Upload
samir-arkam
View
322
Download
7
Embed Size (px)
Citation preview
Yessefk ad nḥareb ɣef wassa i wakken ur yettili ara am yiḍelli.
Yessefk ad nemmeslay, ad naru i wakken ad necfu ɣef wayen yeḍran akked widen iqedcen i ujajiḥ n tmess
yekksen azal i wemdan.
Tatut d lmut, win yettun amzun yemmut...
IBUDDAN
i kra yemmuten d ilemẓi d widen ur neddir temẓi, i kra yemmuten ɣef tlelli
d widen umi zemmen imi, i kra yemmuten iḍelli
d widen yeddren assagi, i kra yellan d aqbayli
d widen yerrẓen ur nekni, i kra ikeblen tamusni
d udabu amesbaṭli, i wigi akk ad dnini ssmaḥ urǧin ad yili.
ASNEMMER
Tanemmirt seg wul azedgan i : Asqamu Unniq n Timmuzɣa,
Imḍebbren n weɣmis IẓuranRacines, Imḍebbren n weɣmis Tafukt,
Agraw n tɣuri yesseɣtan iḍrisenagi, Tiddukla Imedyazen n Tmanaɣt,
Tiddukla Numidya n Wehran,
D widen i yigan ifadden i wakken ad dẓergeɣ imagradenagi d adlis.
TAMAWT
Ɛemmdeniyi yimḍebbren n weɣmis « IẓuranRacines » akked widen n weɣmis « Tafukt » (Tiddukla Tadelsant Tanaddalt Numidya n Wehran) i
wakken ad dẓergeɣ urawagi n yimagraden deg yiwen udlis yesɛan azwel « Anagi » ɣur Teẓrigin n
Usqamu Unnig n Timmuzɣa.
Imagradenagi yettwarun s taginneɣ, d agzul n wayen yettwarun deg yiɣmisen nniḍen s
tutlayin nniḍen. Asentelnsen d Tamaziɣt, d tutlayt, d tigemmi, d ansayen akked
liḥala n tmurtnneɣ s umata.
D imagraden diẓergen yakan deg yiɣmisenagi si 2001 armi d taggara n 2007.
Tanemmirt
MuḥduRemḍan
AGBUR
« Anagi » d acut ? . . . . 13 Awal i yimeɣriyen . . . . 14
IMAGRADEN
Ulaciten llan . . . . 17 Aɣmis i Tmaziɣt . . . . 19 D acu ara ɣdiṣaḥen ? . . . . 21 Ur yelli wayen ara iruḥen . . . . 24 Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer . . . . 27 Tannumi i dyurwen tatut . . . . 31 Azal n wawal . . . . 34 “Ǧǧet akud i wakud !” . . . . 37 Ineḍruyen imazrayen . . . . 40 Si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin . . . . 43 « Ugur » n tira . . . . 46 Qabel ma yebɣa Rebbi . . . . 49 Ǧǧetaɣ abrid ad nɛeddi ! . . . . 52 Lehdur war timenna . . . . 55 Tafaska di yennayer . . . . 58 Tilawt iḍurren . . . . 61 Taywalt s Tmaziɣt . . . . 64 Tagerfa d ubareɣ . . . . 67 Asummel i lebda . . . . 70 Ad aɣteffeɣ afus ! . . . . 73
Ur ɛad ttṭṭfen neḥraret . . . . 77 Sani la tleḥḥu ? . . . . 80 Aɣerbaz azzayri . . . . 83 Awal ɣef tsekla . . . . 88 “Aɣerbaz” i tsekla . . . . 91 I wacu tira ? . . . . 94 Tira s umata . . . . 97 Yeffeɣ leɛtab ɣer tafat . . . . 100
IḌRISEN NNIḌEN
Tudert i tira . . . . 105 Akin i tayri . . . . 108 Ansay amaynut . . . . 110 Asaru amaziɣ d tilawt . . . . 113 Gar talɣut d wezɣan . . . . 117 Anwak a Mass Xaḍra ? . . . . 120 Tudertagi mačči inu . . . . 123 Akin i yisem amaziɣ . . . . 126
Anagi – Ammud imagraden
14
«ANAGI » D ACUT ?
«Anagi », d ayen yettwarun s umata, di teswiɛt neɣ di tayeḍ, ɣef wayen iceɣben medden di tudert nsen n yal ass. D «Anagi » imi idlisen, am tesɣunin… d yiɣmisen, nettaf degsen ineḍruyen n teswiɛt neɣ n tallit si tudert n yimdanen di yal tamurt di ddunit. D «Anagi » ara yesselɣun widen i diteddun ɣef wayen iḍerrun di talsa qbel ad djbun...
«Anagi », d adlis ideg yettwaru kra kan seg wayen yeḍran maca s tutlayt Tamaziɣt imi ddeqs n yeḍrisen, tirawin d yimagraden i yellan s tutlayin nniḍen. Ad naru s tutlaytnneɣ ɣef wayen iḍerrun di tmurtnneɣ neɣ di tmura nniḍen acku yessefk ad tili tidet s tutlayt Tamaziɣt d yimru n widen yeddren tallit neɣ taswiɛtnni ideg dllan ineḍruyen.
«Anagi », d amdan iḥeḍren i kra kan seg wayen yeḍran di tallit neɣ di teswiɛt ideg yedder. D anagi am inagan nniḍen, s tmuɣlis d tektiwinis, yura s tutlayt Tamaziɣt akken yessefk ad arun inagan nniḍen i wakken yiwen ur itettu. i wesmekti, i Tmaziɣt, i ccfaya.
Anagi – Ammud imagraden
15
AWAL I YIMEƔRIYEN
Asentel n yeḍrisenagi d kra seg wayen nettidir yal ass dagi di tmurtnneɣ, Lezzayer. Seg wasmi ttwarun ar assa, ahat, beddlent tektiwin akken beddlen ula d imdanen. Ihi, kra n win ara yeɣren iḍrisenagi yessefk ad tenisers deg umkannsen, di tallitnsen i wakken ad tili tɣuri tṣeḥḥa ; d taɣuri n tallit ideg ttwarun.
Ɣef waya, taɣuri n yeḍrisenagi yessefk ad tebɛed ɣef tmuɣliwin yemgaraden n tallitagi ideg yiwen ihebbej wayeḍ ikerref… Yessefk ad wellhent kan tmuɣliwin s ayen yellan di teswiɛtnni ulacit imira, neɣ ahat yella s wudem nniḍen...
Anagi – Ammud imagraden
18
... ULACITEN, LLAN
Amzun akken ur mmuten ara. Amzun akken uɣalend ɣer tudert. Uɣalend ɣer gar widen akken ǧǧan war lebɣinsen. Uɣalend ɣer garaneɣ amzun urǧin ruḥen.
Kra ddren garaneɣ s wayen i ɣdǧǧan. Idles nneɣ d tutlaytnneɣ ganasen lsas. S wayen uran d wayen cnan i gan ifadden i tnekriwinnneɣ. Tilin nsen garaneɣ tezga meqqret, nettfaras tikliwin ideg nessutur izerfannneɣ i wakken ad tenidnadder, i wakken ad nsuɣ merra Tamazɣa, tilelli, tugdut d tegduda s imeslayennni i ɣdǧǧan. Widen ijebbden leqlam ẓẓan degneɣ imɣi n tnaṣlit.
Kra ddren garaneɣ s tmettantnni i ten yewwin. Ur urin ur cnin. Meẓẓi neɣ meqqer, ttwanɣan imi lḥan deg yiberdan... ttwanɣan imi bɣan ad idiren. Idammen yemmaren di yal tanekra, sswen iẓuran n tduklinneɣ.
Yedder umedyaz s usefru ; adlis yessidir amyaru ; tirawt n uneɣmas tessiggiz ineḍruyen n yal ass. Taseklaagi akk yettakitt lǧil i wayeḍ, temmal aɣd iberdan uɣen imenzanneɣ deg umennuɣnsen
Anagi – Ammud imagraden
19
ɣef yidles amaziɣ s umata. Irgazen d tlawin yessakin tafrit n uɣref ɣer tidet n tmurt, urǧin ad mmten.
Llan dagi llan dahi, llan ṣṣbeḥ llan tameddit, llan deg yiḍ llan deg wass, llan di yal tiɣmert n tmurt, llan deg wulawen n yizzayriyen, llan di targit n widen i teniḥemmlen, llan di ccfaya n uɣref, kecmen s amezruy...
Ddren i lebda.
Anagi – Ammud imagraden
20
AƔMIS I TMAZIƔT
S lebɣi, tabɣest d umennuɣ yettkemmilen n yirgazen d tlawin imeɣnasen ismazaɣen (berbèrisants ) si Bulifa armi d inelmaden iɣunzan aɣerbaz di 95, s widen yeddren d widen yemmuten ad ttwareḥmen ; i tuɣal Tmaziɣt «ula d nettat» d tutlayt taɣelnawt di tegduda tazzayrit tamagdayt taɣerfant. Azal n lqern aya seg wasmi ttyura Bulifa s tlatinit, nettat daɣen tṣaḥittid tefyirt di tmendawt n tmurtis ; Lezzayer. Seg wassen ar assa, ur diban kra seg wayen yessefk ad yili neɣ ad yettunefk i tutlayt Tamaziɣt si tilin tella d taɣelnawt am tutlayin tiɣelnawin di yal tamurt di ddunit.
Tutlayt Tamaziɣt d taɣelnawt ɣef lkaɣeḍ kan, deg wennar, d amḍerkel yal ass, tetteddu di lḥif d tlufa am win ttyeɣɣaren am win ttyesseɣrayen. Ur telli ara deg uɣerbaz azzayri akken ilaq ad tili. D asteqsi i steqsayen yimḍebbren n iɣerbazen inelmaden d imawlannsen ma yella bɣan ad ttɣren; ayagi yellad kan di kra iɣerbazen n kra twilayin n tmurt n Lezzayer. Nwala belli ḥala di tmurt n Leqbayel i llan inelmaden d iselmaden yebɣan s tidet almad n tutlayt Tamaziɣt. Di tmurt n Leqbayel i yella unadi d widen yettnadin ama d imusnawen ama d isdawiyen. Maca ula di tmurtagi n Leqbayel
Anagi – Ammud imagraden
21
ssɣarayentt daɣen s usuter n inelmaden d ttriḥ n yimawlannsen anda ilaq ad tettwaḥettem fellasen imi d tutlayt tayemmat n temnaḍtagi.
I wugur n « Tamaziɣt i win ttyebɣan » rnuas idlisen yettwarun s kraḍ tɣura yemgaraden : Talatinit, Tifinaɣ d Taɛrabt. Ayagi ur yelli ara akken ad iɛiwen anelmad di tɣuri d wefham n wayen yuran deg udlis s kraḍ tewsatin n isekkilen yemgaraden. Ur yeshil ara i tutlayt Tamaziɣt akken ad tennerni neɣ ad taẓ ɣer zdat s wuguren yecban wigi ɣas llan wallalen, llan yedrimen, llan yirgazen maca ma ulac lebɣi asertan... Ugin Tamaziɣt ad dtifrir, ugin ad s fken amuris ɣas akken tjerred deg uttafttaragi n tegduda. D tidet, ddeqs n tɣawsiwin i ikecmen tamendawt ur ufint ara azalnsent d wamurnsent di tudert n yal ass.
Cwiṭ seg wayen yessefk ad tesɛu Tmaziɣt, tutlayt taɣelnawt, d aɣmis. La dttlalen yiɣmisen yesnernan taɣult n taywalt d tlelli n tenfalit maca s Tefransist neɣ s Taɛrabt ma s Tmaziɣt yella usebter aneggaru n Lmuǧahed n taggara n ddurt. D ayagi umi zemren yimḍebbren n tmurt n Lezzayer ad tid fken i tutlayt rran d taɣelnawt deg wayen yeɛnan taɣamsa. Ǧǧand irumyen anzi : « Ulac win ara k igerrzen leqdicik ḥala imanik ». Imi Iẓuran llan, ad tennessew i wakken ur ttɣaren ara. Ad imɣuren ad ntun deg wakal n tjaddit i wakken ad senyeqɛed ufud, dɣa nekni ad neckenṭeḍ degsen ur sen netserriḥ ara.
Anṣuf s weɣmis. Anṣuf s Iẓuran.
Anagi – Ammud imagraden
22
D ACU ARA ƔDIṢAḤEN ?
Neslaas d awal deg yizenqan, nuɣal neɣrat d unṣib deg yiɣmisen. I tikkelt nniḍen, atan ad
«nebcen » tamendawtnni, imi akka tella imira ur twulem ara i tallitagi n talwit i dyersen ɣef Lezzayer
d yizzayriyen.
Attan ihi, tamendawtnni « taqburt » d aqabel kan i nqubel yiss tallitnni n tlufa d lemḥan i d isersen rrehba d tugdi fellaneɣ d tmurtnneɣ. Imira, ad neḥmed Rebbi ad tncekker, tamurt bxir i tella, tbeddel teswiɛt si lqerḥ ɣer lferḥ, teffeɣd si ṭṭlam ɣer tafat. Imi tilufa kfant, idrimen llan, tamurt terrad arrawis si ddaw ubrid s abrid, yewweḍd lawan i wakken ad netti asebter aberkan, ad diban umellal s lbaraka n tmendawtagi tamaynut. Akka i dnnan…
Atan ihi yebda weḥriret. Seg win yebɣan ad yerr adabu, adabu merra, gar yifassen n uselway yellan imira d aqerru n tmurt, ɣer win yettnadin amek ara syefk leḥkem i lebda i wakken ad yesɛu ifadden d wakud iwulmen i lebni n tmurt. Seg win yettnaḍaḥen i wakken ad yessiweḍ akabaris ɣer tselwit, ɣer win yekkaten i wakken ad yuɣal d anmazul (vice) n uselway, ma yunag neɣ yemmut
Anagi – Ammud imagraden
23
win yeddren imira, ur tettɣimi ara tmurt d uɣref war aqerru. Seg win yessaramen ugar i Taɛrabt d Tinneslemt, ɣer win yerran tagduda d tugdut d lɣerḍ iɣef yesṭerḍiq iɛbaren i tentizeglen imira, maca ma tkemmel akka yiwen wass ad tentiḥaz ad ɣlint.
I Tmaziɣt deg wannecta, anwa ara yeḥrirten fellas ? Anwa ara ttidyaddren ? Di liḥalaagi yettawlen, iraggen i dyettalin diritt rriḥansen. La tteḥririten merra ɣef wayen i teniceɣben imi ẓran belli d ayen ara ẓẓun assa ara ɣellten azekka. Win iɛettben ad iɣellet wayeḍ ad yerǧu « anbac » nniḍen n tmendawt di kra iseggasen, wissen…
Tilufa akk frant neɣ ad frunt, ḥala tid n Tmaziɣt akked Timmuzɣa i la skerkiren akka s teɣzi n wagguren d iseggasen. Maca taluft tameqqrant d tagi ; laṣel n tmurt d uɣref azzayri d acu ara tenid iṣaḥen di tmendawtagi tamaynut. Ahat tikkelta s tidet ma teffeɣd teɣri ahat ad sdslen war azizzel n idammen, war alqacen d leḥbas.
Maca anwa ara ttidyegren teɣriagi ? Yella Umussu adelsan amaziɣ, yella Usqamu unnig n Timmuzɣa, llan ikabaren, llant tesdawiyin, llan warrac n tefsut imaziɣen, llan warrac n tefsut taberkant, llan yemnuda d imusnawen… llan yirgazen d tlawin. Amek ara dteffeɣ teɣriagi ? Tiɣri ad dteffeɣ akken ɣdnnan imenzanneɣ ; ifrax ggten yal yiwen amek yettɣenni. Iswi yiwen, ahat, ma d iberdan s tidet mgaraden.
Anagi – Ammud imagraden
24
Di taggara, seg umennuɣ ɣer wayeḍ, seg usuter ɣer wayeḍ, ahat imira Leqbayel ɛyan seg usuter, ɛyan seg umennuɣ, mi ara nwali sani tessufeɣ tiklinni n iɣermanen n temnaḍt n Leqbayel. Ahat uysen, imi asirem yeqqim d asirem, leɛtab yugi ad yeffeɣ ɣer tafat. Ahat la ttraǧun ad senttidfken d tunṣibt akken i ttidwwin d taɣelnawt s yiwet teɣri imi ulac ayen ur xdimen ara i wakken Tamaziɣt ad ters deg umkanis, i wakken azzayri ad yuɣal ɣer laṣelis.
Niɣ nekni imira nessen leḥkem, nessen imḍebbren n tmurt, nessen d acu i xeddmen, nessen u neẓra daɣen belli ayen yelhan ur ditekk ara seg sen ! Ihi, Tamaziɣtnni ?…
Anagi – Ammud imagraden
25
UR YELLI WAYEN ARA IRUḤEN
Akken nennum, qbel ad yili uneḍruy aɣelnaw, yecban «aseqɛed» n tmendawt, tserriḥend yimḍebbren, si ddaw tecḍaḍt, i kra isalan yeɛnan aneḍruyagi akken ad walin ma zemren ad «t sseččen » i uɣref neɣ ala, d ayen umi neqqar «ma tečča tečča ma ulac d aqeṣṣer ». Ddeqs n wučči i yettilin di tedyanin yecban tigi yal taswiɛt mi ara d rsent s annar.
Atan ihi bdant temliliyin gar widen teɛna temsalt, yebda umeslay ɣef wayen yessefken ad yili di tmendawt tamaynut. Yal yiwen yettmeslay s yisem n widen ukud teddukel tmuɣli d yeswi ladɣa ikabaren n tsertit iqeddcen aṭas di teswiɛin am tigi. Yella win ttiqeblen s lekmalis yennad «ih » war ma iwala neɣ yeẓra ayen yellan degs seg wakken yeqqen allen, ixaḍ imi, yergel imeẓẓuɣen, yeẓẓel di tebḥirt n laman i wayen ara dyini uselway imi d netta i yebɣan ccɣelagi, d netta i d bab n rray. Yella win ttyugin imi yeɣra belli ayen ara yilin degs ur tibeɣɣu ɣas akka ur ɛad i dyeffiɣ. Yella win yebɣan ad iḥareb ɣef kra seg wayen yellan degs imi s umennuɣ i dyedda yerna mmuten fellas yizzayriyen.
Anagi – Ammud imagraden
26
Yella win la yettraǧun ass ideg ara dyeffeɣ uḍris amaynut n tmendawtagi i wakken ad dyini rrayis d tmuɣlis. Yella win yessusmen, win yuggugmen, win ur d neclig ara deg wayen iḍerrun di tmurt, win yugaden ɣef uɣrumis… d win yeṭṭafaren kan war rray, d aqeffaf n tmeɣriwin.
Deg ubazinagi ur treggi teflut, tidderɣelt d lekdeb sberbren ɣef «tidet zeddigen am lekfen » yettlen widen yemmuten fellas. Ayen yellan di tmendawtagi neɣ di tiden iɛeddan ɣas akken « yella, ulacit ». Maca ayen ur nelli di tmendawtagi neɣ di tiden iɛeddan ɣas akken « ulacit, yella ». D agzil n liḥala ideg tettexbibiḍ tmurt, nettexbibiḍ degs ula d nekni. Nettnadi ɣef tidet n tmurt d uɣref azzayri akken ad ttnerr d tunṣibt, akken ad ters di tmendawt, i wakken ad nezzi tamuɣli s ayen nniḍen, ɣer tudert, s immal.
… Ffren tidet s tayeḍ ḍeggrentt kksenas ayla
Arǧan akud a ttyesfeḍ ticraḍ nejrent di tnicca
Ziɣ deg uẓru i teckenṭeḍ mi la ttɛeddint tlufa
Tewweḍaɣd ɣas ur turi at wawal qedcen ruḥen
Ɣas ẓẓerb n lekdeb yezzi ɣas icekkel imeslayen
Ɣas akud amcum yezri tedder ccfaya n yimdanen
Anagi – Ammud imagraden
27
La dqqaren belli di teswiɛtagi ideg nella ur ilaq ara ad nserreḥ i wayen yellan gar yifassennneɣ; d acut akka wayen i yellan gar yifassennneɣ ? Ayen yuran ur yelli, ayen yellan ur yuri : tilelli, tugdut, tagduda, taɣdemt… d acu n wazal sɛant d acu n ccan ara rnunt i win umi yeffer laṣel ? Amek ara nnadi ɣef tugdut, tilelli d teɣdemt war ma nnuda ɣef laṣel ? D acut usirem, d acutt tudert war laṣel, war isem, war ayla ?
Yessefk ad dduklent tmuɣliwin ɣef wakken d laṣel i d amezwaru, d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer i d aɣbel amezwaru mačči d tiɛeqqayinagi i la nleqqeḍ. Tasertit iɣef nettkel tettwakbel, tuzzar am ibawen ɣef tmurt n Leqbayel. Maca iɛebbaḍ ur ttwakbalen ara, mazal neqqar awid kan ad nečč aɣrum. Aɣrum, d aya kan, ayen nniḍen «ad nefk akud i wakud ».
(…) Asirem yeggrad deg yidurar
izuɣar d yibeḥriyen Di tudrin iḥerzen lesrar
d yirebbi n Ǧerǧer ɛlayen Si tmurt ideg tefka aẓar
a tqabel wid ttinekren
tidetnni
Anagi – Ammud imagraden
28
TIMMUZƔA N TMURT N LEZZAYER
Tamaziɣt tunṣibt ugadentt imi ẓran belli tella mačči d ayen ara kksen neɣ d ayen ara ffren segmi akka tuɣal d tutlayt taɣelnawt. Tamaziɣt tunṣibt kukrantt imi tessutur aswir aɛlayan n tmusni n tutlayin i leqdicis i wakken ad tennerni akken iwata lḥal am nettat am tutlayin nniḍen. Tamaziɣt tunṣibt ugintt imi yiwet, ḥala yiwet tutlayt tunṣibt i bɣan, d tutlayt Taɛrabt. Yal yiwen seg waggayenagi n yizzayriyen acu n ssebba i sdyettaf i tutlayt Tamaziɣt i wakken ad dibeggen belli ur tlaq ara, ur tezmir ara neɣ ur yessefk ara ad tuɣal d tunṣibt di tmurtis.
Akka ihi, ggten lehdur ɣef tmurt n Lezzayer d «yiwet ur tbeṭṭu ara », ɣef Taɛrabt, tutlayt n Leqran, iss ara tettwaru Tmaziɣt, ɣef tezmert n tutlaytagi (Tamaziɣt) i wakken ad teddu di tikliagi izerben n umaḍal d talsa, s asnulfu d wayen yellan d amaynut. Ɣef waya i ggten wuguren, ɣas ulaciten ad d nnulfun, armi frurxent yir tektiwin, ɣas yella webruy n tidet degsent maca ur ssawaḍent ara alamma sḥebsent alluy n Tmaziɣt seg uswir n «tutlayt taɣelnawt » ɣer «tutlayt tunṣibt » : Asenṣeb n Tmaziɣt ur ilaq ara, ur yessefk ara ad yili imi tutlaytagi ur ɛad treṣṣa, ur ɛad thegga akken ad
Anagi – Ammud imagraden
29
yeqdec yiss uɣref azzayri d yimḍebbren n tsuda (institutions) n tegduda tazzayrit... Asenṣeb n Tmaziɣt d «taneqqelt n Belɛejjuṭ », teẓẓa imiren, temɣi imiren, tefkad lexrif imiren. Aṭas n lḥir i yellan, tuffɣa n leɛqel diritt, ulayɣer ttid neẓẓeg ur turiw… Asenṣeb n Tmaziɣt ad yessefcel imaziɣen, ad «čfečfen » ad uɣalen ad ismiḍen, ad tenteffeɣ tezmert, lebɣinni n umennuɣ ɣef yizerfan, taɣdemt d tugdut, ad yefsi... War asenṣeb, ad qqimen imaziɣen «dduklen » «ḥman i umennuɣ »...
Ayen akk yellan d ugur d ayen yeɛnan tutlayt Tamaziɣt s tjerrumtis, s tseftitis d ugemmayis. Maca asenṣeb n Tmaziɣt mačči d tutlayt kan, mačči d tira ara «yettwaḥetmen » i tɣiwanin, i twilayin… i tsuda n tegduda d tdamsa s umata. Asenṣeb n Tmaziɣt d laṣel d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri ideg ur yelli uɣbel ur yelli wugur ur yelli ccek. Asenṣeb n Tmaziɣt d tuɣalin s amezruy akken yella mačči akken turan widen ur tnebɣi. D asebgen n yirgazen d tlawin imaziɣen yebnan tamurtagi tamaziɣt, iḥurben fellas, iqedcen daɣen i talsa acḥal d lqen aya. D tidet ur yesfiḍ wakud, d tidet ireṣṣan di tnicca, d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri.
Imi tezmer ad tili tutlayt d tunṣibt war ma tella d tutlayt n tmurtnni (amedya n Tefransit di kra n tmura n Tefriqt), ihi akken ur nettili ara d aɛraben yesneṣben Tamaziɣt di tmurtnsen Lezzayer, yessefk
Anagi – Ammud imagraden
30
a nessenṣeb laṣel d Timmuzɣa d imezwura d wamek ara dyuddum segsen usenṣeb n tutlayt Tamaziɣt. Ma neɣra ayen yuran di tmendawt n 1996 neɣ neɣra kra seg wayen i ɣyeɛnan, ad naf belli ddeqs n tɣawsiwin i yellan degs ttwaferzent maca aseqdec nsent yellad s uṣaḍuf (lois). Ma neɣra belli «taɣelnewt (nationalité) tazzayrit tettubeggen s uṣaḍuf », anamek n waya, taɣelnewt tazzayrit tella, maca win ara ttyesɛun, win ara ttyessutren d win umi ara tettwakkes d aṣaḍuf ara isersen ilugan i waya.
D tidet, mačči akk izzayriyen i yettmeslayen neɣ ttarun s Tmaziɣt. D tidet, di temnaḍt n Leqbayel i tella tmeslayt d tira s Tmaziɣt. D tidet, s uswir iɣer tewweḍ tutlayt Tamaziɣt tezmer ad tettwaḥetem deg yiɣerbazen n temnaḍt n Laqbayel. Imi laṣel n tmurt yettubeggen, iban mačči d ayen ara ffren, ihi yezmer ad yers di tmendawt belli «Tamurt n Lezzayer d tamurt Tamaziɣt », «Aɣref azzayri d aɣref amaziɣ », «Tutlayt Tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt tunṣibt n tegduda tazzayrit », «Ddula tazzayrit a stefk allalen iwulmen i wesnerniines », «Ayagi ur yettwakkas ara, ur yettbeddil ara ɣas ma tbeddel tmendawt », «Aseqdec (tira d tmeslayt) n tutlayt Tamaziɣt ad yettubeggen s uṣaḍuf ».
Imi d tameslayt d tira i d ugur seg wakken mačči akk izzayriyen i yettmeslayen, i yettarun s Tmaziɣt, d aṣaḍuf ara dyesbeggnen amek ara yili leqdic s tira d tmeslayt n Tmaziɣt di tmurt n Lezzayer s umata. Imi aṣaḍuf yettbeddil mačči am tmendawt,
Anagi – Ammud imagraden
31
yezmer, assa, ad iḥettem tira n Tmaziɣt deg yiɣerbazen n temnaḍt n Leqbayel kan, azekka, yezmer daɣen ad ttiḥettem deg wid n tmurt n Lezzayer merra. Ayagi icudd ɣer lebɣi asertan n yimḍebbren n tmurt n Lezzayer. Tarusi n tira d tmeslayt di tmendawt d leqdicnsent s uṣaḍuf ad yefk akud i tutlayt ad tennerni deg yiɣerbazen n temnaḍt is qbel ad tuɣal s iɣerbazen n tmurt n Lezzayer s umata.
D tidet, tutlayt Tamaziɣt mačči seg igenni i d teɣli tewjed thegga i leqdic war timerna, war asnerni d unadi. Tutlayt Tamaziɣt d asekfel i ttidskeflen imaziɣen, tilin tella ulac win ara ttinekren, maca teččur d aɣebbar. Ihi mi nemsefham ɣef tilinis tunṣibt di tmendawt, aɣebbar yeshel i tukksa…
Anagi – Ammud imagraden
32
TANNUMI I DYURWEN TATUT
Akken nennum nessutur izerfannneɣ, netsuɣu mgal tamḥeqranit d wayen yellan d lbaṭel, nettaru i umezruy d ccfaya, neqqard ayen yellan deg wulawennneɣ, nleḥḥu deg yiberdan ɣef wannect agi akk, maca rray d wawal aneggaru ttɣimind dima ɣur yimḍebbren d widen yeṭṭfen adabu di tmurtnneɣ, akken nexdem kifkif, wissen acuɣer !?
Akken nennum nekni i nnumen nitni, nettmagar tilufa diɣellin ɣef tmurt s yiswiren yemgaraden imi nitni ḥettbentent nekni nettaɣitent war ma tezgelaɣ yiwet.
Akken nnumen daɣen, yal tikkelt ideg ara d qerrbent tefranin ad bdun aslufu d uḥelbeb (aḥebbi) n yal win neɣ widen izemren ad ilin d ugur i wayen i ttheggin di yal taɣult, imi llan at iɛebbaḍ yexwan, llan imeɣban, llan imelluẓa !...
Akken nennum yal tikkelt, s nniya neɣ s tengef, nettak tameẓẓuɣt i wayen i ɣdqqaren, nettmeslay fellas s usirem d ameqqran belli tikkeltnni d tin n tidet, d taneggarut, d tin ara yessuffɣen laɛtab ɣer tafat, maca asirem yettɣimi dima d asirem ma d tannumi tettarewd tatut i ɣyeǧǧan ntezzi ntenneḍ
Anagi – Ammud imagraden
33
war ccfaya n wayen iɛeddan fellaɣ, tatut ineɣɣen lebɣi d usirem n yimdanen s tmettant tasusamt umi ḥedd ur isel, ḥedd ur yettḥulfu : d tamettant n yiman!
Akken nennum yal tikkelt, ma ur tentnuɣ deg uqerru ad tentnaɣ deg uxenfuc. Tamxixt tella tella, maca at wulawen ttḥulfunas, wiyaḍ, am yisɣi n tmacahutnni, ulis yella maɛna mačči deg umkan ideg yessefk ad yili...
I tikkelt nniḍen at udabu ttheggin tifranin i tmendawt tamaynut ideg ara beddlen ddeqs n tɣawsiwin war ma cawren yiwen seg widen yesɛan rray.
I tikkelt nniḍen tamuɣli tezzi ɣer tmurt n Leqbayel imi asuternniines ur ɛad yufi tifrat seg wakken lecɣalat n yimḍebbren n tmurtnneɣ zgan d azgen.
I tikkelt nniḍen ayen akk ara yettwaqedcen d ccɣel ur nettidir, ur nettdum, ur nesɛi lsas imi i teswiɛtnni kan umi yella, mi tɛedda kan yexṣer ccɣelnni neɣ yeḥbes.
Di teswiɛin yecban tigi win ur neṭṭif ara amkanis, ad asiruḥ. Win ur nḥureb ara ɣef wadeg i tidiṣaḥen, ad astekksen. Win yeǧǧan amkanis d ilem, ad tɛemren wiyaḍ. Win ara yeṭṭfen amkan n wayeḍ d win ur nesɛi ara amkan, d win yettnadin anwa ara yessker i wakken ad yeqqim deg wayen ur ili.
Anagi – Ammud imagraden
34
La dqqaren akka i d tasertit, ddu s lebɣik neɣ teddiḍ war lebɣik. Ihi attan ɣerwen tsertit ay at tsertit. Skud ur ɛad i diban wunṣib deg umaynut i d iteddun, am tikkal iɛeddan, ad dnini ayen ilaqen, ad tidnini s wul d teɣẓint (raison), ad nerǧu «win turǧa taryel » wissen ahat ma qeɛdent tuyatis ad yizmir ad ttiqabel, taryel !
Anagi – Ammud imagraden
35
AZAL N WAWAL
Awal i tiferrun d awal. Di teswiɛtagi ideg nella, lecɣalat n tmurt d wayen iḍerrun degs ur tefriz ara tmuɣli ɣersen. Yesberber wagu deg unebdu, yenɣes yiẓri i tmuɣli, yegget umeslay si tama akken tegget tsusmi si tama nniḍen. Widen yettmeslayen qqarend imira ayen bɣan d wayen ssarmen ugar n xemseṭṭac iseggasen aya. Widen yessusmen nnand yakan ayen bɣan ad dinin d wayen ssarmen, maca imira ur sdttɛawaden ara imi ula d nitni nnantid ugar n xemseṭṭac iseggasen aya. Ikfeld waṭas n wayen “yenṭel” uɣref d wakud n lqerḥ d wuzu n tasa, yuɣald s annar, yerna yufrar ɣef wayen yessefk ad dyifrir. Aṭas i yellan d aqbur yenṭel ikfeld, aṭas n wayen ur nelli yennulfad.
Akka ihi, imira, annar ṭṭfent widen iheddren. D awalnsen umi nsel, d tiktiwinnsen i nettaf deg yiɣmisen. D awalnsen i d awal n taggara ɣas akken la dqqaren belli wagi d rraynsen kan i la dttaken am nitni am yizzayriyen merra. Ɣas ur ufin ara win ukud ara mmeslayen, ad mmeslayen garasen s teɣri tazurant akken ad sendslen medden merra, akken ad senzziknen belli aɣref azzayri ur yeɣliḍ ara asmi tenyefren akken ad ilin d tacacit ɣef uqerru n tmurt.
Anagi – Ammud imagraden
36
Garasen, simmal yettili lḥess simmal tasertit nsen bxir i tella. Garasen, aqnijjer d weḥriret zzakanen i medden udem n widen iqeddcen, n widen iḥemmlen tamurtnsen d watmatennsen. Garasen, yiwen ad tticudd wayeḍ ad ttyefsi, maca s wawal. Garasen, yiwen ad ttyecɛel wayeḍ ad ttyessens, maca s umeslay. S wawal, wwḍen almi d addaynin n uxxam yellan di lḥara n win umi tkksen (awal). Akka i ttaken awal i widen ur tneḥwaǧ. Ad sen reḍlen kra imeslayen i wakken ad argun deg uzal s wallen iberran ur nwala, ad ssirmen aylansen d wayen i tenidiṣaḥen, ad ssutren yiwen lkar d teɣrast n tzizwa akken ad ččen yissen aɣrum…
Ttmeslayen i wakken ad dinin ayen yelhan ɣef yimannsen d tsuda iɣef llan d iqerra. Ttmeslayen i wakken ad ḥarben ɣef watmatennsen. Ttmeslayen i wakken ad qqimen deg yimukannsen. Ttmeslayen i wakken ad dinin… ulac… awal war azal… awid kan ad dinin. S tmenna i tella tilin.
Wiyaḍ, widen yessusmen, ur ttarran ifeẓ ur ttɛawaden iẓid i weclim. Ayen dnnan d ameṣmar di lluḥ d tidet yenta i lebda; ayen dnnan ur la t ttleqqimen ara wissen acuɣer ! Imi ayen sɛan ad tid inin nnantid di teswiɛt n lḥerṣ, uɣalen ttmeslayen ḥala ɣef wayen i dqqaren wiyaḍ. Ttaken temeẓẓuɣt s lebɣi neɣ war lebɣi i kra n wayen iḍerrun di tmurt, ttakend rraynsen ɣef leqdic d iqeddacen. Ma mmeslayen widen yessusmen, atan awal ad dyili ɣef wayen i dnnan widen yettmeslayen mačči ɣef wayen i teniceɣben d wayen yellan deg wahilen
Anagi – Ammud imagraden
37
nsen : atan ccɣelagi dirit, wagi ixuṣ, wahi yeǧǧat wakud… Win iheddren s iciwis ḥedd ur isel i teɣri s. Tasertit ɣursen tban, ayen ara dini nnantid yakan ddeqs iseggasen aya; ayen bɣan iban ayen ugin iban. Tasertit yellan deg wennar imira jemɛen ttid s axxam. Tasertit iɣef yekker umeǧǧed mi qrib truḥ, rrantt deg yidis mi “dtuɣal”.
Tasertit d taẓuri sseqdacen yimḍebbren n tmurt i wakken ad inin i uɣref ur ssekcam ara iman ik deg wayen i kyexḍan. D tagi i d tasertit ɣurneɣ : ad dyeffeɣ wawal, a tseḥnunfen seg umalu alamma d asammer, ad sgen uguren d tmeckukal, imiren ad sdafen tifrat. Neggurreɛd si tsertit ur nesɛi aqerru d isertanen yeǧǧan annar. Ǧǧan annar s tsusmi ɣas akken yella wayen ara dinin neɣ ahat ad dinin ayen dnnan yakan, ǧǧan axxam d lxali ɣas akken llan yirgazen ara tiɛessen.
Ǧǧanaɣd imezwura kra imeslayen nnan : ”Ma temmeslayeḍ, inid ayen yifen tasusmi”. Win yessusmen ur yesɛi d acu ara dyin, kfanas imeslayen. Maca widen i dyennan imeslayenagi mačči d izzayriyen, ssnen azal n wawal akken ssnen azal n tsusmi. Imira di tmurt n Lezzayer yegget wawal war azal akken tegget tsusmi war azal. Imira di tmurt n Lezzayer ttif awal wala tasusmi… imi awal i tiferrun d awal.
Anagi – Ammud imagraden
38
ǦǦET AKUD I WAKUD !
“… deg useggas neɣ sin, neɣ di ɛecra snin, ad ṣeggmen wussan… 1 ”
Ɣurneɣ, am di ddunit merra, tiɣawsiwin yeɛnan tudert s umata cuddent s akud. Ɣurneɣ, am di ddunit merra, tikwal akud yettɛeddi fellaɣ am uẓayeḍ war ma nḥulfaas, war ma neẓra ansi i dyekka, war ma neẓra sani ara iruḥ. Tikwal nettḥulfuas, maca imiren ur yettɛeddi ara alamma nekkuffet, alamma nekkuferra. Ɣurneɣ, am di ddunit merra, kullci d tamsalt n wakud. D acut wazal yesɛa wakud ɣurneɣ neɣ di ddunit merra ? Ma nwala timura n ddunit merra, d tamuɣli kan si lebɛid, ad diban am tafat n yiṭij win yefkan azal i wakud akked win ur stnefki ara. Ihi ɣurneɣ, am widen yellan am nekni, akud d yiwen seg wallalen yecban tatut, tasusmi… d tugdi iss ttwakbalen iɣerfan, ttwasfaḍent tɣermiwin, tettwaxrab tgemmi.
D amezruy, d ccfaya neɣ d tidet, ma ur llin ara “deg ubrid n ṣṣwab”, ad tenyeskerkir wakud alamma qqersen, uɣalen d ijerbuben ; aneḍruy ur
1 Assa ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.
Anagi – Ammud imagraden
39
yeddi akked gmas, tadyant ur teddi akked weltmas, tudert teddukel akked tmettant. D nnger n yiman, n tilin d tudert.
Nekni nennad tameslayt, tugdut, tidet… taɣdemt, nitni nnand ilaq akud i waya. Akud i tektiwin i wakken ad dlalent, ad nnernint, ad awḍent ɣer taggara n uḥezzeb d umeyyez. Akud i tmuɣli d rray iwatan tiktiwinagi i dilulen akken ad uɣalent d isenfar. Akud i temliliyin d lemcawrat akken ad diban, ma yella isenfaragi i dyekkan si tektiwinnni i dilulen yakan, ma ad ttwaxdamen neɣ ala. Di taggara, ilaq wakud akken ad nẓer ma yella leccɣalatagi akk ur tenyeǧǧi ara wakud ! Maca ulac degs aɣilif ; nezmer ad dnaf akud i tektiwin nniḍen ara dilalen, ara yennernin… atg.
Ayen akk yeǧǧa wakud ganas ifadden sbeddent. Tiktiwin yeǧǧa wakud ḥennkent, beddlenasent udem. Kra n win yeǧǧa wakud yekkesas nnṣib i wayeḍ. Ayen akken ur bɣin nitni d win i yeǧǧa wakud. Akka i la snuzun ulac. S wakud i la qqazen aẓekka i tebɣest d ifadden n kra n yimdanen, la ssefruruyen lebɣinsen alamma nnand dayen barkayaɣ, ad neǧǧ cwiṭ i widen i diteddun ad qedcen amurnsen, nekni nexdem amurnneɣ. Anida yebda wamurnwen anida yekfa… ?
Dɣa s tidet d tamsalt n wakud ? S tidet, akud yegget, yezga yella ɣur widen ur tneḥwaǧ ara, ma d widen i tyeḥwaǧen, ur tufin ara. Maca deffir wakud d timeckukal n tsertit i yellan. Tin yemḥan
Anagi – Ammud imagraden
40
lǧerrat, tin yekksen ilugan, tin ihudden izumal, d tasertit n widen iɣellten ur srewten. Ɣef waya i laqent tlisa i wakud i wakken ur yettili ara d ssebba i webrak neɣ i tuɣalin ɣer deffir.
Ɣurneɣ, am widen yellan am nekni, akud d ajenwi igezzmen ma ur ttegzimeḍ ara, ɣur wiyaḍ, akud d adrim. Gar ujenwi d udrim, Tamaziɣt tella, tufrard am zzit ɣef waman. Akud ur syezmir ara “imdanen“ daɣen. Iruḥas wakud maca ur ttyeǧǧi ara. Imira, Tamaziɣt tufa akud akken ad tezziken tazmertis, ad tili d tutlayt am nettat am tutlayin n ddunit merra ; ɣef waya i la ttnettaf ula deg uẓeṭṭa agraɣlan Internet.
Tamaziɣt aṭas i terǧa amuris. D wagi i d akudis, d wagi i d lǧilis, d tagi i d tallitis. Tikkelta, ur nettaǧǧa ara akud i wakud… “… ɣas yefna leɛmer, awid kan neḥder, xedmen amiṭru… 2 “.
2 Assa ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.
Anagi – Ammud imagraden
41
INEḌRUYEN IMAZRAYEN
Amezruy, di ddunit merra, mi yekcem s aɣerbaz, ladɣa almad amezwaru, anamekis d ajerred n yineḍruyennni d yimdanennni iɣef d yella umeslay i lebda deg yidlisen d ccfaya n yiɣerfan n umaḍal s umata. Dɣa yiwen seg yidlisen n uswir wis kuẓ n welmad amezwaru n useggasagi d adlis n umezruy. Ṭṭfeɣt gar yifasseniw, steqsaɣ imaniw ɣef wayen yellan d wayen ur nelli degs. D amezruynneɣ neɣ d win n wiyaḍ. D amezruy aqbur neɣ d tallit ideg tella dagi Fransa si 1830 armi d 1962. D amezruy yeɛnan at tmurtnneɣ neɣ d win yeɛnan widen ikeččmen teffɣen d widen yettɣimin. D amezruy unṣib neɣ d win n tidet. D amezruy ara dyemmeslayen ɣef yizzayriyen merra neɣ kra kan n widen yettwafernen…
Asteqsi yettakiyi i wayeḍ… uɣaleɣ ldiɣt akken ad ḥebsen yesteqsiyen yellan gari d yiman iw. Si tɣuri tafessast tamezwarut, ufiɣ belli, s tɣara tunṣibt, urand deg yisebtar n udlisagi, i warrac yesɛan ɛecra iseggasen di tudertnsen, ayen akken i ɣugin ad tnaru, nnand ayen akken i ɣugin ad t idnini geddac d aseggas.
Anagi – Ammud imagraden
42
Di tazwara ihi, d inig deg wakud aqbur qbel ad yaweḍ bnadem d amdan… Ssyin akin, d wagi i ɣ iceɣben, d Tagelda n Numidya d widen i ttid ikecmen war ccwer am iwendalen… d ibiẓanṭiyen. Aɛraben wwind tinneslemt di «lfutuḥat». Tekkes Numidya tuɣal d Rrusṭumiya, d Lfaṭimiya, d Lḥemmadiya… d Zziyaniya. Maca ulac tallit ideg teqqim d ayen akken tella, d Numidya neɣ d Tamazɣa, i dyeggran si Timmuzɣa n Tefriqt n Ugafa ḥala ayen yettwanejren di tnicca, d ayen ur yezmir wemdan ad tyekkes ; d ticraḍ iss reqqmen ijeqduren; d Tifinaɣ iss ttarun di tallitnni ; d iẓekwan n igelliden yecban Masinisa d Dihya ; d iṣurdiyen iɣef yettwanjer wudem n igelliden yal yiwen s tallitis.
Nnand belli Tagelda n Numidya tella qbel ad yili lmasiḥ qbel ad tili tinneslemt. Uddrend Igelliden n Numidya yal yiwen s uzemz n tallit ideg yella ɣef uqerru n tgeldas. Seg Ugellid Sifaks 230203 (qb S. Ɛ.) s Agellid Masinisa 202148 (qb S.Ɛ.) s Agellid Yugurten 118105 (qb S.Ɛ.) s Agellid Yuba I 6046 (qb S. Ɛ.), ma d Agellid Amusnaw Yuba II 45 (qb S. Ɛ.) (23 mb S. Ɛ.) yecfad i tlalit n Sidna Ɛisa.
Nnad belli imaziɣen nnuɣen mgal aɛraben i dyewwin tinneslemt ɣer Tgelda n Numidya, ur bɣin tisitnsen ur bɣin anekcumnsen ur bɣin tiɣimit nsen. Kusayla yenɣa Ɛuqba di Tahuda d tama n Beskra. Dihya yettwassnen s yisem n Kahina tella ɣef uqerru n tegrawla yemmenɣen akked Benneɛman, ayagi segmi yemmut Kusayla. Nnand daɣen belli s
Anagi – Ammud imagraden
43
tmettant n Dihya, tekfa tegrawla n imaziɣen mgal inselmen. Nnand daɣen belli tagrawlaagi ur tesɛi ara lsas imi imaziɣen di tallitnni ur fhimen ara acu bɣan yinselmen mi druḥen si tmurtnsen ɣer Tgelda n Numidya. Tekker tegrawla imi ɣilen imaziɣen belli inselmen am iwendalen d ibiẓanṭiyen. Asmi fehmen imaziɣen timsal, uɣalen d inselmen, wwin tabrat n tinneslemt ɣer Landalus d Ṣṣeḥra n Tefriqt.
Annectagi akk yella deg udlis n umezruy n useggas wis kuẓ n welmad amezwaru n useggas 2006. S wannectagi dnnan akk, yennayer ur tid srisen ara belli d iɣef n useggas amazigh am netta am umezwaru n muḥarrem n yinselmen neɣ amezwaru n yennayer n imasiḥiyen. Tutlayt Tamaziɣt ur ɛad tt rrin d tunṣibt. Dihya d isem ttagin ad tarun deg yittafttaren n kra n tɣiwanin ar assa… Am akken kra ur yelli ɣas akka d nitni i dyennan, wammag nekni ugar n lqern aya i la tidneqqar. Ayen yellan iḍelli d awezɣi, assa yuɣal d unṣib lemdent warrac deg uɣerbaz. Ihi acuɣer annecta n wakud iruḥen ? Acuɣer alqacen, tamettant, tisselbi d usnejli ? Acuɣer amxix d temḥeqranit ? Acuɣer ?...
Ineḍruyen imazrayen d tidet. D ayen yeḍran, d ayen ur yezmir ula yiwen ad tenibeddel neɣ ad ten yenker, maca yezmer kan, s tezmertis izemren, ur yettmeslay ara fellasen alamma ttuntent medden neɣ ad dyeqqar tidet ixuṣṣen ; tidetis. Tidet i dyufraren teshel i tmenna tewɛer i tufra. Imi d ayen i dyufraren i la dttaken, ihi nekni ad d nessekfal nitni ad dqqaren imi ɣkksen awal.
Anagi – Ammud imagraden
44
SI SIWA AR TIGZIRIN TIKNARIYIN
Amaḍal, talsa, imdanen merra ugaden ad msekfunt garasent tɣermiwin neɣ ahat, yiwet seg sent ad tessenger tayeḍ. Ugaden imi taggara n tlufa yecban tigi, ideg ur yelli wawal, adiwenni d teɣẓint, d amennuɣ. Akken ẓran yimdanen, amennuɣ isazzal idammennsen yettawi tirwiḥinnsen, tettabaɛit tmettant... Ɣef waya i yegget wawal ussanagi iɛeddan ɣef umennuɣagi n tɣermiwin, nettafit deg wallalen n telɣut s isalan deg yiɣmisen neɣ di tiliẓri. Tugdi n umennuɣ si tama, d tugdi n nnger n tɣerma si tama nniḍen, ssawḍent imdanen akken ad zzin tamuɣli s ayen akken ǧǧan yulit uɣebbar, ɣer tifrat s umeslay d udiwenni. Ufan belli yessefk ad idiren akken llan yal yiwen s wayen iss yumen, yal yiwen di lḥeddis ɣur yimanis war ma iḥettem tamuɣlis d tudertis ɣef wiyaḍ. Ilmend n wayagi, llantd temliliyin, dagi di tmurt n Lezzayer, ideg i dyella umeslay ɣef leqder, aḥezzeb d wazal yessefk ad t yefk yiwen i wayeḍ akken ad rewlen ɣef wayen ara yessiwḍen ahat s amennuɣ neɣ ɣer nnger n tɣermiwin… Ɣas akken iḍelli llan d iɛdawen ur ttemsefhamen ara, maca assa fkan nnuba i wawal akken ad dlalent tektiwin timaynutin, akken daɣen ad tbeddel tmuɣli, ad myeɛqalen, ad msefhamen
Anagi – Ammud imagraden
45
akken ad yekfu lhemm i lebda ad ters talwit di ddunit merra… !
Deg unamek n tɣerma i ɣdttaken imawalen, war ma nnuda ɣef wayen lqayen ; ad tnaf belli d ayen yessemlalen timettiwin ; d udem adelsan, aɣerfan i sɛan yimdanen tessemlal tmetti ; d ayen d tewwi tmettiagi i talsa ; d wadeg ideg dtemɣi, tedder, tegma tɣermaagi. S unamekagi, ad naf belli taɣerma Tamaziɣt tesɛa amkanis gar tɣermiwin iɛeddan di ddunit merra yal yiwet s wayen i dtewwi i talsa s umata deg wakud ideg tella d wadeg ideg d tlul.
Acuɣer ulac ameslay unṣib ɣef tɣerma Tamaziɣt mi iɛdawen n yiḍelli uɣalen d imeddukal assa ? Yemlal umasiḥi akked ineslem ɣef wakal amaziɣ, yellad wawal war ma iṣaḥd amdan amaziɣ. Acuɣer i uɣalen deg yidis imaziɣen i d yefkan Augustin i yimasiḥiyen d Ṭariq i yinselmen ? Amezwaru d “babas n Tmasiḥit” asmi tella Tmazɣa d Tefriqt n Ugafa, wis sin d win ikecmen Landalus s tebrat n Lislam asmi tuɣal d Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir. Imi dnnan imusnawen n tmetti belli “lqernagi ad yili d win n tesreḍt neɣ ur yettili ara “, wiginneɣ ufant d abrid i wakken ad rren deg yidis taɣerma Tamaziɣt yellan qbel ad ilint tɣermiwin yettnadin ad msefhament imira. Di tuqqna n tiṭ yemmut wayen d ilulen, yeddren si Siwa armi d Tigzirin Tiknariyin, cwiṭ i dyeggran kksenas azal s yisem n tesreḍt. Widen yugaden ad negren la ttnadin anwa ara snegren. Acuɣer ara ḥettmen ɣef wiyaḍ ayen ugin
Anagi – Ammud imagraden
46
nitni i yimannsen ? Acuɣer ara nadin ad snegren taɣerma yellan qbel ad dasen nitni akked tɣerma nsen ɣer Numidya ?
Akken i ttmettatent tutlayin i ttmettatent tɣermiwin : awal agugam d ccfaya tasellawt. D acu i dyeggran si Siwa, d acu i dyeggran si Tegzirin Tiknariyin ? D acu i dyeggran si Numidya n Masinisa ? Deg wayen nwala, neɣɣar, nsel di tmurtaginneɣ, tiɣermiwin llant, nettmeslay fell asent maca adeg ideg dlulent, ddrent, ur yettwabdar ara. Adeg yella qbel taɣerma. Adeg d akal amaziɣ n Numidya ideg dtlul, tedder tɣerma Tamaziɣt qbel imasiḥiyen d yinselmen. Si Tefriqt n Ugafa ɣer Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir, Numidya tbeddel isem. Seg wassnni i tezzer deg ubazin adelsan n widen ikeččmen teffɣen yettaǧǧan aẓar amaynut deg wadeg n win yellan yakan.
Yennad yiwen seg « imeqqranen » n tsertit n tmurtnneɣ deg yiwen seg yiɣmisen ilelliyen : « Skud atmatennneɣ yellan dihin di tmurt n Falaṣṭin d Lɛiraq ttwakksenasen izerfannsen, ur nezmir ara ad nemmeslay ɣef talwit ». Nekni umi yettwakkes wezref n tilin, ma nezmer ad nidir di talwit !?
Anagi – Ammud imagraden
47
« UGUR » N TIRA
«… Akka neɣ ad tuɣal ɣer tkessawt» i yenna umeksa i yimsewqen i syennan belli tafunastis ɣlayet, aṭas iṣurdiyen i yessuter degs. Yennaasen d wagi i d
azalis, ad tenz s wazalagi neɣ ad ttrreɣ ɣer lexlaw ad teks (takessawt).
Tegzem di rray, teddez tebrez… Imnuda d yimusnawen nnand, imaruyen d yimeskaren ḍefrenten. Tutlayt Tamaziɣt s isekkilen n Tlatinit ara tettwaru, d taɣelnawt neɣ d tunṣibt. Talatinit, ur telli d Tarumit neɣ d Tafransit ur telli d tutlayt n “listiɛmar“, maca d tin i sfernen imawlanis, widen yebɣan ad taẓ ɣer zdat si Bulifa ar Dda Lmulud armi d tajerrumt taneggarut i dyeẓreg Kamal Nat Zerrad di 2001. Ugar n lqern aya, ayen yellan d idlisen, d tirawin neɣ d anadi yellad s Tlatinit, s lebɣi d tebɣest n yirgazen d tlawin yellan ama di lberrani ama dagi di tmurt. Anadi ur yelli s Taɛrabt ur yelli s Tfinaɣ. Widen yettnadin ɣef Taɛrabt d widen yebɣan ad aɣ rren lqern ɣer deffir imi ur telli tjerrumt ur telli tseftit ur llin ilugan s s tutlaytagi i Tmaziɣt. Ihi, ugur ttwalint kan widen yugin Talatinit d widen yebɣan Taɛrabt. Dinna kan i la tettezzi : ḥanun zanun ɣef yiri n lkanun. Ugur ur yelli ma tettwaru Tmaziɣt s isekkilen n Tlatinit : d wagi i d aɣbelnsen !
Anagi – Ammud imagraden
48
Maca lebɣi asertan ulac ɣas akken yegget usuter, ggten idammen, ggten imejraḥ, ggten yilmeẓyen yemmuten i wakken ad tuɣal tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri ɣer laṣelnsen. Imḍebbren n tmurt n Lezzayer d widen yeṭṭfen adabu ugin ad ldin tiwwura i Tmaziɣt akken tentldin i Taɛrabt. Ɣursen, ugur yugaren akk uguren n tdamsa, n tsertit… d ugur n Tmaziɣt. Teqqimasen di tyersi. Zemren ad sḥebsen abeddel n tmendawt neɣ ahat awexxeris alamma ufand ttawil i “wuguragi” d wuguren nniḍen isertanen. Ṭṭsen d iseggasen aya ɣilen ad rewlen, xerṣum di tnafa, i tidet i dǧǧan widen tt ineǧren di tnicca, wissen imira, ahat naddam iruḥ asen, ukind maca ufand imannsen ggran ɣer deffir s kra n leqrun…
Ɣas imusnawen akked widen yettnadin sbanend isekkilen n tutlayt Tamaziɣt, maca timuɣliwin mgaradent seg umusnaw ɣer wayeḍ, seg waggay ɣer wayeḍ seg wegraw ɣer wayeḍ. Ddeqs imusnawen iqeddcen yal yiwen i yimanis war ma yemcawar akked widen i tyecban, sṭuqquten ilugan d leryuy almi sweḥlen imaruyen d imeskaren anwa abrid ara yaɣen, amek ara yarun, anta ”Talatinit” iss ara yarun. Ugur yellan, d win i dsnulfan widen yebɣan ad beddlen isekkilen ṛ, ḥ, č, ɛ… s isekkilen r’, h’, ç, â. Widen yebɣan ad beddlen asenqeḍ yefren Dda Lmulud s usenqeḍnsen nitni. Ugur yellan, d win n widen yebɣan Tamaziɣt am Teglizit, war asenqeḍ. Ugin asenqeḍ am akken nitni ifen ifransiyen, almaniyen… iṭalyaniyen yeǧǧan igemmayennsen s kra n isekkilen s usenqeḍ d
Anagi – Ammud imagraden
49
tacciwin. Ugur yellan, d win n widen iwehmen deg uswir iɣer tewweḍ tutlayt Tamaziɣt. Wehmen di tikliagi izerben yessawḍen Tamaziɣt ɣer Internet (www.imyura.com, www.racinesizuran.com, www.tamazgha.com... ) deg wakud meẓẓiyen maḍi armi uɣalen ttruẓun ifadden i widen i siqeddcen ladɣa iselmaden, ttẓerriben, ssefragen s tkerkas i yiberdan tettaɣ Tmaziɣt di tiklis ɣer zdat. Uguren agi akk, ldin tiwwura i widen ur nessin, i widen urǧin qedcen i Tmaziɣt akken ad sṭuqqten ameslay akken ad gen ccek deg wakken tutlayt Tamaziɣt ur tezmir ara a tettwaru s tlatinit imi ggtent tɣura n tira, imi ur msefhamen ara ɣef yiwen rray, imi… Talatinitagi, ahat, ur teṣliḥ ara i tutlayt Tamaziɣt.
Wa yebɣa Tamaziɣt akken i syehwu tili, wa yebɣatt ɣas txuṣ cwiṭ, wayeḍ lemmer yettaf ad tif tutlayin nniḍen merra. Kra bɣantt ad tettwaru s Taɛrabt. Yal yiwen iqeddec akken llant tektiwinis akken tella tmusnis. Tikwal nettɛuddu d ayen yelhan i nexdem, alamma ibanaɣd wayen nniḍen, d ayen umi ur nḥezzeb ara. D uguren d iɣeblan i nezmer ad nezgel lemmer neččawar wiyaḍ. Neqqar “wa ijebbed wa ikerref”, tutlayt Tamaziɣt ad txelleṣ timenqasnneɣ, ttnefɣanneɣ d zzuxnneɣ… Yal yiwen yebɣa Tamaziɣtagi akken i stehwa, akken tt iwala akken i syezmer, ma yella wayen ixuṣṣen ur t yessutur ara, isenyaf ad yeqqim akken wala ad inadi afus n lemɛawna.
Anagi – Ammud imagraden
50
QABEL MA YEBƔA REBBI
Garaɣ d kra n wussan, ad tuɣal tmurt n Lezzayer, s tɣara tunṣibt, d tamanaɣt n tmura tiɛrabin, d tin n tsekla taɛrabt d umaḍal aɛrab s umata. Ad dmlilen watmaten si yal tamurt ɣer Lezzayer, tamurtnsen tis snat, yal yiwen degsen d ayen ara dyawi : wa d amezgun, wagi d asaru, wayeḍ d učči, wihin d tasreḍt… dɣa ad sfeqden tameslaytnni anda tedda sani tessaweḍ. Ad dyeglu yissen yiṭij mi ara dyecreq ssyinna ɣursen taṣebḥit n wass amezwaru n yennayer akken ad sɛeddin dagi ɣurneɣ aseggas n tafat s lekmalis alamma iɣab tameddit n wass aneggaru n duǧember 2007 deg waman n ugaraw aṭlantik.
Maca anwa udem iss ara qablen yimḍebbren n tmurt inebgawennsen ? D inebgawen acku ɣas d atmaten, aɛebbuḍ yefreqiten; ihi, unṣib n dagi ad iqabel unṣib n dihin. Imi Timmuzɣa mačči d tunṣibt… ihi, Tamaziɣt daɣen ur tseɛɛu ara amkan is. Acuɣer ara nḥettem nekni Tamaziɣt ɣef widen ur ttnessin ? Mačči d Tamaziɣt i tenidyewwin mačči d almadis i bɣan. Tamaziɣt ur ttfehmen ara, ur tt ɣɣaren ara, ur ttnadin ara fellas, ur ttttarun ara, ur ttarun ara fellas. Skud ur tettuneṣṣeb ara s isekkilen n Taɛrabt, akka ara teqqim tettuɛelleq si timiḍt ḥala
Anagi – Ammud imagraden
51
ma tuɣal s irebbi n widen ttiḥerzen... Tamusninsen di Tmaziɣt teḥbes anda yebda ccḍeḥ d “lfulklur” imi wagi ur yeḥwaǧ ara ameslay.
Ad dyuɣal “lfulklurnni” d ccḍeḥnni n zik iss keblen yimḍebbren n tmurtnneɣ n yal ass taɣerma Tamaziɣt s tgemmis d yidlesis. Ad dyuɣal “lfen lqabaili elaṣil” akken ad dbeggnen belli ḥemmlen Leqbayel, bɣanten, fkanasen ayen i tenidiṣaḥen si tmeɣraagi tameqqrant i dyellan gar watmaten. Ad dyuɣal wudemnni iss ttqabalen yal tikkelt ideg ttilin ihanayen yecban wigi. Wissen ahat, ad d mmektin belli yella wudem nniḍen, yella wayen ttun, yella wayen umi kksen azal… yella wayen rran deg yidis.
Ihi, qabel ma yebɣa Rebbi, ad temmenṭer tqendurt m tjegwa, timeḥremt n leḥrir d umendil bu teɣrist di yal asayes, di yal tazeqqa ɣef wakal n tmurtnneɣ i wudem n inebgawen n lḥerma i d yerzan fellaɣ i wakken ad tenneḥḥelbab aseggas s lekmalis. Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yemqabal wammas n teqbaylit d uɛebbuḍ n tmaṣrit deg yiwet rreḥba n ccḍeḥ akken ttnnumen yinebgawennneɣ n lḥerma. Ad dmmektin ussan d yiseggasennni n tegmat yelhan ideg zehhun s tawant nitni d watmatennsen alamma tenṣel tqeṣritnsen neɣ la ttmeɣluluden si naddam d ɛeggu. Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yenz uxellal d weɛdil, abernus d tecluḥt, abuqal d ucbayli, axelxal d webzim s wazal izaden maḍi maḍi i watmatennsen i
Anagi – Ammud imagraden
52
wakken ad tenawin ɣer dihin ɣursen i ccfaya n useggasnsen di tmanaɣtnneɣ.
Seg wennectagi n tegmat ara dyefrarin, seg wannectagi n tayri yettawi ubeḥri gar watmaten, d ayen ibanen am uzal, d ayen ideg ur yelli ccek ad yeḍru ma yebɣa Rebbi zeddiget teswiɛt, zeddiget tmanaɣt.
Si tengefiw, si naddam neɣ ahat si nniyaw, fkiɣ i yimaniw cwiṭ n tlelli, serrḥeɣ i tektiwiniw d tedmiwiniw ad calint cwiṭ di tehri n tqerruytagi inu, zzint nnḍent, amecwar, ddant d ubrid yettawin ɣer Lqahira « Tamanaɣt n Tɣerma Tamaziɣt »... Ahat aseggas, aggur, ddurt neɣ ahat kra n wussan kan, ad asennnawi tidetnneɣ taḥerfit, ad newwet ajaqur annectilat si Tegzirin Tiknariyin alamma d dihin ɣursen di Siwa akken ad nwali, ad nnadi ma yella wayen i dyeggran seg yijeqduren n Cacnaq wissen ahat ad qeblen ad aɣtenidrren ɣer dagi ɣurneɣ, ɣer tmurt n Lezzayer… ɣer tmurtnsen…
Anagi – Ammud imagraden
53
ǦǦETAƔ ABRID AD NƐEDDI !
Imira mi ɛeddan kra n wussan ɣef temlilit tagraɣlant i dyellan di tmurtnneɣ ɣef tira n Tmaziɣt, ters tawlanni irekben allaɣen n kra n yimdanen, d lawan ad nwali anida ddan lecɣal, sani ssawḍen, d acu n leqdic i dyeggran imi nekni d ayagi i daɣyeɛnan. Ihi yefra ssuq tefra rreḥba. Ddeqs n widen yessefk ad ḥedren ur ḥdiren ara. Ddeqs n widen ur nesɛi kra i tenyurzen ɣer temsalt agi n Tmaziɣt llan di temlilit, ḥedren i wayen yeḍran di Sidi Freǧ. Iband di temlilitagi belli ugurnni n tira iɣef dyella wannecta n wawal d umeslay yedda di tḥemmalt n wuguren nniḍen : ama d widen yellan, nekni nesseniten, neɣ d widen i dyennulfan, nitni weḥdnsen kan i tensnnen. Yennulfad wayen ur nelli i wakken ur yettili ara dɣa umeslay ɣef tira n Tmaziɣt d isekkilen i syettwafernen sɣur imawlan is: widen iqeddcen yiss. Isekkilen n tlatinit i d yufraren s lebɣi n widen yettarun, yessɣaren, iqeddcen s Tmaziɣt i Tmaziɣt, sɣerqenten yimḍebbrennneɣ imaynuten deg uguren nniḍen yesɛan tifratnsen di tenṣeb n tutlayt Tamaziɣt imi ḥala ddula tazzayrit d yimeqqranenis i yesɛan allalen iwatan i wakken ad ttwaferḍen wugurenagi seg ubrid n gemmu n tutlayt Tmaziɣt s tɣara tunṣibt.
Anagi – Ammud imagraden
54
Ayen yettunefken i Taɛrabt di temlilitagi ur yettunefk ara i Tmaziɣt imi d uguren n Taɛrabt i sɛan yimḍebbrennneɣ d ccɣel di tazwara, ssyin akin ad dzzin ɣer widen n Tmaziɣt. Ugar i tella lfayda i Taɛrabt imi ayen i ttyeqqnen, ayen i tticekklen d wayen i ɣyeǧǧan nefren isekkilen n tlatinit i tira n Tmaziɣt nnantid, feḍḥentid, ssumlentid imusnawen. Banend leɛyub n Taɛrabt mi ters d tama n Tlatinit. Imusnawennneɣ beggnend tamuɣlinsen tussnant, nnand ayen ilaqen d wayen ur nlaq, maca imḍebbren n tneɣlift ur mtawan ur ttgzimen di rray ɣef tifrat i wugur n tira n Tmaziɣt i tenyessemlalen di Sidi Freǧ.
Di teswiɛtagi, la ttnadin ɣef « idukturen » ara yerren lsas i Tmaziɣt s isekkilen n Taɛrabt. D acu ara xedmen « idukturen » ma yella di taggara rray ad yuɣal s anda akken yella ; s imawlanis, s isertiyen ! Maca simi ara yafen « idukturen » ilaqen, ahat ad ɛeddin kra iseggasen ideg ara yafen ddeqs n wakud akken ad gerrzen Tamaziɣt s isekkilen n Taɛrabt.
A dheggin « idukturen », ad dheggin tajerrumt d tseftit i Tmaziɣt s Taɛrabt… akken ad tili deg yiwen uswir am Tlatinit mi ara skksen uguren nni dssumlen imusnawennneɣ di temlilitnni… Aseggasagi n « Lezzayer, tamanaɣt n tsekla Taɛrabt » ad yeldi tiwwura zdat widen ara diheggin ifarasen iẓuranen d wid n yal tawsit taseklant seg ungal alamma d tamezgunt. Seg weɣmis s adlis s amawal
Anagi – Ammud imagraden
55
alamma d isura di tiliẓri tawḥidt n tmurtnneɣ, afares s Tmaziɣt yuran s isekkilen n Taɛrabt ad dyaɣ akk tamurt seg ugafa alamma d anẓul, seg usammer alamma d amalu. Ad tekcem Tmaziɣt s isekkilen n Taɛrabt s ixxamen n yizzayriyen akken ma llan, ad taweḍ ula ɣer temnaḍt n widen yeǧǧan aɣerbaz aseggas s lekmalis akken ad lemden tutlaytnsen akken i tturan imusnawennsen.
Yiwen wass i fkan yimḍebbren n tmurtnneɣ azal i usuter aɣerman, ddan di lebɣi i widen yebɣan Tamaziɣt s isekkilen n Taɛrabt mačči akken ad tt ɣren maca akken ad tettwaru kan s isekkilen n Taɛrabt. Wissen ma d wagi i d asuter aɣerman iɣef la dheddren maca win nessen d win i dyekkan si temnaḍt n Leqbayel. Winna nessenit nefhemit akken i tssnen fehment ula d nitni maca ur tbɣin ara ɣas akken d winna kan i d abrid.
Imḍebbrennneɣ qeddcen kan i wayen ara d yawin talwit i yiqerransen simi ara dafen tiktiwin iwulmen i wayen i teniḍurren. Lecɣalatagi akk nennumiten. Ma yella wayen xedmen mačči imi ilaq ad yettwaxdam maca akken ad zziknen i lberrani di tazwara belli la xeddmen, belli ur rkiḍen ara aɣref tugdut d teɣdemt. Ma yella iruḥaɣ kullec, siwa akud i ur ɣnettruḥ ara : d tamatrarit nekni yid sen alamma newweḍ ɣer lebɣinneɣ.
Anagi – Ammud imagraden
56
LEHDUR WAR TIMENNA
Nerǧa, nettraǧu u mazal ad nerǧu. Ad nerǧu ahat ayen akken ur dnettaweḍ ara. Ad nerǧu ahat ayen akken ur ɣdttaken ara. Ad nerǧu ayen akken ur dnewwi ara. Ad nerǧu ayen akken iɣef uzzlen idammen. Ad nerǧu ; s usirem d ameqqran, s lebɣi ikenfen, s waṭas n tebɣest tazmert n tfekka akked leɛqel d lmeɛqul iss ara nqabel raǧu yegguman ad yekfu. Ad nerǧu imi tannumi yeggten tettuɣal d aḥric seg wemdan, d aḥric si tudertis. Ad nerǧu imi nekni ur nessin ara layas. Ad nerǧu akken rǧant tecraḍ ass ideg ara dbanent s tidetnsent d yizennsent. Ad nerǧu imi ayen nebɣa d uɣdim, u ayen yellan d uɣdim yezga yettifrir am zzit ɣef waman seg wasmi tella zzit d zzit, aman llan d aman...
Yegget raǧu imi yegget wawal. Yegget raǧu n win yeḥwaǧen aylas seg wawal bu yal ini tettak tama i tayeḍ. Assa d azegzaw ass nniḍen d azeggaɣ. Tikwal imal s azelmaḍ tikwal imal s ayeffus. Yegget wawal war azal. D awal ur dnessekcam ur nessufuɣ. Ihi d acu i d azal n wergaz bu wawal yecban wagi ? D acutt tudert yettidir gar yimdanen ? Amek i tttwalin widen yettilin yids s teɣzi n useggas ? Acut wudem iss yettqabal ?... La d qqaren d tagi i d tasertit… snulfud awal neɣ xleq
Anagi – Ammud imagraden
57
itid, ččar tiqedḥit (tiqedduḥin) teǧǧeḍ medden ad ffẓen… mi yekfa rrnuasen imi tawant ulac…
Ayen i dyellan n wawal ɣef tlufa n tmurt d uɣref azzayri yessɣimaɣ ɣef ujajiḥ n tmess akken nennum nesseknaf imannneɣ mi ara yegget umeslay iɣef tesberber tagut : nebɣa ad nefhem ayen ur nettwafham. Nettraǧu rray n taggara d wayen ara yilin deffir wawal akked tmenna n yimḍebbren, neɣɣar ayen i dleqqḍen yiɣmisen ssya u ssya ; di taggara d ilem… I tikkelt nniḍen nerǧa, i tikkelt nniḍen agmuḍ yiwen. Ulac awal ɣef Tmaziɣtnni, ulac awal ɣef tiranni, ulac awal ɣef yennayernni amaziɣ…
Awal yellad kan ɣef tdamsa d iṣurdiyen. Yal imḍebber yettnadi ad yesnerni ayen yellan ɣurs yakan. Yal imḍebber yettḥarab ɣef wayen yesɛa d wayen i sdtettak tmurt i tyesseččayen. Yal imḍebber yettɛawan ameddakelis akken ad qablen di sin “tilufaagi” timeqqranin n tsertit. Yal imḍebber yettcebbiḥ, yettḥennik i wakken ad yuklal amkan n wenmazul n uselway asmi ara dyers s tenṣeb di tmendawt. Ma d iferraǧ meqqrit tura, ttɛassan tawwurt n uxxam, ɣef waylansen i ttagaden…
Deg wennaragi asertan n tmurtnneɣ, imḍebbren isertanen ttafen tifrat maca ḥala i wuguren izemren ad tenḍurren. Ttafen akud iwulmen akken ad kksen timeckukal itezzin ɣef nnfeɛnsen. Ɣef wannecta, yennad uselway belli
Anagi – Ammud imagraden
58
«yecceḍ » di rraynniines iss yebɣa ad « yessenz » neɣ ad « yessekru » tafunastnni iseg teṭṭḍen yizzayriyen i kra n yecriken d imeddukal n tmura n lberrani. Yennad belli « d azrefis » ma yecceḍ di leccɣalatagi imeqqranen n tsertit imi di taggara ayla n « uɣref » yeqqim i « uɣref ». Yessufeɣd leɛyub yellan ɣer tafat, yennatenid kan d timenna maca tatut tesberber ɣef ccfayas. Leɛyub i dteǧǧa tefsut taberkant yettuten. Leɛyub yellan di laṣel unṣib n tmurt n Lezzayer yettuten. Leɛyub yellan di leqdic n welqaḍ n tgemmi d yidles n tidet n tmurt d uɣref azzayri yettuten. Ayen i la nettraǧu ad snsel, ur s nesli ara… Ayen yessefk ad tidyini ur tidyenni ara… Neqqim kan di « nniɣas… yennayid… ur nemsefham ara… ».
Maca uguren n uzzayri mazaliten, timeckukal n yal ass simmal ttimɣurent. Ayen ixuṣṣen di tudert n uzzayri iban, lehlakat akk mmeẓren, rekku yewweḍ s iɣes… Awal n « ṣṣwab » yezzid i umaḍal, maca tanaqustnni anwa ara ttiɛellqen !?
Anagi – Ammud imagraden
59
TAFASKA DI YENNAYER
Aseggasa, dduklend kraḍ ineḍruyen deg yiwen wakud. Temlal Tfaska n usaru amaziɣ akked tmeɣra n
“useggas n Lezzayer tamanaɣt n yidles aɛrab” deg umezwaru n yennayer. Lemmer mačči d Tafaska tunṣibt n usaru amaziɣ, yennayer ad iɛeddi di tsusmi ahat s wudem nniḍen ur nelli d aylas imi ur ɛad yufi amkanis, ur ɛad yettuneṣṣeb
d iɣef n useggas amaziɣ...
Deg wagguragi n yennayer 2007, di temdint n Tlemsan, tellad i tikkelt tamezwarut Tfaska n usaru amaziɣ i dihegga uneɣlif n yidles n tmurt n Lezzayer. D Tafaska yellan deg yirebbi n Usqamu Unnig n Timmuzɣa setta iseggasen qbel ad tuɣal seddaw tecḍaḍt n uneɣlif n yidles s tɣara tunṣibt. Seg wasmi dtlul armi d assa, Tafaska temmugerd ddeqs n wuguren ur ttnesseḥbis, ur ttnekkis imi lebɣi d tebɣest n yimḍebbren llan, ur nɣisen, ur ḥbisen. Temmured, tegma, tennerna, tebded, tefka iẓuran, tnudad timura tḥellad amkanis deg unnar agraɣlan n ssinima imi kra isura s Tmaziɣt seg widen yewwin arrazen ad dɛeddin di ssinimat n tmura yettekkan di Tfaska am « l’Irlande », « Lubnan » d tmura nniḍen ahat.
Anagi – Ammud imagraden
60
Tedder Tfaska s isura imaynuten di yal aseggas ideg tɛedda di temnaḍin n tmurtnneɣ. Tɣumm kra n tmenqas yesberbren ɣef ssinima n tmurt n Lezzayer s tilin tella deg wennar d uswir n uheggi d leqdic. Tefka azal i yiḥeffaḍen iran « taẓuri tis 7 » s yisakwanen (ateliers) i dtettheggi akken ad issinen u ad lemden lbaḍnat d wallalen n leqdic di ssinima akked yimseḍruyen (réalisateurs) d imusnawen yettilin yidsen di yal tikkelt. Ggten isentalen d tewsatin n ssinima akken ad tettunefk tegnit i yal yiwen akken ad dyini tiktiwinis d tmuɣliwinis s yimesli d tugna. Teldi tiwwura zdat imeskaren akken ula d nitni ad snernin aswir ugar di tɣara d ccbḥa n tiransen akken ad afen yimseḍruyen isenfaren i ten iwulmen i usufeɣ n isura. Nnulfand yisakwanen n tesleḍt d weɣzan i wakken ad diban akk wayen yellan yelha iwulem d wayen ixuṣṣen.
D tagrawla i dyeḍran di sebɛa iseggasen n tudert n usaru amaziɣ. D asurrif annectilat ɣer zdat i ineggez usaru amaziɣ imi tilinis yal aseggas tettak i ssinima n tmurtnneɣ ayen ur syefki “ssinima nniḍen”. Nessaram ad ilin wallalen ugar n wayen yellan segmi yuɣal akka seddaw leɛnaya n tneɣlift n yidles. Nessaram ad snernin yimdanen iqeddcen i usaru amaziɣ aswirnsen, yal yiwen di ccɣelis. Nessaram ad yidir usaru amaziɣ, ad yiɣzif leɛmeris akken ad ikemmel deg usmil n yidlesnneɣ.
Anda yedda usaru amaziɣ ad yeddu yennayer, d asirem yellan deg wul n yal yiwen degneɣ. Kra n win iran asaru amaziɣ ad astettunefk tegnit ad yečč
Anagi – Ammud imagraden
61
daɣen seksu n yennayer imi tenṣebis ur ɛad tettwaqbel i wakken ad yuɣal netta d iɣef n useggas unṣib n imaziɣen am win n weɛraben d yimasiḥiyen ideg ttwaxellṣen ixeddamen war ma xedmen ; d ass n usteɛfu… Ad yeqqen yennayer s asaru amaziɣ alamma tṣaḥitid nnuba ula d netta akken ad yesɛu azalis d umkanis di tmurtis s tɣara tunṣibt.
Anagi – Ammud imagraden
62
TILAWT IḌURREN
Di temnaḍt n Leqbayel, di Tlemsan, di Wehran d kra n temnaḍin nniḍen, mlalen icennayen, imedyazen… d imusnawen di tiddukliwin, deg isaragen akken ad mmeslayen, ad ssefrun, ad cnun ɣef ccbaḥa, ɣef usirem, ɣef talwit i ttmennin seg useggas amaynut. Ɣas akken mačči d ayen yellan d unṣib maca imaziɣen ssaferrend iɣef n useggasagi akken iwata lḥal ɣas xuṣṣen wallalen, ɣas ulac adrim am win yettunefken i yidles aɛrab di Lezzayer tamanaɣt. Ccna s iḍebbalen d usefru n lferḥ i wakken ad qablen aseggas amaynut s taḍsa d wecmumeḥ. Isaragen d wawal n imusnawen ɣef umezruy i wakken ad rren yennayer d wayen i dyezzuɣer n tedyanin timazrayin n tmurtnneɣ s amkannninsen i senyettwakksen. Imensi n yennayer yessemlal imaziɣen ɣef yiwen uḍebsi n seksu imi d lfal, d asirem i temlilit d tegmat ɣef wayen i tenyesduklen : Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer.
Akka yal iɣef n useggas, yennayer d tameɣra iss ferḥen imaziɣen anda ma llan di ddunit. Yennayer n useggasa d amarkanti deg yineḍruyen d tmeɣriwin ur nelli d unṣiben i dheggan imaziɣen umi yella yiɣefagi n useggas deg wulnsen d tudert nsen n yal ass di yal amkan.
Anagi – Ammud imagraden
63
Maca deg wannecta n lferḥ s useggas amaynut llant kra n tmenqas i yessexṣaren tikwal tameɣra d lferḥ imi yennayer d umezruy icudden ɣers yuɣal d lɣerḍ i yir ameslay d yir tamuɣli. Ma nefkad amedya n Tfaska i dyellan di Wehran, ad naf belli kra n yimdanen keččmen gar yinebgawen di temliliyin i d yettwaheggan akked imusnawen i wakken ad sxerben tameɣra s kra n yesteqsiyen ur nesɛi lsas imi d widen ur nessin amezruy n tmurt i iteẓẓun ccek di tidet yellan, ur ttssinen.
Nemmugerd widen ur nessin ara yennayer imi dqqaren d acut wagi, ansi i dyekka wayen ur nelli di “teṣreḍtnneɣ” ur nelli di “tutlaytnneɣ”. Nemmugerd widen i tyessnen maca ugint ad yili d iɣef n useggas n imaziɣen, n tmurt n Lezzayer, ammer ad dyessaki ineḍruyen nniḍen imazrayen iɣumm wakud d wemdan. Nemmugerd widen i s iteggen tiqebqabin d tmeckukal i wakken ad ẓẓun ccek di tidet yellan ahat ad ssefrurxen tatut d uferreṭ deg wayen dǧǧan imezwura. Nemmugerd yal amdan yettwalin di yennayer beṭṭu n tmurt, yal ṣṣenf n widen i yeqqaren belli ddeqs n tmeɣriwin tiɣelnawin i yellan ulayɣer i dnernu tiyaḍ. Ulac win i tizeglen (yennayer) ama s yir ameslay ama s yir tamuɣli neɣ s lqella n tmusni n umezruy, maca, tameɣra n yennayer teṭṭef deg wansayenis ɣur imawlanis, di tmurtis di temnaḍtis d widen yugin ad ɣummen iṭij s uɣerbal.
Ayen ideg ara ḥarben ɣef wayen i dǧǧan imezwura akken ttḥaraben fellas di ddunit merra,
Anagi – Ammud imagraden
64
wiginneɣ la ttnadin ad tmḥun. Di ddunit merra, imdanen rennun aḥricnsen i wayen dufan i wakken ad tǧǧen i wid la diteddun. Aɣref ma yefka aḥricis i talsa ad yesseḥbibir fellas ad tid yesmektay yal mi ara stettunefk tegnit i waya. Nekni yesɛan Cacnaq, Agustan d Ṭariq nuɣal ɣer deffir war ma uddrenaɣd yimdanen war ma rran tajmilt i uɣref akked tmurt i tenidyurwen. Ayen ideg ara nadin yimḍebbren n tmurt ad tenrren s amkannsen s wazalnsen, la rewwlen fellasen akken la rewwlen medden ɣef win yuḍnen ajeǧǧiḍ. D tagi i d tilawt n tmurtnneɣ imi seg uneɣlaf ur nessin amezwaru n yennayer alamma d taneɣlaft ur tidnuddir gar inebgawenis, nufa belli tidet ur telli d tidet ma yella ur ttidyenni ara uselway n tigduda tazzayrit tamagdayt taɣerfant…
Anagi – Ammud imagraden
65
TAYWALT S TMAZIƔT
Llant kra n tɣawsiwin d kra ineḍruyen nettwaliten tezzin tennḍen am ugdinni yettnadin ad iɣeẓẓ taẓaɛkuktis ; ad yezzi alamma yeɛya, ad yesteɛfu, ad yuɣal alamma d taẓaɛkuktnniines ad inadi i tikkelt nniḍen amek ara ttiɣeẓẓ. Deg wayen tekka ddunitagi ideg nettidir, deg wayen umi d necfa neɣ deg wayen i ɣdǧǧan imezwura, urǧin nesla neɣ nufa aydi iɣeẓẓan taẓaɛkuktis…
Taywalt d taɣult iɣef berken yimḍebbren n tmurtnneɣ seg wass n timmunent ar assa imi di ddunit merra d nettat i yessebdaden, d nettat i yesseɣḍalen idabuten ur ttnesɛi gar yifassennsen. Ihi wiginneɣ, berrund i tmeqwa n tlelli n tenfalit i wakken ad tenidwalin si berra belli gan ccan, fkan azal i yisem unṣib n tmurt : Tagduda Tazzayrit Tamagdayt Taɣerfant. Wissen ma nezmer ad nesteqsi acuɣer i teḥreṣ akka imi ahat asteqsiagi mačči deg umkanis i yella maca imḍebbrennneɣ fkanaɣd yakan tiririt i westeqsiagi, la dqqaren ur ɛad newjid ur ɛad nhegga i ccɣelagi. Tiriritagi teldi tawwurt i yisteqsiyen nniḍen. Ma neẓra belli di ddunit merra ayen akk icudden ɣer taywalt, seg weɣmis alamma d tiliẓri, yers fellas ufus n yimḍebbren n tmura yecban taginneɣ, maca aheggi
Anagi – Ammud imagraden
66
neɣ awjadagi ur newjid ara d acut ? Deg wacu i yella ? Amek yella ? Tiriritnneɣ ɣef yisteqsiyenagi temgarad akked tin n yimḍebbrennneɣ imi mgaradent tmuɣliwin. Ma nnuda akken iwata lḥal, ad naff belli d tidet nekni ur newjid ara imi d nitni i ɣikeblen, d nitni i iṣekkren tiwwura, reglen cqayeq i wakken ur iteffeɣ wara, akken ur yettili wara : aṣaḍuf ɣef talɣut yekbel afriwen n tlelli n tenfalit. Aneɣmas ur yufi anda ara yeddari, ulac ayen ara iḥarben fellas, icekkel s izerfannni ur snettwakkes ara imi urǧin tenyesɛi. Talɣut tettruḥ i kra tettaǧǧa wiyaḍ. Aɛiwen n yiɣmisen yella i kra yettwakkes i kra nniḍen. Afraq d uzuzzer n yiɣmisen di tmurt nneɣ ur yesɛi lsas, ur yesɛi aqerru imi llan di kra n temnaḍin, ulaciten di temnaḍin nniḍen. Asiggez, ma ur tiɛuss ara bab n weɣmis ad stccemten s yir tira d yir tugniwin. Tiliẓri ulayɣer nemmeslay fellas… Annecta akk imi ulac aṣaḍuf ara yesselḥun timsal agi akken ad kksen wuguren yuzzaren deg ubrid n taywalt d widen i ttiqeddcen, akken yal yiwen ad yawi aylas. Maca aṣaḍuf yellan d tiqebqabin i yiɣmisen, ineɣmasen d wegtelɣu s umata, ihi amek ara ddun lecɣalat di liḥala yecban tagi ? Amek ara newjed ?
Seg weɣmis alamma d tiliẓri, talɣut tella maca mačči d tunṣibt, mačči d tin i dyekkan si tsuda n tmurtnneɣ. Talɣut yellan, d tin i dnettagem seg yisalan n tmura n lberrani ula ɣef wayen iḍerrun di tmurtnneɣ. Talɣut yellan d tin i ɣdyettawḍen s taska taknuzirart (antenne parabolique) akked Internet. Ahilen s yal tutlayt. Ahilen ɣef yal tasreḍt.
Anagi – Ammud imagraden
67
Ahilen n tuzzuft. Ahilen n lmut d imenɣi… Ahilen n tudert d usirem. Ayen ixuṣṣen deg wannecta n wahilen d aylanneɣ d tidet n tmurtnneɣ : ayen iɣef tettwaṣekker talɣut d taywalt s umata d tugdi d itekken si tidet d rray nniḍen. Ahilen n Tmaziɣt, isalan s Tmaziɣt, isura s Tmaziɣt… taywalt s tmaziɣ anidatt, di tmurt ideg tella d tutlayt taɣelnawt ? Anidat weɣmis… anidatt tiliẓri ? D acu i diṣaḥen Tamaziɣt di tmurtis ?
Di taggara, deg umaḍalagi ahrawan n taywalt, ma nnuda, nekni « tessɣer ddunit » di xemseṭṭac iseggasenagi kan iɛeddan, ad nruḥ srid s awalnni i dnnan imezwura, ad naf belli ayen i la iḍerrun yidneɣ imira d tamsaltnni n : « afus ur tewɛiḍ ad tɣeẓẓeḍ, sudenit ».
A lxir a rrbeḥ… a leṣlaḥ rrwaḥ… « mreḥba s tikci n Rebbi ɣas temẓi truḥ d iceqfan ». Maca seg weɣẓaẓ s asuden, anwa ara yefken afusis d amezwaru ? Akken ur nettuɣal ara ula d nekni d at ccfaya yettextirin d acu iɣef ara tecfu d wayen ara tettu, yessefk ad dnemmekti, imira mi la ttnadin ad ssudnen afusnneɣ, belli yella wawal nniḍen i dnufa qqarent : «… amcic dayem d amcic, akken i s yehwu yesɛa isem… ». Ihi ma iḥuǧd wemcic, ma iɛuhed iɣerdayen, ma yeggul ur tenyečči ur ten yexbic… WISSEN ma ad yutub dayen… !?
Anagi – Ammud imagraden
68
TAGERFA D UBAREƔ 3
D tidet, ur dǧǧin imezwura ara yinin ineggura. Imezwuraagi d widen n ddunit merra, d widen n talsa. Talsa iɣef iɛedda wakud mazalitt tedder,
tjerred ayen iɛeddan imi ineḍruyen imazrayen ttɛawaden talalit maca s wuden nniḍen, s talɣa
nniḍen, di teswiɛt nniḍen.
Tadyantagi n iɣersiwen n teẓgi temlaaɣd amek i ikellex ubareɣ yelluẓen ileḥḥun ɣef lqaɛa, i tgerfa yeṭṭfen učči deg uqabubis (uqamumis) yellan s ufella ufurek n ttejra. Nwala amek i la tt yeččekkir, la "syeččuffu aqendur", la syeslufuy s imeslayen iẓidanen armi teldi aqabubis, yeɣlid wučči teṭṭef degs seg wakken tegguma ad teṣber i yimeslayennni iḥlawanen n ubareɣ. Netta ikellex, nettat tettwakellex.
Imi ineḍruyen imazrayen ttuɣalend akken nniḍen, nettaf imira deg wennar asertan ayen akken nufa yakan, ayen akken i ɣdnnan d wayen akken i nwala, i neẓra di tikkal iɛeddan. Nettwali, nettḥessis i wayen iḍerrun am akken la nsell i uḍebsinni (disque) n tuɣac yettwajerḍen, mi dtewweḍ
3 Le corbeau et le renard, Jean de La Fontaine, Les Fables, (16681694).
Anagi – Ammud imagraden
69
tessegnit n tɣuri s amkan yettwaɣen ad dtettɛawad i umeslay neɣ imeslayennni kan alamma tnebceḍtt (tissegnit) s ufusik ara tkemmel tezlitnni. Maca ma tnebceḍtt s lḥerṣ ad tejreḍ ayen i d yeggran iṣeḥḥa deg uḍebsi, ma s leḥder i tttnebceḍ, ad teqqim akken i tella deg umkan ideg tella war ma tembawel. Ma nesmendeg ccfayanneɣ (i ɣd yeggran), ma nnuda tikwatinis (ma ur ɣumment ara), ad naf deg yineḍruyen n tedyantaginneɣ n yiɣersiwen, belli d ayagi i la iḍerrun acḥal aya ɣur neɣ : yella yiwen i la yettkellixen i wayeḍ. Imi neẓra belli ddunit tettbeddil, imdanen daɣen, ahat win yettwakellxen iḍelli ad ikellex amuris ass a ula d netta imi tasertit ɣurneɣ (ma tella dɣa d tidet) d akellex, d tiḥḥerci, d awal yettawi waḍu akken kan ara dyeffeɣ seg yimi n yimḍebbrennneɣ isertanen... maca tudert tellad s usirem d ixeddim mačči s layas d tɣimit : « bedd ad twaliḍ, ruḥ ad d tawiḍ, qim ulac », i ɣdnnan imezwuranneɣ akken ad neṭṭef amkannneɣ, ad neddu ɣer zdat deg ubrid iṣeḥḥan i ɣiwulmen srid ɣer lebɣinneɣ.
Ihi tikketa, wissen ma nezmer ad nesteqsi anwa ara ikellxen i wayeḍ ? Anwa i d tagerfa anwa i d abareɣ ? Isteqsiyenagi ma llan s tidet, ad d beggnen belli win ikellxen yezmer ad yettwakellex, win yettwakellxen yezmer ad ikellex. Seg ukellex s akellex, maca yessefk ad nẓer, si tama, belli abareɣ d tidet yelluẓ, d tidet la yettnadi ɣef učči mačči d amerreḥ i yella la yettmerriḥ mi dyemlal d tgerfa s ufella n ttejra. Si tama nniḍen, tagerfa tesɛa učči, s tidet, ur neẓri ara ansi i tid tewwi neɣ anida ttufa,
Anagi – Ammud imagraden
70
maca yella. Netta yeẓra d acu i yebɣa akked wayen i tixuṣṣen. Akken ad yaweḍ lebɣis, yezmer ad yexdem ayen urǧin yexdemit, yezmer ad yesself s rric akken yezmer ad yesself s umeslay. Ur yezmir ara ad yesteqneɛ s tmenna taḥerfit belli yelluẓ, yessefk ad inadi, ad yeqdec… ad ikellex akken ad yerwel i tmettant s laẓ i tyettraǧun deffir yal aẓru, yal aseklu n teẓgi m lewḥuc.
Neqqar rregmat d awal tisusaf d aman. Ahat tikketa, mačči am tikkal iɛeddan neɣ ahat am tiden i la diteddun, wissen, awal n rregmat d waman n tsusaf ad ǧǧen amkan i tezmert n tigawt d tdukli deg ubrid n tidet d teɣdemt akken ad nekkes taduli n tugdi n wayen ur nelli, tin i ɣyeǧǧan d imeshanayen deg wayen iḍerrun di tmurtnneɣ, deg waylanneɣ. Nettferriǧ deg yimḍebbrennneɣ sserwaten akken i senyehwa anida i senyehwa yal yiwen si tamas yal yiwen s tiktas d tmuɣlis ɣer wayen i ɣyekksen awal d wayen i ɣikeblen. Ahat tazmert, tamusni d tebɣest xuṣṣenaɣ cwiṭ imi nugi ad nwali tidet n wugurnneɣ. Imezwuranneɣ nekkni ǧǧanaɣd ula d nitni ayen ara nini. Nnantid, nekni neqqarit : « akken i ttyewɛa wuccen iɣeẓẓitt ». Ahat, ssya s asmi ara naweḍ s ayen nessuter, s ayen iɣef mmaren idammen, s anda ara ɣdiṣaḥ wayla, ad nexdem tin yexdem wuccen : ad ttnɣeẓẓ imira akken i tt newɛa… Maca yessefk ad nḥader uglannneɣ ma ulac yekfa fellaɣ weɣẓaẓ… !
Anagi – Ammud imagraden
71
ASUMMEL I LEBDA
… Cerqentd tefranin am yiṭij n tefsut, taguni tewwi aylas ayen tekka tegrest, kkrend widen yeṭṣen, ffɣend seg yixxamennsen srid s učči, imi laẓ
yerra iɛebbaḍ kkawen, iẓerman qquren...
Tikkelta, am tikkal iɛeddan, aṭas n « isertanen » yettekkan di tefraninagi ad dinin i yizzayriyen tidetnsen, tamuɣlinsen d rraynsen ɣef «lecɣalat » n tmurt war ma qublen yissen (lecɣalat), di tiliẓri neɣ di rradyu, tidet, tamuɣli d rray n widen yettekkan am nitni di temzizzeltagi ara ten yessiwḍen s akersi deg Wegraw Aɣerfan Aɣelnaw.
Tikkelta, am tikkal iɛeddan, ddeqs ara yawin yidsen taffa n isebtar ara dɣɣaren i yizzayriyen war ma refdend aqerrunsen imi, ahat, ur ssinen ara acu ara dinin ma ur tɣrin deg isebtarnni ; kra imeslayen di kra n ddqayeq, ad tenidinin ad ruḥen.
Tikkelta, am tikkal iɛeddan, ad yegget umeslay, ad yili ddeqs uṛeggem maca, ur ẓerren ara yizzayriyen amek ara yuɣal uṛeggemagi d tilawt, d tidet ara sendyawin tilelli, talwit… d ixeddim ladɣa di kra n temnaḍin ideg d iɛeggalen iberraniyen i
Anagi – Ammud imagraden
72
tceyyiɛen kra n ikabaren akken ad ilin seg yimezwura ara iɛeddin di tefranin…
I tikkelt nniḍen, ad dtekfel Tmaziɣtnni, ad tt iḥaz yiṭij n tefsutnni, ad yili « wesbecbec » s imeẓẓuɣen n yiqbayliyen, ad nerǧu akken nerǧa yakan, ahat s layas d aṣeṭṭaf neɣ ahat s usirem d ameqqran, ma ad dyezzi laṣelnni, ma ad yuɣal « s amkanis » neɣ ma yella wayen ara tidiṣaḥen mi ara ɛeddint tefranin.
I tikkelt nniḍen, ad yili yilem di kra n tamiwin ara yeččar win nugi. D widen yekksen azal i tudert, i tlelli, i tugdut… d Tmaziɣt ara tyeččaren. Ad nadin ilem deg wayen ur nettwaḥrez ara, deg wayla ur nettwazerreb ara d wayen akk ideg nettak afus akken ad nessummel di taggara ajajiḥ n tmess i ɣd yewwḍen ɣer lḥara.
Annectagi akk ad tnessummel s wawal deg yiberdan, ad tidnini di tiliẓri d rradyu mi ara ɣ tettunefk tegnit, ad tnaru deg yiɣmisen akken i t nettaru acḥal aya. D asummel imira akken nessummel, akken nenna, akken nura di tikkal iɛeddan. Nezga la nessummul war ma newweḍ ɣer tifrat war ma neẓra d acutt taggara n uṛeggemagi i la ɣttṛeggimen.
Ulac win ara dyinin « amek ara tili taggara n uṛeggemagi neɣ s wacu ara tili » imi annectagi akk icudd ɣer « tsertit !» : ma yettwaqbel ɣur at ufella, ad
Anagi – Ammud imagraden
73
yili ɣas nugit. Ma ugint at ufella, ulayɣer nnadi fellas… ɣas mmaren idammen.
Di taggara, skud agmuḍ n tefranin la yettnusu di tsuda n tegduda, la yettɛeddi fellas yiḍ ɣezzifen am win n tegrest, skud azal d wayla n yal yiwen ur tennettissin ara mi ara kfunt kan tefranin akken teḍra ussanagi iɛeddan di Fransa, tikkal i diteddun ad ilint am tikkal iɛeddan imi tikkelta dayen, tuɣal si tiden iɛeddan… Nekni ad nessummel ayagi.
Anagi – Ammud imagraden
74
AD AƔTEFFEƔ AFUS !
Neqqard ɣef wayen akken ur neḥkim belli “yeffeɣaɣ afus”. Akken daɣen Tamaziɣt, ma ur neḥkim ara deg s, ma ur ttekkin ara degs widen i sigan lsas, ad “aɣ teffeɣ afus” imi la dyeqqar ula d win yebran i ṭṭbel
deg waman belli “yeffeɣas afus”…
Iɣerfan n ddunit merra teddun deg yiwen ubrid ɣezzif aṭas, d abrid inejjer lǧil i wakken ad iɛeddi degs wayeḍ. D abrid n unadi ɣef tudert i ten iwulmen di tugdut, di tlelli, di teɣdemt d talwit. D tudert n wemdan di lɛezz d lḥerma imi d tagi i d taggara n yal anaḍeḥ, n yal amennuɣ di ddunit. Yal aɣref, yal lǧil, yal amdan yettḥarab ɣef wayen yellan d aylas ; d ayen i sdǧǧan neɣ d ayen i dyewwi netta s timmadis, imi mačči baṭel i tidyewwi, mačči baṭel i tidwwin widen i stidyeǧǧan. Deg waṭas n tikkal d tuddma i tidyeddem neɣ d aḥwas i tidyeḥwes i kra n win d kra n wayen yebɣan ad s tyekkes…
Di tmurtnneɣ, ugar n lqernaya, Leqbayel yecban Bulifa yuran d Si Muḥ yennan ǧǧanaɣd taftilt iss ara nwali abridnni yettwanejren iɣef teddun iɣerfan n ddunit merra. D taftilt ur yessens ṭṭlam n widen yebɣan ad reglen abrid i dnufa, d
Anagi – Ammud imagraden
75
taftilt iceɛlen s tilin n tutlayt tayemmat : di tmurt nneɣ, d tutlayt Tamaziɣt. Ulayɣer anekcum deg wayen lqayen, deg wayen yerzan tussna n tutlayin, ulayɣer anadi d usteqsi ɣef wamek i ɣdyewweḍ wayagi, maca ad dnessifrir lehdur akken ad dnini belli ayagi yella, yewweḍaɣd, neṭṭefit ur s netterriḥ ara imi yuɣal d aylanneɣ.
Si tefsut ɣer tefsut, ddac ddac, tutlayt Tamaziɣt teffeɣd si ccqayeq n tewwurt yeldi leḥkem n tmurt nneɣ si lḥerṣ i sdyekkan si tmurt n Leqbayel. Nudan imusnawen n temnaḍtagi ɣef wayen i d yeggran, jemɛend ayen yettwarun, urand ayen yellan d imawi, sdukklen rraynsen akken ad dinin belli leqdicagi akk yettwarun s isekkilen n Tlatinit (mačči n Ttefransit) d ayen yeɛnan neɣ d ayen yerzan Taqbaylit. Yurad Dda Lmulud “Tajerrumt n Tmaziɣt (Tantala taqbaylit)”. Yurad Remḍan Ɛeccab “Tira n Tmaziɣt (Taqbaylit )”. Yurad Kamal Nat Zerrad “Tajerrumt n Tmaziɣt tamirant (Taqbaylit )” d “Tajerrumt tatrart n teqbaylit ”... Nufad idlisen i duran imusnawenagi d allalen iss nuẓ ɣer zdat di teẓrigin, di ssinima… deg ugtelɣu (multimédia) amaziɣ. Ilugan n tira heggan ɣas yella cwiṭ n lexṣaṣ, maca imira ḥala tasertit i icekklen tutlayt Tamaziɣt.
Yekkerd leḥkem yennad tutlayt Tamaziɣt n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen akken llan. A rrbeḥ a tafat. Ulayɣer tnesteqsi anida yella acḥalaya, si timmunent n tmurt ar iḍa, neɣ acuɣer yerǧa armi “tewwa iruḥd ad yečč”, maca nekni nessen tamuɣli s ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d
Anagi – Ammud imagraden
76
yizzayriyen. Nessen amek i yebɣa ad tili Tmaziɣt, amek ara tettwaru, amek ara tekcem s aɣerbaz amuḍin n tmurtnneɣ... Maca ayen ur nessin ara d taggara n wayen yettwaqedcen d widen i tiqedcen, amek ara teḍru yidsen ? D acutt taggara n unadi i dyellan d wayen uran yimusnawen yecban Dda Lmulud, Caker… d Uzerrad ? Sani ara yuɣal wayen yeqdec Usqamu unnig n Timmuzɣa di Lezzayer… akked Inalco di Lpari ? Ma ur ttekkan ara wigi akk i dnudder, Tamaziɣt ad teqqeẓder. Ma ur ttekkan ara widen yefkan tudertnsen d asfel ɣef unadi n laṣel, ɣef tgemmi d tɣerma tamaziɣt d “irden ara yettunefken i yir tuɣmas”. Ma nernad amgarad asertan d tqillaɛinis, ad cerrgen, ad sqeẓdren amur nsen ula d nitni imi d amgarad ur nelli d ussnan am win n yimusnawen.
D tidet, tutlayt, tigemmi d wayen i dteǧǧa tɣerma tamaziɣt yessefk ad ilin seddaw leɛnaya n leḥkem d ddula tazzayrit. D tidet, Tamaziɣt yessefk ad asttunefken wallalen akken ad tegmu, ad tennerni. D tidet, armi uzzlen idammen i dtuki ddula. D tidet, “yeṭṭes armi d azal, yekker yettazzal” mačči akken ad yeqḍeɛ neɣ ad ilaḥeq widen i t yeǧǧan maca akken ad tenyesseḥbes. Ihi ad yazzel ɣef yimanis, ma d nekni nga lsas i tutlaytnneɣ, ur t yettnal ur tyettbeddil imi ur syefki ara azal. Ma yebɣa ad yerr aḍar, ma yebɣa ad dyerr laṣel d umezruy s amkannsen, yessefk ad iciwer widen yebnan lsas, imenzanneɣ, imusnawennneɣ d yemnudanneɣ. Ayen ara yilin yessefk ad yili d akemmel n wayen yellan yakan, ma nɛemmed i
Anagi – Ammud imagraden
77
wayen nniḍen d wayen ixulfen ayen yellan, atan ad aɣteffeɣ Tmaziɣt afus…
Kra seg imeslayennni i ɣdteǧǧa timawit qqarend : “Ur ḥmileɣ gma, ur ḥmileɣ win i t yekkaten”. Ahat inziagi ad yesdukel widen yessefk ad dduklen, imeslayenis ad afen amkannsen di teswiɛtagi ideg ggten leḥsabat, yegget usuter… yegget raǧu.
Anagi – Ammud imagraden
78
UR ƐAD TTṬṬFEN NEḤRARET…
Win yettnadin ad ibibb ayen ẓẓayen, win yebɣan ad yels abernus tyugaren, win teffeɣ neɣ win teǧǧa
tezmert n iɣallen, ur iseɛɛu ara lǧehd i werfad d trusi. Ad knunt tuyatis ad kkawen ifaddenis : ihi ayen
akken la yettnadi ad tyerfed d axnunes ara tyessexnunes ; d aḥnunef ara tyesseḥnunef ; d
askerker ara tyeskerker…
Di tezlatinnni tineggura i dyecna Lwennas qbel ad tnɣen, yella yiwen wafir deg yiwet degsent ideg yeqqar «… ur ɛad ttṭṭfen neḥraret, ma ṭṭfentt ad tenger tekfa…». Ulamma iban belli d irebraben ineɣɣen i dyeqsed Lwennas di teswiɛtnni tamcumt ideg ttidyecna, maca anamek sɛan imeslayen n wafiragi yezmer ad yettunefk i yimdanen nniḍen di teswiɛin nniḍen ɣef lacɣalat nniḍen ladɣa ma yella nekkesitenid (imeslayen n wafir) si lqaleb n tezlit, n teswiɛt d wayen iɣef tenidyenna. Ma nennad imeslayenagi di teswiɛtagi ideg nella war ma nesseddatenid di tezlit, ad aɣ dtban belli d taggara yettwassnen qbel ad dtaweḍ n yal amdan n yal leqdic di yal taswiɛt : llan widen yeṭṭfen, yella wayen ṭṭfen, tella teswiɛt ideg tṭṭfen.
Anagi – Ammud imagraden
79
Tettband taggara qbel ad dtaweḍ ma yella yekker wemdan i wayen umi ur yezmir. Ayen umi ur yezmir d ayen ur yessin neɣ d ayen yugi. Leqdic deg wayen ur yessin iban ad yexṣer di taggara imi “terwel” fellas tmusni. Leqdic deg wayen yugi d aḥettem, d tamara iss ara tyexdem ihi ula d wagi tbanasd lexṣara di taggara imi d awezɣi ad iṣeggem ayen yugi ad tyexdem. D amdan am wagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt ”tcekkel“ seg wakken ulac lebɣi ara irefden tamusni s amkanis, s wazalis d wallalenis. Kra seg widen i “siqeddcen” d tiqebqabin i sttarran akken ad sḥebsen tiklis deg ubrid i snejren yimawlanis imezwura.
Tettband taggara qbel ad dtaweḍ ma yella ters tɣawsa deg umkan neɣ deg wadeg ur nelli d aylas. Amkan ur nelli d aylas d ayen ur tettalas neɣ d ayen ur tuklal. Ad tettwaḥettem ɣef widen ttyugin ɣas yemmar fellas udrim d uṣaḍuf s tawant. Ayen ur nebni ɣef lsas tban taggaras, d ahuddu neɣ d aneɣluy. D ayagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt war ayla, war adeg ula di temnaḍtis ɣas lsasis iṣeḥḥa. D ayagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt deg uswir aneggaru ɣas mačči d win i d amkanis.
Tettband taggara qbel ad dtaweḍ ma yella taswiɛt tessawal i tayeḍ. Taswiɛt ilaqen d tin ideg yettwaxdam ccɣel di lweqtis. Teḥreṣ teswiɛt neɣ ur twulem ara, myezwaren lecɣal neɣ ggten, segmi i d necfa, leɛmer telli teswiɛt i tutlayt Tamaziɣt. Yezga yella wayen i dyekkan nnigs, yezga yella wayen i ttyezwaren, ɣef waya i tuɣal d taneggarut di leqdic
Anagi – Ammud imagraden
80
n yimḍebbren n tmurt. Yal liḥala tesɛa taswiɛtis akken ad tefru. Yal ccɣel yesɛa taswiɛtis akken ad yekfu. Tamaziɣt daɣen tesɛa taswiɛtis akken ad teddu deg ubridis, akken ad dtifrir seg ubazin ideg ttǧǧan widen yugin ad sfken nnubas. Ihi taswiɛt is d tagi ideg nettidir, d tagi ideg nella imira, ur mazal ara ad nerǧu alamma iṣeggem wayen ur nexṣir neɣ alamma yuɣald win ur nruḥ... akken ad dnelhu yids.
D tagi i d liḥala n tutlayt Tamaziɣt di tmurtis. Immal itezzin gar wallennneɣ mačči d win nebɣa, mačči akka i tnessarem. Ɣas yella leqdic, ɣas anadi mazal yettkemmil, ɣas lsas la irekked s isekkilen n Tlatinit, ɣas imawlan d ayagi i bɣan, maca annectagi drus neɣ ahat ulacit akk imi sɣur Leqbayel i d yekka. Ddula d yimḍebbren n tmurt yellaasen wayen nniḍen di lbal, d tiktiwin nniḍen, d tidmiwin nniḍen d leqdic nniḍen i dttheggin. Seg wayen iḍerrun imira nezmer ad nẓer kra seg wayen ara yeḍrun azekka.
Yettban usigna iss tekkat… akka i ɣdnnan imezwura. Maca ma nwala taggara, ma tbanaɣd diritt, ma neẓra neɣ ncukk belli “... ma ṭṭfentt ad tenger tekfa”... ?!
Anagi – Ammud imagraden
81
SANI LA TLEḤḤU ?
Ayen yelhan yessefk ad tnwali yelha ; ayen n dir yessefk ad tnwali dirit ladɣa ma msefhamen fellas
yimdanen, widen terza temsalt : yekkad sɣurneɣ neɣ sɣur wiyaḍ, ma nnand yelha yelha, ma
nnand dirit dirit !
Mi nesla di tiliẓri lexbar unṣib belli ad dlalent snat tsuda i Tmaziɣt, nefreḥ ! Anwa ur nefriḥ ara ? Anwa ur nessarem ara tisudaagi ? Aṭas umennuɣ, aṭas unaḍeḥ d waṭas idammen i yuzzlen ɣef waya si tallit n Bulifa ɣer tallit n uɣunzu n uɣerbaz, si tefsut imaziɣen ɣer tefsut taberkant...!
Ihi yellad kra umeslay deg yiɣmisen di sin neɣ kraḍ wussan i dyernan ɣef wass ideg i dyeffeɣ lexbar : yeddukel rray akken ad dinin merra widen i dyuran d widen i dyennan belli d ayen yelhan, d ayen ara yerren Tamaziɣt s amkanis di tmurtis… Dɣa teggugem liḥala… Nuɣal merra nettraǧu... Nuɣal s isteqsiyennni i dyettrusun fellaɣ yal tikkelt mi ara “ɣdtettunefk” tɣawsa i dneḥwes i udabu, i yimḍebbren n tmurt neɣ i leḥkem... Maca tikkelta sɣur “bab n lfaxama” aselway n tmurt i dtekka, d imḍebbren n tmurt, d leḥkem d udabu i tidyennan.
Anagi – Ammud imagraden
82
Nnexraḍen yimdanen. S leḥder i ttmeslayen. Ahat qbel ad ttgezmen di rray, ssenyafen ad rǧun alamma iband wahil n tsudaagi timaynutin akked uwellehnsent. Ad dbanen widen ara yilin d iɛeggalennsent akked sinnni ara yilin d iqerra. Iband belli mačči d tamsalt n tsuda kan maca d tin n yirgazen. Akken i sentyehwu ilint tsuda, ma ulac irgazen ara tentyesselḥun, ddac ddac ara teddunt alamma qqumcent, berkent, ẓẓlent war ambiwel. Ɣer tama n yirgazen yella wahil d uwelleh n tsuda agi : anwa abrid ara yaɣent ? Sin iferdisenagi akken i ddukulen : irgazen iwulmen i wakken ad sselḥun tisudaagi deg ubrid i tentiwulmen mačči s aqeyyel i tili d wexbibeḍ di temda n udrim i dyesmar fellaɣ wayen akken yellan di sḥari n tmurtnneɣ.
Ihi, mačči snulfud kan, xleqd kan i wakken ad diban belli yella leqdic ɣef Tmaziɣt neɣ ahat akken ad yettwaṣeggem wayen ixeṣren, ad yettwabnu wayen yettwahudden. Ayen iɣef yella wawal imira acḥal aya i yessefk ad yili, ad yettwaxdem i tutlayt tayemmat n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen. Tamaziɣt, tutlayt tayemmat, mačči s uṣaḍuf d udebbuz ara tuɣal s amkanis, mačči s yirgazen menwala d tsuda menwala ara taweḍ s aswir n tutlayin nniḍen. Ɣas ggten iṣurdiyen, iṣaḍufen d wallalen nwala amedya n tutlayt Taɛrabt. Maca uguren n Tmaziɣt kkand ugar si tqebqabin i steggen widen ur ttnebɣi : ibeɛtiyen.
“Yeṭṭes armi d azal yekker yettazzal”. Awid kan yekker, awid kan la yettazzal ɣas azgen n wass i
Anagi – Ammud imagraden
83
yeṭṭes, ɣas tezri tṣebḥit maca teggrad tmeddit. Niɣ qqaren “Ad yeṣṣer Rebbi tameddit...”. D tidet, tikwal ayen yelhan yettuɣal dirit imi mačči d nekni neɣ segneɣ i dyekka. Tura mi ara tuɣal gar “yifassen nsen”, s iṣurdiyen d wallalen n ddula, tura mi ara “kksent tqebqabin”, neẓra belli tutlayt Tamaziɣt ur tnegger ara. Ulamma nngeragi n tutlayin mačči yiwen ubrid i yettaɣ mačči yiwen wallal i yesɛa, maca yessefk ad nẓer amek ara tidir tutlayt Tamaziɣt deg umaḍal ideg ttmettatent tutlayin.
Niɣ qqaren “yettak Rebbi irden i yir tuɣmas”, d tidet, irden lhan, maca ma d yir tuɣmas i ten yeffẓen...!?
Anagi – Ammud imagraden
84
AƔERBAZ AZZAYRI
Deg udlis n umezruy n uswir wis xemsa n useggasa, ur nettaf ula d yiwen umeslay ɣef Ɛebban Remḍan d yimeddukalis ɣas akken bedrend timlilit i dyellan di Ṣṣumam. Akka i yella lḥal ula deg udlis n tefransit, ur nettaf ula d yiwen uḍris seg wayen yura Lmulud At
Mɛemmer, Muḥemmed Dib, Racid Mimuni, Kateb Yasin neɣ Ṭahar Ǧaɛut maca llan yeḍrisen n Marcel
Pagnole, Sacha Guitry, Victor Hugo, Jaques Prevert… d Barbe Baker : imira yebbaḥ ufransi…
Amezruy d ccfaya. Sin iferdisen igejdanen di tudert n yal aɣref di yal tamurt. Aɣerman akken i s yehwu tili tudert yedder, yessen iẓuranis, yeẓra ansi i dyefruri, ayagi yura deg yidlisen, ireṣṣa deg wallaɣen. Ɣef waya i nettaf amennuɣ n tdukliwin neɣ n ikabaren d ayen yerzan kan tudert n yal ass : d učči, d amerreḥ, d ixeddim, d tadamsa… d tsertit. Afransi iban d afransi, aṭalyani iban d aṭalyani… almani iban d almani. Yal yiwen s tutlaytis, s umezruyis, s wansayenis… d ccfayas.
Ɣef waya, deg yiɣerbazen n tmuraagi, amezruy n tmurt s wazalis : ssnent, bɣant, ferḥen yiss, tzuxxun yiss, ɣɣarent si temẓi, ma d ccfaya ttḥaraben fellas. Deg wayen i ɣyerzan nekni, mačči
Anagi – Ammud imagraden
85
d Victor Hugo neɣ d Jaques Prevert i dir maca yessefk alamma neɣra, nessen, nefhem ayen yura Dda Lmulud, Ferɛun… d Ǧaɛut d wamek ara nezzi s ayen yellan d wayen nettalas di talsa. Akka i d timura, akka i d iɣerfan. Niɣ neqqard awal i ɣdǧǧan yimezwuranneɣ : “Win yebɣan ad yexdem lewqam, ad yezwir seg at uxxam” ladɣa ma yella uxxam yeččur d irgazen d tlawin.
Timettinneɣ yesslebitt uɛebbuḍ, tettwakbel segs (seg uɛebbuḍ). Drus yimawlan i yesteqsayen arrawnsen ɣef wayen i ɣɣaren deg uɣerbaz. Drus yimawlan ur nettarra ara lwelhansen s ayen i d ssuturen warrawnsen. Maca imawlan ukind si tnafa n tegmat, lehna d leḥmala i dyersen fellaɣ asmi yesṭerḍeq unelmad n 15 yiseggasen imanis yegla s widen ur nuklal. Ukind asmi diban belli win i syemlan abrid n lmut d yiwen seg widen i d yuɣalen seg udrar yewwid lehna d talwit i widen i tiḥebban. D acu ara dyefk uɣerbaz ideg mmalen i warrac tarda n lmeyytin ?
I Tmaziɣt, anidat umkanis deg uɣerbazagi d wannectagi akk i la iḍerrun ? “Di tebrek n tugdi i dyersen fellaɣ, di leɣla yeglan s uṣurdi, amek i tebɣiḍ ad nemmeslay ɣef Tmaziɣt” ? I la dqqaren kra. “Acu ara nexdem s Tmaziɣt ma yella kilu n lbaṭaṭa s tmanyin idinaren ?” Ters Tmaziɣt d lbaṭaṭa deg yiwen uswir. Atan wayen i dyessufeɣ uɣerbaznneɣ : azzayri ur nessin amezruyines, azzayri yesrusun laṣelis seddaw
Anagi – Ammud imagraden
86
uɛebbuḍis, azzayri yeǧǧan axxamis i wakken ad yeṭṭef amezzir i wayen umi ur yezmir.
Aɣerbaz n tmurtnneɣ d amuḍin. Aɣerbaz n tmurtnneɣ tekcemit tsertit d tesreḍt. Immal n warrawnneɣ ur sdiban ara ubrid ɣef wakal armi inuda abrid di lebḥer. Yemmenṭer unelmad akken yemmenṭer uselmad. Tamaziɣt regglen fellas, ula di tmurt n Leqbayel s lebɣi i la ttɣɣaren. Uguren n iselmaden n Tmaziɣt simmal ttnernin war ma yendekwi uneɣlaf. Tidet n tmurt n Lezzayer, amezruyis d ccfayas la fessin am udfel i lḥamu n yiṭij n ssḥari ; d aẓɣal yesskawayen ifadden yessemxalen allaɣen.
Imira, aseggasa, mi ssenyafen Huguette Amundsen ɣef Ṭawes Ɛemruc taqbaylit, d acu i d mazal ad tnerǧu neɣ ad tnessuter seg widen inekren tajaddit ? Assa ufan lbenna i urumi imi ssenyafen tamedyazt n Jacques Charpentreau ɣef tin n Ṭahar Ǧaɛut. Azekka mi ara ttwattun at tmurt, imiren arumi yeshel mi ara dyeggri weḥds.
Amdan ur neẓri d acut neɣ ur nessin ansi i d yefruri, win yekkren ad tyeẓẓuɣer am yikerri, ula ɣer tmezliwt ad yeḍfer.
Anagi – Ammud imagraden
89
AWAL ƔEF TSEKLA
Acḥal n yimedyazen yessefran acḥal n yimeskaren yuran. Acḥal n temliliyin tiẓuranin neɣ tidelsanin i dyellan di tmurtnneɣ ladɣa i tmedyazt d yimedyazen. Acḥal n warrazen i fkan iɛeggalen n umsekrid (jury) i yimezwura umi tfaz tmedyazt d tɣara iss dɣɣaren ifyar d tseddarin. D ammud n isefra, d ungal, d tullisin, d timucuha, d timezgunin… neɣ d inzan, acḥal d adlis i d yettwaẓergen di tmurtnneɣ neɣ di tmura n lberrani, s Tmaziɣt ? Ur yelli win dyuran ɣef yidlisenagi deg yiɣmisen neɣ di tesɣunin awal “aseklan” ara ɣd yefken tamuɣli “taseklant” sɣur yirgazen d tlawin “n tsekla”.
Acekker n umeskar yezga yella, ma d ayen yura !... Adriraw n yal adlis yesɛan asentel aseklan s umata di yal tawsit yuran s Tmaziɣt neɣ s Tefransit, ur tettaf ara degs aḥric wis kraḍ n yidlisen “yeɣra” umeskar ttwarun s Tmaziɣt ; sin yeḥricen, neɣ ugar, n yidlisenagi s Tefransit neɣ s Teglizit i ttwarun. Ḥala idlisen yura Dda Lmulud s Tmaziɣt neɣ widen yura s Tefransit ideg dtedda Tmaziɣt i nettaf deg udriraw n yidlisenagi. Nettaf tikwal ungalen, imawalen d wammuden isefra deg yidrirawenagi. Acuɣer ur nettaf ara adlis neɣ idlisen i d
Anagi – Ammud imagraden
90
yettmeslayen ɣef tmedyazt am : “Tasleḍt n tmedyazt taqbaylit, Si Ssi Muḥend U Mḥend ar Salem Maḥuc” ara yaru umusnaw neɣ amnadi di tmedyazt ? Acuɣer ur nettaf ara adlis neɣ idlisen yecban : “Tasleḍt tazɣant n umezgun amaziɣ : Tamurt n uɛekki n Ǧamal Benɛuf ” ara yaru umnadi neɣ yiwen seg yimariren neɣ ahat yiwen seg wid yettarun amezgun… Acuɣer ur nettaf ara “Amawal aseklan sɣur Ɛebḍella Ḥaman” neɣ sɣur yiwen urgaz neɣ tmeṭṭut yellan di taɣult n tsekla…? Maca ulac.
Idlisen n wezɣan d tesleḍt iseklanen llan maca s tutlayin nniḍen yexḍan Tamaziɣt. Maca imi d Tafransit i nesseqdac ugar n Teglizit neɣ tutlayin nniḍen, d ayen yuran s tutlayt n Molière i nettaf deg yidrirawen n yidlisen ttarun yimnuda d yimusnawen n tsekla akken ad mmeslayen s Tefransit ɣef tsekla Tamaziɣt. Imi ɣɣaren idlisen s Tefransit ahat zemren ad tenidrren ɣer Tmaziɣt, ad tenidssuqlen akken ad nizmir nekni s imaziɣen ad newɛu, ad nissin, ad nefhem tamedyaztnneɣ… akken ad nefrez tikerrisin n wungalennneɣ. Ɣas mgaraden iɣerfan, tutlayin d yidelsan, maca amedya n tmedyazt, di ddunit merra, tesɛa afir, taseddart d tunṭiqt ; d tilellit neɣ s tmeɣrut; yella usentel… d unamek n imeslayen.
Ma nennad belli tasekla Tamaziɣt tesɛa amkanis di tsekla tameɣradant, ihi di ddunit merra, yella wayen ttyesdukklen akked tiyaḍ. Amek i zemren ihi imnuda d imusnawen n tsekla ad gen lsas i tesleḍt tazɣant n tseklanneɣ akken ad nẓer nekni s imaziɣen d acutt, d acu i yellan degs, akken daɣen
Anagi – Ammud imagraden
91
ad nẓer d acu ara nezziken i wiyaḍ d wayen ara yafen degs nitni mi ara ttnadin.
A win yufan ad yili umeslay ɣef waya. Ameslay ara yawḍen yal ameẓẓuɣ n yal amedyaz, n yal ameskar. D ameslay ara yezzikknen iberdan ɣer lsas n tsekla Tamaziɣt s umata. Maca nekni nessefruy kan neɣ nettaru ungalen d tullisin war ma nnuda ɣef wazalnsen neɣ aswir iɣer ssawḍen. Tiẓrigin d unadi n yimusnawen ɣef tgemmi ggten di yal taɣult u mazal yettkemmil. Tura, ahat, yewweḍd lawan akken ad nesteqsi imannneɣ ɣef uswir ideg tella tsekla Tamaziɣt, sani teṣṣaweḍ, d acu i yellan, d acu ara yilin. D lawan akken ad tili tesleḍt d tmuɣli tazɣant s ayen yettwarun s tutlayt Tmaziɣt akken ad yili lsas i wayen la diteddun.
Maca ar assa, “tira” ɣurneɣ yiwet : win yettarun ungal, tullist, amagrad, tabrat neɣ win yettarun ɣef leḥyuḍ kifkifnsen d tira i la ttarun. Tira ɣurneɣ d win yeṭṭfen imru… yettaru.
Anagi – Ammud imagraden
92
“AƔERBAZ” I TSEKLA
Tasekla mačči d tajerrumt… neɣ d taseftit i wakken ad tesɛu “ilugan n tira” d ugemmay... Ɣef waya, aɣerbaz, ahat d awal ur nlaq ara ad yeddukel akked tsekla. Maca aɣerbaz d almad. Almadagi, si tlalit n wemdan alamma d tamettantis, war tilisa. Imi dnɛedda akken nella seg uɣerbaz, neẓra ayen yettilin degs d wayen i lemmden degs imeẓyanen, ilmeẓyen d telmeẓyin, ibanaɣd belli Tamaziɣt, Timmuzɣa d Tmazɣa “ur sɛint ara tasekla” imi ulac awal fellasen deg yidlisen unṣiben n tmurt n Lezzayer.
S tegzel fessusen maḍi, tasekla d ayen dǧǧan imezwura ɣef wayen yeɛnan tallitnsen… d yidles nsen. D tira neɣ d timawit, afaresagi yemmald azal, tamuɣli d unamek fkan yimdanen i tudertnsen d wayen akk i sdyezzin. Ayagi nettafit deg wayen i ɣdyewwḍen di tmezgunin, deg ungalen, deg yisefra di tebratin… d tullisin neɣɣar imira.
Ɣef waya, aselmed n tsekla, di tazwara, d tamusni n wayen dǧǧan imezwura akken ad ẓren ineggura amek ddren, widen i tenidyezwaren ɣer ddunit. Ad ẓren tirga, iḥulfan, tugdiwin, ineẓman,
Anagi – Ammud imagraden
93
ccbaḥa, lferḥ… d lqerḥ s uɣanib n tira yemgaraden seg umeskar ɣer wayeḍ.
Si Sophocle ar Muḥya… si Apulée ar Zenya, yal tallit s tẓuris d inaẓurenis, s tseklas d yimeskarenis. Almad n tsekla ihi, mačči d tamsirt neɣ d timsirin yettemseḍfaren seg wass ɣer wayeḍ ideg ara yesselmed uselmad i yinelmaden amek ara yarun ungal neɣ tamezgunt, maca d tamusni n ifarasenagi (les productions) iseklanen, d anadi lqayen ɣef wayen yellan degsen, taɣara iss ttwarun d wamek i ɣdyewweḍ wannecta seg wasmi i d yeẓreg i tikkelt tamezwarut arr assa. Amek llan yiɣerbazenagi ? D ayen umi qqaren s tefransit les ateliers neɣ isakwanen. Si zik i llan deg waṭas n tewsatin tiseklanin yecban tamedyazt… d umezgun, neɣ taẓuri s umata am teklut neɣ la peinture. S teɣzi n welmadnsen, ilmeẓyen d telmeẓyin (ɣas akka leɛmer ur yelli d ccerṭ i waya) lemden d acu i d amezgun, d acu i d tamedyazt neɣ d acu i taklut. Ttissinen ismawen n widen igan lsas i tsekla s tewsatinis yemgaraden, imezwura yuran amezgun, asefru, ungal… d tullist. Azɣan d tesleḍt d allalen yettwalemden yettaken i yinelmaden “tisura” n ifarasenagi akken ad ẓren azal d unamek n yal awal d yal tafyirt n akk taseklaagi yettwarun. Anida ttilin ? Deg wadeg yettilin deg waṭas n tikkal di tesdawiyin yesɛan ahilen n welmad n tsekla. D tazeqqa neɣ d asayes, inelmaden ttemlilin degsen akken ad ḍefren ahilen yellan yal yiwen s uswiris, yal yiwen s tewsitis.
Anagi – Ammud imagraden
94
D acu i lemden degsen ? D tamusni n wawal d tmeslayt. Tidmi tafelsafit n imeskaren ɣef tudert, imdanen d tallit ideg ddren. Gar tilawt, targit d iḥulfan, inelmaden ttafen amek i jebbden yimeskaren imeɣriyen ɣer tamiwin bɣan ad tentawḍen. Ayagi akk s uɣanib n tira, s tewsit taseklant (tamedyazt, ungal… amezgun) talɣa, takerrist d tifrat iteddun yidsen.
Amek i lemden ? S taggayt n inelmaden yeɣɣaren, isellen yessawalen timucuha, tineqqisin, isefra… d temɛayin. Ayagi yesrusuy yal yiwen deg sen zdat tesleḍt d wezɣan n wiyaḍ. Akka, yal yiwen ad yawi sɣur wiyaḍ, yal yiwen ad yefk i wiyaḍ. Tamusni tettezzi garasen tessemɣarasen lebɣi n tira d tɣuri.
Aɣerbaz neɣ isakwanen n tsekla d timlilit n tmusni. D timlilit iteggen tabɣest i win icukken di tezmertis d tmusnis di tsekla. D timlilit iseg d teffɣen yidlisen seg wayen ɣɣaren inelmaden. D timlilit yettaken tagnit i yirgazen d tlawin iran tasekla s tewsatinis yemgaraden, yeggten, ad myussanen akken ad snulfun, akken ad jemɛen ayen yuran, akken ad issinen ayen qedcen imenzansen akken ad awḍen, di taggara, ɣer tegnit ideg ara ẓren anida tedda tseklansen, anwa aswir iɣer tewweḍ ladɣa adeg tettalas gar tid n tmura n ddunit merra !
Anagi – Ammud imagraden
95
I WACU TIRA ?
Tura, imira, di tallitagi ideg nella, imaziɣen s umata la « ttxelliṣen » tin akken xedmen imezwura deg wakken ur urin ara, ur dǧǧin ara tamusni d tsekla s tutlaytnsen, s tutlayt Tamaziɣt. Nitni lulen d, ddren, mmuten maca tamusni d tsekla ǧǧantent id s tutlayin nniḍen am Tlatinit neɣ Tagrigit ; ihi i wiyaḍ. Ayagi ur iɛawen ara imaziɣen akken ad lemden s tutlaytnsen acku s tutlayinnni iss uran yimusnawen… d yimeskaren i la lemden. Seg win icerrgen, ɣer win yesserɣen, ɣer win yeǧǧan idlisen armi frurin si rekku. Win isersen aḍaris di tmurt agi ɣas d aɛeddi kan i iɛedda ad dyeglu s yidlisen is, taseklas d tmusnis akken ad ileqqem aẓar s wayeḍ. Ma d win yeqqimen, ulayɣer ammeslay fellas… Cwiṭ i ɣdyeggran, i nekni, i yimawlan, d timawit i ɣtidyessawḍen, tajmiltis d tameqqrant. Azal n lqern aya i la nleqqeḍ cwiṭnni iɣef ḥurben, ɣurneɣ, yimɣaren d temɣarin yeddren di yal tamnaḍt n Tmazɣa si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin. Ɣef waya, ur nettɛawad ara, nekni s imaziɣen n tura akked widen i diteddun, ad nidir ḥala s waman n tala, taḥbult n uɣrum d ubeḥri asemmaḍ n Ǧerǧer. Ur nettɛawad ara ad neǧǧ i wiyaḍ ad arun deg umurnneɣ, ɣef tseklanneɣ d tudertnneɣ s tutlaytnsen.
Anagi – Ammud imagraden
96
Ad naru ɣef waylanneɣ i yimannneɣ. Ad nṣeggem tira ma zelgent, ad tentnelmed ma ur tent nessin, ad nissin akk ilugannsent akken ayen ara naru ssya d afella ad yesɛu lsas iṣeḥḥan akken ad yidir i yiseggasen d leqrun yettɛeddin, ad dyeggri i widen i la diteddun.
Ad naru i talɣut. Ayen iḍerrun di ddunit merra yessefk ad yettwaru s Tmaziɣt akken yettwaru s tutlayin nniḍen. S tebrat… neɣ s Internet, ad iceyyeɛ umaziɣ i umaziɣ si tmurt ɣer tayeḍ isalan n wayen iḍerrun deg wennar, ad tyesselɣu ɣef lecɣalat amek i teddun di leqdic n yimaziɣen ɣef Tmaziɣt. Allalen llan i waya. Seg udlis ara diẓergen… alamma d amusnaw amaziɣ umi fkan agerdas, ineḍruyen merra ad ttwajerrden di lkaɣeḍ s tutlayt Tamaziɣt.
Ad naru akken ad dnesnulfu. Wagi d amur n Tmaziɣt d yimaziɣen n tura i talsa. D takti, d tamuɣli… d anadi neɣ d tidmi, ayen itezzin deg wallaɣnneɣ yessefk ad dyeffeɣ d asefru, d ungal, d tamezgunt… d ilugan n tira neɣ d isalan deg uɣmis. Tasekla Tamaziɣt d tilawt.
Ad naru ɣef tudertnneɣ. D ccfaya n widen yeddren akked timawit ara yersen di lkaɣeḍ. Mazal la nleqqeḍ iceqqfan i dyeggran si truẓi n tɣerma Tamaziɣt, wissen ahat, yiwen wass ad nessiweḍ akken ad tenidnejmeɛ... Ad naru tayri, tirga… tawacult, tamurt… tudert s umata, idles d tgemmi nneɣ akken tennedder, akken sennḥulfa.
Anagi – Ammud imagraden
97
Tira taseklant tesɛa lsas. Tesɛa aɣanib, anya, asentel… tugna d tewsit. D iferdisenagi i yesseqdac umeskar akken ad yefk i uḍrisis aseklan anamek ara fehmen yimeɣriyen war ma snecwen iqerransen imi di taggara d nitni i d lsas. Ma yella ur la fehhmen ara ayen la yettaru umeskaragi ma ur yessin ara ad yaru, i wumi aẓrag n yidlisen ? Seg ilugan n tjerrumt d tseftit alamma d ismawen n yiwadamen d usentel n tmacahut, ayen ara diẓergen d adlis yessefk ad tɛeddi fellas tesleḍt d wezɣan. Sin iferdisenagi d tigejdit umi ilaq lsas iṣeḥḥan akken ad ters fellas. Lsasagi ara tyebnun d anadi n yimusnawen di tsekla maca s tutlaytnneɣ, s tutlayt Tamaziɣt yettwarun s isekkilen n tlatinit.
Anagi – Ammud imagraden
98
TIRA S UMATA
« Deg uḍris yezrin, sselfeɣ s tegzel maḍi i wayen yeɛnan tira d yeswis… s tmuɣliw d tektiwiniw imi ḥulfaɣ belli tamsaltagi n tira teɛna yi aṭas aṭas. Ufiɣ daɣen, belli d tamsalt lqayen yeḥwaǧen tamusni, ɣef waya, ur ilaq ara ad ttwaliɣ si tamanni isehlen ; tama n yimru ixebbcen lkaɣeḍ neɣ tira yecban tameslayt acku ula d nekk "ttaruɣ". Ttaruɣ imagraden d tirawin nniḍen i talɣut, ihi d isalan yellan, d ayen yeḍran i ttarraɣ ɣef lkaɣeḍ akken i twalaɣ, akken i tfehmeɣ. Tikwal snulfuyeɣ d tiqṣiḍin d tedyanin i dyekkan seg usugeniw (imagination) akken ad diniɣ tilawt n tudert i ttidireɣ ama d ayen yelhan ama d ayen n dir. Ttaruɣ daɣen tamuɣliw ɣer kra n temsal yeɛnan tasertit d umezruy n tmurtnneɣ, idlesnneɣ… d tgemmi nneɣ, ayagi s wayen i yitefka tmusniw akked lefhamaw. Maca, ttaruɣ daɣen i weẓrag. Mi ara ttaruɣ, ssarameɣ ad ɣren medden deg uɣmis neɣ deg udlis aḍrisnni neɣ amagradnni i uriɣ, ma ulac, acuɣer ara taruɣ ma yella akken ad tffreɣ deg walbaɛḍ n tɣemmar ad tyali uɣebbar ?
D tidet, ẓriɣ belli tira taseklant s umata, si tewsit … alamma d aɣanib, tesɛa “ilugan”, ur teshil ara, maca ma bɣiɣ ad snerniɣ tamusniw di tewsatin
Anagi – Ammud imagraden
99
agi n tsekla, s yidlisen yuran s Tefransit, ɣef tsekla tafransit iɣer ttarraɣ awellehiw. Acuɣer ? Acku d ayen kan i yellan. Mi ɣriɣ idlisen d tesɣunin n wiyaḍ, ttnadiɣ ad fehmeɣ ayen yettwaru, mi lemdeɣ kra seg wayen ilaqen i tira, ad sdafeɣ azalis s Tmaziɣt imi taggara n lebɣiagiinu n tira d tasekla Tamaziɣt.
Di cwiṭ n tira i uriɣ, mlaleɣd kra n wuguren i yuɣalen d isteqsiyen yettɛekkiren tikwal lebɣiagi inu amaynut n tira : d acu ara yaruɣ ? I wumi ara t aruɣ ? Amek ara taruɣ ? Ansi ara bduɣ ? Anda ara kfuɣ ? D ayen umi qqaren widen i yiyezwaren ɣer tira "aɣilif neɣ tugdi n usebter amellal". Tikwal, mi uriɣ cwiṭ ad dyers westeqsi nniḍen : ayen uriɣ, yelha neɣ dirit ? Iwulem neɣ ala ? Dɣa mi ggten yesteqsiyen, ɣas s wazalnsen, ad yesbek wallaɣiw…
Tikwal qqareɣas ahat ayen akka bɣiɣ ad t aruɣ urant yakan wiyaḍ u yezmer lḥal ad yili ifen iyi akken turan, ihi acuɣer ara taruɣ ? Tikwal qqareɣas ahat ayen uriɣ icuba deg wayen i d iẓergen yakan neɣ ahat la ttɛanadeɣ aɣanib n tira neɣ asentel n wahi neɣ n wihin… ihi acuɣer ara tid ssiẓergeɣ ? Acḥal d asteqsi yettɛekkiren lebɣi n tira ɣur ddeqs n yimdanen yellan akka am nekk, maca kra, lebɣinsen txuṣṣit tezmert imi ur ttkemmilen ara deg unadi n tifrat d tririt ɣef yisteqsiyenagi.
Ma d nekk, ufiɣd ttawil i kra n wuguren, akken llan kra n ttawilat nniḍen d nitni i yidyufan imi nekk urǧin wellheɣ tamuɣliw ɣersen. Deg waṭas n tikkal ttbeddileɣ taswiɛt i tira mi ara ḥulfuɣ
Anagi – Ammud imagraden
100
ẓẓay wallaɣiw, tiktiwin ḥebsent zdaxelis, zzrent di lqaɛ, ggumant ad dfɣent. Tikwal ttaruɣ tiktiwin ɣef lkaɣeḍ ammer ad tenttuɣ ; uguragi n ccfaya daɣen ula d netta d abaxix. Maca tifratis d tira n tektiwin mi ara dbbeɛzaqent seg yifri n wallaɣiw srid ɣef lkaɣeḍ. Tikwal ayen akken ttaruɣ di tazwara ad t afeɣ iwulem di taggara neɣ di tlemmast n uḍris. Tikwal ad ggeɣ tikti, ad ttjebdeɣ si yal tama, ad tt mesleɣ war ma ẓriɣ anwa i d amkanis deg uḍris alamma d taggara, ad taf anda ara ters war ma tessexreb lqaleb n tirawt. Tikwal ttaruɣ imeslayen iḥerfiyen icudden ɣer isental yemgaraden alamma yeččur usebter… ».
Ahat ayen akka i duriɣ ssnent kra seg widen yettarun tamedyazt, ungalen… neɣ tullisin. Ttemlilin udem s udem akked wugurenagi i dttemliliɣ nekkini war ma ẓran belli d ayen yellan, d ayen i d ttemlilin imeskaren ahat mačči akk maca d iɛekkiren yellan.
Aɛekker n usugen (imagination) n umdan mačči d nnger neɣ d taluft ur nesɛi tifrat, maca annar n tira, d aɣezfan d ahrawan war tilas, asugen daɣen. Yella win yesɛan asugen maca ur yessin ara ad yaru, akken yella win yettarun maca asugenis ixuṣṣ cwiṭ n tehri.
Timliliyin gar yimedyazen d yimeskaren laqent imi azalnsent war tilas i yal wiyen degsen akken ad mbiddalen timuɣliwin, tiktiwin d wuguren i d ttemlilin deg umecwarnsen n tira.
Anagi – Ammud imagraden
101
YEFFEƔ LEƐTAB ƔER TAFAT !?
Di kra n wussanagi iɛeddan, nwala, nesla di tiliẓri, neɣra di kra n yiɣmisen isalan unṣiben ɣef tlalit n snat tsuda timaynutin i tutlayt Tamaziɣt. Snat tsuda timaynutin yettwaqqnen ɣer tselwit n tegduda mbeɛd mi tuɣal Tmaziɣt d tutlayt taɣelnawt di tmurt is si lḥerṣ yellan ɣef yimḍebbren n tmurt seg wayen akken xedmen di tmurt n Leqbayel di tefsut taberkant. Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat, wissen ma ad dters talwit, wissen “ma ad yesteɛfu uǧazayri, ad yuɣal ɣer laṣelines ”, maca, idammen yuzzlen, anaḍeḥ d umennuɣ, amxix d leḥbas, tamettant yettawin war ma tefren gar umecṭuḥ d umeqqran, nessaram, ahat, ḥala ayen iɛeddan ifat !
Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat ! "Wissen" agi d ccek. D ayen yellan imi nekni d udabu nemyussan : ma yesself i umayegnneɣ, i wakken kan ad aɣiḥaz s ubeqqa akken iwulem lḥal. "Wissen"agi d asteqsi. Nuɣal s isteqsiyennni itezzin fellaɣ yal tikkelt ideg ara ɣdiṣaḥ cwiṭ seg wayla nninneɣ i nessutur d wayen akk yellan d azref nneɣ. Acuɣer imira ? Acuɣer akka ? Acuɣer mačči iḍelli ? Ihi acuɣer i mmuten yilmeẓyen ? D isteqsiyen iteddun d lferḥnneɣ akked lqerḥnneɣ, d tarbaɛt akk i ddukulen.
Anagi – Ammud imagraden
102
"Wissen"agi yufa amkanis deg wayen neqqar imi drus umeslay i dyellan ɣef wayen i dyeddan deg ijufar n uɣunzu n uɣerbaz d tefsut taberkant. Qbel ad yegget wawal, qbel ad ttgezmen di rray, widen yessefk ad mmeslayen, ssenyafen ad rǧun alamma iband wahil n tsudaagi timaynutin akked uwellehnsent, bɣan ad rǧun alamma banend widen ara yilin d iɛeggalennsent akked sin iqerranni ara tentyesselḥun.
D wagi i d ugur ameqqran ; sani ara wellhent tsudaagi anta tama iɣer ara rrent ? Wissen amek ara teḍru d unadi ɣef tgemmi d tutlayt. Wissen ma ad tkemmel akka s isekkilen n Tlatinit ɣas llan widen i tenyugin neɣ la dssewjaden widen n Tfinaɣ imi tira s Taɛrabt ur cukkeɣ ara ad tentḥettmen i widen tt yugin.
Aṭas n yisteqsiyen i la itezzin deg wallaɣen n widen terza temsaltagi n Tmaziɣt imi nezmer ad d nini imira belli teffeɣasen afus akken ad tuɣal s ifassen n ddula, leḥkem d yimḍebbren n tmurt n Lezzayer. Imi ur ɛad neẓri tazmert d tmusni n widen ara yilin d imḍebbren n tsudaagi, la netteḥririt, nugad ɣef wayen yettwaqedcen yakan d widen i t iqedcen, amek ara teḍru yidsen ? Widen yebnan lsas i Tmaziɣtagi, si Caker d Uzerrad alamma d Ɛeccab, Ḥmed Zayed d Ɛebdeslam, yessefk ad tenciwren, ad asenrren azal, ad senfken allalen d iṣurdiyen akken ad kemmlen ayen bdan.
Anagi – Ammud imagraden
103
Akud ur yesɛi azal, taswiɛt tettakaɣ i tayeḍ, nezga nettraǧu melmi ara dtban tutlaytnneɣ, yal tikkelt qqarend mazal cwiṭ, rǧut cwiṭ, ṣebret cwiṭ... tura mi "tewwa ruḥend ad ččen" war ma nnand anida llan acḥalaya, si timmunent n tmurt ar iḍa, neɣ acuɣer rǧan armi d tura. Imi nekni nessen tamuɣlinsen ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen, nessen amek i bɣan ad tili Tmaziɣt, amek ara tettwaru, amek ara tekcem s aɣerbaz amuḍin n tmurtnneɣ... nessen amek i tḍerru d yiqbayliyen yessuturen aylansen... tbanaɣ d taggara n wayen ara yilin ur mellulet ara... ihi nessaram tirga mxalfa (akken ad timlul) imi "buberrak" yeskerkir tutlayin deg ubrid yettawin ɣer nnger, ulamma mačči yiwen ubrid i yesɛa, maca, tagi d tamsalt nniḍen.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
106
TUDERT I TIRA
« … Ad twaliḍ dɣa, amek i tessewham tudert, a mmi ! Ula di teswiɛin qessiḥen, urǧin a ttterwuḍ imi tudert
am waman melliḥen, simmal tsesseḍten, simmal tettfadeḍ ! ».
D asirem akked lebɣi n tudert i yellan d tazwara n udlisagi. S tukkistagi yura Anwar Benmalek di "Les amants désunis" i yebda udlisagi amaynut i yesbuɣren annar n udlis d teẓrigt di tmurtnneɣ. D adlis amezwaru n yiwet telkensit i d heggat teẓrigin "Sedia" umi fkant isem "A bâtons rompus". D adlis ideg ara dyili umeslay ɣef wayen yerzan ameskar, aneggal neɣ amedyaz umi d tessaẓreg "Sedia" adlis, ungal neɣ ammud isefra. Ihi, adlisagi amezwaru, d asteqsi d tririt neɣ d adiwenni yellan gar umeskar, amedyaz, amaru Yusef Merraḥi akked uneggal Anwar Benmalek ɣef tudert, tira, tamurt, tutlayt… d tsekla s umata. Akken ad nissin ugar Anwar Benmalek, akken ad nẓer kra seg wayen yellan deffir tkerrisin n wungalenis neɣ kra seg wayen yeffren deg yiḍrisen yettaru, nufa deg udlis agi kra n tukkisin seg wayen yenna uneggalagi deg yiɣmisen d tesɣunin umi tettunefk tegnit ad mlilen ineɣmasennsen yids akken ad tsteqsin ɣef kra n
Anagi – Iḍrisen nniḍen
107
temsal yerzan tasekla, tira… tudert d wayen akk ur nelli di tirawinis.
"Acḥal tessewham, tira n wungal, d amecwar yettawin alamma d takwat lqayen n yimannneɣ akken war leḥya, war tilas ad tidnessers i tmuɣli d uzaraf n medden". Nekni neqqar win yebɣan ad yissin ameskar, amedyaz neɣ amaru yessefk, di tazwara, ad iɣer akk neɣ kra seg wayen yura. Annectagi Anwar Benmalek yeẓrat, maca tikkelt agi, d netta s timmadis ara ɣdyinin kra umaynut seg wayen ur nelli di tirawinines ama i widen i t yeɣɣaren ama i widen ur tneɣɣar ara. S yisteqsiyen n Yusef Merraḥi, yeffeɣd Anwar Benmalek si tekwatnni ideg iteffer deffir iwadamen yessidir, widen umi yettak rruḥ di tedyanin n wungalenis. Yeqbel ad yettekki, seg wul, di turartagi n yisteqsiyen d triryin akked Yusef Merraḥi, war tuzzya war tunnḍa, akken ad dyini daɣen s nniyas d lebɣis ayen yebɣa netta ad tidyini d tiririt i yisteqsiyenagi.
Deg udlisagi yebḍan d iɣfawen, yellad wawal, di yal iɣef, ɣef tmedyazt, taɣuri d tira, ameskar, aseqdec n tutlayt, tamurt, tasekla… akked wayen yura s umata. Yennad ɣef tmedyazt belli "…d tazwara n yal ameskar imi nufa deg umezruy belli azalis meqqer di temnaḍin ideg tella timawit…". Ɣef tɣuri yennad belli "… d aqemmer i ɣyeṣṣawaḍen ad nefk akudnneɣ akken ad nefhem akud n wiyaḍ s usirem d ameqqran belli di taggara ad nefhem akud nneɣ…".
Anagi – Iḍrisen nniḍen
108
Si yayas, yemmas d babas, Anwar Benmalek yettalas di Tmazɣa, di Tefriqt taberkant d l’Europe, maca yura s Tefransit imi "d tutlayt n tlelli n tenfalit". Yesseqdacitt i wakken ad dyini "tidet iqerḥen, tidet ara yilin d tiririt akken ad negrent tlufa, ad ruḥent war tuɣalin" imi ɣurs, "tasekla n ṣṣeḥ d tin i dyeqqaren tidetnni yettḍurrun".
"Lmut tella, tudert daɣen tella", ɣef waya i yebɣa Anwar Benmalek ad yidir, yebɣa ad yefk tudertis i tira akken ad dyini belli "Lezzayer yebɣa netta, tin iɣef la yettḥarab, d tin bɣan kra ad tt mḥun". S "yimeslayen war azal, ur neṣliḥ, maca laqen", i yeɣɣaz Anwar Benmalek annar n umezruy akken ad yemger di taggara alugen amatu "belli ugur n yal ameskar, d aḥennec d tuffra di temnaḍtis war ma inuda ɣef wayen i xedmen wiyaḍ".
Nessaram ad ikemmel Anwar Benmalek anadi ɣef tririt i yisteqsiyen itezzin deg wallaɣis. Nessaram ad dyaru ungal nniḍen akken kan ara yekfu yiwen. Nessaram daɣen deg isenfarenis n tira, adlis la d iteddun ur yettili ara "d adlisis ameqqran" imi ma yurat, yezmer ad yili d aneggaru, ahat ad yeḥbes tira ; ayagi diriaɣt i nekni i tyeɣɣaren.
Ssya alamma d ass ideg ara yemlil Yusef Merraḥi akked uneggal nniḍen, nessaramawen taɣuri igerrzen imi d tidet, imeɣriyen ad afen, war ccek, amaynut ɣef Anwar Benmalek, d ayen i d yenna netta s timmadis ɣef yimanis.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
109
AKIN I TAYRI
Mi walaɣ i tikkelt tamezwarut ungal aneggaru n Mulud Ferɛun, mi tṭṭfeɣ gar yifasseniw, tikti i yi dyusan imiren kan, di teswiɛtnni, d ass ideg ara yestenyi adlisis, akken xeddmen akk imeskaren mi ara dẓergen amaynut, ad astawiɣ i wakken ad ibudd kra imeslayen ara yaru ɣef usebternni amezwaru i mmi Yuba. Amecwar, am win i d yedduqsen si tnafa neɣ am win umi fkan abeqqa, ukiɣd ur ṭṭiseɣ… cmumḥeɣ… nniɣ i yimaniw, mmi Yuba ad yerǧu…
Wissen acḥal, maca ad yerǧu astenyi n win ara yarun tayri akken i ttyura Mulud Ferɛun di "La cité des Roses". D tayri yellan gar unemhal n uɣerbaz azzayri s iɛeggalen n twacultis akked tselmadt tafransit ula d nettat s iɛeggalen n twacultis. Tayri i dilulen di tmetti taqbaylit, tazzayrit deg wakud ideg tella Lezzayer ddaw tecḍaḍt n Fransa. D tayri yessawḍen Françoise ad tuɣal ɣer tmurtis "am targit war anamek" akken ad tteǧǧ deg yisteqsiyenis "yessidiren ccfayas n yiwen useggas n lehna yemmuten ddaw yiɣed asemmaḍ". D tayri n "iḍ n tidet" i qeblen ɛinani, iɣef ur ndimen ara di sin yid sen ɣas akken yella ccwal yesberbiren ɣef tudert nsen.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
110
D tayri yettwarun deg ungal ur dnettwaẓreg ara asmi yekfa s tira imi ur tyeqbil ara yemsiẓreg ɣef wayen yellan degs netta yugit, akked wayen ur nelli degs netta yebɣat.
D ungal yekfan s tira di taggara n 1958, "ur yelli d win yettwarun s lḥir d zzerb, ma d ayen ur nelli degs mačči d tatut". D ungal yekfan iḍebbqen yuɣalen deg yidis, ur yelli wayen ara syernu ur yelli wayen ara syessenɣes uneggal imi "yebɣa ad yebdu asenfar nniḍen", yebɣa ad dyini, yebɣa ad yaru… Ahat ayen yugi yemsiẓregagi d tayri tawezɣit yellan gar unemhal n uɣerbaz d tselmadt, d tayri iferqen gar tefransit d uzzayri ɣas akken teqqeniten yiwen yiḍ, i lebda. Ɣas akken tidet n tayriagi tettḍurru, terra yal taɣawsa s amkanis, yessefk ad tettwaqbal akken tella imiren, acku taggara, d awal uneggal i d yennan : "… ssawḍeɣ ad dddmeɣ segs ayen yelhan ɣas akken d ayen iɛeddan ifat, ur dyettuɣal ara maca ẓriɣ belli yura deg yiɣefiw, ijerred di tiliniw, yedda di tfekkaw mačči am ccama yettwaweccmen i lebda maca am tala n lehna d wethedden d targit. D tala urǧin ad teqqar…".
…Ad yerǧu imi dmmektaɣ belli Mulud Ferɛun, aneggalnni n Tizi Hibel, yettwanɣa s rrṣaṣ n ineḍliben n l’OAS rebɛa wussan qbel ad teɣsi tmess n tilin n Fransa di tmurt n Lezzayer, yettwanɣa ass n 15 di meɣres 1962, di leɛmeris 49 iseggasen... Maca, tala ur teqqur ara.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
111
ANSAY AMAYNUT
Ma nnuda ansay, ad naf belli di tudrin n Leqbayel, ayen yesdukulen imesdurar neɣ at taddart, d ayen iɣef yemlal rraynsen deg wayen i tenyerzan d wayen yeɛnan taddart. Ttemlilin di tejmuyaɛ i wakken ad mmeslayen ɣef lecɣalat n taddart akken daɣen i tenssemlalayen twizi, timecreḍt… lferḥ neɣ lqerḥ. Tikwal ayen i tenyessemlalayen, berra n taddart i yella ; di temdint neɣ di teɣremt. Ɣef waya i dtṣubbun akken ad qqḍun tiɣawsiwin ur sɛin neɣ tiden ur nelli di taddart. Imira, aṣubbu si tudrin yuɣal d tannumi imi, ahat, ur ufin ara yimesdurar, ladɣa ilmeẓyen, ayen ara tenyeǧǧen di tejmuyaɛ nsen…
Kra seg wayen iɣef dtṣubbun yimesdurar si tudrin ɣer temdinin d idles d wayen icudden ɣers. Tṣubbund i wakken ad ẓren anda tedda tgemmi nsen, sani yessaweḍ umezgun s tutlayt Tamaziɣt, d acutent tfaskiwin yellan d tiden i dyennulfan, anida i dteggra tmedyazt d acu n uswir iɣer tessaweḍ… Ayen nnumen tṣubbun ɣer temdinin ɣef wannectagi akk, RaconteArts yessaweḍasentid s amkan ; ɣer taddart. Uɣalen at taddart ttɣimin di taddartnsen. Kra d alluy i dttalin, wiyaḍ zegrend
Anagi – Iḍrisen nniḍen
112
lebḥur i wakken ad ḥedren i wayen iḍerrun di kra n tudrin n tmurt n Leqbayel.
D acu i d RaconteArts ? Ahat ur yesɛi ara isem s Teqbaylit maca tidmi d tekti llant, nettidiritent yal ass akken i tentddren imezwura di tudrinnneɣ : amdan d ugama. Akin i uxeddim, učči d tguni, amsedrar yedder s yidlesis di taddartis.
RaconteArts d aneḍruy. Ttraǧunt imesdurar yiwet tikkelt deg unebdu n yal aseggas. Tthegginas ayen iwulmen, ssewjaden daɣen ayen ara ḥwiǧen yinebgawen ara dyasen. D aqcic neɣ d taqcict, d argaz neɣ d tameṭṭut, d amɣar neɣ d tamɣart, yal yiwen degsen yesɛa amuris deg uneḍruyagi, yal yiwen iqeddec s lebɣi, s tebɣest akked wayen i stefka tezmertis ɣas akka xuṣṣen wallalen.
RaconteArts d tafaska. Deg wayen akk neẓra di tfaskiwin, deg wayen akk nessen, ulac tin yesduklen tasekla, taẓuri, amezgun, tamedyazt, amezruy, ccna… d ssinima deg yiwet tfaska, deg yiwen ddurt. Akin i "lfulklur" d ccḍeḥ i nennum nettwaliten, ihanayen iteddun si taddart ɣer tayeḍ ttilind deg ubrid, deg wasif, di lexla… ttawḍen tikwal tudrin ibeɛden i wakken yal aqbayli ad yaf lebɣis, ad iḥaz amuris si tmacahut i yimecṭuḥen alamma d tasleḍt n tsekla i yimeqqranen.
RaconteArts d timlilit. D adeg ideg yemlal kra n win iran taẓuri akked win iran tasekla. D adeg yessemlalen tamacahut d usaru, tamezgunt d usefru,
Anagi – Iḍrisen nniḍen
113
taẓuri d umezruy. D adeg yesduklen ameskar d umedyaz, amerruki d ufransi, azzayri d umarikani, acennay d umsiwel. Ulac win yifen wayeḍ, ulac win yugaren wayeḍ, furṣen tagnit akken ad snernin timusniwinnsen, ad myussanen, ad issinen tamurt d imawlanis, ad walin ccbaḥa n tudrin, idurar, isaffen d tẓegwa n tmurt n Leqbayel.
Ugar n wannecta, d imdanen i dyettalin s adrar, ɣer tudrin, s imesdurar. Ugar n wannecta, imdanen nudand isaffen, iḥerqan d lexlawi ; lḥan di tezribt, di tebriḍt d izenqan ; nsan i yetran ; ufan tiliwa swan aman.
RaconteArts ad yuɣal d ansay amaynut ara yeǧǧen imesdurar di tudrinnsen iseg la teffɣen akken ad kecmen timdinin. RaconteArts d taẓuri s usegget ara yessiwlen i yimdanen n ddunit merra i wakken ad ẓren ccbaḥa n tmurt n Leqbayel, ad issinen imezdaɣis, ad lḥun deg yiduraris, lexlawis d yisaffenis. RaconteArts ad dterr azal iruḥen i tmurt n Leqbayel deg iseggasenagi iɛeddan, ad tessimlul ayen berriken, ad tessefreḥ widen iḥeznen, ad tesnerni lebɣi n yiqbayliyen akken ad qqimen di tmurtnsen. RaconteArts daɣen, d uraw n yimdanen, Lḥasan akked imeddukalis ama d irgazen ama d tulawin, yettheggin, iqeddcen akken ad tfeǧǧeǧ tmurt n Leqbayel s tudrinis d imesdurar is…
Tanemmirt a yimeddukal.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
114
ASARU AMAZIƔ, D TILAWT.
D tidet, asaru amaziɣ d tilawt. D tilawt i d ilulen sḍis iseggasen aya deg Usqamu Unnig n Timmuzɣa. D tilawt yegman s lebɣi d tebɣest n yirgazen d tlawin i siqedcen, i sifersen iberdan s wayen sentefka tezmertnsen d wallalen yellan gar yifassennsen. Seg usammer s amalu, seg ugafa s anẓul, Tafaska n usaru amaziɣ tessaweḍ tilawtagi i yizzayriyen akken ma llan ttekkan ula d imḍebbren yellan ɣef uqerru n tmurt.
Yal tikkelt, imḍebbren n Tfaska ssawalen, ssuturen seg widen teɛna temsalt i wakken ad fken i Tfaska n usaru amaziɣ azalis, ad ttidiṣaḥ waylas am nettat am tfaskiwin nniḍen yecban tin n umezgun d Timgad. Assa, lebɣi d usuter n yimḍebbren n Usqamu Unnig n Timmuzɣa yewweḍ s iswi, yufa tiririt si tama n uneɣlif (taneɣlift) n yidles akken ad tuɣal Tfaska n usaru amaziɣ seddaw tecḍaḍtis.
Deg waggur n yennayer 2007, di temdint n Tlemsan, ad dtili i tikkelt tamezwarut Tfaska n usaru amaziɣ ara diheggi uneɣlif (taneɣlift) n yidles n tmurt n Lezzayer. D asurrif nniḍen ɣer zdat i usaru amaziɣ akken ad ireṣṣi tigusa deg unnar n umennuɣ
Anagi – Iḍrisen nniḍen
115
n wesmil n yidles amaziɣ d uḥareb ɣef tgemmi n tmurt d uɣref azzayri. D tagnit yettufarasen akken ad ṭṭuqten isentalen… d tewsatin ara dyessifriren asaru amaziɣ si gar isura n tmura n ddunit merra ɣas akken “ssinima” neɣ “taẓuri tis 7” n tmurt n Lezzayer s umata yehlek si tteḍbir asertan n widen ur nessin, yerran deg yidis rray aẓuran n imusnawen. S wallalen imaynuten ara diṣaḥen Tafaska n usaru amaziɣ, d aswir nniḍen iɣer ara yaweḍ uheggi n tmeɣraagi ma yella dɣa s tidet tettufares tegnitagi akken iwata lḥal ! Tafaska n usaru amaziɣ ad teldi tiwwura zdat yimseḍruyen (réalisateurs) d yimeskaren akken ula d nitni ad snernin aswir ugar di tɣara d ccbḥa n isuransen d tiransen.
Ihi imira nezmer ad dnini belli yeffeɣ leɛtab ɣer tafat, nezmer ad nessirem, nezmer ad dnini belli ugurennni akk icudden s allalen, s iṣurdiyen… kfan. S tɣara tunṣibt, Tafaska n usaru amaziɣ am tfaskiwin nniḍen, attan gar yifassen n tneɣlaft n yidles d yimḍebber i dyettwafernen ɣef uqerru n tfaskaagi imi tura tekcem (tafaska) seddaw leɛnaya n uneɣlif (taneɣlift) n yidles n tmurt n Lezzayer.
Di yal tamurt ideg isura, am umezgun neɣ am tsekla s umata, sɛan azal d wallalen imeqqranen, nettaf belli “taẓuri tis 7” tesɛa ddeqs n ttawilat yettaken nnuba i yal yiwen akken ad yelmed neɣ ad yissin lbaḍnat n tẓuriagi. Ilmend n tmusni d ugerrez n leqdic, nnulfand yiɣerbazen n tẓuri ideg gan isakwanen (ateliers) i ulmad n wayen akk yeɛnan asaru d tɣara iss yettwaqdac segmi ara yili d takti, d
Anagi – Iḍrisen nniḍen
116
ungal neɣ d tamezgunt yettwarun ɣef lkaɣeḍ alamma yewweḍ i medden yekfa, ihegga akken ad tẓren di tzeqqwin n “ssinima”.
Akken llan yiɣerbazen i “tẓuri tis7” i llan wiyaḍ i tesleḍt (analyse) d wezɣan (critique) n tẓuri agi. Snat tɣawsiwinagi sseḥbasent akk ayen yeffɣen si lqaleb n tẓuri, rennunt afud i wayen yebnan ɣef lsas aẓuran iṣeḥḥan : d asaru, d tamezgunt... neɣ d ungal. Nnulfand yiɣmisen d tesɣunin ideg ttafen widen yellan deg wennaragi n tẓuri, isalan yeɛnan ayen i dyennulfan d umaynut deg yisura d “ssinima” s umata. Ttilin yisaragen d temliliyin di rradyu d tiliẓri akken ad sqerdcen yimusnawen, akken ad ssiffen ayen i dyeffɣen d amaynut deg unnar n “tẓuri tis 7”…
Annectagi n wallalen akk, akken ad yali uswir n “tẓuri tis 7”, n umezgun… d tsekla s umata. Annectagi akk, akken ad dinin tidet n uswir n tẓuri d tsekla war lḥerṣ d maḥyaf. Annectagi akk, ad tid inin, ad tidarun imusnawen yal yiwen di tmurtis, s tutlaytis. Maca ɣurneɣ nekni, azɣan d tesleḍt d “acekker” n yimseḍruyen (réalisateurs) d isuransen neɣ “acekker” n yimeskaren akked wayen uran...
Akken i syehwa yili uswir n usaru amaziɣ, yessefk ad tidnini, ad tidnaru s Tmaziɣt. Ilmend n wayagi, yessefk ad nesleḍ s Tmaziɣt, yessefk ad nezɣen s Tmaziɣt, yessefk ad ilin imawalen n tmeslayt (la terminologie) n “ssinima” d tẓuri s umata s Tmaziɣt…
Anagi – Iḍrisen nniḍen
117
Nessaram ad mɛawanen yimusnawen yellan deg unnar, imeskaren d yimseḍruyen (réalisateurs) akken ad temlil tsekla akked “tẓuri tis 7”. Nessaram ad naf isura ttwasezgend (adapter) seg wungalen d tmezgunin yellan s Tmaziɣt ɣer yisura, ahat yiwen wass ad nwali “Iɣil d wefru ” d asaru…
Anagi – Iḍrisen nniḍen
118
GAR TALƔUT D WEZƔAN
Nufad at zik qqaren : « Ameddakelik d win i k yemmalen leɛyubik ». Ahat anziagi, yellan daɣen d izen, yella ɣur yiɣerfan n ddunit merra, sseqdacent
akken tnesseqdac nekni… Ihi akken ad naẓ ɣer zdat, yessefk fellaɣ ad nsel i rray n wiyaḍ, ad nciwer, akken ad ɣdbanen iberdan i nezmer ad nefren
akken ad nezgel kra n tucḍiwin d wuguren yuzzaren ɣef iberdan n umaḍalagi n ssinima.
Anziagi i ɣdǧǧan imezwura yufa amkanis d useqdecis di taɣultagi tahrawant n usaru ladɣa ɣurneɣ, imi ansay n ssinima ur ɛad yerkid. « Leɛyub », ahat, mačči d awal iwulmen maca timenqas d lexṣaṣ ttilin di yal ccɣel ladɣa ma yiwen wemdan i tiqedcen war ma inuda, war ma yesteqsa ɣef wayen yellan yakan, ayen yettwaqedcen d widen i tiqedcen. Ɣef waya, yessefk ad nner lwelhanneɣ s annecta imi asaru mačči d ayen isehlen, yetteḥwiǧi allalen, imdanen d waṭas n wakud akken ad tnwali di tzeqqa n ssinima.
Ma neẓra belli yal asaru, akken i syehwu yili, yesɛa « lɣacis » seg yirgazen d tlawin, ad ilin widen i tyebɣan akken ara yilin widen ur tnebɣi, amek i nezmer ad nẓer, s umata, belli asaru yelha neɣ dir
Anagi – Iḍrisen nniḍen
119
it ? Anwa ara tidyinin ? D acut uswir ara tid iṣaḥen ma nessersit gar isura nniḍen ama di tmurt is neɣ di tmura n lberrani ?
Di tmura yesɛan ansay n ssinima, azɣan d aferdis s wazalis yellan gar iferdisen nniḍen yecban aɣmis neɣ tasɣunt n isalan n wayen iḍerrun di ssinima. Agraw i temlilit n yimseḍruyen, infarasen… izeffanen d yisegbaren, aɣerbaz neɣ tinnanin i welmad d usileɣ ɣef ssinima d wallalen icudden s afares n isura. Ssinima yeḥwaǧ akk iferdisenagi d lsas akken ad ggten isura s tɣara igerrzen yettawin arrazen di tfaskiwin i dyettilin i waya di kra n tmura am Fransa, Ṭalyan, Marikan… d Lalman ideg ssinima d tamguri (industrie) yesɛan ula d timdinin yettwassnen s waya am Cannes, Venise, Hollywood neɣ Berlin.
Di tmurtnneɣ, deg wayen yerzan ssinima, ur ɛad nessaweḍ ad nesɛu ansayen sɛant tmuraagi i d nudder, ur ɛad nessaweḍ ad nefk azal i wezɣan d rray nniḍen imi mazalaɣ nettnadi tiririt ɣef kra n yesteqsiyen yecban : d acut wezɣan, d acutt talɣut, d acut udellel ? D acu i yellan garasen ? D acut wazal yettak win « yessezɣanen » neɣ win yesselɣuyen i rrayis d tmuɣlis deg wezɣan d telɣut yettak i wiyaḍ ? Nesɛa azɣan d telɣut di tmurtnneɣ neɣ ulac ? La nqebbel azɣan deg wakken yella d yiwen seg yiferdisen igejdanen n ufares igerrzen neɣ la tnettwali d tismin, d tiyitiwin ɣer tgecrar neɣ ahat d karuh n wiyaḍ…? Ɣurneɣ, ugar adellel talɣut, ugar talɣut azɣan. Cwiṭ yellan n tira ɣef wayen
Anagi – Iḍrisen nniḍen
120
iḍerrun deg wennar n tẓuri tis 7, d aslufu i s slufuyen widen yettarun deg yiɣmisen : d asaru ifazen… d tadyant yessenquqlen iḥulfannneɣ… imseḍru, anfaras d yisegbaren d irgazen lɛali… Ulac anadi d usenqed di tewsit, deg usentel, di tugna, deg yimesli… deg yineḍruyen n usaru d wurar n yisegbaren. Ulac asemyager d usemyif gar usaru d wayeḍ, maca yella ucekker. Lsas n wezɣan ulac, widen yessezɣanen ulac, agmuḍ n waya, ddeqs n isura yessganayen s ibeddi ttwaḥettmen i medden di tiliẓri war ccwer n widen yellan deg wennar, war rray n yimusnawen n ssinima.
Nettnadi ɣef iṣurdiyen ad ggten. Nettnadi ɣef usaru ad yekfu. Ugar adellel azɣan. D asmil, akken i syehwu yili usaru, ayen ara yettwarun fellas yelha kan i wesmilis. Widen ara yarun, d aselɣu ara sselɣun imeɣriyen ɣef kra n lecɣlat yerzan asaru d widen iqedcen degs. Imeskaren ttarun ɣef yimeddukal, imeddukal ttarun ɣef yimeskaren. Ulac aɣmis uslig i ssinima ideg ara ttafen medden isalan n wayen iḍerrun, ulac widen yeɣran ayagi akken ad t sseɣren i wiyaḍ ḥala ma usand si berra. Di taggara, akken ara yarun ɣef tkerrust tamaynut ara yarun ɣef usaru amaynut ; d adellel d wesmil i usaru.
Asmi ara yesɛu unaẓur azal, asmi ara yawi izerfanis, assen, ahat, azɣan ad yuɣal d lḥirfa, d ixeddim ara yerren ssinima d tsekla s imukannsen n tidet mačči d adellel i yisura yessefres wahi neɣ wihin neɣ d wid yesseḍruy wayeḍnni imi si lberrani i diruḥ...
Anagi – Iḍrisen nniḍen
121
ANWAK A MASS XAḌRA ?
“Taqriḥt, iɛeṭṭlen aṭas, tettaǧǧad ilem mi ara truḥ. Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acuyi ? ”
Akken yella wezwel n udlisagi d asteqsi "Anwak a Mass Xaḍra ?" i tella tukkistagi si "L’Imposture des mots" iss yebda udlis daɣen d asteqsi. Ɣas akka llan degs aṭas n yisteqsiyen, maca nezmer ad dnini belli adlisagi d win n yiwen usteqsi, d asteqsi n Yusef Merraḥi di taggara n tezwartis ...mi yeɣra adlisagi… yefka asteqsiagi i yimanis : Anwak a Mass Xeḍra ? Wissen ma nezmer ad dnerr ɣef usteqsiagi ! Ahat, si tɣuri n udlisagi, ad naf kra n tririt i kra n yisteqsiyen i ɣ iceɣben akked yimeɣriyen s umata n wungalen n Yasmina Xaḍra.
I tikkelt nniḍen, deg ukatar n telkensit "A bâtons rompus", tiẓrigin "Sedia" heggantd adlis wis sin n yisteqsiyen d tririt ideg iqubel Yusef Merraḥi aneggal Yasmina Xaḍra. Am umezwaru, adlisagi yebḍa d iḥricen neɣ d iɣfawen, yal yiwen s usentelis garasen : amyaru… Lezzayer d yizzayriyen, tira… d tutlayin. Ugar n wayen i dyenna deg udiwenniagi, ddantd kra n tukkisin seg wayen i dyenna deg yiɣmisen n tmurtnneɣ neɣ tid n lberrani.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
122
Ihi d adlis n tririt. D adlis ara yekksen aɣummu ɣef tudert n Yasmina Xaḍra imi netta s timmadis yebɣa daɣen ad tifrir tagut, ad teṣfu tegnawt, ad dtban tafat ɣef kra seg wayen ttwalin wiyaḍ d ugur di tudertis war ma fkan azal i wayen icudden ɣer tirawinis : tilin yella d aserdas. Tilin yella d aserdas tessaweḍit akken ad ibeddel isemis "… akken ad yidir lebɣis i tsekla". D Muḥemmed Muleshul i d icettlen d leqrun aya si Ɛebderraḥman d Sidḥmed n Dwi Mniɛ i yuɣalen d Yasmina Xaḍra. "D aserdas". D tafyirt i dqqaren widen i "tikerhen" akken ad ffren ungalenis deffir uselsus neɣ llebsas n userdas yellan d tin n "Nessus" (win ttyelsan ad yemmet s ssemis). Yasmina Xaḍra yufa belli "yessefk ad d ibeggen belli lmidad yessamsen ifassenis mačči d idammen", ɣef waya, yura ungalen yettwasuqqlen di ddeqs n tmura ɣer tutlayin nniḍen. Yefkad tamuɣli s d tektiwinis s ayen iḍerrun di ddunit merra ladɣa di tmurtnneɣ di teswiɛtnni n rrebrab ideg yella usteqsinni amcum "anwa i la ineqqen wayeḍ ?" armi la sqqaren "yedda d ddula, uneḍlib n werrac".
Maca Yasmina Xaḍra yugi ad "yuɣal d yiwen si teqḍart n lmal inehher umeksa s anda i syehwa". Yumen belli "deg yimanis lqayen, yusad ɣer ddunitagi akken ad yaru". Yessuter, imenna ad yuɣal d amaru ; yuɣal d amaru. Yufad imezwura, yerraasen tajmilt yettadderitid, d izzayriyen igan azal i tsekla n tmurtnsen, nejren as abrid n tsekla tazzayrit, ǧǧanasd lǧerrat, yal tikkelt mi ara iɣer yiwen seg yidlisennsen, « ad d yagem si tala n tirgas ». Wigi d Malek Ḥeddad,
Anagi – Iḍrisen nniḍen
123
Mulud Ferɛun, Mulud Mɛemmri, Kateb Yasin, Muḥemmed Dib, Mufdi Zakariya, Asya Ǧebbar, Yamina Mecakra d Reḍa Ḥuḥu.
S yisem n tmeṭṭut yellan "d lemri n urgaz" i ikemmel amecwaragi n tira imi d "isem n tiden iḥemmel ; yemmas, weltmas, tameṭṭutis, yellis, tulawin yecban Ḥasiba Bulmerqa, Ḥasiba Benbuɛli, Zuhra Drif, timeddukalis, tiden yeɣɣaren idlisenis, d tulawin menwala yettaken tafat i wussan ssebraken yirgazen s tektiwinnsen timcumin".
"… Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acuyi ? " . Mi neɣra adlisagi, nezmer ad dnerr ɣef usteqsiagi war ma nezger tilas n tidet. A snini i Yasmina Xaḍra belli netta d amyaru izaden yesɛan asugen yettfeggiḍ imi ungalenis "heddrend fellas". "D azzayri, d ineslem, d aɛrabamaziɣ…". D amdan yeffren tamacahut n "Le petit poucet" di tekwat lqayen n yimanis. Iḥemmlen tamurtis imi yugi ad teɣli deg ufus n rrebrab. D aḥeddad n wawal, isenni imeslayen i dyefkan ugar n ɛecrin d adlis si "Houria" di 1984 armi d "Les Sirenes de Baghdad" di 2006. Ahat kra ur tfhimen ara, ɣas akka, Yasmina Xaḍra neɣ Muḥemmed Muleshul “yeḥṣa belli abrid zdats mazal iḍul ” akken ad yaweḍ s ulawennsen.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
124
TUDERTAGI MAČČI INU…
"Festin de mensonges" d azwel n wungal aneggaru n Amin Zawi i dheggant Teẓrigin "Fayard" deg waggur n furar yezrin. Ungalagi wis 6 n Amin Zawi yeẓẓuẓ kra n tlisa n wawalen, yekkes taduli ɣef kra n tektiwin yellan di tmetti tazzayrit imi ɣdyessawel tamacahut ideg temlal tuzzuft d tesreḍt, tasekla d tsertit di teswiɛtnni tamazrayt n iseggasen imezwura n timmunent n tmurtnneɣ. Yessebgend s waya tidet akked tilin n tilawtagi i teffren kra si leḥya, si tugdi neɣ ahat d tazmert kan i senttyekksen...
D tadyant n yiwen uqcic umi ssawalen Nems imi "di taddartnni ideg yettidir, ttun medden isemis n tidet… Kusayla". Ɣef icuḍaḍ n temdint n Tlemsan, tella "Dechret ouled Sidi Salomane" ideg yedder umsawal Kusayla i ɣdyulsen ɣef yiwet teswiɛt si tudertis, taswiɛt ideg yella d amecṭuḥ. D aqcic uḥric yeɣɣaren aṭas idlisen, yelluẓ tamusni, yebɣa ad iẓer ayen iḍerrun berra n "dduwar" ideg yettidir... Yeɣra Leqran d ddeqs n wungalen n Flaubert, Miller, Bataille d Duras... yessen, yefhem, yefreẓ kra n temsal yerzan "imeqqranen"… ideg ttekkan imarrawenis d twacultis.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
125
Kusayla yellan d « aqcic » di leɛmer yuɣal d "azgaz di tmusni n tudert" ; "…Rriḥa n tidi i yi yeccfen am tin uqelwac… d rriḥa n wewten… ǧǧiɣ temẓi, uɣaleɣ d argaz". Yekcem di "tmeckukal n imeqqranen" seg wasmi yeǧǧa ɛemmis, umi qqaren Ho Chi Minh, xaltis Lulwa, tameṭṭutis tamezwarut, akken ad yezweǧ akked Hadil, tameṭṭut n gmas (yemmas n Kusayla) 40 wussan segmi dyessufeɣ lexbar belli yemmut. Aqcicagi yegganen gar 6 tyessetmatinis, tettwakkesas leḥnana n tyemmat, yufatt di leḥmala d lebɣi n tlawin "yesɛan leɛmer n yemmas", "…tiden icuban di yemmas", tamezwarut d xaltis Lulwa. Ɣurs, "yerrad ttar" si ɛemmis i yuɣen yemmas, i yenɣan babas ur yemmut. Leḥmalaagi n tulawin i tyugaren di leɛmer am Duǧa, Suha neɣ Jilda "i sdyesmektayen yemmas i syekkes ɛemmis", tessaweḍit ad yessuter di Rebbi : "Ah ! lemmer Sidi Rebbi aḥnin iɛemmedaɣ ad nezweǧ akked tyemmatinnneɣ, tiyessetmatinnneɣ, tixaltitinnneɣ…". "…Amaṣrinni i diruḥen ad iɛerreb tamurtnneɣ…" yebda la iḥetteb tilufa ara dtawi taggara n lqern rbaɛṭac, "…yura belli ad tefnu ddunit…", "…tulawin ad darwent ilufanen s tmira timellalin…". Ɛeddan wussan d wagguren, yezri useggas, Armstrong yelḥa ɣef wakal n waggur i ɣdyettaken tafat di tebrek n waḍan gezzilen. Amaṣrinni yennad "lfetwa ideg ixebber lumma belli alluy d tikli ɣef waggur d lekdeb ameqqran…". "Maca acuɣer i la wendḥekkuɣ ayagi ? " I wakken ad nẓer belli Kusayla yeɣran Leqran d isefra n Ɛumar Xiyyam, yessen tuzzuft qbel ad yissin adfel amek iga.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
126
Simmal neɣɣar ungalagi, simmal nettaf amek yekcem weqcic, ilemẓi, di "texnanasin d lekdubat" n widen i tyugaren, n imarawenis, amek yuɣal am nitni, amek terwel fellas temẓi, ahat, war lebɣis imi "tudertagi mačči ines…". Maca, mi xeṣren waɛraben di 1967 rnan la ttuɣun deg yiberdan n Lqahira "taḥaya Naṣer, taḥya Naṣer, taḥya Falaṣtin", yerrad akk affadis.
Tanemmirt i Amin Zawi ɣef "ulexluxagi" n tilawt, d tidet yellan di tmettinneɣ, ɣas akka nwala tent s wallen n weqcic, maca nečča armi nellexlex.
Anagi – Iḍrisen nniḍen
127
AKIN I YISEM AMAZIƔ
Ameskar n "Tislit n unẓar", Cami Cmini, iẓreg d tikkelta "Dictionnaire des noms et prénoms berbères" ɣur Teẓrigin L’ODYSSEE di Tizi Wezzu. D amawal ideg llan 3422 yismawen gar yimalayen d wuntiyen, 2800 yesnulfatenid netta s timmadis, 622 i dyeggran llan yakan sseqdacenten medden yebɣan ismawen imaziɣen i warrawnsen. 34 tugniwin n Faṭma Ẓuhra Ẓamum uzzarent gar isebtar n udlisagi iɣef rsen yismawen akken mseḍfaren isekkilennsen deg ugemmay n tutlayt Tamaziɣt. I yal isem yuran s Tfinaɣ d Tefransist, yella unamekis neɣ ayen iɣef yettusemma : Ghighda (personne dans les contes qui ressemble à celui de Cendrillon), Mezzer (dépôt au fond d’un liquide). Akken llan yismawen ur neḥwaǧ ara ad sɛun anamek imi d ismawen n tɣawsiwin yettwasnen ɣur medden : Thamilla (tourterelle), Thasefsaft (peuplier), Thavourt (porte), Defer (derière). Ameskar Cami Cmini yebɣa "adlisagi ad yili d allal gar yifassen n imawlan ara dǧǧen i warrawnsen akken ad ḥarben ɣef wansaynsen, ccfayansen d tgemminsen". "Seg unadi lqayen n umezruynneɣ i dyefruri udlis agi… akken ad dnesmekti i widen yettun belli
Anagi – Iḍrisen nniḍen
128
tamurtagi tella d tamaziɣt qbel ad tili d tineslemt" i dtenna Faṭma Ẓuhra Ẓamum. Nessaram ad ttwajerrden yismawenagi, neɣ ahat kra degsen, deg yittafttaren unṣiben n tɣiwanin akken ssya ɣer zdat ur ɣdqqaren ara "isemagi ulacit deg yittafttarennneɣ" neɣ "isemagi mačči n yinselmen".
Tamusni d tafat yessefk ad nnadi fell-as. Tafat n tmusni d ajajiê n tmess i$er
sseêmuyen widen «yen$a usemmiv », rewwlen fell-as widen «iêevmen,
yeqquren, d widen iâebden tillas ».
Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité
oOo
Collection “Idlisennneɣ” 01 Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003
(Tasuqelt Abdenour HADJSAID d Youcef MERAHI ) 02 Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003. 03 Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003. 04 Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003. 05 Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004. 06 Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004. 07 S. HACID et K. FARHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004. 08 Y. AHMED ZAYED et R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et
lexique animal, 2004. 09 Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004. 10 Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004 (Tasuqelt Habib Allah
MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ ) 11 Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004. 12 Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004. 13 Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et
augmentée, 2004. 14 Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004. 15 Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣdnnan gar yetran, 2004. 16 Moussa OULD TALEB, Mmis n igellil, 2004 (Tazwart : Youcef MERAHI) 17 Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004. 18 Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004. 19 Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004. 20 Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004. 21 Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004. 22 Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005. 23 Madjid SI MOHAMEDI, Afus segm, 2005. 24 Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij aḥric I, 2005. 25 Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005. 26 Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005. 27 Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005. 28 Yahia AIT YAHIATÈNE, Faḍma n Summer, 2006. 29 Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij aḥric II, 2006. 30 Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006. 31 Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006. 32 Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006. 33 Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006. 34 Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006. 35 Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006. 36 O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006. 37 Ali ELHADJEN, Tudert d usirem, 2006.
Actes de colloques Actes des journées d'étude sur « La connaissance de l'histoire de l'Algérie », mars
1998. Actes des journées d'étude sur « L'enseignement de Tamazight », mai 1998. Actes des journées d'étude sur « Tamazight dans le système de la communication»,
juin 1998. Actes des journées d'étude sur « Approche et étude sur l'amazighité », 2001. Actes du colloque sur « Le mouvement national et la revendication amazighe »,
2002. Actes du colloque international sur « Tamazight face aux défis de la modernité »,
2002. Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et
l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003. Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars
2004. Actes du colloque sur « Le patrimoine culturel immatériel amazigh », 2006.
Revue « Timmuzgha » Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité : N° 01, avril 1999, N° 13, octobre 2008.
Autres publications Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000. Idir ElWatani, L'Algérie libre vivra, 2001. Etude sur « L'enseignement de la langue amazighe : bilan et perspectives », 2004.
Consultings Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006. Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande
Kabylie, 2006.
Cet ouvrage est publié dans le cadre de la Collection « Idlisennneɣ »
Initiée par la Direction de la Promotion Culturelle du Haut Commissariat à l’Amazighité
© Tous droits réservés
Dépôt légal : 2772006 ISBN : 9961789474
Achevé d’imprimer sur les presses de Les Oliviers
TiziOuzou 2008 Tel : 026210719 Fax : 026219540