenia dobra osobistego powódki w postaci prawa do niezakłóco-nego życia rodzinnego. Skarżący podkreślał, że mąż powódki nie tylko przeżył wypadek, ale pozostaje w słownym i logicznym kontakcie, oraz istnieje pomiędzy nimi więź duchowa.

Po pierwsze, nie było sporne pomiędzy stronami, że pomiędzy po-wódką a jej mężem przed wypadkiem istniały więzy bliskości charakte-ryzujące się silnym stosunkiem emocjonalnym i psychicznym o charak-terze rzeczywistym i trwałym. Po drugie w wyniku wypadku A. Z.-T. doznał między innymi niedowładu czterokończynowego, który mimo

Prawo cywilne

163

podjętych działań rehabilitacyjnych utrzymuje się nadal. Obecnie A. Z.-T. porusza się na wózku inwalidzkim. Pewien zakres sprawności odzyskał tylko w jednej ręce, jednak nadal potrzebuje stałej opieki osób trze-cich i opiekę tę sprawuje na bieżąco powódka. Z poczynionych usta-leń wynika, że nie zostały przywrócone pomiędzy małżonkami relacje intymne, które stanowią jeden z elementów składających się na łączą-ce małżonków więzi. Z art. 23 k.r.o. wynika bowiem między innymi, że jednym z elementów konstytutywnych składających się na wspólne pożycie małżonków jest łącząca ich więź fizyczna, poza więzią gospo-darczą i duchową (por. A. Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w za-rysie, Warszawa 2011, s. 62). W ocenie Sądu Apelacyjnego samo ist-nienie pomiędzy małżonkami więzi duchowej nie jest w tym kontekście wystarczające do uznania, że nie nastąpiło naruszenie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych w wyżej wskazanym rozumieniu. Jak słusz-nie bowiem zwrócił uwagę Sąd Okręgowy, między powódką a jej mę-żem nie panują typowe relacje, prawa i obowiązki małżeńskie. Mąż po-wódki nie może faktycznie realizować obowiązku wzajemnej pomocy żonie, nie może podejmować czynności związanych z dbaniem o wspól-ne gospodarstwo domowe. W rezultacie należało się zgodzić z Sądem Okręgowym, że wprawdzie powódka nadal jest emocjonalnie związana z mężem, więź ta nie ma już jednak charakteru typowo małżeńskiego, gdyż A. Z.-T. stał się osobą w pełni zależną od powódki, wymaga jej pomocy i opieki. Doszło zatem nie tylko do zaburzenia, zakłócenia lub pogorszenia więzi, lecz do faktycznej niemożliwości nawiązania i utrzy-mywania kontaktu właściwego dla danego rodzaju stosunków – w tym przypadku stosunków małżeńskich. Wbrew przy tym zarzutom skarżą-cego okoliczności związane z rozstrojem zdrowia powódki będącego na-stępstwem stresu towarzyszącego aktualnej sytuacji rodzinnej również świadczą o naruszeniu dobra osobistego w postaci łączących ją z mę-żem więzi małżeńskich. Stan zdrowia powódki także bowiem rzutuje na ocenę jakości tych relacji.

W konsekwencji zarzuty naruszenia art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. nie były trafne.


164

Sąd Apelacyjny nie podzielił również zarzutu skarżącego odnoszą-cego się do wysokości zasądzonego zadośćuczynienia.

Podkreślenia przy tym wymaga, że zgodnie z utrwalonym w tej mie-rze orzecznictwem zarzut zawyżenia lub zaniżenia wysokości zasądzone-go zadośćuczynienia może być uwzględniony tylko w razie wykazania oczywistego naruszenia kryteriów określania wysokości zadośćuczynienia przez Sąd, tym bardziej że w pojęciu „odpowiednia suma zadośćuczynie-nia”, o którym mowa w art. 448 k.c., zawarte jest uprawnienie swobod-nej oceny sądu, wynikające z niemożności ze swej istoty precyzyjnego oszacowania wartości doznanej krzywdy, stanowiącej naruszenie dóbr osobistych poszkodowanego (por. wyroki SN: z dnia 15 lutego 2006 r., IV CK 384/05, LEX nr 179739; z dnia 4 lipca 2002 r., I CKN 837/00, LEX nr 56891). Zarzut zawyżenia kwoty zadośćuczynienia nie może za-tem wkraczać w sferę swobodnego uznania sędziowskiego. Stąd korygo-wanie przez Sąd II instancji zasądzonego zadośćuczynienia może być aktu-alne tylko wtedy, gdy przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, mających wpływ na jego wysokość, jest ono niewspółmiernie nieodpo-wiednie, tj. albo rażąco wygórowane, albo rażąco niskie (por. wyrok SN z dnia z 18 listopada 2004 r., I CK 219/04, LEX nr 146356; uzasadnienie wyroku SN z dnia 16 kwietnia 2015 r., I CSK 434/14, LEX nr 1712803).

Taka sytuacja w niniejszej sprawie nie występuje. Wysokość na-leżnego powodom zadośćuczynienia określona przez Sąd Okręgowy na kwotę 80.000 zł znajduje uzasadnienie w realiach przedmiotowej sprawy. Sąd Apelacyjny podziela w tym zakresie i przyjmuje za własne rozważa-nia Sądu Okręgowego odnoszące się do kryteriów przyjętych przy oce-nie wysokości zadośćuczynienia. W ocenie Sądu Apelacyjnego ustalona kwota zadośćuczynienia jest odpowiednia do krzywdy powódki, mając na uwadze stopień negatywnych doznań psychicznych będących następ-stwem wypadku męża i jego rozległych skutków, roli, jaką pełnił w ro-dzinie przed wypadkiem mąż powódki, oraz sytuacji, w jakiej znalazła się powódka w kontekście spoczywającego na niej z jednej strony obowiąz-ku opieki, zaś z drugiej – utraty możliwości pełnej realizacji małżeństwa w aspekcie nie tylko więzi duchowej, ale także fizycznej i gospodarczej.

Prawo cywilne

165

Co do zarzutu dotyczącego wymagalności roszczenia o zadośćuczy-nienie Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie w pełni akceptuje wyrażo-ny w orzecznictwie pogląd (por. wyroki SN: z dnia 16 grudnia 2011 r., V CSK 38/11, LEX nr 1129170; z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 434/09, LEX nr 602683), zgodnie z którym wymagalność roszczenia o zadość-uczynienie należy wiązać z wezwaniem do zapłaty (art. 455 k.c., por. tak-że wyrok SN z dnia 2 kwietnia 2015 r., I CSK 169/14, LEX nr 1745784). Tym samym odsetki od zadośćuczynienia nalicza się od dnia wymagalno-ści, to jest wezwania do zapłaty, przy czym w realiach niniejszej sprawy z uwagi na podmiot pozwany należy uwzględnić treść regulacji art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpie-czycieli Komunikacyjnych, zgodnie z którym zakład ubezpieczeń wy-płaca odszkodowanie w terminie 30 dni, licząc od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie (Dz. U. z 2013 r., poz. 392 ze zm.; por. także wyrok SA w Gdańsku z dnia 20 lutego 2014 r., I ACa 755/13, LEX nr 1451606).

W rezultacie trafnie Sąd Okręgowy zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie (art. 481 § 1 i 2 k.c.) zgodnie z żądaniem pozwu, to jest od dnia następnego po upływie terminu do spełnienia świadczenia będące-go następstwem wezwania do zapłaty.

Z tych też względów Sąd Apelacyjny na podstawie wyżej cytowa-nych przepisów oraz art. 385 k.p.c. oddalił apelację.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie wyrażonej w art. 98 k.p.c. zasady odpowiedzialności za wynika postę-powania. Skoro apelacja została oddalona, Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powódki zwrot kosztów zastępstwa procesowego według sta-wek minimalnych. Ich wysokość ustalona została na podstawie § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. poz. 1800). Przy uwzględnieniu wartości przedmiotu zaskarżenia 80.000 zł stawka ta wynosiła 4.050 zł.


166

PRAWO KARNE

4 Zdanie odrębne SSA Andrzeja Rydzewskiego

do uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 września 2018 r. sygn. akt II AKa 200/181

Przedstawiając własne stanowisko w zakresie przyczyn uchylenia wyroku Sądu I instancji i przekazania sprawy temu organowi do ponow-nego rozpoznania, oświadczam, że nie zgadzam się z następującymi te-zami przedstawionymi w uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego.

IW mojej ocenie przestępstwo stypizowane w art. 137 § 1 k.k.

w odmianie sprawczej znieważenia możliwe jest do popełnienia zarów-no w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, a nie tylko „w formie zamiaru bezpośredniego, z uwagi na intencjonalny charakter znamienia opisującego czynność wykonawczą” – jak wskazano na s. 8 uzasadnienia.

Pozostali członkowie składu orzekającego swój pogląd uzasadni-li następująco: a) przyznali wpierw, że strona podmiotowa publicznego niszczenia, uszkadzania lub usuwania (por. treść art. 137 § 1 k.k.) godła polskiego może się przejawiać zarówno w formie zamiaru bezpośredniego, jak i za-miaru wynikowego; b) potem spośród wszystkich znamion sprawczych przestępstwa stypi-zowanego w art. 137 § 1 k.k. wyróżnili znamię czasownikowe „zniewa-żania”, przyjmując, że zachowania wyczerpujące owo znamię zawsze są

1 Uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 września 2018 r., II AKa 200/18, zostało opublikowane w „Kwartalniku Sądowym Apelacji Gdańskiej” 2018, nr 4, poz. 39.

Prawo karne

167

„intencjonalne”, a zatem mogą być podjęte wyłącznie w zamiarze bez-pośrednim (powołano się tutaj na stanowiska zamieszczone w komenta-rzach: W. Wróbla, A. Zolla (red), Kodeks karny. Część szczególna, t. II, cz. I: Komentarz do art. 117–211a, Warszawa 2017 – stan prawny na 30 września 2017 r.; V. Konarskiej-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz, wyd. II, Warszawa 2018; J. Giezka (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, LEX 2014; A. Marka, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, LEX 2010; L. Gardockiego (red.), Komentarz do art. 137 k.k., wyd. 2, Legalis 2018; R. A. Stefańskiego, Komentarz do art. 137 k.k., wyd. 4, Legalis 2018); c) następnie postawili tezę, że w pozostałej literaturze przedmiotu pra-wa karnego niekwestionowany jest również pogląd, zgodnie z którym strona podmiotowa przestępstwa z art. 137 k.k. obejmuje „winę umyśl-ną” w obu jej postaciach, natomiast „znieważenie” jako znamię strony podmiotowej zakłada tylko zamiar bezpośredni, a to z uwagi na inten-cjonalny charakter znamienia opisującego czynność wykonawczą – na tę okoliczność skład orzekający powołał się na publikację S. Hoca, O praw-nokarnej ochronie przedstawicieli państw obcych oraz ich symboli pań-stwowych, „Prokuratura i Prawo” 2003, z. 12, s. 19–33.

Moim zdaniem analizę strony podmiotowej – oczywiście w skrócie rzecz ujmując z uwagi na treść art. 424 § 1 zd. 1 k.p.k. – należało zacząć od tego, że ratio legis przestępstwa stypizowanego w art. 137 k.k. odwo-łuje się do konieczności ochrony godności Państwa Polskiego, poprzez kryminalizację zachowań, które skierowane są przeciwko jej znakom, w szczególności symbolom państwa ustalonym w jego prawie. Istotą za-machu na przedmiot ochrony nie jest w tym przypadku samo inkrymino-wane zachowanie względem przedmiotu lub symbolu ujętego abstrakcyj-nie, lecz relacja między działaniem sprawcy a treścią, której nośnikiem jest przedmiot czy symbol. Jak to ujęto w postanowieniu SA w Kato-wicach z dnia 29 października 2008 r., II AKz 777/08, chodzi w istocie rzeczy o zachowania dyskredytujące w zamierzeniu sprawcy określone wartości związane z trwałością państwa jako pewnej organizacji. Z ko-lei w wyroku SA w Szczecinie z dnia 4 lipca 2013 r., II AKa 114/13,


168

wyjaśniono, wskazując na przedmiot ochrony prawnokarnej, że „wartoś-cią w ramach sytemu reguł moralnych, w szczególności polskiego spo-łeczeństwa, są symbole narodowe, stanowiące niejako wyraz tożsamości narodowej oraz historii narodu, oraz związany z nimi szacunek i cześć im oddawana, które stanowią nie tylko obowiązek, ale i prawo każdego obywatela. Są one zatem wspólnym dobrem społeczeństwa jako całości, niejako odpowiednikiem dóbr osobistych jednostki na szczeblu zbioro-wości. Wobec wagi wskazanych wyżej wartości ustawodawca w art. 137 § 1 k.k. przydał ochronę interesom RP związanym z poszanowaniem symboli państwowych, chroniąc jednocześnie uczucia osób żywiących szacunek dla tych znaków”.

Zaznaczam oczywiście, że wyżej przywołane orzeczenia wziąłem pod uwagę jedynie na potrzeby określenia przedmiotu ochrony prawno-karnej przestępstwa stypizowanego w art. 137 § 1 k.k.

Tak nakreślony przedmiot ochrony jest ewidentnie związany z treś-cią art. 28 Konstytucji, zgodnie z którym godło, barwy i hymn RP pod-legają ochronie prawnej oraz z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz pieczę-ciach państwowych (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 625 ze zm.), który wskazuje, że otaczanie godła, barw narodowych i hymnu państwowego czcią i szacunkiem jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela RP oraz wszystkich organów państwowych, instytucji i organizacji. W tym zakresie więc Konstytucja RP, na płaszczyźnie art. 31 ust. 3, nie daje pry-matu tym przepisom Konstytucji, które gwarantują wolność wypowiedzi w różnych jej aspektach (nie ma np. tzw. kontratypu wolności sztuki), zarówno jednostek, jak i środków masowego przekazu (por. art. 14, 54 ust. 1 Konstytucji) – por. np. M. Królikowski, R. Zawłocki, Komentarz do art. 137 k.k., Legalis 2017. Uznać zatem należy, że przedmiot ochro-ny zamieszczony w art. 137 k.k. jest zgodny z Konstytucją RP, a wolność jednostki do podejmowania zachowań kontestujących wartości wymie-nione w tym przepisie jest ograniczona i w pewnym zakresie zabronio-na. Chodzi tutaj oczywiście wyłącznie o te działania, które wyczerpują znamiona czasownikowe zamieszczone w analizowanym przepisie.

Prawo karne

169

Uznaję zatem, że nie powinno budzić wątpliwości, iż przedmiotem ochrony prawnokarnej w art. 137 k.k. jest godność Państwa Polskiego, a ustawodawca zabrania z tego powodu w Kodeksie karnym każdemu obywatelowi „publicznego znieważania, niszczenia, uszkadzania lub usu-wania godła, sztandaru, chorągwi, bandery, flagi lub innego znaku pań-stwowego”, czyli symboli Państwa Polskiego, którym należna jest cześć i szacunek. Zwracam zatem uwagę, że znamiona czasownikowe zamiesz-czone w art. 137 k.k. nie mogą pozostawać w oderwaniu od przedmio-tu ochrony zamieszczonego w tym przepisie. Nadto utrzymuję, że owe znamiona należy postrzegać – rozpatrując rzecz od strony zasad wykład-ni funkcjonalnej – wyłącznie przez pryzmat czci i szacunku, które są na-leżne dla godła polskiego i innych znaków państwowych, wymienionych w treści dekodowanej normy prawnej.

Po zapoznaniu się z treścią komentarzy do Kodeksu karnego, które zostały przywołane w uzasadnieniu przez pozostałych członków składu orzekającego, dało się zauważyć, że wyrazili w nich poglądy następują-cy przedstawiciele literatury przedmiotu: – w komentarzu pod red. W. Wróbla i A. Zolla zawarto stanowisko P. Kardasa, który wskazał, że „w przypadku zachowania polegającego na znieważeniu znaku państwowego umyślność może się przejawiać jedy-nie w formie zamiaru bezpośredniego, z uwagi na intencjonalny charak-ter znamienia opisującego czynność wykonawczą”;– w komentarzu pod red. V. Konarskiej-Wrzosek zamieszczono zapatry-wanie I. Zgolińskiego, który, powołując się na pogląd wyrażony przez S. Hoca (O prawnokarnej ochronie…), wskazał, że omawiane przestęp-stwo „można popełnić tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim”;– w komentarzu pod red. J. Giezka swój pogląd zaprezentowała N. Kłą-czyńska, wedle której „znieważenie popełnić można jedynie w zamiarze bezpośrednim, a to z uwagi na intencjonalny charakter znamienia cza-sownikowego”;– Andrzej Marek, który, prezentując własne stanowisko, opisywał je w ten sposób, że „podmiotowym warunkiem penalizacji […] jest dzia-łanie intencjonalne, tj. podjęte w zamiarze znieważenia, a nie innym


170

(np. w celu kradzieży flagi) […] a ratio legis wiąże się z negatywnym nastawieniem sprawcy do polskich symboli państwowych”;– w dwóch komentarzach pod red. L. Gardockiego i R. A. Stefańskiego swoje poglądy wyłożył S. Hoc, pisząc, że „strona podmiotowa przestęp-stwa z art. 137 k.k. obejmuje winę umyślną w obu jej postaciach, znie-ważenie jednak zakłada zamiar bezpośredni, z uwagi na intencjonalny charakter znamienia opisującego czynność sprawczą”.

Natomiast w zamieszczonym w czasopiśmie „Prokuratura i Pra-wo” artykule S. Hoca, O prawnokarnej ochronie przedstawicieli państw obcych oraz ich symboli państwowych, przeczytać można na s. 27, że „Strona podmiotowa przestępstwa z art. 137 k.k. obejmuje winę umyśl-ną w obu jej postaciach, znieważenie jednak zakłada zamiar bezpośred-ni z uwagi na intencjonalny charakter znamienia opisującego czynność wykonawczą”.

Sumując zatem, Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu powołał się na po-glądy wyrażone przez S. Hoca, A. Marka, P. Kardasa, N. Kłączyńskiej oraz I. Zgolińskiego, przy czym w tym ostatnim przypadku autor bazo-wał na poglądzie przyjmowanym przez S. Hoca. Zauważyć także nale-żało, że uzasadnienia prezentowane przez wspominanych autorów od-woływały się zasadniczo do jednolitej argumentacji, zgodnie z którą to właśnie „intencjonalność” zachowania osoby wyczerpującej swoim za-chowaniem znamię czasownikowe „znieważania”, wyklucza a limine możliwość popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 137 k.k., w tej odmianie sprawczej, z zamiarem ewentualnym.

Nie zgadzam się z takim poglądem in genere.Pozostali członkowie składu orzekającego, wskazując, że ich pogląd

jest „niekwestionowany” w literaturze przedmiotu, pominęli, że: – zdaniem M. Budyn-Kulik (M. Mozgawa (red.) i in., Komentarz do art. 137 k.k., LEX, stan prawny na 1 września 2015 r.) przestępstwo kwa-lifikowane w art. 137 k.k. „można popełnić […] umyślnie w obu posta-ciach zamiarów”;– wedle P. Hofmańskiego i A. Sakowicza (M. Filar (red.) i in., Ko-mentarz do art. 137 k.k., LEX, stan prawny na 23 maja 2016 r.; także

Prawo karne

171

O. Górniok (red) i in., Komentarz do art. 137 k.k., LEX, stan prawny na 17 grudnia 2005 r.) „przestępstwo określone w art. 137 § 1 i 2 może być popełnione tylko umyślnie, przy czym motywacja jest dla zaistnie-nia przestępstwa obojętna”.

Zatem trudno było mi uznać, że przyjęty przez Sąd Apelacyjny po-gląd jest jakoby „niekwestionowany”.

Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wydanego orzeczenia nie pokusił się także o dokonanie wykładni językowej pojęcia „znieważa”, nadto nie zwrócił baczniejszej uwagi na to, że analizowany zwrot zamieszczony jest także w szeregu innych przepisach Kodeksu karnego (wykładnia sy-stemowa wewnętrzna) – por. treść art. 133, 135, 196, 216, 226, 261, 262, 262, 347, 350.

Tymczasem w języku potocznym „znieważyć – znieważać” to np.:– „ubliżać komuś słowem lub czynem, obrażać kogoś” – B. Dunaj (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996, s. 1371; – „ubliżyć komuś, zachować się względem kogoś w sposób obraźliwy, zelżyć kogoś” – M. Szymczak, Słownik języka polskiego PWN, t. 3, War-szawa 1999, s. 983; – „ubliżać komuś, lżyć, obrażać” – E. Sobol, Nowy słownik języka pol-skiego, Warszawa 2002, s. 1288; – „ubliżyć (ubliżać) komuś, zachować (zachowywać się) względem kogoś w sposób obraźliwy, zelżyć (lżyć), obrażać (obrazić)” – S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003, t. 5, s. 732.

Z wyżej wymienionych znaczeń trudno moim zdaniem wyprowa-dzić wniosek, że „znieważenia” można dokonać wyłącznie z zamiarem intencjonalnym, tj. chcąc go, wręcz domagając się go. Według mnie moż-na także dążyć do osiągnięcia jakiegoś innego celu, np. artystycznego czy zarobkowego, a godzić się na to, że tego typu działanie (artystycz-ne, zarobkowe) „ubliży komuś, czemuś, słowem lub czynem”, „zelży kogoś lub coś”, „obrazi”. Niewykluczone jest również, że sprawca pro-wadząc działalność gospodarczą, chcąc osiągnąć na swoim polu aktyw-ności zawodowej zysk, posłuży się takim sposobem działania, który ma zoptymalizować dochód. Wówczas sprawca, przejawiając swoistą aktyw-


172

ność, jest w istocie obojętny na to, że znieważy „po drodze” „kogoś lub coś”. Wtenczas co najmniej godzi się na taki stan rzeczy, bo nie podej-muje żadnych środków zaradczych niwelujących możliwość popełnienia przestępstwa. Takie stanowisko w zakresie językowego rozumienia zwro-tu „znieważa” użytego w art. 137 § 1 k.k., wspartego także wykładnią funkcjonalną, znajduje potwierdzenie, na zasadzie harmonizowania kon-tekstów, w wykładni systemowej Kodeksu karnego. Zasadniczą kwestią w tym przedmiocie, na którą należy zwrócić uwagę, jest to, że czasow-nik „znieważa” niesie w sobie ten sam ładunek emocjonalny, co np. zna-mię czasownikowe „zabija” zamieszczone w art. 148 § 1 k.k., a jednak nie budzi wątpliwości, że zabójstwo popełnić można także w zamiarze ewentualnym. Owa intencjonalność zachowania na płaszczyźnie art. 137 § 1 k.k. stanowi zatem jedynie wyraz umyślności sprawcy, czyli zacho-wania, któremu towarzyszy zamiar mogący mieć postać zarówno „chce-nia”, jak i „godzenia się”. Kontynuując rozważania poświęcone wykład-ni systemowej, przypomnieć należy i to, że dla przyjęcia, iż określony czyn może być popełniony wyłącznie z zamiarem bezpośrednim, usta-wodawca posługuje się określeniami odzwierciedlającymi szczególne na-stawienie sprawcy (A. Zoll, [w:] Kodeks karny. Część ogólna. Komen-tarz, t. I, Kraków 2012, s. 146). Jak wywiódł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 października 1984 r., IV KR 245/84 (OSNKW 1985, nr 5–6, poz. 38): „jeżeli ustawa wymaga dla dokonania danego przestępstwa ist-nienia zamiaru bezpośredniego, wyłączając zamiar ewentualny wskutek użycia takich zwrotów jak »chcąc« lub »w celu«, to nie ma podstaw do uznania, aby usiłowanie takiego przestępstwa możliwe było z zamia-rem ewentualnym”. Oprócz tego należy też pamiętać, że przy wprowa-dzeniu do tekstu przepisu tego rodzaju zwrotów możliwe jest wskazanie na szczególną kierunkową postać zamiaru bezpośredniego, co automa-tycznie wyłącza w takim przypadku zamiar ewentualny. Zamiar ewentu-alny nie jest jednak możliwy i wtedy, gdy to intencjonalne nastawienie sprawcy nie wynika wprawdzie z chęci i celu jego działania, poprzez za-mieszczenie w przepisie wskazanych wyżej zwrotów, lecz również w wy-padku użycia przez ustawodawcę innych określeń czynności sprawczej,

Prawo karne

173

takich jak „uporczywie” (np. art. 209 § 1 k.k.), „złośliwie” (np. art. 145 § 1 pkt 1 k.k., art. 218 § 1 k.k.), a wreszcie specyfikę znaczenia słowa używanego do opisania danej czynności czasownikowej, którego znacze-nie już w samym języku ogólnym zakłada intencjonalne działanie z za-miarem bezpośrednim, co związane jest ze szczególnym nastawieniem sprawcy, np. „zataja” (art. 236 § 1 k.k.), „ukrywa” (art. 239 § 1 k.k.). W odniesieniu do zwrotu „znieważa” zamieszczonego w art. 137 § 1 k.k. – co podkreślam stanowczo – żadna z tego typu sytuacji nie zachodzi. „Znieważenie” nie jest działaniem, które musi być skonkretyzowanym celem sprawcy, gdyż może się pojawiać obok innego działania objętego zamiarem bezpośrednim, chociażby był on obojętny z punktu widzenia prawa karnego. Znieważenie nie oznacza też działania w celu dokucze-nia lub wywołania przykrości, a może stać się skutkiem ubocznym, do którego sprawca szczególnie nie dąży.

Jak już wspomniałem, „znieważenie” stanowi czynność spraw-czą szeregu przestępstw stypizowanych w Kodeksie karnym z 1997 r. Wymieniłem w tym przypadku art. 133, 135, 136, 196, 216, 226, 261, 262, 347, 350. Sformułowanie to występuje także w art. 257 k.k., jed-nak z uwagi na posłużenie się w tym przepisie sformułowaniem „z po-wodu”, który wpływa na określenie strony podmiotowej stypizowane-go w nim przestępstwa, przepis ten nie jest relewantny dla zestawienia z art. 137 § 1 k.k. w ramach dokonywania wykładni systemowej.

Moim zdaniem przepis art. 137 § 1 k.k. w swej konstrukcji praw-nej zbliżony jest do treści normatywnej zamieszczonej w art. 216 § 1 k.k. Nie budzi natomiast większych wątpliwości, że ostatnio przy-woływane przestępstwo można popełnić umyślnie w obu postaciach za-miarów (por. np. M. Mozgawa (red.) i in., Komentarz do art. 216 k.k., LEX, stan prawny na 30 kwietnia 2018 r.; J. Raglewski, [w:] W. Wró-bel (red.), A. Zoll (red.), Komentarz do art. 216 k.k., LEX, stan praw-ny na 30 września 2017 r.; M. Kalitowski, [w:] M. Filar (red.), Ko-mentarz do art. 216 k.k., LEX, stan prawny na 23 maja 2016 r.; A. Muszyńska, [w:], J. Giezek (red.), Komentarz do art. 216 k.k., LEX, stan prawny na 1 marca 2014 r.; J. Sobczak, [w:], R. A. Stefański (red.),


174

Komentarz do art. 216 k.k., Legalis 2018; S. Hypś, [w:] A. Grześkowiak (red.), Legalis 2018; M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Komentarz do art. 216 k.k., Legalis 2017). Nawet A. Marek, pisząc o intencjonalności działania sprawcy, przyjmuje co do zasady, że przestępstwo stypizowane w art. 216 można popełnić również z zamiarem ewentualnym (Komen-tarz do art. 216 k.k., LEX, stan prawny na 1 marca 2010 r.).

Zaprezentowane przeze mnie stanowisko wynika także z aprobaty poglądów prawnych zaprezentowanych przez Sąd Najwyższy w uchwa-le z dnia 29 października 2012 r., I KZP 12/12 (OSNKW 2012, nr 2, poz. 112) oraz w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 paździer-nika 2015 r., SK 54/13 (OTK-A 2015, z. 9, poz. 142). Judykaty te odno-siły się do wykładni pojęcia „znieważa” zamieszczonego w art. 196 k.k. Stwierdzono w nich wówczas, że „Przestępstwo określone w art. 196 k.k. popełnia ten, kto swoim zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym obejmuje wszystkie znamiona tego występku” oraz „Strona podmioto-wa przestępstwa z art. 196 k.k. sprowadza się do tego, że znieważenia oraz obrażenia można dokonać wyłącznie zachowaniem intencjonalnym, a intencjonalność zachowania sprawcy stanowi wyraz umyślności, czy-li zamiaru, który może mieć postać »chcenia«, jak i »godzenia się«”. Uchwała Sądu Najwyższego spotkała się ze zdecydowanie przychyl-nym przyjęciem ze strony przedstawicieli nauki. Por. np. P. Petasz, Glo-sa do uchwały SN z dnia 29 października 2012 r., I KZP 12/12, „Gdań-skie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2016, z. 1, s. 76–82; M. Małecki, Glosa do uchwały SN z dnia 29 października 2012 r., I KZP 12/12, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2013, z. 2, poz. 19; M. Mara-szek, Glosa do uchwały SN z dnia 29 października 2012 r., I KZP 12/12, LEX 2013; S. Czapita, Ł. Pohl, „Państwo i Prawo” 2014, z. 10, s. 131––140. W mniejszości pozostają jej krytycy, np. A. Skowron, Glosa do uchwały SN z dnia 29 października 2012 r., I KZP 12/12, LEX 2013 (glo-sa częściowo krytyczna).

Jeszcze raz podkreślam, że podobieństwo konstrukcyjne przestępstw stypizowanych w art. 137 § 1 k.k. i w art. 196 § 1 k.k. jest jednoznaczne, widoczne nawet już prima facie, i fakt ten nie powinien budzić wątpli-

Prawo karne

175

wości. Zapatrywanie przeciwne jest zupełnie nieuprawnione, co wynika wprost z uważnej lektury wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 paździer-nika 2012 r., I KZP 12/12.

W mojej ocenie wykazałem w ramach zaprezentowanego wywodu, z dostateczną czytelnością, że pogląd zaprezentowany przez pozostałych członków składu orzekającego na s. 8 uzasadnienia wyroku, w świetle którego znamię czasownikowe „znieważenia” zawarte w art. 137 § 1 k.k. wymaga strony podmiotowej tylko w formie zamiaru bezpośredniego, jest chybiony. „Intencjonalność” zachowania sprawcy oznacza w tym przypadku działanie w zamiarze znieważenia, tak jak to wskazano w wy-roku Sądu Najwyższego w sprawie I KZP 12/12 oraz w wyroku Trybu-nału Konstytucyjnego, SK 54/13. Do takiego wniosku prowadzą reguły wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, o których wspomina-łem, prezentując swą argumentację. Nie mogę, z przyczyn zasadniczych, przyjąć, że ustawodawca, wskazując na podobne intencjonalnie zacho-wania sprawcze w art. 137 § 1 k.k., w postaci „znieważania, niszczenia, uszkadzania lub usuwania”, w przypadku „znieważania” miałby na myśli stronę podmiotową tylko w zamiarze bezpośrednim, natomiast wskazując na działania w postaci „niszczenia, uszkadzania, usuwania”, dopuszczał-by stronę podmiotową – jak utrzymywał Sąd Apelacyjny – nacechowa-ną zamiarem bezpośrednim albo ewentualnym. Wszystkie te „działania”, w mojej ocenie, są możliwe do popełnienia w obu postaciach zamiaru, biorąc pod uwagę jego stronę intelektualną i woluntatywną.

IINie mogę również zgodzić się z tezą zaprezentowaną przez pozosta-

łych członków składu orzekającego, którzy na s. 8 uzasadnienia stwier-dzili, że „próby wyjścia [przez Sąd Okręgowy przy ponownym rozpo-znawaniu sprawy – uzupełnienie moje] poza znieważenie godła” przez „zastąpienie godła innym znakiem państwowym lub znakiem o charakte-rze znaku państwowego, zawierającym nawiązanie do symboliki godła” są niedopuszczalne, ponieważ zakazują tego „nieprzekraczalne granice aktu oskarżenia”, zakreślone przez autora aktu oskarżenia na podstawie


176

art. 14 § 1 k.k. Innymi słowy, zdaniem Sądu Apelacyjnego, jeżeli w skar-dze publicznej wskazano na początku, że zachowanie sprawcze należa-ło określić jako „publiczne znieważenie godła Rzeczypospolitej Polskiej” w formie przetworzonej, to ustalenie, że miało miejsce „publiczne znie-ważenie” tego samego tworu intelektualnego, ale nazywanego tym razem „znakiem państwowym” (por. treść art. 137 § 1 k.k.) przekracza ustawo-wo zakreślone granice aktu oskarżenia, chociaż cały czas mielibyśmy do czynienia z tymi samymi działaniami oskarżonych, które odzwierciedla-łyby się w tym samym skutku „wytwórczo-graficznym”.

Przypominam – w skrócie rzecz rekapitulując – że w akcie oskar-żenia zarzucono oskarżonym, iż znieważyli (bądź udzielali do tego po-mocy) godło Rzeczypospolitej Polskiej, w ten sposób, że wykorzysta-li i celowo przekształcili wzór godła Rzeczypospolitej Polskiej, który to przedmiot następnie rozpowszechniano w przestrzeni publicznej, w tym w sieci Internet. Chodziło w tym przypadku o promowanie polskiej tra-sy koncertowej zespołu B., wytworem graficznym noszącym cechy god-ła Polski, z dodatkowym napisem „R. N.”.

Zdarzenie historyczne prokurator ujął zatem – moim zdaniem – dość jasno, jako publiczne rozpowszechnianie wytworu graficznego, który był przerobionym godłem Polski („celowo przekształconym”) w związku z promocją trasy koncertowej. Według mnie jeśli nawet w toku dalszego postępowania sądowego dojdzie do uznania, że grafika użyta do promo-cji muzyki nie była godłem Polski, ze względu na uregulowania ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospoli-tej Polskiej, a „tylko” będzie miała cechy „innego znaku państwowe-go”, wskazanego w treści art. 137 § 1 k.k. in fine, to przedmiot skargi publicznej i tak nie zostanie zmieniony. Cały czas wszak będzie chodzi-ło o publiczne znieważenie godła/znaku państwowego, którego treść wy-nikała z grafiki wykonanej przez oskarżonego R. W. na zlecenie A. D., przekazanej następnie do przestrzeni publicznej, w tym do sieci Inter-net. Nadanie grafice nazwy własnej przerobionego „godła Polski” czy też przerobionego „znaku państwowego” nie ma tutaj żadnego znacze-nia. Chodzi przecież o publiczne rozpowszechnienie przedmiotu, które-

Prawo karne

177

go desygnaty znajdują się, jako równorzędnie wymienione, w przepisie art. 137 § 1 k.k. Nie dojdzie również naówczas – wbrew obawom po-zostałych członków składu orzekającego – poprzez zmianę nazwy dane-go przedmiotu do popełnienia przestępstwa z art. 137 § 1 k.k. w innej postaci sprawczej. Cały czas będziemy mieli bowiem do czynienia z hi-storycznie tożsamym zdarzeniem, opisanym przez czynność czasowni-kową „znieważenia” godła/znaku w określony sposób i w określonym czasie, a nie z jego „niszczeniem, uszkadzaniem lub usuwaniem”. Iden-tyczność ontologiczna zdarzenia będzie zachowana bez zmiany istotnych jego fragmentów. Gdyby przyjąć za racjonalne stanowisko Sądu Apela-cyjnego, należałoby wówczas dojść do wniosku, że zmiana nazwy wy-konanej grafiki skutkowałaby koniecznością uniewinnienia oskarżonych i następnie złożenia kolejnej skargi publicznej o to samo zachowanie tyl-ko ze zmienioną nazwą wytworu „artystycznego” jako atakującego kon-kretny przedmiot ochrony prawnokarnej. Moim zdaniem byłoby to za-chowanie błędne, sprzeciwiające się treści art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.

Zapoznałem się również, z dużą uwagą, z przytoczonymi przez Sąd Apelacyjny orzeczeniami, które zostały przywołane na poparcie tezy za-prezentowanej w uzasadnieniu, tj. z wyrokiem SN z dnia 25 czerwca 2008 r., IV KK 39/08 (OSNKW 2008, nr 9, poz. 93) i z postanowieniem SA w Katowicach z dnia 29 października 2008 r., II AKz 777/08. W mo-jej ocenie judykaty te popierają stanowisko wyrażone w zdaniu odręb-nym, a nie pozostałych członków składu sądu.

IIIZ powyższych rudymentarnych względów – na podstawie art. 114

§ 2 k.p.k. – złożyłem zdanie odrębne do uzasadnienia wyroku Sądu Ape-lacyjnego w Gdańsku w sprawie II AKa 200/18.


178


z dnia 25 kwietnia 2018 r. sygn. akt II AKa 364/16

Skład orzekający:SSA Andrzej Czarnota (przewodniczący)SSA Sławomir Steinborn (sprawozdawca)SSO (del.) Marta Gutkowska

Teza I:Przepis art. 174 k.p.k. nie zakazuje przesłuchania w charakterze

świadka funkcjonariusza Policji na okoliczność informacji, które podej-rzany przekazywał poza formalnym przesłuchaniem, jeśli nie były przed-miotem jego wyjaśnień.

Teza II:W sytuacji, gdy substancje narkotyczne nie zostały zatrzymane, nie

jest też konieczne ustalenie w opisie czynu ich wagi netto. Nie jest to wymagane z perspektywy definicji substancji psychotropowej i środka odurzającego określonych w art. 4 pkt 25 i 26 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (dalej: u.nark.). Zawartość pro-centowa środka odurzającego lub substancji psychotropowej w konkret-nej działce może znacznie się różnić, jednak nawet niższa zawartość nie odbiera danej substancji charakteru substancji lub środka określonego w art. 4 pkt 25 i 26 u.nark.

Teza III:Zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wymierzanej za

zbrodnię zagrożoną kumulatywnie karą pozbawienia wolności i grzyw-ny następuje w sposób określony w art. 60 § 6 pkt 2 k.k. i polega na orzeczeniu jedynie kary pozbawienia wolności nie niższej od jednej trze-

Prawo karne

179

ciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. W takiej sytuacji nie orzeka się natomiast kary grzywny kumulatywnie z karą pozbawienia wolności nadzwyczajnie złagodzoną.

Uzasadnienie

[…]


[…]Oskarżony A. P. został uznany za winnego dwóch czynów – prze-

stępstwa z art. 18 § 3 k.k. w zw. z art. 258 § 1 k.k. oraz przestępstwa z art. 56 ust. 3 u.nark., z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 56 ust. 3 u.nark. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 65 § 1 k.k. Zasadniczy problem dotyczy jego identyfikacji jako „znajomego”, któ-ry zgodnie z wyjaśnieniami D. T. – wykorzystując go jako kierowcę i kuriera – brał udział w obrocie narkotykami, zaopatrując w nie gru-pę chełmińską i ciechocińską oraz pośrednicząc w obrocie narkotykami wytworzonymi przez grupę ciechocińską. Zarzuty w tym zakresie zosta-ły podniesione przez obrońcę A. P. oraz obrońcę D. T.

Na wstępie należy przypomnieć, że oskarżony D. T. w swoich wy-jaśnieniach mówił o „znajomym” lub „koledze”, dla którego przewoził narkotyki, konsekwentnie odmawiając podania jego danych osobowych. Należy zatem przyznać rację obrońcy A. P., że same wyjaśnienia D. T. nie dają podstaw do ustalenia, że ów „znajomy” to właśnie A. P. Rów-nież obrońca D. T. ma o tyle rację, że z faktu, iż oskarżony ten miał w swoim telefonie wpisaną osobę „H.”, która oznaczała A. P., nie wynika jeszcze, że uczestniczył z nim w działaniach sprzecznych z prawem. Obaj skarżący pomijają jednak, że ustalenie tożsamości osoby, o której wyjaś-niał D. T., wymaga oceny szeregu okoliczności istotnych dla stwierdzenia kwestionowanego faktu, w tym również poszlak. Dopiero ich całościo-wa ocena uprawnia do formułowania wniosku co do rozważanej kwestii.

Pewne wnioski co do ustalenia, że „znajomy” z wyjaśnień D. T. to oskarżony A. P., można wyprowadzić już z samych wyjaśnień D. T.


180

Po pierwsze, fakt, że D. T. znał A. P. i miał jego numer telefonu wpi-sany w komórce, stanowi jedną z okoliczności, które mogą pośrednio wskazywać na A. P. jako osobę „znajomego”. W tym kontekście należy od razu zauważyć, że również w telefonie S. B. wpisany był numer te-lefonu A. P. Po drugie, trzeba zauważyć, że D. T. stosował co do pytań o A. P. zasadę, że w ogóle się nie wypowiada – na pytanie o osobę za-pisaną w telefonie jako „H.” odpowiada: „odnośnie do hasła w telefonie »H.« nie chcę się wypowiadać”. Z drugiej strony w odniesieniu do in-nych osób, które nie miały związku ze sprawą, jasno o tym mówił. Do-tyczy to chociażby jego kolegi J. M., którego zidentyfikował na zdjęciu ujawnionym w telefonie S. B. i wyraźnie oświadczył, że nie jest on zwią-zany z przedmiotową sprawą. Po trzecie, w żaden sposób ustaleniom co do identyfikacji A. P. nie stoją na przeszkodzie pierwsze wyjaśnienia zło-żone przez D. T. po jego zatrzymaniu, w których podawał on, że „woził narkotyki dla P. z wojska”. Powołanie się przez obrońcę D. T. na te wy-jaśnienia jest skutkiem wybiórczego oglądu materiału dowodowego, bo-wiem pierwsze wyjaśnienia sam oskarżony odwołał, a „P. z wojska” miał mieszkać w okolicach W., do niego miał też zawieźć narkotyki w dniu 31 sierpnia 2008 r., kiedy został zatrzymany. Nieprawdziwość tych da-nych nie budzi żądnych wątpliwości, skoro choćby z wiadomości sms w telefonie oskarżonego wynika jasno, że jechał do „T.”, czyli braci Z. W ocenie Sądu Apelacyjnego wręcz oczywiste jest, że pierwsze wy-jaśnienia zawierają mieszankę informacji prawdziwych i wymyślonych przez D. T., a osoba „P. z wojska” po prostu nie istniała.

Niewątpliwie głównym dowodem, który posłużył Sądowi Okręgo-wemu do zidentyfikowania oskarżonego A. P. jako „znajomego” z wyjaś-nień D. T., były zeznania funkcjonariuszy CBŚ Policji S. C., M. W. i J. K.

Odnosząc się do zarzutów podniesionych przez obrońcę oskarżone-go A. P., na wstępie należy zauważyć, że obrońca wprawdzie podniósł zarzut naruszenia art. 7 k.p.k. i błędu w ustaleniach faktycznych, jednak z treści uzasadnienia apelacji wynika, że kwestionuje dopuszczalność do-wodu z zeznań świadków S. C. i M. W. W taki też sposób zarzut ten od-czytał Sąd Apelacyjny, choć nie ulega wątpliwości, że skarżący w ogó-

Prawo karne

181

le nie odróżnia kwestii dopuszczalności dowodu od kwestii jego oceny, skoro pisze: „Uzyskany dowód z ich zeznań jest w sprawie dowodem nieużytecznym i uzyskanym z obejściem prawa. Konkludując – wartość dowodowa zeznań obu funkcjonariuszy CBŚ jest żadna”.

Pierwszą kwestią, jaką należy rozstrzygnąć, jest to, czy informa-cje uzyskane przez funkcjonariuszy Policji od D. T. poza ramami proce-sowego przesłuchania stanowią materiały uzyskane w wyniku czynności operacyjno-rozpoznawczych, które są tajne. Zauważyć należy, że z pis-ma Centralnego Biura Śledczego Policji z dnia 28 maja 2015 r. wyni-ka, iż w aktach sprawy o kryptonimie „N.” znajduje się notatka z dnia 13 października 2008 r. (klauzula poufne), sporządzona przez M. W. dotycząca związków oskarżonego D. T. z A. P. Dodatkowo wskazano w nim, że czynności były przeprowadzane w dniach 8 i 9 października 2008 r., a uczestniczył w nich także S. C. Trudno jednak uznać, aby już sam ten fakt uzasadniał uznanie, że w odniesieniu do D. T. wykonywano czynności operacyjno-rozpoznawcze, tym bardziej że brak jednej z pod-stawowych cech tych czynności – tajności (zob. A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin 2006, s. 21, 25).

Na podstawie art. 20b ustawy o Policji Sąd Okręgowy wystąpił do Ministra Spraw Wewnętrznych o uchylenie klauzuli niejawności w zakre-sie notatki urzędowej z dnia 13 października 2008 r. i zwolnienie z klau-zuli poufności świadków M. W. i S. C. Wskutek tego Minister Spraw Wewnętrznych wydał decyzję z dnia 28 sierpnia 2015 r. o odmowie udo-stępnienia dla potrzeb postępowania karnego o sygn. […] wskazanej no-tatki wytworzonej w ramach sprawy operacyjnej „N.” oraz o odmowie zwolnienia M. W. i S. C. od obowiązku zachowania w tajemnicy infor-macji niejawnych. Jako podstawę prawną decyzji wskazano art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funk-cjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra (Dz. U. Nr 106, poz. 491) w zw. z art. 20b ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r., poz. 355; dalej: u.Pol.).


182

Zgodnie z art. 20b ustawy o Policji udzielenie informacji o szczegóło-wych formach, zasadach i organizacji czynności operacyjno-rozpoznaw-czych, a także o prowadzonych czynnościach oraz o stosowanych środ-kach i metodach ich realizacji może nastąpić wyłącznie w przypadku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa ścigane-go z oskarżenia publicznego w związku z wykonywaniem tych czynno-ści. W takim przypadku udzielenie informacji następuje w trybie określo-nym w art. 9 wskazanej ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych. W ocenie Sądu Apelacyjnego treść przywołane-go art. 20b ustawy o Policji wskazuje, że nie obejmuje on swoim zakre-sem rozważanej sytuacji, a w konsekwencji wystąpienie przez Sąd Okrę-gowy w Toruniu o zwolnienie z klauzuli poufności na jego podstawie było zbędne. Zwrócić bowiem trzeba uwagę, że zakres przedmiotowy te-go unormowania obejmuje „informacje o szczegółowych formach, zasa-dach i organizacji czynności operacyjno-rozpoznawczych, a także o pro-wadzonych czynnościach oraz o stosowanych środkach i metodach ich realizacji”. W piśmiennictwie wskazuje się, że zakaz udzielania infor-macji o ewentualnym dopuszczeniu się w ramach czynności operacyjno--rozpoznawczych czynu zabronionego odnosi się wyłącznie do zachowań mających bezpośredni związek z tymi czynnościami – znajduje on za-stosowanie do podjętych działań, wykorzystanych środków i metod, któ-re mieszczą się w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych (zob. Z. Gądzik [w:] Ł. Czebotar i in., Ustawa o Policji. Komentarz, Warsza-wa 2015, teza 3 do art. 20b). Wynika z tego jasno, że chodzi tu o in-formacje dotyczące metod wykorzystanych podczas określonych dzia-łań operacyjnych, ewentualnie o czynności będące aktualnie w toku, nie zaś o efekty tych działań. Wskazuje na to również określona w art. 20b u.Pol. przesłanka ujawnienia, a więc podejrzenie popełnienia przestęp-stwa w związku z wykonywaniem tych czynności. Zwolnienie ma zatem na celu umożliwienie ustalenia, czy w toku tych czynności nie doszło do popełnienia przestępstwa przez funkcjonariuszy Policji. Gdyby przy-jąć przeciwny wniosek o szerokim zakresie zastosowania art. 20b u.Pol.,

Prawo karne

183

to nie byłoby możliwe wykorzystywanie choćby materiałów uzyskanych w toku kontroli operacyjnej. W związku z tym jedyna racjonalna inter-pretacja art. 20b u.Pol. oznacza, że przepis ten dotyczy wyłącznie in-formacji o metodach i trybie prowadzenia czynności operacyjno-roz-poznawczych, a nie efektów zakończonych czynności, czyli informacji uzyskanych w wyniku przeprowadzenia czynności operacyjno-rozpo-znawczych. Nie można zatem uznać, aby brak zgody Ministra Spraw We-wnętrznych i Administracji na ujawnienie notatki z dnia 13 października 2008 r. i odmowa zwolnienia z tajemnicy funkcjonariuszy CBŚ skutko-wała niedopuszczalnością wykorzystania zeznań S. C., M. W. i J. K.

Nawet, gdyby założyć, że informacje, jakie wskazani funkcjonariu-sze Policji uzyskali w wyniku czynności prowadzonych z udziałem D. T., są objęte klauzulą tajności, to z decyzji MSWiA wynika, że jest to klauzu-la „poufne”. Oznacza to, że do przesłuchania tych świadków zastosowa-nie powinien mieć przepis art. 180 § 1 k.p.k., z którego wyraźnie wyni-ka, że zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy następuje dopiero w sytuacji, gdy świadek odmówi składania zeznań z powołaniem się na ten obowiązek. Tymczasem żaden ze świadków – funkcjonariuszy CBŚ podczas przesłuchania przed Sądem I instancji nie powoływał się na obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, jakie powzięli w to-ku wykonywania czynności w ramach operacji „N.”. W konsekwencji nie zachodziła konieczność zwolnienia ich z tego obowiązku, a przesłucha-nie ich przez Sąd Okręgowy należy ocenić jako w pełni dopuszczalne. Wynika też z tego, że późniejsze postanowienie z dnia 5 czerwca 2015 r. o zwolnieniu M. W. i S. C. z tajemnicy dotyczącej informacji niejawnych o klauzuli poufne w zasadzie już nie miało znaczenia dla przedmiotowej kwestii, tym bardziej że nie doszło do ponownego przesłuchania wska-zanych w nim świadków.

Z powyższych względów jako niezasadny ocenić należy zarzut obrońcy A. P., że Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, odma-wiając zgody na udostępnienie notatki, wyjawił intencję, że okoliczno-ści zawarte w tej notatce nie powinny być nigdy ujawnione, co powo-duje automatycznie niedopuszczalność wykorzystania zeznań świadków


184

– funkcjonariuszy CBŚ. Zarzut ten opiera się bowiem na nieuprawnio-nym rozciągnięciu regulacji zawartej w art. 20b u.Pol. na wszelkie infor-macje uzyskane w wyniku czynności operacyjno-rozpoznawczych.

Dalszą kwestią, która wymaga jednoznacznego rozstrzygnięcia, jest natomiast dopuszczalność procesowego wykorzystania informacji uzyska-nych przez organy ścigania poza formalnym przesłuchaniem podejrzane-go. Dla jasności należy wskazać, że rozmowy prowadzone z D. T. miały miejsce już w momencie, gdy od miesiąca miał on status procesowy po-dejrzanego i był pouczony o prawie do odmowy składania wyjaśnień, co więcej, z treści składanych wyjaśnień wynika, że doskonale zdawał sobie sprawę z tego uprawnienia i z niego korzystał. Na przeszkodzie wyko-rzystaniu zeznań funkcjonariuszy CBŚ nie stoi zatem wzgląd na potrze-bę ochrony prawa oskarżonego do milczenia. Nie ma bowiem powodów, aby uznać, że oskarżony przekazywał funkcjonariuszom CBŚ informa-cje „poza protokołem” w sposób niedobrowolny lub bez świadomości, że nie ma takiego obowiązku.

Orzecznictwo sądowe dotyczące dopuszczalności wykorzystywania zeznań funkcjonariuszy Policji, którzy dokonali tzw. rozpytania świadka lub oskarżonego, lub co do informacji uzyskanych poza formalnym prze-słuchaniem nie jest jednolite. Z jednej strony w orzecznictwie sądów ape-lacyjnych prezentowane jest stanowisko, że z przepisu art. 174 k.p.k. nie wynika zakaz przesłuchania w charakterze świadka funkcjonariusza poli-cji, który dokonał czynności rozpytania i sporządził z niej notatkę urzędo-wą (zob. wyroki SA w Lublinie: z dnia 28 lutego 2013 r., II AKa 23/13, LEX nr 1294820; z dnia 25 września 2013 r., II AKa 146/13, LEX nr 1378752; z dnia 17 czerwca 2014 r., II AKa 119/14, LEX nr 1500822; wyrok SA we Wrocławiu z dnia 29 grudnia 2009 r., II AKa 405/09, LEX nr 568538; wyrok SA w Katowicach z dnia 19 kwietnia 2013 r., II AKa 69/13, LEX nr 1316336). Niekiedy jednak jako warunek dopusz-czalności takiego dowodu wskazuje się, żeby funkcjonariusz, który doko-nał rozpytania, nie wykonywał żadnych czynności procesowych prowadzo-nych w danej sprawie w postępowaniu przygotowawczym (zob. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 29 grudnia 2009 r., II AKa 405/09, LEX nr 568538).

Prawo karne

185

W orzecznictwie prezentowane jest jednak również stanowisko, że niedopuszczalne jest zastępowanie dowodu z protokołu wyjaśnień oskar-żonego zeznaniami osoby go przesłuchującej lub która dokonała czyn-ności jego rozpytania (zob. postanowienie SN z dnia 22 lutego 2007 r., V KK 183/06, OSNKWR 2007, poz. 487; wyroki SA w Krakowie: z dnia 14 września 2006 r., II AKa 123/06, „Krakowskie Zeszyty Są-dowe” 2006, z. 10, poz. 16; z dnia 9 czerwca 2009 r., II AKa 85/11, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2011, z. 7–8, poz. 47; wyrok SA w Ka-towicach z dnia 26 lipca 2013 r., II AKa 136/13, LEX nr 1362695). Ja-ko argumenty na jego rzecz podnosi się względy gwarancyjne, bowiem treść protokołu przesłuchania poświadczają podpisy osób uczestniczących w tej czynności, czego relacja przesłuchującego nie zapewnia, nie jest też wolna od subiektywizmu, a zwłaszcza od zarzutu dążenia do realizacji własnego interesu procesowego. Zauważa się, że zaakceptowanie prze-ciwnego poglądu stanowiłoby usankcjonowanie nieformalnie przeprowa-dzonego dowodu z wyjaśnień lub z zeznań, w sytuacji gdy jego prze-prowadzenie w formie określonej przez prawo dowodowe (tzw. dowód ścisły) jest bezwzględnie wymagane jako podstawa prawna rozstrzyg-nięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej. Prowadzi to niekiedy do wniosku, że na podstawie takiego dowodu nie wolno czynić usta-leń faktycznych sprzecznych z wyjaśnieniami oskarżonego lub z zezna-niami świadka, wobec których dokonano czynności rozpytania (posta-nowienie SN z dnia 22 lutego 2007 r., V KK 183/06, OSNKWR 2007, poz. 487; wyrok SA w Katowicach z dnia 26 lipca 2013 r., II AKa 136/13, LEX nr 1362695). W konsekwencji przyjmuje się, że możliwe jest wyko-rzystanie dowodowe zeznań osoby sporządzającej notatkę urzędową obok wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka w celu potwierdzenia i uzu-pełnienia oryginalnych zeznań i wyjaśnień, jedynie gdy tym zeznaniom lub wyjaśnieniom nie przeczą albo w celu weryfikacji tych wyjaśnień lub zeznań, gdy zachodzi konieczność wyjaśnienia różnic między treścią wyjaśnień lub zeznań, jednak z tym zastrzeżeniem, że nie można odmó-wić wiary wyjaśnieniom lub zeznaniom i dokonać odmiennych ustaleń faktycznych w oparciu o treść notatki urzędowej lub na podstawie do-


186

wodu z zeznań osoby sporządzającej notatkę urzędową (zob. wyrok SN z dnia 6 października 2009 r., II KK 83/09, LEX nr 532383; podobnie wyrok SA w Katowicach z dnia 29 lipca 2010 r., II AKa 207/10, LEX nr 686854; wyrok SA w Lublinie z dnia 6 września 2012 r., II AKa 189/12, LEX nr 1217723; wyrok SA we Wrocławiu z dnia 28 grudnia 2012 r., II AKa 389/12, LEX nr 1254584).

Sytuacja, jaka zaistniała w przedmiotowej sprawie, jest dość spe-cyficzna i w ocenie Sądu Apelacyjnego nietrafne byłoby bezrefleksyj-ne, automatyczne przenoszenie poglądów opowiadających się przeciwko przesłuchaniu funkcjonariusza Policji na okoliczność informacji uzyska-nych od osoby rozpytywanej lub przesłuchanej. Zwrócić należy uwagę, że niewątpliwie chodzi tutaj o przesłuchanie funkcjonariuszy Policji na okoliczność wypowiedzi oskarżonego złożonych poza formalnym prze-słuchaniem, a więc podobnie jak ma to miejsce w przypadku czynności rozpytania. Istotna różnica polega jednak na tym, że rozpytanie ze swej istoty poprzedza formalne procesowe przesłuchanie świadka lub podej-rzanego i oczywiste jest, że nie ma możliwości poprzestania jedynie na wprowadzeniu do materiału dowodowego zeznań funkcjonariusza Poli-cji. Tymczasem w przedmiotowej sprawie D. T. miał status podejrzanego i był uprzednio formalnie przesłuchiwany w tym charakterze, a potrzeba przesłuchania funkcjonariuszy Policji była wynikiem tego, że oskarżony z jednej strony odmawiał składania wyjaśnień co do osoby „znajomego”, z drugiej zaś celowo przekazywał pewne informacje funkcjonariuszom Policji poza formalną czynnością jego przesłuchania. W gruncie rzeczy sytuacja taka jest zbliżona charakterem do takiej, gdy świadek z jednej strony korzysta z prawa do odmowy składania zeznań, z drugiej zaś po-zaprocesowo przekazuje pewne istotne z perspektywy sprawy informa-cje, które byłyby objęte tymi zeznaniami, gdyby nie skorzystał z prawa do ich odmowy. W orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że przepisy pro-cesowe nie stoją na przeszkodzie przesłuchaniu takiej osoby, która ze-tknęła się ze świadkiem, który skorzystał z prawa odmowy zeznań, przy czym może być to również funkcjonariusz organów ścigania, który kon-takt miał przy wykonywaniu pewnych czynności służbowych, pod wa-

Prawo karne

187

runkiem że jego przesłuchanie nie będzie zmierzało do odtworzenia tre-ści złożonych przez świadka zeznań (zob. wyroki SN: z dnia 10 marca 1971 r., IV KR 16/71, OSNKW 1971, nr 9, poz. 131; z dnia 5 lipca 2002 r., WA 9/02, OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 104). Trafnie zwraca się uwagę, że do naruszenia art. 174 k.p.k. doszłoby, gdyby osoby roz-pytanej nie przesłuchano jako oskarżonego lub świadka i poprzestano na notatce urzędowej dokumentującej rozpytanie (zob. A. Gaberle, Dowody w procesie karnym. Teoria i praktyka, Warszawa 2010, s. 378). To samo dotyczyłoby poprzestania na przesłuchaniu osoby rozpytującej.

Z perspektywy dopuszczalności przesłuchania funkcjonariusza Po-licji na okoliczność informacji uzyskanych od osoby przesłuchanej nale-ży rozróżnić trzy typowe relacje treściowe, jakie mogą zaistnieć w od-niesieniu do zeznań funkcjonariusza i wyjaśnień podejrzanego (zeznań świadka). Po pierwsze, zeznania funkcjonariusza mogą dotyczyć okolicz-ności, o których wyjaśniał podejrzany, i polegać na zrelacjonowaniu tre-ści tych wyjaśnień, w tym nawet zmierzać do wykazania, że treść tych wyjaśnień była odmienna niż utrwalono to w protokole. Nie ulega wąt-pliwości, że przesłuchanie funkcjonariusza na taką okoliczność narusza-łoby regułę określoną w art. 174 k.p.k. (por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2011, s. 943). Po drugie, zeznania funkcjonariusza mogą dotyczyć oko-liczności, o których wyjaśniał podejrzany, i zmierzać do wykazania, że przed przesłuchaniem lub po nim podejrzany podawał odmienne infor-macje co do kwestii, o których mówił podczas składania wyjaśnień pro-tokołowanych. Po trzecie, zeznania funkcjonariusza mogą dotyczyć oko-liczności, o których podejrzany w ogóle nie mówił podczas przesłuchania (np. odmawiał odpowiedzi na pytania ich dotyczące), natomiast odno-sił się do tego przed przesłuchaniem lub po nim w ramach nieformalnej rozmowy z funkcjonariuszami Policji. Nie ulega wątpliwości, że w trze-ciej sytuacji nie ma miejsca podważenie treści formalnie złożonych wy-jaśnień za pomocą dowodu z zeznań świadka, gdyż okoliczności, których dotyczy to przesłuchanie, w ogóle nie stanowiły przedmiotu wyjaśnień podejrzanego. W tym kontekście należy zaś zwrócić uwagę, że z treści


188

art. 174 k.p.k. wynika wyłącznie zakaz zastępowania wyjaśnień podejrza-nego treścią notatek urzędowych oraz w konsekwencji również treścią ze-znań świadków ze słyszenia. Z art. 174 k.p.k. nie wynika natomiast zakaz przesłuchania takiego świadka w celu weryfikacji lub uzupełnienia dowo-du z wyjaśnień podejrzanego. Trafnie w orzecznictwie wskazuje się, że niedopuszczalne w świetle art. 174 k.p.k. zastępowanie wyjaśnień oskar-żonego lub zeznań świadka miałoby miejsce w wypadku przesłuchania funkcjonariusza dokonującego formalnego przesłuchania na okoliczność treści składanych w czasie tego przesłuchania wyjaśnień albo zeznań. Takiego charakteru nie na natomiast relacja funkcjonariuszy o przebiegu przeprowadzonych przez nich czynności na miejscu przestępstwa, któ-rych element stanowią spontaniczne wypowiedzi osoby, wobec której zo-stało dokonane tzw. rozpytanie (postanowienie SN z dnia 4 maja 2016 r., III KK 334/15, LEX nr 2044481). W takim bowiem przypadku chodzi o uzupełnienie treści złożonych wyjaśnień, a nie o ich podważenie.

Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do sytuacji absur-dalnej, że podejrzany mógłby całkowicie dowolnie manipulować dowo-dami, bo nie byłoby dopuszczalne dowodzenie treści jego pozaproce-sowych wypowiedzi nawet w sytuacji jawnego przekazywania innym osobom informacji dotyczących sprawy. Tymczasem istota problemu le-ży wyłącznie w tym, aby miał on zapewnione podstawowe gwarancje procesowe, w tym zwłaszcza prawo do milczenia. W rozważanej sytuacji chodzi zaś przecież o dobrowolne przekazanie organom ścigania określo-nych informacji, tyle że poza formalnym przesłuchaniem. Jeżeli w kon-taktach z organami ścigania oskarżony postanawia nie korzystać z tego prawa, to nie może o procesowej dopuszczalności wykorzystania prze-kazanych przez niego informacji decydować to, czy zostały one prze-kazane w ramach formalnej czynności przesłuchania, czy też poza nią. Gdyby doszło to przypadkowego nagrania takiej wypowiedzi przez funk-cjonariusza Policji, dopuszczalność takiego dowodu nie budziłaby prze-cież żadnych wątpliwości.

Reasumując, przepis art. 174 k.p.k. nie zakazuje przesłuchania w charakterze świadka funkcjonariusza Policji na okoliczność informa-

Prawo karne

189

cji, które podejrzany przekazywał poza formalnym przesłuchaniem, jeśli nie były przedmiotem jego wyjaśnień.

W tym kontekście należy podkreślić, że zeznania funkcjonariuszy CBŚ dotyczą identyfikacji „znajomego”, o którym w wyjaśnieniach mó-wił oskarżony D. T., przy czym kwestia tożsamości tej osoby w ogóle nie była przedmiotem jego wyjaśnień, gdyż D. T. konsekwentnie odmawiał podania danych tej osoby. W związku z tym nie można tu w żadnym ra-zie mówić o zakazanym przez art. 174 k.p.k. zastępowaniu wyjaśnień oskarżonego. Przeciwko pośredniemu dowodzeniu wypowiedzi D. T., jakie padły poza przesłuchaniem, nie przemawiają również względy gwarancyjne, bowiem wypowiedzi te nie polegają na obciążaniu samego siebie, lecz dotyczą innej osoby. W przedmiotowej sprawie nie stanowi zatem problemu procesowa dopuszczalność dowodów z zeznań funkcjo-nariuszy CBŚ, lecz jedynie kwestia ich oceny pod kątem wiarygodności tych zeznań. Nie ulega wątpliwości, że ocena zeznań świadków doty-czących oświadczeń innej osoby (oskarżonego, świadka) złożonych po-za procesowym przesłuchaniem wymaga szczególnej ostrożności i wni-kliwości. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy zeznania te składają funkcjonariusze organów ścigania.

Mając na uwadze powyższe, należy wskazać, że ocena zeznań świadków S. C., M. W. i J. K., jaką przeprowadził przez Sąd Okręgo-wy (zob. s. 942–945 uzasadnienia), nie nasuwa zastrzeżeń. Zeznania tych funkcjonariuszy są logiczne i spójne, a także wyraźnie ze sobą korespon-dują. Wskazana przez obrońcę D. T. (s. 8 apelacji) sprzeczność w ze-znaniach S. C. i M. W. jest pozorna. Pierwszy cytat – z zeznań S. C. – wyraźnie dotyczy informacji przekazanych poza procesowym przesłu-chaniem (uzyskanych operacyjnie), z kolei przywołany przez skarżące-go fragment zeznań M. W. odnosi się do informacji przekazanych przez D. T. podczas przesłuchania procesowego. Szczegółowa i uważna ana-liza zeznań tych świadków jasno wskazuje, że D. T. podczas przesłu-chiwania do protokołu odmawiał wskazania, kim jest „H.”, zaś podczas rozmów z funkcjonariuszami, które nie były protokołowane, podał, że chodzi o A. P., jednak zastrzegał, że nigdy nie powie tego do protoko-


190

łu, gdyż się boi. W tym aspekcie spójność zeznań S. C. i M. W., a tak-że dodatkowo J. K. nie budzi żadnych wątpliwości. Na podkreślenie też zasługuje fakt, że zeznania funkcjonariuszy korespondują z treścią wy-jaśnień oskarżonego w tym sensie, że z wyjaśnień tych dobitnie wyni-ka, iż D. T. obawiał się osoby „znajomego” i konsekwentnie odmawiał podania jakichkolwiek informacji dotyczących A. P. Z kolei „poza pro-tokołem” D. T. przekazywał informacje dotyczące tej osoby, prowadząc w ten sposób z organami ścigania grę obliczoną na uzyskanie możliwie dużych korzyści procesowych, przy jednoczesnym maksymalnym zapew-nieniu swojego bezpieczeństwa.

Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że treść zeznań S. C., M. W. i J. K. doznaje wsparcia w zeznaniach świadka A. S. Ocena te-go dowodu, jaką przeprowadził Sąd Okręgowy, jest wnikliwa i wielo-aspektowa. Sąd wskazał szereg okoliczności, które weryfikował w toku postępowania i poddał ocenie przy wydawaniu wyroku. Sąd szczegóło-wo zbadał zwłaszcza okoliczności podnoszone przez P. R., które miały podważać wiarygodność A. S. Nie ulega wątpliwości, że A. S. sam zgło-sił chęć złożenia zeznań – świadczą o tym zeznania M. P., którego A. S. poinformował o chęci złożenia zeznań co do P. R. M. P. przesłuchiwa-ny przed Sądem I instancji pewnych kwestii już nie pamiętał, co pośred-nio świadczy o jego wiarygodności – gdyby bowiem to funkcjonariusze Policji „wykreowali” ten dowód, to z pewnością świadek nie pozwoliłby sobie na niepamięć przed Sądem i ryzyko dyskwalifikacji zeznań A. S. Podkreślić trzeba, że zasadniczym celem A. S. i treścią jego zeznań by-ły informacje uzyskane od P. R. i dotyczące jego działalności, natomiast osoba o pseudonimie „S.” pojawia się w nich na marginesie i w kontek-ście związków z P. R. Nie można zatem uznać, aby dostarczenie informa-cji o osobie o pseudonimie „S.” było głównym celem A. S. Z uwagi zaś na bogaty materiał dowodowy dotyczący P. R., uzyskany choćby w wy-niku kontroli operacyjnej, funkcjonariusze CBŚ nie mieli realnej potrze-by „kreowania” jeszcze dodatkowego dowodu dotyczącego tego oskar-żonego w postaci zeznań A. S.

Prawo karne

191

Należy również wyraźnie podkreślić, że niemal wszystkie okolicz-ności, co do których zeznawał A. S., dotyczące działalności P. R. i S. B., znajdują potwierdzenie w innych dowodach zgromadzonych w sprawie. A. S. w swoich zeznaniach zidentyfikował osoby po pseudonimach, a nie nazwiskach: wiedział, że narkotyki dostarczał P., który jeździł seatem, i go zatrzymano, podał dane dotyczące osadzeń S. B., które co do za-sady odpowiadają danym dotyczącym pozbawienia wolności S. B. (zob. s. 22 uzasadnienia), różnica dotyczy tylko ostatniego pobytu, bowiem A. S. podał, że B. dostał 1,5 roku, potem wyszedł, zaś z danych wyni-ka, że był osadzony od grudnia 2007 r. do lutego 2008 r. A. S. wskazał też, że P. R. uważał, że „piłkarz” nie powie nic o pochodzeniu narkoty-ków, z którymi go zatrzymali, gdyż będzie bał się o własne życie – „on boi się tego S.”. Ten fragment zeznań A. S. w oczywisty sposób ukła-da się w całość (koresponduje) z tym, co mówili S. C. i M. W. oraz wy-jaśnieniami i zachowaniem D. T. Trudno zaś przyjąć, że co do wskaza-nych kwestii dotyczących innych oskarżonych świadek A. S. zeznawał prawdę, a kłamał tylko co do działalności osoby o pseudonimie S. Traf-nie Sąd Okręgowy ocenił (zob. s. 956–957 uzasadnienia), że rozbież-ność dotycząca wskazania przez A. S., iż S. miał poruszać się samocho-dem B., nie odbiera jeszcze wiarygodności temu świadkowi. Trudno, aby taka pomyłka miała miejsce co do samej identyfikacji osoby S., skoro A. S. kilkakrotnie wspominał o nim w swoich zeznaniach. Z ich treści dość silnie wynika, że A. S. był zorientowany w układzie personalnym osób, z którymi „współpracował” P. R. Wycofanie się przez A. S. na roz-prawie z wcześniejszych zeznań było dość nieporadne, co szczegółowo wykazał Sąd Okręgowy (zob. s. 949–950 uzasadnienia).

Jeśli idzie o list A. S. z dnia 8 sierpnia 2010 r., skierowany do P. R., notabene wysłany na adres Aresztu Śledczego w Toruniu, nie ule-ga dla Sądu Apelacyjnego wątpliwości, że należy go ocenić jako nieudol-ną próbę wykazania, że zeznania obciążające P. R. były efektem namo-wy policjantów i nie polegają na prawdzie. Wcześniejsze wysłanie listu do P. R. w sytuacji, gdy A. S. – jako osobie mającej wcześniej kontakt z wymiarem sprawiedliwości i osadzonej w areszcie śledczym – wiado-


192

mo było, że listy kierowane do osób tymczasowo aresztowanych pod-legają cenzurze, przedstawia się jako działanie w gruncie rzeczy „szyte grubymi nićmi”, bo mające na celu uwiarygodnienie planowanego wy-cofania się z wcześniejszych zeznań.

W powyższym kontekście podnoszone przez obrońcę A. P. okolicz-ności, że P. R. zaprzeczył, aby przekazywał informacje A. S., zaś ten na rozprawie odwołał wcześniejsze zeznania, nie podważają w żaden sposób oceny dokonanej przez Sąd Okręgowy. Obrońca w zasadzie nie przedsta-wił żadnego argumentu kwestionującego szczegółową analizę przeprowa-dzoną przez Sąd Okręgowy w odniesieniu do dowodu z zeznań A. S., tak jakby przyjmował, że na dowodzie można się oprzeć i czynić ustalenia tylko wtedy, gdy nie ma żadnego innego dowodu mu przeczącego. Wy-wód obrońcy sprowadza się do czystej polemiki i wskazania, że są in-ne dowody, które podważają zeznania A. S. Nie podjął on nawet żadnej próby, aby wykazać, że ocena tego dowodu została dokonana z narusze-niem art. 7 k.p.k., a to przecież warunek zakwestionowania tego dowo-du. Zwykłe zaprzeczenie nie jest skutecznym podważeniem oceny do-konanej przez Sąd przez pryzmat kryteriów określonych w art. 7 k.p.k.

W konsekwencji zarzuty podniesione przez obrońcę A. P. co do identyfikacji tego oskarżonego jako „znajomego” z zeznań D. T. oraz za-rzuty obrońcy D. T. co do oceny tych fragmentów wyjaśnień tego oskar-żonego należało ocenić jako bezzasadne.

[…]Podobnie, jak w przypadku innych skarżących, Sąd Apelacyjny nie

uznał za zasadne jednobrzmiących zarzutów obrońców R. Z. i G. A., iż z materiału operacyjnego wynika, jakoby między oskarżonym a innymi osobami toczyły się jedynie rozmowy, których przedmiotem wedle usta-leń biegłego miała być sprzedaż narkotyków. W ocenie obrońców na-grania pokazują zatem jedynie, że czyniono jakieś ustalenia, jednak nie ma dowodów bezpośrednio wskazujących, że taka ilość środka została faktycznie sprzedana i jakiej jakości była substancja. Taka argumentacja jest sprzeczna z zasadami doświadczenia życiowego. Należy wskazać, że w przypadku szeregu kontrahentów transakcje się powtarzają (np. kilka-

Prawo karne

193

krotna wysyłka narkotyków do Wielkiej Brytanii – czyn z pkt V.III a/o, s. 637–653 uzasadnienia oraz z pkt VI.III.8 a/o, s. 755–756 uzasadnie-nia). Gdyby do nich nie dochodziło lub towar nie był narkotykiem, dana osoba nie zawierałaby z oskarżonymi transakcji zakupu kolejnych porcji narkotyków. Trzeba też zwrócić uwagę, że w nagranych rozmowach znaj-dują się odwołania do poprzednich transakcji, dotyczące zwłaszcza roz-liczeń i jakości narkotyków, które jasno wskazują, że poprzednia trans-akcja doszła do skutku (zob. szereg rozmów między R. Z. a odbiorcą z Anglii). O tym, że transakcje dochodziły do skutku, świadczy rów-nież fakt, że na koncie R. Z. odnotowano duże obroty z Wielką Bryta-nią. Również w przypadku innych kupujących zdarzają się odniesienia do poprzednich transakcji, z których wynika, że doszły one do skutku. Do-tyczą one chociażby tego, że kupujący chciałby nabyć takie same narko-tyki jak poprzednio (np. wiadomość sms w dniu 8 listopada 2008 r. od mężczyzny o pseudonimie Ś. do R. Z.: „to palenie, jak jest takie jak kie-dyś, to wezmę 15”; rozmowa między tymi osobami w dniu 21 listopada 2008 r., godz. 18.43, w której R. Z. mówi: „no, tego, co brałeś, ostatnio wziąłeś – co ci pasowało”; rozmowa w dniu 8 listopada 2008 r., godz. 20.13, w której R. Z. pyta rozmówcę, czy chce to co ostatnio; rozmo-wa w dniu 22 listopada 2008 r., godz. 14.12, w której rozmówca pyta R. Z., czy mógłby zamówić to co ostatnio). Nie sposób też pominąć, że szereg rozmów jest bardzo konkretna, jeśli idzie o zawarcie transakcji i już z samej treści tych rozmów wynika, że transakcja zostanie sfinali-zowana. Przykładowo, rozmowy w dniu 7 grudnia 2008 r., godz. 14.30 i 15.36 – podczas pierwszej osoba o imieniu M. zamawia u G. A. kon-kretną ilość narkotyku (marihuany), przy czym G. A. mówi, że powi-nien mieć to dla niego o pół do czwartej, zaś w drugiej ustalają moment i miejsce spotkania oraz sfinalizowania umówionej transakcji, przy czym jasno z rozmowy wynika, że dojdzie do niego zaraz po zakończeniu tej rozmowy: G. A. mówi: „dobra M., dobra, to wyjdź przed klatkę, to ja ci dam, ja jestem koło B.”; podobnie rozmowy w dniu 18 grudnia 2008 r., godz. 15.46 i 16.40 – w pierwszej osoba o imieniu M. zamawia u G. A. narkotyki: ecstasy i 10 g amfetaminy, a ten mówi, że zadzwoni za go-


194

dzinę, zaś w drugiej rozmowie G. A. poleca rozmówcy wyjść do wska-zanego miejsca na spotkanie – z kontekstu jasno wynika, że celem tego wyjścia jest dostarczenie zamówionych w pierwszej rozmowie narkoty-ków (podobnie rozmowy w dniu 22 grudnia 2008 r., godz. 13.39 i 16.07 i w dniu 29 grudnia 2008 r., godz. 14.37 i 15.55).

Należy też w kontekście analizowanych zarzutów podkreślić, że w szeregu przypadkach, gdy rozmowa nie dawała pewności, czy do trans-akcji dojdzie, Sąd Okręgowy przyjmował, że zachowanie oskarżonych było przygotowaniem do uczestnictwa w obrocie (zob. zmiany w wyro-ku w odniesieniu do R. Z. – s. 674 uzasadnienia: rozmowa w dniu 8 li-stopada 2008 r., godz. 20.13, w której R. Z. przekazuje rozmówcy, że narkotyk będzie za ok. 2 dni; w odniesieniu do G. A. – s. 764–765 uza-sadnienia: rozmowa w dniu 9 grudnia 2008 r., z której wynika, że G. A. ma wprawdzie świeżą marihuanę, jednak rozmówca nie ma odpowied-niej ilości gotówki, więc ustalają, że rozmówca zadzwoni za dwa dni) al-bo nawet eliminował określone zachowanie z opisu czynów (zob. rozmo-wa w dniu 7 grudnia 2008 r., godz. 15.16 między R. Z. a G. A., z której wynikało jedynie, że G. A. zważy dwie porcje amfetaminy (dwie piąt-ki), natomiast nie było mowy o tym, jaki jest cel tego oraz co się z ty-mi narkotykami ma stać – zob. s. 772 uzasadnienia).

Reasumując, materiał dowodowy zgromadzony w sprawie dostarczał wystarczających podstaw do uznania oskarżonych za winnych zarzuco-nych im czynów w przypisanym ich w wyroku kształcie. Przeprowadze-nie badań laboratoryjnych substancji będących przedmiotem obrotu jako substancje psychotropowe i środki odurzające nie jest jednym sposobem na wykazanie, że doszło do popełnienia przestępstw z ustawy o prze-ciwdziałaniu narkomanii. Nawet jeśli w przypadku konkretnej transakcji jakość narkotyku nie była wysoka, to ze zgromadzonego materiału do-wodowego jasno wynika, że przedmiotem tej transakcji była określona substancja narkotyczna i to właśnie jej zbycie objęte było zamiarem oskar-żonych. Oskarżeni nie zajmowali się przecież dystrybucją tabletek od bó-lu głowy lub substancji jedynie wizualnie wyglądających jak amfetamina. Jest faktem powszechnie znanym, że narkotyki mogą przedstawiać różną

Prawo karne

195

jakość i to z różnych powodów, co nie oznacza, iż przedmiotem obrotu jest tylko czysta substancja narkotykowa. W orzecznictwie trafnie przyj-muje się, że dla przypisania odpowiedzialności za przestępstwa z usta-wy o przeciwdziałaniu narkomanii nie jest konieczne dokładne ustalenie, ile substancji aktywnej (zabronionej) znajduje się w tabletkach i proszku. Chociaż substancje psychotropowe będące przedmiotem nielegalnego ob-rotu lub posiadania z reguły nie są czystym narkotykiem z uwagi na mo-gące się pojawić w procesie produkcji zanieczyszczenia albo celowe do-dawanie zwiększających masę tzw. wypełniaczy, to w toku postępowania w celu wydania prawidłowego orzeczenia nie zachodzi konieczność od-dzielenia (w zależności od procentowej jakości narkotyku) innych sub-stancji (zob. postanowienia SN: z dnia 16 lipca 2014 r., III KK 208/14, LEX nr 1495843; z dnia 5 grudnia 2017 r., III KK 261/17, LEX nr 2408302; wyroki SA w Lublinie: z dnia 28 kwietnia 2009 r., II AKa 69/09 LEX nr 508297; z dnia 26 października 2017 r., II AKa 165/17, LEX nr 2402515; wyrok SA w Łodzi z dnia 29 października 2012 r., II AKa 212/12, LEX nr 1294812). W konsekwencji w sytuacji, gdy sub-stancje narkotyczne nie zostały zatrzymane, nie jest też konieczne ustale-nie w opisie czynu ich wagi netto. Nie jest to wymagane z perspektywy definicji substancji psychotropowej i środka odurzającego określonych w art. 4 pkt 25 i 26 u.nark. Zawartość procentowa środka odurzającego lub substancji psychotropowej w konkretnej działce może znacznie się różnić (zob. W. Krawczyk, M. Kała, E. Gruza, D. Błachut, W. Toma-szewski, I. Perkowska, Z. Sokołowska-Jabłońska, W. Lechowicz, Bada-nia narkotyków. Cz. II, „Problemy Kryminalistyki” 2004, nr 243, s. 19), jednak nawet niższa zawartość nie odbiera danej substancji charakteru substancji lub środka określonego w art. 4 pkt 25 i 26 u.nark.

[…]Sąd Apelacyjny, działając na podstawie art. 440 k.p.k. poza grani-

cami podniesionych zarzutów, z urzędu dostrzegł uchybienie dotyczące wymierzonej oskarżonemu A. A. kary grzywny. Należy bowiem zauwa-żyć, że Sąd Okręgowy w punkcie LXIV zaskarżonego wyroku na pod-stawie art. 53 ust. 2 u.nark., który przewiduje zbrodnię zagrożoną kumu-


196

latywnie grzywną i karą pozbawienia wolności od lat 3, wymierzył przy zastosowaniu na mocy art. 60 § 1 i § 6 pkt 2 k.k. nadzwyczajnego zła-godzenia kumulatywnie karę 2 lat pozbawienia wolności oraz grzywnę w wymiarze 100 stawek dziennych.

Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie podziela prezentowa-ne w orzecznictwie i piśmiennictwie stanowisko, iż zastosowanie nad-zwyczajnego złagodzenia kary wymierzanej za zbrodnię zagrożoną ku-mulatywnie karą pozbawienia wolności i grzywny następuje w sposób określony w art. 60 § 6 pkt 2 k.k. i polega na orzeczeniu jedynie ka-ry pozbawienia wolności nie niższej od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. W takiej sytuacji nie orzeka się natomiast ka-ry grzywny kumulatywnie z karą pozbawienia wolności nadzwyczaj-nie złagodzoną (zob. wyroki SA we Wrocławiu: z dnia 23 marca 2016 r., II AKa 63/16, LEX nr 2047161; z dnia 30 marca 2016 r., II AKa 70/16, LEX nr 2025520; z dnia 25 lutego 2016 r., II AKa 225/15, LEX nr 2023580; wyrok SA w Krakowie z dnia 25 kwietnia 2017 r., II AKa 23/17, LEX nr 2307636; J. Raglewski, Kilka uwag w kwestii nadzwyczajne-go złagodzenia kary w przypadku ustawowego zagrożenia karą pozba-wienia wolności oraz grzywną, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2008, z. 1, s. 253 i nast.; idem, Model nadzwyczajnego zła-godzenia kary w polskim systemie prawa karnego (analiza dogmatyczna w ujęciu materialnoprawnym), Kraków 2008, s. 381–390; K. Siwek, Ka-ra nadzwyczajnie złagodzona za zbrodnie, „Prokuratura i Prawo” 2013, nr 1, s. 139 i n.). Dla jasności należy jedynie dodać, że w ocenie Sądu Apelacyjnego nie są prawidłowe prezentowane w orzecznictwie poglą-dy (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 4 lipca 2016 r., II AKa 223/16, LEX nr 2157748), iż w omawianej sytuacji należy w stosunku do ka-ry pozbawienia wolności stosować reguły nadzwyczajnego złagodzenia określone w art. 60 § 6 pkt 2 k.k., a w odniesieniu do grzywny reguły określone w art. 60 § 7 k.k. (zob. szerzej w kwestii krytyki takiego zapa-trywania wyrok SA w Gdańsku z dnia 9 stycznia 2018 r., II AKa 421/17, LEX nr 2484998).

Prawo karne

197

W związku z powyższym uznając, że oskarżonemu A. A. należało wymierzyć wyłącznie karę pozbawienia wolności, Sąd Apelacyjny uchy-lił zawarte w punkcie LXIV zaskarżonego wyroku rozstrzygnięcie o ka-rze grzywny.

[…]


z dnia 27 listopada 2018 r. sygn. akt II AKa 307/18

Skład orzekający:SSA Włodzimierz Brazewicz (przewodniczący)SSA Sławomir Steinborn (sprawozdawca)SSO (del.) Marta Gutkowska

Teza:Dokonanie płatności kartą płatniczą w formie tzw. płatności zbli-

żeniowej przez osobę nieuprawnioną, która weszła w posiadanie karty wbrew woli jej właściciela, stanowi – w zależności od przywłaszczonej kwoty – przestępstwo kradzieży zwykłej określone w art. 278 § 1 k.k. lub też wykroczenie z art. 119 § 1 k.w.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 25 czerwca 2018 r., sygn. […]: 1) uznał P. D. – w zakresie czynu zarzuconego w punkcie I aktu oskar-żenia – za winnego tego, że w dniu 27 listopada 2017 r. w S., przewi-dując i godząc się na spowodowanie śmierci K. D., zadał jej cios no-żem w głowę, którego podstawa rękojeści się złamała, zaś ostrze utkwiło w powłokach skórnych, uderzał pięściami po głowie, przewrócił i du-sił, jednak zamierzonego skutku nie osiągnął, albowiem został spłoszony przez przypadkowego przechodnia, zaś swoim zachowaniem spowodo-


198

wał u pokrzywdzonej obrażenia ciała w postaci rany kłutej o charakte-rze przeszywającym tylnej powierzchni głowy skutkującej naruszeniem czynności narządu ciała na okres poniżej 7 dni, tj. przestępstwa z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. w zb. z art. 157 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k., i za to skazał go na karę 8 lat pozbawienia wolności; 2) uznał P. D. – w zakresie czynu zarzuconego w punkcie I aktu oskar-żenia – za winnego tego, że w dniu 27 listopada 2017 r. w S. zabrał K. D. w celu przywłaszczenia plecak skórzany wraz z zawartością port-fela, pieniędzy w kwocie 30 zł, dowodu osobistego na nazwisko K. D. i karty bankomatowej uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego, to jest przestępstwa z art. 278 § 1 i 5 k.k. w zb. z art. 275 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i za to skazał go na karę 6 miesięcy po-zbawienia wolności; 3) uznał P. D. – w zakresie czynu zarzuconego w punkcie I aktu oskar-żenia – za winnego tego, że w dniu 27 listopada 2017 r. w S., działając w krótkich odstępach czasu i ze z góry powziętym zamiarem poprzez trzykrotne użycie w transakcji zbliżeniowej karty bankomatowej należą-cej do pokrzywdzonej K. D., pokonał zabezpieczenia elektroniczne, wła-mując się do systemu bankowego, a następnie dokonał kradzieży pie-niędzy w kwocie łącznej 57,40 zł, stanowiących płatność za zakupiony towar, to jest przestępstwa z art. 279 § 1 k.k. i za to skazał go na karę roku pozbawienia wolności; 4) uznał P. D. za winnego zarzuconego mu w punkcie II aktu oskarże-nia przestępstwa z art. 190 § 1 k.k. w zb. z art. 190a § 1 k.k. i art. 217 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i art. 11 § 2 k.k. i za to skazał go na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności; 5) uznał P. D. za winnego zarzuconego mu w punkcie III aktu oskarżenia przestępstwa z art. 288 § 1 k.k. i za to skazał go na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności; 6) na podstawie art. 85 § 1 k.k. i art. 86 § 1 k.k. połączył orzeczone wobec oskarżonego jednostkowe kary pozbawienia wolności i wymierzył karę łączną 8 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności.

[…]

Prawo karne

199

Powyższy wyrok w części dotyczącej czynów określonych w pkt 1 i 2 sentencji na niekorzyść oskarżonego zaskarżył oskarżyciel publiczny, który wyrokowi zarzucił: 1) […]; 2) obrazę art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k. poprzez pominięcie w opisie czynu przypisanego oskarżonemu w pkt 2 wyroku istotnych z punktu widze-nia oceny materialnoprawnej okoliczności dotyczących wartości łącznej zabranego pokrzywdzonej w celu przywłaszczenia mienia ruchomego, w sytuacji gdy zachowanie oskarżonego dotyczyło mienia, którego war-tość nie przekraczała ¼ minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2018 r., a tym samym nie stanowiło przestępstwa z art. 278 § 1 k.k., a jedynie wykroczenie z art. 119 § 1 k.w.; 3) […]; 4) obrazę polegającą na skazaniu oskarżonego za dokonaną w dniu 27 listopada 2017 r. kradzież mienia, tj. plecaka skórzanego wraz z za-wartością portfela i pieniędzy kwocie 30 zł, mimo że zachowanie oskar-żonego dotyczyło mienia, którego wartość nie przekraczała ¼ mini-malnego wynagrodzenia za pracę 2018 r., a tym samym nie stanowiło przestępstwa z art. 278 § 1 k.k., a jedynie wykroczenie z art. 119 § 1 k.w.

W petitum apelacji oskarżyciel publiczny wniósł o zmianę zaskarżo-nego wyroku w ten sposób, żeby w miejsce czynów przypisanych oskar-żonemu w pkt 1 i 2 wyroku uznać go winnym tego, że w dniu 27 listo-pada 2017 r. w S., działając w zamiarze bezpośrednim pozbawienia K. D. życia w związku z rozbojem polegającym na tym, że posługując się no-żem po uprzednim uderzaniu pokrzywdzonej pięściami po głowie, jej przewróceniu, duszeniu i zadaniu ciosu nożem w tył głowy, doprowadził ją do stanu bezbronności, po czym zabrał w celu przywłaszczenia plecak skórzany wraz z zawartością portfela, pieniędzy w kwocie 30 zł, dowo-du osobistego nazwisko K. D. i karty bankomatowej, powodując łącznie straty w kwocie ok. 150 zł na szkodę K. D., oraz na skutek zadanego uderzenia nożem spowodował u ww. obrażenia ciała w postaci rany kłu-tej o charakterze przeszywającym tylnej powierzchni głowy skutkującej naruszeniem czynności narządu ciała pokrzywdzonej na okres poniżej


200

7 dni, przy czym zamierzonego celu w postaci pozbawienia pokrzywdzo-nej życia nie osiągnął z uwagi na złamanie się podstawy rękojeści no-ża i utkwienie ostrza w powłokach skórnych głowy oraz spłoszenie go przez przypadkowego przechodnia, tj. przypisanie czynu kwalifikowa-nego z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. w zb. z art. 157 § 2 k.k. w zb. z art. 280 § 2 k.k. w zw. z art. 275 § 1 k.k. i art. 11 § 2 k.k., i za to wymierzenie mu kary 12 lat pozbawienia wolności, a także orzeczenie kary łącznej w wymiarze 12 lat pozbawienia wolności.

Wskazany wyrok – w odniesieniu do czynów opisanych w pkt 1–4 wyroku co do winy, zaś w odniesieniu do czynu opisanego w pkt 5 wy-roku co do kary – zaskarżył również obrońca oskarżonego i zarzucił mu: 1) […]; 2) w odniesieniu do czynu przypisanego w pkt 2 wyroku: – naruszenie art. 7 k.p.k. w zw. art. 410 k.p.k. polegające na doko-naniu dowolnej, a nie swobodnej oceny wyjaśnień oskarżonego i uzna-nie na tej podstawie, iż oskarżony działał w zamiarze dokonania kradzie-ży plecaka wraz z jego zawartością oraz że swoim zamiarem obejmował dokonanie kradzieży dokumentu – dowodu osobistego K. D., podczas gdy ustalenie takie jest dowolne i nie znajduje odzwierciedlenia w zgro-madzonym materiale dowodowym, w szczególności w świetle jasnych i wyczerpujących wyjaśnień oskarżonego, który to opisał przebieg zda-rzenia i zamiar uzyskania jedynie telefonu komórkowego należącego do pokrzywdzonej, co w konsekwencji skutkowało błędnym ustaleniem sta-nu faktycznego w przedmiotowej sprawie; – błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, który miał wpływ na jego treść, polegający na przypisaniu oskarżonemu winy za czyn opisany w pkt 2 części rozstrzygającej wyroku, podczas gdy zgromadzony w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na przy-jęcie, iż oskarżony działał z zamiarem przywłaszczenia plecaka i portfe-la wraz ze znajdującymi się w nim pieniędzmi, a nadto, aby swoim za-miarem obejmował kradzież dokumentów w postaci dowodu osobistego K. D., w szczególności z uwagi na fakt bardzo szybkiego wyzbycia się przez oskarżonego plecaka łącznie z zawartością, braku chęci posługi-

Prawo karne

201

wania się dokumentem należącym do pokrzywdzonej oraz nieposiada-nia przez oskarżonego wiedzy o tym, że dokument tożsamości znajdu-je się w plecaku; 3) w odniesieniu do czynu przypisanego w pkt 3 wyroku – naru-szenie przepisu prawa materialnego w postaci art. 279 § 1 k.k. po-przez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że czyn ten stanowi odrębny czyn od czynu opisanego w pkt 2 części rozstrzygającej wy-roku, wobec czego konieczne jest skazanie sprawcy za kolejny czyn, a w konsekwencji naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k. – poprzez ich niezastosowanie, podczas gdy wobec tak ustalonego w sprawie stanu faktycznego czyn stypizowany w art. 278 § 1 i 5 k.k. w zb. z art. 275 § 1 k.k. winien być kwalifikowany jako je-den czyn zabroniony; 4) […] 5) […].

W petitum apelacji obrońca oskarżonego wniósł o zmianę zaskarżo-nego wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonego od popełnienia czynów opisanych w punktach: 1, 2, 3 i 4 części rozstrzygającej wyroku, ewentu-alnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponow-nego rozpoznania Sądowi I instancji. W odniesieniu do czynu opisanego w pkt 5 części rozstrzygającej wyroku obrońca wniósł o zmianę zaskar-żonego wyroku poprzez uznanie, iż czyn ten stanowi wypadek mniejszej wagi i na tej podstawie wymierzenie oskarżonemu kary grzywny, zaś w przypadku uznania, iż stan faktyczny co do tego czynu został ustalony w sposób prawidłowy, zmianę zaskarżonego wyroku poprzez złagodze-nie orzeczonej względem oskarżonego kary jednostkowej wymierzonej za przedmiotowe przestępstwo i orzeczenie jej w dolnej granicy ustawo-wego zagrożenia karą.


Apelacje oskarżyciela publicznego i obrońcy okazały się skuteczne jedynie w zakresie, w jakim Sąd Apelacyjny dokonał korekty rozstrzyg-


202

nięć zawartych w pkt 2 i 3 zaskarżonego wyroku. W pozostałym zakre-sie obie apelacje należało uznać za bezzasadne.

[…] 4. Co do kwestii usiłowania nieudolnego

Kolejną zdumiewającą tezą, jaką lansuje obrońca, jest twierdzenie, iż nóż, jakim oskarżony zadał cios w głowę pokrzywdzonej, z uwagi na uszkodzenie rękojeści, stanowił narzędzie nienadające się do popełnie-nia czynu zabronionego, o którym mowa w art. 13 § 2 k.k., a zatem na-leżało w sprawie rozważyć, czy oskarżony nie dopuścił się usiłowania nieudolnego. Pomijając już fakt, że takie stanowisko oskarżonego stoi w istotnej sprzeczności z wcześniejszymi wywodami apelacji co do braku po stronie oskarżonego zamiaru pozbawienia pokrzywdzonej życia, trze-ba wyraźnie podkreślić, że wprawdzie narzędzie, którym posługiwał się oskarżony, miało złamaną rękojeść, która mogła utrudniać posługiwanie się nim, to jednak nadal był to nóż posiadający ostrze zdolne do przebi-cia powłok skórnych i spowodowania poważnych obrażeń ciała, a nawet śmierci (zob. opinia mechanoskopijna – k. 481–483). U podstaw stano-wiska prezentowanego przez skarżącego leży całkowicie błędne rozumo-wanie, bowiem tezę o niezdatności narzędzia do spowodowania śmierci opiera on na ustaleniach dotyczących miejsca, w które oskarżony za-dał cios. Tymczasem na gruncie art. 13 § 2 k.k. ocena, czy środek na-daje się do popełnienia przy jego użyciu czynu zabronionego, powin-na być dokonywana wyłącznie przy uwzględnieniu właściwości samego środka, a nie z punktu widzenia braku umiejętności posługiwania się tym środkiem przez sprawcę (zob. T. Sroka [w:] M. Królikowski (red.), R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, War-szawa 2017, s. 389). Niespowodowanie śmierci pokrzywdzonej nie było wynikiem obiektywnej nieadekwatności użytego narzędzia, lecz konse-kwencją wyboru przez oskarżonego takiego, a nie innego miejsca za-dania ciosu i braku użycia wystarczającej siły zdolnej przebić struktury kostne. Oskarżony mógł przecież spowodować tym konkretnym narzę-dziem śmierć pokrzywdzonej, gdyby zadał jej cios w klatkę piersiową w okolice serca albo gdyby ostrze nie utkwiło pod powłoką skórną na

Prawo karne

203

głowie pokrzywdzonej i oskarżony chwyciłby je, aby zadać kolejne cio-sy. Pęknięta rękojeść nie była zatem cechą, która uniemożliwiała kon-tynuację ataku przy użyciu tego narzędzia. Uszkodzenie, które posiadał nóż oskarżonego, nie odbierało mu zdatności do spowodowania śmier-ci pokrzywdzonej. 5. Co do działania przez oskarżonego z zamiarem przywłaszczenia rzeczy i dokumentów pokrzywdzonej

Nie budzi wątpliwości, że oskarżony, oddalając się z miejsca zda-rzenia, kiedy został spłoszony przez nadchodzącego R. N., zabrał ze sobą należący do pokrzywdzonej skórzany plecak wraz z zawartością: portfe-lem z gotówką w kwocie ok. 30 zł, dowodem osobistym oraz kartą płat-niczą wydaną do rachunku bankowego, którego posiadaczem była K. D. W ocenie skarżącego nie można uznać, aby oskarżony działał z zamia-rem kierunkowym przywłaszczenia rzeczy i dokumentów znajdujących się we wnętrzu plecaka.

Nie sposób z takim zapatrywaniem się zgodzić. Po pierwsze, wie-dzą powszechną, którą posiada każdy dorosły człowiek, jest, że kobie-ty noszą w torebkach, plecakach i teczkach takie przedmioty, jak: port-fele, karty płatnicze i kredytowe, dokumenty oraz kosmetyki. Nie może więc ulegać wątpliwości, że oskarżony, zabierając pokrzywdzonej plecak, miał – wbrew odmiennemu twierdzeniu skarżącego – wiedzę o tym, że wskazane przedmioty mogą się znajdować w jego wnętrzu, a zatem obej-mował swoim zamiarem również przywłaszczenie dokumentu stwierdza-jącego tożsamość i karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z banko-matu. W orzecznictwie przyjmowane jest stanowisko, że sprawca mający zamiar określonej kradzieży, a więc chcąc ukraść, zabiera w celu przy-właszczenia to, co konkretnie ukradł, nawet nie wiedząc, jakie konkret-nie są to przedmioty (zob. postanowienie SN z dnia 15 września 2016 r., II KK 129/16, OSNKW 2016, nr 11, poz. 78). Innymi słowy, decydu-jąc się na zabór określonego przedmiotu, sprawca działa jednocześnie z zamiarem, i to bezpośrednim, kradzieży także rzeczy, które się w nim znajdują, np. dowodu osobistego czy karty bankomatowej, jeżeli krad-nie przedmiot, w którym w obecnych realiach ludzie noszą właśnie ta-


204

kie rzeczy (zob. wyrok SA w Szczecinie z dnia 12 listopada 2015 r., II AKa 171/15, LEX nr 1950662). W przedmiotowej sprawie te argu-menty dodatkowo zyskują na znaczeniu, jeśli uwzględnić, że mamy tu do czynienia z kradzieżą dokonaną przez osobę, która doskonale – z ra-cji pozostawania w związku małżeńskim, wspólnego zamieszkiwania w przeszłości, a potem dość regularnych kontaktów osobistych – zna-ła zwyczaje i codzienne praktyki pokrzywdzonej. Trudno zatem było-by przyjąć, aby oskarżony nie miał świadomości, co może znaleźć w to-rebce lub plecaku pokrzywdzonej. Po drugie, oskarżony sam przyznał, że po oddaleniu się z miejsca zdarzenia przeszukał plecak w celu za-brania telefonu, jednak go nie znalazł, natomiast zabrał z niego kartę płatniczą. Następnie plecak z zawartością oskarżony wrzucił do rowu (k. 192v). Przypomnieć należy, że przywłaszczeniem jest nie tylko włą-czenie zagarniętej rzeczy w swoje posiadanie, lecz również bezprawne nią rozporządzenie. Skoro zatem oskarżony po kradzieży przeszukał ple-cak i po zabraniu z jego wnętrza karty płatniczej pozostałe znajdujące się w nim przedmioty, w tym portfel i dowód osobisty, porzucił i to w miej-scu trudno dostępnym, tak iż nie udało się ich odnaleźć, to w ten sposób niewątpliwie rozporządził tymi rzeczami jak własnym mieniem i automa-tycznie w ten właśnie sposób wykazał, że objął je w swoje posiadanie. W orzecznictwie przyjmuje się, że zabór mienia z zamiarem jego nie-zwłocznego porzucenia oznacza, że sprawca zamierza postąpić z nim jak właściciel, a w związku z tym celem jego działania jest przywłaszczenie tego mienia (zob. uchwałę SN z dnia 23 kwietnia 1998 r., I KZP 1/98, OSNKW 1998, nr 5–6, poz. 23). Sposób dalszego postąpienia przez sprawcę z przywłaszczonymi przez kradzież przedmiotami nie ma za-tem znaczenia, gdyż oznacza dysponowanie nimi jak własnymi. Trafnie bowiem wskazuje się, że nie sposób utożsamiać faktu przywłaszczenia ze stałym posiadaniem ukradzionej rzeczy (zob. wyrok SA w Szczecinie z dnia 12 listopada 2015 r., II AKa 171/15, LEX nr 1950662). Tak sa-mo dla przypisania przestępstwa z art. 275 § 1 k.k. nie jest również wy-magane, aby sprawca miał zamiar posługiwania się dowodem osobistym należącym do pokrzywdzonego. Po trzecie, należy pamiętać, że oskarżo-

Prawo karne

205

ny zabrał kartę płatniczą, którą wyjął z plecaka zabranego pokrzywdzo-nej, a następnie trzykrotnie dokonał nią płatności za produkty zakupione na stacji paliw. Posłużył się zatem tą kartą jak właściciel. Po czwarte, nie sposób pominąć faktu, że oskarżony już wcześniej – we wrześniu 2017 r. – przejawiał zainteresowanie uzyskaniem od pokrzywdzonej pieniędzy (k. 197). W tym czasie bowiem porzucił pracę i stracił źródło utrzyma-nia, a jednocześnie częściej nadużywał alkoholu, co wiązało się z okre-ślonymi potrzebami finansowymi. Zabór plecaka wraz zawartością wpi-suje się zatem w te okoliczności.

W konsekwencji eksponowana w apelacji treść wyjaśnień oskar-żonego, w których wskazał on, że był zainteresowany wyłącznie telefo-nem należącym do pokrzywdzonej, nie podważa prawidłowości ustalenia przez Sąd I instancji zamiaru działania oskarżonego w celu przywłasz-czenia zawartości plecaka, w tym portfela, karty płatniczej i dowodu oso-bistego. Zabór cudzej rzeczy ruchomej polega bowiem na wyjęciu rzeczy spod władztwa uprawnionej osoby i objęcie jej swoim władaniem. Ten fakt nastąpił zaś z chwilą zabrania plecaka ze znajdującymi się w nim portfelem z pieniędzmi, dowodem osobistym i kartą płatniczą.

Jako niezasadny należy również ocenić zarzut obrońcy, iż skoro oskarżony i pokrzywdzona w momencie zdarzenia pozostawali w związ-ku małżeńskim, a w konsekwencji również we wspólności majątkowej małżeńskiej, to nie może być mowy o kradzieży przez oskarżonego pie-niędzy na szkodę pokrzywdzonej. Z jednej strony trzeba mieć na wzglę-dzie specyficzną sytuację relacji małżeńskich między P. i K. D. Od 2014 r. zaprzestali oni wspólnego zamieszkiwania i pozostawali w fak-tycznej separacji. Między innymi posiadali oni odrębne rachunki ban-kowe. K. D. założyła swój rachunek w dniu 21 marca 2014 r. Została do niego wydana karta płatnicza, której użył P. D. na stacji paliw, przy czym rachunek ten ma tylko jednego posiadacza (k. 497 – pismo z P. […] S.A.). Małżonkowie prowadzili zatem całkowicie odrębne gospodar-stwa domowe. Można uznać, że de facto zdecydowali oni, iż uzyskiwane przez nich środki, np. z tytułu wynagrodzenia, będą pozostawać do wy-łącznej dyspozycji tylko jednego z nich. Z drugiej strony należy przypo-


206

mnieć, w orzecznictwie i piśmiennictwie dominuje stanowisko, że mienie stanowiące współwłasność małżonków nie jest w pełni mieniem włas-nym jednego z małżonków, jest ono dla każdego z małżonków częścio-wo mieniem cudzym. W konsekwencji zabierając rzecz stanowiącą część składową niepodzielnej wspólności małżeńskiej, sprawca – małżonek za-biera częściowo rzecz cudzą. W związku z tym, jeżeli małżonek zabie-ra rzecz znajdującą się w wyłącznym posiadaniu drugiego z małżonków, dopuszcza się kradzieży tej rzeczy (zob. szeroki przegląd orzecznictwa: R. A. Stefański, Odpowiedzialność karna za zabór mienia stanowiącego wspólność majątkową, „Prokuratura i Prawo” 1995, nr 10, s. 118–121; podobnie A. Marek, T. Oczkowski, [w:] R. Zawłocki (red.), Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, System Prawa Karnego, t. 9. Warsza-wa 2015, s. 74–76). Nie ulega wątpliwości, że zarówno pieniądze, któ-re znajdowały się w portfelu zabranym przez oskarżonego, jak i środki znajdujące się na rachunku bankowym pokrzywdzonej znajdowały się w wyłącznej dyspozycji pokrzywdzonej. W konsekwencji oskarżony do-konał ich zaboru wbrew woli pokrzywdzonej, pozbawiając ją tych środ-ków, co stanowi istotę kradzieży. 6. Co do ujęcia czynów przypisanych oskarżonemu w pkt 2 i 3 za-skarżonego wyroku jako jednego czynu i prawidłowości zakwalifikowa-nia ich jako przestępstwa z art. 278 § 1 k.k. i art. 279 § 1 k.k.

Zarówno oskarżyciel publiczny, jak i obrońca zasadnie podnieśli, że wartość skradzionych przez oskarżonego rzeczy należących do K. D. nie przekracza ¼ minimalnego wynagrodzenia, a więc w czasie popełnie-nia czynu kwoty 500 zł (zob. § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 września 2016 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2017 r., Dz. U. poz. 1456). Zgodnie bowiem z zeznaniami K. D., które nie były kwestionowane przez strony, plecak miał wartość ok. 50 zł, portfel ok. 30 zł, w portfelu znajdowało się ok. 30 zł w go-tówce (k. 41, 198). Łączna wartość skradzionych rzeczy wnosi zatem 110 zł. Nie może zatem budzić żadnych wątpliwości, że zabór tych rze-czy stanowi wykroczenie kwalifikowane z art. 119 § 1 k.w., a nie prze-stępstwo z art. 278 § 1 k.k., jak przyjął to Sąd Okręgowy w pkt 2 za-

Prawo karne

207

skarżonego wyroku. Fakt, że jednym czynem oskarżony skradł nie tylko wskazane rzeczy ruchome, lecz również kartę bankomatową oraz dowód osobisty, nie oznacza, że całość tego zachowania stanowi przestępstwo. Kradzież karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu banko-wego stanowi odrębny od kradzieży rzeczy ruchomej typ przestępstwa, bowiem karta bankomatowa nie stanowi rzeczy ruchomej w rozumieniu art. 115 § 9 k.k. Z przepisu art. 278 § 5 k.k. w zw. z art. 278 § 1 k.k. wynika zatem odrębna norma sankcjonująca. Jednocześnie należy mieć na względzie przepis art. 10 § 1 k.w., który przewiduje tzw. idealny zbieg przestępstwa i wykroczenia, bowiem stanowi, że jeżeli czyn będący wy-kroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, orzeka się za przestępstwo i za wykroczenie. Sąd Okręgowy dopuścił się zatem obra-zy przepisów prawa materialnego w postaci art. 278 § 1 k.k. oraz art. 10 § 1 k.w. i art. 119 § 1 k.w.

Zasadny okazał się również kolejny zarzut podniesiony przez obroń-cę, dotyczący uznania przez Sąd a quo kradzieży pieniędzy za pomocą płatności zbliżeniowych zrealizowanych kartą płatniczą należącą do po-krzywdzonej jako odrębnego czynu względem kradzieży plecaka z za-wartością. Trafnie zauważył skarżący, że zachowania te pozostają w bez-pośrednim związku. Celne jest też spostrzeżenie obrońcy, że stanowisko Sądu Okręgowego wyrażone w uzasadnieniu dotknięte jest istotną nie-konsekwencją. Z jednej bowiem strony Sąd ten, uzasadniając uznanie kradzieży pieniędzy za pomocą karty bankomatowej za czyn odrębny od kradzieży plecaka, wskazał, że nie ma podstaw do przyjęcia, że oskar-żony od samego początku nosił się z zamiarem posłużenia się tą kartą, tym bardziej że nie mógł wiedzieć, czy w skradzionym plecaku ta karta się znajdzie, z drugiej jednak przypisał oskarżonemu kradzież karty ban-komatowej, a więc uznał, że oskarżony zabrał ją z zamiarem przywłasz-czenia. Jak już wykazano to powyżej, nie ma wątpliwości, iż oskarżo-nemu towarzyszył zamiar zaboru plecaka należącego do pokrzywdzonej z całą jego zawartością, której musiał być świadomy. Jednocześnie nale-ży podkreślić, że oskarżony przywłaszczył sobie kartę płatniczą należą-cą do pokrzywdzonej nie tylko po to, aby pozbawić ją władztwa nad tą


208

kartą, lecz przede wszystkim po to, aby za pomocą tej karty uzyskać do-stęp do pieniędzy znajdujących się na jej rachunku bankowym. Oskarżo-ny w momencie zdarzenia pozostawał już od pewnego czasu bez pracy, a przy tym już wcześniej wyrażał chęć uzyskania od pokrzywdzonej pie-niędzy. W ocenie Sądu Apelacyjnego dokonanie transakcji zbliżeniowych kartą płatniczą pokrzywdzonej było dopełnieniem zamiaru przywłaszcze-nia jej rzeczy, w tym tej karty płatniczej, jaki towarzyszył oskarżonemu od chwili zaboru plecaka wraz z zawartością. Przemawia to za uznaniem, iż zachowanie polegające na zaborze należącego do pokrzywdzonej ple-caka wraz ze znajdującymi się w nim portfelem z gotówką, kartą płatni-czą nr […] i dowodem osobistym, a następnie dokonanie zaboru pienię-dzy w kwocie 57,40 zł poprzez trzykrotne użycie tej karty i dokonanie płatności zbliżeniowych za towar zakupiony na stacji paliw O. w S. sta-nowiło w istocie jeden czyn.

Dokonując ponownej oceny prawnej zachowania oskarżonego opi-sanego w pkt 2 i 3 zaskarżonego wyroku, Sąd Apelacyjny z urzędu uznał za konieczne rozważenie poprawności przyjętej kwalifikacji prawnej czy-nu opisanego w pkt 3 wyroku jako przestępstwa z art. 279 § 1 k.k. Sąd Okręgowy oparł się w tym zakresie na poglądzie wyrażonym w wyro-ku Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2017 r., III KK 349/16 (OSNKW 2017, z. 9, poz. 50), zgodnie z którym dokonanie płatności kartą płat-niczą w formie tzw. płatności zbliżeniowej przez osobę nieuprawnio-ną, która weszła w posiadanie karty wbrew woli jej właściciela, stanowi przestępstwo kradzieży z włamaniem, o którym mowa w art. 279 § 1 k.k. W ocenie Sądu Apelacyjnego orzekającego w niniejszym składzie pra-widłowość takiego poglądu nasuwa daleko idące wątpliwości.

Sąd Najwyższy, uzasadniając wskazany powyżej pogląd, odwołał się do dotychczasowego rozumienia w orzecznictwie pojęcia „włama-nie” jako przełamania zabezpieczeń i wskazał, że kod PIN jest jedy-nie dodatkowym zabezpieczeniem dostępu do środków zgromadzonych przez właściciela karty płatniczej. Pierwotnym zabezpieczeniem jest bo-wiem konstrukcja karty płatniczej, która zawiera mikroprocesor umoż-liwiający dokonywanie wszelkich transakcji, w tym również zbliżenio-

Prawo karne

209

wych, bez użycia kodu PIN. Przybliżenie karty płatniczej do terminalu skutkuje uzyskaniem dostępu do rachunku bankowego właściciela karty, dochodzi zatem do przełamania bariery elektronicznej w systemie banko-wej płatności bezgotówkowej. Jeżeli czyni to osoba nieuprawniona, która weszła w posiadanie karty wbrew woli jej właściciela, w celu dokonania płatności za określony towar lub usługę, to w ocenie Sądu Najwyższego dokonuje kradzieży z włamaniem.

Stanowisko takie nie przekonuje. Przede wszystkim należy zauwa-żyć, że aktywując płatność zbliżeniową, posiadacz karty płatniczej akcep-tuje funkcję dokonywania szybkich płatności zbliżeniowych kartą debe-tową do kwoty 50 zł bez konieczności autoryzowania ich kodem PIN. Tym samym posiadacz karty rezygnuje z zabezpieczenia w postaci kodu PIN i godzi się, że każda osoba, w której posiadaniu znajdzie się kar-ta, będzie mogła zrealizować taką płatność zbliżeniową jednorazowo do kwoty 50 zł. Jest to sytuacja identyczna z tym, kiedy sprawca kradzieży portfela z banknotami pięćdziesięciozłotowymi dokona płatności za za-kupy, otwierając przywłaszczony portfel i wyjmując z niego jeden bank-not. W żadnym razie nie można uznać, aby w ten sposób doszło do kra-dzieży z włamaniem (podobnie A. Lach, Glosa do wyroku SN z dnia 22 marca 2017 r., III KK 349/16, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 5, s. 171–172; por. też trafny przykład podany przez R. Sosika, Wykorzy-stanie skradzionej karty płatniczej do wykonania płatności zbliżeniowych. Glosa do wyroku SN z dnia 22 marca 2017 r., III KK 349/16, „Glosa” 2018, nr 2, s. 125). W przypadku kradzieży z włamaniem dominuje tzw. teoria zabezpieczenia, która oznacza, że istotna jest nie tyle skuteczność zabezpieczenia, ile samo ustanowienie przez właściciela rzeczy zabezpie-czenia będącego przejawem jego woli ustanowienia bariery w dostępie do rzeczy. Innymi słowy, akcent położony jest na fakcie przeciwstawia-nia się woli dysponenta (zob. A. Marek, T. Oczkowski, [w:] R. Zawłocki (red.), Przestępstwa przeciwko…, s. 89–91 i cyt. tam literaturę). W roz-ważanym przypadku – jak już to powyżej wskazano – z woli posiada-cza karty płatniczej zabezpieczenie w postaci kodu PIN zostało zniesio-ne w odniesieniu do transakcji zbliżeniowych do kwoty 50 zł.


210

Wbrew stanowisku Sądu Najwyższego mikroprocesor znajdujący się na karcie stanowi jedynie indyferentny z punktu widzenia znamion określonych w art. 279 § 1 k.k. mechanizm umożliwiający komuniko-wanie się z systemem informatycznym banku, który wydał kartę i reali-zację płatności za pomocą karty płatniczej. Mikroprocesor sam w sobie nie stanowi natomiast zabezpieczenia przed nieuprawnionym dostępem do środków pieniężnych. Należy zwrócić uwagę, że takie same proceso-ry znajdują się na kartach kredytowych, które wcale nie muszą być po-wiązane z rachunkiem bankowym, na którym zdeponowane zostały okre-ślone środki pieniężne należące do posiadacza karty kredytowej. W tym przypadku mikroprocesor stanowi wyłącznie mechanizm, za pomocą któ-rego weryfikowane jest w systemie danego operatora kart kredytowych, czy do dyspozycji posiadacza karty pozostaje określona suma pieniężna, stosownie do zawartej uprzednio umowy.

Trafnie też zauważono, że w przypadku płatności zbliżeniowej bez podania kodu PIN brak dwuetapowości działania sprawcy tak charakte-rystycznej dla kradzieży z włamaniem (zob. A. Lach, Glosa do wyro-ku…, s. 172).

Z punktu widzenia zawartości bezprawności kryminalnej czynu nie można na jednej szali stawiać zachowania polegającego na dokonaniu za pomocą karty płatniczej płatności zbliżeniowej bez konieczności podawa-nia kodu PIN z dokonaniem płatności przy użyciu tej samej karty, jednak po wpisaniu do terminala uzyskanego wcześniej (np. poprzez podstęp) ko-du PIN. W pierwszym przypadku właściciel karty wyrażając zgodę przy zawarciu umowy z bankiem, że do określonej, ustalonej wcześniej kwoty, możliwe będzie dokonywanie płatności zbliżeniowo bez konieczności au-toryzowania jej za pomocą kodu PIN, do pewnego przynajmniej stopnia akceptuje zwiększone ryzyko, że w razie dostania się karty w ręce nie-uprawnionej osoby możliwe będzie dokonywanie tych płatności, a przez to łatwiejsza kradzież środków pieniężnych znajdujących się na rachunku bankowym. Oczywiste jest, że akceptacja takiego zwiększonego ryzyka nie odbiera opisanemu zachowaniu cechy bezprawności kryminalnej, po-dyktowana jest bowiem wygodą użytkownika karty i potrzebą szybkości

Prawo karne

211

realizacji drobnych transakcji zbliżeniowych, jednak nie sposób uznać, że owa bezprawność kryminalna jest identyczna z sytuacją, gdy dla uzyska-nia dostępu do środków pieniężnych sprawca przełamał zabezpieczenie w postaci kodu PIN. Warto w tym kontekście podkreślić, że ratio legis odrębnej kryminalizacji kradzieży z włamaniem, jako typu kwalifikowa-nego kradzieży zwykłej, leży właśnie w zwiększonym nasileniu złej woli sprawcy przestępstwa i jego determinacji w realizacji przestępczego celu. W przypadku dokonania przez osobę nieuprawnioną transakcji zbliżenio-wej bez autoryzacji kodem PIN sprawca nie musi się wykazywać żadną szczególną determinacją w dążeniu do przestępczego celu.

Reasumując, dokonanie płatności kartą płatniczą w formie tzw. płat-ności zbliżeniowej przez osobę nieuprawnioną, która weszła w posia-danie karty wbrew woli jej właściciela, stanowi w ocenie Sądu Ape-lacyjnego orzekającego w przedmiotowym składzie – w zależności od przywłaszczonej kwoty – przestępstwo kradzieży zwykłej określone w art. 278 § 1 k.k. lub też wykroczenie z art. 119 § 1 k.w.

Sąd Apelacyjny – opierając się na ustaleniach poczynionych przez Sąd Okręgowy oraz uwzględniając wskazane powyżej konkluzje – do-konał nowego opisu zachowania oskarżonego oraz jego subsumpcji, co skutkowało koniecznością skorygowania rozstrzygnięć zawartych w pkt 2 i 3 zaskarżonego wyroku.

Sąd Apelacyjny w ramach czynu zarzuconego w pkt 1 aktu oskarże-nia uznał P. D. za winnego tego, że w dniu 27 listopada 2017 r. w S. za-brał K. D. w celu przywłaszczenia – znajdujące się w plecaku skórzanym – jej dowód osobisty oraz kartę nr […] uprawniającą do podjęcia pie-niędzy z automatu bankowego, wydaną do należącego do K. D. rachun-ku bankowego nr […], prowadzonego przez P. […] S.A., który to czyn zakwalifikował jako przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 278 § 5 k.k. w zb. z art. 275 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.

Dokonując nowego opisu czynu, Sąd Apelacyjny miał na względzie zasadny zarzut oskarżyciela publicznego, iż w opisie czynu w pkt 2 za-skarżonego wyroku Sąd a quo zaniechał wskazania łącznej wartości za-branego pokrzywdzonej mienia ruchomego. Sąd ad quem uszczegółowił


212

również dane opisujące kartę płatniczą, która była przedmiotem kradzie-ży. Sąd miał tu również na względzie trafny pogląd, iż art. 278 § 5 k.k. kryminalizuje kradzież „karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z au-tomatu bankowego”, niezależnie od tego, jaki charakter ma ta karta, jeżeli tylko umożliwia ona dokonanie takiej wypłaty, oraz niezależnie od kwoty, jaką można przy jej użyciu pobrać w takim automacie (postanowienie SN z dnia 15 września 2016 r., II KK 129/16, OSNKW 2016, nr 11, poz. 78).

Mając na uwadze regułę określoną w art. 10 § 1 k.w., Sąd Apelacyj-ny – w ramach czynu zarzuconego w pkt 1 aktu oskarżenia uznał P. D. za winnego tego, że w dniu 27 listopada 2017 r. w S. zabrał K. D. w ce-lu przywłaszczenia plecak skórzany wraz z zawartością w postaci portfela z pieniędzmi w kwocie 30 zł, które to rzeczy łącznie warte były 110 zł, a następnie działając w krótkich odstępach czasu i z góry powziętym za-miarem dokonał na szkodę K. D. kradzieży pieniędzy w łącznej kwocie 57,40 zł poprzez trzykrotne użycie karty bankomatowej nr […] i dokona-nie płatności zbliżeniowych za towar zakupiony na stacji paliw O. w S., co stanowi wykroczenie z art. 119 § 1 k.w.

Wymierzając kary za opisane wyżej przestępstwo i wykroczenie, Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę okoliczności istotne dla wymiaru kary przyjęte przez Sąd Okręgowy (s. 23 uzasadnienia), w tym zwłaszcza do-tychczasową niekaralność oskarżonego, popełnienie tych czynów wsku-tek nieradzenia sobie przez oskarżonego z emocjami i sytuacją osobistą, a także fakt nadużywania alkoholu. W ocenie Sądu Apelacyjnego ade-kwatną karą za przypisane przestępstwo jest wymierzona na podstawie art. 278 § 1 k.k. w zw. art. 11 § 3 k.k. kara 5 miesięcy pozbawienia wol-ności. Będzie ona stanowiła sprawiedliwą odpłatę za przestępstwo, które-go dopuścił się P. D., a jednocześnie będzie wystarczająca dla realizacji potrzeb w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

Przy wyborze kary, jaka powinna zostać wymierzona za wykrocze-nie z art. 119 § 1 k.w., Sąd Apelacyjny miał na względzie regułę określo-ną w art. 10 § 1 k.w., zgodnie z którą, jeżeli orzeczono za przestępstwo i za wykroczenie karę tego samego rodzaju, wykonuje się surowszą karę. W związku z tym uznano, że dla oskarżonego korzystne będzie wymie-

Prawo karne

213

rzenie kary aresztu, która nie będzie podlegać wykonaniu jako jednoro-dzajowa względem kary pozbawienia wolności orzeczonej za zbiegają-ce się z tym wykroczeniem przestępstwo. W związku z tym, mając na względzie wartość skradzionego mienia, Sąd wymierzył oskarżonemu ka-rę 15 dni aresztu.

[…]


z dnia 5 września 2018 r. sygn. akt II AKa 252/18

Skład orzekający:SSA Wojciech Andruszkiewicz (przewodniczący)SSA Krzysztof NoskowiczSSA Dorota Rostankowska (sprawozdawca)

Teza:Sytuacja majątkowa oskarżonego pozostaje bez wpływu na wyso-

kość zadośćuczynienia zasądzonego w trybie art. 46 § 1 k.k. Zasadni-czym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia jest przede wszystkim rozmiar doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy, zadośćuczynienie bowiem ma pełnić funkcję kompensacyjną. Do kryte-riów, jakie należy brać pod uwagę przy ustalaniu wysokości zadośćuczy-nienia, nie należą okoliczności związane z możliwościami zarobkowymi oskarżonego i jego stanem majątkowym, bowiem nie wpływają one na rozmiar wyrządzonej krzywdy. Nie sposób bowiem uznać, iż „wartość” tej samej krzywdy byłaby zróżnicowana w zależności od zamożności bądź możliwości zarobkowych sprawcy przestępstwa.

Uzasadnienie

[…]Wyrokiem z dnia 21 maja 2018 r. w sprawie o sygn. […] Sąd Okrę-

gowy w Gdańsku:


214

– oskarżonego T. W. uznał za winnego tego, że w dniu 4 marca 2017 r. w G., działając z zamiarem bezpośrednim dokonania zabójstwa P. P., usi-łował pozbawić go życia w ten sposób, że zadał mu cios w lewy bok na wysokości klatki piersiowej narzędziem ostrokrawędzistym, powodując w ten sposób u P. P. obrażenia w postaci rany kłuto-ciętej klatki piersio-wej o długości około 6 cm, zlokalizowanej w linii pachowej tylnej lewej na wysokości VI przestrzeni międzyżebrowej, z kanałem penetrującym do jamy opłucnej lewej z uszkodzeniem mięśni i naczyń międzyżebro-wych oraz nacięciem żebra VII, uszkadzającym przeponę oraz penetru-jącym do jamy brzusznej z uszkodzeniem – nacięciem śledziony, czym spowodował ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci choroby realnie za-grażającej życiu, jednakże zamierzonego skutku nie osiągnął z uwagi na udzielenie pokrzywdzonemu pomocy medycznej; czyn ten zakwalifiko-wał z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. w zb. z art. 156 § 1 pkt 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i za to skazał go, zaś przy zastosowa-niu art. 11 § 3 k.k. i art. 14 § 1 k.k., na podstawie art. 148 § 1 k.k. wy-mierzył mu karę 8 lat pozbawienia wolności.

[…]Apelacje od wyroku wywiedli: obrońca oskarżonego oraz oskarży-

ciel publiczny.[…]


Obie apelacje wywiedzione w powyższej sprawie są niezasadne i jako takie nie zasługują na uwzględnienie.

Z uwagi na fakt, że wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku Sądu II instancji złożył jedynie oskarżyciel publiczny, niniejsze uzasad-nienie, w oparciu o przepis art. 457 § 2 k.p.k. dotyczyć będzie tylko za-rzutów podniesionych w tej apelacji.

Na wstępie należy zauważyć, że Sąd I instancji w sposób wnikli-wy i wszechstronny rozważył wszystkie dowody i okoliczności ujaw-nione w toku rozprawy, na ich podstawie poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne oraz należycie wykazał winę oskarżonego T. W. Ocena mate-

Prawo karne

215

riału dowodowego dokonana przez Sąd Okręgowy nie wykazuje błędów logicznych i nie wykracza poza ramy swobodnej oceny dowodów chro-nionej przepisem art. 7 k.p.k. Ustaleń faktycznych oskarżyciel publicz-ny nie kwestionuje. Do czynu przypisanego oskarżonemu Sąd I instancji zastosował właściwą kwalifikację prawną.

Aprobaty Sądu Apelacyjnego nie zyskał zarzut rażącej niewspół-mierności kary orzeczonej wobec oskarżonego. Niewspółmierność ka-ry zachodzi wtedy, gdy suma zastosowanych kar (i środków karnych) wymierzona za przypisane oskarżonemu przestępstwo nie odzwiercied-la należycie stopnia szkodliwości społecznej czynu oraz nie uwzględnia w wystarczającej mierze celów kary określonych w art. 53 k.k. Przepis ten określa cztery ogólne dyrektywy wymiaru kary.

Pierwszą z nich jest dyrektywa winy. Sąd przy wymiarze kary zobo-wiązany jest baczyć, aby jej dolegliwość „nie przekraczała stopnia winy”. Stopień winy wyznacza górną granicę dolegliwości związanej z wymie-rzeniem kary. Nie można zatem orzec kary lub środków karnych, których dolegliwość przekraczałaby stopień winy, chociażby za takim orzecze-niem przemawiały inne dyrektywy, np. prewencji ogólnej czy indywidu-alnej. Wina pełni w tym ujęciu funkcję limitującą – wyznaczając górną granicę konkretnej kary.

Kolejną dyrektywą sądowego wymiaru kary wymienioną w art. 53 § 1 k.k. jest uwzględnienie stopnia społecznej szkodliwości czynu. Na ocenę zaś stopnia społecznej szkodliwości wpływają okoliczności wymienione w art. 115 § 2 k.k. i są to okoliczności przedmiotowe (do nich należą: rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiar grożącej lub wyrządzonej szkody, sposób i okoliczności działania, waga naruszonych obowiązków) oraz podmiotowe (tj. postać zamiaru, motywacja), jednak-że wszystkie związane są z czynem sprawcy. Motywacja i postać zamia-ru mają również wpływ na stopień winy. Natomiast na stopień społecz-nej szkodliwości czynu nie mają wpływu – jak wynika to z treści art. 115 § 2 k.k. – okoliczności dotyczące sprawcy niezwiązane z czynem prze-stępczym. Dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości ma sprzyjać wy-mierzeniu kary sprawiedliwej i powinna nie tylko wyznaczyć górny pu-


216

łap kary współmiernej do stopnia społecznej szkodliwości konkretnego czynu, ale i przeciwdziałać wymierzeniu kary zbyt łagodnej w przypad-ku znacznej społecznej szkodliwości czynu.

Trzecią dyrektywą sądowego wymiaru kary jest dyrektywa prewen-cji indywidualnej, tj. uwzględnienie celów zapobiegawczych lub wycho-wawczych, które ma kara osiągnąć w stosunku do sprawcy. Kara wymie-rzona zgodnie z dyrektywą prewencji indywidualnej powinna osiągnąć cel zapobiegawczy, a zatem zapobiec popełnieniu w przyszłości prze-stępstwa przez sprawcę.

Ostatnią dyrektywą sądowego wymiaru kary jest prewencja ogólna, tj. „kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa”. Jest to dyrekty-wa pozytywnej prewencji ogólnej, która nie może być pojmowana wy-łącznie jako odstraszanie społeczeństwa, a więc wymierzanie konkretne-mu sprawcy surowej kary, nawet ponad stopień winy. Tylko bowiem kara sprawiedliwa, współmierna do stopnia społecznej szkodliwości konkretne-go czynu, a przy tym wymierzona w granicach winy sprawcy, może mieć pozytywny wpływ na społeczeństwo, budzić aprobatę dla wymierzonych kar oraz zaufanie do wymiaru sprawiedliwości – i w ten sposób stwarzać warunki do umacniania, i kształtowania świadomości prawnej społeczeń-stwa. Orzeczone kary mają bowiem za zadanie wzbudzenie w społeczeń-stwie przekonania o nieuchronności kary za naruszenie dóbr chronio-nych prawem i nieopłacalności zamachów na te dobra. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 9 maja 2002 r. w sprawie II AKa 526/01 stwierdził: „Istota prewencyjnego oddziaływania kary polega na wpły-waniu – także poprzez jej niezbędną, to jest konieczną surowość – na kształtowanie postaw moralnych, organizujących społeczeństwa, wiarę w nie i ufność w celowość przestrzegania norm systemy te tworzących (zob. KZS 3/91, poz. 8). Orzeczona kara winna zatem mieć także wpływ na każdego, kto w jakikolwiek sposób dowiedział się o przestępstwie i zapadłym orzeczeniu. […] Kara jest również jednym z ważnych środ-ków zwalczania przestępczości, tak w sensie funkcji odstraszającej, jak i w zakresie kształtowania społecznie pożądanych postaw. Chodzi bo-wiem o to, aby nawet osoby skazane wdrażać do poszanowania zasad

Prawo karne

217

współżycia społecznego oraz do przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa” („Krakowskie Ze-szyty Sądowe” 2002, nr 10, poz. 69). Pogląd taki znajduje potwierdze-nie w ugruntowanym i zachowującym swą aktualność orzecznictwie Są-du Najwyższego (patrz: wyrok składu 7 sędziów SN z dnia 25 lutego 1981 r., V KRN 343/80, OSPiKA 1981, nr 11, poz. 199; wyroki SN: z dnia 30 grudnia 1977 r., V KR 190/77, OSNKW 1978, nr 4, poz. 44; z dnia 22 marca 1974 r., IV KRN 6/74, OSNKW 1974, nr 7–8, poz. 134; z dnia 15 października 1982 r., IV KR 249/82, OSNKW 1983, nr 6, poz. 41) i w pełni aprobuje go Sąd odwoławczy orzekający w przedmio-towej sprawie.

Sąd I instancji ma ustawowo zagwarantowaną swobodę w ferowa-niu wyroku, w tym kształtowania wymiaru kary. Rolą zaś sądu odwo-ławczego w tym zakresie jest kontrola, czy granice swobodnego uzna-nia sędziowskiego, stanowiącego zasadę sądowego wymiaru kary, nie zostały przekroczone w rozmiarach niedających się zaakceptować. Usta-wa traktuje jako podstawę odwoławczą tylko taką niewspółmierność ka-ry, która ma charakter rażący (art. 438 pkt 4 k.p.k.), a która zachodzić może tylko wówczas, gdy na podstawie ujawnionych okoliczności, które powinny mieć zasadniczy wpływ na wymiar kary, można byłoby przy-jąć, iż zachodziłaby wyraźna różnica pomiędzy karą wymierzoną przez Sąd I instancji a karą, jaką należałoby wymierzyć w instancji odwo-ławczej w następstwie prawidłowego zastosowania w sprawie wspo-mnianych wyżej dyrektyw wymiaru kary przewidzianych w art. 53 k.k. Na gruncie art. 438 pkt 4 k.p.k. nie chodzi bowiem o każdą ewentual-ną różnicę w ocenach co do wymiaru kary, ale o różnicę ocen tak za-sadniczej natury, iż karę dotychczasową nazwać można byłoby – rów-nież w potocznym znaczeniu tego słowa – „rażąco niewspółmierną”, to jest niewspółmierną w stopniu niedającym się wręcz zaakceptować. In-nymi słowy zarzut rażącej niewspółmierności kary jako zarzut z katego-rii ocen można zasadnie podnieść tylko wówczas, gdy orzeczona kara, jakkolwiek mieści się w granicach ustawowego zagrożenia, to jednak nie uwzględnia w sposób właściwy zarówno okoliczności popełnienia prze-


218

stępstwa, jak i osobowości sprawcy – a więc gdy jest w społecznym od-czuciu karą niesprawiedliwą. Mając na względzie, by rozmiar represji karnej był w pełni adekwatny do stopnia społecznej szkodliwości czy-nu oskarżonego i winy oraz spełniał swoje cele wychowawcze i zapo-biegawcze, a także by uwzględniał wpływ, jaki orzeczona kara powin-na wywrzeć w kierunku ugruntowania w społeczeństwie prawidłowych ocen prawnych i stosownego do tych ocen postępowania, jak i potwier-dzenie przekonania, że w walce z przestępczością zwycięża praworząd-ność, a sprawca jest sprawiedliwie karany, Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do zmiany kary orzeczonej przez Sąd Okręgowy wobec oskar-żonego T. W.

Odnosząc się do argumentów zawartych w uzasadnieniu apelacji, wskazać należy, że w ocenie Sądu Apelacyjnego nie doszło w przed-miotowej sprawie do niedocenienia okoliczności obciążających. Skarżący nie wskazał żadnych okoliczności obciążających, które w przedmiotowej sprawie nie zostałyby wzięte pod uwagę przez Sąd Okręgowy. Wpraw-dzie zarzut rażącej niewspółmierności kary może zostać uznany za traf-ny nie tylko wówczas, gdy Sąd I instancji nie dostrzeże pewnych oko-liczności (łagodzących lub obciążających), które winien brać pod uwagę przy wymiarze kary, ale również wówczas, gdy te dostrzeżone przeceni lub w należyty sposób ich nie doceni. Z tego ostatniego rodzaju zarzutem mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie, gdyż skarżący oskarżyciel publiczny nie wskazał w wywiedzionej apelacji żadnych okoliczności, które Sąd Okręgowy winien był wziąć pod uwagę jako obciążających, a ich nie dostrzegł, wskazując, że dostrzegł wszystkie, ale w jego oce-nie nie wziął ich należycie pod uwagę. Sąd Apelacyjny nie podziela tego stanowiska. Poza okolicznościami obciążającymi dostrzeżonymi zarów-no przez Sąd I instancji, jak i skarżącego istnieją również okoliczności łagodzące, których skarżący zdaje się nie dostrzegać. Powtórzyć tu za-tem należy za Sądem Okręgowym, że oskarżony odpowiadał jako osoba niekarana, nie posiada negatywnej opinii środowiskowej, a w pewnych aspektach (patrz: opinie o oskarżonym załączone do akt sprawy w to-ku postępowania odwoławczego) można ją uznać za w pełni pozytyw-

Prawo karne

219

ną. Nie sposób również pominąć okoliczności, że pochód przestępstwa przypisanego oskarżonemu zakończył się na etapie usiłowania. Wpraw-dzie ustawodawca przewidział takie samo zagrożenie karne za dokonanie i usiłowanie dokonania przestępstwa, jednakże niewątpliwie przypisanie usiłowania, a nie dokonania winno znaleźć odzwierciedlenie w wymia-rze kary.

Sąd II instancji nie podziela zatem stanowiska skarżącego, że orze-czona wobec oskarżonego T. W. kara 8 lat pozbawienia wolności jest niewspółmiernie łagodna, a mając na uwadze powyższe wywody, ogól-ne i szczególne zasady wymiaru kary wskazane w art. 53 § 1 i 2 k.k., uznał, że jest sprawiedliwa. Kara ta bowiem jest w pełni współmierna do stopnia winy i stopnia społecznej szkodliwości czynu przypisanego oskarżonemu, powinna spełnić zarówno cele zapobiegawcze w stosun-ku do oskarżonego, jak i potrzeby w zakresie kształtowania świadomo-ści prawnej społeczeństwa. Postulowana przez apelującego kara 15 lat pozbawienia wolności takich celów nie spełniłaby.

Mając powyższe na uwadze oraz nie stwierdzając zaistnienia prze-słanek z art. 439 k.p.k. i art. 440 k.p.k., Sąd Apelacyjny zaskarżone orze-czenie utrzymał w mocy.

[…]Z uwagi na fakt, że wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyro-

ku Sądu II instancji w przedmiotowej sprawie pierwotnie złożył jedynie oskarżyciel publiczny, uzasadnienie wyroku Sądu II instancji sporządzo-ne zostało w oparciu o przepis art. 457 § 2 k.p.k., jedynie w odniesie-niu do tej apelacji.

Niniejsze uzasadnienie stanowi jego uzupełnienie i zostało sporzą-dzone na skutek złożonego przez oskarżonego wniosku, który wpłynął do sądu po sporządzeniu uzasadnienia wyroku sądu odwoławczego z wnio-sku oskarżyciela publicznego.

Sąd Apelacyjny zważył dodatkowo, co następuje:

Nie ma racji skarżący, twierdząc, że w przedmiotowej sprawie do-szło do obrazy prawa materialnego przez zakwalifikowanie czynu przy-


220

pisanego oskarżonemu T. W. z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. Ustalenia w tym zakresie Sąd Okręgowy poczynił po dokonaniu bardzo szczegółowej, wręcz drobiazgowej oceny zgromadzonych w sprawie do-wodów. Tymczasem skarżący odwołuje się w tym zakresie w zasadzie tylko do jednego dowodu, tj. wyjaśnień oskarżonego. Podkreślenia za-tem wymaga, że wyjaśnienia oskarżonego w polskim procesie karnym podlegają swobodnej ocenie sądu jak każdy dowód. Okoliczność więc, że oskarżony nie przyznaje się do popełnienia przypisanego mu czynu, sama w sobie nie może skutkować uznaniem, że przeciwne ustalenia są-du są błędne. Nie jest również tak, że decydujące w ustaleniu zamiaru działania sprawcy (w przedmiotowej sprawie – zabójstwa) jest stanowi-sko oskarżonego. Przy takim założeniu do przypisania zamiaru zabój-stwa (lub usiłowania jego dokonania) mogłoby dojść jedynie w przy-padku przyznania tego przez oskarżonego. Oczywiste jest, że jest to teza błędna, nie lansuje jej nawet skarżący.

Rację ma apelujący, wskazując, że oskarżony zaprzecza, aby użył noża i narzędzia takiego nie zabezpieczono jako dowodu rzeczowego. Jednocześnie jednak zdaje się nie dostrzegać, że Sąd Okręgowy nie przy-pisał mu posługiwania się nożem, a „narzędziem ostrokończystym i os-trokrawędzistym”. Po swobodnej ocenie zgromadzonego materiału do-wodowego, w szczególności w postaci opinii biegłych, Sąd Okręgowy wykluczył jednak, aby w inkryminowanym czasie oskarżony posługiwał się – jak twierdzi – stłuczoną butelką. Sąd Apelacyjny podziela stano-wisko Sądu I instancji, że opinia biegłego jest dowodem wiarygodnym, nie kwestionuje tego również skarżący. Nadużyciem ze strony apelujące-go jest powoływanie się w tym zakresie na opinię biegłego P. K., któ-ry wprawdzie wskazał na teoretyczną możliwość użycia stłuczonej butel-ki z wystającym, dłuższym kawałkiem, który działałby jak ostrze noża, jednakże wskazał również (a tego nie podnosi już skarżący), że przy głębokiej penetracji wystającego kawałka szkła (rana miała, jak ustalił Sąd I instancji w zaskarżonym orzeczeniu, około 6 cm głębokości) pozo-stałe fragmenty butelki spowodowałyby również charakterystyczne obra-żenia, których u pokrzywdzonego nie stwierdzono. W kanale rany nie

Prawo karne

221

odnaleziono również żadnego ciała obcego, np. szkła, który winien się od-kruszyć z butelki przy tak dużej sile ciosu (doszło do uszkodzenia twar-dego żebra). Nie sposób zatem podważyć, jak chce tego skarżący, wia-rygodności zeznań świadka I. Z., treścią wyjaśnień oskarżonego w tym zakresie. Istnieją bowiem inne dowody, którą przeczą stanowisku oskarżo-nego, że obrażenia u pokrzywdzonego poczynione zostały rozbitą butelką.

Nie ma racji skarżący, twierdząc, że w przedmiotowej sprawie do-szło do obrazy art. 5 § 2 k.p.k. Podnosząc ten zarzut, apelujący zdaje się nie dostrzegać, że Sąd Okręgowy w zaskarżonym orzeczeniu nie przy-jął, aby oskarżony posługiwał się nożem. Wskazywanie zatem na dowo-dy mające przeczyć użyciu noża przez oskarżonego nie może stanowić podstawy do zasadnego zarzutu obrazy art. 5 § 2 k.p.k.

Odnosząc się do kwestii sposobu użycia narzędzia przez oskar-żonego, wskazać należy, że prezentowana przez niego, a powtórzona w wywiedzionej na jego korzyść apelacji teoria, jakoby pokrzywdzony „nadział się” na narzędzie (niezależnie nawet od tego, jakie ono było), jakie w inkryminowanym czasie miał przy sobie oskarżony, pozostaje w sprzeczności nie tylko z zeznaniami świadków, w tym pokrzywdzone-go, ale również z opinią biegłej J. C., która również wykluczyła, aby do obrażeń u pokrzywdzonego doszło w takich właśnie warunkach. Także zatem w tym zakresie nie doszło, w ocenie Sądu Apelacyjnego, do obra-zy art. 5 § 2 k.p.k. Wskazać w tym miejscu należy, że zasada unormowa-na w przepisie art. 5 § 2 k.p.k. nie może stwarzać pretekstu do uprosz-czonego traktowania wątpliwości. Jak bowiem wyraźnie wynika z jego brzmienia, reguła ta ma zastosowanie dopiero wtedy, gdy mimo wszel-kich starań organu prowadzącego postępowanie nie da się usunąć wystę-pujących wątpliwości. Jest to więc swoista „ostateczność” – „dyrektywa ostatecznego wyjścia”. W szczególności jest to widoczne w następują-cym poglądzie Sądu Najwyższego: „Zasada in dubio pro reo odnosi się w praktyce do zagadnień związanych z ustaleniami faktycznymi, nie wol-no jednak rozumieć jej jako reguły swoistego, uproszczonego traktowania wątpliwości. Wszelka wątpliwość w zakresie ustaleń faktycznych powin-na być wyjaśniona i usunięta przez wszechstronną inicjatywę dowodo-


222

wą organu procesowego i gruntowną analizę całego dostępnego materiału dowodowego. Dopiero wtedy, gdy po wykorzystaniu wszelkich istnieją-cych możliwości wątpliwość nie zostanie usunięta, należy ją wytłuma-czyć w sposób korzystny dla oskarżonego” (wyrok SN z dnia 25 czerwca 1991 r., WR 107/91, OSNKW 1992, nr 1–2, poz. 14). Przede wszyst-kim należy bowiem podnieść, iż wątpliwości, o jakich mowa w art. 5 § 2 k.p.k., to wątpliwości sądu, a nie strony procesowej wyrażającej od-mienny pogląd w przedmiocie oceny całokształtu ujawnionego w spra-wie materiału dowodowego, a w szczególności oceny wiarygodności do-wodów stanowiących podstawę ustaleń faktycznych, oraz że za nietrafną należy uznać interpretację zasady in dubio pro reo jako powinności czy-nienia ustaleń w oparciu o dowody najbardziej korzystne dla oskarżone-go. Nie można zasadnie stawiać zarzutu obrazy przepisu art. 5 § 2 k.p.k., podnosząc wątpliwości strony, a konkretnie obrońcy oskarżonego co do treści ustaleń faktycznych, bowiem dla oceny, czy w sprawie doszło do naruszenia zasady in dubio pro reo, istotne jest jedynie to, czy sąd po-wziął wątpliwości co do treści ustaleń faktycznych i wobec braku moż-liwości ich usunięcia rozstrzygnął je na niekorzyść oskarżonego (patrz: wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 lipca 2010 r., II AKa 183/10, „Prze-gląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku” 2010, nr 3). Sąd od-woławczy nie podziela poglądu apelującego, jakoby Sąd I instancji roz-strzygnął niedające się usunąć wątpliwości na niekorzyść oskarżonego. Sąd Okręgowy bowiem całkowicie wyczerpał inicjatywę dowodową, aby ustalić fakty zgodnie z rzeczywistym przebiegiem, i wyjaśnił nasuwają-ce się w tym zakresie wątpliwości. Znalazło to odzwierciedlenie w uza-sadnieniu stanowiącym umotywowanie wyroku – zawiera ono przeko-nującą analizę wszystkich przeprowadzonych dowodów. Nawet jeżeli z materiału dowodowego wynikają różne wersje wydarzeń, to nie jest to równoznaczne z istnieniem niedających się usunąć wątpliwości w ro-zumieniu art. 5 § 2 k.p.k., bo w takim przypadku sąd orzekający zobo-wiązany jest do dokonania ustaleń na podstawie swobodnej oceny do-wodów i dopiero wówczas, gdy wątpliwości nie zostaną usunięte, należy tłumaczyć je na korzyść oskarżonego (patrz: postanowienie SN z dnia

Prawo karne

223

16 czerwca 2005 r., KK 257/04, OSNKW 2005, nr 9, poz. 86). W realiach rozpoznawanej sprawy takie okoliczności nie miały miejsca. Na margi-nesie zatem jedynie wskazać należy, iż użycie przez samego skarżącego stwierdzenia, że oskarżony „nie użył tego co miał w ręku po raz drugi” (s. 4 apelacji), przeczy prezentowanej tezie o braku aktywności oskarżo-nego w chwili powstania obrażeń u pokrzywdzonego. Przeczy temu tak-że postulat zakwalifikowania zachowania oskarżonego jedynie z art. 156 § 1 pkt 2 k.k. (umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdro-wiu). Wszak również taka kwalifikacja nie byłaby właściwa, gdyby przy-jąć, że pokrzywdzony „nadział się” na rozbitą butelkę trzymaną przez oskarżonego. O braku podstaw do przyjęcia, że pokrzywdzony „nadział się” na butelkę, wskazuje nadto cytowany na s. 11 uzasadnienia zaskar-żonego orzeczenia fragment zeznań świadka R. G., którego wiarygodność nie jest przez apelującego kwestionowana.

Nie ma również racji skarżący, twierdząc, że oskarżony w inkry-minowanym czasie nie użył dużej siły wobec pokrzywdzonego. O sile ciosu świadczy bowiem choćby fakt, że doszło do nacięcia żebra u P. P.

Kwestia motywu działania oskarżonego, w szczególności czy po-krzywdzony miał mieć zatarg z nim, czy z jego bratem, pozostaje bez znaczącego wpływu na odpowiedzialność karną T. P. w przedmiotowej sprawie. Sam oskarżony bowiem w swoich wyjaśnieniach, uznanych w tym zakresie za wiarygodne, podał, że krzyczał, iż „policzy się z po-krzywdzonym”. Podnoszenie w apelacji wywiedzionej na korzyść oskar-żonego ewentualności, że oskarżony nie był skonfliktowany z pokrzyw-dzonym, a z towarzyszącym mu świadkiem A. I., nie jest – w ocenie Sądu II instancji – zgodne z interesem strony, którą reprezentuje skarżą-cy. Implikowałoby to bowiem uznanie, że oskarżony działał absolutnie bez jakiegokolwiek motywu, i byłoby ustaleniem zdecydowanie mniej dla niego korzystnym niż przyjęte przez Sąd I instancji w oparciu o ze-znania świadka I. Z., że miał on jakieś pretensje do pokrzywdzonego, niezależnie od tego, czy obiektywnie uzasadnione.

Okoliczność, że oskarżony oddalił się po zadaniu jednego ciosu, sa-ma w sobie nie może skutkować uznaniem, iż jego zamiarem nie było


224

zabójstwo pokrzywdzonego. Podniesione bowiem przez Sąd Okręgowy, a rozważone już w niniejszym uzasadnieniu przez Sąd II instancji oko-liczności wskazują, że przyjęta kwalifikacja prawna czynu jest prawid-łowa. Wskazać w tym miejscu nadto należy, że nawet zadanie jednego ciosu spowodowałoby śmierć pokrzywdzonego, gdyby nie fakt, że bezpo-średnio po tym została mu udzielona fachowa pomoc medyczna ze stro-ny załogi przejeżdżającej w tym miejscu i czasie karetki pogotowia po-wracającej z innych czynności.

Istnieją również w przedmiotowej sprawie inne, poza wyżej wska-zanymi, okoliczności niekwestionowane przez skarżącego w wywiedzio-nym środku odwoławczym, które potwierdzają prawidłowość przyjętej przez Sąd Okręgowy kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżo-nemu. Są nimi: publiczne grożenie pokrzywdzonemu w sposób opisany na s. 9 uzasadnienia wyroku, narastająca agresja jeszcze przed spotka-niem pokrzywdzonego w dniu zdarzenia. Z uwagi na powyższe skutku oczekiwanego przez skarżącego, tj. zakwestionowania działania oskar-żonego jako usiłowania zabójstwa z zamiarem bezpośrednim, nie może przynieść wskazanie, że na miejscu zdarzenia w inkryminowanym cza-sie pokrzywdzony znalazł się przypadkowo.

Powyższe wskazuje na prawidłową kwalifikację prawną czynu przy-pisanego oskarżonemu. Nie doszło zatem do obrazy prawa materialnego, tj. art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. poprzez jego zastosowanie, i błędu w ustaleniach faktycznych.

Aprobaty Sądu Apelacyjnego nie zyskał również zarzut związany z pkt III zaskarżonego orzeczenia, w szczególności argumentacja przed-stawiona na jego poparcie. Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia (s. 34–35) wskazał przesłanki, jakimi kierował się, określa-jąc wysokość zadośćuczynienia zasądzonego na rzecz pokrzywdzonego w przedmiotowej sprawie. Skarżący ich nie kwestionuje w wywiedzio-nym środku odwoławczym, co pozwala na odwołanie się w tym zakresie do argumentów przedstawionych przez Sąd I instancji bez konieczności przytaczania ich ponownie w tym miejscu. Podnoszona przez skarżące-go sytuacja majątkowa oskarżonego pozostaje natomiast bez wpływu na

Prawo karne

225

wysokość zadośćuczynienia zasądzonego w trybie art. 46 § 1 k.k. Zasad-niczym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia jest przede wszystkim rozmiar doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy; zadośćuczynienie bowiem ma pełnić funkcję kompensacyjną. Powyższe jednoznacznie wskazuje, że do kryteriów, jakie należy brać pod uwagę przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia, nie należą okoliczności zwią-zane z możliwościami zarobkowymi oskarżonego i jego stanem majątko-wym, bowiem nie wpływają one na rozmiar wyrządzonej krzywdy ani na stopień winy sprawcy. Środek karny określony w art. 46 § 1 k.k. chroni interesy pokrzywdzonego w procesie karnym. Nie sposób zaś uznać, iż „wartość” tej samej krzywdy byłaby zróżnicowana w zależności od za-możności bądź możliwości zarobkowych sprawcy przestępstwa. Do tego bowiem sprowadza się rozumowanie, iż wysokość zadośćuczynienia mia-łaby zależeć m.in. od przytoczonych przez obrońcę oskarżonego kryteriów w postaci możliwości finansowych oskarżonego czy też jego majątku.

Wobec powyższego również apelację wywiedzioną przez obrońcę oskarżonego Sąd Apelacyjny uznał za bezzasadną i jako taką niemogącą skutkować zmianą zaskarżonego orzeczenia.

8 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 8 stycznia 2019 r. sygn. akt II AKz 1077/18

Skład orzekający:SSA Sławomir Steinborn

Teza I:Przeprowadzenie czynności końcowego zaznajomienia podejrzane-

go bez udziału jego obrońcy, w sytuacji gdy podejrzany o to wnosił, zaś obrońca z urzędu wyznaczony na podstawie art. 81 § 1 k.p.k. w zw. z art. 79 § 1 k.p.k. nie został w ogóle zawiadomiony o terminie tej czyn-ności procesowej, przy jednoczesnym zaniechaniu przez organ prowadzą-cy postępowanie przygotowawcze ustosunkowania się do wniosków do-


226

wodowych zgłoszonych w jego toku przez obronę, stanowi istotne braki postępowania przygotowawczego w rozumieniu art. 344a § 1 k.p.k. Sy-tuacja taka stanowi bowiem istotne naruszenie konstytucyjnego prawa do obrony.

Teza II:Przepis art. 202 § 3 k.p.k. nie stoi na przeszkodzie temu, aby opinia

o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego z uwzględnieniem kwestii zaburzeń preferencji seksualnych została wydana przez dwóch biegłych psychiatrów, z których jeden jest jednocześnie biegłym seksuologiem.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Słupsku postanowieniem z dnia 30 listopada 2018 r., wydanym w sprawie o sygn. […], przekazał sprawę Prokurato-rowi Rejonowemu w Słupsku celem uzupełnienia śledztwa poprzez: a) rozpoznanie (dotychczas nierozpoznanych) wniosków dowodowych

oskarżonego W. K. złożonych podczas jego przesłuchania w cha-rakterze podejrzanego w dniu 27 czerwca 2018 r. o przesłuchanie w charakterze świadków D. K., A. K. oraz K. S.;

b) dopuszczenie dowodu z kompleksowej opinii dwóch biegłych le-karzy psychiatrów oraz dodatkowo biegłego lekarza seksuologa (a w przypadku, gdyby zaszły ku temu podstawy, także psycholo-ga) w celu wydania przez nich opinii o stanie zdrowia psychiczne-go oskarżonego oraz w celu odniesienia się do kwestii ewentual-nych zaburzeń preferencji seksualnych (co winno nastąpić zgodnie z treścią art. 202 § 1 i 3 k.p.k.), a następnie przeprowadzenie do-wodu z takowej opinii;

c) przeprowadzenie czynności zaznajomienia W. K. z materiałami po-stępowania w sposób zgodny z treścią art. 321 § 1 i 3 k.p.k., a za-tem po uprzednim zawiadomieniu o tejże czynności obrońcy z urzę-du W. K. – r.pr. D. K.Powyższe postanowienie zaskarżył Prokurator Prokuratury Rejono-

wej w Słupsku, podnosząc, iż nierozpoznanie wniosków dowodowych

Prawo karne

227

podejrzanego o przesłuchanie kolejnych osób w toku śledztwa, jak rów-nież niezawiadomienie obrońcy podejrzanego (który od dnia wyznacze-nia go przez sąd obrońcą z urzędu nie zgłosił się do sprawy ani nie wskazał swojego adresu do korespondencji) o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania nie stanowią istotnego braku postępowania, gdyż uchybienia te mogą być w prosty sposób konwalidowane na etapie postępowania jurysdykcyjnego. Odnośnie do braku śledztwa wskazane-go pod lit. b sentencji postanowienia prokurator podniósł, iż zaprezento-wana przez Sąd Okręgowy wykładnia art. 202 k.p.k. nie jest oczywista i w jego ocenie możliwe było uzyskanie kompleksowej opinii sporzą-dzonej przez biegłego z zakresu psychologii oraz dwóch biegłych z za-kresu psychiatrii, przy czym jeden z nich oprócz specjalizacji z zakresu psychiatrii posiadał także specjalizację z seksuologii, co zwalniało pro-wadzącego śledztwo od powoływania dodatkowego biegłego wyłącznie z zakresu seksuologii.

W konkluzji Prokurator Rejonowy wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi I instancji.


Zażalenie zasługiwało na uwzględnienie jedynie w zakresie kwe-stionującym potrzebę dopuszczenia dowodu z kompleksowej opinii bie-głych psychiatrów i biegłego seksuologa. W pozostałym zakresie zażale-nie należało uznać za bezzasadne.

W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z art. 344a § 1 k.p.k. przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledz-twa jest możliwe wówczas, gdy akta sprawy wskazują na istotne braki postępowania przygotowawczego, zwłaszcza na potrzebę poszukiwania dowodów, zaś dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowa-łoby znaczne trudności.

Zgodnie z utrwalonym poglądem orzecznictwa i doktryny, które Sąd Apelacyjny w obecnym składzie w pełni popiera, w pojęciu istot-nych braków uzasadniających zwrot sprawy do uzupełnienia postępo-wania przygotowawczego mieszczą się nie tylko braki w zakresie kom-


228

pletności zgromadzonego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego, lecz również uchybienia związane z tokiem tego postępo-wania polegające na niezasadnym pominięciu lub wadliwym wykonaniu określonych czynności postępowania przygotowawczego (zob. S. Cora, Zwrot sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego w pol-skim procesie karnym, Warszawa 1987, s. 39; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Warszawa 2011, s. 393). Wymóg, aby braki były „istotne” w odniesieniu do drugiej grupy braków, powoduje, że znaczenie mogą tu mieć jedynie uchybienia, które dotyczą wartości w postępowaniu przygotowawczym najważniej-szych i podstawowych. Niewątpliwie należą do nich nie tylko określone w art. 297 § 1 k.p.k. cele wyrażające funkcję ścigania, lecz nie mniejsze znaczenie należy przypisać także kwestii przestrzegania gwarancji praw jednostki, w tym zwłaszcza podejrzanego (por. S. Cora, Zwrot sprawy…, s. 42–44). Normy o charakterze gwarancyjnym kształtujące tok postępo-wania przygotowawczego i pozycję jego uczestników byłyby całkowicie „wydrążone” ze swego znaczenia i sprowadzone do podrzędnej roli po-rządkowej, gdyby organy procesowe mogły bez żadnych konsekwencji ignorować płynące z tych norm nakazy.

Przenosząc powyższe uwagi ogólne na grunt przedmiotowej sprawy, należy uznać, że w toku postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Prokuratora Rejonowego w Słupsku doszło do istotnych uchybień norm o charakterze gwarancyjnym, które mają charakter istotnych w ro-zumieniu art. 344a § 1 k.p.k. braków tego postępowania.

W pierwszej kolejności przyznać należy rację Sądowi Okręgowemu, który zarzucił prokuratorowi przeprowadzenie czynności zaznajomienia W. K. z materiałami postępowania przygotowawczego w sposób niezgod-ny z treścią przepisów art. 321 § 1 i 3 k.p.k. Analiza akt sprawy pozwa-la na poczynienie następujących ustaleń. Zarządzeniem z dnia 6 czerw-ca 2018 r. Prezes Sądu Rejonowego w Słupsku na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. w zw. z art. 81 § 1 k.p.k., po rozpoznaniu wniosku Pro-kuratury Rejonowej w Słupsku z dnia 30 maja 2018 r., wyznaczył podej-rzanemu W. K obrońcę z urzędu w osobie radcy prawnego D. K. W trak-

Prawo karne

229

cie przesłuchania w dniu 27 czerwca 2018 r. podejrzany wskazał, że chce zaznajomić się z aktami sprawy na koniec postępowania. Następnie w to-ku postępowania sporządzona została opinia psychiatryczno-psycholo-giczno-seksuologiczna z dnia 17 września 2018 r., z której wynika, że podejrzany nie jest chory psychicznie ani upośledzony umysłowo, w cza-sie popełnienia zarzucanego mu czynu nie miał zniesionej ani znacznie ograniczonej zdolności rozumienia znaczenia czynu, ani kierowania swo-im postępowaniem, jak również że może brać udział w toczącym się po-stępowaniu i prowadzić obronę w sposób samodzielny i rozsądny. Z akt sprawy nie wynika, aby w świetle opinii biegłych prezes sądu albo sąd w oparciu o art. 79 § 4 k.p.k. zwolnił obrońcę W. K. z jego obowiąz-ków. W związku z powyższym, mając na uwadze art. 321 § 1 k.p.k., nie może ulegać żadnej wątpliwości, że o terminie końcowego zaznajomie-nia z materiałami postępowania należało zawiadomić nie tylko podejrza-nego, lecz również jego obrońcę. Z akt sprawy wynika tymczasem, że radca prawny D. K. nie został zawiadomiony o terminie zaznajomienia podejrzanego z materiałami śledztwa, co zresztą przyznaje sam skarżą-cy, podnosząc całkowicie nietrafione argumenty, a mianowicie że obroń-ca nie zgłosił się do sprawy i nie podał adresu do korespondencji. Powo-ływanie się przez skarżącego prokuratora na tego typu argumentację jest zdumiewające i niezrozumiałe, bowiem obrońca podejrzanego nie jest obrońcą z wyboru, lecz został wyznaczony jako obrońca z urzędu. Przy-pomnieć należy, że przedmiotowe postępowanie przygotowawcze było zaś prowadzone przez prokuratora. Był on gospodarzem tego etapu pro-cesu, a obrońca z urzędu został wyznaczony podejrzanemu na wniosek tegoż prokuratora sformułowany w związku z zasięgnięciem opinii bie-głych psychiatrów. Kwestia ustalenia adresu kancelarii radcowskiej nie powinna zatem nastręczać prokuratorowi żadnych trudności. Sąd Apela-cyjny oszczędzi prokuratorowi wskazówek, jak można było to uczynić. Konsekwencją wskazanego zaniechania prokuratora było to, że w dniu 4 października 2018 r. podejrzany W. K. został zaznajomiony z materia-łami postępowania bez udziału jego obrońcy. Przepis art. 321 § 1 k.p.k. stanowi tymczasem, że o terminie końcowego zaznajomienia z materia-


230

łami postępowania prowadzący postępowanie powiadamia podejrzanego i jego obrońcę, co ma umożliwić im zapoznanie się z całością materia-łu sprawy przed skierowaniem jej do sądu, a co się z tym wiąże – przy-gotowanie odpowiedniej linii obrony, jak również zapewnienie wpływu na zgromadzony materiał dowodowy przez możliwość składania wnio-sków o uzupełnienie śledztwa w trybie art. 321 § 5 k.p.k., a przez to wy-jaśnienie ewentualnych niejasności, wątpliwości lub sprzeczności wyła-niających się na tle zebranych dowodów. Takie procedowanie w sprawie stanowi uchybienie procesowe, które w istotny sposób wpłynęło na moż-liwość realizowania przez podejrzanego obrony. Pełny dostęp do akt po-stępowania karnego oraz możliwość zapoznania się z jego wynikami są warunkiem rzeczywistej obrony. Prawo dostępu do materiału dowodowe-go wywodzone jest bezpośrednio z art. 42 ust. 2 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 EKPC i stanowi ono jeden z istotnych elementów prawa do obrony (por. wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 77; P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie kar-nym, Kraków 2006, s. 373). Przypomnieć należy, że wraz z poprzedza-jącą końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania przygotowaw-czego możliwością przejrzenia akt podejrzany i jego obrońca z reguły po raz pierwszy w toku postępowania przygotowawczego zyskują pełny dostęp do całości zgromadzonego w tym postępowaniu materiału dowo-dowego, a zatem po raz pierwszy uzyskują również możliwość podjęcia w pełnym zakresie działań obronnych związanych z jednej strony z kwe-stionowaniem zgromadzonego już materiału dowodowego, z drugiej zaś z realizacją przysługującej im inicjatywy dowodowej, choćby w celu uzu-pełnienia tego materiału. Końcowe zaznajomienie z materiałami postępo-wania przygotowawczego w żadnym zatem razie nie może być uznane za czynność o charakterze formalnym, której pominięcie nie wywołuje żadnych negatywnych konsekwencji procesowych.

Nadto godzi się w tym miejscu zauważyć, że prowadzący śledztwo nie ustrzegł się jeszcze jednego błędu – w aktach sprawy znajduje się mianowicie protokół zaznajomienia podejrzanego W. K. z materiałami postępowania z dnia 4 października 2018 r., w którym zawarta jest m.in.

Prawo karne

231

informacja, że podejrzanego „zawiadomiono uprzednio o prawie do prze-glądania akt i terminie zaznajomienia z materiałami sprawy”, jednakże w aktach sprawy brak takiego zawiadomienia (jest jedynie zawiadomie-nie dyrektora aresztu śledczego z nakazem wydania podejrzanego w ce-lu wykonania czynności procesowych), a jednocześnie brak informacji dotyczących uprzedniego skorzystania przez podejrzanego z tego upraw-nienia. Tym samym nie można wykluczyć, że w niniejszej sprawie do-szło również do uchybienia przepisowi art. 321 § 2 k.p.k.

Uchybienie dotyczące czynności końcowego zaznajomienia podej-rzanego z materiałami postępowania nie jest jednak jedynym uchybie-niem uzasadniającym zwrot aktu oskarżenia w trybie art. 344a § 1 k.p.k. Słusznie Sąd I instancji zwrócił uwagę na fakt, iż podejrzany W. K. w trakcie przesłuchania w dniu 27 czerwca 2018 r. wniósł o przesłu-chanie w charakterze świadków D. K. (syna podejrzanego), jego żony A. K., K. S. – na okoliczność relacji podejrzanego z żoną E. K., z córką M. R. (uprzednio: K.) oraz jej mężem W. R., a także M. K. (córki po-dejrzanego) – na okoliczność relacji podejrzanego z żoną. Świadkowie ci mieliby także zeznać na okoliczność przedstawionych podejrzanemu zarzutów. Prokurator całkowicie zignorował złożone przez podejrzanego wnioski dowodowe. Trudno nawet stwierdzić, czy w ocenie prowadzące-go śledztwo nie zasługiwały one na uwzględnienie, gdyż zaniechano roz-strzygnięcia w ich przedmiocie i nie wydano choćby postanowienia o ich oddaleniu. Sąd odwoławczy podziela stanowisko, iż prokurator prowa-dzący postępowanie powinien przede wszystkim odnieść się procedural-nie do złożonych przez podejrzanego W. K. wniosków dowodowych. Po-nadto osobną kwestią pozostaje istotność okoliczności, na które mieliby zeznawać świadkowie. Należy bowiem zauważyć, iż podejrzany opiera swoją linię obrony na tym, że postępowanie jego żony oraz córki M. R. podyktowane jest tym, co każe im robić W. R., zaś wśród zawnioskowa-nych do przesłuchania w charakterze świadków jest właśnie m.in. W. R. Dodatkowo, zważywszy na charakter postawionych podejrzanemu W. K. zarzutów, wskazane jest rozważenie, czy zasadne nie byłoby przesłucha-nie wszystkich dzieci jego oraz E. K.


232

W ocenie Sądu odwoławczego brak odniesienia się do wniosków do-wodowych podejrzanego stanowi istotny w rozumieniu art. 344a § 1 k.p.k. brak śledztwa. Chodzi bowiem o dowody, które niewątpliwie zostały zawnioskowane z uwagi na ich wagę z perspektywy przyjętej przez po-dejrzanego taktyki obrony, a w konsekwencji mogą mieć istotne znacze-nie dla rozstrzygnięcia sprawy. Wskazane wnioski dowodowe są zatem przejawem realizacji przez podejrzanego jego konstytucyjnego prawa do obrony. Powinny one zatem wywołać odpowiednią reakcję procesową ze strony organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

Zwrot sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego może nastąpić jedynie w przypadku ziszczenia się – kumulatywnego obok „istotnych braków” – warunku, jakim jest wymóg, aby dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowało znaczne trudności. Owe znaczne trudności oznaczają niemożność przeprowadzenia danego dowo-du przez sąd, znaczne zakłócenie toku postępowania sądowego oraz prze-rzucenie na sąd czynności, które winny być przeprowadzone w toku po-stępowania przygotowawczego ze względu na jego cel i właściwość (zob. postanowienie SA w Szczecinie z dnia 27 lutego 2017 r., II AKz 47/13, LEX nr 2467955).

Argumentacja przedstawiona przez skarżącego co do możliwości usunięcia stwierdzonych przez Sąd Okręgowych uchybień procesowych na etapie postępowania jurysdykcyjnego jest całkowicie nieprzekonują-ca. W końcowym zaznajomieniu z materiałami postępowania przygoto-wawczego nie chodzi wyłącznie o możliwość zapoznania się przez po-dejrzanego i obrońcę ze zgromadzonym materiałem dowodowym, lecz również w istotnym stopniu o następującą w toku czynności zaznajomie-nia prezentację podejrzanemu i obrońcy przez prowadzącego postępowa-nie przygotowawcze tych materiałów, dzięki czemu uzyskują oni wiedzę dotyczącą oceny tego materiału dowodowego przyjętej przez organ pro-cesowy. W ten sposób obrona jeszcze na etapie postępowania przygoto-wawczego może podjąć konkretne działania zmierzające do podważenia wskazanej oceny czy też dostarczenia nowego materiału dowodowego, który mógłby tę ocenę zmodyfikować lub podważyć.

Prawo karne

233

Argumentacja przedstawiona w zażaleniu, która sprowadza się głównie do wskazania, że konieczne czynności z powodzeniem mogą zostać przeprowadzone na etapie postępowania jurysdykcyjnego, mo-głaby zostać uznana za zasadną, gdyby w polskim procesie karnym po-stępowanie przygotowawcze miało charakter postępowania prowadzone-go wyłącznie na użytek oskarżyciela publicznego, przede wszystkim pod kątem ustalenia, czy istnieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia. Tymczasem model polskiego postępowania przygotowawczego, zwłasz-cza na skutek zmian wprowadzonych od 15 kwietnia 2016 r., jest cał-kowicie inny, o czym świadczą choćby określone w art. 297 § 1 k.p.k. cele, jakie ustawodawca wyznacza temu etapowi procesu karnego. Zwró-cić należy uwagę, że materiały dowodowe zgromadzone w postępowa-niu przygotowawczym mogą być w szerokim zakresie wykorzystywane w toku postępowania sądowego. W konsekwencji również prawo podej-rzanego do obrony w postępowaniu przygotowawczym, w tym zwłasz-cza do wpływania – poprzez inicjatywę dowodową i udział w czynnoś-ciach tego postępowania – na jego tok i wyniki, musi być traktowane przez organy procesowe poważnie. Działania podejmowane przez obro-nę na tym etapie postępowania mogą bowiem istotnie wpłynąć na jego wyniki, a w konsekwencji mieć znaczenie zarówno dla decyzji w przed-miocie sposobu zakończenia tego etapu procesu, jak i dla konkluzji przy-jętych w ewentualnym akcie oskarżenia. Nie chodzi zatem tutaj o fakt, że obrońca może się zapoznać z aktami sprawy już w toku postępo-wania jurysdykcyjnego czy też że wnioskowane dowody mogą zostać przeprowadzone na rozprawie głównej, lecz o kwestię negatywnych konsekwencji dla obrony, jakie wywołało zaniechanie prawidłowego przeprowadzenia czynności końcowego zaznajomienia oraz przeprowa-dzenia wnioskowanych dowodów jeszcze w toku postępowania przygo-towawczego. W związku z tym należy dojść do wniosku, że stwierdzone braki postępowania przygotowawczego nie mogą zostać w ekwiwalen-tny sposób usunięte na etapie postępowania sądowego. W konsekwen-cji powinny one zostać usunięte przez prokuratora na etapie postępowa-nia przygotowawczego.


234

Reasumując, przeprowadzenie czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego bez udziału jego obrońcy, w sytuacji gdy podejrzany o to wnosił, zaś obrońca z urzędu wyznaczony na podstawie art. 81 § 1 k.p.k. w zw. z art. 79 § 1 k.p.k. nie został w ogóle zawiadomiony o termi-nie tej czynności procesowej, przy jednoczesnym zaniechaniu przez or-gan prowadzący postępowanie przygotowawcze ustosunkowania się do wniosków dowodowych zgłoszonych w jego toku przez obronę, stanowi istotne braki postępowania przygotowawczego w rozumieniu art. 344a § 1 k.p.k. Sytuacja taka stanowi bowiem istotne naruszenie konstytucyj-nego prawa do obrony.

Sąd Apelacyjny nie podziela natomiast stanowiska Sądu I instan-cji, iż kompleksowa opinia o stanie zdrowia psychicznego W. K., w tym w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, winna zostać wydana przez dwóch lekarzy psychiatrów oraz dodatkowo lekarza seksuologa (art. 202 § 1 i 3 k.p.k.). Przypomnieć należy, że w przedmiotowej sprawie opi-nia uzyskana w toku postępowania przygotowawczego została wydana przez dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, przy czym jeden z nich po-siadał uprawnienia biegłego z zakresu seksuologii, a także przez psy-chologa. Twierdzenie, że posiadanie przez jednego z biegłych lekarzy psychiatrów dwóch specjalizacji nie zwalnia prokuratora od obowiązku powołania (nadto) innego biegłego lekarza seksuologa, jest zbyt daleko idące. Sąd Apelacyjny nie podziela takiego stanowiska prezentowane-go w piśmiennictwie (zob. M. Kurowski [w:] D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2018, s. 784). Zgod-nie z art. 202 § 3 k.p.k. do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje biegłe-go lekarza seksuologa. Treść tego przepisu wcale nie wskazuje na to, że biegłym seksuologiem musi być osoba inna niż biegły psychiatra. Zwró-cić należy uwagę, że wymóg opiniowania przez dwóch biegłych psy-chiatrów jest podyktowany brakiem obiektywnych, mierzalnych i jed-noznacznie weryfikowalnych kryteriów rozpoznania określonej jednostki nozologicznej w psychiatrii. W konsekwencji opinia psychiatryczna mu-

Prawo karne

235

si być wynikiem dyskusji co najmniej dwóch osób tworzących zespół. Stwierdzenie zakłóceń zdrowia psychicznego nie opiera się na wynikach badań laboratoryjnych badanego ani w ograniczonym zakresie nie jest efektem użycia aparatury, lecz jest wynikiem subiektywnej, choć opar-tej na głębokim doświadczeniu, oceny stanu zdrowia psychicznego oso-by badanej (zob. K. Zgryzek, Badanie stanu zdrowia psychicznego oskar-żonego – uwagi na tle art. 202 i 203 k.p.k., [w:] T. Grzegorczyk (red.), Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tyl-mana, Warszawa 2011, s. 162). Powyższe względy nie zachodzą w od-niesieniu do kwestii łączenia kompetencji biegłego psychiatry i biegłego seksuologa. Przeciwnie, posiadanie przez jednego z biegłych wiadomo-ści specjalnych z dwóch gałęzi medycyny – psychiatrii i seksuologii – wręcz sprzyja wydaniu opinii realizującej w sposób bardziej komplet-ny i wnikliwy postawione przed biegłymi zagadnienia. Odpada bowiem problem właściwej komunikacji i wzajemnego zrozumienia problemów analizowanych przez biegłych z poszczególnych specjalności. Jednocześ-nie należy zauważyć, że Sąd Okręgowy nie wskazał, aby treść uzyskanej w postępowaniu przygotowawczym opinii nasuwała jakieś wątpliwości co do tego, czy wnioski w zakresie preferencji seksualnych podejrzane-go są pełne i jasne.

Reasumując, przepis art. 202 § 3 k.p.k. nie stoi na przeszkodzie temu, aby opinia stanie zdrowia psychicznego oskarżonego z uwzględ-nieniem kwestii zaburzeń preferencji seksualnych została wydana przez dwóch biegłych psychiatrów, z których jeden jest jednocześnie biegłym seksuologiem.

Z powyżej wskazanych przyczyn decyzję Sądu Okręgowego w przedmiocie zwrotu sprawy prokuratorowi należało ocenić jako co do zasady trafną, a skorygować ją jedynie w zakresie wskazania konieczno-ści wydania kompleksowej opinii dwóch biegłych lekarzy psychiatrów oraz dodatkowo biegłego lekarza seksuologa. W ocenie Sądu Apelacyjne-go w niniejszej sprawie doszło w toku postępowania przygotowawczego do istotnych uchybień w sferze realizacji prawa podejrzanego do obrony. Prokurator winien się ustosunkować do wniosków dowodowych podej-


236

rzanego, a następnie umożliwić mu końcowe zaznajomienie się z mate-riałami postępowania zgodnie z treścią art. 321 k.p.k., zwłaszcza zapew-niając obrońcy możliwość wzięcia udziału w tej czynności.

Z powyższych względów orzeczono jak w części dyspozycyjnej po-stanowienia.

PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


z dnia 21 listopada 2018 r. sygn. akt III AUa 1233/18

Skład orzekający:SSA Alicja Podlewska (przewodnicząca, sprawozdawca)SSA Iwona Krzeczowska-LasońSSA Bożena Grubba

Teza:Wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym, w sytuacji gdy stro-

ny nie zrzekły się prawa do publicznej rozprawy, stanowi niewątpliwie pozbawienie ich możliwości działania i obrony swych praw w procesie.

Uzasadnienie

Decyzją z dnia 9 lutego 2017 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G., na podstawie art. 26 oraz 29 § 1 ustawy z dnia 29 sierp-nia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2015 r., poz. 613 ze zm.) w związku z art. 31 i art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 963 ze zm.) stwierdził, iż odpowiedzialność płatnika M. B. wobec Zakładu powstała z tytułu nieopłacenia składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych obejmuje majątek odrębny płatnika M. B. oraz majątek


237

wspólny płatnika i jego małżonki L. B., powstały w trakcie obowiązy-wania ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Pozwany wskazał też konkretne kwoty należności z tytułu składek i odsetek, które obejmuje ta odpowiedzialność. Decyzja adresowana została do M. B. i L. B.

W odwołaniu od powyższej decyzji L. B. zakwestionowała pono-szenie odpowiedzialności za długi męża.

M. B. poparł odwołanie skarżącej, w tym zgłoszone przez nią wnio-ski dowodowe, oraz wniósł o przeprowadzenie rozprawy pod jego nie-obecność (pismo z 29 sierpnia 2017 r.).

W odpowiedzi na odwołanie wnioskodawczyni pozwany organ wniósł o jego oddalenie.

Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2018 r., sygn. […], Sąd Okręgowy w Gdańsku oddalił odwołanie (pkt I), zasądził od L. B. na rzecz pozwa-nego zwrot kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 1.000 zł, w po-zostałej części odstępując od obciążania jej kosztami procesu (punkt II).

W apelacji od powyższego wyroku L. B. zaskarżyła go w całości i wniosła o jego uchylenie.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie i zasą-dzenie na jego rzecz zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za II in-stancję.


Zasadny okazał się zarzut apelacji pozbawienia prawa do obrony, co skutkowało koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku.

Zgodnie z wykładnią utrwaloną w orzecznictwie nieważność postę-powania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wów-czas, gdy strona zostaje faktycznie pozbawiona możliwości działania. Stwierdzenie, czy taki stan nastąpił, wymaga po pierwsze, rozważenia, czy sąd naruszył przepisy prawa procesowego, po drugie, czy uchybie-nie to miało wpływ na możność działania strony, a więc czy istniał zwią-zek przyczynowy pomiędzy naruszeniem przepisu prawa a pozbawieniem możności działania, i po trzecie, czy pomimo zaistnienia tych dwóch przesłanek strona mogła bronić swoich praw (wyroki SN: z dnia 3 lute-


238

go 2010 r., II CSK 404/09; z dnia 16 lipca 2009 r., II PK 13/09; z dnia 7 listopada 2007 r., II CSK 339/07 – niepubl.). Pozbawienie strony moż-ności obrony trzeba oceniać przez pryzmat konkretnych okoliczności sprawy i dopiero stan faktyczny pozwalający na przyjęcie kumulatywne-go spełnienia powyższych przesłanek pozwala na stwierdzenie, że postę-powanie zostało dotknięte nieważnością.

Uczestnictwo w procesie, podejmowanie czynności procesowych i udział w rozprawach jest prawem strony, a nie jej obowiązkiem, zaś obowiązkiem sądu jest zapewnienie stronie możliwości realizowania jej praw. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 października 2012 r., III CSK 12/12 (niepubl.), jeżeli nastąpiło naruszenie przepisów postępowania, miało ono wpływ na możność działania strony w proce-sie i nie mogła ona realizować swoich uprawnień do zakończenia postę-powania w danej instancji, to należy przyjąć zaistnienie przesłanek nie-ważności postępowania określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c.

Za utrwalony trzeba też przyjąć pogląd, że zasada sprawiedliwości proceduralnej obejmuje prawo do rzetelnego procesu, w tym uprawnienie do bycia wysłuchanym i przedstawienia swojego stanowiska w spornych kwestiach faktycznych i prawnych (wyroki SN: z dnia 16 lipca 2009 r., II PK 13/09, niepubl., z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 404/09, niepubl.; z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, niepubl.; z dnia 11 paździer-nika 2012 r., III CSK 12/12, niepubl.).

Sąd Okręgowy naruszył przepis art. 1481 § 1 i 3 k.p.c., stwierdzając, iż w sprawie zostały spełnione przesłanki do jej rozpoznania na posie-dzeniu niejawnym. Przypomnieć trzeba, iż zgodnie z art. 1481 § 1 k.p.c. sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna – mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wnio-sków dowodowych – że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Zgodnie z art. 1481 § 1 k.p.c. rozpoznanie sprawy na posiedzeniu nie-jawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie proce-


239

sowym złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwa-ny uznał powództwo.

Jak wynika z art. 9 i 148 k.p.c., sprawa cywilna powinna być roz-poznawana w sposób jawny na rozprawie. Rozprawę poza jawnością roz-poznania sprawy charakteryzuje także to, że realizuje ona m.in. zasadę ustności, koncentracji materiału procesowego, bezpośredniości, kontra-dyktoryjności. Wyrokowanie na posiedzeniu niejawnym będzie zatem prowadzić do wyłączenia (jak w przypadku jawności oraz ustności) lub ograniczenia (odnośnie do kontradyktoryjności) ich stosowania.

Skoro omawiany przepis stanowi wyjątek od zasady jawnego rozpo-znania sprawy na rozprawie, to przesłanki wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym powinny być traktowane w sposób ścisły. Szybkość rozpozna-nia sprawy nie jest wartością, na rzecz której można poświęcić ochro-nę praw podmiotowych (zob. wyroki TK: z dnia 28 lipca 2002 r., P2/04, OTK-A 2004, nr 7, poz. 72; z dnia 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK-A 2002, nr 2, poz. 14; z dnia 13 stycznia 2004 r., SK 10/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 2). W przypadku rozważanej instytucji (art. 1481 k.p.c.) dochodzi – w założeniu – do świadomej i dobrowolnej rezygnacji strony z przysłu-gującego jej prawa do jawnego rozpoznania sprawy. Strona nie zostaje zatem pozbawiona, poza przypadkiem uznania roszczenia, konstytucyj-nego prawa do jawnego rozpoznania sprawy na rozprawie. Jak wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, nie jest wykluczona możliwość zrzeczenia się prawa do publicznej roz-prawy i związanej z tym ustności postępowania. Ani bowiem litera, ani duch art. 6 ust. 1 EKPC nie zabraniają jednostce zrzeczenia się prawa do publicznej rozprawy z własnej woli, zarówno w sposób wyraźny, jak i dorozumiany, jednak takie zrzeczenie musi zostać dokonane w sposób jednoznaczny i nie może naruszać ważnego interesu społecznego (zob. wyrok ETPC z dnia 21 stycznia 1990 r. w sprawie Hakansson i Sturesson przeciwko Szwecji, http://hudoc.echr.int., § 66). Jako warunki do zrzecze-nia się prawa do publicznej rozprawy organ ten wskazał, że zaintereso-wana osoba musi wyrazić na to zgodę ze swojej własnej nieprzymuszo-nej woli. Trybunał orzekł także, że prawa tego zrzec się można w sposób


240

wyraźny lub dorozumiany. Jednak należy tego dokonać w sposób jedno-znaczny i nie może to naruszać jakiegokolwiek ważnego interesu spo-łecznego (zob. wyroki ETPC: z dnia 10 lutego 1983 r. w sprawie Albert i Le Compte przeciwko Belgii, skarga nr 7299/75,7496/76, § 35; z dnia 24 czerwca 1993 r. w sprawie Schuler-Zgraggen przeciwko Szwajcarii, skarga nr 14518/89, § 58).

L. B. w piśmie procesowym z dnia 3 lipca 2017 r. zgłosiła wniosek dowodowy o przesłuchanie jej w charakterze strony, jak również o prze-słuchanie w sprawie M. B. Wniosła również o przeprowadzenie rozprawy pod jej nieobecność. Tożsame wnioski zgłosił w swoim pierwszym piś-mie procesowym z dnia 29 sierpnia 2017 r. M. B., uczestniczący w pro-cesie jako strona.

Ponieważ obie ww. strony złożyły wnioski dowodowe, których do-puszczenie i przeprowadzenie wymaga wyznaczenia rozprawy, nadto zło-żyły wnioski o przeprowadzenie rozprawy pod ich nieobecność (M. B. w pierwszym piśmie procesowym), nie można było przyjąć, iż w spo-sób dorozumiany, ale jednoznaczny zrzekły się prawa do przeprowadze-nia rozprawy.

Naruszenie art. 1481 § 1 k.p.c. przez Sąd I instancji, tj. uznanie, iż zachodzą przesłanki do wyrokowania na posiedzeniu niejawnym, skut-kowało niewyznaczeniem rozprawy, uniemożliwieniem stronom sko-rzystania z przysługującego im uprawnienia do bycia wysłuchanym na rozprawie i przedstawienia swojego stanowiska w spornych kwestiach faktycznych i prawnych. Wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym, w sytuacji gdy strony nie zrzekły się prawa do publicznej rozprawy, sta-nowi niewątpliwie pozbawienie ich możliwości działania i obrony swych praw w procesie. Z tych względów, w ocenie Sądu Apelacyjnego, po-stępowanie zostało dotknięte nieważnością – art. 379 pkt 5 k.p.c. Po-wyższe czyniło przedwczesnym ustosunkowywanie się przez Sąd odwo-ławczy do pozostałych zarzutów apelacji odnoszących się do naruszenia prawa materialnego.

W konsekwencji, na mocy art. 386 § 2 k.p.c., Sąd II instancji uchy-lił zaskarżony wyrok, znosząc postępowanie od dnia 10 kwietnia 2018 r.


241

– daty posiedzenia niejawnego, na którym Sąd I instancji rozstrzygnął o wnioskach dowodowych stron i wydał wyrok.


z dnia 24 października 2018 r. sygn. akt III AUa 33/18

Skład orzekający:SSA Daria Stanek (przewodnicząca, sprawozdawca)SSA Iwona Krzeczowska-LasońSSO (del.) Monika Popielińska

Teza:Udzielenie zabezpieczenia roszczenia o alimenty prawomocnym po-

stanowieniem sądu należy kwalifikować jako ustalenie prawa do alimen-tów odpowiadające dyspozycji art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 1270 ze zm.).

Uzasadnienie

Decyzją z 16 września 2016 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. odmówił ubezpieczonej H. W. prawa do renty rodzinnej po zmarłym byłym mężu K. W., wskazując, iż w dacie śmierci męża po-siadała niezbędne źródło utrzymania, to jest prawo do emerytury w wy-sokości wyższej od kwoty najniższej emerytury.

Odwołanie od powyższej decyzji wniosła ubezpieczona H. W., wno-sząc o zmianę decyzji i przyznanie jej prawa do renty rodzinnej po zmar-łym mężu, wskazując, że za życia K. W. otrzymywała od niego alimen-ty w kwocie 500 zł miesięcznie na podstawie wyroku Sądu Rejonowego w Gdańsku z dnia 24 kwietnia 2015 r., sygn. […].

Pozwany organ rentowy w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie, wskazując, że związek małżeński państwa W. został rozwią-zany przez rozwód z winy obu stron, a w takiej sytuacji małżonka, któ-ra ma ustalone prawo do alimentów wyrokiem sądu lub ugodą, powinna


242

wykazać, że w dacie śmierci męża znajdowała się w niedostatku, a tak nie jest, bo odwołująca ma prawo do własnej emerytury.

Sąd Okręgowy w Gdańsku VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Spo-łecznych wyrokiem z 31 października 2017 r. oddalił odwołanie (pkt I) oraz zasądził koszty zastępstwa procesowego na rzecz pełnomocnika z urzędu reprezentującego ubezpieczoną (pkt II), sygn. […].

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:Ubezpieczona H. W., emerytka urodzona 13 lutego 1952 r., złoży-

ła 4 sierpnia 2016 r. do pozwanego organu rentowego wniosek o podję-cie wypłaty renty rodzinnej po byłym mężu K. W., zmarłym 2 kwietnia 2016 r., w miejsce dotychczas wypłacanej emerytury.

Związek małżeński H. i K. W. został rozwiązany przez rozwód prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku z 20 maja 1994 r., o sygn. […], z winy obojga stron. W wyroku tym orzeczono od powoda K. W. na rzecz pozwanej H. W. alimenty w kwocie jednego mi-liona złotych miesięcznie, który to obowiązek z upływem 5 lat od orze-czenia rozwodu wygasł.

W sprawie […] Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe ubezpieczona 30 kwietnia 2014 r. wystąpiła o alimenty na rzecz ubezwłasnowolnione-go syna, podając, że gdy mąż mieszkał z nią, nigdy nie dokładał się do kosztów utrzymania mieszkania, mieszkał i żył na koszt jej i syna, a gdy zwracała się do niego o środki na życie, obrzucał ją obelgami.

Dnia 11 sierpnia 2014 r. ubezpieczona złożyła wniosek o przyzna-nie alimentów w kwocie 800 zł na swoją rzecz, podając, że były mąż nie interesuje się nimi i w żaden sposób im nie pomaga. Postanowieniem z 3 marca 2015 r. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe udzielił zabezpiecze-nia na czas trwania postępowania i zobowiązał K. W. do łożenia alimen-tów w kwocie po 500 zł na rzecz powódki H. W.

Postanowieniem z 25 maja 2016 r., wobec zgonu w dniu 2 kwiet-nia 2016 r. pozwanego, sąd umorzył postępowanie.

Decyzją z 16 września 2016 r. pozwany organ odmówił H. W. pra-wa do renty rodzinnej po zmarłym byłym mężu.


243

Przechodząc do rozważań prawnych, Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm., dalej: ustawa) renta rodzinna przysłu-guje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci mia-ła ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. W myśl ust. 2 tego przepisu, przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. W myśl art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy małżonek (wdowa i wdowiec) osoby zmarłej jest członkiem rodziny uprawnionym do renty rodzinnej.

Zgodnie z art. 70 ust. 1 ww. ustawy wdowa ma prawo do renty ro-dzinnej, jeżeli: 1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do ren-ty rodzinnej.

Przepis art. 70 ust. 2 tejże ustawy stanowi, iż prawo do renty ro-dzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2.

Zgodnie z art. 70 ust. 3 ustawy małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności mał-żeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warun-ków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do ali-mentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Kwestią sporną w niniejszej sprawie było spełnienie przez H. W. przesłanek określonych w art. 70 ust. 3 ustawy, bo ten artykuł jest pod-


244

stawą do przyznania prawa do renty rodzinnej małżonce rozwiedzionej. Organ rentowy w uzasadnieniu decyzji odmownej i odpowiedzi na od-wołanie skupił się na tym, że ubezpieczona ma własną emeryturę wyższą niż najniższa i dlatego zdaniem pozwanego nie pozostaje w niedostat-ku, ale – jak wskazał Sąd – ubezpieczona nie wykazała również speł-nienia pozostałych przesłanek wymaganych do przyznania prawa do ren-ty rodzinnej.

Ubezpieczona H. W. była rozwiedziona z K. W. z winy obojga stron, strony nie pozostawały we wspólności małżeńskiej, w dniu śmier-ci męża nie miała prawa do alimentów od niego ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową, były mąż nie łożył też dobrowolnie alimentów na jej utrzymanie.

Jak wynika z art. 60 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, mał-żonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego roz-kładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakre-sie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

H. W. wystąpiła przeciwko byłemu mężowi z roszczeniem alimen-tacyjnym z art. 60 § 1 k.r.o., ale jej były mąż nie uznał tego roszcze-nia, strony toczyły między sobą spór i przed zakończeniem postępowa-nia K. W. zmarł. Nie doszło do wydania prawomocnego wyroku lub do zawarcia ugody.

Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie nie miał wątpliwości, iż za-równo nie istniała przed śmiercią K. W. wspólność małżeńska z H. W., jak i nie alimentował on jej dobrowolnie ani taki obowiązek alimenta-cyjny nie był z jego strony orzeczony wyrokiem lub ugodą. Postanowie-nie o zabezpieczeniu powództwa z 3 marca 2015 r. w sprawie […] było ustanowione wyłącznie na czas trwania procesu i nie przesądzało o za-sadności roszczenia.

Dlatego też, w ocenie Sądu Okręgowego, nie ma podstaw ustalenia na podstawie art. 70 ust. 3 ustawy prawa do renty rodzinnej po K. W. dla jego byłej żony.


245

Mając powyższe na uwadze, na mocy art. 47714 § 1 k.p.c. oraz cy-towanych przepisów Sąd Okręgowy oddalił odwołanie ubezpieczonej, nie znajdując podstaw do jego uwzględnienia.

Apelację od wyroku wywiodła ubezpieczona, wnosząc o zmianę wyroku w całości i przyznanie renty rodzinnej po zmarłym mężu K. W. w kwocie 500 zł miesięcznie oraz o zwolnienie z kosztów apelacji ze względu na tragiczną sytuację zdrowotno-finansową.

Apelację od wyroku wywiódł także pełnomocnik wnioskodawczy-ni, zaskarżając go w całości i zarzucając błędną wykładnię art. 70 ust. 3 ustawy poprzez uznanie, iż pod dyspozycję art. 70 ust. 3 ustawy nie pod-padają również byłe małżonki, które otrzymywały alimenty od zmarłego w ramach dobrowolnego wywiązywania się przez niego z obowiązku ali-mentacyjnego, orzeczonego postanowieniem o zabezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych na czas trwania postępowania.

Wskazując na powyższe podstawy apelacji, wniesiono o zmianę za-skarżonego orzeczenia i rozstrzygnięcie zgodnie z żądaniem odwołania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Są-dowi I instancji do ponownego jej rozpoznania, a ponadto o zasądze-nie nieopłaconych kosztów pomocy prawnej udzielonej ubezpieczonej z urzędu.

W uzasadnieniu apelacji pełnomocnik wnioskodawczyni podniósł, że postanowieniem z 3 marca 2015 r. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe udzielił zabezpieczenia na czas trwania postępowania i zobowiązał K. W. do łożenia alimentów w kwocie po 500 zł na rzecz powódki H. W. Po-nadto, co Sąd I instancji pominął, zmarły dobrowolnie wywiązywał się z tego obowiązku. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 31 stycznia 2017 r., III AUa 732/16, LEX nr 2275554, pod dys-pozycję art. 70 ust. 3 ustawy podpadają również byłe małżonki, które otrzymywały alimenty od zmarłego w ramach dobrowolnego wywiązy-wania się przez niego z obowiązku, o którym mowa w art. 60 § 1 k.r.o. W ocenie skarżącej sytuacja rozpatrywana w powołanym wyżej orze-czeniu jest zbliżona do sytuacji ubezpieczonej H. W. Wprawdzie ubez-pieczona nie miała ustalonych praw do alimentów prawomocnym wyro-


246

kiem sądowym, ale uzyskała orzeczenie o zabezpieczeniu jej roszczeń alimentacyjnych na czas trwania postępowania sądowego, a zmarły do-browolnie wywiązywał się z tego obowiązku. Uznanie więc, iż ubezpie-czona H. W., w swojej specyficznej sytuacji nie podpada pod dyspozycję art. 70 ust. 3 ustawy, w przeciwieństwie do byłych małżonek, które otrzy-mywały alimenty od zmarłego w ramach dobrowolnego wywiązywania się przez niego z obowiązku alimentacyjnego, byłoby w ocenie skarżą-cej dyskryminacją (dalszym pokrzywdzeniem) rozwiedzionej osoby, któ-rej po orzeczonym rozwodzie były mąż do dnia śmierci realizował obo-wiązek alimentacyjny w ramach dobrowolnego wywiązywania się przez niego z obowiązku alimentacyjnego orzeczonego postanowieniem o za-bezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych na czas trwania postępowania.


Apelacja ubezpieczonej okazała się uzasadniona i skutkuje zmianą zaskarżonego wyroku.

Przedmiotem sporu w rozpoznawanej sprawie było, czy H. W. speł-nia przesłanki warunkujące możliwość przyznania jej prawa do renty ro-dzinnej po zmarłym byłym mężu K. W.

We wskazanym powyżej zakresie Sąd I instancji poczynił jedynie szczątkowe ustalenia faktyczne, przy czym nawet w stosunku do tych, które okazały się prawidłowe, z uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia trudno odtworzyć, na jakiej podstawie zostały dokonane. Nie dokonując ustaleń faktycznych w zakresie koniecznym dla rozstrzygnięcia sprawy, Sąd Okręgowy naruszył przepisy prawa materialnego, bezzasadnie odma-wiając H. W. prawa do żądanego świadczenia. Kognicja sądu II instancji obejmuje jednak rozpoznanie sprawy w taki sposób, w jaki mógł i powi-nien rozpoznać sprawę sąd I instancji, dlatego sąd ten nie może poprze-stać jedynie na zbadaniu zarzutów apelacyjnych, lecz powinien poczy-nić własne ustalenia i ocenić je przez zastosowanie prawa materialnego (por. wyrok SN z dnia 14 marca 2013 r., I UK 555/12, LEX nr 1383249).

Przypomnieć należy, że stosownie do treści art. 70 ust. 1 ustawy wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:


247

1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawu-je pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samo-dzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Ponadto, zgodnie z art. 70 ust. 3 ustawy małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólno-ści małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża pra-wo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Na gruncie niniejszej sprawy, aby ustalić prawo H. W. do renty ro-dzinnej po zmarłym byłym mężu, konieczne było zatem ustalenie, że spełnia ona wyżej wskazane przesłanki.

H. W. urodziła się 13 lutego 1952 r., a zatem w chwili śmierci by-łego męża – 2 kwietnia 2016 r. – miała 65 lat, tj. spełnia przesłankę wie-ku, o której mowa w art. 70 ust. 1 pkt 1 ustawy. W tej sytuacji nie by-ło już potrzeby badania kwestii jej ewentualnej niezdolności do pracy.

Ustalenia wymagało natomiast, czy H. W. sprawuje pieczę nad dzie-ckiem spełniającym warunki wymienione w art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy. Syn H. W. i zmarłego K. W. – R. W., którego jest ona prawnym opie-kunem, urodził się 11 listopada 1974 r., a zatem konieczne było wyka-zanie, iż jest o całkowicie niezdolny do pracy oraz do samodzielnej eg-zystencji lub też że jest całkowicie niezdolny do pracy i uprawniony do renty rodzinnej po zmarłym ojcu, co z kolei – z uwagi na wiek R. W. – reguluje art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy, zgodnie z którym dzieci mają prawo do renty rodzinnej bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie nie-zdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdol-ne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2 (tj. do ukończe-nia 16 lat bądź do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia).


248

Konieczne było również rozstrzygnięcie, czy H. W., jako małżon-ka rozwiedziona, miała w dniu śmierci K. W. prawo do alimentów z je-go strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Przypomnieć należy, że co do tej kwestii Sąd I instancji uznał, iż ubezpieczona nie miała w dniu śmierci byłego męża prawa do alimen-tów z jego strony ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową i na tej pod-stawie oddalił odwołanie ubezpieczonej, nie badając spełnienia przez ubezpieczoną pozostałych przesłanek warunkujących prawo do żądane-go świadczenia.

Sąd Apelacyjny nie podziela stanowiska Sądu Okręgowego, iż H. W. nie spełnia przesłanki, o której mowa w art. 70 ust. 3 ustawy.

W celu dokonania ustaleń faktycznych niezbędnych do rozstrzyg-nięcia przedmiotowej kwestii Sąd odwoławczy przeprowadził uzupełnia-jące postępowanie dowodowe na podstawie art. 382 k.p.c., dopuszczając dowód z dokumentów zgromadzonych w aktach sądowych – jak w pkt 2 postanowienia dowodowego z 24 października 2018 r., na których pod-stawie Sąd dokonał następujących ustaleń faktycznych.

Związek małżeński H. i K. W. został rozwiązany przez rozwód z winy K. W. wyrokiem Sądu Rejonowego w Gdańsku z 8 lipca 1992 r. Wyrokiem tym zasądzono od K. W. alimenty zarówno na rzecz dwójki małoletnich dzieci, D. i R. W., jak i na rzecz H. W. Na skutek rewizji K. W. Sąd Wojewódzki w Gdańsku wyrokiem z 13 października 1992 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Prawomocnym wyrokiem z 20 maja 1994 r. Sąd Wojewódzki w Gdań-sku rozwiązał związek małżeński H. i K. W. przez rozwód z winy oboj-ga stron. W wyroku tym orzeczono od powoda K. W. na rzecz pozwa-nej H. W. alimenty w kwocie jednego miliona złotych miesięcznie (vide: k. 171, 200, 359 akt sprawy […]).

Kwestia alimentowania H. W. przez byłego męża była na przestrze-ni lat przedmiotem kolejnych spraw sądowych.

Wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku z dnia 28 listopa-da 1996 r. m.in. podwyższono rentę alimentacyjną dla H. W. od K. W. z kwoty jednego miliona złotych miesięcznie (starych złotych) do kwo-ty 150 zł miesięcznie (vide: k. 104 akt sprawy […]).


249

Prawomocnym wyrokiem z 22 kwietnia 2002 r. Sąd Rejonowy w Gdańsku ustalił, że obowiązek alimentacyjny K. W. wobec H. W. usta-lony w pkt 1 ugody sądowej z 29 lutego 2000 r., sygn. […] Sądu Re-jonowego w Gdańsku, wygasł z dniem 10 grudnia 2001 r. oraz że obo-wiązek alimentacyjny K. W. wobec R. W. ustalony wyrokiem zaocznym Sądu Rejonowego w Gdańsku z 18 października 2001 r., sygn. […], wy-gasł z dniem 14 stycznia 2002 r. (vide: k. 100 akt sprawy […]).

H. W. ponownie wystąpiła o alimenty w sprawie […] Sądu Rejo-nowego Gdańsk-Południe w Gdańsku. Początkowo ubezpieczona jako opiekun prawny ubiegała się o alimenty dla syna R., następnie zaś zło-żyła wniosek o przyznanie alimentów w kwocie 800 zł również na swoją rzecz. Postanowieniem z 3 marca 2015 r. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku udzielił zabezpieczenia na czas trwania postępowania i zo-bowiązał K. W. do łożenia tytułem alimentów na rzecz powódki H. W. kwoty po 500 zł miesięcznie. Postanowieniem z 24 kwietnia 2015 r. ww. postanowienie uzupełniono w ten sposób, że udzielono zabezpieczenia na czas trwania postępowania i zobowiązano K. W. do łożenia tytułem ali-mentów także na rzecz syna R. W. kwoty po 500 zł miesięcznie. K. W. zmarł 2 kwietnia 2016 r., co skutkowało umorzeniem postępowania po-stanowieniem Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku z 25 maja 2016 r. (vide: k. 3, 39, 117, 140, 296, 199 akt sprawy […]).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego uzyskanie przez ubezpieczoną ww. po-stanowienia z 3 marca 2015 r. w przedmiocie zabezpieczenia odpowiada dyspozycji art. 70 ust. 3 ustawy, tj. H. W. miała w dniu śmierci byłego męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

W omawianym zakresie Sąd odwoławczy miał przede wszystkim na względzie argumentację zaprezentowaną w uzasadnieniu wyroku Trybu-nału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r., SK 61/13 (OTK-A 2014, nr 5, poz. 52; Dz. U. poz. 683), który uznał, że art. 70 ust. 3 ustawy w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub


250

ugodą sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konsty-tucji RP orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał Konstytucyjny argumento-wał, między innymi, że małżonki rozwiedzione, które nie zostały uznane w wyroku rozwodowym za wyłącznie winne rozkładu pożycia małżeń-skiego, mogą wystąpić do sądu z roszczeniem alimentacyjnym skiero-wanym przeciwko byłemu mężowi na podstawie art. 60 § 1 k.r.o. Sa-mo spełnianie przesłanek żądania alimentów od byłego męża nie jest cechą istotną (relewantną) uzasadniającą jednakowe traktowanie przez ustawodawcę porównywalnych podmiotów. Taką cechą istotną (relewan-tną) w ujęciu art. 70 ust. 3 ustawy jest warunek, aby małżonka rozwie-dziona „miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony”. W takiej sytuacji faktycznej i prawnej znajdują się zarówno byłe mał-żonki, które mają takie prawo ustalone wyrokiem lub ugodą sądową, ale również byłe małżonki, które otrzymywały alimenty od zmarłego w ra-mach dobrowolnego wywiązywania się przez niego z obowiązku alimen-tacyjnego, o którym mowa w art. 60 § 1 k.r.o. Tylko wtedy, gdy małżon-ki rozwiedzione nie podjęły żadnych działań zmierzających do ustalenia lub wyegzekwowania przysługujących im alimentów od byłego małżon-ka, niezależnie od tego, czy na podstawie porozumienia stron, czy na drodze sądowej, nie dochodzi do konkretyzacji abstrakcyjnego prawa do alimentów przysługującego ex lege, a zatem tylko wówczas nie moż-na uznać, że ich prawo do alimentów jest prawem „ustalonym” w ro-zumieniu art. 70 ust. 3 ustawy. W porównywalnej sytuacji znajdują się zatem tylko te małżonki rozwiedzione, które przed śmiercią współmał-żonka skutecznie wyegzekwowały przysługujące im z ustawy prawo do alimentów, tj. uzyskały świadczenia alimentacyjne na podstawie porozu-mienia stron bądź uzyskały korzystny dla nich wyrok lub ugodę sądową w tej kwestii. Małżonkowie rozwiedzeni, którzy w drodze zgodnego po-rozumienia ustalają sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego ciążą-cego na jednym z nich względem drugiego, nie mogą ponosić ujemnych


251

następstw w postaci nierównego traktowania w zakresie prawa do ren-ty rodzinnej w porównaniu z osobami, które kwestie wzajemnej alimen-tacji ustaliły w wyroku lub ugodzie sądowej. Wprowadzone przez usta-wodawcę w treści kwestionowanego art. 70 ust. 3 ustawy zróżnicowanie w zakresie prawa do renty rodzinnej przysługującej małżonkom rozwie-dzionym Trybunał Konstytucyjny uznał za konstytucyjnie nieracjonalne, nieproporcjonalne oraz nieuzasadnione w świetle norm, zasad i wartości konstytucyjnych, konkludując, że przepis ten w zakresie, w jakim upraw-nienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jest niezgod-ny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.

W konsekwencji omówionego powyżej orzeczenia Trybunału Kon-stytucyjnego w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższe-go za konstytucyjnie usprawiedliwione uznano adekwatne stanowisko, że małżonka rozwiedziona, która po rozwodzie nadal otrzymywała od byłe-go męża ustalone ugodą pozasądową kwoty ugodzonego obowiązku przy-czyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.), legitymuje się po śmierci męża dobrowolnym tytułem alimentacyjnym wymaganym do nabycia prawa do renty rodzinnej, który jest konstytucyjnie równo-rzędny z prawem do alimentów ustalonym wyrokiem lub ugodą sądową w związku z ustaniem małżeństwa przez rozwód (art. 70 ust. 3 ustawy w związku z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Mając na uwadze, że renta rodzinna stanowi pochodną emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy zmarłego i spełnia w szczególno-ści alimentacyjną funkcję, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 grudnia 2014 r. (III UK 54/14, LEX nr 1621355) stwierdził, iż konstytucyjnie nie-akceptowalna byłaby dyskryminacja (dalsze pokrzywdzenie) rozwiedzio-nej osoby, której po orzeczonym rozwodzie mąż do dnia śmierci dobro-wolnie realizował obowiązek alimentacyjny na podstawie art. 27 k.r.o., wynikający z porozumienia między małżonkami (ugody pozasądowej) w postaci dobrowolnej alimentacji. Dlatego dobrowolne alimentowanie ubezpieczonej przez jej męża do jego śmierci powinno podlegać konsty-


252

tucyjnej ochronie prawa do renty rodzinnej na równi z prawem do ali-mentów ustalonym wyrokiem lub ugodą sądową po ustaniu małżeństwa (art. 70 ust. 3 ustawy w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP).

W ocenie Sądu Apelacyjnego powyższe stanowisko znajduje ana-logiczne zastosowanie w rozpoznawanej sprawie. Trybunał przesądził, że art. 70 ust. 3 ustawy w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki roz-wiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posia-dania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalo-nych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w zw. z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Skoro przy tym przyjęto, że konstytucyjnie nieakceptowalna jest dyskryminacja rozwiedzionej osoby, której po orzeczonym rozwodzie mąż do dnia śmierci dobrowolnie re-alizował obowiązek alimentacyjny na podstawie art. 27 k.r.o., wynika-jący z porozumienia między małżonkami, zdaniem Sądu Apelacyjnego tym bardziej nie zasługuje na aprobatę dyskryminacja małżonki rozwie-dzionej, która uzyskała prawo do alimentów ze strony byłego małżonka w drodze prawomocnego postanowienia sądowego udzielającego zabez-pieczenia na czas trwania postępowania o alimenty poprzez zobowiąza-nie go do łożenia alimentów.

Postępowanie zabezpieczające stanowi przyspieszone, odformalizo-wane postępowanie, w ramach którego wymagane jest nie udowodnienie, lecz uprawdopodobnienie istnienia roszczenia podlegającego zabezpie-czeniu i interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia, a zatem zgodnie z art. 243 k.p.c. nie jest konieczne zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym. Odformalizowany charakter uprawdopo-dobnienia wymaganego na potrzeby udzielenia zabezpieczenia roszczenia rzutuje na sposób oceny materiału dowodowego zaoferowanego na eta-pie składania wniosku o udzielenie zabezpieczenia. W zakresie pierwszej z wymienionych przesłanek należy uprawdopodobnić, że w konkretnych okolicznościach faktycznych uprawnionemu przysługuje roszczenie pod-legające ochronie w świetle obowiązujących przepisów prawa. Uprawdo-podobnienie roszczenia może nastąpić w każdy możliwy sposób, ma ono dać sądowi słuszną podstawę do przypuszczenia o istnieniu roszczenia,


253

na podstawie kryterium wiarygodności roszczenia. Uprawniony powinien przedstawić i uzasadnić twierdzenia stanowiące podstawę dochodzonego roszczenia. Uprawdopodobnienie odnosi się w praktyce zarówno do oko-liczności faktycznych, na których opiera się roszczenie i które powinny być przedstawione, a ich istnienie prawdopodobne w świetle dowodów oferowanych przez uprawnionego, jak i do podstawy prawnej roszczenia, która powinna być również prawdopodobna w tym znaczeniu, że docho-dzone roszczenie znajduje podstawę normatywną (vide: postanowienie SN z dnia 24 lutego 2014 r., I ACz 282/14, LEX nr 1467035).

Uprawdopodobnienie roszczenia wymaga takiego uwiarygodnienia okoliczności faktycznych, że – w zestawieniu z podstawami prawnymi – jawi się ono jako realne, niemal na granicy pewności. Uprawdopodobnie-nie ma dać sądowi słuszną podstawę do przypuszczenia o rzeczywistym istnieniu roszczenia. Innymi słowy, uprawdopodobnienie roszczenia przez wnioskodawcę oznacza przedstawienie takiego materiału, niekoniecznie spełniającego wymogi stawiane przez przepisy o postępowaniu dowodo-wym, z którego można jednak wynieść ze znacznym stopniem prawdo-podobieństwa, że roszczenie rzeczywiście istnieje (por. art. 243 k.p.c.) (por. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 24 lutego 2014 r., I ACz 282/15, LEX nr 1467035).

Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę zgadza się ze stanowiskiem, że uprawdopodobnienie roszczenia w rozumieniu art. 7301 § 1 k.p.c. polega na uzasadnieniu zgłoszonych twierdzeń o ist-nieniu roszczenia, dające przekonanie o jego prawdopodobieństwie, a na-wet pewność, będące wynikiem postępowania zmierzającego do poznania rzeczywistości, ale bez zachowania szczegółowych przepisów o postę-powaniu dowodowym (tak np. postanowienie SA w Rzeszowie z dnia 18 września 2012 r., I ACz 559/12, LEX nr 1223409; postanowienie SO w Gliwicach z dnia 4 czerwca 2010 r., X GC 104/10, LEX nr 585090).

Mając na uwadze powyższe rozważania, tak co do zakresu stosowa-nia art. 70 ust. 3 ustawy, jak i co do charakteru postanowienia w przed-miocie udzielenia zabezpieczenia, Sąd Apelacyjny nie ma wątpliwości, że udzielenie H. W. zabezpieczenia roszczenia o alimenty postanowieniem


254

sądu z 3 marca 2015 r. w sprawie […] należy kwalifikować jako usta-lenie jej prawa do alimentów od byłego męża odpowiadające dyspozy-cji art. 70 ust. 3 ustawy. Przesłankę konstytuowaną tym przepisem nale-ży zatem uznać za spełnioną przez ubezpieczoną.

Ostatnią kwestią wymagającą rozstrzygnięcia – nad którą Sąd I in-stancji w ogóle się nie pochylił – było, czy H. W. sprawuje pieczę nad dzieckiem spełniającym warunki wymienione w art. 70 ust. 1 pkt 2 usta-wy. W realiach rozpoznawanej sprawy oznaczało to konieczność wyjaś-nienia, czy R. W. jest całkowicie niezdolny do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub też że jest całkowicie niezdolny do pracy i uprawniony do renty rodzinnej po zmarłym ojcu (tj. czy zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy stał się całkowicie niezdolny do pracy oraz do samodzielnej egzy-stencji lub całkowicie niezdolny do pracy do ukończenia 16 lat bądź do ukończenia nauki w szkole, co miało miejsce 1 czerwca 1994 r. – vide: świadectwo ukończenia technikum – k. 17 akt ZUS, jeżeli przekroczył 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia).

Wyniki uzupełniającego postępowania dowodowego przeprowadzo-nego przez Sąd Apelacyjny (z dokumentów zgromadzonych w aktach sądowych – jak w pkt 3 postanowienia dowodowego z 24 października 2018 r. doprowadziły Sąd do przekonania, że powyższa kwestia nie wy-maga przeprowadzenia dowodów z opinii biegłego sądowego z zakresu psychiatrii i psychologii.

I tak, Sąd Apelacyjny ustalił, że wyrokiem z 15 maja 1995 r. w spra-wie […] Sąd Wojewódzki w Gdańsku oddalił odwołanie R. W. od decyzji ZUS O/G. odmawiającego mu prawa do renty inwalidzkiej. W sprawie tej prawo ubezpieczonego do renty analizowane było z punktu widze-niach schorzenia ortopedycznego (k. 7–8, 15 akt sprawy […]).

Niezwykle istotne ustalenia Sąd Apelacyjny poczynił na podstawie dokumentów z akt sprawy […] Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku, w któ-rej – prawomocnym wyrokiem z 19 listopada 1996 r. – zmieniając za-skarżoną decyzję organu rentowego, przyznano R. W. prawo do uczniow-skiej renty inwalidzkiej I grupy z ogólnego stanu zdrowia od 1 lutego 1996 r. Zgodnie z art. 63 ust. 1 obowiązującej ustawy z dnia 14 grud-


255

nia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin prawo do renty inwalidzkiej przysługiwało m.in. uczniom szkół ponadpodsta-wowych, którzy stali się inwalidami I lub II grupy w czasie uczęszcza-nia do szkoły. W aktach tych znajduje się wypis z orzeczenia Obwodo-wej Komisji Lekarskiej do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia nr 3 w G. z 4 czerwca 1996 r., którym to orzeczeniem zaliczono R. W. do II gru-py inwalidów z ogólnego stanu zdrowia, przy czym ustalono, że III gru-pa inwalidztwa istnieje od 9 kwietnia 1994 r. i nie da się ustalić daty po-czątkowej istnienia II grupy inwalidztwa. Ponadto w aktach znajduje się opinia wystawiona R. W. przez Technikum Mechaniczne w G., z której wynika m.in., że uczył się on w latach 1989–1994. Kluczowe znacze-nie ma jednak fakt, iż u podstaw wydania wyroku Sądu Wojewódzkiego z 19 listopada 1996 r. leżały ustalenia opinii z 11 października 1996 r. zespołu biegłych sądowych z zakresu rehabilitacji, ortopedii oraz psy-chiatrii. Biegli, rozpoznając schizofrenię młodzieńczą z zespołem para-noidalnym oraz szereg schorzeń o charakterze ortopedycznym, uznali, że zmiany chorobowe uzasadniają zaliczenie R. W. do I grupy inwalidów z ogólnego stanu zdrowia, co czyni go niezdolnym do wykonywania ja-kiegokolwiek zatrudnienia – od stycznia 1995 r., przy czym inwalidz-two to pozostaje w związku z inwalidztwem II grupy – od maja 1994 r. W uzasadnieniu opinii wskazano, że zmiany psychiczne obserwowano już w drugiej klasie technikum, stopniowo narastały, pogłębiły się gwał-townie po złamaniu patologicznym kończyny dolnej prawej. Zaostrzona schizofrenia utrudnia całkowicie możliwość rehabilitacji. Zdaniem bie-głych R. W. ze względów psychiatrycznych wymagał opieki drugiej oso-by (vide: k. 19, 3, 5, 10–11 akt sprawy […]).

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że mimo orzeczenia przez Sąd Wo-jewódzki w Gdańsku prawa do uczniowskiej renty inwalidzkiej I gru-py z ogólnego stanu zdrowia od 1 lutego 1996 r., w świetle omówio-nych powyżej ustaleń opinii biegłych sądowych możliwe to było nawet wcześniej – od maja 1994 r. Skoro bowiem biegli wskazali, że już wów-czas R. W. wymagał opieki drugiej osoby, odpowiadało to definicji I gru-py inwalidzkiej.


256

W tym miejscu wyjaśnić należy, że ustawą nowelizacyjną z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 100, poz. 461) wprowadzona została do sytemu prawnego zmiana nomenklatury w sprawach z zakre-su szeroko rozumianego zapatrzenia społecznego. Stosownie do treści art. 10 ust. 1 powołanej ustawy ilekroć przepisy regulujące sprawy za-opatrzenia emerytalnego pracowników, zaopatrzenia emerytalnego twór-ców, ubezpieczenia społecznego, zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych oraz zaopatrzenia inwalidów wojskowych objętych przepisami o zaopa-trzeniu inwalidów wojennych i wojskowych uzależniają określone prawo od warunku inwalidztwa, należy przez to rozumieć całkowitą lub częś-ciową niezdolność do pracy. Ust. 2 omawianego przepisu stanowi, iż ile-kroć w przepisach określonych w ust. 1 mowa o inwalidach: 1) I grupy – należy przez to rozumieć całkowitą niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji; 2) II grupy – należy przez to rozumieć całkowitą niezdolność do pracy; 3) III grupy – należy przez to rozumieć częściową niezdolność do pracy; 4) bez określenia grupy – należy przez to rozumieć niezdolność do pracy,

Natomiast ust. 3 tegoż przepisu stanowi, że ilekroć w przepisach określonych w ust. 1 mowa o rencie inwalidzkiej, należy przez to rozu-mieć rentę z tytułu niezdolności do pracy. Przepis art. 11 ust. 1 pkt usta-wy z dnia 28 czerwca 1996 r. wskazuje dodatkowo, że osoby mające ustalone prawo do świadczeń wskutek zaliczenia na podstawie przepisów dotychczasowych do I grupy inwalidów uważa się za całkowicie niezdol-ne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, do II grupy inwalidów – uważa się za całkowicie niezdolne do pracy oraz do III grupy inwalidów – uważa się za częściowo niezdolne do pracy.

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-szu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118), wprowadza-jąca z dniem 1 stycznia 1999 r. generalną reformę systemu emerytalno--rentowego, zmian w tej mierze nie wprowadziła. Adaptowała do swego tekstu bez istotnych zmian przepisy wskazanej ustawy z dnia 28 czerw-


257

ca 1996 r., która z założenia swego miała stanowić reformę systemu rent inwalidzkich, nazwanych przez nią z tej racji rentami z tytułu niezdolno-ści do pracy, wyprzedzającą w tej mierze generalną reformę świadczeń długookresowych.

Reasumując, Sąd odwoławczy wyjaśnia, że osoba, która pod rzą-dami przepisów obowiązujących przed dniem 1 września 1997 r. uznana została za inwalidę II grupy – co w stosunku do R. W. ustalono od ma-ja 1994 r. – w obecnie obowiązującym stanie prawnym uznawana jest za osobę całkowicie niezdolną do pracy.

Sąd Apelacyjny związany jest ustaleniami Sądu Wojewódzkiego, które leżały u podstaw wydania wyroku z dnia 19 listopada 1996 r. na zasadzie art. 365 § 1 k.p.c. – zgodnie z którym orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypad-kach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Moc wiążąca prawo-mocnego orzeczenia sądu oznacza, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak to przyjęto we wcześniejszym prawomocnym wyroku, co gwa-rantuje poszanowanie dla orzeczenia sądu ustalającego lub regulującego stosunek prawny stanowiący przedmiot rozstrzygnięcia. W konsekwencji wszystkie wymienione jednostki muszą się liczyć z wydanym orzecze-niem, nie mogą go ani zmieniać, ani podejmować działań nieuwzględ-niających faktu jego wydania. Określone w art. 365 § 1 k.p.c. związanie stron, sądów oraz innych organów i osób treścią prawomocnego orze-czenia wyraża nakaz przyjmowania przez nie, że w objętej nim sytua-cji stan prawny przedstawiał się tak, jak to wynika z sentencji wyroku (por. wyrok SA w Warszawie z dnia 10 września 2013 r., I ACa 898/12). Zatem w kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się dana kwestia, nie może być ona już ponownie badana. Inne sądy, organy państwowe oraz organy administracji publicznej, rozstrzygające w sprawach innych niż karne (§ 2), są związane prejudycjalnie, czyli nie mogą dokonać od-miennej oceny prawnej roszczenia niż zawarta w prejudykacie, ale także nie mogą dokonać odmiennych ustaleń faktycznych. Moc wiążąca wyro-ku dotyczy związania treścią jego sentencji, a nie uzasadnienia. Podkre-


258

ślić jednak trzeba, że dla ustalenia zakresu mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia, czyli granic prawomocności materialnej orzeczenia (art. 365 § 1), mogą mieć znaczenie zawarte w uzasadnieniu orzeczenia motywy rozstrzygnięcia.

Z powyższego wynika zatem, że sądy rozstrzygające niniejszą spra-wę związane są m.in. ustaleniem, że R. W. stał się całkowicie niezdolny do pracy od maja 1994 r. (inwalidztwo II grupy). Ustalenie to nie znajdu-je co prawda wprost odzwierciedlenia w sentencji przedmiotowego wy-roku, jednakże – skoro z art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin prawo do renty in-walidzkiej przysługiwało m.in. uczniom szkół ponadpodstawowych, któ-rzy stali się inwalidami I lub II grupy w czasie uczęszczania do szkoły – a Sąd Wojewódzki przyznał R. W. prawo do uczniowskiej renty inwa-lidzkiej I grupy z ogólnego stanu zdrowia od 1 lutego 1996 r. – u pod-staw takiego rozstrzygnięcia musiało leżeć ustalenie, że stał się całkowi-cie niezdolny do pracy w czasie uczęszczania do szkoły. W braku takiego ustalenia – skoro inwalidztwo I grupy ustalono od stycznia 1995 r., tj. już po ukończeniu przez R. W. nauki – nie spełniałby on przesłanek do przyznania mu prawa do uczniowskiej renty inwalidzkiej.

Stwierdzić zatem ponownie należy, że kwestionowane aktualnie przez pozwany organ powstanie całkowitej niezdolności R. W. do pracy objęte jest powagą rzeczy osądzonej. Znajduje ona także pośrednie po-twierdzenie w dokumentach zgromadzonych w sprawach sądowych to-czących się z udziałem R. W. Podkreślić nadto należy, że ustalenie takie poczynił sam organ rentowy, przyznając R. W. prawo do renty socjalnej.

Sąd Apelacyjny, na podstawie dokumentacji zawartej w aktach spra-wy […] Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku, ustalił, iż postanowieniem z 29 października 1997 r. R. W. został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej – schizofrenii paranoidalnej. Przedmioto-we orzeczenie wydano m.in. na podstawie skierowania do szpitala psy-chiatrycznego z 14 lutego 1997 r. ze wstępnym rozpoznaniem schizo-frenii przewlekłej zaostrzonej, postanowienie o umorzeniu dochodzenia o czyn z art. 156 § 1 k.k. w zw. z art. 25 § 1 k.k. na podstawie art. 11


259

pkt 1 k.p.k. w związku ze stwierdzeniem w opinii biegłych lekarzy psy-chiatrów, że R. W. w chwili popełnienia czynu znajdował się w stanie ostrych zaburzeń psychotycznych, oraz – przede wszystkim – opinii są-dowo-psychiatrycznej z dnia 28 czerwca 1997 r., w której rozpoznano objawy przewlekłej choroby psychicznej, schizofrenii paranoidalnej, cał-kowicie znoszącej zdolność kierowania swoim postępowaniem (k. 40, 2, 5–6, 8–14, 18–19 akt sprawy […]).

W wyniku całkowitego ubezwłasnowolnienia R. W. wszczęte zosta-ło postępowanie w przedmiocie ustanowienia dla niego opiekuna prawne-go, którym na podstawie postanowienia z dnia 10 listopada 2000 r. Sądu Rejonowego w Gdańsku została matka R. W. – H. W. W dniu 8 kwietnia 2002 r. H. W. złożyła oświadczenie o rezygnacji ze sprawowania opieki. Postanowieniem z 10 lipca 2002 r. Sąd Rejonowy w Gdańsku uchylił po-stanowienie z dnia 10 listopada 2000 r. w zakresie, w jakim H. W. usta-nowiono opiekunem prawnym R. W., i ustanowiono dla niego opiekuna w innej osobie. Postanowieniem z dnia 26 października 2006 r. Sąd Re-jonowy w Tczewie ustanowił dla R. W. kolejnego opiekuna. Postanowie-niem z dnia 19 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy w Kościerzynie, zwalnia-jąc dotychczasowego opiekuna R. W. z obowiązków, ustanowił ponownie opiekunem prawnym dla całkowicie ubezwłasnowolnionego R. W. – H. W. (vide: k. 100,102, 116, 125, 161, 167 akt sprawy […]).

Powyższe ustalenia pozwalają stwierdzić, że spełniona została prze-słanka z art. 70 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy. R. W. jest całkowicie niezdolny do pracy i niezdolność ta powstała przed ukoń-czeniem nauki w szkole (i przed ukończeniem przez niego 25. roku ży-cia), tj. co najmniej w maju 1994 r.

Podkreślenia wymaga, że powyższej okoliczności organ rentowy nie kwestionował w długiej historii orzeczniczej aż do 2016 r.

Analiza akt rentowych wskazuje, że pierwszy wniosek o rentę in-walidzką R. W. złożył 19 lipca 1994 r. Wyrokiem z dnia 15 maja 1995 r. Sąd Wojewódzki w Gdańsku oddalił odwołanie ubezpieczonego od decy-zji organu rentowego z dnia 27 września 1994 r. (vide: k. 1, 30 akt ZUS). Jak już wyżej wskazano, w postępowaniu tym nie badano jednak ubez-


260

pieczonego pod kątem schorzeń natury psychicznej, lecz ortopedycznej (vide: teczka dokumentacji lekarskiej ZUS).

Stan zdrowia psychicznego R. W. był natomiast przedmiotem ba-dania w postępowaniu na podstawie kolejnego wniosku ubezpieczonego z dnia 23 maja 1996 r. Do wniosku R. W. załączył zaświadczenie o sta-nie zdrowia z dnia 15 maja 1996 r. wystawione przez specjalistę cho-rób psychicznych, z którego wynika rozpoznanie schizofrenii przewlekłej – od 17. roku życia, w trakcie nauki w szkole średniej. Decyzją z dnia 18 czerwca 1996 r. odmówiono R. W. prawa do renty inwalidzkiej z po-wodu nieustalenia daty powstania II grupy inwalidzkiej. W wyniku od-wołania ubezpieczonego od tej decyzji toczyło się opisane powyżej są-dowe przed Sądem Wojewódzkim w Gdańsku, sygn. […], zakończone zmianą zaskarżonej decyzji i przyznaniem R. W. prawa do uczniowskiej renty inwalidzkiej I grupy z ogólnego stanu zdrowia od 1 lutego 1996 r., przy czym w opinii leżącej u podstaw wydania przedmiotowego orze-czenia ustalono, iż R. W. cierpi na schizofrenię młodzieńczą z zespo-łem paranoidalnym oraz szereg schorzeń o charakterze ortopedycznym, a rozpoznane zmiany chorobowe uzasadniają zaliczenie R. W. do I gru-py inwalidów z ogólnego stanu zdrowia, co czyni go niezdolnym do wy-konywania jakiegokolwiek zatrudnienia – od stycznia 1995 r., przy czym inwalidztwo to pozostaje w związku z inwalidztwem II grupy – od maja 1994 r. (vide: k. 6 dokumentacji lekarskiej ZUS, k. 31, 36, 40–41, 43 akt ZUS). W wykonaniu wyroku wydano decyzję z dnia 23 stycznia 1997 r. (vide: k. 49 dokumentacji lekarskiej ZUS).

Następnie lekarz orzecznik ZUS w orzeczeniu z dnia 19 maja 1999 r., rozpoznając m.in. schizofrenię młodzieńczą z zespołem para-noidalnym, uznał ubezpieczonego za całkowicie niezdolnego do pracy i do samodzielnej egzystencji do maja 2002 r. Na tej podstawie decyzją z 25 maja 1999 r. przyznano R. W. dodatek pielęgnacyjny. Decyzją z dnia 4 lutego 2002 r. przyznano ubezpieczonemu rentę inwalidzką I grupy inwa-lidów dla ucznia-studenta. Rozpoznanie schizofrenii przewlekłej paranoi-dalnej oraz całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji le-karz orzecznik ZUS podtrzymał w orzeczeniach: z dnia 12 czerwca 2002 r.,


261

z dnia 30 maja 2003 r., z dnia 4 maja 2005 r. Z zaświadczenia o stanie zdrowia z dnia 30 marca 2005 r. wynika, iż początek zdiagnozowanej u ubezpieczonego choroby – schizofrenii przewlekłej zaostrzonej – ma-nifestujący się głównie pod postacią zaburzeń zachowań i osobowości – miał miejsce w szkole średniej (vide: k. 11, 12, 14, 24, 33, 34, 40 doku-mentacji lekarskiej ZUS; k. 58, 69 akt ZUS).

W dniu 21 stycznia 2010 r. R. W. złożył wniosek o rentę socjalną. Lekarz orzecznik ZUS w orzeczeniu z dnia 17 lutego 2010 r. ustalił cał-kowitą niezdolność ubezpieczonego do pracy do 31 marca 2015 r. Jako datę powstania całkowitej niezdolności do pracy wskazano 29 listopada 1995 r., przy czym wskazano, iż całkowita niezdolność do pracy pozo-staje w związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym przed ukończeniem 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej – przed ukończeniem 25. roku życia. Lekarz orzecznik wskazał, że miał na względzie dokumentację z przebiegu leczenia specjalistycz-nego, karty informacyjne leczenia szpitalnego z lat: 1995, 1996, 2007– –2009 i zaświadczenie o stanie zdrowia wystawione przez lekarza leczą-cego z dnia 12 stycznia 2010 r. Decyzją z dnia 9 marca 2010 r. przyzna-no R. W. prawo do renty socjalnej od 1 kwietnia 2010 r. na stałe. (vide: k. 227, 245, 251 akt ZUS).

Kolejnym orzeczeniem z 5 lutego 2015 r. lekarza orzecznik ZUS uznał R. W. za całkowicie niezdolnego do pracy do 28 lutego 2019 r., wskazując, iż całkowita niezdolność do pracy pozostaje w związku z na-ruszeniem sprawności organizmu powstałym przed ukończeniem 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej – przed ukończe-niem 25. roku życia. Na tej podstawie decyzją z dnia 25 lutego 2015 r. podjęto wypłatę renty socjalnej (vide: k. 301, 302 akt ZUS).

W kontekście powyższego – przede wszystkim dwukrotnego usta-lenia przez organy orzecznicze ZUS całkowitej niezdolności R. W. do pracy w związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym przed ukończeniem 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej – przed ukończeniem 25. roku życia i przyznawaniem mu na tej podstawie prawa do renty socjalnej od 1 kwietnia 2010 r. do chwili obec-


262

nej – niezrozumiałe jest, z jakiego powodu i na jakiej podstawie w orze-czeniu z dnia 25 maja 2016 r. lekarz orzecznik ZUS stwierdza, iż nie da się ustalić daty powstania całkowitej niezdolności do pracy na dzień 1 czerwca 1994 r. (vide: k. 36 dokumentacji lekarskiej ZUS).

Jak już wyżej wskazano, okoliczność ta objęta jest z jednej strony powagą rzeczy osądzonej, z drugiej zaś strony wynika z ustaleń same-go pozwanego leżących u podstaw przyznawania R. W. kolejnymi decy-zjami prawa do renty socjalnej, w tym ostatnio – do 28 lutego 2019 r.

Reasumując, Sąd Apelacyjny nie ma wątpliwości, że H. W. spra-wuje pieczę nad dzieckiem spełniającym warunki wymienione w art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy. R. W. jest całkowicie niezdolny do pracy i upraw-niony do renty rodzinnej po zmarłym ojcu. Stosownie do art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy R. W. stał się całkowicie niezdolny do pracy przed ukoń-czeniem nauki w szkole, tj. przed 1 czerwca 1994 r. i przed ukończe-niem 25. roku życia.

W tym stanie rzeczy, uznając apelację H. W. za uzasadnioną, po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania dowodowego Sąd Ape-lacyjny zmienił punkt I zaskarżonego wyroku i przyznał H. W. prawo do renty rodzinnej po zmarłym K. W. od 1 sierpnia 2016 r., jak w pkt I wy-roku. H. W. spełnia wszystkie przesłanki warunkujące możliwość przy-znania jej tego świadczenia.

W punkcie II wyroku Sąd Apelacyjny stwierdził odpowiedzialność organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Zgodnie z brzmieniem art. 118 ust. 1a ustawy w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orze-czenia organu odwoławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowie-dzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Organ odwoławczy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzial-ność organu rentowego. Przez wyjaśnienie „ostatniej niezbędnej okolicz-ności” trzeba rozumieć wyjaśnienie ostatniej okoliczności koniecznej do ustalenia samego istnienia prawa wnioskodawcy do świadczenia. Wyda-


263

nie przez organ rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej wy-płaty świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem, w szczególności gdy ubezpieczony wykazał wszystkie prze-słanki świadczenia, oznacza, że opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy ponosi odpowiedzial-ność, choćby nie można było mu zarzucić niestaranności w wykładni i za-stosowaniu prawa (por. wyrok SN z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04, OSNP 2005, nr 19, poz. 308).

W rozpoznawanej sprawie, zdaniem Sądu Apelacyjnego, organ ren-towy dysponował dokumentacją, na podstawie której powinien on usta-lić spełnienie przez H. W. wszystkich przesłanek żądanego świadczenia. Błędna interpretacja art. 70 ust. 3 ustawy, jak również wadliwa i nieuza-sadniona zmiana stanowiska orzeczniczego w kwestii powstania całko-witej niezdolności R. W. do pracy w związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym w trakcie nauki przed ukończeniem 25. roku ży-cia stanowią okoliczności uzasadniające obciążenie organu odpowiedzial-nością na podstawie art. 118 ust. 1a ustawy.

W punkcie III wyroku Sąd Apelacyjny zmienił punkt II zaskarżone-go wyroku i zasądził od pozwanego na rzecz ubezpieczonej kwotę 600 zł powiększoną o należny podatek VAT tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje wykonywanego przez adwokata ustano-wionego z urzędu dla ubezpieczonej, działając w tym zakresie na pod-stawie o art. 98 ust. 1 i 3, art. 108 § 1 zd. 2 k.p.c. w związku z § 2, § 4 ust. 1 i 3, § 15 ust. 2 i § 16 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedli-wości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. poz. 1715 ze zm.).


264


z dnia 29 listopada 2018 r. sygn. akt III AUa 1869/17

Skład orzekający:SSA Jerzy Andrzejewski (przewodniczący)SSA Grażyna CzyżakSSO (del.) Monika Popielińska (sprawozdawca)

Teza:W świetle dyspozycji art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach

i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wystarczające jest wy-kazanie uprawnień do świadczenia, a nie legitymowania się decyzją fakt ten potwierdzającą.

Uzasadnienie

Decyzją z dnia 23 lutego 2018 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. odmówił ubezpieczonej G. K. prawa do renty rodzinnej po mężu J. K. z tego względu, że syn R. posiadał ustaloną całkowitą nie-zdolność do pracy do 30 czerwca 2009 r. i z tego tytułu pobierał rentę socjalną, a nie rentę rodzinną.

W odwołaniu wniesionym do tutejszego Sądu pełnomocnik ubez-pieczonej wniósł o zmianę tej decyzji poprzez przyznanie prawa do ren-ty rodzinnej po zmarłym J. K. oraz przeprowadzenie zawnioskowanych dowodów.

W odpowiedzi na odwołanie pozwany organ rentowy wniósł o je-go oddalenie.

Wyrokiem z dnia 2 października 2017 r. wydanym w sprawie […] Sąd Okręgowy w Bydgoszczy VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecz-nych w pkt 1 zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-nych Oddziału w B. z dnia 23 lutego 2017 r. w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej G. K. prawo do renty rodzinnej od dnia 1 lutego 2017 r.;


265

w pkt 2 stwierdził, że organ rentowy ponosi odpowiedzialność za nie-ustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji; w pkt 3 zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach i rozważaniach prawnych:

Ubezpieczona G. K. urodzona w dniu 2 października 1959 r. w chwi-li śmierci męża J. K., która miała miejsce w dniu 29 marca 1989 r., po-zostawała z nim w związku małżeńskim, a nadto wychowywała dwoje dzieci: R. K. urodzonego 8 marca 1983 r. i A. K., obecnie D., urodzo-ną 31 sierpnia 1986 r. Do renty rodzinnej po zmarłym uprawniona była wdowa oraz jej dzieci. Od dnia 1 sierpnia 2003 r. G. K. pobiera emery-turę z tytułu sprawowanej opieki nad dzieckiem, a konkretnie synem R. ze względu na jego całkowitą niezdolność do pracy i niezdolność do sa-modzielnej egzystencji określoną na dzień 31 grudnia 1998 r. z powodu: wielohormonalnej niedoczynności przysadki mózgowej, stanu po ope-racji guza sródnadsiodłowego przysadki mózgowej w 2000 r., padacz-ki z częstymi napadami w przebiegu choroby podstawowej, przebytego zapalenia wirusowego, przebytego wirusowego zapalenia wątroby typu C i B, częściowego zaniku nerwów wzrokowych, połowiczego niedowi-dzenia dwuskroniowego, krótkowzroczności obu oczu, astmy oskrzelowej przewlekłej lekkiej, nadciśnienia tętniczego chwiejnego, przewlekłego kłębkowego zapalenia nerek z dużą utratą białka oraz moczówki prostej. R. K. do dnia 31 sierpnia 2002 r. pobierał rentę rodzinną po ojcu, a od dnia 1 października 2003 r., to jest od dnia wejścia w życie ustawy o ren-cie socjalnej, do dnia 30 czerwca 2009 r. pobierał rentę socjalną.

Sąd Okręgowy stwierdził, że ubezpieczona spełnia przesłanki ko-nieczne do nabycia prawa do renty rodzinnej, albowiem wiek 50 lat osiągnęła w dniu 2 października 2009 r. To jest wprawdzie ponad 5 lat od chwili śmierci męża, ale w okresie 5 lat od zaprzestania sprawowania pieczy nad synem R., która to opieka i piecza zakończyła się z końcem czerwca 2009 r., co wynika wprost z orzeczenia lekarza orzecznika ZUS z dnia 13 czerwca 2006 r. Jak dalej dowodził Sąd Okręgowy, wprawdzie


266

organ rentowy podnosił, że brak uprawnień powódki do renty rodzinnej należy wywieźć z faktu, że R. K. nie pobierał tego świadczenia już od 2002 r., co jest bezsporne, to jednak, zdaniem Sądu Okręgowego, wyżej wymieniony przepis posługuje się pojęciem „być uprawnionym do ren-ty rodzinnej”, co przecież nie jest jednoznaczne z pojęciem „pobierania renty rodzinnej”.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B., zaskarżając wyrok w całości.

Ubezpieczona wniosła o oddalenie apelacji jako bezzasadnej i o za-sądzenie na jej rzecz od pozwanego organu rentowego kosztów postę-powania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego organu rentowego jako niezasadna nie zasłu-guje na uwzględnienie.

Przede wszystkim zaznaczyć na wstępie należy, iż przedmiotowa sprawa dotyczy świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego regulowa-nych ustawą z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.; dalej: ustawa), wobec faktu, iż zgon ubezpieczonego J. K. w dniu 29 marca 1989 r. nastąpił w związku z wypadkiem przy pracy, jakiemu ten uległ w dniu 16 marca 1989 r. Zgodnie zatem z art. 6 ust. 1 pkt 8 ustawy z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługuje renta rodzinna – dla członków rodziny zmarłego ubezpieczo-nego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. W myśl zaś art. 17 ust. 5 ustawy renta rodzin-na z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje uprawnionym członkom rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty rodzinnej i dodatku do renty rodzin-nej dla sieroty zupełnej z tytułu ubezpieczenia wypadkowego do usta-lenia wysokości tych świadczeń oraz ich wypłaty stosuje się odpowied-


267

nio przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS, z wyjątkiem art. 57 ust. 1 pkt 4 oraz art. 101a tej ustawy, z uwzględnieniem przepisów ni-niejszej ustawy (art. 17 ust. 1 ustawy).

Stosownie zatem do treści art. 70 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz. 1270; dalej: ustawa emerytalna) wdo-wa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli: 1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pie-czę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowy-wania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2.

Kwestią sporną w niniejszym postępowaniu było ustalenie, czy ubezpieczona G. K., urodzona w dniu 2 października 1959 r., spełniała ustawowe przesłanki wymagane do przyznania prawa do renty rodzinnej, składając w dniu 2 lutego 2017 r. wniosek o rentę rodzinną po zmarłym w dniu 29 marca 1989 r. mężu J. K. Swe uprawnienie wdowa wywodziła z faktu sprawowania do 5 lat przed osiągnięciem w dniu 2 października 2009 r. wieku 50 lat pieczy nad całkowicie niezdolnym do pracy synem obojga małżonków R. K. Sąd Okręgowy, opierając się na materiale do-wodowym zgromadzonym w sprawie, uznał, iż R. K., będąc uprawnio-nym do dnia 30 czerwca 2009 r. do renty socjalnej, spełnił przesłanki do renty rodzinnej po zmarłym ojcu J. K. i w konsekwencji ubezpieczona, która sprawowała opiekę w tym okresie nad synem, a wiek 50 lat ukoń-czyła w ciągu 5 lat od zaprzestania sprawowania tej opieki, która usta-ła z dniem zaprzestania pobierania przez niego renty socjalnej, w dacie


268

wniosku o rentę rodziną spełniała wymagane prawem przesłanki, o ja-kich mowa w art. 70 ust. 2 ustawy emerytalnej, co uzasadniało zmia-nę zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. i przyznanie prawa do wnioskowanego świadczenia od pierwszego dnia miesiąca, w którym ubezpieczona złożyła wniosek. Organ rentowy za-kwestionował powyższe rozstrzygnięcie, wskazując na dowolność oce-ny materiału dowodowego dokonaną przez Sąd Okręgowy, polegającą na pominięciu faktu, iż z akt sprawy nie wynika całkowita niezdolność do pracy lub całkowita niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji R. K. w okresach, o jakich mowa w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emery-talnej (czyli w niniejszej sprawie przed 31 sierpnia 2002 r.), która uza-sadniałaby przyjęcie, iż był on uprawniony do renty rodzinnej po ojcu.

Przypomnieć zatem należy, iż zgodnie z art. 68 ust. 1 ustawy eme-rytalnej dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobio-ne mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat; 2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25. lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pra-cy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2.

Stosownie do treści 68 ust. 2 ww. ustawy jeżeli dziecko osiągnę-ło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, pra-wo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.

Mając na uwadze powyższe unormowanie prawne stosowane odpo-wiednio zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy, rację należy przyznać apelują-cemu, iż zebrany przez Sąd Okręgowy materiał dowodowy dla oceny spełnienia przez R. K. uprawnień do renty rodzinnej po zmarłym ojcu J. K. nie był wystarczający do pozytywnego rozstrzygnięcia odwołania ubezpieczonej. Sąd I instancji pominął bowiem istotną okoliczność, jaką jest brak tożsamości przesłanek warunkujących prawo do renty rodzinnej w stosunku do tych, które są wymagane do przyznania prawa do renty socjalnej. Zgodnie bowiem z treścią art. 4 ust. 1 pkt 1–3 ustawy z dnia


269

27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 982 ze zm.) renta socjalna przysługuje osobie pełnoletniej całkowi-cie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, któ-re powstało przed ukończeniem 18. roku życia; w trakcie nauki w szko-le lub w szkole wyższej – przed ukończeniem 25. roku życia lub w trakcie kształcenia w szkole doktorskiej, studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej. O ile zatem całkowita niezdolność do pracy jest warunkiem sine qua non przyznania prawa do renty rodzinnej, jak i ren-ty socjalnej i bezspornie jest rozumiana tożsamo (na podstawie art. 15 ustawy o rencie socjalnej odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy art. 12–14 ustawy emerytalnej, a zgodnie z art. 5 tej ustawy ustalenia cał-kowitej niezdolności do pracy dokonuje lekarz orzecznik Zakładu, na za-sadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 17 grudnia 1989 r. o eme-ryturach i rentach z FUS), to inne są terminy i okoliczności warunkujące jej powstanie. W wypadku renty socjalnej konieczne jest ustalenie całko-witej niezdolności do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało w okresach, o jakich mowa w art. 4 ust. 1 pkt 1–3, a w przypadku renty rodzinnej całkowita niezdolność do pracy winna po-wstać w okresach, o jakich mowa w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy emerytalnej. W tym kontekście sam fakt ustalenia, iż ubezpieczony R. K. był uprawniony do renty socjalnej od dnia 1 października 2003 r. do 30 czerwca 2009 r., nie był wystarczający do uznania, iż G. K. spełnia warunki do przyznania jej prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 70 ust. 2 ustawy emerytalnej. Uprzednie uprawnienie do renty rodzinnej R. K. nie wynikało z niezdolności do pracy, lecz z powodu kontynuowa-nia nauki do dnia 30 września 2003 r. (vide: decyzja ZUS z dnia 18 paź-dziernika 2002 r., k. 106 akt ZUS oraz zaświadczenie o kontynuowaniu nauki na I roku studiów dziennych magisterskich Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego na Wydziale Humanistycznym na kierunku hi-storia). Informacja o planowanym terminie zakończenia studiów, tj. do 2007 r. (k. 105 akt ZUS) była zatem niewystarczająca do przyjęcia, iż całkowita niezdolność do pracy powstała w okresie nauki. Jak dalej wy-nika z analizy akt rentowych, R. K. wniosek o rentę socjalną złożył


270

w dniu 28 sierpnia 2003 r. (k. 2 akt – renta socjalna ZUS), przedkłada-jąc jedynie orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności z dnia 31 maja 2001 r., które stało się podstawą przyznania od dnia 1 paździer-nika 2003 r., tj. od dnia wejścia w życie ustawy o rencie socjalnej, pra-wa do tego świadczenia na okres do dnia 31 maja 2006 r. Ze wskazane-go orzeczenia wynikało, iż zostaje ono wydane w związku z ustalonym od dnia 25 kwietnia 2001 r. znacznym stopniem niepełnosprawności. Po-wiatowy Zespół do spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności w B. wskazał nadto, iż niepełnosprawność w stopniu umiarkowanym powsta-ła przed 16. rokiem życia, a z uzasadnienia decyzji wynikło, iż ubezpie-czony może pracować w warunkach zakładu pracy chronionej oraz że za-chodzi konieczność pomocy osób drugich w związku ze znacznie ograniczoną zdolnością do samodzielnej egzystencji (k. 3 akt – renta so-cjalna ZUS). Od dnia 1 czerwca 2006 r. ubezpieczony uzyskał prawo do świadczenia na dalszy okres wobec stwierdzenia przez lekarza orzeczni-ka ZUS całkowitej niezdolności do pracy w związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym przed 18. rokiem życia. Świadczenie było przyznane decyzją z dnia 5 lipca 2006 r. na okres do dnia 30 czerw-ca 2009 r. (k. 11 akt – renta socjalna ZUS). Z pozyskanych przez Sąd Apelacyjny informacji nadesłanych przez uczelnię – Uniwersytet Kazi-mierza Wielkiego w Bydgoszczy – wynika, iż R. K. od 1 października 2002 r. do 11 czerwca 2007 r. był studentem studiów stacjonarnych jed-nolitych magisterskich na kierunku historia, a następnie od 1 październi-ka 2008 r. do 30 września 2012 r. był uczestnikiem studiów III stopnia w zakresie historii. Nadto z akt sprawy […] Sądu Okręgowego w Byd-goszczy VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wynika, iż pra-womocnym wyrokiem z dnia 9 czerwca 2003 r. Sąd Okręgowy zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. z dnia 22 paź-dziernika 2001 r. i przyznał G. K. prawo do emerytury wcześniejszej z tytułu opieki nad dzieckiem, począwszy od 1 sierpnia 2001 r. Analiza wskazanych akt pozwala na stwierdzenie, iż emerytura została przyzna-na z tytułu opieki nad synem R. K., a podstawą oceny konieczności spra-wowania osobistej opieki w myśl przepisów nieobowiązującego już roz-


271

porządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-magającymi stałej opieki (Dz. U. Nr 28, poz. 149) była opinia biegłych sądowych: hepatologa, neurologa, alergologa – specjalisty chorób płuc, endokrynologa, okulisty, psychologa, kardiologa i urologa, którzy po przeprowadzeniu badań specjalistycznych, zapoznaniu się z dokumenta-cją leczenia dostarczoną przez badanego oraz dokumentacją znajdującą się w aktach sprawy i ZUS uznali R. K. za całkowicie okresowo niezdol-nego do pracy oraz niezdolnego do samodzielnej egzystencji i wymaga-jącego stałej opieki matki od dnia złożenia wniosku, to jest od 3 lipca 2001 r. do lipca 2004 r. Powyższe ustalenie nie było jednak nadal wy-starczające do uznania prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego. Na koniec lipca 2004 r. ubezpieczona nie spełniała wymogu legitymowa-nia się wymaganym wiekiem 50 lat ani wieku tego nie osiągnęła w cią-gu 5 lat od tej daty. Bezspornie bowiem wiek 50 lat ubezpieczona ukoń-czyła 2 października 2009 r. O ile zatem R. K. w okresie od dnia 1 czerwca 2006 r. do 30 czerwca 2009 r. był bezspornie całkowicie nie-zdolny do pracy, to skoro naukę rozpoczął 1 października 2002 r. i w ciągłości ją kontynuował do 11 czerwca 2007 r. na studiach stacjo-narnych jednolitych magisterskich, to przesądzić można, iż całkowita nie-zdolność do pracy powstała w okresie, o jakim mowa w art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej. Zatem ubezpieczony R. K. spełniał przesłanki wymagane do przyznania prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu J. K. Należy bowiem zgodzić się z Sądem Okręgowym, iż wystarczają-ce w świetle dyspozycji art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej jest wy-kazanie istnienia uprawnienia do świadczenia, a nie legitymowanie się decyzją fakt ten potwierdzającą. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 kwietnia 2015 r. (I UK 317/14, LEX nr 1744196), w ubezpie-czeniach społecznych regułą jest kształtowanie sfery prawnej ubezpieczo-nych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy prawa. Jeżeli wszystkie prze-słanki nabycia prawa do renty zostały spełnione, prawo do świadczenia powstaje, nawet wtedy gdy nie został złożony wniosek o jego przyzna-nie. Dla wykazania uprawnienia ubezpieczonej G. K. do renty rodzinnej


272

po zmarłym mężu na podstawie art. 70 ust. 2 ustawy emerytalnej ko-nieczne było zatem jeszcze ustalenie, czy w okresach, o jakim mowa w art. 70 ust. 2, wychowywała syna, bowiem w myśl wskazanego prze-pisu prawo do renty rodzinnej nabywa wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jed-nak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywa-nia osób wymienionych w ust. 1 pkt 2. Zasadne jest zatem zastrzeżenie, iż pojęcie wychowania należy oceniać w rozumieniu prawnym, a nie fak-tycznym. Istotne w tych okolicznościach było więc prześledzenie upraw-nień ubezpieczonej do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad sy-nem. Zgodnie z § 1 ust. 1 cytowanego wyżej rozporządzenia z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pra-cowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki matce, która nie mogła lub nie może kontynuować zatrudnienia z powodu sta-nu zdrowia swojego dziecka, wymagającego – bez względu na wiek – jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsłu-gowych, przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: 1) ma okres zatrudnienia określony w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (dalej: ustawa); 2) sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem, które:a) zostało zaliczone do I grupy inwalidów, bez względu na przyczynę chorobową inwalidztwa, albo b) zostało zaliczone do II grupy inwalidów z powodu jednego ze sta-nów chorobowych wymienionych w ust. 3, a inwalidztwo dziecka istnieje od urodzenia albo powstało przed ukończeniem 18. roku życia. Zgodnie z ust. 2 § 1 w razie sprawowania opieki nad dzieckiem, które nie ukoń-czyło 16. roku życia, nie wymaga się orzeczenia o inwalidztwie, lecz stwierdzenia przez poradnię specjalistyczną lub oddział sprawujący opie-kę medyczną, że ze względu na stan zdrowia, spowodowany jednym ze stanów chorobowych wymienionych w ust. 3, wymaga ono stałej opieki. W myśl ust. 3 § 1 do stanów zdrowia dziecka uzasadniających wcześ-


273

niejsze przejście matki na emeryturę należą następujące stany fizyczne, psychiczne i psychofizyczne: 1) całkowita dysfunkcja kończyn górnych lub dolnych, niedowłady oraz porażenia uniemożliwiające samodzielne poruszanie się i kontrolo-wanie czynności fizjologicznych; 2) umiarkowane, znaczne i głębokie upośledzenie umysłowe, cho-roby psychiczne, uszkodzenie lub choroba centralnego układu nerwowe-go uniemożliwiające samodzielność w decyzjach lub czynnościach życia codziennego; 3) lekkie upośledzenie umysłowe z towarzyszącymi kalectwami znacznego stopnia w zakresie narządów ruchu, wzroku, słuchu lub inny-mi przewlekłymi stanami chorobowymi bardzo poważnie upośledzający-mi sprawność organizmu; 4) inne choroby upośledzające w bardzo poważnym stopniu spraw-ność organizmu.

Warunkiem uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury jest zatem sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem ze względu na to, że jego stan chorobowy wymaga stałej opieki rodzica oraz pielęgnacji lub pomo-cy w czynnościach samoobsługowych. Pomiędzy sprawowaniem przez zainteresowanego stałej i osobistej opieki nad dzieckiem a stanem cho-robowym dziecka zachodzić powinien związek przyczynowy. Bezspor-nie decyzją z dnia 31 lipca 2003 r. organ rentowy, wykonując prawomoc-ny wyrok Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 9 czerwca 2003 r., przyznał ubezpieczonej od dnia 1 sierpnia 2001 r. emeryturę wcześniej-szą z tytułu opieki nad synem R. z uwagi na jego stan zdrowia i zwią-zaną z tym konieczność zapewnienia mu stałej opieki. Emerytura ta jest wypłacana w ciągłości od dnia 1 sierpnia 2003 r. (k. 52, 65 akt emery-talnych ZUS). Do akt emerytalnych ubezpieczonej zostało nadto złożo-ne orzeczenie z dnia 13 września 2006 r. Powiatowego Zespołu do spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności w B., którym R. K. został zali-czony do znacznego stopnia niepełnoprawności. Orzeczenie wydane zo-stało na stałe, ze stwierdzeniem trwałości stopnia niepełnosprawności. W decyzji zawarto zastrzeżenie w pkt 8, iż zachodzi konieczność stałego


274

współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia i re-habilitacji, a z uzasadnienia decyzji wynikło, iż zaliczono w nim ubezpie-czonego do znacznego stopnia niepełnosprawności w związku z niezdol-nością do samodzielnej egzystencji (k. 104 akt emerytalnych ZUS). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 lutego 2017 r. (I UK 73/16, LEX nr 2259791), orzeczenie o ustaleniu stopnia niepełnosprawności osobie niepełnosprawnej, która ukończyła 16. rok życia, powinno zawie-rać pozytywne bądź negatywne wskazanie o konieczności stałego współ-udziału na co dzień „opiekuna dziecka” w procesie jego leczenia, rehabi-litacji i edukacji, o którym mowa w art. 6b ust. 3 pkt 8 ustawy z 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno-sprawnych, który w przypadku opieki rodzicielskiej obejmuje nie tylko okres podlegania powszechnemu obowiązkowi szkolnemu do ukończenia 18. roku życia, ale także dalszy okres sprawowania „edukacyjnej” opieki w okresie kontynuowania przez niepełnosprawne dziecko nauki w szko-le lub na studiach wyższych aż do ukończenia edukacji, nie dłużej jed-nak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo do zakończenia studiów, jeże-li dziecko osiągnęło ten wiek, będąc na ostatnim roku studiów. Istotne jest to, jak dalej dowodził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wskazanego orzeczenia, że status rodzica jako opiekuna dalej edukującego się dzie-cka nie zawsze kończy się w chwilą osiągnięcia przez nie pełnoletno-ści. Jeżeli bowiem dziecko nadal się uczy oraz wymaga stałego współ-działania rodzica na co dzień w procesie dalszej edukacji, to tego typu konieczna opieka rodzicielska nie kończy się wraz z osiągnięciem przez dziecko pełnoletności, ponieważ w razie kontynuowania nauki w szko-le lub na studiach wyższych rodzicielska i „gwarancyjno-ubezpieczenio-wa” konieczność opieki ze strony rodziców trwa nadal aż do ukończenia przez niepełnosprawne dziecko edukacji, nie dłużej jednak niż do osiąg-nięcia 25 lat życia, albo do zakończenia studiów, jeżeli dziecko osiąg-nęło ten wiek, będąc na ostatnim roku studiów. Co najmniej w takim wymiarze czasowym rodziców osoby niepełnosprawnej może obarczać także obowiązek alimentacyjny (art. 133 k.r.o. oraz art. 68 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 ustawy). Tym samym stwierdzić należy, iż wychowanie w rozu-


275

mieniu prawnym wiąże się z szeroko pojętym procesem edukacji nie-pełnoprawnego dziecka i osiągnięcie przez nie pełnoletności nie jest równoznaczne z zaprzestaniem pełnienia przez rodzica roli opiekuna sprawującego pieczę nad osobą i majątkiem dziecka, które to elemen-ty łącznie składają się na wychowanie w rozumieniu art. 70 ust. 2 usta-wy emerytalnej. Ubezpieczona G. K., jak wynika ze złożonych przez nią w toku postępowania wyjaśnień, sprawująca bezspornie w okresie od 1 czerwca 2006 r. do 30 czerwca 2009 r. pieczę nad uprawnionym do renty rodzinnej po ojcu J. K., całkowicie niezdolnym do pracy synem R. K., legitymującym się w tym okresie uprawnieniem do renty socjal-nej, jak i orzeczeniem Powiatowego Zespołu do spraw Orzekania o Stop-niu Niepełnosprawności w B., w którym zawarte zostało zastrzeżenie w pkt 8, iż zachodzi konieczność stałego współudziału na co dzień opie-kuna dziecka w procesie jego leczenia i rehabilitacji w związku z zalicze-niem go do znacznego stopnia niepełnosprawności w związku z niezdol-nością do samodzielnej egzystencji, spełniała przesłankę do uzyskania prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu J. K., albowiem wiek 50 lat ukończyła w dniu 2 października 2009 r., zatem w ciągu 5 lat od zaprzestania wychowania dziecka, o jakim mowa w art. 70 ust. 1 pkt 2. R. K., urodzony 8 sierpnia 1983 r., studia magisterskie ukończył bowiem w dniu 22 czerwca 2007 r., zaś wiek 25 lat osiągnął z dniem 8 sierpnia 2008 r. Kolejne studia podjął już po ukończeniu 25. roku życia – w dniu 1 października 2008 r. i jest obecnie samodzielnym, czynnym zawodo-wo młodym człowiekiem, wobec którego opieka matki ma obecnie cha-rakter faktyczny, a nie prawny.

Sąd II instancji, weryfikując trafność zaskarżonego rozstrzygnięcia, pełni nie tylko funkcję kontrolną, ale i funkcję sądu merytorycznego. Może zatem rozpoznać sprawę od początku, uzupełnić materiał dowo-dowy oraz poczynić samodzielne ustalenia na podstawie materiału ze-branego w postępowaniu przed Sądem I instancji. Odnosząc powyższe do niniejszej sprawy, Sąd Apelacyjny mając na uwadze zarzuty apela-cji, dostrzegł konieczność uzupełnienia ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Okręgowy w zakresie niezbędnym do oceny, czy ubezpieczo-


276

na legitymowała się wymaganymi przesłankami do przyznania wniosko-wanego świadczenia. Dane zawarte w pozyskanej przez Sąd Apelacyjny dokumentacji źródłowej pozwoliły na ocenę, iż orzeczenie Sądu Okręgo-wego jest zgodne z prawem, albowiem ubezpieczona zdołała wykazać, iż w momencie osiągnięcia wieku 50 lat spełniła ustawowe przesłanki, o ja-kich mowa w art. 70 ust. 1 pkt 2 zw. z art. 70 ust. 2 ustawy emerytal-nej. Powyższe znajduje adekwatne potwierdzenie w przytoczonym przez ubezpieczoną wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2016 r. (I UK 226/15, LEX nr 2071519), gdzie Sąd Najwyższy wprost wska-zał, iż brak wcześniejszego wniosku o ustalenie prawa do renty rodzin-nej wdowie, która po śmierci ubezpieczonego męża sprawowała pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej eg-zystencji, nie pozbawia wdowy prawa do ustalenia renty rodzinnej, pod warunkiem że osiągnęła wiek 50 lat w okresie sprawowania wymaganej pieczy nad dzieckiem, nie później niż w ciągu 5 lat od zaprzestania wy-chowania całkowicie niezdolnego do pracy dziecka. Powstanie i ustale-nie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego następuje bowiem w terminach spełnienia wszystkich warunków (przesłanek) wymaganych do nabycia wnioskowanego prawa (art. 100 ustawy emerytalnej), który może być wcześniejszy niż data wniosku rentowego. Natomiast ustalone świadczenie wypłaca się, poczynając od dnia powstania tego prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek (art. 129 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej). Brak zarzutów do naruszenia art. 118 ust. 1a ustawy emerytalnej nie pozwala na podzielenie zarzutu apelującego co do naruszenia prawa materialnego przez Sąd Okręgowy w tym zakresie.

Mając zatem powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. apelację jako bezpodstawną oddalił, o czym orzeczono jak w pkt 1 sentencji.

W pkt 2 sentencji wyroku Sąd Apelacyjny, mając na uwadze zasadę odpowiedzialności stron za wynik postępowania, uwzględniając nakład pracy pełnomocnika ubezpieczonej oraz datę wniesienia apelacji, zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. na rzecz G. K. kwo-tę 240 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowa-


277

niu apelacyjnym, przyznając je w stawce minimalnej, działając w tym zakresie na podstawie art. 98 § 1 i 3, art. 99, art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c. w zw. z § 10 ust. 2 pkt 2 w zw. z § 15 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czyn-ności radców prawnych (tekst jedn.: Dz. U. 2018 r., poz. 265).

12 Wyrok Sądu Rejonowego w Człuchowie

z dnia 24 lipca 2018 r. sygn. akt IV P 44/18

Skład orzekający:SSR Marek Osowicki

Teza:Jedną z przesłanek odpowiedzialności płatnika na podstawie prze-

pisu art. art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest brak podstaw do żądania zwrotu bezpośrednio od osoby, której te świad-czenia wypłacono i skoro jego podstawą jest odpowiedzialność odszko-dowawcza (deliktowa), to nie można tej odpowiedzialności stanowiącej sankcję, nakładaną na płatnika, za wyrządzenie szkody powodującej wy-płacenie nienależnych świadczeń przez organ ubezpieczeń społecznych, przerzucać na osobę, której świadczenia wypłacono.

Uzasadnienie

Pełnomocnik A. Ł. wniósł przeciwko pozwanej A. F. o zapła-tę kwoty 6.609,95 zł wraz z odsetkami za opóźnienie oraz zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu pozwu wskazał, iż w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą powód 19 listopada 2012 r. zatrudnił na czas nieokreślony pozwaną A. F. na sta-nowisku pracownik biurowy. W okresie od 3 lutego 2013 r. do 22 mar-ca 2013 r. pozwana pobierała z ZUS zasiłek chorobowy, a w okresie od 23 marca 2013 r. do 31 maja 2013 r. zasiłek macierzyński. Pozwana po-brała świadczenia na łączną kwotę 5.091,70 zł. Decyzją […] Oddział


278

w S. z dnia 1 sierpnia 2013 r., znak […] – […] wskazane świadcze-nia uznane zostały za nienależnie pobrane, a powód został zobowiąza-ny do ich zwrotu w kwocie 5.260,34 zł z czego 5.091,70 zł tytułem na-leżności głównej i 168,64 zł tytułem odsetek. Na skutek wniesionego przez powoda odwołania od wskazanej decyzji Sąd Rejonowy w Słupsku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 8 wrześ-nia 2015 r., w sprawie o sygn. […], zmienił decyzję, zobowiązując po-woda do zwrotu kwoty 5.091,70 zł wraz z odsetkami ustawowymi od 6 sierpnia 2013 r. do dnia zapłaty. Po rozpoznaniu apelacji powoda Sąd Okręgowy w Słupsku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wy-rokiem z dnia 10 marca 2016 r., w sprawie o sygn. […], zmienił zaskar-żony wyrok sądu I instancji w ten sposób, że powód nie został obciążony obowiązkiem zapłaty odsetek w kwocie 168,64 zł. Natomiast został on prawomocnie obciążony obowiązkiem zwrotu na rzecz […] Oddział w S. kwoty 5.091,70 zł wraz z odsetkami ustawowymi od 6 sierpnia 2013 r. do dnia zapłaty. Wyrok uprawomocnił się dnia 10 marca 2016 r. Powód 30 czerwca 2018 r. wpłacił na rzecz ZUS kwotę 5.091,70 zł, a 11 sierp-nia 2016 r. kwotę 1.518,25 zł tytułem brakującej części. Powód osobi-ście wezwał pozwaną do zapłaty dwukrotnie, po raz pierwszy 30 czerw-ca 2016 r. w zakresie kwoty 5.091,70 zł, po raz drugi 11 sierpnia 2016 r. w zakresie kwoty 1.518,25 zł. Oba wezwania pozostały bez odpowiedzi. Szkoda doznana przez powoda jest normalnym następstwem bezpraw-nego działania pozwanej, polegającego na pobieraniu świadczeń z ubez-pieczenia społecznego, do których nie była ona uprawniona. Ewentualną podstawę powództwa stanowi art. 405 k.c. i roszczenie z tytułu bezpod-stawnego wzbogacenia.

Pełnomocnik pozwanej w sprzeciwie od nakazu zapłaty wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu sprzeciwu podniósł, że powołany w uzasadnieniu pozwu przepis art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie może być podstawą roszczenia powoda. Zakład Ubez-pieczeń Społecznych ustalił, że to powód, w myśl art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jest zobowiązany do zwrotu niena-


279

leżnie pobranych świadczeń. Rozstrzygnięcie to zostało poddane kontroli sądowej. Oznacza, to że brak podstaw prawnych do żądania zwrotu tych świadczeń od powódki. Pozwana nie wzbogaciła się kosztem powoda. Zasiłek chorobowy i macierzyński zużyła na bieżące potrzeby.

Sąd ustalił, co następuje:Powód A. Ł. zawarł z pozwaną A. F. 19 listopada 2012 r. umowę

o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stano-wisku pracownika biurowego z wynagrodzeniem w wysokości najniższe-go krajowego wynagrodzenia.

W okresie od 3 lutego 2013 r. do 22 marca 2013 r. pozwana po-bierała z ZUS zasiłek chorobowy, a w okresie od 23 marca 2013 r. do 31 maja 2013 r. zasiłek macierzyński. Pozwana pobrała świadczenia na łączną kwotę 5.091,70 zł.

Decyzją […] Oddział w S. z dnia 1 sierpnia 2013 r., znak […] – […] wskazane świadczenia uznane zostały za nienależnie pobrane, a po-wód został zobowiązany do ich zwrotu w kwocie 5.260.34 zł, z czego 5.091,70 zł tytułem należności głównej i 168,64 zł tytułem odsetek.

Sąd Rejonowy w Słupsku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecz-nych wyrokiem z dnia 8 września 2015 r. w sprawie o sygn. […] zmienił decyzję, zobowiązując powoda do zwrotu kwoty 5.091.70 zł wraz z od-setkami ustawowymi od 6 sierpnia 2013 r. do dnia zapłaty i oddalił od-wołanie w pozostałym zakresie.

Sąd Okręgowy w Słupsku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecz-nych wyrokiem z dnia 10 marca 2016 r. w sprawie o sygn. […] zmie-nił zaskarżony wyrok sądu I instancji w ten sposób, że powód nie został obciążony obowiązkiem zapłaty odsetek w kwocie 168,64 zł i w pkt II oddalił apelację.

[…] Oddział w S. pismem z dnia 6 czerwca 2016 r. skierowanym do powoda wskazał, że decyzja Oddziału ZUS w S. z dnia 1 sierpnia 2013 r. jest nadal aktualna w zakresie zobowiązania powoda do zwro-tu nienależnie wypłaconego A. F. zasiłku chorobowego za okres od dnia 3 lutego 2013 r. do dnia 22 marca 2013 r. oraz zasiłku macierzyńskiego za okres od 23 marca 2013 r. do 31 maja 2013 r. w kwocie 5.091,70 zł.


280

Powód 30 czerwca 2018 r. wpłacił na rzecz ZUS kwotę 5.091,70 zł, a 11 sierpnia 2016 r. kwotę 1.518,25 zł na skutek wezwania ZUS tytu-łem brakującej części.

Powód osobiście wezwał pozwaną do zapłaty dwukrotnie, po raz pierwszy 30 czerwca 2016 r. w zakresie kwoty 5.091,70 zł, po raz drugi 11 sierpnia 2016 r. w zakresie kwoty 1.518.25 zł, a pełnomocnik powo-da wystosował przesądowe wezwanie do zapłaty 7 października 2016 r.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo nie zasługuje na uwzględnienie.W rozpoznawanej sprawie stan faktyczny był bezsporny.Przedmiotem sporu była kwestia, czy pozwana swoim bezprawnym

działaniem wyrządziła powodowi szkodę ewentualnie czy bezpodstawnie wzbogaciła się kosztem powoda.

W sprawie bezsporne było, że to powód A. Ł. decyzją […] Oddział w S. z dnia 1 sierpnia 2013 r. na podstawie przepisu art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 1 i art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-stwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.) był zobowią-zany do zwrotu nienależnie wypłaconego A. F. zasiłku chorobowego za okres od dnia 3 lutego 2013 r. do dnia 22 marca 2013 r. oraz zasiłku ma-cierzyńskiego za okres od dnia 23 marca 2013 r. do dnia 31 maja 2013 r. wraz z odsetkami w łącznej kwocie 5.260,34 zł.

Przedmiotem zwrotu są świadczenia „przyznane” lub wypłacone przez organ rentowy bez podstawy prawnej z powodu przekazania przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. W tym wypadku płatnik składek (pracodawca) może być obciążony zwrotem świadcze-nia tylko wówczas, gdy przekazał organowi rentowemu dane stanowią-ce podstawę przyznania świadczenia (por. wyrok SN z dnia 4 sierpnia 2009 r., I UK 77/09) oraz gdy były to dane nieprawdziwe (wyrok SN


281

z dnia 3 października 2000 r., II UKN 1/00, OSNAPiUS 2002, nr 9, poz. 218).

Przepis art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o sy-stemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) dotyczy samodzielnej, szeroko określonej, lecz odręb-nej kategorii stanów, w których pobranie nienależnych świadczeń zosta-ło spowodowane przekazaniem przez pracodawcę nieprawdziwych da-nych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Nieprawdziwe dane to dane niezgodne ze stanem faktycznym. Celem re-gulacji wynikającej z art. 84 ust. 6 ustawy jest umożliwienie organowi rentowemu odzyskania świadczeń, które bez jego winy zostały wypłaco-ne bądź zawyżone, a nie ma przy tym podstaw, aby uznać, że pobierają-ca je osoba zobowiązana byłaby do ich zwrotu w myśl zasad wynikają-cych z art. 84 ust. 1 i 2 ustawy.

Dokonując wykładni art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-łecznych, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 2014 r., II UK 570/13 (OSNP 2016, nr 1, poz. 11), stwierdził, że przedmiotem zwrotu nienależ-nie pobranego świadczenia są świadczenia przyznane lub wypłacone przez organ rentowy bez podstawy prawnej z powodu przekazania przez płat-nika lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na pra-wo do świadczeń lub na ich wysokość. W tym wypadku płatnik składek (pracodawca) może być obciążony zwrotem świadczenia tylko wówczas, gdy przekazał organowi rentowemu dane stanowiące podstawę przyzna-nia świadczenia (por. wyrok SN z dnia 4 sierpnia 2009 r., I UK 77/09) oraz gdy były to dane nieprawdziwe (por. wyrok SN z dnia 3 październi-ka 2000 r., II UKN 1/00, OSNAPiUS 2002, nr 9, poz. 218). Przekazanie nieprawdziwych danych stanowi czyn niedozwolony, konieczne jest więc stwierdzenie winy według hipotezy: kto przekazuje Zakładowi Ubezpie-czeń Społecznych nieprawdziwe dane, zobowiązany jest do zwrotu kwot świadczonych na ich postawie.

Podobny pogląd zaprezentowany jest w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2015 r., I UK 206/14, w którym przyjęto, że „usta-lając wykreowaną w art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-


282

łecznych zasadę odpowiedzialności płatnika za podanie nieprawdziwych danych, należy odwołać się do poglądów wyrażonych przez Sąd Naj-wyższy w wyroku z dnia 4 października 2013 r., I UK 103/13, w któ-rym rozważana była przesłanka odpowiedzialności płatnika składek na podstawie art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubez-pieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-wych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze. zm.), za nie-przekazanie danych lub przekazanie nieprawdziwych danych, od których jest uzależniona stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe. Również w komentowanym zakresie jest to sytuacja podobna do odpo-wiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Płatnik powinien więc spotkać się z sankcją za niewykonanie lub nienależyte wykonanie swojego obowiązku nałożone-go przepisami prawa, chyba że jest to następstwem okoliczności, za któ-re nie ponosi odpowiedzialności (domniemanie odpowiedzialności, tak jak to przewiduje art. 471 k.c.)”. Powyższa konstatacja uprawnia zatem do stwierdzenia, że konieczną przesłanką odpowiedzialności płatnika na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest wina płatnika w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu przekazania organowi rentowemu wymaganych informacji, polegająca na niedocho-waniu należytej staranności (por. także wyrok SA w Rzeszowie z dnia 16 lutego 2017 r., III AUa 698/16; wyrok SA w Katowicach z dnia 17 li-stopada 2016 r., III AUa 966/16; wyrok SA w Krakowie z dnia 7 czerw-ca 2016 r., III AUa 1122/15).

Z kolei w wyroku z dnia 24 stycznia 2017 r., I UK 36/16, Sąd Najwyższy, odwołując się do uchwały z dnia 19 października 1988 r., III UZP 33/88 (OSNAPiUS 1989, nr 12, poz. 199), wskazał, że obowią-zek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń obciąża płatnika składek poza zakresem ubezpieczeniowego pojęcia „świadczeń nienależnie po-branych”, gdyż nie polega na „zwrocie świadczeń”, lecz na wyrówna-niu szkody wyrządzonej przez spowodowanie wypłacenia przez organ ubezpieczeń społecznych świadczeń osobie, której się nie należały. Tak-że w doktrynie zauważa się, że sformułowanie „obowiązek zwrotu świad-


283

czenia” jest nieprecyzyjne i mylące, gdyż obowiązek płatnika nie polega na zwrocie świadczenia, lecz w istocie na wyrównaniu szkody wyrzą-dzonej przez spowodowanie wypłacenia przez organ ubezpieczeń spo-łecznych świadczeń nienależnych (por. S. Płażek, Z. Salomon, Zwrot nie-należnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, „Palestra” 1988, nr 8–9, s. 56).

Przyjmuje się zatem, że odpowiedzialność płatnika składek z ty-tułu naprawienia szkody wyrządzonej wskutek podania organowi rento-wemu nieprawdziwych danych i spowodowania w ten sposób wypłaty nienależnego świadczenia jest odpowiedzialnością deliktową, opartą na winie sprawcy (por. R. Babińska, Pojęcie i rodzaje błędu organu rento-wego lub odwoławczego, „Państwo i Prawo” 2005, z. 12, s. 58). W żad-nym razie nie ona charakteru absolutnego i nie jest niezależna od zacho-wania organu rentowego.

W ocenie sądu skoro jedną z przesłanek odpowiedzialności płatni-ka na podstawie przepisu art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest brak podstaw do żądania zwrotu bezpośrednio od oso-by, której te świadczenia wypłacono, i skoro jego podstawą jest odpowie-dzialność odszkodowawcza (deliktowa), to nie można tej odpowiedzial-ności stanowiącej sankcję, nakładaną na płatnika, za wyrządzenie szkody powodującej wypłacenie nienależnych świadczeń przez organ ubezpie-czeń społecznych, przerzucać na osobę, której świadczenia wypłacono. Bowiem zgodnie z zasadami odpowiedzialności deliktowej odpowiedzial-ność spoczywa wyłącznie na sprawcy szkody, w tym przypadku płatni-ku, który podał organowi rentowemu nieprawdziwe dane, na podstawie których dokonano wypłaty nienależnego świadczenia. W powyższej sy-tuacji płatnikowi nie przysługuje prawo regresu względem osoby, której wypłacono nienależne świadczenie. Pracodawca nie może też przerzu-cać swojej osobistej odpowiedzialności odszkodowawczej wobec organu ubezpieczeń społecznych na pracownika.

Zdaniem sądu nie zachodzi też sytuacja „bezpodstawnego wzboga-cenia” kosztem powoda jako płatnika składek. Decyzja ZUS i wyroki są-dów ubezpieczeń społecznych dotyczą osobiście powoda i na niego na-


kładają obowiązek odszkodowawczy. Świadczenia wypłacone pozwanej nie stanowiły własności powoda, a jedynie powód był płatnikiem (po-średnikiem) świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Zatem pozwana nie mogła być bezpodstawnie wzbogacona kosztem powoda z tytułu wypła-conego jej zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego z ubezpiecze-nia społecznego.

Roszczenie powoda nie znajduje podstaw prawnych.Mając na uwadze powyższe, Sąd oddalił powództwo w całości.O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. i § 9

ust. 1 pkt 2 w zw. z § 2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwo-ści w sprawie opłat za czynności radców prawnych z 22 października 2015 r. (Dz. U. poz. 1804 ze zm.), zasądzając od powoda na rzecz po-zwanej kwotę 900 zł tytułem kosztów procesu.


I / 2 0 1 9


285





PRZEGLĄD BIBLIOGRAFICZNY

(wybrane opracowania za okres od 1 lipca 2018 r. do 30 września 2018 r.)

I. PRAWO CYWILNE I POSTĘPOWANIE CYWILNE

KOMENTARZE, MONOGRAFIE, PODRĘCZNIKI:

1. Bieliński A. K., Pannert M., Prawo cywilne – część ogólna. Prawo rze-czowe, wyd. 5, Warszawa 2018: C. H. Beck

2. Bierć A., Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, wyd. 3, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

3. Błaszczak Ł., Nadużycie prawa procesowego w postępowaniu arbitrażo-wym, Warszawa 2018: C. H. Beck

4. Cempura A., Kasolik A., Metodyka sporządzania umów gospodarczych, wyd. 5, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

5. Chylicki P., Warunkowe podwyższenie kapitału zakładowego, Warszawa 2018: C. H. Beck

6. Czarnecki M., Bagińska L., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, wyd. 7, Warszawa 2018: C. H. Beck

7. Dziczek R., Spółdzielnie mieszkaniowe. Komentarz. Wzory pozwów i wniosków sądowych, wyd. 8, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

8. Fras M., Hajdas M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

9. Glicz M., Spółka publiczna a spółka akcyjna. Analiza typologiczna, War-szawa 2018: C. H. Beck

10. Golat R., Prawo autorskie i prawa pokrewne, wyd. 10, Warszawa 2018: C. H. Beck

Przegląd bibliograficzny

286

11. Grochowski M., Wymogi formalne w umowach konsumenckich, Warsza-wa 2018: C. H. Beck

12. Gudowski J., Kodeks cywilny. Orzecznictwo. Piśmiennictwo, t. I: Część ogólna, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

13. Hoffman P., Tabor‑Gruszfeld M., Spółdzielnie mieszkaniowe. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2018: C. H. Beck

14. Kidyba A., Prawo handlowe, wyd. 20, Warszawa 2018: C. H. Beck 15. Kożuchowski M., Michalski M. (red.), Kodeks spółek handlowych. Łą-

czenie, podział i przekształcanie spółek. Komentarz, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

16. Laskowska‑Hulisz A., May J., Mrówczyński M. (red.), Honeste Proce-dere. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Kazimierzowi Lubiń-skiemu, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

17. Lisowska‑Krakowiak S., Instytucje kuratorów a realizacja prawa do są-du w cywilnym postępowaniu rozpoznawczym, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

18. Markiewicz M., Zarząd wspólnym prawem autorskim, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

19. Mądel M., Następstwo prawne treści cyfrowych na wypadek śmierci, War-szawa 2018: C. H. Beck

20. Mróz T., Stec M., Prawo gospodarcze prywatne, wyd. 5, Warszawa 2018: C. H. Beck

21. Okolski D., Umowa o roboty budowlane, wyd. 9, Warszawa 2018: C. H. Beck

22. Opalski A. (red.), Kodeks spółek handlowych, t. IIA: Spółka z ograni-czoną odpowiedzialnością. Komentarz do art. 151–226, Warszawa 2018: C. H. Beck

23. Opalski A. (red.), Kodeks spółek handlowych, t. IIB: Spółka z ograni-czoną odpowiedzialnością. Komentarz do art. 227–300, Warszawa 2018: C. H. Beck

24. Osajda K. (red.), Prawo i postępowanie spadkowe, t. IVB: Komentarz, Warszawa 2018: C. H. Beck

25. Pazdan J., Umowy dotyczące spadku w rozporządzeniu spadkowym Unii Europejskiej, Warszawa 2018: C. H. Beck

26. Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny, t. II: Komentarz do artykułów 450–1088. Przepisy wprowadzające, Warszawa 2018: C. H. Beck

I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

287

27. Piszcz A., Stawicki A., Wolski D. (red.), Roszczenia o naprawienie szko-dy wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji. Komentarz, Warsza-wa 2018: Wolters Kluwer

28. Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, wyd. 13, Warszawa 2018: C. H. Beck

29. Rajski J. (red.), Prawo zobowiązań – część szczegółowa, System Prawa Prywatnego, t. 7, wyd. 4, Warszawa 2018: C. H. Beck

30. Sieradzka M., Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Komen-tarz, wyd. 3, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

31. Simbierowicz M., Świtkowski M. (red.), Ustawa o komornikach są-dowych. Ustawa o kosztach komorniczych. Komentarz, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

32. Skowrońska‑Bocian E., Odpowiedzialność za długi spadkowe. Komen-tarz, wyd. 2, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

33. Skowrońska‑Bocian E., Prawo spadkowe, wyd. 12, Warszawa 2018: C. H. Beck

34. Stefaniak A., Prawo spółdzielcze. Ustawa o spółdzielniach mieszkanio-wych. Komentarz, wyd. 14, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

35. Suliński G., Osoba trzecia w arbitrażu handlowym, Warszawa 2018: C. H. Beck

36. Uliasz R., Nieważność uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej, Warsza-wa 2018: C. H. Beck

37. Zbiegień‑Turzańska A., Reprezentacja spółek kapitałowych i spółdzielni, Warszawa 2018: C. H. Beck

ARTYKUŁY, RECENZJE:

1. Adamus R., Kilka uwag o skutkach odstąpienia od umowy, „Rejent” 2018, nr 7

2. Adamus R., Umorzenie zobowiązań upadłego a zabezpieczenie rzeczowe na mieniu osób trzecich, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 8

3. Adamus R., Wierzytelności nieme cesjonariusza i indosatariusza w postę-powaniu restrukturyzacyjnym, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 14

4. Akimenkow J., Spółka giełdowa a spółka publiczna – podstawy norma-tywne dystynkcji oraz koncepcje reformy nominałowego kapitału zakłado-wego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9


288

5. Berek M., Zasady filiacji dziecka urodzonego w wyniku medycznie wspo-maganej prokreacji, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

6. Bolecki A., Modyfikacja klauzul abuzywnych w trybie tzw. jednostronnej zmiany umowy a naruszenie zbiorowych interesów konsumentów, „Studia Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

7. Brancusi L., Graficzny interfejs użytkownika (GUI) jako wzór przemysło-wy, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 8

8. Ciechorski J., Ustalenie winy jako przesłanka uwzględnienia zadośćuczy-nienia za naruszenie dóbr osobistych, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 17

9. Czerwińska‑Koral K., Zasady obrotu nieruchomościami rolnymi w po-stępowaniach sądowych po 29.04.2016 r. – wybrane zagadnienia prakty-ki sądowej. Część 1, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

10. Derlatka J., Wykorzystanie dowodu z opinii biegłego sporządzonej w in-nej sprawie w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

11. Długosz Z., Stolarski K., Forma czynności prawnej dokonanej odręcz-nym podpisem biometrycznym, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

12. Dorabialska A., Ograniczenia wyboru prawa w prawie kolizyjnym, „Prze-gląd Sądowy” 2018, nr 7–8

13. Dziurda M., Przedawnienie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z czynu zabronionego przez prawo karne w przypadku niepoczytalności sprawcy, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

14. Feliga P., Stanowisko prawne kuratora procesowego w świetle art. 69 KPC po nowelizacji dokonanej ZmKRSU18, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 14

15. Frąckowiak J., Uchwała zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej ja-ko czynność prawna wewnątrzkorporacyjna, „Przegląd Prawa Handlowe-go” 2018, nr 9

16. Gębusia I., Dopuszczalność uchylenia się przez wspólnika spółki handlo-wej od skutków oświadczenia woli złożonego tej spółce, „Monitor Praw-niczy” 2018, nr 13

17. Girdwoyń A., Niezachowanie przez poszkodowanego należytej staranno-ści a jego przyczynienie się do powstania szkody, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

18. Górniak K., Umowa podporządkowania wierzytelności w prawie cywil-nym procesowym, materialnym i upadłościowym, „Studia Prawa Prywat-nego” 2018, z. 3


289

19. Grześków M., Podatek dochodowy od kwoty podwyższenia kapitału za-kładowego ze środków własnych spółki jako forma ukrytej wypłaty na rzecz Skarbu Państwa, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

20. Gurgul S., Instytucja przygotowanej likwidacji (zagadnienia wybrane), „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

21. Guzewicz A., Zmiany w Kodeksie spółek handlowych wobec ewolucji pra-wa unijnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

22. Jagodziński M., Czy reforma Kodeksu spółek handlowych jest potrzeb-na?, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

23. Janda P., Doradca restrukturyzacyjny jako pełnomocnik procesowy, „Pol-ski Proces Cywilny” 2018, nr 3

24. Janeta J., Matysiak W. P., Zmiany w zakresie regulacji handlowych spó-łek osobowych – zagadnienia wybrane, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

25. Jasiński K., Indemnifikacja zobowiązań publicznoprawnych w umowach pod prawem polskim, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

26. Jastrzębski J., Nieubezpieczeniowe umowy gwarancyjne, „Przegląd Pra-wa Handlowego” 2018, nr 7

27. Kappel A., Kwestia dziedziczności roszczenia ze szkody niemajątkowej w przypadku śmierci osób bliskich, „Palestra” 2018, nr 7–8

28. Kłoda M., Problematyka międzyczasowa zmiany przepisów o przedawnie-niu z 2018 r., „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 8

29. Kohutek K., Nadużywanie pozycji dominującej w orzecznictwie Sądu Najwyższego w roku 2017 – przegląd orzecznictwa, „Glosa” 2018, nr 3

30. Konieczna K., Czynność dłużnika jako przedmiot skargi pauliańskiej – przegląd orzecznictwa za lata 2007–2017, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

31. Kozieł G., Zakres uprawnień wierzyciela akcjonariusza w tzw. prostej spółce akcyjnej przewidziany w projekcie ustawy z 16.05.2018 r. o zmia-nie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

32. Krawczyk M., Odwołanie testamentu w polskim prawie spadkowym – przegląd orzecznictwa i poglądów doktryny, „Radca Prawny. Zeszyty Na-ukowe” 2018, nr 3

33. Krawczyk P., Bucińska J., Dopuszczalne ograniczenia wolności myśli, sumienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Czło-


290

wieka – wybrane zagadnienia, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 3

34. Kruczalak‑Jankowska J., Prosta spółka akcyjna – polską superspółką?, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

35. Krzywoń A., Ochrona dobrego imienia osoby zmarłej a wolność wypo-wiedzi – aktualny standard europejski, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 8

36. Kuźmicka‑Sulikowska J., Przedmiot przedawnienia, jego terminy i skutki w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego z 2015 roku i ustawie z dnia 13 kwietnia 2018 roku, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

37. Łolik M., Ponownie o umownych terminach zawitych w kontekście prze-dawnienia roszczeń majątkowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

38. Machnikowski P., Nowelizacja przepisów Kodeksu cywilnego o przedaw-nieniu roszczeń, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

39. Malicki A., Pominięcie losu własności budynków w umowie przenoszącej użytkowanie wieczyste, „Rejent” 2018, nr 7

40. Matusik G., Nabycie własności nieruchomości przez Skarb Państwa w związku z tzw. układami indemnizacyjnymi, „Rejent” 2018, nr 9

41. Matusik G., Podmioty uprawnione do dokonania podziału quoad usum, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 17

42. Michta D., Indos pełnomocniczy – wybrane aspekty problemowe, „Pale-stra” 2018, nr 7–8

43. Misztal‑Konecka J., Czy nadzór nad komornikiem w trybie art. 759 § 2 k.p.c. zawsze sprawuje sąd rejonowy, przy którym działa komornik?, „Polski Proces Cywilny” 2018, nr 3

44. Mleko Ł., Ochrona osób trzecich działających w zaufaniu do treści po-stanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku albo aktu poświadczenia dzie-dziczenia w razie powołania wykonawcy testamentu lub zarządcy sukce-syjnego, „Rejent” 2018, nr 8

45. Morawski S., Skutki częściowej spłaty zabezpieczonego wierzyciela w polskim i niemieckim prawie upadłościowym, „Przegląd Prawa Handlo-wego” 2018, nr 7

46. Naworski J. P., Roszczenie przyjmującego zamówienie (wykonawcy) o za-płatę wynagrodzenia za wykonane dzieło (roboty budowlane) z wadami. Wybrane zagadnienia, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8


291

47. Nesterowicz M., Dyrektywa Unii Europejskiej o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych, jej implementacja do prawa pol-skiego i odpowiedzialność biur podróży, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

48. Nowak‑Gruca A., Reklama natywna a prawne granice uczciwości w re-klamie, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

49. Obiedzińska L., Wątpliwości w ustaleniu wynagrodzenia z tytułu naru-szenia praw autorskich, „Palestra” 2018, nr 7–8

50. Ochmann P., Uchylenie a stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Transparentne zasady odmiennego trakto-wania akcjonariuszy, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 14

51. Ochocińska K., Ogłoszenie upadłości zbywcy wierzytelności po dokona-niu przelewu a skuteczność zapisu na sąd polubowny, „Monitor Prawni-czy” 2018, nr 18

52. Ostrzechowski B., Naruszenie czci w wyniku nieudzielenia absolutorium w spółce kapitałowej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 8

53. Pełczyński M., Kompensacja szkody udziałowej – szkody wspólnika uza-leżnionej od szkody spółki (cz. I), „Monitor Prawniczy” 2018, nr 18

54. Piaskowska O. M., Odrzucenie skargi na przewlekłość postępowania cy-wilnego a limine, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

55. Piech K., Granice tajemnicy lekarskiej psychiatrycznej w aspekcie karno-materialnym, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 16

56. Podleś M., Siwik L., Likwidacja spółek z perspektywy projektowanej re-gulacji prostej spółki akcyjnej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

57. Polus A., Administracyjne zarządzenie zabezpieczenia jako podstawa wpi-su hipoteki przymusowej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologicz-ny” 2018, z. 3

58. Popardowski P., Odniesienia do problematyki spółek handlowych w naj-nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego – przegląd orzecznictwa, „Glo-sa” 2018, nr 3

59. Promińska U., O potrzebie zmian Kodeksu spółek handlowych w zakre-sie regulacji handlowych spółek osobowych, „Przegląd Prawa Handlowe-go” 2018, nr 9

60. Pytel A., Testament w formie elektronicznego dokumentu opatrzonego kwalifikowanym podpisem elektronicznym, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 14


292

61. Rylski P., Weitz K., Postępowania dotyczące europejskiego poświadcze-nia spadkowego – rozporządzenie nr 650/2012 a prawo krajowe (szkic prawnoporównawczy), „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

62. Rypina M., Wierzbowski M., Brak zamkniętego katalogu umów w obro-cie energią elektryczną, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 7

63. Sadza A., Zasady doręczania postanowień w przedmiocie zabezpieczenia, „Polski Proces Cywilny” 2018, nr 3

64. Soliński P., Wybrane skutki uprawomocnienia się postanowienia o przy-sądzeniu własności nieruchomości, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

65. Sołtys B., Tajemnica zawodowa radcy prawnego w świetle przepisów o kontroli przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowych, „Rad-ca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 3

66. Sójka T., O potrzebie zmian unormowań niepublicznych spółek kapita-łowych – uwagi na kanwie projektu przepisów o prostej spółce akcyjnej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 9

67. Stempniak A., Nadzór organu urzędowego nad licytacją prowadzoną w toku egzekucji z nieruchomości, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

68. Strugała R., RODO a odpowiedzialność odszkodowawcza. Podstawowe problemy odpowiedzialności za szkodę spowodowaną nieprawidłowym przetwarzaniem danych osobowych, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 17

69. Stryjski K., Niejednolitość personalna prawa właściwego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

70. Szczekala A., Nadużycie prawa podmiotowego w stosunkach niemajątko-wych między małżonkami – zagadnienia wybrane, „Palestra” 2018, nr 9

71. Szczepański Ł., Skarga pauliańska wierzyciela przyszłego, „Studia Pra-wa Prywatnego” 2018, z. 3

72. Sztobryn K., Dostęp do utworów dla osób z niepełnosprawnościami unie-możliwiającymi zapoznawanie się z drukiem według prawa unijnego, „Eu-ropejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 7

73. Szymanowski M., Zakaz reformationis in peius w sprawach o zasiedze-nie, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 3

74. Ślusarczyk M., Dopuszczalność stosowania klauzul generalnych zawar-tych w art. 5 k.c. do terminów zawitych, „Radca Prawny. Zeszyty Nauko-we” 2018, nr 3

75. Tarska M., Spółki osobowe – głos w dyskusji, „Przegląd Prawa Handlo-wego” 2018, nr 9


293

76. Telenga P., O wpływie przeniesienia posiadania w trakcie procesu pose-soryjnego na legitymację procesową, „Polski Proces Cywilny” 2018, nr 3

77. Terlikowska A., Mediacja Inspekcji Handlowej. Zarys historyczny w świetle ustawy o pozasądowym rozwiązywaniu sporów konsumenckich, „Państwo i Prawo” 2018, z. 7

78. Waldziński C. P., Realizacja zasady szybkości i sprawności postępowania sądowego w postępowaniu klauzulowym, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 18

79. Weitz K., Charakter interesu prawnego jako przesłanki powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

80. Wereśniak‑Masri I., Prawo do czystego środowiska i prawo do czystego powietrza jako dobra osobiste, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 17

81. Węgrzynowski Ł., Sukcesja procesowa przy podziale spółki kapitałowej przez wydzielenie, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 16

82. Widerski P., Udzielenie prokury przez osoby fizyczne prowadzące dzia-łalność gospodarczą – uwagi na tle nowelizacji Kodeksu cywilnego z 6.3.2018 r. (cz. I), „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

83. Widerski P., Udzielenie prokury przez osoby fizyczne prowadzące dzia-łalność gospodarczą – uwagi na tle nowelizacji Kodeksu cywilnego z 6.3.2018 r. (cz. II), „Monitor Prawniczy” 2018, nr 16

84. Wilk A., Zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowa-nego, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

85. Wojewoda M., Nawiązanie lub rozwiązanie przysposobienia w sprawach z elementem obcym a wpisy w polskim rejestrze stanu cywilnego, „Kwar-talnik Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

86. Wojtaszek‑Mik E., Charakter prawny wzorów formularzy informacyjnych w obrocie konsumenckim, „Przegląd Prawa Handlowego” 2018, nr 8

87. Wojtyczek K., Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową wyrządzoną przez władzę publiczną. Uwagi na tle Europejskiej Konwencji Praw Czło-wieka, „Państwo i Prawo” 2018, z. 8

88. Wolak G., Dopuszczalność egzekucji sądowej z lokalu niespełniającego wymogu samodzielności w rozumieniu art. 2 ust. 2 ustawy z 24.06.1994 roku o własności lokali, „Rejent” 2018, nr 8

89. Wróblewski A., Dwugłos w sprawie ustalania wartości nieruchomości obciążonej hipoteką przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków na tle najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego, „Kwartalnik Krajo-wej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2018, z. 3


294

90. Wybrańczyk D., Obrót nieruchomościami kościelnymi z naruszeniem prawa, „Rejent” 2018, nr 9

91. Wysocka‑Bar A., Odpowiedzialność rodzicielska w pracach Komisji Euro-pejskiego Prawa Rodzinnego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

92. Zbiegień‑Turzańska A., Wadliwość czynności prawnych spółdzielni, „Stu-dia Prawa Prywatnego” 2018, z. 3

93. Zeidler K., Czy w prawie prywatnym występują trudne przypadki? Uwa-gi o dyskursywności prawa, „Państwo i Prawo” 2018, z. 9

94. Zelek M., Zawinione zachowanie niezidentyfikowanej osoby trzeciej jako okoliczność egzoneracyjna, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 13

95. Zembrzuski T., Zakres pierwszeństwa zaspokojenia kosztów egzekucji na-leżnych komornikowi sądowemu w planie podziału sumy uzyskanej z eg-zekucji, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 15

96. Żółtko M., Odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody komunikacyjne powstałe w związku z OC posiadaczy pojazdów mechanicznych (zagad-nienia praktyczne), „Palestra” 2018, nr 7–8

GLOSY:

1. Balwicka‑Szczyrba M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cy-wilna z dnia 13 lipca 2017 r., I CSK 737/16, „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2018, z. 9

2. Bucior D., Pojęcie nowego klienta jako przesłanka roszczenia wyrównaw-czego przysługującego przedstawicielowi handlowemu. Glosa do wyroku TS z dnia 7 kwietnia 2016 r., C-315/14, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

3. Ciechorski J., Kontrola przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgo-dy pacjenta – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 8.11.2016 r., III CZP 66/16, „Glosa” 2018, nr 3

4. Drapała P., Zastosowanie art. 640 k.c. per analogiam do umowy o robo-ty budowlane. Glosa do wyroku SN z dnia 27 kwietnia 2017 r., II CSK 323/16, „Państwo i Prawo” 2018, z. 8

5. Falenta P., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 17 listopada 2017 r., III CZP 58/17 [o zaniechaniu wykluczenia wybranego wykonawcy jako podstawy zarzutu odwołania], „Palestra” 2018, nr 7–8

6. Felski T., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 2 stycznia 2018 r., V ACa 577/16 [o zmianie podstawy faktycznej powództwa w po-stępowaniu apelacyjnym], „Palestra” 2018, nr 9


295

7. Gapska E., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 kwietnia 2017 r., III CZP 115/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

8. Gębusia I., Rozporządzanie udziałami spółki z o.o. w przypadku zawar-cia umowy opcyjnej – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 11.03.2016 r., I CSK 161/15, „Glosa” 2018, nr 3

9. Jasiakiewicz T., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 17 marca 2017 r., III CZP 110/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

10. Jasiński K., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2017 r., I CSK 160/17, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 3

11. Kantor Ł., Nabycie (objęcie) udziału w spółce z o.o. przez jednego ze współmałżonków za środki wchodzące do wspólnej masy majątkowej – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 7.07.2017 r., III CZP 32/16, „Glo-sa” 2018, nr 3

12. Kapkowski R., Glosa do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego Izba Cywilna z 25.08.2017 r., III CZP 11/17, „Rejent” 2018, nr 9

13. Knopek K., Problem dowodów uzyskanych za pomocą przestępstwa. Glo-sa do wyroku Sądu Najwyższego z 22.04.2016 r., II CSK 478/15, „Polski Proces Cywilny” 2018, nr 3

14. Kowalewski E., Ziemiak M. P., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 sierpnia 2017 r., III CZP 20/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

15. Księżak P., Duszyńska‑Misarko K., Glosa do uchwały Sądu Najwyższe-go – Izba Cywilna z dnia 22 czerwca 2016 r., III CZP 19/16, „Orzeczni-ctwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

16. Księżak P., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 lutego 2017 r., V CSK 327/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

17. Kubicka‑Grupa Z., Zmiana prawomocnego orzeczenia zarządzającego powrót dziecka wydanego na podstawie postanowienia konwencji haskiej o cywilnych aspektach uprowadzenia dziecka za granicę. Glosa do uchwa-ły Sądu Najwyższego z 22.11.2017 r., III CZP 78/17, „Polski Proces Cy-wilny” 2018, nr 3

18. Mężykowska A., Brak podstawy prawnej dla roszczeń odszkodowawczo--restytucyjnych w prawie krajowym a dochodzenie tych roszczeń w po-


296

stępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka – glosa do postanowień Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 12.09.2017 r., 19875/13, Marie Izabella Zamoyski-Brisson przeciwko Polsce i 3 inne skargi oraz z 3.10.2017 r., 1680/08, Lubelska Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych „Plon” przeciwko Polsce i 2 inne skargi, „Europejski Prze-gląd Sądowy” 2018, nr 7

19. Polus A., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2016 r., II CSK 710/15, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

20. Rakoczy B., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 kwietnia 2017 r., III CZP 3/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

21. Sikorska‑Lewandowska A., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 października 2017 r., I ACa 1002/16. Reprezenta-cja wspólnoty mieszkaniowej w sprawie o uchylenie uchwały, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

22. Sikorska‑Lewandowska A., Reprezentowanie wspólnoty mieszkaniowej przez zarządcę – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 9.02.2017 r., III CZP 106/16, „Glosa” 2018, nr 3

23. Sikorska‑Lewandowska A., Stwierdzenie nieważności uchwał rady nad-zorczej i zarządu spółdzielni mieszkaniowej – glosa do wyroku Sądu Ape-lacyjnego w Warszawie z dnia 7 listopada 2014 r., I ACa 631/14 (apro-bująca), „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2018, nr 3

24. Spierzak J. P., Skutki nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomo-ści oddanej w użytkowanie wieczyste – uwagi na marginesie uchwały Są-du Najwyższego z 9.12.2016 r., III CZP 57/16, „Rejent” 2018, nr 8

25. Szczepaniak R., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 października 2017 r., II CSK 816/16, „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2018, z. 7–8

26. Tomczyk A., O zwrocie świadczenia, którego cel nie został osiągnięty. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 9.10.2015 r., IV CSK 772/14, „Prze-gląd Sądowy” 2018, nr 9

27. Wajda D., Badanie przez sąd rejestrowy zgodności z ustawą uchwały zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia, stanowiącej ma-terialnoprawną podstawę wpisu – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 8.12.2017 r., III CZP 54/17, „Glosa” 2018, nr 3

II. Prawo karne i proces karny

297

28. Waldziński C. P., Stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości. Glo-sa do uchwały Sądu Najwyższego z 19.10.2017 r., III CZP 49/17, „Prze-gląd Sądowy” 2018, nr 7–8

29. Widła T., Sędzia w roli biegłego – glosa do postanowienia Sądu Najwyż-szego z 7.12.2017 r., II CZ 82/17, „Glosa” 2018, nr 3

30. Wróbel M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 10 listopada 2017 r., V CSK 51/17 [o ochronie wizerunku osoby pełniącej funkcję publiczną], „Palestra” 2018, nr 7–8

II. PRAWO KARNE I PROCES KARNY


1. Bek D., Obrona przez kulturę. Analiza na gruncie polskiego prawa kar-nego, Warszawa 2018: C. H. Beck

2. Bieniak M., Odpowiedzialność karna menadżerów, Warszawa 2018: C. H. Beck

3. Bieńkowska E., Wiktymologia, Warszawa 2018: Wolters Kluwer 4. Buczma S., Kierzynka R., Europejski nakaz dochodzeniowy. Nowy mo-

del współpracy w sprawach karnych w Unii Europejskiej, Warszawa 2018: C. H. Beck

5. Dąbkiewicz K. (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

6. Dudka K. (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

7. Gardocki L. (red.), Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbioro-wym, System Prawa Karnego, t. 8, wyd. 2, Warszawa 2018: C. H. Beck

8. Hofmański P., Klejnowska M. (red.), Koszty procesu w sprawach kar-nych, System Prawa Karnego Procesowego, t. XVIII, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

9. Konarska‑Wrzosek V. (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. 2, Warsza-wa 2018: Wolters Kluwer

10. Lach A. (red.), Dochodzenie roszczeń cywilnych a proces karny, Warsza-wa 2018: Wolters Kluwer

11. Namysłowska‑Gabrysiak B., Handel ludźmi w celu wykorzystania sek-sualnego . Zagadnienia karnoprawne i kryminologiczne, Warszawa 2018: C. H. Beck


298

12. Stefański R. A., Kodeks karny. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2018: C. H. Beck

13. Zawłocki R. (red.), Prawo karne gospodarcze, System Prawa Handlowe-go, t. 10, Warszawa 2018: C. H. Beck


1. Dalecka‑Werpachowska A., Kilka uwag na temat sposobów inicjacji pro-cesu wykrywczego w sprawach dotyczących przestępczości korupcyjnej, „Państwo i Prawo” 2018, z. 8

2. Daniluk P., Przedawnienie w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzial-ności zawodowej lekarzy, „Państwo i Prawo” 2018, z. 7

3. Dąbrowski K., Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jako świadek w postępo-waniu karnym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, z. 3

4. Długosz M., Przestępstwo dzieciobójstwa z perspektywy Konstytucji RP, „Palestra” 2018, nr 9

5. Dudzik Ł., Inne zakłócenie czynności psychicznych jako pojęcie z art. 31 § 1 KK, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 18

6. Duśko Ł., Wszołek M., Podmiot przestępstwa z art. 300 § 2 k.k. (wybra-ne zagadnienia), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2018, z. 3

7. Dziergawka A., Nawiązka orzekana w ramach warunkowego umorzenia postępowania karnego – wybrane zagadnienia, „Kwartalnik Sądowy Ape-lacji Gdańskiej” 2018, nr 3

8. Garwol M., Tożsamość czynu w prawie karnym materialnym i proceso-wym (na marginesie wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 listo-pada 2009 r., II AKa 277/09), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Pe-nalnych” 2018, z. 3

9. Góralski P., Podstawowe problemy wykładni przepisów poświęconych środkowi zabezpieczającemu w postaci terapii uzależnień (art. 93a § 1 pkt 3 k.k.), „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

10. Górecki W., Egzekucja obowiązków określonych w art. 28 KKW ze szcze-gólnym uwzględnieniem grzywien orzekanych wobec małżonków w postę-powaniu karnym oraz cywilnym (cz. 2), „Monitor Prawniczy” 2018, nr 13

11. Grudecki M., Kara nagany i środki oddziaływania społecznego oraz środki oddziaływania wychowawczego w prawie wykroczeń, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8


299

12. Gruszecka D., Podstawy skargi nadzwyczajnej w sprawach karnych – uwagi w kontekście „wypełniania luk w systemie środków zaskarżenia”, „Palestra” 2018, nr 9

13. Habrat D., Osoby z niepełnosprawnością jako szczególnie narażone na przemoc motywowaną pogardą lub nienawiścią, „Państwo i Prawo” 2018, z. 7

14. Jachimowicz M., Tłumacz w regulacjach procesowych i jego karno ma-terialna ochrona, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2018, nr 3

15. Jachimowicz M., Uwagi krytyczne na temat art. 245 k.k., „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2018, z. 3

16. Jarząbek K., Negatywna weryfikacja spełnienia przesłanek nabycia sta-tusu pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym, „Monitor Praw-niczy” 2018, nr 14

17. Jasiński W., Gromadzenie dowodów w procesie karnym a ochrona dzien-nikarskich źródeł informacji w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybu-nału Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 8

18. Joachimiak S., Pojęcie zakazu wstępu na imprezę masową a zasady pra-widłowej legislacji, „Palestra” 2018, nr 9

19. Joachimiak S., Wzajemna relacja przepisów art. 37 i 41 KPK, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 17

20. Kania A., Rozważania na tle artykułu 116 k.k., „Palestra” 2018, nr 7–8 21. Kanty T., Doświadczenie życiowe a ocena dowodów w procesie karnym,

„Państwo i Prawo” 2018, z. 7 22. Kaseja K., Podmioty uprawnione do dokonania blokady rachunku lub

wstrzymania transakcji, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Pro-kuratury” 2018, z. 3

23. Kazimierowicz‑Dudziak K., Oświadczenia składane wobec przedstawi-cieli zawodów medycznych jako dowód w postępowaniu karnym, „Kwar-talnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2018, z. 3

24. Kilińska‑Pękacz A., Sprawdzanie stanu po użyciu alkoholu oraz stanu nietrzeźwości u nieletnich, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

25. Kluza J., Nowe granice obrony koniecznej? Uwagi na tle nowelizacji Ko-deksu karnego z 8 grudnia 2017 roku, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, z. 3

26. Koper R., Problem dopuszczalności stosowania podstępu wobec świadka w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8


300

27. Kotowski A., Skarga nadzwyczajna na tle modeli kontroli odwoławczej, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 9

28. Kowalewska‑Łukuć M., Konfiskata rozszerzona oraz przepadek przedsię-biorstwa – kilka refleksji po roku obowiązywania znowelizowanych prze-pisów Kodeksu karnego, „Palestra” 2018, nr 9

29. Kukuła Z., Przepadek przedsiębiorstwa jako nowy instrument polityki kryminalnej, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

30. Kulik M., Głos w sprawie strony podmiotowej pomocnictwa przez zanie-chanie, „Państwo i Prawo” 2018, z. 9

31. Kyś T., Kryteria ustalania niekorzystnego charakteru rozporządzenia mie-niem na gruncie przestępstwa z art. 286 § 1 k.k., „Czasopismo Prawa Kar-nego i Nauk Penalnych” 2018, z. 3

32. Lucyper D., Kwiatkowski D., Finansowanie terroryzmu na gruncie zno-welizowanego art. 165a k.k., „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penal-nych” 2018, z. 3

33. Madaj P., Ciemna triada a niepoczytalność ze szczególnym uwzględnie-niem psychopatii, „Palestra” 2018, nr 7–8

34. Malinowski A., Nieumyślne sporządzenie fałszywej opinii przez biegłego. Aspekt logiczno-językowy, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

35. Małecki M., Karalność współdziałania w popełnieniu wykroczenia, „Prze-gląd Sądowy” 2018, nr 7–8

36. Markiewicz T., Instytucja obrońcy do określonej czynności w świetle konstytucyjnego prawa do sądu oraz celu procesu w postaci rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

37. Marko D. M., Rozwój pojęcia „wspólne pożycie” na gruncie prawa kar-nego – przyczynek do dyskusji o potrzebie szerszej wykładni, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2018, nr 3

38. Miśkiewicz A., Rozkaz bezprawny – zakamuflowana kolizja obowiązków? Analiza art. 344 k.k. w świetle art. 26 § 5 k.k., „Wojskowy Przegląd Praw-niczy” 2018, nr 3

39. Mrowicki M., Dopuszczalność retroaktywnego stosowania wydłużonych terminów przedawnienia karalności wykroczenia do czynów popełnionych przed wejściem w życie nowej regulacji, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

40. Nowosad A., Drobna zmiana o dużym znaczeniu – art. 12b kodeksu kar-nego wykonawczego, „Państwo i Prawo” 2018, z. 7


301

41. Opitek P., Wybrane aspekty pozyskiwania dowodów cyfrowych w spra-wach karnych, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

42. Rzetecka‑Gil A., Konsekwencje ukarania karą grzywny za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego z perspektywy możliwości pełnienia funkcji wójta, burmistrza, prezydenta miasta, „Monitor Prawniczy” 2018, nr 18

43. Siwek K., Wykładnia znamienia „pogrzeb” na tle art. 195 § 2 k.k. jako przykład dopuszczalnego przełamania znaczenia językowego, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

44. Smędra A., Berent J., Oględziny zwłok na miejscu ich znalezienia z punktu widzenia medyka sądowego – teoria a rzeczywistość, „Prokura-tura i Prawo” 2018, nr 9

45. Stefanicki R., Równoległe z procesem karnym postępowanie przed sejmo-wą komisją śledczą, „Państwo i Prawo” 2018, z. 9

46. Stefańska B. J., Szczególne dyrektywy wymiaru kary za występki o cha-rakterze chuligańskim, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 9

47. Strzelecki D., Dopuszczalność przeprowadzenia i wykorzystania w postę-powaniu karnym dowodu na okoliczność informacji uzyskanych od osoby rozpytanej albo wypytanej, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

48. Tyburcy T., Kradzież czy przywłaszczenie rzeczy ruchomej z majątku wspólnego (współwłasności)?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjo-logiczny” 2018, z. 3

49. Tyburcy T., Mienie jako przedmiot ochrony w prawie karnym (na wybra-nych przykładach), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2018, z. 3

50. Tyburcy T., Wypadek mniejszej wagi przestępstwa kradzieży (art. 278 § 3 k.k.), „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2018, nr 3

51. Utracka M., Przestępstwa fakturowe: czy są przestępstwami przeciwko wiarygodności dokumentów?, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penal-nych” 2018, z. 3

52. Warylewski J., Przegląd orzecznictwa z zakresu prawa karnego mate-rialnego dotyczącego naruszeń wolności seksualnej i obyczajności za lata 2015–2018, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

53. Wolska‑Bagińska A., Ochrona danych osobowych a cele procesu karne-go, „Palestra” 2018, nr 7–8


302

54. Wolska‑Bagińska A., Ochrona danych osobowych a zasada jawności pro-cesu karnego, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

55. Wolska‑Bagińska A., Ochrona danych osobowych a zasady procesu kar-nego, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2018, z. 3

56. Wolska‑Bagińska A., Ochrona praw i wolności nieletniego a Rejestr Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym, „Palestra” 2018, nr 9

57. Wygoda J., Odpowiedzialność karna za podjęcie służby wojskowej w ob-cej armii bez zezwolenia, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2018, nr 3

58. Zelek M., O (nie)prawidłowości ujmowania działania na własne ryzyko jako kontratyp, „Palestra” 2018, nr 7–8

59. Znamierowski J., O zasadzie konsensualizmu procesowego w postępowa-niu karnym skarbowym, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

GLOSY:

1. Bielski M., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego składu 7 sędziów – Iz-ba Karna z dnia 25 stycznia 2018 r., I KZP 11/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

2. Błotnicki M., Pojęcie interesu publicznego na gruncie art. 231 k.k. Glo-sa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 24.05.2017 r., II AKa 120/17, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 9

3. Cieszyńska‑Klimek M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2018 r., IV KK 296/17. Odpowiedzialność za umiesz-czanie na stronie internetowej nieprzyzwoitych treści, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

4. Cora Ł., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 27 kwietnia 2017 r., II AKa 213/16. Wykładnia dowodu z art. 168a k.p.k. w zgodzie z Konstytucją RP, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

5. Fingas M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 25 stycznia 2017 r., V KK 339/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

6. Klejnowska M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 15 listopada 2017 r., IV KS 5/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8


303

7. Klonowski M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 27 lipca 2017 r., IV KK 243/17 [o zaskarżalności wyroków wydanych w wyniku zastosowania jednego z trybów konsensualnych], „Palestra” 2018, nr 7–8

8. Kuczyńska H., „Umorzenie prokuratorskie” jako podstawa do zastosowa-nia zasady ne bis in idem w stosunkach między państwami członkowskimi Unii Europejskiej – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 19.07.2017 r., V KK 92/17, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 7

9. Kukuła Z., Dokonanie płatności skradzioną kartą bankomatową. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 22.03.2017 r., III KK 349/16, „Przegląd Sądowy” 2018, nr 7–8

10. Kulesza J., Glosa do postanowienia SN z 27.04.2017 r., IV KK 116/17 (prawo do obrony koniecznej), „Państwo i Prawo” 2018, z. 7

11. Leszczyńska A., Gurbiel A., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższe-go – Izba Karna z dnia 20 grudnia 2017 r., V KK 465/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

12. Liberacki J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2017 r., V KK 240/17 (oszustwo przez milczenie), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2018, z. 3

13. Łagodziński S., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 22 marca 2017 r., III KK 349/16 [o kradzieży z włamaniem], „Palestra” 2018, nr 9

14. Łagodziński S., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2017 r., sygn. III KK 137/17 (dot. przyjęcia rzeczy pochodzącej z kradzie-ży), „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

15. Matusiak‑Frącczak M., Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 24 maja 2018 r. w sprawie 28798/13 Laurent v. Francja, „Pa-lestra” 2018, nr 7–8

16. Michalska‑Warias A., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowi-cach z dnia 20 lipca 2017 r., II AKa 237/17, „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2018, z. 7–8

17. Nawrocki M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2016 r., sygn. III KK 273/16 (dot. czynu ciągłego), „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

18. Nowosad A., Glosa do uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego z 25 stycz-nia 2018 r., I KZP 11/17 [o karze łącznej], „Palestra” 2018, nr 9

19. Oleszko A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2018 r., V KK 247/17. Odpowiedzialność karna notariusza za nieprzestrzeganie zakazu z art. 86 pr. o not. w związku z art. 231 k.k., „Rejent” 2018, nr 9


304

20. Petasz P., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 13 czerwca 2017 r., II AKa 131/17. Forma zamiaru w przestępstwach z art. 119 § 1 k.k. i art. 257 k.k. z 1997 r., „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

21. Skwarcow M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2017 r., II K 283/17. Konieczność uprzedzenia o możli-wości zmiany kwalifikacji prawnej przez sąd odwoławczy, „Gdańskie Stu-dia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

22. Stawińska W., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 marca 2016 r., II AKa 33/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

23. Zaborska K., Przepadek równowartości korzyści majątkowej pocho-dzącej z przestępstwa. Glosa do wyroku SN z dnia 24 sierpnia 2016 r., V KK 33/16, „Państwo i Prawo” 2018, z. 8

III. PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


1. Baran K. W. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

2. Baran K. W., Włodarczyk M. (red.), Prawo rynku pracy, System Pra-wa Pracy, t. VIII, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

3. Jagiełło‑Jaroszewska E., Jarmużek D., Zawadzka‑Filipczyk P., RODO . Ochrona danych osobowych w stosunkach pracy, Warszawa 2018: Wol-ters Kluwer

4. Kurzynoga M., Odpowiedzialność prawna za strajk i inne formy pracow-niczego protestu, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

5. Roszewska K., Ryzyko niezdolności do pracy, Warszawa 2018: Wolters Kluwer

6. Stelina J., Prawo pracy, wyd. 4, Warszawa 2018: C. H. Beck 7. Świątkowski A. M., Kodeks pracy. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2018:

C. H. Beck 8. Walczak K., Zasady wynagradzania za pracę u pracodawców-przed-

siębiorców w świetle autonomicznych źródeł prawa, Warszawa 2018: C. H. Beck

III. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

305

9. Żołyński J., RODO . Prawo do zapomnienia w sferze zatrudnienia, War-szawa 2018: Wolters Kluwer


1. Baran K. W., O zakresie prawa koalicji w związkach zawodowych po no-welizacji prawa związkowego z 5 lipca 2018 r., „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 9

2. Czechowski M., Zaopatrzenie emerytalne funkcjonariuszy formacji umun-durowanych i specjalnych w świetle tzw. ustawy dezubekizacyjnej z 2016 r. Wybrane zagadnienia, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 9

3. Frąckowiak M., Świeboda T., Ochrona danych osobowych pracownika w perspektywie RODO i przepisów dotyczących monitoringu wizyjnego stosowanego przez pracodawcę, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 7

4. Gacek P., Stwierdzenie nieważności rozkazu personalnego o nawiązaniu, zmianie albo rozwiązaniu stosunku służbowego, „Państwo i Prawo” 2018, z. 8

5. Gawron A., Bezpodstawne wzbogacenie pracownika, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, z. 3

6. Giedrewicz‑Niewińska A., Rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem unijnym w świetle judykatury organów wymiaru sprawiedliwości, „Moni-tor Prawa Pracy” 2018, nr 8

7. Giedrewicz‑Niewińska A., Środki zapobiegające nadużyciom w zakresie uczestnictwa pracowników w spółce europejskiej, „Ruch Prawniczy, Eko-nomiczny i Socjologiczny” 2018, z. 3

8. Grygutis J., Odpowiedzialność karna za uporczywe lub złośliwe powie-rzanie pracy w handlu lub czynności związanych z handlem, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 9

9. Jaśkowski K., Maniewska E., Wolne niedziele w handlu – podstawowe zagadnienia, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 9

10. Kosmol M., Unikanie zawierania umów o pracę (na czas nieokreślony) przez stosowanie umów cywilnoprawnych – komentarz do reformy prawa pracy w Niemczech, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

11. Lach A., Monitorowanie pracownika po nowelizacji Kodeksu pracy, „Mo-nitor Prawniczy” 2018, nr 18

12. Lach D. E., Świadczenia opieki długoterminowej a koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego w UE, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 7


306

13. Maliszewska‑Nienartowicz J., Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące wyjątku od zakazu dyskryminacji ze względu na istotny i deter-minujący wymóg zawodowy, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 8

14. Maniewska E., Czas pracy nauczycieli, „Praca i Zabezpieczenie Społecz-ne” 2018, nr 9

15. Maniewska E., Zakres przedmiotowy i charakter prawny porozumień o zawieszeniu stosowania w całości lub w części przepisów prawa pracy (art. 91 k.p.), „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

16. Mędrala M., Nowe obowiązki pracodawcy jako administratora danych osobowych na gruncie RODO – wybrane zagadnienia, „Praca i Zabezpie-czenie Społeczne” 2018, nr 7

17. Nowak P., Sprawdzanie kandydatów do pracy pod kątem zawartości ich profili na portalach społecznościowych – analiza w świetle RODO i Ko-deksu pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 8

18. Odachowski J., Status prawny sekretarza gminy, powiatu i województwa, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

19. Prusinowski P., Normatywna konstrukcja mobbingu, „Monitor Prawa Pra-cy” 2018, nr 9

20. Rutkowska A., Urlop dla poratowania zdrowia – konsekwencje wyroku TSUE z 30 czerwca 2016 r., C 178/15, „Praca i Zabezpieczenie Społecz-ne” 2018, nr 8

21. Ryś K., Prawo ubezpieczeń społecznych jako odrębna gałąź prawa – sprawozdanie z konferencji, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 7

22. Sadlik R., Jednorazowe odszkodowanie w razie zaistnienia wypadku przy pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 7

23. Sadlik R., Odpowiedzialność pracodawcy za naruszenie godności pra-cownika, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 8

24. Sadlik R., Problemy z ustaleniem i realizacją prawa do premii, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 9

25. Skibińska E., Odprawa wypłacana pracownikom zatrudnionym na pod-stawie umów o pracę na czas określony, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 9

26. Stefanicki R., Szczególna ochrona pracownic związana z ich macierzyń-stwem a konstrukcja zwolnień grupowych, „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7–8

III. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

307

27. Szlachta‑Kisiel K., Zmiany w prawie do renty z tytułu niezdolności do pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

28. Szmit J., Spory zbiorowe w projekcie Kodeksu zbiorowego prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 7

29. Szuba M., Zmiany w zakresie prawa ubezpieczeń w ustawie Prawo przed-siębiorców – jako urzeczywistnienie możliwości rozpoczęcia własnej dzia-łalności, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

30. Ślebzak K., Prawne kontrowersje związane z ustalaniem płatnika składek na podstawie art. 38a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, „Pra-ca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 9

31. Świątkowski A. M., Terminowe umowy o pracę – według projektu Ko-deksu pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

32. Wdowczyk P., Podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników w przy-padku jednoczesnego prowadzenia działalności rolniczej i pozarolniczej działalności gospodarczej, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 7

33. Wołoszyn A., Delegowanie pracowników w ramach świadczenia usług w świetle zmian wprowadzonych dyrektywą 2018/957, „Praca i Zabezpie-czenie Społeczne” 2018, nr 8

34. Wypych‑Żywicka A., Prawo wnuków do renty rodzinnej, „Praca i Zabez-pieczenie Społeczne” 2018, nr 7

35. Zaszczudłowicz P., Ewidencjonowanie czasu pracy kierowców, „Monitor Prawa Pracy” 2018, nr 8

36. Ziętek‑Capiga A., Ochrona przed dyskryminacją pracowników zatrudnio-nych na czas określony, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 8

37. Ziętek‑Capiga A., Pojęcie przedsiębiorstwa sprawującego kontrolę nad pracodawcą – zwolnienia grupowe, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 9

38. Zwolińska A., Uprawnienie pracodawcy do uchylenia regulaminu wyna-gradzania a promowanie rokowań zbiorowych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 7

GLOSY:

1. Antonów K., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego składu 7 sędziów – Iz-ba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 26 kwiet-nia 2017 r., III UZP 1/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8


2. Bocheńska A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2017 r., II PK 396/15. Okres zatrudnienia na stanowisku adiunkta nieposiadają-cego stopnia doktora habilitowanego w świetle art. 120 ust. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 2183), „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018, nr 3

3. Pacud R., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2017 r. – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, I UK 295/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

4. Pochopień S., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez-pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 11 września 2014 r., II PK 49/14, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

5. Sierocka I., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 24 maja 2016 r., III PK 108/15, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

6. Skąpski M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez-pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 18 maja 2017 r., II PK 119/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 9

7. Szewczyk H., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 8 czerwca 2017 r., II PK 177/16, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

8. Szewczyk H., Odpowiedzialności pracodawcy z tytułu mobbingu w sto-sunkach pracy – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 21.04.2015 r., II PK 149/14, „Glosa” 2018, nr 3

9. Wypych‑Żywicka A., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Pra-cy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 25 maja 2017 r., III UZP 2/17, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2018, z. 7–8

10. Żołyński J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 12 października 2017 r. (II PK 269/16) w sprawie uprawnienia pracodawcy do uchylenia regu-laminu wynagradzania, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2018, nr 7

wybórDawid Świeczkowski


I / 2 0 1 9


309





SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI „TORUŃSKIE SPOTKANIA Z PRAWEM HANDLOWYM. SPOTKANIE DRUGIE – NADUŻYCIA W SPÓŁKACH”

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 5 kwietnia 2019 r.

W dniu 5 kwietnia 2019 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uni-wersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odbyła się druga edycja ogól-nopolskiej konferencji naukowej z cyklu „Toruńskich Spotkań z Prawem Handlowym” poświęcona nadużyciom w spółkach. Jej organizacji podjął się Zakład Prawa Handlowego Katedry Prawa i Postępowania Cywilnego reprezentowany przez kierownika zakładu dr hab. Konrada Zacharzew-skiego, prof. UMK, dr Aleksandrę Sikorską-Lewandowską i mgr. Mariu-sza Kłodę, a wsparcia organizacyjnego udzielili studenci skupieni wokół Koła Naukowego Prawa Handlowego.

Patronatu honorowego Spotkaniom udzielili: Marszałek Wojewódz-twa Kujawsko-Pomorskiego Piotr Całbecki, Prezydent Miasta Torunia Michał Zaleski, Kujawsko-Pomorska Izba Adwokacka w Toruniu oraz Okręgowa Izba Radców Prawnych w Toruniu. Patronat merytorycz-ny sprawowali: wydawnictwo C. H. Beck, wydawnictwo Wolters Klu-wer, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa z Torunia oraz „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej”.

Wsparcia finansowego udzielili: Kujawsko-Pomorska Izba Adwo-kacka w Toruniu, Okręgowa Izba Radców Prawnych w Toruniu, adwo-kat Jacek Krężelewski z Torunia i adwokat Daniel Kieliszek z Torunia, natomiast wsparcie rzeczowe i wizerunkowe organizatorzy uzyskali od:

Sprawozdanie z konferencji „Toruńskie Spotkania z Prawem Handlowym”…

310

wydawnictwa C. H. Beck, wydawnictwa Wolters Kluwer, Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa z Torunia oraz „Kwartalnika Są-dowego Apelacji Gdańskiej”.

Konferencję otworzył o godzinie 10:00 oraz słowo wstępne do zgro-madzonych gości wygłosił dr hab. Konrad Zacharzewski, prof. UMK, kierownik Zakładu Prawa Handlowego na Wydziale Prawa i Admini-stracji UMK.

Pierwszy panel rozpoczęło wystąpienie dr hab. Jakuba Ziętego (UWM), który przedstawił skutki wykorzystania formy spółki kapitało-wej w zakresie ubezpieczeń społecznych. Szczególną uwagę poświęcił problematyce odwoływania się przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do konstrukcji prawnych uregulowanych w art. 58 i 83 k.c. Jako dru-ga zabrała głos dr hab. Małgorzata Balwicka-Szczyrba, prof. UG, któ-ra omówiła zagadnienie dopuszczalności uznania wypowiedzenia udziału przez wspólnika spółki cywilnej jako nadużycia prawa podmiotowego. Po przybliżeniu kwestii zmian składu osobowego spółki cywilnej, zwyczaj-nego i nadzwyczajnego przypadku wypowiedzenia udziału oraz charak-teru prawnego wypowiedzenia udziału zajęła stanowisko, zgodnie z któ-rym co do zasady art. 5 k.c. można stosować do wypowiedzenia udziału w spółce cywilnej. Kolejny referat wygłosił sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku Leszek Jantowski, który skoncentrował się na stosowaniu klauzuli nadużycia prawa podmiotowego w sprawach dotyczących od-powiedzialności członków zarządu na podstawie art. 299 k.s.h. Opowie-dział się za istnieniem takiej możliwości, nie wykluczając przy tym do-puszczalności zastosowania z urzędu art. 5 k.c. w analizowanej sytuacji. Uznał jednak, że powód nie może odwołać się do konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego polegającego na powołaniu się przez pozwanego na przesłanki egzoneracyjne. W ostatniej wypowiedzi pierwszego pane-lu dr hab. Tomasz Oczkowski (UMK) dokonał analizy relacji między in-teresem wspólników a interesem spółki. Jako optymalną ocenił sytuację, w której interes wspólników jest tożsamy z interesem spółki, zauważył jednak, że w praktyce może dochodzić do konfliktu interesów. Wyra-ził następnie pogląd, że nie można oddzielać interesu spółki od struktu-


311

ry właścicielskiej i interesów większościowego udziałowca lub akcjona-riusza. W dyskusji podsumowującej panel głos zabrali prof. Zbigniew Kwaśniewski (UMK) i prof. Mirosław Bączyk (UMK) oraz radcowie prawni Piotr Bieniek, Marcin Radomski i Jacek Krzemiński.

W drugim panelu konferencji adw. Jacek Krężelewski przybliżył problematykę odpowiedzialności członków zarządu spółek prawa han-dlowego za nadużycie zaufania w świetle art. 296 k.k. Omówił ewolucję stanu prawnego, dane statystyczne odnoszące się do spraw na tle przy-wołanego przepisu oraz praktyczne problemy ze stosowaniem i wykład-nią art. 296 k.k. Dr Jakub Janeta (UŁ) w swoim referacie skoncentro-wał się na sformułowaniu postulatów de lege ferenda w odniesieniu do powództwa o przejęcie majątku spółki jawnej (art. 66 k.s.h.). Jako isto-tę tego powództwa określił uchronienie przedsiębiorstwa spółki osobo-wej przed dekompozycją. Odmiennie niż judykatura uznał, że wypowie-dzenie umowy spółki sprowokowane przez wspólnika nie uprawnia tego wspólnika do żądania od wspólnika sprowokowanego przejęcia majątku spółki. Wskazał również na problemy związane z rozliczeniem z przej-mującym majątek spółki na skutek orzeczenia sądu, w tym na brak za-bezpieczenia roszczenia o rozliczenie. Wystąpienie dr Michała Godlew-skiego (UAM) dotyczyło rozporządzenia akcjami zdematerializowanymi przez podmiot prowadzący rachunek papierów wartościowych dokonane-go z naruszeniem umowy rachunku. Szczególną uwagę prelegent poświę-cił trzem zagadnieniom: możliwości nabycia akcji przez osobę trzecią w dobrej wierze, roszczeniom odszkodowawczym wobec domu makler-skiego i możliwości odzyskania akcji, które zostały już zaksięgowane na innym rachunku papierów wartościowych. W ostatnim referacie w tym panelu mgr Mariusz Kłoda (UMK) przedstawił Centralny Rejestr Bene-ficjentów Rzeczywistych jako instrument przeciwdziałania nadużyciom w spółkach. Wskazał na jego genezę i cele jego utworzenia, po czym zreferował kluczowe regulacje odnoszące się do funkcjonowania rejestru. W podsumowaniu wyraził wątpliwości co do możliwości realizacji celów postawionych przed rejestrem ze względu na brak uprzedniej kontroli zgłaszanych do niego danych. Drugi panel zakończyła dyskusja z udzia-


312

łem dr hab. Tomasza Oczkowskiego (UMK), dr Anny Rzetelskiej (UŁ) oraz radców prawnych Piotra Bieńka, Marcina Radomskiego i Michała Nosowskiego.

Obrady konferencji zostały zakończone około godziny 15:00. Za-proszonym prelegentom oraz przybyłym gościom podziękował dr hab. Konrad Zacharzewski, potwierdzając wizję przyszłościowej formuły ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. „Toruńskie Spotkania z Prawem Handlowym”, otwartej dla praktyków z Kujaw i Pomorza oraz sąsied-nich regionów.

Prelegenci zaproszeni do udziału w konferencji reprezentowa-li wydziały prawa i administracji 5 ośrodków akademickich: Uniwersy-tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu Warmińsko-Mazur-skiego w Olsztynie, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Łódzkiego i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zgłosiły się na nią 154 osoby z następujących ośrodków naukowych: Uniwersytetu Mikoła-ja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu Zielonogórskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, Akademii Pomorskiej w Słupsku, Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Katolickiego Uni-wersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Pozna-niu i Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu, a także z instytucji wymia-ru sprawiedliwości i korporacji prawniczych: Sądu Najwyższego, Sądu Okręgowego w Toruniu, Sądu Okręgowego w Gdańsku, Sądu Okręgo-wego w Łodzi, Sądu Rejonowego w Chełmnie, Sądu Rejonowego w To-runiu, Sądu Rejonowego w Grudziądzu, Sądu Rejonowego w Inowroc-ławiu, Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, Okręgowej Izby Radców Prawnych w Toruniu, Okręgowej Izby Radców Prawnych w Bydgoszczy, Okręgowej Izby Radców Prawnych w Olsztynie, Kujaw-sko-Pomorskiej Izby Adwokackiej w Toruniu, Izby Adwokackiej w Byd-goszczy, Izby Adwokackiej w Łodzi, Wielkopolskiej Izby Adwokackiej w Poznaniu, Pomorskiej Izby Adwokackiej w Gdańsku, Izby Notarialnej w Gdańsku oraz Ministerstwa Sprawiedliwości RP. W charakterze gości w konferencji uczestniczyło 126 osób.


Informacje o obradach są dostępne na profilach Katedry Prawa Han-dlowego UMK na portalu Facebook (https://www.facebook.com/Kate-draPrawaHandlowegoUMK/) oraz LinkedIn (https://www.linkedin.com/company/kph-umk/), a także na oficjalnej stronie „Toruńskich Spotkań z Prawem Handlowym” (www.handlowe.umk.pl).

dr hab. adw. Konrad Zacharzewski, kierownik Zakładu Prawa Handlowego UMK

dr r.pr. Aleksandra Sikorska-Lewandowskamgr apl. radc. Mariusz Tomasz Kłoda

Documents

RADA PROGRAMOWA - kwartalnik.gdansk.sa.gov.plkwartalnik.gdansk.sa.gov.pl/assets/kwartalnik/2019.1.pdf · 12 J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, Warszawa 1959, s. 75–79. Anna Dergawka