RADIJACIJERADIJACIJEPod zračenjem podrazumjeva se prenos Pod zračenjem podrazumjeva se prenos energije kroz prostor koja nastaje usljed energije kroz prostor koja nastaje usljed neprekidnih događaja -promjena unutar neprekidnih događaja -promjena unutar atoma. Po svojoj fizičkoj prirodi zračenja atoma. Po svojoj fizičkoj prirodi zračenja mogu biti elektromagnetne prirode – mogu biti elektromagnetne prirode – fotoni ili korpuskularne prirode – čestice.fotoni ili korpuskularne prirode – čestice.Energija pojedinih vrsta zračenja je Energija pojedinih vrsta zračenja je različita i obrnuto je proporcionalna različita i obrnuto je proporcionalna njihovoj talasnoj dužininjihovoj talasnoj dužiniUkoliko se prenos energije vrši putem Ukoliko se prenos energije vrši putem subatomskih čestica ili elektromagnetnog subatomskih čestica ili elektromagnetnog zračenja čija je energija dovoljna da zračenja čija je energija dovoljna da jonizuje okolnu materijalnu sredinu, riječ jonizuje okolnu materijalnu sredinu, riječ je o jonizujućem zračenju.je o jonizujućem zračenju.

VRSTE ZRAČENJAVRSTE ZRAČENJA

NEJONIZUJUĆE NEJONIZUJUĆE ZRAČENJEZRAČENJE

Nejonizujuća zračenja su elektromagnetna polja Nejonizujuća zračenja su elektromagnetna polja koja imaju energiju fotona manju od 12,4 eVkoja imaju energiju fotona manju od 12,4 eV

Nejonizujuća zračenja obuhvataju: ultravioletno Nejonizujuća zračenja obuhvataju: ultravioletno ili ultra ljubičasto zračenje, vidljivo zračenje, ili ultra ljubičasto zračenje, vidljivo zračenje, infra crveno zračenje,radio frekvencijsko infra crveno zračenje,radio frekvencijsko zračenje, elektromagnetna polja niskih zračenje, elektromagnetna polja niskih frekvencija i lasersko zračenje. Nejonizujuća frekvencija i lasersko zračenje. Nejonizujuća zračenja obuhvataju i ultrazvuk ili zvuk čija je zračenja obuhvataju i ultrazvuk ili zvuk čija je frekvencija veća od 20 kHz koji ne pripada EM frekvencija veća od 20 kHz koji ne pripada EM zračenju zbog toga što su biološki efekti i zračenju zbog toga što su biološki efekti i problemi zaštite vrlo slični onima kod EM problemi zaštite vrlo slični onima kod EM zračenja. zračenja.

SPEKTAR NEJONIZUJUĆEG SPEKTAR NEJONIZUJUĆEG ZRAČENJAZRAČENJA

Jedan deo spektra nejonizujućih Jedan deo spektra nejonizujućih zračenja (UV, vidljivo, IC) može da se zračenja (UV, vidljivo, IC) može da se manifestuje u obliku koherentnih manifestuje u obliku koherentnih snopova zračenja (tzv. snopova zračenja (tzv. lasersko lasersko zračenjezračenje).).

ULTRAVIOLETNO ULTRAVIOLETNO ZRAČENJEZRAČENJE

Ultraljubičasto (UV) zračenje predstavlja dUltraljubičasto (UV) zračenje predstavlja diio o integralnog elektromagnetskog spektra koji se integralnog elektromagnetskog spektra koji se nalazi izmenalazi izmeđđu vidljive svu vidljive svjjetlosti i X-zračenja etlosti i X-zračenja najvećih talasnih dužina (meko rendgensko najvećih talasnih dužina (meko rendgensko zračenje). zračenje).

Obuhvata oblast talasnih dužina od 100 - 400 nm Obuhvata oblast talasnih dužina od 100 - 400 nm UV- zračenje odlikuje se najvećom energijom UV- zračenje odlikuje se najvećom energijom

fotona (3,10 - 12,40 eV) u odnosu na ostale fotona (3,10 - 12,40 eV) u odnosu na ostale vidove nejonizujućeg zračenja, tako da je biološki vidove nejonizujućeg zračenja, tako da je biološki najaktivnije. Kao i ostali elektromagnetski talasi, najaktivnije. Kao i ostali elektromagnetski talasi, ovo zračenje se u homogenoj sredini i u vakuumu ovo zračenje se u homogenoj sredini i u vakuumu prostire pravolonijski, brzinom svprostire pravolonijski, brzinom svjjetlosti i etlosti i podlpodlijiježe zakonima optikeeže zakonima optike..

ULTRAVIOLETNO ULTRAVIOLETNO ZRAČENJEZRAČENJE

Prirodni izvor :Prirodni izvor : - sunce- sunce Vještački izvori :Vještački izvori : - kvarcne lampe, aparati za elektro i - kvarcne lampe, aparati za elektro i

autogeno zavarivanje, procesi topljenja autogeno zavarivanje, procesi topljenja metala i laseri.metala i laseri.

Prema fizičkim osobinama i biološkom Prema fizičkim osobinama i biološkom dejstvu UV zračenje se dijeli na tri područjadejstvu UV zračenje se dijeli na tri područja

1.1. UVA talasne dužine 315 - 400 UVA talasne dužine 315 - 400 µµmm2.2. UVB talasne dužine 280 - 315 UVB talasne dužine 280 - 315 µµmm3.3. UVC talasne dužine 100 - 280 UVC talasne dužine 100 - 280 µµmm

ULTRAVIOLETNO ULTRAVIOLETNO ZRAČENJEZRAČENJE

Djelovanje :Djelovanje :1.1. Korisno djelovanje :Korisno djelovanje : - poboljšanje nespecifičnog imuniteta- poboljšanje nespecifičnog imuniteta - fotokonverzija 7-dehidroholesterola u vitamin D- fotokonverzija 7-dehidroholesterola u vitamin D - dio UV 120-280 - dio UV 120-280 µµm zraka ima baktericidno dejstvom zraka ima baktericidno dejstvo - fluoroscencija ekscitiranih molekula u F lampama- fluoroscencija ekscitiranih molekula u F lampama 2. Štetno djelovanje2. Štetno djelovanje - solarni eritem UV <320 - solarni eritem UV <320 µµm poslije izlaganja 2-7 hm poslije izlaganja 2-7 h - kancerogeno djelovanje najjače u spektru 290 – - kancerogeno djelovanje najjače u spektru 290 –

320 320 µµmm - starenje kože, fotokonjuktivitis, zamor, - starenje kože, fotokonjuktivitis, zamor,

razdražljivost itd.razdražljivost itd.

PODJELA UV PODJELA UV ZZRARAČČENJAENJA

Prema očekivanim biološkim dejstvima, a na Prema očekivanim biološkim dejstvima, a na osnovu fizičkih osobina UV-zračenja, osnovu fizičkih osobina UV-zračenja, Međunarodna komisija za rasvetu predložila je Međunarodna komisija za rasvetu predložila je 1963. godine podelu UV-zraka u tri oblasti, 1963. godine podelu UV-zraka u tri oblasti, koja je još uvek aktuelna:koja je još uvek aktuelna:

- - UVA zraciUVA zraci ( 315 - 400 nm) - ( 315 - 400 nm) - područje crne područje crne svsvjjetlostietlosti;;

- - UVB zraciUVB zraci (280 - 315 nm) - (280 - 315 nm) - područje područje eritema kožeeritema kože;;

- - UVC zraciUVC zraci (100 - 280 nm) - (100 - 280 nm) - germicidno germicidno područjepodručje..

Fizičke veličine i jediniceFizičke veličine i jedinice

Fizičke veličine kojima se vrši kvantitativno Fizičke veličine kojima se vrši kvantitativno izražavanje karakteristika UV-zračenja jesu:izražavanje karakteristika UV-zračenja jesu:

intenzitet zračenja ili ozračenost (I)intenzitet zračenja ili ozračenost (I) gustina energije ili zračna ekspozicija (H)gustina energije ili zračna ekspozicija (H) Intenzitet zračenjaIntenzitet zračenja predstavlja snagu po jedinici predstavlja snagu po jedinici

površine i koristi se za kontinpovršine i koristi se za kontinuirauiranu ekspoziciju. nu ekspoziciju. Izražava se u jedinicama Izražava se u jedinicama WWm²m² ili češće u ili češće u WWcm²cm² ..

Gustina energijeGustina energije predstavlja energiju zračenja po predstavlja energiju zračenja po jedinici površine i koristi se kod ograničene jedinici površine i koristi se kod ograničene ekspozicije (impulsni izvori). ekspozicije (impulsni izvori). Izražava se u Izražava se u jedinicama jedinicama JJm²m² ili ili J Jcm²cm² . (U fotobiologiji se . (U fotobiologiji se tradicionalno naziva - tradicionalno naziva - dozadoza).).

GRANICE IZLAGANJA UV GRANICE IZLAGANJA UV ZRAČENJUZRAČENJU

IZLAGANJA UV IZLAGANJA UV ZRAČENJUZRAČENJU

Upotreba solarijuma : ne djeca, tipovi kože I i II Upotreba solarijuma : ne djeca, tipovi kože I i II dva puta nedeljno odnosno 30 puta godišnje u dva puta nedeljno odnosno 30 puta godišnje u ukupnoj dozi do 30 MED – minimalna eritemalna ukupnoj dozi do 30 MED – minimalna eritemalna doza 1 MED =200-300 J mdoza 1 MED =200-300 J m²² uz obaveznu zaštitu uz obaveznu zaštitu očiju i bez parfema i losionaočiju i bez parfema i losiona

prosječne minimalne doze MED u zemljama EUprosječne minimalne doze MED u zemljama EU

Okruženje usloviOkruženje uslovi Godišnja MEDGodišnja MED

Radnik na otvorenomRadnik na otvorenom

Radnik u zatvorenom Radnik u zatvorenom prostoruprostoru

Dvije nedelje go ljeti na Dvije nedelje go ljeti na morumoru

Solarijun (UVA) 30 puta po Solarijun (UVA) 30 puta po 30 min30 min

270270

9090

50 – 10050 – 100

2020

Osnovne Osnovne prepreporuke za zaštitu poruke za zaštitu od sunčevog UV-zračenjaod sunčevog UV-zračenja

Ograničiti izlaganje Suncu tokom Ograničiti izlaganje Suncu tokom podnevnih sati ( 11AM-15PM )podnevnih sati ( 11AM-15PM )

Oblačiti zaštitnu odOblačiti zaštitnu odjjećueću Koristiti šešire sa širokim obodimaKoristiti šešire sa širokim obodima Koristiti naočare za sunce posebno Koristiti naočare za sunce posebno

dizajnirane sa stranedizajnirane sa strane Posebno je važno: zaštititi bebe i malu Posebno je važno: zaštititi bebe i malu

decu koristeći zaštitne masti i kreme.decu koristeći zaštitne masti i kreme.

Zaštita od vZaštita od vjještačkog UV-eštačkog UV-zračenjazračenja

U radu sa veštačkim izvorima, zaštita od štetnog U radu sa veštačkim izvorima, zaštita od štetnog dejstva UV-zračenja postiže se:dejstva UV-zračenja postiže se:

postavljanjem odgovarajućih ekrana ispred postavljanjem odgovarajućih ekrana ispred izvora zračenja;izvora zračenja;

primjenom sredstava lične zaštite (nošenje primjenom sredstava lične zaštite (nošenje naočara sa odgovarajućim filtrima);naočara sa odgovarajućim filtrima);

povećanjem rastojanja od izvora zračenja povećanjem rastojanja od izvora zračenja (slabljenje sa kvadratom rastojanja);(slabljenje sa kvadratom rastojanja);

skraćenjem vremena izlaganja;skraćenjem vremena izlaganja; obezbjeđivanjem dobre ventilacije kada UVC obezbjeđivanjem dobre ventilacije kada UVC

zraci mogu da izazovu stvaranje štetnih gasova;zraci mogu da izazovu stvaranje štetnih gasova; eliminacijom refleksije UV-zračenja u okolini eliminacijom refleksije UV-zračenja u okolini

vještačkih izvora uklanjanjem staklenih i vještačkih izvora uklanjanjem staklenih i poliranih metalnih površina ili nanošenjem na poliranih metalnih površina ili nanošenjem na njih sloja farbe.njih sloja farbe.

INFRACRVENO INFRACRVENO ZRAČENJEZRAČENJE

U elektromagnetnom spektru obuhvata U elektromagnetnom spektru obuhvata oblast talasnih dužina 780 oblast talasnih dužina 780 µµm do 1 mmm do 1 mm

IC radijaciju emituje svako tijelo čija je IC radijaciju emituje svako tijelo čija je temperaturatemperatura iznad apsolutne nule.iznad apsolutne nule.

Ljudsko tijelo čija je temperatura 36,6 Ljudsko tijelo čija je temperatura 36,6 ººC C emituje IC zrake talasne dužine 9360 emituje IC zrake talasne dužine 9360 µµmm

Osnovno svojstvo IC zraka je pored Osnovno svojstvo IC zraka je pored toplotnog dejstva i velika prodornosttoplotnog dejstva i velika prodornost

Osnovne karakteristike IC-Osnovne karakteristike IC-zračenjazračenja

U elektromagnetskom spektru, IC U elektromagnetskom spektru, IC zračenje obuhvata oblast talasnih zračenje obuhvata oblast talasnih dužina od 780nm do 106dužina od 780nm do 106 nm (1mm). nm (1mm). Glavni efekat ovog zračenja je termički, Glavni efekat ovog zračenja je termički, pa se IC zraci često nazivaju »toplotni pa se IC zraci često nazivaju »toplotni zraci«.zraci«.

IC zraci predstavljaju fotone koji se IC zraci predstavljaju fotone koji se kroz prostor kreću pravolinijski, kroz prostor kreću pravolinijski, brzinom svetlosti. Energija tih fotona brzinom svetlosti. Energija tih fotona dovoljna je jedino da ubrza kretanje dovoljna je jedino da ubrza kretanje atoma i molekula i tako izazove atoma i molekula i tako izazove termički efekat.termički efekat.

Podjela, IC zraka po Podjela, IC zraka po talasnim dužinamatalasnim dužinama

Po talasnim dužinama, IC zrake delimo u tri Po talasnim dužinama, IC zrake delimo u tri oblasti:oblasti:

IC-A zraciIC-A zraci ( 700 - 1400 nm) - ( 700 - 1400 nm) - kratkikratki;; IC-B zraciIC-B zraci (1400 - 3000 nm) - (1400 - 3000 nm) - srednjisrednji;; IC-C zraciIC-C zraci ( 3000 - 106 nm) - ( 3000 - 106 nm) - dugidugi.. Sva tela sa temperaturom višom od apsolutne nule Sva tela sa temperaturom višom od apsolutne nule

(0 K) zrače IC zrake. Što je izvor IC zračenja (0 K) zrače IC zrake. Što je izvor IC zračenja topliji, utoliko će zraci biti kraćih talasnih dužina topliji, utoliko će zraci biti kraćih talasnih dužina tj. većih energija. Talasna dužina IC zračenja tj. većih energija. Talasna dužina IC zračenja izračunava se prema sledećoj formuli :izračunava se prema sledećoj formuli :

m m 2898 2898 T –1 T –1 gde su: T- temperatura u kelvinima (K)gde su: T- temperatura u kelvinima (K) m – talasna dužina u mikrometrima (m – talasna dužina u mikrometrima (m)m)

Fizičke veličine i jediniceFizičke veličine i jedinice

Fizičke veličine kojima se vrši Fizičke veličine kojima se vrši kvantitativno izražavanje karakteristika IC-kvantitativno izražavanje karakteristika IC-zračenja su:zračenja su:

intenzitet zračenja intenzitet zračenja ((ili ili ozračenost) ozračenost) i i površinska gustina energijepovršinska gustina energije

Intenzitet zračenjaIntenzitet zračenja predstavlja snagu po predstavlja snagu po jedinici površine i izražava se u jedinicama jedinici površine i izražava se u jedinicama WWm²m² ili češće u ili češće u WWcm².cm².

Površinska gustina energijePovršinska gustina energije predstavlja predstavlja energiju zračenja po jedinici površine i energiju zračenja po jedinici površine i izražava se u jedinicama izražava se u jedinicama JJm2m2 ili u ili u mJ mJcm²cm²..

UTICAJUTICAJ IC IC ZRAČENJA NA ZRAČENJA NA ZDRAVLJEZDRAVLJE

Biološki efekti IC zračenjaBiološki efekti IC zračenja su isključivo su isključivo termičkog karaktera i obično se dijele na termičkog karaktera i obično se dijele na lokalnelokalne i i opšteopšte. .

Lokalne promjene :Lokalne promjene : - hiperemija- hiperemija - opekotine- opekotine - šarena pigmentacija kod hroničnog izlaganja- šarena pigmentacija kod hroničnog izlaganja Opšte promjene :Opšte promjene : - toplotni udar- toplotni udar - stanje hipertermije- stanje hipertermije - toplotni grčevi- toplotni grčevi - temperaturni kolps i profeionlna IC katarakta- temperaturni kolps i profeionlna IC katarakta

GRANICE IZLAGANJAGRANICE IZLAGANJA

U industrijskoj primjeni izvora IC U industrijskoj primjeni izvora IC zračenjazračenja

- za osmočasovno radno vrijeme 100 - za osmočasovno radno vrijeme 100 W/mW/m²²

- za kratkotrajno izlaganje od nekoliko - za kratkotrajno izlaganje od nekoliko minuta je deset puta veće 1 kW/mminuta je deset puta veće 1 kW/m²²

PrevencijaPrevencija

Prevencija se može postići:Prevencija se može postići: rastojanjem od izvora zračenja;rastojanjem od izvora zračenja; smanjenjem temperature izvora smanjenjem temperature izvora

zračenja;zračenja; postavljanjem zaštitnih ekrana;postavljanjem zaštitnih ekrana; korišćenjem ličnih zaštitnih korišćenjem ličnih zaštitnih

sredstava;sredstava; skraćenjem vremena izlaganja.skraćenjem vremena izlaganja.

VIDLJIVO ZRAČENJEVIDLJIVO ZRAČENJE Šta je to svjetlost ?Šta je to svjetlost ? Podpojmom svjetlost podrazumjeva se bilo koje zračenje Podpojmom svjetlost podrazumjeva se bilo koje zračenje

iz vidljivog spektra koje čulo vida može registrovatiiz vidljivog spektra koje čulo vida može registrovati Podjela vidljivog Podjela vidljivog zzraraččenjaenja : : - prirodno- prirodno - vještačko i - vještačko i - kombinovano- kombinovano Higijenski zahtjevi za svjetlost na radnom mjestu :Higijenski zahtjevi za svjetlost na radnom mjestu :1.1. kvalitet svjetla –što bliži prirodnom, treba da sadrži kvalitet svjetla –što bliži prirodnom, treba da sadrži

cjelokupan vidljivi spektarcjelokupan vidljivi spektar2.2. kvantitet osvjetljenosti treba da zadovolji zahtjeve r.m. kvantitet osvjetljenosti treba da zadovolji zahtjeve r.m. 3.3. prostorna ravnomjernost osvjetljenosti i prostorna ravnomjernost osvjetljenosti i

nepromjenjivost intnepromjenjivost intenenzzitetaiteta4.4. zaštita od blještavilazaštita od blještavila

OSVJETLJENOST U OSVJETLJENOST U SPOLJNOJ SREDINISPOLJNOJ SREDINI

Uslovi mjerenja Osvjetljenost (lx)Uslovi mjerenja Osvjetljenost (lx) - ljeti u podne 100.000- ljeti u podne 100.000 - danju u hladu 10.000- danju u hladu 10.000 - oblačan dan 1.000- oblačan dan 1.000 - tmurno vrijeme 100- tmurno vrijeme 100 - sumrak 10- sumrak 10 - kasni sumrak 1- kasni sumrak 1 - noć, pun mjesec 0,01- noć, pun mjesec 0,01 - noć, zvjezdano nebo 0,001- noć, zvjezdano nebo 0,001 - noć, oblačno nebo - noć, oblačno nebo

0,00010,0001

VIDLJIVO ZRAČENJEVIDLJIVO ZRAČENJE Jedinice :Jedinice :

1.1. Svjetlosni tok Svjetlosni tok ili ili fluks fluks predstavlja energiju zračenja predstavlja energiju zračenja koja dolazi od svjetlosnog izvora i izaziva svjetlosni koja dolazi od svjetlosnog izvora i izaziva svjetlosni osječaj. Količina svjetlosne energije može se iskazati osječaj. Količina svjetlosne energije može se iskazati kao :kao :

– – gustina fluksa u prostoru ili jačina svjetlosne gustina fluksa u prostoru ili jačina svjetlosne energijeenergije

- gustina svjetlosnog fluksa na određenoj površini što - gustina svjetlosnog fluksa na određenoj površini što predstavlja predstavlja osvjetljenost osvjetljenost

1.1. Osvjetljenost Osvjetljenost je količina svjetlosti koja pada na je količina svjetlosti koja pada na jedinicu površine. Jedinica za osvjetljenost je luks( lx) jedinicu površine. Jedinica za osvjetljenost je luks( lx) To je nivo osvjetljenosti koju daje ravnomjerno To je nivo osvjetljenosti koju daje ravnomjerno raspoređensvjetlosni fluks od jednog lumena na raspoređensvjetlosni fluks od jednog lumena na površini od 1mpovršini od 1m²² - lx =lm/m - lx =lm/m²²

VIDLJIVO ZRAČENJEVIDLJIVO ZRAČENJE

1.1. Jačina svjetlosti –intenzitet, Jačina svjetlosti –intenzitet, izražava se izražava se kandelom koja predstavlja jačinu svjetlosti koju kandelom koja predstavlja jačinu svjetlosti koju zrači površina od 1/600.000 mzrači površina od 1/600.000 m²² crnog tijela na crnog tijela na temperaturi očvršćenja platine pod pritiskom od temperaturi očvršćenja platine pod pritiskom od 101.325 paskala ( 1 cd = 50 novih internac. 101.325 paskala ( 1 cd = 50 novih internac. svijeća)svijeća)

2.2. Gustina (sjaj) svjetlosti predstavlja odnos Gustina (sjaj) svjetlosti predstavlja odnos izmaeđu jačine svjetlosti i površine izvora izmaeđu jačine svjetlosti i površine izvora svjetlosti.Jedinica je 1 stilbsvjetlosti.Jedinica je 1 stilb

3.3. Blještanjem nazivamo svaku gustinu svjetlosti u Blještanjem nazivamo svaku gustinu svjetlosti u vidnom polju ako ona djeluje neugodno i izaziva vidnom polju ako ona djeluje neugodno i izaziva umor oka i remeti normalan vid. Može da bude umor oka i remeti normalan vid. Može da bude direktno , indirektno i refleksno. direktno , indirektno i refleksno.

BOJE SVJETLOSTI I BOJE SVJETLOSTI I NJIHOVE TALASNE NJIHOVE TALASNE

DUŽINEDUŽINEBoja Boja Talasna dužina (nm)Talasna dužina (nm)

Ljubičasta Ljubičasta 380 -420380 -420

Tamno plavaTamno plava 420 -440420 -440

Plava Plava 440 -460440 -460

Plavozelena Plavozelena 460 -510460 -510

Zelena i žutaZelena i žuta 510 – 560510 – 560

Žuta i narandžastaŽuta i narandžasta 560 – 610560 – 610

Narandžasta i crvenaNarandžasta i crvena 610 -660610 -660

Crvena Crvena 660 -780660 -780

VIDLJIVO ZRAČENJEVIDLJIVO ZRAČENJE

Mjerenje prirodne osvjetljenosti :Mjerenje prirodne osvjetljenosti :1.1. Fotometrijski metod-digitalno – luksmetarFotometrijski metod-digitalno – luksmetar2.2. Geometrijski metodGeometrijski metod - fotokoeficijent- odnos zastakljene - fotokoeficijent- odnos zastakljene

površine prema površini podapovršine prema površini poda - upadni ugao- upadni ugao -ugao otvora – ugao otvorenog neba-ugao otvora – ugao otvorenog neba3. Faktor dnevnene osvjetljenosti predstavlja 3. Faktor dnevnene osvjetljenosti predstavlja

odnos između unutrašnje i spoljne odnos između unutrašnje i spoljne osvjetljenosti. Izražava se u % (npr. osvjetljenosti. Izražava se u % (npr. 10.000lx vani 800 lx unutra = 8%)10.000lx vani 800 lx unutra = 8%)

FAKTOR DNEVNE FAKTOR DNEVNE OSVJETLJENOSTIOSVJETLJENOSTI

Zahtjevi Zahtjevi FAKTOR ( u % ) JKOFAKTOR ( u % ) JKO

Veoma maliVeoma mali do 1,6do 1,6

MaliMali 3 -53 -5

Srednji Srednji 6 - 106 - 10

VelikiVeliki 10 - 1410 - 14

Veoma veliki Veoma veliki 20 -3020 -30

Izvanredno velikiIzvanredno veliki 4040

ZAHTJEVI JUS - aZAHTJEVI JUS - a

Zahtjevi Zahtjevi Osvjetljenje ( lx ) Osvjetljenje ( lx )

Veoma maliVeoma mali 30 -5030 -50

MaliMali 50 - 8050 - 80

Srednji Srednji 80 - 15080 - 150

Veliki Veliki 150 - 300150 - 300

Veoma veliki Veoma veliki 300 -600300 -600

Izvanredno velikiIzvanredno veliki Preko 600Preko 600

VRIJEDNOSTI VRIJEDNOSTI OSVJETLJENOSTI U ODNOSU OSVJETLJENOSTI U ODNOSU

NA ZAHTJEVENA ZAHTJEVE Zahtjevi u pogledu minimalno prosječno Zahtjevi u pogledu minimalno prosječno

osvjetljenja opšte osvjetljenje u osvjetljenja opšte osvjetljenje u luksimaluksima

Veoma mali 30 Veoma mali 30 50-50-fluoresc cijevifluoresc cijevi

Mali 50 Mali 50 8080

Srednji 80 Srednji 80 150150

Veliki 150 Veliki 150 300300

Veoma veliki 300 Veoma veliki 300 600600

Izvanredno veliki preko 1000Izvanredno veliki preko 1000

ZAHTJEVI ZA ZAHTJEVI ZA OSVJETLJENJEM OSVJETLJENJEM

POJEDINIH VIDNIH POJEDINIH VIDNIH ZADATAKAZADATAKAZahtjevi Zahtjevi Osvjetljenost Osvjetljenost

(lx)(lx)Vidni zadatakVidni zadatak

Veoma maliVeoma mali 6060 Orjentacija, Orjentacija, prolazno prolazno zadržAvanje u zadržAvanje u prostorijiprostoriji

MaliMali 120 -250120 -250 Laki vidni zadaci, Laki vidni zadaci, veliki kontrastiveliki kontrasti

Srednji Srednji 250 -500250 -500 Normalni vidni Normalni vidni zadacizadaci

VelikiVeliki 500 – 1000500 – 1000 Teški vidni zadaci Teški vidni zadaci mali detaljimali detalji

Veoma velikiVeoma veliki 1000 - 15001000 - 1500 Teški-trajni vidni Teški-trajni vidni zadacizadaci

Izvanredno Izvanredno velikiveliki

Izvanredni vidni Izvanredni vidni zadacizadaci

FOTO KOEFICIJENTIFOTO KOEFICIJENTI

1.1. Hodnici i prolazi 1 : 8Hodnici i prolazi 1 : 8

2.2. Kancelarije, stambeni objekti 1 : 6-7Kancelarije, stambeni objekti 1 : 6-7

3.3. Školske učionice, vježbaonice 1 : 3-5Školske učionice, vježbaonice 1 : 3-5

4.4. Bolesničke sobe 1 : 5Bolesničke sobe 1 : 5

5.5. Ambulante i previjališta 1 : 4Ambulante i previjališta 1 : 4

6.6. Sobe za crtanje, operacione sale 1 :2-3 Sobe za crtanje, operacione sale 1 :2-3

UGLOVIUGLOVI

SLIKE SKENIRATISLIKE SKENIRATI

RRADIOADIO--FREKVENCIJSKOFREKVENCIJSKO (RF)(RF) ZZRARAČČENJEENJE

RF zračenje je deo elektromagnetskog RF zračenje je deo elektromagnetskog spektra u frekvencijskom opsegu od spektra u frekvencijskom opsegu od 3kHz3kHz do 300GHz. U skladu sa do 300GHz. U skladu sa pravilima Međunarodne pravilima Međunarodne telekomunikacione unije (ITU) telekomunikacione unije (ITU)

radiofrekvencije se dele na osam radiofrekvencije se dele na osam frekvencijskih opsega kako je to frekvencijskih opsega kako je to navedeno na sljedećem slajdunavedeno na sljedećem slajdu

Podjela Podjela RF zračenja RF zračenja pprema rema porporjjeklueklu

Prirodni izvoriPrirodni izvori RF zračenja obuhvataju širok opseg RF zračenja obuhvataju širok opseg frekvencija i njima smo izloženi tokom cfrekvencija i njima smo izloženi tokom cijijelog svog elog svog života. Značajan dživota. Značajan diio tog zračenja čini zračenje koje o tog zračenja čini zračenje koje emituju Sunce i galaksije ali je u opsegu frekvencija emituju Sunce i galaksije ali je u opsegu frekvencija od 100od 100 kHz do 300GHz njegova jačina mala. O ulozi kHz do 300GHz njegova jačina mala. O ulozi i značaju ovih zračenja za život na Zemlji saznanja i značaju ovih zračenja za život na Zemlji saznanja su još uvek nedovoljna. RF zračenje mogu da su još uvek nedovoljna. RF zračenje mogu da stvaraju i prirodni električni fenomeni (električna stvaraju i prirodni električni fenomeni (električna pražnjenja u atmosferi) čiji je frekvencijski opseg od pražnjenja u atmosferi) čiji je frekvencijski opseg od nekoliko stotina herca pa do desetak megaherca.nekoliko stotina herca pa do desetak megaherca.

Veštački izvoriVeštački izvori su mnogobrojni a u poslednjih su mnogobrojni a u poslednjih trideset godina doživljavaju veliku ekspanziju. Sa trideset godina doživljavaju veliku ekspanziju. Sa gledišta zaštite od nejonizujućih zračenja, najvažniji gledišta zaštite od nejonizujućih zračenja, najvažniji predstavnici ovih izvora su predajne antene radio i predstavnici ovih izvora su predajne antene radio i TV stanica, bazne stanice mobilne telefonije, radari i TV stanica, bazne stanice mobilne telefonije, radari i zbogzbog zastupljenosti među stanovništvom, mobilni zastupljenosti među stanovništvom, mobilni telefoni.telefoni.

ELEKTROMAGNETSKA ELEKTROMAGNETSKA POLJA ( EM polja),POLJA ( EM polja),

NNastaju kao posledica naelektrisanja i astaju kao posledica naelektrisanja i električnih struja. električnih struja.

Svako naelektrisanje Svako naelektrisanje ““ koje mirujekoje miruje"" u svojoj u svojoj okolini stvara okolini stvara elektrostatičko poljeelektrostatičko polje. . Vremenski konstantne električne struje Vremenski konstantne električne struje prouzrokuju stvaranje samo prouzrokuju stvaranje samo magnetskog magnetskog poljapolja. .

Vremenski promenljive električne struje Vremenski promenljive električne struje prouzrokuju prouzrokuju osim magnetskog i osim magnetskog i vremenski promvremenski promjjenljivoenljivo električno polje električno polje (tzv. indukovano električno polje).(tzv. indukovano električno polje).

EELEKTROMAGNETSKO LEKTROMAGNETSKO POLJEPOLJE

Količine elektriciteta i električne struje u Količine elektriciteta i električne struje u okolnom prostoru izazivaju elektromagnetsko okolnom prostoru izazivaju elektromagnetsko polje koje karakteriču sledeće vektorske veličine:polje koje karakteriču sledeće vektorske veličine:

E E - jačina električnog polja - jedinica: - jačina električnog polja - jedinica: volt po volt po

metru (Vmetru (Vm)m);; BB - magnetna indukcija ili gustina magnetskog - magnetna indukcija ili gustina magnetskog

fluksa - jedinica: fluksa - jedinica: tesla (T)tesla (T);; DD - dielektrični pomeraj ili vektor elektrostatičke - dielektrični pomeraj ili vektor elektrostatičke

indukcije - jedinica: indukcije - jedinica: kulon po kv.metrukulon po kv.metru (C(Cm2)m2);; HH - jačina magnetskog polja - jedinica: - jačina magnetskog polja - jedinica: amper amper

po metru (Apo metru (Amm)) ; ; za vazduh: 1Aza vazduh: 1Am m 1,25 1,25 T)T)

Izlaganja Izlaganja elektromagnetskim poljimaelektromagnetskim poljima

Kod izlaganja elektromagnetskim poljima Kod izlaganja elektromagnetskim poljima u u zavisnosti od rastojanja (r) od izvora polja razlikujemo zavisnosti od rastojanja (r) od izvora polja razlikujemo dvije zone.dvije zone.

ZONA DALEKOG POLJAZONA DALEKOG POLJA (zona zračenja, (zona zračenja, Fraunhoferova zona, talasna zona) karakteristična je za Fraunhoferova zona, talasna zona) karakteristična je za elektromagnetsko polje na velikoj udaljenosti od izvora elektromagnetsko polje na velikoj udaljenosti od izvora (npr. antena) na kojoj isto ima isključivo talasni karakter. (npr. antena) na kojoj isto ima isključivo talasni karakter. Najjednostavniji tip talasa u ovoj oblasti predstavljaju Najjednostavniji tip talasa u ovoj oblasti predstavljaju tzv. tzv. ravanski talasiravanski talasi,,

ZONA BLISKOG POLJAZONA BLISKOG POLJA (zona indukcionog polja, kvazi (zona indukcionog polja, kvazi stacionarna zona) nalazi se između samog izvora i zone stacionarna zona) nalazi se između samog izvora i zone dalekog polja i najčešće se dijeli na dvije oblasti, dalekog polja i najčešće se dijeli na dvije oblasti, reaktivno blisko polje i Frenelovu zonu.reaktivno blisko polje i Frenelovu zonu.

Reaktivno blisko poljeReaktivno blisko polje se formira neposredno oko se formira neposredno oko antenskog izvora na rastojanjima antenskog izvora na rastojanjima manjim od manjim od /2/2. To . To su tzv. su tzv. ivična polja (reaktivna polja)ivična polja (reaktivna polja)..

JONIZUJUĆE JONIZUJUĆE ZRAČENJEZRAČENJEJonizujuće zračenje Jonizujuće zračenje predstavlja vid energije

koja po svojoj prirodi dovodi do jonizacije materije kroz koju prolazi kroz koju prolazi

ČestičnoČestično ( korpuskularno) jonizujuće ( korpuskularno) jonizujuće zračenje zračenje

ΑΑlfa zračenjelfa zračenje ββ zračenje zračenje

Protoni, joniProtoni, joni neutroni – nenaelektrisane čestceneutroni – nenaelektrisane čestce

Elektromagnetsko (fotonsko)Elektromagnetsko (fotonsko) jonizujuće jonizujuće zračenje zračenje

X zračenjeX zračenje ΥΥ zračenje zračenje UV- zraci UV- zraci

JONIZUJUĆE ZRAČENJEJONIZUJUĆE ZRAČENJE α – alfa čestice-α – alfa čestice- sastoje se od dva sastoje se od dva

protona koje pri raspadu emituje teška protona koje pri raspadu emituje teška jezgra npr. Radijuma. Nemaju veliku jezgra npr. Radijuma. Nemaju veliku prodornu moć , u vazduhu svega 2-8 cmprodornu moć , u vazduhu svega 2-8 cm,, a može ih zaustaviti i list papira. Imaju a može ih zaustaviti i list papira. Imaju veliku jonizacionu sposobnostveliku jonizacionu sposobnost

β-beta čestice –β-beta čestice –zapravo su slobodni zapravo su slobodni elektroni ili positron iz jezgra puno su elektroni ili positron iz jezgra puno su manji od alfa čestica i imaju veću manji od alfa čestica i imaju veću prodornu moćprodornu moć

JONIZUJUĆE ZRAČENJEJONIZUJUĆE ZRAČENJE γ- gama zračenje γ- gama zračenje – je elektromagnetna energija – je elektromagnetna energija

kratke talasne dužine.kratke talasne dužine. Imaju veliku brzinu I veliku Imaju veliku brzinu I veliku prodornu moćprodornu moć

x – Rendgensko zračenje – x – Rendgensko zračenje – je slično gama je slično gama zračenju Predstavlja elektromagnetne talase veće zračenju Predstavlja elektromagnetne talase veće talasne dužine od gama zraka.Stvaraju se pri talasne dužine od gama zraka.Stvaraju se pri ekscitaciji atoma, odnosno prelasku sa višeg na ekscitaciji atoma, odnosno prelasku sa višeg na niži energetski nivo.niži energetski nivo.

n- neutronsko zračenje –n- neutronsko zračenje – samo po sebi nije samo po sebi nije jonizirajuće zračenje ali kada pogodi neku jezgru jonizirajuće zračenje ali kada pogodi neku jezgru on ju aktivira. Prilikom prolaska kroz živu materiju on ju aktivira. Prilikom prolaska kroz živu materiju vrše veliku specifičnu jonizaciju. Stvaraju se vrše veliku specifičnu jonizaciju. Stvaraju se prilikom nuklearne eksplozije i u okolini prilikom nuklearne eksplozije i u okolini nuklearnog reaktora.nuklearnog reaktora.

Energija ovih oblika zračenja Energija ovih oblika zračenja α, β α, β česticačestica i γ i γ zraka izražava se u jedinicama zraka izražava se u jedinicama elektro volt – eV elektro volt – eV ( ( 14, 16, 33 ).14, 16, 33 ).

IZVORI JONIZUJUĆIH IZVORI JONIZUJUĆIH ZRAČENJAZRAČENJA

PRIRODNI :PRIRODNI :

1.1. Svemirsko zračenje- od sunca i iz kosmosa Nešto su jači Svemirsko zračenje- od sunca i iz kosmosa Nešto su jači na ekvatoru i većim nadmorskim visinamana ekvatoru i većim nadmorskim visinama

2.2. Zemljine kore – sadrži radionuklide u stijenama To, K40Zemljine kore – sadrži radionuklide u stijenama To, K40

3.3. Radon – gas, oslobađa se iz U nizaRadon – gas, oslobađa se iz U niza

4.4. Hrana, vodaHrana, voda VJEŠTAČKI :VJEŠTAČKI :

1.1. Medicinska izlaganja u dijagnostičke i terapijske svrheMedicinska izlaganja u dijagnostičke i terapijske svrhe

2.2. Iz životne sredine gdje nastaju : kao posljedica nuklearnih Iz životne sredine gdje nastaju : kao posljedica nuklearnih ispitivanja, nuklearnih postrojenja za dobivanje energijeispitivanja, nuklearnih postrojenja za dobivanje energije

3.3. Predmeta opšte upotrebe : radioaktivnih gromobrana, Predmeta opšte upotrebe : radioaktivnih gromobrana, jonizacionih javljača požara, svjetlećih kazaljki satova i jonizacionih javljača požara, svjetlećih kazaljki satova i brojčanika i industrijske djelatnosti.brojčanika i industrijske djelatnosti.

Zemlja, kosmosZemlja, kosmos Hrana, piće, vazduhHrana, piće, vazduh

Zračenja iz prirodeZračenja iz prirode

Kosmičko zračenjeKosmičko zračenje

Čestično zračenje visokih energija (protoni)Čestično zračenje visokih energija (protoni) Kompleksne reakcije u zemljinoj atmosferiKompleksne reakcije u zemljinoj atmosferi Uticaj magnetskog polja zemljeUticaj magnetskog polja zemlje Protoni, alfa čestice, elektroni i druge egzotične Protoni, alfa čestice, elektroni i druge egzotične

česticečestice Na površini zemlje dominiraju mioni i elektroniNa površini zemlje dominiraju mioni i elektroni Doza opada sa opadanjem nadmorske visineDoza opada sa opadanjem nadmorske visine Na površini zemlje (srednja vrednost): 0.4 Na površini zemlje (srednja vrednost): 0.4

mSv/a, UNSECAR 2000mSv/a, UNSECAR 2000

Jonizujuće zračenjeJonizujuće zračenje Prirodni nivoPrirodni nivo 00..07 – 007 – 0..1 1 Sv / Sv /

hh Godišnja dozaGodišnja doza Spoljašnje Spoljašnje

ozračivanjeozračivanje (iz (iz kosmosa ; iz kosmosa ; iz zemlje) zemlje) 00..8 m 8 m Sv / godSv / god

Unutrašnje Unutrašnje ( Interno) (Radon, ( Interno) (Radon,

Rn - 222) Rn - 222) 11..6 mSv / god6 mSv / god

NAELEKTRISANE NAELEKTRISANE ČESTICEČESTICE

Osnovni procesOsnovni proces u interakciji čine sudari u interakciji čine sudari naelektrisanih čestica sa atomima (molekulima) naelektrisanih čestica sa atomima (molekulima) sredinesredineElastični sudar – Elastični sudar – odvija se u interakciji odvija se u interakciji naelektrisane čestice i jezgra atoma.pri čemu naelektrisane čestice i jezgra atoma.pri čemu ukupna kinetička energija učesnika ostaje ukupna kinetička energija učesnika ostaje nepromjenjenaČestica predaje dio energije nepromjenjenaČestica predaje dio energije ejezgru i skreće sa pravca kretanjaejezgru i skreće sa pravca kretanjaNeelastični sudar – Neelastični sudar – Naelektrisana čestica Naelektrisana čestica prenosi dio kinetičke energije na elektrone ili prenosi dio kinetičke energije na elektrone ili jezgro atoma. Dio kinetičke energije se jezgro atoma. Dio kinetičke energije se transformiše u neki drugi oblik energijetransformiše u neki drugi oblik energije

Interakcija naelektrisane čestice i elektrona Interakcija naelektrisane čestice i elektrona dovodi do dovodi do jonizacije atoma sredine. jonizacije atoma sredine. Ovaj Ovaj proces je karakterističan za interakciju bilo koje proces je karakterističan za interakciju bilo koje vrste naelektrisanog jonizujućeg zračenja.vrste naelektrisanog jonizujućeg zračenja.

NAELEKTRISANE ČESTICENAELEKTRISANE ČESTICE Zbog dejstva Kulonove sile između zračenja i atoma Zbog dejstva Kulonove sile između zračenja i atoma

sredine, ne postoji direktna interakcija (direktni sredine, ne postoji direktna interakcija (direktni sudar) između njih.sudar) između njih.

Slika 1. Model interakcije negativnog (A i B) i Slika 1. Model interakcije negativnog (A i B) i pozitivnog (C i D) naelektrisanog zračenjapozitivnog (C i D) naelektrisanog zračenja

FOTONSKO ZRAČENJEFOTONSKO ZRAČENJE Prolaskom snopa fotona kroz sredinu u Prolaskom snopa fotona kroz sredinu u

svakom trenutku se između snopa fotona i svakom trenutku se između snopa fotona i atoma sredine odvijaju dva procesaatoma sredine odvijaju dva procesa

1.1. Dejstvo sredine na zračenje, Dejstvo sredine na zračenje, koje se koje se manifestuje kroz :manifestuje kroz :

a - a - smanjivanje intenziteta snopa zračenja ismanjivanje intenziteta snopa zračenja i b - b - električno rasijanje fotona na vezanom električno rasijanje fotona na vezanom

elektronuelektronu2.2. Dejstvo zračenja na sredinuDejstvo zračenja na sredinu, u kome , u kome

zračenje mijenja svojstva i strukturu zračenje mijenja svojstva i strukturu sredine.Ono se manifestuje kroz :sredine.Ono se manifestuje kroz :

A – A – Neelastično rasijanje (Komptonov Neelastično rasijanje (Komptonov efekt),efekt),

KOMPTONOV EFEKTKOMPTONOV EFEKT Slika 2. Neelastično rasijanjeSlika 2. Neelastično rasijanje

FOTONSKO ZRAČENJEFOTONSKO ZRAČENJE B- B- Apsorbcija fotonaApsorbcija fotona1.1. Fotoelektrični efekt – Fotoelektrični efekt – Fotoni reaguju sa Fotoni reaguju sa

elektronima iz spoljnih orbita atoma i predaju elektronima iz spoljnih orbita atoma i predaju im svu svoju energiju.Elektroni su dobili im svu svoju energiju.Elektroni su dobili energiju dovoljnu da napuste atom .energiju dovoljnu da napuste atom .

FOTONSKO ZRAČENJEFOTONSKO ZRAČENJE

B Apsorbcija fotonaB Apsorbcija fotona

Fotoelektrični efekt – Fotoelektrični efekt – Fotoni reaguju sa Fotoni reaguju sa elektronima iz spoljnih orbita atoma i predaju elektronima iz spoljnih orbita atoma i predaju in svu svoju energiju.in svu svoju energiju.

Elektroni su dobili energiju dovoljnu da Elektroni su dobili energiju dovoljnu da napuste atomnapuste atom . .

DJELOVANJE JONIZIRAJUĆIH DJELOVANJE JONIZIRAJUĆIH ZRAKAZRAKA

Proces u kojem neutralni atomi ili molekule Proces u kojem neutralni atomi ili molekule materije ili tkiva dobiju naboj zove se materije ili tkiva dobiju naboj zove se jonizacija , jonizacija , a kao rezultat nastaju joni.a kao rezultat nastaju joni.

Ako apsorbovana energija nije dovoljna da izbaci Ako apsorbovana energija nije dovoljna da izbaci elektron iz atoma ili ga prebaci u višu orbitu elektron iz atoma ili ga prebaci u višu orbitu ekscitirani atom je nestabilan, ali se brzo vraća u ekscitirani atom je nestabilan, ali se brzo vraća u osnovno stanje uz otpuštanje viška energije u vidu osnovno stanje uz otpuštanje viška energije u vidu elektromagnetnog zračenjaelektromagnetnog zračenja

Joni koji nastaju mogu dalje reagovati sa drugim Joni koji nastaju mogu dalje reagovati sa drugim atomima u ćeliji i dovesti do oštećenjaatomima u ćeliji i dovesti do oštećenja

Apsorbovana energija jonizirajućih zračenja inicira Apsorbovana energija jonizirajućih zračenja inicira fizikalne, hemijske i radiobiološke promjene,fizikalne, hemijske i radiobiološke promjene,

RADIOBIOLOŠKI EFEKTI RADIOBIOLOŠKI EFEKTI JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAJONIZIRAJUĆEG ZRAČENJA

INDIREKTNO DEJSTVO NA ĆELIJEINDIREKTNO DEJSTVO NA ĆELIJE

1.1. Radioliza vode u citoplazmi ćelije uz oslobađanje Radioliza vode u citoplazmi ćelije uz oslobađanje slobodnih hidroksi radikala OH koji su hemijski slobodnih hidroksi radikala OH koji su hemijski visoko reaktivni i mogu mvisoko reaktivni i mogu miijenjati važnejenjati važne molekule u molekule u ćeliji.ćeliji.

Oštećenje ćelija nastaje zbog :Oštećenje ćelija nastaje zbog : - Jonizacije DNA zbog čega dolazi do hemijskih - Jonizacije DNA zbog čega dolazi do hemijskih

promjenapromjena - DNA se mjenja indirektno u reakciji sa slobodnim - DNA se mjenja indirektno u reakciji sa slobodnim

radikalimaradikalima

H2H2 OH2 OHOH2 OH H2OH2O O2 H2O2O2 H2O2

RADIOBIOLOŠKI EFEKTI RADIOBIOLOŠKI EFEKTI JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAJONIZIRAJUĆEG ZRAČENJA

DIREKTNO DEJSTVO NA ĆELIJEDIREKTNO DEJSTVO NA ĆELIJE

1.1. Jonizacija DNK – radijacioni grozdoviJonizacija DNK – radijacioni grozdovi

2.2. Kidanje lanaca DNKKidanje lanaca DNK

3.3. Poremećaji replikacije i transkripcijePoremećaji replikacije i transkripcije

4.4. Nastanak mutacijaNastanak mutacija

5.5. Nepravilna popravka lezije – nastanak Nepravilna popravka lezije – nastanak aberacijaaberacija

LEZIJE LEZIJE HROMOZOMAHROMOZOMA

1.1. NESPECIFIČNE :NESPECIFIČNE :

Prekidi razmjene, delecije, translokacije Prekidi razmjene, delecije, translokacije dijelova hromozoma dijelova hromozoma

Hromatidna izmjenaHromatidna izmjena

2.2. SPECIFIČNESPECIFIČNE Dicentrik – acentrični ftagmentDicentrik – acentrični ftagment Prstenasti hromozom “ Ring”Prstenasti hromozom “ Ring” Multiple aberacije –Damaged CellsMultiple aberacije –Damaged Cells

EFEKTI JONIZIRAJUĆEG EFEKTI JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAZRAČENJA

1.1. RANI EFEKTI : RANI EFEKTI : nastaju djelovanjem visokih doza u nastaju djelovanjem visokih doza u kratkom vremenskom periodu,kodkratkom vremenskom periodu,kod kod izlaganjakod izlaganja

- - Smrt cijelog tijelaSmrt cijelog tijela - Eritem dijela kože- Eritem dijela kože -Sterilitet testisa i ovarija-Sterilitet testisa i ovarija

22 KASNI EFEKTIKASNI EFEKTI - - Različite vrste karcinoma bilo koja doza i vrijeme Različite vrste karcinoma bilo koja doza i vrijeme

izlaganjaizlaganja - Urođene anomalije bilo koja doza i vrijeme - Urođene anomalije bilo koja doza i vrijeme

izlaganjaizlaganja - Funkcionalna oštećenja organa i tkiva visoke doze i bilo koje - Funkcionalna oštećenja organa i tkiva visoke doze i bilo koje

vrijeme vrijeme izlaganjaizlaganja - Mentalna retardacija intrauterinoozračvanje- Mentalna retardacija intrauterinoozračvanje

EFEKTI JONIZIRAJUĆEG EFEKTI JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAZRAČENJA

1.1. DETERMINISTIČKI – DETERMINISTIČKI – sa porastom doza sa porastom doza iznad određenog nivoa“praga” oštećenja će se iznad određenog nivoa“praga” oštećenja će se pojavlj, ivati sve više i sa porastom doze raste pojavlj, ivati sve više i sa porastom doze raste jaćina efekta : oboljenja kože. katarakta, jaćina efekta : oboljenja kože. katarakta, oštećenje ćelija u gonadama, smanjenje ćelija oštećenje ćelija u gonadama, smanjenje ćelija koštane sržikoštane srži

22. STOHASTIČKI- . STOHASTIČKI- nema “ praga”veličina nema “ praga”veličina tumora zavisi od početne dozetumora zavisi od početne doze

kod ćelija koje nisuuništene a reparacija nije kod ćelija koje nisuuništene a reparacija nije uspjela i oštećenje se prenosi na ćelije kćerke.uspjela i oštećenje se prenosi na ćelije kćerke.

STOHASTIČKI EFEKTI :STOHASTIČKI EFEKTI : - Mutacije i stabilne hromozomske aberacije- Mutacije i stabilne hromozomske aberacije - Maligne bolesti- Maligne bolesti - Genetske malformacije u potomstvu- Genetske malformacije u potomstvu

EFEKTI JONIZIRAJUĆEG EFEKTI JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAZRAČENJA

Kod niskih doza < 10Kod niskih doza < 10µµ Sv ćelije brzo repariraju oštećenja Sv ćelije brzo repariraju oštećenja Kod viših doza >1 Sv ćelije neće moći da repariraju Kod viših doza >1 Sv ćelije neće moći da repariraju

oštećenja i nastaju trajne promjene ili smrt ćelije.oštećenja i nastaju trajne promjene ili smrt ćelije. Smrt većeg broja ćelija ne mora imati teške posljedice, jer Smrt većeg broja ćelija ne mora imati teške posljedice, jer

ih organizam brzo nadomjesti, ali ćelije koje su trajno ih organizam brzo nadomjesti, ali ćelije koje su trajno oštećene mogu diobom proizvesti abnormalne ćelije koje oštećene mogu diobom proizvesti abnormalne ćelije koje mogu postati kancerogenemogu postati kancerogene

Kod još većih doza ćelije ne mogu dovoljno brzo Kod još većih doza ćelije ne mogu dovoljno brzo nadoknaditi uništene i tkivo ne može održati funkcijun pr. nadoknaditi uništene i tkivo ne može održati funkcijun pr. kod “radijacione bolesti”kod “radijacione bolesti”

Kod ozračenja cijelog tijela dozom >1Sv oštećenje Kod ozračenja cijelog tijela dozom >1Sv oštećenje unutrašnje stijenke digestivnog sistemaunutrašnje stijenke digestivnog sistema

Sa dozama >3 Sv ugrožen imunološki sistemSa dozama >3 Sv ugrožen imunološki sistem Kod 4 Sv cijelog tijela 50% umire za 60 danaKod 4 Sv cijelog tijela 50% umire za 60 dana Kod doze 10 Sv cijelo tijelo 100% smrtnostKod doze 10 Sv cijelo tijelo 100% smrtnost

ŠTETNI UČINCIŠTETNI UČINCI JONIZIRAJUĆEG JONIZIRAJUĆEG ZRAČENJAZRAČENJA

1.1. SOMATSKISOMATSKI

2.2. GENETSKIGENETSKI

GEN – GEN – je fizička i funkcionalna jedinica je fizička i funkcionalna jedinica nasljeđivanja,koja prenosi nasljednu poruku iz nasljeđivanja,koja prenosi nasljednu poruku iz generacije u generaciju, a čini ga cjelovit dio DNK generacije u generaciju, a čini ga cjelovit dio DNK potreban za sintezu jednog proteina.Geni su potreban za sintezu jednog proteina.Geni su linearno raspoređeni dijelovi hromozomskeDNK linearno raspoređeni dijelovi hromozomskeDNK (slika) Geni se dijele na strukturne i regulatorne(slika) Geni se dijele na strukturne i regulatorne

GENOM GENOM –skup gena koje nosi haploidna ćelija–skup gena koje nosi haploidna ćelija EGZON EGZON – dio gena koji sadrži informaciju za – dio gena koji sadrži informaciju za

sintezu proteinasintezu proteina GENSKE MUTACIJE GENSKE MUTACIJE su promjene redosljeda su promjene redosljeda

nukleotida u DNK koje se trajno zadržavaju i nukleotida u DNK koje se trajno zadržavaju i prenose u narednu generaciju ćelija. Genetička prenose u narednu generaciju ćelija. Genetička osnova mutacija : supstitucija-zamjena osnova mutacija : supstitucija-zamjena nukleotida,delecije –gubitak nukleotida i insercije nukleotida,delecije –gubitak nukleotida i insercije dodavanje nukleotidadodavanje nukleotida

DELECIJA – DELECIJA – je vrsta strukturne aberacije kog je vrsta strukturne aberacije kog koje dolazi do gubitka dijela hromozomakoje dolazi do gubitka dijela hromozoma

TRANSLOKACIJA TRANSLOKACIJA –premještanje segmenata –premještanje segmenata između homolognih hromozomaizmeđu homolognih hromozoma

HROMOZOMI HROMOZOMI su tjelašca koja se mogu su tjelašca koja se mogu uočiti u jedru u toku diobe ćelije u uočiti u jedru u toku diobe ćelije u metafazi.Sastoji se od dvije sestrinske metafazi.Sastoji se od dvije sestrinske hromatide koje su spojene na jednom hromatide koje su spojene na jednom mjestu – centromera – metacentrićni, mjestu – centromera – metacentrićni, submetacentrični, akrocentrični i submetacentrični, akrocentrični i telocentrični hromozom.telocentrični hromozom.

HROMOZOMSKA ABERACIJA HROMOZOMSKA ABERACIJA ––odstupanje od normalnog, promjene u odstupanje od normalnog, promjene u genomukoje obuhvataju cijele hromozome genomukoje obuhvataju cijele hromozome ili njihove dijeloveili njihove dijelove..

JONIZIRAJUĆE ZRAČENJE JONIZIRAJUĆE ZRAČENJE GRANICE IGRANICE IZZLAGANJALAGANJA

Za profesionalceZa profesionalce: 20 m Sv / god : 20 m Sv / god ( prosek) ( prosek) 100 m Sv / 100 m Sv / 5 5 god (god ( 20 20 m Sv / god)m Sv / god)

Za stanovništvo: 1 m Sv / god Za stanovništvo: 1 m Sv / god

U gornje granice nije uključeno U gornje granice nije uključeno prirodno zračenje i prirodno zračenje i medicinsko izlaganjemedicinsko izlaganje

Nejonizujuće zračenjeJonizujuće zračenje- Skoro sve znamo

- Postoje zakoni i propisi

- Znamo interakciju (efekte)

- Znamo rizik

- Merenje jednostavno

- Postoje TLD

- Razvijena zaštita

- Poznati biološki efekti

- Optimizacija moguća

- Znamo vrlo malo

- Nije regulisano

- Ne znamo dovoljno

- Ne znamo rizik

- Merenja komplikovana

- Nema

- Zaštita vrlo skromna

- Nedovoljno poznati bio-efekti

- Optimizacija nije moguća

UpoređivanjeUpoređivanje

BUKABUKA

ZZVUKVUK – –nastaje periodičnim mehaničkim kretanjem elastičnih čvrstih tijela,tečnosti i gasova

Zvuk se prenosi zvučnim talasima u vidu naizmjeničnih promjena vazdušnog pritiska, a organom sluha se prima kao zvučni osjećaj.

Svaka zvučna pojava koja izaziva neprijatan osjećaj kod čovjeka može se nazvati bukom

Učestalost treperenja elastične materije naziva se frekvencija i izražava se Hertzima. 1 Hz odgovara jednoj oscilaciji u sekundi i predstavlja fazu povećanog i smanjenog zvučnog pritiska

FIZIČKE KARAKTERISTIKE FIZIČKE KARAKTERISTIKE ZVUKAZVUKA

Intenzitet buke zavisi od amplituda oscilacija zavisi od amplituda oscilacija i mjeri se jedinicom zvučne snage na jedinicu i mjeri se jedinicom zvučne snage na jedinicu površine W/mpovršine W/m²² ili se izražava veličinom ili se izražava veličinom zvučnog pritiska u mikrobarima ili paskalima.zvučnog pritiska u mikrobarima ili paskalima.

Čujnost ili glasnost Čujnost ili glasnost je subjektivna mjera je subjektivna mjera jačine zvuka koja karakteriše jačinu slušnog jačine zvuka koja karakteriše jačinu slušnog osjećaja. Za ovo se koristi osjećaja. Za ovo se koristi standardni zvuk zvuk frekvencije frekvencije 1.000 Hz intenziteta 10−¹² W/m ²²- - prag čujnostiprag čujnosti. Maksimalna jačina zvuka . Maksimalna jačina zvuka predstavlja gornju jačinu čujnosti - jpredstavlja gornju jačinu čujnosti - jačina ačina bola bola 1.000 Hz 10 W/m ²² brojevi stoje u odnosu brojevi stoje u odnosu 1:1milion pa se koristidecibelska logaritamska 1:1milion pa se koristidecibelska logaritamska skalaskala

FIZIČKE KARAKTERISTIKE FIZIČKE KARAKTERISTIKE ZVUKAZVUKA

Umjesto stvarne vrijednosti zvučnog pritiska Umjesto stvarne vrijednosti zvučnog pritiska koristi senaziv “nivo zvuka” što podrazumjeva koristi senaziv “nivo zvuka” što podrazumjeva upoređivanje dva zvuka različitog intenziteta od upoređivanje dva zvuka različitog intenziteta od kojih je jedan uzet kao standardkojih je jedan uzet kao standard

Uho čovjeka je osjetljivo na zvučne talase Uho čovjeka je osjetljivo na zvučne talase frekvencije 16 do 20.000 Hz, a maksimalna frekvencije 16 do 20.000 Hz, a maksimalna čujnost je u opsegu 500 do 4.000 Hzčujnost je u opsegu 500 do 4.000 Hz

Oblast ispod 16 Hz pripada području infrazvuka, Oblast ispod 16 Hz pripada području infrazvuka, a iznad 20.000 Hz je oblast ultrazvukaa iznad 20.000 Hz je oblast ultrazvuka

Izvori i vrste buke : nepromjenljiva, Izvori i vrste buke : nepromjenljiva, promjenljiva, impulsna,kontinualan i promjenljiva, impulsna,kontinualan i diskontinualan zvuk, osnovni t.diskontinualan zvuk, osnovni t.

MJERENJE NIVOA BUKEMJERENJE NIVOA BUKE

Mjesto i vrijemeMjesto i vrijeme Oznake Oznake

- L- LA,,O – A,,O – najniži A-nivo buke izmjeren u dBnajniži A-nivo buke izmjeren u dB

- L- LA,1 –A,1 –središnji vršni nivo zvučnog pritiskasredišnji vršni nivo zvučnog pritiska

- L - L A max A max - najviši nivozvučnog pritiska- najviši nivozvučnog pritiska

- TNI – indekskoji se dobiva mjerenjem - TNI – indekskoji se dobiva mjerenjem komunalne buke tokom 24 hkomunalne buke tokom 24 h

UREĐAJI ZA MJERENJE UREĐAJI ZA MJERENJE BUKEBUKE

UREĐAJI ZA MJERENJE UREĐAJI ZA MJERENJE BUKEBUKE

DJELOVANJE BUKE NA DJELOVANJE BUKE NA ZDRAVLJEZDRAVLJE

Auditivni efekti :Auditivni efekti :

Ekstraauditivni efekti :Ekstraauditivni efekti :

Nespecifični efekti :Nespecifični efekti :

ERGONOMIJAERGONOMIJA