İRAN - AZERBAYCAN İRAM HAKKINDA EKONOMİK İLİŞKİLERİ2008-2014 yıllarında Azerbaycan-Türkiye İşadamları Birliği (ATIB) Projeler ve Araştırmalar Bölümü ... The fluctuations

Bölgesel Krizde Mezheplerin Rolü Şiilik ve Sele�liğin Arasında Ortadoğu

İRAN - AZERBAYCAN EKONOMİK İLİŞKİLERİ

Kenan Aslanlı

Aralık 2017Analiz

İRAM HAKKINDAYeni, bağımsız bir düşünce kuruluşu olan İran Araştırma Merkezi (İRAM), temel bir özelliğiyle ülkemizdeki diğer araştırma merkezlerinden farklılık göstermektedir. İRAM, yalnızca İran ve bağlantılı konular üzerine araştırmalar gerçekleştirmektedir. Ciddi bir kültürel ve tarihsel derinliğe sahip, Ortadoğu’daki siyasal etkinliği artan ve çok yönlü ilişkilere sahip olduğumuz komşu ülke İran ile ilgili konuları layıkıyla inceleyebilmek zaruret haline gelmiştir. İRAM’ın ana hede� kamuo-yunun birincil kaynaklardan doğru ve kapsamlı bilgi ve analize ulaşmasını sağlamaktır. İran ile ilgili konularda çalışma yapan akademisyenler ve araştırmacılar için çeşitli eğitim ve araştırma imkânları sunmayı ve alanda çalışan kişiler için ortak bir platform olmayı amaçlamaktadır. İran iç ve dış politikaları, ekonomisi ve toplumsal-kültürel yapısı alanlarında üretilen bilgiler, iki ülke arasındaki ilişkileri ve anlayışı geliştirmeye de katkı sağlayacaktır. Merkezimiz İran'da, Ortadoğu'da ve Batı'da-ki bilgi birikimini ülkemize ve ülkemizdeki birikimi de dünya kamuoyuna taşıyacak kadroya sahiptir.

Oğuzlar Mh. 1397. Sk. No: 14 06520 Çankaya / Balgat - Ankara / TürkiyeTel: +90 312 284 55 02 - 03 Faks: +90 312 284 55 04 e-mail: [email protected] www.iramcenter.org

"Bu çalışmanın tüm telif hakları İran Araştırmaları Merkezi'ne (İRAM) aittir"

Telif Hakkı: Telif Hakkı © 2017 İran Araştırmaları Merkezi (İRAM). Bu eserin bütün hakları saklıdır.

Bu eser İRAM’dan yazılı izin alınmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz. Metnin dijital versiyonu için www.iramcenter.org adresini ziyaret ediniz. Dijital kopya bu siteye aktif link verilerek kısmi olarak paylaşılabilir.

Burada ortaya konulan görüşler öncelikli olarak yazara aittir ve İRAM’ın kurumsal görüşlerini yansıtmak zorunda değildir.

Yayına Hazırlayan : Murat AslanEditör : Umut AydınGrafik Tasarım : Hüseyin Kurt

İran Araştırmaları MerkeziOğuzlar, 1397. Sk., 06520, Çankaya Ankara / Türkiye Tel: +90 (312) 284 55 02-03 | Faks: +90 (312) 284 55 04 e-posta : [email protected] | www.iramcenter.orgISBN: 978-605-67931-9-6

Yazar Hakkında:Kenan ASLANLI2008-2014 yıllarında Azerbaycan-Türkiye İşadamları Birliği (ATIB) Projeler ve Araştırmalar Bölümü Başkanlığını yaptı. 2011 yılında Çin’in Jiangxi Maliye ve Ekonomi Üniversitesinde “Gelişmekte Olan Ülkelerin Ekonomileri ve Kamu Yönetimi” konusunda sertifikalı eğitim programını tamamladı. 2015 yılında Avrupa Birliği “Erasmus+” Programı’nın desteğiyle Fransa merkezli Avrupa Enstitüsü’nün (CIFE IE) “Avrupa ve Uluslararası İlişkiler Programı” çerçevesinde “Malezya’nın ekonomik dönüşümü ve ‘orta gelir tuzağı’ riskinin arkasındaki itici güçler” başlıklı teziyle yüksek lisans derecesini aldı. Bremen Üniversitesi Doğu Avrupa Araştırmaları Merkezinde araştırmacı, Viyana BFI Uygulamalı Bilimler Üniversitesinde ise misafir öğretim görevlisi olarak bulundu. 2016 yılında Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Bölümünde başladığı doktora programına devam etmektedir. Doğal kaynak zengini Avrasya ülkelerinin ekonomileri ve kamu yönetimi, Karadeniz ülkelerinin dış ekonomik ilişkileri ve enerji güvenliği konularında uluslararası hakemli dergilerde yayımlanan makaleleri ve kitap bölümleri bulunmaktadır.

Aralık 2017

İran-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri

Iran-Azerbaijan Economic Relations

Analiz

روابط اقتصادی ایران و آذربایجان

4 iramcenter.org


ÖZET

Yeraltı zenginliklerinin ekonomi içerisinde önemli bir paya sahip olduğu iki komşu ülke İran ve Azerbaycan’ın ticari ilişkileri dalgalı bir seyir izlemektedir. İran’a uygulanan yaptırımların kapsamında meydana gelen değişmeler, petrol fiyatlarındaki dalgalanma ve ayrıca iki ülke arasındaki siyasi gelişmeler ticari faaliyetlerin de dalgalanmasına neden olmaktadır. İran ve Azerbaycan arasında yakın dönemde bazı alanlarda iktisadi faaliyetlerin artma eğilimi gözlemlenmektedir. Bu çalışma ticaret, yatırım, sağlık, eğitim, lojistik, enerji ve taşımacılık gibi alanlarda Azerbaycan ve İran arasındaki ilişkiler hakkında okuyucuya genel bir bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Analiz özellikle yakın dönemde meydana gelen gelişmeler çerçevesinde bu ana başlıklar üzerine yoğunlaşmaktadır.

Anahtar Kelimeler: İran, Azerbaycan, enerji, ticaret, ulaştırma, sağlık, eğitim, ortak üretim.

ABSTRACT

The share of underground resources for Azerbaijan and Iran in the form of oil and gas is significant for both nations. Economic relations between these two neighboring countries have displayed important swings. The fluctuations are mainly due to economic sanctions on Iran, price volatility on oil and gas prices and political strains between the two countries. However, in recent years, economic activities between Azerbaijan and Iran have demonstrated positive signals in some areas especially after the Nuclear Deal of 2015. This study aims at reviewing Iran-Azerbaijan economic relations by concentrating on such issues as trade, investment, health, energy, education, logistics, and transportation. It pays special attention to recent developments..

Keywords: Iran, Azerbaijan, energy, trade, transportation, health, education, joint production

خالصه روابط تجاری ایران و جمهوری آذربایجان كه منابع زیرزمینی سهم مهمی در اقتصاد هر دوی آنها دارد، دارای سیر نوسانی بوده است. تغییرات مربوط به تحریمهای اعمال شده علیه ایران، نوسانات قیمت نفت و از طرف دیگر تحوالت صورت گرفته در روابط سیاسی دو كشور موجب ایجاد تغییر در فعالیتهای تجاری آنها شده است. در دوره های اخیر افزایش فعالیتهای اقتصادی در برخی زمینه ها میان ایران و آذربایجان را شاهد بوده ایم. این پژوهش در صدد است تا روابط ایران و آذربایجان را در زمینه هایی از قبیل تجارت، سرمایه گذاری، بهداشت، آموزش، تداركات،انرژی و حمل و نقل مورد بررسی قرار دهد. در این نوشته، موارد مذکور به ویژه در چارچوب تحوالت اخیر مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند.

کلمه های کلیدی: ایران، آذربایجان، انرژی، تجارت، حمل و نقل، بهداشت، آموزش، تولید مشترك.

[email protected]

İÇİNDEKİLER1. Giriş ...................................................................................................................................... 6

2. İran-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinin Kısa Tarihi ve Özellikleri ..................................... 7

3. İran ve Azerbaycan Arasında Ticaret Hacmi, İthalat ve İhracatın Yapısı ............................. 8

4. İran ve Azerbaycan’ın Ortak Yatırım Projeleri ve Sanayide İş birliği ................................ 11

5. İran ve Azerbaycan’ın Enerji Alanında İş birliği ve Hazar’ın Hukuki Statüsü .................. 12

6. İki Ülke Arasında Ulaşım Alanında İş birliği ve “Kuzey-Güney” Taşımacılık Koridoru .. 15

7. İran ile Azerbaycan’ın Sağlık, Eğitim ve Turizm Alanlarındaki İş birliği .......................... 17

7.1. Azerbaycan’ın Sağlık Alanında İran’a Bağımlılığı ..................................................... 17

7.2. Bilim, Teknoloji ve Eğitim Alanlarındaki İş birliği .................................................... 17

7.3. Turizm Alanındaki İş birliği ........................................................................................ 18

8. İran-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinin Kurumsal Yapısı ve

Yeni İş birliği İmkanları .......................................................................................................... 19

9. Sonuç .................................................................................................................................. 21

TABLOLAR1. İran-Azerbaycan: Enerji kaynaklarının Kıyaslaması (2016) ............ …………… ............... 6

2. Karşılaştırmalı Temel Ekonomik Göstergeler (2015-2016) ................................................. 7

3. İran-Azerbaycan Ticaret Hacmi ......................................................................................... 10

4. Azerbaycan’a Gelen Yabancılar (2017 yılı) ....................................................................... 18

HARİTALAR 1. Harita 1: Doğalgaz Bölgeleri ve Boru Hatları .......................................... ……… ............. 13

2. Harita 2: Hazar’ın Yüzeyi ve Denizaltı Kısmını Paylaºımı ............................................... 14

3. Harita 3: Kuzey Güney Koridoru........................................................................................ 16

4. Harita 4: Aras Serbest Bölgesi ............................................................................................ 20

GRAFİKLER1. Grafik 1. İran-Azerbaycan: İthal ve İhraç Hacmi (000’ $) .................................................. 9

6 iramcenter.org


1. Girişİran-Azerbaycan ekonomik ilişkilerini irde-

lemeye başlamadan önce her iki ülkenin petrol, doğal gaz ve mineral gibi doğal kaynak zengini ve dolayısıyla bu kaynaklara bağımlı bir ekono-mik karakteristiğe sahip olduğunu söylemekte fayda vardır. İran dünyanın 3. en büyük petrol rezervlerine ve 2. en büyük doğal gaz rezervle-rine sahiptir1. Azerbaycan, İran ölçeğinde petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip olmamasına ve günlük üretim bakımından bu ülke ölçeğinde büyük bir uluslararası aktör olmamasına rağ-men (Bakınız Tablo 1), bölge ülkelerinin (Gür-cistan ve Türkiye) ve Avrupa Birliği’nin enerji güvenliği ve enerji tüketim kaynaklarının çeşit-lenmesi yönünden kritik öneme sahiptir.

2014 yılının 3. çeyreğinden itibaren dünya piyasalarında petrol fiyatlarının keskin düşüşü İran ve Azerbaycan dahil pek çok petrol zengini ülkenin ekonomik büyümelerini menfi yönde etkilemiştir (Tablo 2). İki ülkenin bazı ekono-mik göstergelerini kıyasladığımızda kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) düzeyi-nin, (Azerbaycan’da yerel para biriminin (ma-nat) 2015-2016 yıllarında değer kaybetmesi ile) dolar bazında İran’ın gerisinde olduğunu görü-yoruz. Enflasyon baskısı Azerbaycan ekonomi-sinde, işsizlik oranı ise İran ekonomisinde daha yüksektir. Gelir dağılımı eşitsizliği her iki ülke için ciddi sorun teşkil etmektedir.

Dış ticaret bakımından iki ülke arasında önemli bir fark göze çarpmaktadır. Yıllık olarak gerek ithalatın gerekse de ihracatın GSYİH’na

oranları, Azerbaycan’da İran’dan daha yüksek-tir. İran bu bağlamda çeşitli nedenlerle “kendi kendine yeten” bir görüntü vermektedir. 1999 yılında Azerbaycan ve 2000 yılında İran hemen hemen aynı amaçla3 varlık fonu ihdas etmiş-lerdir. Bu fonların isimleri: “Azerbaycan Dev-let Petrol Fonu” ve “İran Petrol Stabilizasyon Fonudur”4. Bu bağlamda; İran’ın varlık fonu tarafından yönetilen aktifler, Azerbaycan’ın varlık fonundan yaklaşık yüzde 60 daha büyük-tür (Bakınız Tablo-2). Her iki ülke bağlamında: kamu gelirleri, sabit sermaye oluşumu, kamu yatırımları, kamu harcamaları, milli gelir gibi pek çok ekonomik değişken ciddi anlamda pet-rol ve doğalgaz gelirlerindeki değişmelerden et-kilenmektedir. Dolayısıyla ülke ekonomilerinin bu denli petrol ve doğal gaz gelirlerine dayalı olması ve gelirlerde meydana gelen dalgalan-maların ekonomiyi olumsuz yönde etkilemesi, sağlıklı ve sürdürülebilir ekonomik büyüme performansını olumsuz yönde etkilemektedir.5

Son 3 yılda petrol zengini ülkelerin ekonomi politikalarında yaşanan önemli değişikliklerden biri, ülkelerin yerel para birimlerinin aşırı değer kaybetmesi ve bununla eşzamanlı olarak hükü-metlerin ve merkez bankalarının döviz kurunu sabit tutabilmek için ülkeden döviz çıkışını sı-nırlayan çeşitli tedbirlere yönelmesidir. Bu po-litikalar doğası gereği taktiksel niteliktedir ve dolayasıyla yapısal sorunların çözümlenmesi-ne odaklanmamaktadır.

Bu politikalardan öne çıkan iki tanesi: (1) ül-keden dışarıya para transferlerine üst limitlerin uygulanması ve (2) ithal ikamesi stratejidir. İt-

Tablo 1. İran-Azerbaycan: Enerji kaynaklarının Kıyaslaması (2016)

PETROL DOĞALGAZ Rezerv

(1) Dünyada payı (2)

Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8

Notlar: (1) Toplam rezerv miktarı -milyar varil; (2) %; (3) 1000 varil; (4) R/P=(Rezerv/Üretim) rasyosu1 ;(5) trilyon m3; (6) milyar m3 Kaynak : BP Statistical Review of World Energy, Haziran, 2017 https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf

Tablo 2. Karşılaştırmaları Temel Ekonomik Göstergeler (2015-2016)

İran Azerbaycan Kişibaşına GSYİH ($) 4958 3877 Ekonomik büyüme (%) -1.5 -3.1 Enflasyon (yıllık %) 8.6 12.4 İşsizlik oranı (%) 11.3 5.1 Gini katsayısı 0.39 0.34 İhracat (%, GSYİH) 20.0 37.8 İthalat (%, GSYİH) 19.0 34.8 Varlık Fonu büyüklüğü (milyar $) - (1) 53.3 33.6 Ar-Ge harcamaları (%, GSYİH) 0.33 0.22

Tablo 3. İran-Azerbaycan Ticaret Hacmi

Ticaret Hacmi İran’dan İthalat İran’a İhracat Yıl Değer

(milyon $) İran’ın

Payı (%) İran’ın

Sıralaması Değer


payı (%) İran’ın

Sıralaması Değer



Sıralaması 2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26

Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi Dış Ticaret Raporu 2016-2017 (www.stat.gov.az)

Kaynak : https://www.azstat.org/MESearch/search?departament=9&lang=az

0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015

Grafik 1. İran-Azerbaycan: İthal ve İhrac Hacmi (000' $)

İran'a ihrac (000' $) İran'dan ithal (000' $)

Harita 1: Doğalgaz Bölgeleri ve Boru Hatları

Kaynak: http://caspianbarrel.org/wp-content/uploads/Shah_Deniz_Stage_22.jpg

Harita 2: Hazar’ın Yüzeyi ve Denizaltı Kısmını Paylaşımı

Notlar: Turuncu renk: Rusya -Kazakistan-Azerbaycan’ın önerdiği sahillere göre aynı mesafeden geçen “orta hat ilkesi“.Mor renk: İran’ın “5 eşit pay” ilkesine göre sınırlar. Yeşil renk: Türkmenistan’ın önerdiği “enine çapraz hatla bölgü” seçeneği görülüyor. Kaynak: http://specnazspn.livejournal.com/2017839.html

Harita 3: Kuzey Güney Koridoru

Kaynak: https://alchetron.com/North%E2%80%93South-Transport-Corridor-3768459-W

Ülkeler Ocak+ Şubat+Mart

Nisan+ Mayıs+Haziran

Temmuz+Ağustos

Toplam

Rusya Gürcistan İran Türkiye BAE Irak Ukrayna S. Arab. Kazakistan İngiltere Umman ÖzbekistanAlmanya Kuveyt ABD

160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162

Harita 4: Aras Serbest Bölgesi

Kaynak: http://www.payvand.com/news/14/aug/1069.html

Notlar: (1) Varlık fonlarının isimleri sırasıyla “İran Ulusal Kalkınma Fonu” ve Azerbaycan “Devlet Petrol Fonudur”Kaynak: (1) https://data.worldbank.org/country/iran-islamic-rep ; (2) https://data.worldbank.org/country/azerbaijan; (3) https://www.amar.org.ir/english/Main-Indicators ; (4) http://hdr.undp.org/en/content/income-gini-coefficient; (5) http://ww-w.stat.gov.az/news/macroeconomy

Resim-1: Azsamand Marka Otomobil

Açıklama: İran’dan gönderilen yedek parçalarla 2005-2010 yıllarında Azerbaycan’da üretilen “Azsamand” otomobili

Tablo 4. Azerbaycan'a Gelen Yabancılar (2017 yılı)

Kaynak: Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://mct.gov.az/az/turizm-statistikasi (2017)

Notlar: (1) Toplam rezerv miktarı -milyar varil; (2) %; (3) 1000 varil; (4) R/P=(Rezerv/Üretim) rasyosu2; (5) trilyon m3; (6) milyar m3Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran, 2017https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-re-view-of-world-energy-2017-full-report.pdf

https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf

https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf

[email protected]

hali ikamesi stratejisi, İran ve Azerbaycan gibi komşu ülkelerin birbiri ile olan dış ticaretlerini etkilemektedir. Bu strateji geniş alanda ülkele-rin dış ticaretlerinin genişlemesini engellemek-tedir. Ancak bu strateji iki ülke arasında özellik-le ortak üretime dayalı yeni işbirliği olanakları için bazı fırsatların ortaya çıkmasına da zemin hazırlamaktadır.

2. İran-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinin Kısa Tarihi ve Özellikleriİran, 28 Mayıs 1918’de Güney Kafkasya’da

Azerbaycan Cumhuriyeti adıyla kurulmuş ba-ğımsız devletin ortaya çıkmasını başlangıçta sıcak karşılamamış ve hatta böyle bir bağımsız devleti tanımadığını belirtmiştir. Ama bu tu-tum diplomatik temaslar sonucu bir yıl sonra değişmiştir. Aynı yıl ikili işbirliğinin ana hatla-rını belirlemek üzere İran-Azerbaycan Karma Komisyonu oluşturulmuş, dostluk ve işbirliği anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma iki ülke arasında ticaret, gümrük, transit kargo taşıma-cılığı ve bu başlıkları ilgilendiren konsolosluk hizmetlerine dair hükümleri ihtiva etmektedir. O dönemlerde Azerbaycan’ın, İran’da diplo-matik temsilcilik açması bu bağlamda önem-li bir adımdır. Daha sonraki Sovyetler Birliği döneminde ise Azerbaycan’ın tüm politikaları (gerek ekonomi ve gerekse de dış politikası) Moskova üzerinden şekillenmiştir. Sovyetler

Birliği’nin çözülmesi ile yaşanan yeni süreçte İran, 25 Aralık 1991’de Azerbaycan’ın bağım-sızlığını tanımış ve karşılıklı olarak büyükel-çiliklerin açılması ile yeni diplomatik ilişkiler kurulmuştur.

İran’ın 1969 yılında Bakü’de açtığı konso-losluk 1992 yılında (bağımsızlık sonrasında) büyükelçilik olarak yeniden hizmet vermeye başlamıştır. Şimdi her iki ülkenin büyükel-çiliklerinin yanında, İran’ın Bakü’de Kültür Merkezi (1993) ve Nahcivan’da konsolosluğu (1992), Azerbaycan’ın ise Tebriz’de konsolos-luğu (2004) bulunmaktadır6.

1991-2016 yılları arasında Azerbaycan ve İran arasında 40’ı ekonomik ilişkileri düzen-lemek üzere toplam 120 devletlerarası resmî belge imzalanmıştır7. Resmi temaslarda ikili ti-caret, ortak yatırımlar, Bakü’yle Nahcivan ara-sında İran üzerinden ulaşım, elektrik ve doğal gaz takası, transit kargo taşımacılığı, sınırların kontrolü meseleleri sürekli ön plana çıkmıştır8.

İran’ın Azerbaycan politikasına yön veren faktörlerden birisi Azerbaycan’ın uluslarara-sı arenada diğer Güney Kafkasya ülkelerine oranla daha bağımsız bir ülke olmasıdır. Günü-müzde tarihsel referansları da göz önünde bu-lundurarak İran-Azerbaycan ilişkilerini genel olarak belirleyen ve şartlandıran bir dizi faktö-rü şöyle sıralayabiliriz:




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması 2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








8 iramcenter.org


i. İran’da büyük miktarda Azerbaycan Türkü nüfusunun varlığı,

ii. Azerbaycan Müslümanlarının çoğun-luğunun Şii olması,

iii. Azerbaycan’ın bağımsız bir devlet olarak İran’ın kuzeyinde yer alması,

iv. Nahcivan’a İran üzerinden ulaşım sağlanmasının zorunluluğu,

v. Azerbaycan’ın, ABD ve İsrail’le iyi ilişkiler içerisinde olması,

vi. İran’ın Ermenistan’la iyi ilişkilerinin olması.

Özellikle 90’lı yılların başlarında patlak veren Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan’ın İran’dan beklediği desteği bulamaması ve son-rasında kara sınırı aracılığıyla İran’ın Ermenis-tan’ı ablukadan çıkarması, Azerbaycan’da bir travma etkisi yaratmıştır. Ermeni işgali altın-daki Dağlık Karabağ ve çevre bölgeler, yasal olarak Azerbaycan’ın ayrılmaz bir parçasını teşkil etmekte ve yolcu ve yük uçakları Azer-baycan’ın izni olmaksızın Hocalı Havaalanı’na inememektedir. Çünkü burada sivil havacılık hakkı Azerbaycan’a aittir ve resmi olarak izin-ler Bakü’den alınmaktadır. Bu durum, 44 km’lik İran-Ermenistan sınırını hem bu ülkeler hem de Azerbaycan için önemli kılmaktadır.

2008-2015 yılları arasında işgal altındaki Dağlık Karabağ’daki yabancı yatırım 5 kat ar-tarak 200 milyon dolara yükselmiştir. Bu böl-geyle ile İran arasında ciddi ticari bağlantılar bulunmaktadır. İran, Dağlık Karabağ’ı bağım-sız bir bölge olarak tanımadığından, tüm bağ-lantı Erivan vasıtasıyla kurulmuştur. Dağlık Karabağ’dan İran’a ihraç edilen mallar, Erme-nistan’da doldurulmuş, resmileşmiş ve ardından İran’a gönderilmiştir. Ermeniler, Karabağ’dan İran’a satılan tüm malların üzerine “Made in Artsakh” yazmaktadır. İran’ın kamyonları işgal altındaki Azerbaycan topraklarında serbestçe taşımacılık yapmaktadır. İşgal altındaki toprak-larda, tahrip edilen evlere ait inşaat malzemele-ri ve doğal kaynakların yine bu yolla taşınması Azerbaycan açısından bir hayal kırıklığı nedeni olarak görülmektedir.9

İki ülke arasında, bunun dışında çeşitli siyasi ve ekonomik anlaşmazlıklar da yaşanmaktadır. Ancak, uzmanlar iki ülkenin ekonomik işbirli-ğini geliştirme arzusunun siyasi anlaşmazlık-lardan daha önde geldiği kanaatindedirler. Bu nedenle, iki ülke arasındaki özellikle ekonomi odaklı ilişkiler, karşılıklı yarar çerçevesinde dü-şünülmelidir. Bunun yanında uzmanlar; iki ülke arasındaki ilişkilerin artarak devam eden bir potansiyele sahip olduğunun altını çizilmekte-dirler.10

İran’ın, komşu devletlerle ilişkilerini belir-gin bir rasyonel ve pragmatik çerçevede yü-rüttüğünü söyleyebiliriz. Çoğu durumda, bir devletle dostane olmayan ilişkiler içinde olsa bile İran’ın ekonomik alanda o devletle işbir-liği imkanlarını sonuna kadar kullandığı görül-mektedir. Bu durumun, İran’ın komşu ülkelerde önemli düzeyde ekonomik çıkarları olmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. İran düşük bir kaynak birikimine (sermaye temerküzüne) an-cak büyük nüfusa sahip bir ülkedir. Dolayısıyla sınırına yakın bölgelerdeki maden, su ve diğer doğal kaynaklarla yakından ilgilenmektedir. Bunun yanında, İran’ın özellikle komşu ülke-lerin sanayi ve üretim potansiyeline (özellikle kimyasal, metalürji ve enerji endüstrileri) olan ilgisi, yine altı çizilmesi gereken diğer bir hu-sustur. İran, komşu ülkelerdeki bu tür işletme-lerin üretim süreçlerini dolaylı yollardan kendi ekonomik sistemine entegre etmekte ve bu yolla bu işletmelerin yatırımlarına katkı yapmaksızın, elde edilen gelirden pay devşirmektedir.11

3. İran ve Azerbaycan Arasında Ticaret Hacmi, İthalat ve İhracatın YapısıAzerbaycan ve İran arasında ithalat ve ih-

racat hacminin seyri son 21 yılda (1995-2016) inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir12. 1990’lı yılla-rın başında (1992-1995) İran-Azerbaycan tica-ret ilişkilerinin iki özelliği dikkat çekmektedir: (i) İran, Azerbaycan’ın dış ticaretinde ilk sırada yer almaktadır; (ii) ve son yıllarda Azerbaycan ve İran arasındaki ticari denge İran lehinde (ti-caret fazlası) gerçekleşmektedir. 1992-2016 arasında iki ülke arasındaki ticarette dalgalan-malar yaşanmıştır (Bakınız Grafik-1). Bu dal-galanma kısmen iki ülke arasındaki siyasi ilişki-

[email protected]

lerde meydana gelen gelişmelerden, kısmen de İran’ın kendine has sorunlarından ya da küresel ekonomik/siyasi gelişmelerden kaynaklanmak-tadır. 90’lı yılların ortalarından 2003-2004 yıl-larına kadar geçen sürede meydana gelen dal-galanmalar temel olarak iki ülke arasında siyasi ilişkilerin istikrarsızlığından kaynaklanmakta-dır. Bu bağlamda, Azerbaycan’daki büyük pet-rol sahası işletmeleri ve boru hattı projelerinde İran devre dışı bırakılmıştır. Ayrıca 2001 yılında iki ülke arasında Hazar Denizi’nin statüsü husu-sundaki görüş ayrılıklarının neden olduğu kriz de dış ticarete yansımıştır.

1992-1995 yılları arasında, İran’ın Azer-baycan’dan ham madde olarak petrol ve petrol ürünleri ithali sayesinde ticaret dengesindeki fazlalık Azerbaycan’ın lehine olmuştur13. İran, 1992-1995 yıllarında Azerbaycan’ın dış tica-retinde 1 numaralı ortak durumunda iken bu pozisyonunu 1995-1997 yıllarında Türkiye ve Rusya’ya kaptırmaya başlamıştır. 1997 yılın-dan itibaren Azerbaycan bu sıralamada Rusya ve Türkiye’nin gerisinde kalmaya devam etmiş-tir. 2006-2008 arası dönemde Azerbaycan ve İran arasında gerek ihracat ve gerekse de ithalat bakımından ticaretin artış göstermiş ve bu dö-nemde toplam ticaret hacminin tüm dönemler itibariyle rekor kırmıştır. 2004-2010 arası dö-nemde iki ülke ticareti Azerbaycan lehine fazla verirken 2011 yılından itibaren durum tersine dönmüştür. Ayrıca 2000’li yılların ortalarına göre, 2011-2015 yılları arası dönemde iki ül-kenin ticaret hacminin önemli ölçüde azaldığı

gözlemlenmiştir. 2016 yılında ise İran’ın bu yılda imzaladığı Nükleer Anlaşmanın da etkisi ile iki ülke arasındaki ticaret hacmi bir önceki yıla göre yaklaşık yüzde 70 oranında artmış-tır. Azerbaycan’ın İran’dan ithalatı 2016 yılın-da, bir önceki yıla göre yüzde 78’lik bir artış kaydetmiştir. Bu trend, 2017 yılında da kendi-ni hissettirmektedir. İran tekrar pek çok alanda Azerbaycan’ın önemli bir ticaret partneri haline gelmiştir. İran-Azerbaycan ikili ticaret hacmin-deki artış neticesinde İran, Azerbaycan ticare-tinde 33. sıradan 19. sıraya yükselmiştir. 2016 yılında İran, Azerbaycan’ın ithalat partnerle-ri listesinde 13. ülke konumunda iken ihracat partnerleri listesinde 26. sırada yer almaktadır (Tablo 3).

İran-Azerbaycan ticaretinin detayları bazı önemli ipuçları sunmaktadır. 2013 yılı için ti-caret hacmi, Azerbaycan tarafından hazırlanan istatistik raporlarına göre yaklaşık 300 milyon dolar, İran tarafının resmi beyanlarına göre ise 1 milyar dolardan fazladır. Bu rakamlara “ba-vul ticareti”, Azerbaycan’ın Nahcivan’a ver-mek üzere İran’a temin ettiği doğal gaz ve yine İran’dan Nahcivan için temin edilen elektrik dahildir14. İran tarafının 2015 yılında 2013/2014 yılı verilerine göre, Azerbaycan’ın İran’dan pet-rol dışı sektörlerde ithalatı 435 milyon dolar (12. en büyük ithalatçı), ihracatı ise 22.2 milyon dolar olmuştur15. 2014 yılında Azerbaycan, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında Türkmenistan’dan sonra İran’ın petrol dışı mal-ları için ikinci en büyük ihracat pazarı olmuştur.16




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








10 iramcenter.org


İkili ticaretin hacmine göre Azerbaycan’ın başlıca ticaret ortakları: Türkiye, Rusya, İtalya, Almanya, Çin, İsrail, Fransa, İngiltere, ABD’dir. Her ne kadar İran bu sıralamada epeyce geriler-de olsa da özellikle bazı önemli ürünlerde İran, Azerbaycan’ın en önemli ticaret ortaklarından birisidir. Daha spesifik olarak, İran’dan yapılan ithalat bağlamında öne çıkan mallar şunlardır: Doğal kumlar, kuvars, granit, anıt ve doğa taşı, alçıtaşı (ilk sırada), çimento klinkerleri (ilk sıra-da), elektrik enerjisi, deterjanlar, etilen polimer-leri (ilk sırada), propilen polimerler (ilk sırada), vinil klorür polimerleri (ilk sırada), seramik bina tuğlaları, siyah metallerden mutfak eşyaları, kü-mes hayvanları ve kuşları, patates, taze meyve ve sebze. Görüldüğü üzere, özellikle bazı gıda ürünleri, kimyasallar ve inşaat malzemelerinde İran Azerbaycan piyasasını domine etmektedir. Bu öncelikli ürünlerin ağırlıklı olarak düşük kat-ma değerli ya da hammadde niteliğinde olduğu söylenebilir. Teknoloji yoğun ürünlerde İran’ın ağırlığından söz etmek ise mümkün değildir.

Azerbaycan’ın İran’a ihracatında mal grup-larına göre şunları sayabiliriz: Elektrik enerjisi ve doğal gaz (aynı miktarda elektriğin ve doğal gazın Azerbaycan’ın direkt kara sınırı bulunma-yan Nahcivan Özerk Bölgesi’ne teminini öngö-ren “swap” anlaşmaları temel alınarak), pamuk lifi, arpa, otomotiv yedek parçası, demir içerikli yarı mamuller, çelik, kurşun ve alüminyum. 2017 yılı itibariyle İran’a tekstil ürünleri ihracatı plan-lanmaktadır. Nahcivan’da üretilen farklı ürünler Türkiye, Gürcistan, Birleşik Arap Emirlikle-ri, Irak gibi ülkelerin yanı sıra İran’a da ihraç edilmektedir. İhraç edilen ürünler arasında gıda ürünleri, inşaat malzemeleri, mobilyalar ve hafif

sanayi ürünleri yer almaktadır17.İran ve Azerbaycan arasındaki ticaret Astara,

Bilesuvar, Culfa ve Şahtaxt gümrük kontrol nok-taları üzerinden gerçekleşmektedir.18 Son yıllarda iki ülke arasında özellikle sınır ticaretinde ciddi bir canlanma yaşanmaktadır. Azerbaycan’ın en uzun kara sınırı batıda Ermenistan’la (1007 km) ve güneyde İran’ladır (765 km). Azerbaycan ve İran’ın sınır köy, kasaba ve şehirlerinde yaşayan insanların hayatında sınır ticaretinin önemi çok büyüktür. Azerbaycan-İran sınırının bir kısmının Karabağ Bölgesi’nde hala süren Ermeni işgalin-den dolayı Bakü’nün kontrolünde değildir ve bu sınır uluslararası uyuşturucu ticareti için (“Af-ganistan - İran - Dağlık Karabağ - Ermenistan - Gürcistan - Avrupa” rotası) kullanılmaktadır.19 Azerbaycan-İran sınırını uyuşturucu kaçakçıları sıkça kullanmakta ve bu bölgelerde kaçakçılar ile kolluk kuvvetleri arasında silahlı çatışmalar ya-şanmaktadır.20 Son yıllarda gümrük kapılarında özellikle Azerbaycan tarafından kontroller sıkı-laştırılmış ve Avrupa Birliği’nin desteği ile yü-rütülen projelerin de etkisi ile teknik donanımda ciddi bir iyileşme olmuştur.

4. İran ve Azerbaycan’ın Ortak Yatırım Projeleri ve Sanayide İşbirliğiSon birkaç yılda Azerbaycan’ın reel sektöre

dış sermaye çekip ortak üretimin yapılması ve ithal-ikame ile uyumlu ve dolayısıyla yerel üre-timi canlandırma amaçlı kurduğu özel sanayi bölgelerine İran ciddi ilgi göstermiştir21. 2017 yılı şubat ayına ait resmi verilere göre Azerbay-can’daki çeşitli ekonomi alanlarında İran men-şeili 538 şirket faaliyet göstermektedir. 1991-2017 yıllarında İran tarafından Azerbaycan ekonomisine toplam 2.7 milyar dolar yatırım




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








[email protected]

yapılmış ve bu yatırımların 145 milyon doları petrol dışı sektörlere yönelmiştir.22

Azerbaycan’ın devlet ve özel şirketleri de İran’da bazı alanlarda ortaklıklar kurmuştur. Ancak bununla ilgili bilgiler açık kaynaklar-da şeffaf bir şekilde belirtilmemektedir. Azer-baycan’ın bağımsızlığını yeniden kazandığı 1990’lı yılların başında sınırların açılması ile Türkiye ve İran gibi komşu iki ülke ile yapılan ticaret ve bu ülkelerden gelen yatırımlar haya-ti önem arz etmiştir. Sonraki yıllarda Türkiye, Azerbaycan’ın iş ve ticaret dünyasında önemini yıldan yıla artırdığı halde, İranlı iş adamlarının 90’lı yılların başından itibaren Azerbaycan’a ilgi göstermedikleri gözlemlenmektedir. İran Azerbaycan arasında genel anlamda ekonomik ilişkiler devletler ve büyük şirketler üzerinden yürütülmektedir. Günümüzde Azerbaycan’ın Gilan ve Azersun gibi büyük holdinglerinin birkaçı İran’la aktif iş ilişkisi (ortaklıklar ve ara mal üretimi) içerisindeler. Bu ilişkilerin, İran’dan hammadde şeklinde inşaat malzeme-leri temin etmek ve İran’a çeşitli tarım ve bazı sanayi ürünleri satmak şeklinde gerçekleştiği gözlemlenmektedir.23 İran’ın hammadde üre-timi için uygun olduğu ancak İran’da üretilen nihai malların genelde kalite açısından düşük düzeyde olduğu yönünde bir kanaat bulun-maktadır. Bu tespitin kısmen çeşitli nedenlerle İran’ın teknoloji transferini gerçekleştireme-mesi ile ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Aynı zamanda Azerbaycanlı iş adamları için İran iş ortamı açısından çetin ve ambargo riski barındı-ran bir alan görünümündedir. Tüm bu etkenler ikili ekonomik ilişkileri bazı dönemlerde olum-suz yönde etkilemektedir. Ancak son 3 yılda her iki ülke kendi yatırım ve ihracat potansiye-lini tanıtmak ve somut ortak projelere başlamak adına çok ciddi çaba sarf etmektedirler.

2016 yılının Nisan ayında Bakü’de Azer-baycan ve İran arasında ilaç ve otomobil üre-timi alanında ortak projelerin hayata geçirilme-si çerçevesinde 4 adet anlaşma imzalanmıştır. Sumqayıt Kimya Endüstri Parkı, Azerbaycan Devlet Yatırım Şirketi, Azersun Holding ve İran’ın “Darou Pakhsh” ve “Iran Khodro” şir-ketleri arasında ortak üretim için mutabakat metni onaylanmıştır.24 Mutabakat zaptına da-

yalı olarak Azerbaycan Devlet Yatırım Şirketi, Azersun Holding LLC ve İran’ın “Darou Pakh-sh” Şirketi birlikte Azerbaycan’da farmasötik ürünlerin üretimine ilişkin bir ortak girişim kuracaktır. Ortak girişime tüm taraflar birlikte finansman sağlayacak ve burada ağrı kesici, antibiyotik ve vitamin gibi 52 farklı çeşit ilaç üretimi yapılacaktır. Sumqayıt Kimya Endüst-ri Parkında vergi ve gümrük ödemelerinden 7 yıllık muafiyetle inşa edilecek tesisin ürete-ceği ilaçlar, önce Azerbaycan’ın iç piyasasına sunulacaktır.25 Azerbaycan’ın ilaç tüketimi pi-yasasında “aslan payı”na talip olan İran’ın en büyük ilaç şirketi Darou Pakhsh 1956 yılından beri faaliyette ve İran Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığının kontrolü altındadır. Şirket top-lamda 48 farmakolojik grup olmak üzere 368 çeşit ilaç üretmekte ve ürünlerini Azerbaycan dahil olmak üzere 20’den fazla ülkeye ihraç et-mektedir.

Azerbaycan’ın Azevrocar şirketi ile İran’ın Iran Khadro şirketi arasında imzalanan mutaba-kat anlaşması uyarınca şirketler, Azerbaycan’da ortaklaşa otomobil ve yedek parça üretmeyi planlamaktadır. Başlangıçta, projede, üretilme-si muhtemel otomobil modelleri belirlenmiştir. Fabrikada ilk aşamada Dena, Runna, Soren ve Samand marka otomobillerin üretilmesi ve Uk-rayna, Rusya ve Orta Asya ülkelerine pazarlan-ması planlanmaktadır.26

Azerbaycan’ın İran sınırına daha yakın Neftçala Endüstri Bölgesinde uygulanan pro-jenin yıllık üretim hacminin 10 bin otomobil olacağı düşünülmektedir. Şimdilik 300 işçi-nin istihdam edildiği üretim tesisinin inşası




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması 2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








12 iramcenter.org


tamamlanmıştır. İlk arabaların üretiminin ise 2018 yılının başında yapılması planlanmakta-dır.27 Projeyi yürüten ortak girişimin hisseleri-nin %75’i Azer Mash şirketine, yüzde %25’i ise Iran Khodro şirketine aittir. 2005-2010 yıl-ları itibariyle Azerbaycan’da Evsen Group’un yönettiği Şamahı Otomobil Fabrikası, Iran Khodro ile beraber başlangıçta iç piyasada rağbet gören “Azsamand” markalı arabaları üretmiştir (Bakınız: Resim-1). Daha sonrasın-da İran tarafı yedek parça gönderemediği için üretim durma noktasına gelmiştir. 28

5. İran ve Azerbaycan’ın EnerjiAlanında İşbirliği ve Hazar’ın Hukuki StatüsüEnerji faktörü İran-Azerbaycan arasındaki

ilişkileri güçlendirmekte çok önemli strate-jik bir rol oynamaktadır. Azerbaycan ve İran arasındaki enerji işbirliği, karşılıklı çıkar-lardan ziyade, bölgesel ve uluslararası kon-jonktüre daha fazla bağımlıdır. Azerbaycan 20 Eylül 1994 tarihinde yabancı petrol şir-ketleri ile “Yüzyılın Sözleşmesi” gibi anılan “Hazar Denizi’nin Azerbaycan sektöründeki “Azeri-Çıraq-Güneşli” sahalarında petrolün ve gaz kondensatın çıkarılması ve üretimin paylaşımı anlaşmasını imzalamıştır. Projede SOCAR’ın yanısıra BP, Exxon, Statoil, Tür-kiye Petrolleri gibi şirketlerin yer almasına rağmen, İran ve Rusya dışarıda kalmıştır. Bu tutum Rusya ve İran ile ilişkileri olumsuz yönde etkileme riski barındırmaktadır. İşte bu olumsuz havanın düzeltilmesi için yine enerji sektöründe önemli bir adım atılmıştır. Daha spesifik olur isek; bu durumu telafi et-mek amacıyla, 4 Haziran 1996’da imzalanan Hazar Denizi’nin Azerbaycan sektöründeki en büyük doğal gaz rezervi olan “Şahdeniz” sahasının (1 trilyon metreküpten fazla rezervi bulunmaktadır) arama, geliştirme ve üretim paylaşımı anlaşmasında ilk kez Rusya’nın Lukoil ve İran Ulusal Petrol Şirketi (NIKO) yüzde %10’luk pay verilmiştir. Aynı anlaş-mada projenin diğer ortakları şu şirketlerdir: Statoil (Norveç) – % 26; BP (İngiltere) – % 25; SOCAR (Azerbaycan) – % 10; LUKAcip (Rusya-İtalya) – % 10; Total (Fransa) - % 10; TPAO (Türkiye) – % 9.29

2001 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev Bakü’de dönemin İran Yüksek Güvenlik Konseyi Sekreteri ve mevcut Cum-hurbaşkanı Hasan Ruhani ile görüşmesinde şunları söylemiştir:

“1994 yılında biz ilk sözleşmeyi imzaladığı-mızda ben İran’ın da katılımı için fazla gayret gös-terdim. O zaman bu mümkün olmadı. Fakat 1996 yılında “Şah Deniz” doğal gaz sahasında diğer şirketlerle sözleşme imzaladığımızda ben kendim İran’ın Ulusal Petrol Şirketini buraya getirdim ve yüzde 10 pay verdik”.30

Sonraki yıllarda Azerbaycan hükümeti, İran’ı “Şahdeniz” gaz alanının geliştirilmesi-nin 2. aşamasına, Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ve Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP) doğal gaz nakli projelerine katkıda bulunma-ya da davet etmiştir. İran Petrol Endüstrisi Araştırma Enstitüsü ile Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) arasında petrol sa-halarının geliştirilmesi ve çevresel faaliyetler için 2014 yılında bir sözleşme imzalanmıştır. SOCAR aynı zamanda İran Ulusal Petrol Şir-keti’ne (NIKO) ortak uluslararası girişim kur-mak teklif etmiştir. Bu çerçevede çalışmaya başlamak için bir petrol sahası tespit edilme-ye çalışması sürmektedir. İran sürdürülebilir bir ekonomik büyüme için gerekli altyapıyı geliştirmek zorundadır ve bunun için büyük finansal kaynaklara ihtiyacı vardır. Çeşitli tahminlere göre gerekli finansal kaynak 140-400 milyar dolar civarındadır.31 Bu nedenle İran bugünkü doğal gazını ihraç etmek du-rumundadır ve bu açıdan Azerbaycan-Türki-ye ortak doğal gaz boru hattı projesi TANAP kullanılabilir.

Şahdeniz projesinde %10’luk payı olan İran’ın daha fazla işbirliğine davet edilme-si, bu ülkeye uygulanan ambargoların kalk-masından sonra İran’ın ülke dışındaki proje finansmanını daha rahat gerçekleştirebilme-si ve önümüzdeki dönemde TANAP ve TAP boru hatları için daha fazla doğal gaz ihtiya-cı hissetmesinden doğabilir. Ama bu süreçte İran Şahdeniz projesindeki payını artırmak istese de TANAP gibi boru hattı projelerine katılım konusunda kendine göre bazı çekin-celer ileri sürmektedir:

[email protected]

1) İran, TANAP ve TAP boru hatları üze-rinden Türkmen gazının Avrupa’ya, ya-pılması planlanan ama Rusya ve İran’ın muhalefeti nedeniyle bir türlü gerçekleş-meyen Trans-Hazar boru hattıyla değil, İran’ın kuzeyi üzerinden Türkiye’ye ulaş-tırılarak temin edilmesini arzulamaktadır.

2) Şahdeniz fazıyla Avrupa’ya pazarlana-cak Azeri, Türkmen veya İran doğal ga-zının fiyatı konusunda İran makamlarının bazı çekinceleri bulunmaktadır.32

İran’ın Şahdeniz doğal gaz alanının geliş-tirilmesinin ikinci aşamasına yapmayı taahhüt ettiği yatırım hacmi 1.7 milyar dolar düzeyin-dedir.33 SOCAR ve Şahdeniz sahasından çı-karılan doğal gazın nakli için güzergah belir-leyen, projelendiren ve yöneten uluslararası şirketler NIKO ile işbirliği yaptıkları için ba-zen ABD tarafından yaptırıma uğrayabilecek-leri konusunda ciddi ihtarlar almaktadırlar.

NIKO’nun tankerleri Türkmenistan ve Ka-zakistan’dan tedarik ettiği ham petrolü Hazar Denizi’nden geçerek İran’ın kuzey karasula-rındaki Neka Terminali’ne ulaştırmaktadır. İran’ın güneyi, yani Basra Körfezi’nde ise bu ülkeler adına aynı miktarda petrol ihraç edilmektedir. Ağustos 2008’de Rusya’nın Gürcistan’a askeri müdahalesi sırasında Ba-kü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Supsa petrol boru hatları güvenlik açısından riske girdiğinde Azerbaycan kendi petrollerini bu şirket aracı-

lığıyla Neka Limanı’na ihraç etmiştir.34 Yap-tırım riskine rağmen NIKO’nun SOCAR ile birlikte bu rotayla hayata geçen petrol taşıma-cılığı, sonraki yıllarda da devam etmiştir. Bu deneyim Şahdeniz projesinde de iki şirketin işbirliğini pekiştirmesini sağlamıştır. Aşağı-daki resimde İran’ın da ortak olduğu Şahde-niz sahasında yeni fazda yapılacak çalışmalar gösterilmektedir.

İki ülke Nahcivan Özerk Cumhuriyeti için doğal gaz takasında başarılı bir tecrübeye sa-hipler. Azerbaycan, İran’a günlük yaklaşık 1,2 milyon metreküp doğal gaz tedarik etmekte; takas olarak bir miktar gaz azaltma hakkına sahip olan İran ise Nahcivan’a yaklaşık 1 mil-yon metreküp doğal gaz sunmaktadır. SOCAR doğal gazla birlikte petrol değişimi (“swap”) konusunda da İran tarafına teklifte bulunmuş35 ve bu ülkenin Ghadir şirketi ile yeni petrol/doğal gaz sahalarına yatırım yapacağını du-yurmuştur.36 İran ve Azerbaycan doğal gazda uyguladıkları “swap” anlaşmasının aynısını elektrik takası için de uygulamaktadır. İki ül-kenin elektrik hatları 2016 yılında tam olarak senkronize edilmiş ve daha sonra İran, kuzey eyaletlerine vermek ve gerektiğinde Nahcivan için takas etmek üzere Azerbaycan’dan 500 MW elektrik ithal etmeye başlamıştır.37

İran’la Azerbaycan arasında ihtilaf konu-larından biri aslında bölgesel bir sorun olan ve tüm çabalara rağmen henüz çözüme kavuş-mayan Hazar Denizi’nin hukuki statüsü me-




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








14 iramcenter.org


selesidir. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Hazar Denizi’ne kıyısı bulunan ülkelerin sayısı ikiden beşe yükselmiş ve bü-tün taraflar 1940 yılında onaylanan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)-İran Ticaret ve Denizcilik Anlaşmasını farklı şe-kilde yorumlamaya başlamıştır.38

Hazar Denizi’nin hukuki statüsü ile ilgili devletler arasındaki başlıca çelişki, kıta sa-hanlığı konusudur. Bu konudaki en hoşnutsuz ülke İran, Hazar Denizi tabanının beş kıyı ülkesi arasında eşit olarak yüzde 20 oranın-da bölünmesini önermektedir. 2003 yılında Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya arasında imzalanan ve uluslararası deneyime dayana-rak “orta hat ilkesi” diye adlandırılan mode-lin dikkate alınması ile hazırlanan anlaşmaya göre: Hazar Denizi tabanının yüzde 18,7’si Rusya’ya, yüzde 19,5’i Azerbaycan’a, yüzde 29,6’sı da Kazakistan’a verilmiştir. Bu ülke-yi kabul etmeyen İran, mevcut durumda de-

niz tabanından yüzde 13,8, Türkmenistan ise yüzde 18,4 pay almaktadır.39

İran, Azerbaycan’ın petrol zengini sahaları sayesinde deniz tabanının yüzde 20’sine sahip olmakla daha fazla enerji kaynağı elde etmeye çalışmaktadır. Azerbaycan’la Hazar Denizi’n-de “Kepez” sahasını paylaşamayan Türkme-nistan’ın belirsiz pozisyonu, İran’ın elini güç-lendirmektedir. İran’ın “5 eşit pay” yaklaşımı güney kara sularında olan petrol ve doğal gaz sahalarını kaybetmek istemeyen Azerbaycan ve Hazar’dan en büyük payı alan Kazakistan tarafından olumlu karşılanmamaktadır. Bu nedenlerle, Türkmen doğal gazının tasarlanan “Trans-Hazar” boru hattı ile Avrupa’ya ihracı da böylelikle zora girmektedir.40

Türkmenistan’ın yanı sıra Azerbaycan’ın da kendi enerji kaynaklarını Gürcistan ve Tür-kiye üzerinden dünya piyasalarına pazarla-ması, İran’ın arzu etmediği bir durumdur. Bu nedenle, 1992-1993 arası dönemde Türkiye




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








[email protected]

ve Azerbaycan arasında BOTAŞ ve SOCAR aracılığıyla “Bakü-Tiflis-Ceyhan” boru hattı projesinin şekillendiği yıllarda İran üzerin-den de bir boru hattı inşa etmek seçeneği cid-di olarak tartışılmış hatta bunun için İran’ın onayı da alınmıştır.41 Azerbaycan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı Kuzey İran’dan boru hattının geçmesi Azerbaycan’da pek çok po-litikacı tarafından duygusal düzeyde destek-leniyordu. 1990’lı yılların başında İran’ın bizzat önerdiği boru hattı seçenekleri ise daha ziyade “swap” anlaşması şeklinde idi. Yani Azerbaycan petrolü, boru hattı ile Ku-zey İran’a götürülüp burada rafineride pet-rol ürünleri üretilecek ve bunun karşılığında aynı miktarda petrol Azerbaycan adına İran tarafından Basra Körfezi üzerinden pazarla-nacaktı. Ancak, sonraki yıllarda bölgesel ve uluslararası konjonktürün de etkisi ile İran seçeneği, jeopolitik ve jeo-ekonomik anlamda yüksek riskli bulunarak tamamen rafa kaldı-rılmıştır. Bunda, 1996 yılında ABD Kongre-si’nin onayladığı İran ve Libya ile doğrudan işbirliği yapan şirketlere yaptırımları öngören yasa (Iran and Libya Sanctions Act of 1996) etkili olmalı ki, 1997 yılında Azerbaycan adı-na boru hatları güzergahı konusunda karar veren konsorsiyum, Azerbaycan Uluslararası İşletme Şirketi (AIOC), İran güzergahını ta-mamen gündeminden çıkararak daha maliyet-li olmasına rağmen Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşasına ve mevcut boru hatlarında (Bakü-Supsa ve Bakü-Novorosiysk) kapasite artırımına karar vermiştir.42

6. İki Ülke Arasında Ulaşım Alanında İşbirliği ve “Kuzey-Güney” Taşımacılık Koridoruİran ve Azerbaycan coğrafi konumları ge-

reği birbirleri için stratejik öneme sahip ulaşım imkanları sunmaktadır. İran’ın transit yolları, Azerbaycan mallarının Basra Körfezi’ne ve ayrıca Türkiye üzerinden Avrupa’ya ihraç edil-mesini sağlamaktadır. Diğer yandan, Azerbay-can’ın transit güzergahları da İran mallarının Gürcistan’a ve Rusya’ya ihraç edilmesine kat-kıda bulunmaktadır. İran ile Azerbaycan’ın son yıllardaki bütün resmi üst düzey temaslarının değişmeyen gündem maddelerinden bir tanesi, her iki ülkenin aktif yer aldığı ve büyük gelir

bekledikleri yıllık 1.4 milyon yolcu ve en az 10 milyon ton potansiyel yük taşıma kapasite-si öngörülen ve 5.000 km uzunluğundaki rotayı kapsayan «Kuzey-Güney» ulaşım ve taşımacı-lık koridoru uluslararası projesidir.43 Ulaştırma alanında İran ve Azerbaycan’ın ortaklaşa katıl-dığı en önemli proje olan ve Harita 3’te görülen “Kuzey-Güney” uluslararası ulaşım koridoru hakkındaki anlaşma Rusya, İran ve Hindistan arasında 2000 yılında St. Petersburg’da imza-lanmıştır.44

Tam kapasite ile faaliyet gösterdiği takdirde “Kuzey-Güney” uluslararası ulaşım koridoru Avrupa ülkelerinin, Rusya’nın, Orta Asya ve Kafkasya bölgelerinin Basra Körfezi ile Hindis-tan’a çıkışına ve Hazar’a kıyısı bulunan ülke-lerin Karadeniz limanları ile ticaret ilişkilerinin hızlanmasına imkân sağlayacaktır. Bu korido-run Hindistan ve Güney Asya’dan Rusya ve Avrupa’ya yüklerin teslimat süresini 10-20 gün azalttığı gibi konteyner başına maliyeti de 400-500 dolar kadar düşüreceği öngörülmektedir.45 Bu ulaşım koridorunun en önemli ayaklarından birisi, aynı zamanda hem İran hem de Rusya ile kara sınırı bulunan tek ülke olan ve söz konusun projeye 2001 yılından resmen katılan Azerbay-can’dır.

“Kuzey-Güney” koridoru, demiryolu, de-niz, otomobil, nehir ve hava yolu dahil olmak üzere tüm ulaşım türlerinin altyapı ve araçlarına sahiptir. Kargo taşımacılığı, nakliye, sevkiyat hizmetleri ve depolama alanlarında işbirliğini öngören koridorun rotası, 2004-2005 yıllarında Azerbaycan, İran ve diğer ülkelerin katılımıyla şu şekilde belirlenmiştir: Hindistan’ın Cevahir-lal Nehru Limanı, İran’ın Bandar Abbas-Kaz-vin-Astara güzergahı, Azerbaycan’ın Astara-Ya-lama güzergahı, Rusya’nın Samur-Moskva-St.Petersburg-Buslovskaya güzergahı ve Finlandi-ya’nın başkenti Helsinki.

Proje kapsamında İran-Azerbaycan sınırında Astaraçay’da 101 metre uzunluğunda bir köprü inşası, yine aynı ülkede Kazvin, Reşt ve Asta-ra’dan Azerbaycan Astara’sına demiryolu hat-tının inşası ve Azerbaycan’da 8.3 kilometrelik demir yolu bölümünün inşaatı bazı kesimlerde tamamlanmıştır.46 2017 yılı itibarıyla, “Ku-zey-Güney” uluslararası taşımacılık koridorunun ilk aşamasının bitmesi planlanmıştır. Azerbay-

16 iramcenter.org


can’da bir demiryolu hattı ile İran’da bir termi-nalin inşaatı ise halen sürmektedir. Ulaştırma koridorunun bir parçası olan Kazvin-Reşt de-miryolu üzerindeki çalışmaların önemli kısmı tamamlanmış, Reşt ile İran Astara’sı arasındaki kısmında ise çalışmalar henüz bitmemiştir. Reşt ile Astara arasındaki 165 kilometrelik mesafe için yürütülen projenin tamamlanması için Rus-ya, Çin ve Azerbaycan hükümetleri İran’a 500 milyon dolar yatırım yapmaya hazır olduğunu ifade etmişlerdir.47 2017 yılında Bakü’de Azer-baycan Demiryolları (ADY) ve İran Demiryol-ları “Kuzey-Güney” hattındaki yükleme ve bo-şaltma terminalinin Astara şehrinde yapılması ve işletilmesi ile ilgili bir anlaşma imzalanmıştır. Azerbaycan tarafının desteği ile İran toprakların-da 4 terminal inşa edilecektir. ADY İran tarafında 1.4 kilometre uzunluğundaki demiryolu hattını 15 yıllığına ve terminalleri ise 25 yıllığına kira-lamaya başlamıştır. Kargo ve lojistik terminali, “Kuzey-Güney” demiryolu hattı ile İran tarafına gelecek yükleri Kazvin-Reşt demiryoluna taşıya-cak olan 150 kilometrelik bölüm için gereklidir.48

Kuzey-Güney Uluslararası Taşımacılık Kori-dorunun kurulmasından sonra iki ülke arasında ticaret hacminde ciddi bir artış olması beklen-mektedir. Güney Asya ve İran’ı Rusya ve Avrupa ile Azerbaycan üzerinden bağlayan Reşt-Astara

demiryolunun inşası, iki ülke arasındaki ticari ilişkileri güçlendirecektir. İranlı şirketlerin Ak-tau Lojistik Merkez’ini kullanması, Yekaterin-burg’da ortak Azerbaycan-İran-Rusya lojistik merkezi oluşturulması da yeni iş birliklerine ze-min hazırlayacaktır.49

Nahçıvan-Culfa-Tebriz-Tahran-Meşhet de-miryolu yolcu treni, ekonomik, ulaştırma ve turizm alanlarında Azerbaycan ile İran arasın-daki işbirliğinin sürdürülebilirliğine katkıda bulunmak amacıyla 2016 yılında başlatılmıştır. Bu rotayla, yılda 12.000 yolcunun taşınması bekleniyor. İki ülke arasında İran’ın Urumiye kenti ile Azerbaycan’ın Kebele kenti arasında doğrudan hava yolu uçuşlarının başlaması da beklenmektedir.

23 Şubat 2016’da Azerbaycan ile İran arasın-da imzalanan Aras Nehri üzerindeki Hüdaferin, Kız Kulesi, Ordubad ve “Marazad hidroelektrik santrallerinin inşaatının devam ettirilmesi ve kullanılmasına ilişkin sözleşmeler her iki tarafta da yürürlüğe girmiştir. 2016 yılında 330 kilo-volt gücünde Muğan (İmişli-Parsabad) elektrik hattı devreye alınmış ve elektrik satışları ile il-gili çerçeve anlaşma imzalanmıştır. Hüdaferin ve Kız Kulesi projelerinin politik ve ekonomik




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








[email protected]

önemi büyüktür. Bu projelerin Azerbaycan’ın işgal altındaki topraklarında başlatılması da bunu kanıtlamaktadır.50

7. İran ile Azerbaycan’ın Sağlık, Eğitim ve Turizm Alanlarındaki İşbirliği

7.1. Azerbaycan’ın Sağlık Alanında İran’a Bağımlılığı

Sağlık alanında İran-Azerbaycan ilişkileri-nin en önemli başlık, Azerbaycan’dan her yıl kayda değer sayıda insanın çeşitli hastalıkların tanısı ve tedavisi için İran’a gitmesi ve orada-ki hastanelere başvurmasıdır. Olayın boyutu o kadar geniş ki bu artık İran’ın Azerbaycan üzerinde “yumuşak güç” potansiyeli taşıyan bir enstrüman haline geldiği söylenebilir. İran bu yumuşak gücünü daha da pekiştirmek için çeşitli sosyal ve kâr amaçlı proje ve uygulama-lar gerçekleştirmektedir. Örnek olarak, Azer-baycan’dan giden talasemi hastalarının İran Astara’sında ücretsiz tedavi edilmesini, Azer-baycan’la sınıra yakın bölgelerde (örneğin, İran Astara’sında) yeni hastanelerin açılmasını, İran’a tedavi amaçlı gidenler için ulaşımın ko-laylaştırılmasını, hasta yakınlarının konakla-ması için yeni otellerin inşasını, Bakü’ye her yıl kısa vadeli hizmet vermek üzere doktorların gönderilmesini sayabiliriz.51 Bakü’de 2002 yı-lından İran İslam Cumhuriyeti Kızılay Derneği Kliniği ve son yıllarda açılan Tebriz Mehr Kli-niği aktif faaliyet göstermektedir.52 Tıbbın pek çok alanında hizmet veren kliniklerde İran’dan davet edilen doktorlar, yerli uzmanlarla beraber hastalara hizmet vermektedir. İmam Humeyni Yardım Komitesi’ne bağlı «İmam Ali” Klini-ği’nin faaliyeti ise Azerbaycan Sağlık Bakanlı-ğı tarafından 2016 yılında durdurulmuştur.

Sağlık sektöründeki güven eksikliği veya sağlık hizmetlerinin pahalılığı nedeniyle yurt-dışında tedavi almak isteyen Azerbaycan va-tandaşları için komşu ülkeler olan Türkiye ve Rusya ile kıyaslandığında İran’ın ciddi anlam-da bir fiyat avantajı bulunmaktadır. Ancak aşırı talepten dolayı İran’da sağlık hizmetlerinin ve ilaçların fiyatlarında artış gözlemlenmektedir. İran’da gittikçe azalması öngörülen fiyat avan-

tajının yanı sıra sağlık hizmetlerinin kalitesi, karşı tarafta aşırı kâr amacı güden bir sistemin varlığı ve bazen Azerbaycan’dan gidenlere yaklaşımlar tartışma konusudur.53

İran’ı her yıl ortalama 5-6 milyon turist zi-yaret etmektedir. Sağlık amaçlı ziyaret eden kişi sayısının 100-120 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir.54 Sağlık amaçlı ziyarette bulunanların büyük bir kısmı Azerbaycan’dan olmakla birlikte ülkeye gerek Irak gerekse de Ermenistan’dan da ziyaretçiler tanı ve teda-vi için gitmektedirler.55 Her yıl İran’a tedavi amaçlı giden Azerbaycan vatandaşlarının 100 bine yakın olduğu tahmin edilmektedir. Azer-baycan vatandaşları özellikle İran’ın kuzeyin-deki Tebriz ve Erdebil şehirlerine rağbet gös-termektedirler. Tedavi bağlamında İran’a giden hastaların önemli bir kısmı Hepatit C ve karaci-ğer hastalıklarının tedavisi için İran’ı seçmek-tedirler.56

7.2. Bilim, Teknoloji ve EğitimAlanlarındaki İşbirliği

Son yıllarda İran ve Azerbaycan arasında bi-limsel alanda ilişkilerin ciddi anlamda ilerleme kaydettiği gözlemlenmektedir. Örneğin Tahran Üniversitesi’nden sonra, İran’ın ikinci büyük üniversitesi olan Tebriz Üniversitesi, Azerbay-can’daki bazı eğitim kurumlarıyla yakın ilişki-ler sürdürmektedir. Tebriz Üniversitesi, Bakü Devlet Üniversitesi, Nahcivan Devlet Üniver-sitesi ve Hazar Üniversitesi gibi bazı Azerbay-can üniversiteleriyle öğrenci ve öğretim üyesi değişimi ve ayrıca ortak bilimsel konferanslar ve sempozyumlar düzenlenmesi konularında önemli işbirlikler geliştirmiştir.57 Bunun yanın-da, Tebriz Tıp Üniversitesi, Azerbaycan’la iş-birliği yapmaya istekli diğer bir yükseköğrenim kurumudur. Azerbaycan üniversitelerinde tıp ve mühendislik ağırlıklı olarak eğitim gören İranlı öğrencilerin sayısı, 2008-2009 eğitim-öğretim yılında 1185’ kadar yükselmiş olmasına rağmen bu rakam 2015-2016 eğitim-öğretim yılında 251’e düşmüştür. İran’da tıp eğitimi alan ya-bancı öğrenci sıralamasında ilk üçe giren ülke vatandaşları: Türkiye, Rusya ve Azerbaycan şeklinde sıralanmaktadır.58

18 iramcenter.org


Son yıllarda İran’la Azerbaycan arasında bi-lim ve teknoloji alanında işbirliği için resmi te-maslar artmıştır. İran sahip olduğu 41 bilim ve teknoloji parkıyla, 179 ileri teknoloji kuluçka merkeziyle işbirliği ile ilgili atılan adımlar bu bağlamda öne çıkan diğer bir önemli gelişme-dir.59 Azerbaycan ise yüksek öğrenimde işbirli-ği hususunda petrol ve petrokimya eğitimi ve-ren ve bu yönde araştırmalar yapan üniversite, enstitü ve merkezlerini ön plana çıkarmaktadır. Bu mevzuda son olarak, İran tarafının farklı platformlarda Azerbaycan uydularının hizmet-lerini kullanabileceğini ifade etmesi önemli bir noktadır.

7.3. Turizm Alanındaki İşbirliği

İki ülke arasında vatandaşların diğer ülke-lerde bulunma nedeni bakımından turizm ve çalışma amaçlı seyahat önde gelmektedir. 2016 yılında Azerbaycan’a gelen İranlı turistlerin sa-yısı bir önceki yıla göre yüzde 65 artışla 250 bine yaklaşmıştır.60 2017 yılının ilk 8 ayında 250 binlik rakam geçilmiştir (Tablo 4). 2017 yılı sonunda bunun 300 binin üzerine çıkacağı tahmin edilebilir. Rusya, Gürcistan, İran, Tür-kiye ve BAE vatandaşları, Azerbaycan’ı çeşitli

nedenlerle ziyaret eden yabancılar sıralamasın-da ilk beş ülke ülkeyi oluşturmaktadır.

İran, Azerbaycan için turizm alanında cid-di bir ortaktır. İranlılar için Azerbaycan eskisi gibi sadece Nevruz Bayramı günleri için değil yılın bütününde çekici bir turizm bölgesidir. Azerbaycan’da özellikle 2011-2012 yıllarında başkent Bakü’de gayrimenkul satın alan İran vatandaşlarının sayısı da kayda değer düze-ye ulaşmıştır.61 Azerbaycan’dan İran’a turistik amaçlı gidenler Meşhet gibi daha ziyade dini turizm açısından önemli olan bölgeleri ve Teb-riz gibi şehirleri tercih etmektedirler. İran’ın 2014 yılına ait verilerine göre bir yıl içerisinde seyahat, kutsal dini mekanları ziyaret, sağlık hizmetleri almak ve ticaret amacıyla İran’ı 1 milyon civarında Azerbaycan vatandaşı ziyaret etmiştir.62

2015 yılında İran, tek taraflı olarak Azerbay-can vatandaşları için vizeyi kaldırmıştır. Azer-baycan ise İran vatandaşlarının Azerbaycan’da oturma sürelerini uzatmış, özellikle Nahçıvan’ı ziyaret eden İran vatandaşları için vize prose-dürlerini kolaylaştırılmıştır.63 Ancak, Azerbay-can devleti, hala İran vatandaşları için vize uy-gulamaya devam etmektedir.




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








[email protected]

8. İran-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinin Kurumsal Yapısı ve Yeni İşbirliği İmkanlarıAzerbaycan ve İran Cumhurbaşkanları

2014-2017 arasında 8 kez bir araya gelmişler-dir. Her iki ülkenin heyetleri 100 kadar karşı-lıklı ziyaret gerçekleştirmiş ve 40 yeni işbirliği anlaşması imzalamıştır. Bu süre zarfında, 1995 yılında oluşturulan Azerbaycan-İran Ekonomik, Ticari ve İnsani İşbirliği Devlet Komisyonu üç toplantı yapmıştır.64 İran’ın Bakü Büyükel-çiliği, İranlı iş adamlarının Azerbaycan’ın iş ve sermaye imkanlarını tanımasında, serma-ye projelerinin koordinasyonu ve uluslarara-sı sanayi sergilerine katılımında önemli görev üstlenmektedir.65 Azerbaycan tarafı ise, bazı ülkelerde direkt Ekonomi Bakanlığına bağlı ve büyükelçilik nezdinde ticaret temsilcilik-leri kurmayı planlamaktadır.66 2017 yılı Şubat ayında Azerbaycan Ekonomi Bakanı’nın İran’a yaptığı resmi ziyarette, İran’ın bölgeleri ile iş-birliğinin geliştirilme olanakları ele alınmıştır. Bu amaçla bir dizi ikili temaslar yapılmış, Er-debil ve Urumiye’de iş forumları düzenlenmiş-tir. Ayrıca, Azerbaycan İhracın ve Yatırımların Teşviki Vakfı (AZPROMO), Azerbaycan Esnaf Teşkilatları Milli Konfederasyonu, Urumiye ve Erdebil Ticaret, Sanayi ve Tarım Odaları arasın-da dört anlaşma imzalanmıştır. İş forumlarının her birinde 400’den fazla iş adamının bir ara-ya geldiği düşünülecek olursa, özel sektörün iki ülke ticaretinin geliştirilmesi konusunda ne denli ilgili olduğu anlaşılacaktır. Azerbaycan heyeti bazı üretim tesisleri ve İran’ın Batı Azer-baycan Vilayeti Şirketleri’nin ürettiği ürünlerin sergilendiği sergiye katılmıştır. 67

İran Ekonomi Bakanına göre tarım, gıda endüstrisi, ulaşım, turizm ve diğer alanların ya-nında bankacılık ve maliye alanlarında İran’la işbirliği olanakları bulunmaktadır.68 Bu bağlam-da İranlı şirketlerin Azerbaycan’da başta sanayi parklarına ve tarım bölgelerine yatırım yapma fırsatları olduğunu söyleyebiliriz. Azerbaycan tarafı Urumiye’deki Maku Serbest Ticaret Böl-gesi ile işbirliği kurma, İranlı iş adamları ise Azerbaycan üzerinden dış pazarlara girme fır-satlarından yararlanabilirler. İki ülke, Azerbay-

can’ın Neftçala ve Masallı endüstriyel bölgele-rinde ortak teknik hizmet tedariki için işbirliği fırsatı da bulabilir.

İran’ın Batı Azerbaycan Bölgesi’nin Nah-civan Özerk Cumhuriyeti ve Türkiye ile olan sınırları, Nahcivan-İran-Türkiye arasında üçlü işbirliğinin geliştirilmesi için büyük bir fırsat oluşturmaktadır. Aynı zamanda, İran’ın Azer-baycan-Türkiye-Gürcistan İş Forumu’na katıl-ması teklif edilmiştir. Bu kapsamda ilk buluşma 2017 yılında Nahcivan’da yapılmıştır. İran’ın Azerbaycan sınırını da kapsayan kuzeyinde oluşturduğu ve tamamen bitirilmiş yatırım alt-yapısına (su, elektrik, gaz ve bağlantı yolları) sahip 51.000 hektarlık alana sahip olan Aras Serbest Bölgesi, Rusya ve Azerbaycan dahil, Güney Kafkasya ülkeleri arasında çok taraflı ekonomik işbirliği için yeni bir imkân sunmak-tadır.69

İki ülke arasında tarımsal alanda işbirliği gündeminin de oldukça yoğun olduğu görül-mektedir. Kuru üzüm, elma, şeker pancarı, mı-sır, domates salçası, hurma konsantresi, ayçi-çeği yağı, bal üretimi dahil olmak üzere tarım ürünleri, cam ve ambalaj ortak üretimi ilgili önemli gündem maddeleridir. İran tarafı tarım ürünlerinin Azerbaycan’dan ithaline ve ortak üretime ilgi göstermektedir. Azerbaycan ve İran Tarım Bakanlıkları hayvancılık, gübreleme, personel değişimi ve tarım alanında bilimsel araştırma çalışmalarını paylaşmak için işbirliği başlatmaya hazır olduğunu beyan etmiştir.70

İran’ın bankalarına uzunca bir süre yaptırım uygulanması, ülkenin bankacılık sektörünün uluslararası finansal sistemden izolasyonuna yol açmıştır. Bu durum, Azerbaycan bankaları-nın şube açmak suretiyle İran’da bankacılık ve hizmet piyasalarına girmesine imkân sağlayabi-lir.71 Halihazırda, Bank Melli İran’ın Bakü’deki şubesi aktif faaliyet göstermektedir. Bu banka-nın son yıllarda Azerbaycan’ın kapatılan banka-larında avro ve manat cinsinden büyük tutarlar-da mevduatının olduğu ortaya çıkmıştır.72 Her iki ülkede bankalar, sigorta ve özellikle serbest ticaret ve özel sanayi bölgelerinde ortak yatırım imkanları ile ilgili ciddi çaba sarf etmektedir.73 İran tarafıyla yapılan müzakereler ve iş adam-larının işbirliğinin geliştirilmesine gösterdikleri

20 iramcenter.org


ilgi, ortak projelerin sayısının ilerideki dönem-de artma ihtimalinin habercisidir.

2017 yılının Eylül ayında İran ve Azerbay-can Cumhurbaşkanlarının Astana toplantısında, iki ülke arasındaki ortak yatırım projelerinin yanı sıra, enerji işbirliği perspektifleri, Hazar’ın statüsü, bilim ve güvenlik alanındaki işbirliği gibi konular gündeme gelmiştir.74 İşbirliğini ikili formattan üçlü formata geçirme çabaları da sürmektedir. Sürekli üçlü zirve toplantıları ya-pan Azerbaycan, İran ve Rusya devlet başkan-larının Kasım 2017’de gerçekleştirdiği sonuncu üçlü toplantının başlıca gündem maddesi ulaşım olmuştur.75 Üçlü bir diğer format ise ciddi tica-ri ve ekonomik potansiyele sahip olan İran-A-zerbaycan-Türkiye arasındaki müzakereleridir. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, 2014 yı-lında Azerbaycan’ı ziyareti sırasında bu konuya özel önem atfetmiştir ve şunları söylemiştir:

“Bölgesel sorunları çözmek için ikili, üçlü ve dörtlü formatlar oluşturabiliriz. Azerbaycan-İ-ran-Rusya, İran-Azerbaycan-Gürcistan, İran-Azer-baycan-Türkiye76, İran-Azerbaycan-Türkmenistan, İran-Azerbaycan-Kazakistan formatında yeni iş bir-likleri olabilir.77

İran ve Azerbaycan, Ekonomik İşbirliği Ör-

gütü (ECO), İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC) ve Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) gibi bölgesel örgütler kanalıyla da işbirliği yapmak-tadır.

9. Sonuçİran-Azerbaycan ekonomik ilişkileri 1991

yılında Azerbaycan’ın bağımsızlığına yeniden kavuşmasından sonra farklı özellikleri olan çeşitli dönemlerden geçmiştir. 1990’lı yılların başında İran, Azerbaycan’ın dış ticarette bir nu-maralı partneriydi. Ancak, bu durum 1995 yılı sonrasında gitgide değişmeye başlamış ve diğer ülkelerin Azerbaycan’ın hem dış ticaretindeki hem de ekonomisindeki önemi artmıştır. İran ve Azerbaycan ekonomik ilişkilerinin 1990’lı yılların başında kazandığı ve daha sonra çeşit-li bölgesel ve küresel nedenlerle yavaşlayan ivmeyi son 3 yılda yeniden yakalamak üzere olduğu görülmektedir. Ne var ki, her iki ülke-nin yetkilileri zaman zaman Azerbaycan ve İran arasındaki ekonomik ilişkilerin ve ticaret hac-minin mevcut potansiyele uygun olmadığını ve mevcut hacmin yükseltilmesinin mümkün oldu-ğunu bulunduğunu vurgulamaktadır. Azerbay-can’ın ithalatında 2014 yılından sonra önemli bir daralma yaşanmış ve ülke hazır mal ithali yerine partner ülkelerle ortak üretime yönelmiş-




Günlük üretim

R/P oranı

Rezerv (5)

Dünyada payı (2)

Yıllık üretim

R/P oranı (4)

İran 158.4 9.3 4600 94.1 33.5 18 202.4 165.5

Azerbaycan 7 0.4 826 23.1 1.1 0.6 17.5 65.8








Sıralaması Değer



Sıralaması Değer



Sıralaması

2011 305.3 0.8 23 160.5 1.6 15 144.8 0.5 24 2012 263.8 0.8 25 176.5 1.8 14 87.3 0.4 27 2013 281 0.8 25 207.7 1.9 14 73.4 0.3 30 2014 186.6 0.6 31 147.2 1.6 15 39.4 0.2 35 2015 124.7 0.6 33 90.5 1.0 20 34.3 0.3 30 2016 210.8 1.2 19 161.1 1.9 13 49.7 0.5 26



0

100000

200000

300000

400000

500000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015











Temmuz+Ağustos

Toplam


160626 123225 105819 64542 22386 6515

12507 1553 6774 6592 2024 3821 3452 915

2801

213865 131200 74284 74150 21810 12840 14835 3965 9002 9731 3739 5402 4335 1847 4204

218337 95382 69125 55165 29039 24374 12211 20658 9146 5561

12216 3344 3346 8217 3157

59282834980724922819385773235 43729 39553 26176 24922 21884 17979 12567 11133 10979 10162








[email protected]

tir. Ülkenin ithal ikame stratejisine kaymasını bir fırsat gibi görüp bu imkândan yararlanmaya çalışan İran, 2016 yılında Azerbaycan’da ilaç fabrikası ve ortak otomobil üretimi tesisi kur-muştur. İran ve Azerbaycan arasında ticaret, ulaşım, tarım, endüstri, sağlık, turizm, enerji, transit kargo taşımacılığının artırılması gibi alanlarda işbirliği devam etmektedir.

İran ve Azerbaycan coğrafi konumları ge-reği birbirleri için stratejik öneme sahip ulaşım imkanları sunmaktadır. İran’ın transit yolları, Azerbaycan mallarının Basra Körfezi’ne ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya ihraç edilmesini sağlamaktadır. Aynı zamanda, Azerbaycan’ın transit güzergahları İran mallarının Gürcistan’a ve Rusya’ya ihraç edilmesine katkı sağlamak-tadır. Yeni demiryolu hatlarının açılması ve ül-kelerin yeni ulaşım projelerine katılması için geniş fırsatlar iki tarafın resmi beyanatlarında vurgulanmaktadır.

Gerek Azerbaycan sanayi parklarının sun-duğu imkanların değerlendirilmesi gerekse de ortak girişimler oluşturulması bağlamında İran-lı yatırımcılar için Azerbaycan ciddi fırsatlar sunmaktadır. Aynı fırsatları İran, Azerbaycanlı iş adamları için kendi serbest ticaret bölgele-rinde sunmaktadır. Nahçıvan’ın Ermenistan’ın ekonomik ablukasından çıkarılması için İran’ın bu bölgeye sağladığı ulaşım ve ticaret imkan-larının, Azerbaycan için stratejik önemi var-dır. İran’la dış ticaretteki büyük açık ve sağlık sektöründeki mevcut ilişki, daha çok Azerbay-can’ın İran’a bağımlı olması şeklinde okuna-bilir. Ulaşım alanında ise her iki ülkenin karşı-lıklı bağımlılığından bahis etmek mümkündür. İran-Azerbaycan ilişkilerinin en önemli özellik-lerinden birisi, ikili ilişkilerde bu ülkelerin ken-dilerinden veya üçüncü taraflardan kaynaklanan anlaşmazlıklar ve hatta siyasi krizler yaşandı-ğında dahi ekonomik ilişkilerin korunmasına gösterilen hassasiyettir. Ancak, aynı zamanda ikili sosyo-ekonomik ilişkilerde ülkelerin birbi-rine karşı kazanımlarının “yumuşak güç” unsu-ru gibi kullanılmak istenmesi olasılığı da vardır ve bu da güveni zedeleme riskini barındırmak-tadır.

22 iramcenter.org


NOTLAR1 Brenda Shaffer, Energy Politics, Penn Press (USA), 2011 (p.151)

2 Rezerv/üretim oranı - yıl sonunda rezervler o yılın üretimine bölündüğünde alınan sonuçtur ve bu üretimin aynı bü-yüklükte devam etmesi durumunda rezervlerin yeteceği süreyi ifade eder.

3 Petrol üreticisi diğer ülkelerde olduğu gibi varlık fonunun kurulma amacı beklenmedik petrol fiyatı dalgalanmalarının ekonomi üzerinde olumsuz etkilerinin azaltılmasıdır.

4 İran’da kurulan fon 2011 yılında ismi “İran Ulusal Kalkınma Fonu “olarak değiştirilmiştir.

5 Kenan Aslanli, “Fiscal sustainability and the State Oil Fund in Azerbaijan”, Journal of Eurasian Studies, Volume 6, Issue 2, July 2015, Pages 114-121 https://doi.org/10.1016/j.euras.2015.03.004

6 Azərbaycan - İran münasibətləri”. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. http://mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_-_Iran_munasibetleri_18.09.2014.pdf (Erişim:: 27.09.2017)

7 “Azərbaycanla İran arasında dörd sənəd imzalanıb”, Elvin Camalov, “AZƏRTAC”, 21.04.2016

https://azertag.az/xeber/944848 (Erişim: 15.09.2017)

8 Ministry of Foreign Affairs of Islamic Republic of Iran. http://mfa.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=197&pageid=8451 (Erişim: 27.09.2017)

9 “Qarabağın təbii sərvətləri belə talan edilir və ya bilmədiyimiz həqiqətlər”. “AZƏRTAC”. AzerTAg.az 02.08.2017 https://azertag.az/xeber/1082694 (Erişim: 15.09.2017)

10 “Азербайджан - Иран: политические разногласия мешают экономическому развитию”. Дж. АЛЕКПЕРОВА, “Эхо”, Январь 12, 2017 http://ru.echo.az/?p=54986 (Erişim: 15.09.2017)

11 Игорь МУРАДЯН, “Иран: отношения с Азербайджаном и Арменией”, Lragir.am, 22 Января 2017 http://www.lragir.am/index/rus/0/comments/view/53295

12 Analize başlanılmadan önce verilen rakamların ihtiyatla okunması gerektiğini vurgulamamız gerekmektedir. Nitekim diğer birçok gelişmekte olan ya da yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerde bağımsız istatistik kurumlarının gelişkin olmaması nedeniyle resmi rakamlarda bazı sorunlar olabilmektedir.

13 Tavakol Lotfi, Vali Golmohammadi, Hamid Sarmadi, “Political Consideration and Development of Economic Re-lations, Economic Cooperation Capacities of Iran and the Republic of Azerbaijan”, Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol 7, No 3, MCSER Publishing, Rome-Italy, June 2016, Doi:10.5901/mjss.2016.v7n3s3p72

14 “Отношения Ирана и с Азербайджаном, и с Арменией важны для стабильности в регионе - посол ИРИ в АР”. Фондом поддержки публичной дипломатии имени А.М. Горчакова, «Новости-Азербайджан», 24.01.2014 http://gorchakovfund.ru/news/9894/ (Erişim: 17.09.2017)

15 “Ground laid for expansion of Iran-Azerbaijan economic ties: minister”, Tehran Times, December 23, 2015 http://www.tehrantimes.com/news/251719/Ground-laid-for-expansion-of-Iran-Azerbaijan-economic-ties-minister (Erişim: 17.09.2017)

16 Not: Bu araştırmada zaman serisi verileri kullanmak açısından ve takvim farkına göre Azerbaycan tarafının statistik verileri baz alınmıştır. Ama her iki ülke için kaliteli bilgiye ve veriye ulaşmak araştırmalar açısından ciddi bir engeldir.

17 “Naxçıvan məhsullarının ixrac coğrafiyasına Türkiyə, Gürcüstan, BƏƏ, İran, İraq və digər ölkələr daxildir”. Naxçı-van, “AZƏRTAC”. AzerTAg.az

01.08.2017 https://azertag.az/xeber/1082364 (Erişim:18.09.2017)

18 “Enerji: İran-Azərbaycan iqtisadi əlaqələrində yeni üfüq”. Shabestan, İran. 10.04.2017 http://worldmedia.az/world-media.az/news.aspx?id=1585 (Erişim: 17.09.2017)

19 “Azərbaycan Əfqanıstan-İran-Dağlıq Qarabağ narkotik tranziti marşrutunun BMT-nin siyahısına salınmasına çalı-şır”. Bakı. Rəşad Süleymanov - APA. 09-04-2010 http://m.apa.az/az/sosial_xeberler/azerbaycan-efqanistan-iran-dag-liq-qarabag-narkotik-tranziti-marsrutunun-bmt-nin-siyahisina-salinmasina-calisir

20 “Dağlıq Qarabağ narkotik vasitələrin becərildiyi, tranzit kimi istifadə edilən və terrorçu qruplaşmalar hazırlayan düşərgələrin yerləşdiyi əraziyə çevrilib”, Elgün Mənsimov, “Azərbaycan” qəzeti, 13 İyun 2013 http://www.azerbai-jan-news.az/index.php?mod=3&id=25018 (Erişim: 27.09.2017)

21 “İran Azərbaycana 1,2 milyard dollara yaxın investisiya yatırıb”. Trend İA, Azpromo. 10 noyabr 2016

http://www.fed.az/az/news/read/4132 (Erişim: 18.09.2017)

https://doi.org/10.1016/j.euras.2015.03.004

http://mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_-_Iran_munasibetleri_18.09.2014.pdf

http://mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_-_Iran_munasibetleri_18.09.2014.pdf

https://azertag.az/xeber/944848

http://mfa.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=197&pageid=8451


http://ru.echo.az/?cat=1

http://ru.echo.az/?p=54986

http://www.lragir.am/index/rus/0/comments/view/53295

http://www.lragir.am/index/rus/0/comments/view/53295

http://gorchakovfund.ru/news/9894/

http://www.tehrantimes.com/news/251719/Ground-laid-for-expansion-of-Iran-Azerbaijan-economic-ties-minister

http://www.tehrantimes.com/news/251719/Ground-laid-for-expansion-of-Iran-Azerbaijan-economic-ties-minister


http://worldmedia.az/worldmedia.az/news.aspx?id=1585

http://worldmedia.az/worldmedia.az/news.aspx?id=1585

http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=25018


http://www.fed.az/az/news/read/4132

[email protected]

22 “İran Azərbaycan iqtisadiyyatına ümumilikdə 2,7 milyard ABŞ dolları investisiya yatırıb”, AZƏRTAC. 25 Fevral 2017 http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=116848 (Erişim: 18.09.2017)

23 Not: Bu araştırma raporunun hazırlanması sürecinde Azerbaycan’da ilgili bakanlıkların (ekonomi ve gümrük) yetkili bazı personeli, Azerbaycan’dan olan bazı iş adamları ve akademisyenler ile İranla ekonomik ilişkiler üzerine mula-katlar yapılmıştır. Araştırmadakı bazı bulgular bu mulakatların sonuçudur.

24 “Azərbaycan və İran birgə dərman və avtomobil istehsalı üzrə sənədlər imzalayıblar”. Bakı. Ənvər Məmmədov. “Trend” İA. 21 Aprel 2016 (https://az.trend.az/business/economy/2522987.html)

25 “Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında 52 adda dərman preparatları istehsal olunacaq”. SKSP. 21.04.2016 http://www.scip.az/index.php?option=com_content&view=article&id=379:sumqay-t-kimya-s-naye-park-nda-52-adda-d-r-man-preparatlar-istehsal-olunacaq&catid=10&Itemid=235&lang=az

26 “Neftçalada istehsal olunacaq maşınlara bazarlar axtarılır”. 16 Sentyabr 2017. Trend İA. http://marja.az/news/13064 (Erişim: 21.09.2017)

27 “Yeni avtomobil zavodu ilin sonuna kimi istifadəyə veriləcək”. http://marja.az/news/12866 (Erişim: 13.09.2017)

28 “Azsamand” avtomobillərinin istehsalı və satışı dayandırılıb. Milli.Az. 11 Noyabr 2010 https://news.milli.az/eco-nomy/26123.html (Erişim: 18.09.2017)

29 Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti, “Şahdəniz” HSPBS. http://socar.az/socar/az/activities/production/shah-deniz (Erişim:18.09.2017)

30 “Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin İran Ali Təhlükəsizlik Şurasının katibi Həsən Ruhaninin başçılıq etdiyi nü-mayəndə heyəti ilə görüşdə söhbətindən”, “Heydar Aliyev Heritage” International Online Library, 20.07.2001 (http://lib.aliyev-heritage.org/az/227055.html) (Erişim: 27.09.2017)

31 Максуд Талыблы, “Ирано-азербайджанские отношения: от кризиса к динамике”, “EADaily”, 7 марта 2017. https://eadaily.com/ru/news/2017/03/07/irano-azerbaydzhanskie-otnosheniya-ot-krizisa-k-dinamike

32 Vali Kaleji, “Iran, Azerbaijan and New Developments in the Field of Energy”, Institute for Iran-Eurasia Studies (IRAS), March 7, 2017. http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/note/3084/iran-azerbaijan-and-new-develop-ments-in-the-field-of-energy

33 “İran “Şahdəniz”in işlənməsinin ikinci mərhələsinə yatıracağı sərmayələrin həcmini açıqlayıb”. Trend İA. 10 Yanvar 2009 https://az.trend.az/business/energy/1393143.html (erişim 25.09.2017)

34 “Amerikanın sanksiyaları ölkəmizə də çatdı”. “Yeni Müsavat” qəzeti, 03.10.2010 http://musavat.com/news/gundem/amerikanin-sanksiyalari-olkemize-de-catdi_86307.html (Erişim: 21.09.2017)

35 “SOCAR İrana müştərək şirkət yaratmaq təklifi verib”. Caspian Barrel, 18/02/2017 http://caspianbarrel.org/az/2017/02/socar-irana-must-r-k-sirk-t-yaratmaq-t-klifi-verib/ (Erişim 28.09.2017)

36 “Iran, Azerbaijan to jointly invest in oil, gas projects”, Iran Daily, February 26, 2016 http://www.iran-daily.com/News/137364.html?catid=3&title=Iran--Azerbaijan-to-jointly-invest-in-oil--gas-projects (Erişim: 28.09.2017)

37 “Iran begins electricity imports from Azerbaijan”, Tehran, Mehr News Agency, 09.08.2016 http://en.mehrnews.com/news/118770/Iran-begins-electricity-imports-from-Azerbaijan (Erişim: 28.09.2017)

38 Barbara Janusz, “The Caspian Sea Legal Status and Regime Problems”, Chatham House, Russia and Eurasia Prog-ram, Briefing paper, REP BP 05/02 (p.2) https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Russia%20and%20Eurasia/bp0805caspian.pdf

39 Tofiq Əsgərov. “Xəzərin statusunu əngəlləyən kimdir?”, AzVision.az, 03 May 2014 https://azvision.az/news/30602/xezerin-statusunu-engelleyen-kimdir-%E2%80%93-tehlil.html

40 İran tarafı Hazar Denizi’nin hukuki statüsü sorunu çözülmeden burada arama, sondaj ve nakil çalışmalarına karşı çıkmış. 2001 yılının Temmuz ayında Azerbaycan’ın İran sınırına yakın alanda arama yapan gemilerine savaş gemileri ve uçaklarla tacizde bulunmuştur. TSK-da dönemin Genel Kurmay Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlunun 2001 yılının Agustos ayında Bakü’ye destek ziyareti ve “Türk Yıldızları”nın Bakü gösterisi ile İran’a mesaj verilmiştir.

41 Yunus Şen, “Hazar’ın Kanı: Orta Asya’nın Petrolle Yazılan Tarihi”, Doğan Kitap, 2009 (sayfa 78)

42 “Export Pipelines from the CIS Region: Geopolitics, Securitization, and Political Decision-Making”, Edited by And-reas Heinrich and Heiko Pleines, ibidem Press, 2014 (p.64)

43 “Азербайджан – Иран: партнерство выходит на новый уровень”. 29.02.2017 http://www.1news.az/news/azerbay-


https://az.trend.az/business/economy/2522987.html

http://www.scip.az/index.php?option=com_content&view=article&id=379:sumqay-t-kimya-s-naye-park-nda-52-adda-d-rman-preparatlar-istehsal-olunacaq&catid=10&Itemid=235&lang=az



http://marja.az/news/13064


https://news.milli.az/economy/26123.html

https://news.milli.az/economy/26123.html

http://socar.az/socar/az/activities/production/shah-deniz

http://socar.az/socar/az/activities/production/shah-deniz

http://lib.aliyev-heritage.org/az/227055.html

http://lib.aliyev-heritage.org/az/227055.html

https://eadaily.com/ru/news/2017/03/07/irano-azerbaydzhanskie-otnosheniya-ot-krizisa-k-dinamike

http://iras.ir/vtphz1t3.h4gc2tyt0f1d2.un%7Bw6f32.html

http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/note/3084/iran-azerbaijan-and-new-developments-in-the-field-of-energy

http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/note/3084/iran-azerbaijan-and-new-developments-in-the-field-of-energy

https://az.trend.az/business/energy/1393143.html

http://musavat.com/news/gundem/amerikanin-sanksiyalari-olkemize-de-catdi_86307.html

http://musavat.com/news/gundem/amerikanin-sanksiyalari-olkemize-de-catdi_86307.html

http://caspianbarrel.org/az/2017/02/socar-irana-must-r-k-sirk-t-yaratmaq-t-klifi-verib/

http://caspianbarrel.org/az/2017/02/socar-irana-must-r-k-sirk-t-yaratmaq-t-klifi-verib/

http://www.iran-daily.com/News/137364.html?catid=3&title=Iran--Azerbaijan-to-jointly-invest-in-oil--gas-projects



http://en.mehrnews.com/news/118770/Iran-begins-electricity-imports-from-Azerbaijan

http://en.mehrnews.com/news/118770/Iran-begins-electricity-imports-from-Azerbaijan

https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Russia%20and%20Eurasia/bp0805caspian.pdf

https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Russia%20and%20Eurasia/bp0805caspian.pdf

https://azvision.az/news/30602/xezerin-statusunu-engelleyen-kimdir-%E2%80%93-tehlil.html

https://azvision.az/news/30602/xezerin-statusunu-engelleyen-kimdir-%E2%80%93-tehlil.html

http://www.1news.az/news/azerbaydzhan-iran-partnerstvo-vyhodit-na-novyy-uroven

24 iramcenter.org


dzhan-iran-partnerstvo-vyhodit-na-novyy-uroven

44 International North-South Transport Corridor (INSTC). http://www.instc-org.ir/Pages/Home_Page.aspx (Erişim: 26.09.2017)

45 Regine A. Spector. “The North-South Transport Corridor”. Brookings Institution. July 3, 2002 https://www.brookin-gs.edu/articles/the-north-south-transport-corridor/

46 “Şimal-Cənub dəhlizi”. Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolları QSC. https://ady.az/az/read/index/2/43 (Erişim: 26.09.2017)

47 “Azərbaycan İrana investisiya yatırmağa hazırdır”, TAADOL NEWSPAPER, İran, 19.05.2017, (Fars dilindən tər-cümə - WorldMedia.az), http://worldmedia.az/news.aspx?id=1656; http://marja.az/news/13120

48 “Азербайджанские железные дороги получили в Иране пути и терминалы в аренду на 15 и 25 лет соответственно”. Баку, Fineko/abc.az. 14.06.2017. http://abc.az/rus/news/104432.html

49 “Azərbaycanla İran arasında dörd sənəd imzalanıb”. Bakı, Elvin Camalov, AZƏRTAC. 21.04.2016 AzerTAg.az https://azertag.az/xeber/944848 (Erişim: 16.09.2017)

50 “İran Azərbaycan iqtisadiyyatına ümumilikdə 2,7 milyard ABŞ dolları investisiya yatırıb”, AZƏRTAC. 25 Fevral 2017 http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=116848 (Erişim : 16.09.2017)

51 İran’a tedavi için gidenlerin anlattıklarına inanırsak İran-Azerbaycan sınırından hasta karşı tarafa geçtiği andan itiba-ren, ondan kar edinmeye çalışan taksi şoföründen otellere kadar sanki bir endüstri faaliyet göstermektedir.

52 İran İslâm Cumhuriyeti Kızılay Derneği Kliniği. http://www.iranklinikasi.az/index (rişim 17.09.2017)

53 “İranda müalicə, yoxsa ölmək üçün seçilən məkan”. Jale Ağazade. Virtualaz.org. 29.01.2017 http://virtualaz.org/last/62582 (Erişim: 17.09.2017)

54 Dolayısıyla toplam ziyaretçi sayısının takriben %2-3’ü civarında olduğunu söyleyebiliriz.

55 İran öz tibbi xidmətini Azərbaycan sərhədinə yaxınlaşdırır - 3 səbəb”. Əli Rais. Musavat.com. 11.08.2017

http://musavat.com/news/iran-oz-tibbi-xidmetini-azerbaycan-serhedine-yaxinlasdirir-3-sebeb_460292.html

56 Azerbaycandan her yıl net olarak ne kadar insanın tedavi için İrana gitdiğinin güvenilir bir statistiği yoktur. Her gün 3 bin kişinin sınırı geçtiği ve ya bu sayının 800 bin olduğu gibi abartılı rakamlar medyada dolaşmakta. Ama bu sayının yıllık 100 binin altında olmadığını söylemek mümkündür. Daha detaylı bilgi için bakınız: (i) Hər gün 3 min azərbay-canlı İrana müalicə üçün gedir”. 03.06.2014. https://azvision.az/news/33315/her-gun-3-min-azerbaycanli-irana-mu-alice-ucun-gedir.html (Erişim: 24.09.17)

(ii) “Hər il 800 min azərbaycanlı İrana müalicəyə gedir”. Faiq Balabəyli, 06.11.2013 http://axar.az/news/saghliq/1124.html (Erişim: 24.09.2017)

57 Məhəmmədrza Purməhəmmədi: “İran-Azərbaycan əlaqələrinin inkişafında elm ocaqlarının rolu böyükdür”. “AZƏR-TAC”, Təbriz, AzerTAg.az04.09.2017. https://azertag.az/xeber/1090557

58 Devlet Statistik Komitesi Eğitim Verileri, http://www.stat.gov.az/source/education/ (Erişim: 25.09.2017)

59 “Iran, Azerbaijan expand scientific, technologic cooperation”. Tehran, 30 August 2017, IRNA http://www.irna.ir/en/News/82650129 (Erişim: 24.09.2017)

60 Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. “Azərbaycana gələn xarici vətəndaşların sayı (ölkələr üzrə) - 2002-2016”. http://mct.gov.az/medias/media/other/141/year-arrivals.pdf (Erişim: 24.09.2017)

61 Anar Bayramoğlu. “İranlıların Bakıda mənzil alması kütləviləşib”. Şərq qəzeti. 11.01.2012 http://www.sherg.az/2012/01/11/read=45358 (Erişim: 24.09.2017)

62 “Отношения Ирана и с Азербайджаном, и с Арменией важны для стабильности в регионе - посол ИРИ в АР”, “Новости-Азербайджан”, 24.01.2014 https://ru.sputnik.az/expert/20140123/299895730.html

63 “Azerbaijan, Iran expand free trade relations”. Aynur Jafarova. “AzerNews”. 13 November 2014. https://www.azer-news.az/business/73208.html

64 2014 yılından bu yana “Azerbaycan ile İran arasındaki Ekonomik, Ticari ve İnsani İşbirliği Komisyonu”nun Azerbay-can tarafından eş başkanı, çok aktif olarak çalışan Ekonomi Bakanı Şahin Mustafayev’tir. Kaynak: http://www.bbc.com/azeri/region/2014/04/140415_iran_azerbaijan_committee_new_chief (Erişim: 27.09.2017)

65 “Diplomat urges Iranian investors to look for emerging markets”, Baku, 14.09.2017, Islamic Republic News Agency (IRNA). http://www.irna.ir/en/News/82664518 (Erişim: 24.09.2017)

66 “Azərbaycan bir sıra ölkələrdə ticarət nümayəndəlikləri yaradacaq”. Trend İA. 2 Noyabr 2016 https://az.trend.az/

http://www.1news.az/news/azerbaydzhan-iran-partnerstvo-vyhodit-na-novyy-uroven

http://www.instc-org.ir/Pages/Home_Page.aspx

https://www.brookings.edu/articles/the-north-south-transport-corridor/

https://www.brookings.edu/articles/the-north-south-transport-corridor/

https://ady.az/az/read/index/2/43

http://worldmedia.az/news.aspx?id=1656


http://abc.az/rus/news/104432.html

http://azertag.az/



http://www.iranklinikasi.az/index

http://virtualaz.org/last/62582

http://virtualaz.org/last/62582

http://musavat.com/news/iran-oz-tibbi-xidmetini-azerbaycan-serhedine-yaxinlasdirir-3-sebeb_460292.html

https://azvision.az/news/33315/her-gun-3-min-azerbaycanli-irana-mualice-ucun-gedir.html

https://azvision.az/news/33315/her-gun-3-min-azerbaycanli-irana-mualice-ucun-gedir.html

http://axar.az/news/saghliq/1124.html

http://axar.az/news/saghliq/1124.html


http://www.stat.gov.az/source/education/

http://www.irna.ir/en/News/82650129


http://mct.gov.az/medias/media/other/141/year-arrivals.pdf

http://www.sherg.az/2012/01/11/read=45358

http://www.sherg.az/2012/01/11/read=45358

https://ru.sputnik.az/expert/20140123/299895730.html

https://www.azernews.az/business/73208.html

https://www.azernews.az/business/73208.html

http://www.bbc.com/azeri/region/2014/04/140415_iran_azerbaijan_committee_new_chief

http://www.bbc.com/azeri/region/2014/04/140415_iran_azerbaijan_committee_new_chief



[email protected]

business/economy/2680013.html (Erişim: 27.09.2017)

67 Aqşin Rafiqoğlu. “Urmiyalı sahibkarlar Azərbaycan üzərindən xarici bazarlara çıxa bilər”. “APA- Economics”. 24 Fevral 2017. https://apa.az/print/462370 (Erişim: 27.09.2017)

68 “Iran, Azerbaijan economic ties to speed up”. Tehran, Mehr News Agency. 22 December 2015 (MNA) http://en.meh-rnews.com/news/113047/Iran-Azerbaijan-economic-ties-to-speed-up (Erişim: 27.09.2017)

69 Sadegh Sadeghpour, “Aras Free Zone and Its Potentials for Expanding Iran-Russia Economic Cooperation”, The Insti-tute for Iran-Eurasia Studies (IRAS), May 8, 2017 http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/article/3163/aras-free-zo-ne-and-its-potentials-for-expanding-iran-russia-economic-cooperation

70 Azerbaycan-İran İş Forumu. Tarım Bakanlığı, AZPROMO http://www.agro.gov.az/375-bakida-azrbaycan-ran-biz-nes-forumu-kerilb.html (Erişim: 25.09.2017)

71“Böhranla əlləşən şirkətlərimiz üçün ümid qapısı”, Sputnik, Bakı, 22.01.2016

https://sputnik.az/economy/20160122/403454368.html (Erişim: 26.09.2017)

72 “İran bankının bağlanan banklardakı depozitlərinin məbləği”, Fins.az. 17.05.2017 http://fins.az/bank/922146/iran-bankinin-baglanan-banklardaki-depozitlerinin-meblegi-achiqlandi.html

73 “Iranian Investment in Azerbaijan at $1.2b”, Financial Tribune Daily, November 12, 2016 https://financialtribune.com/articles/economy-domestic-economy/53365/iranian-investment-in-azerbaijan-at-12b

74 “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və İran Prezidenti Həsən Ruhaninin Astanada görüşü olub”. “AZƏRTAC”, Astana,AzerTAg.az 10.09.2017. http://www.president.az/articles/25169 (Erişim: 26.09.2017)

75 “Azərbaycan, İran və Rusiya prezidentlərinin mətbuat üçün bəyanatları” 01.11.2017 http://president.az/articles/25696

76 Not: Azerbaycan’da “Türkiye-İran-Azerbaycan” formatında işbirliğini destekleyen pek çok düşünür vardır. Али АБАСОВ, “Азербайджан и Иран: противоречия и перспективы развития отношений”, Аналитикон, №7, 2011 (http://theanalyticon.com/?p=478&lang=ru)

77 “Azərbaycan-İran əlaqələri: regional və qlobal kontekst”. Newtimes.az. 27.11.2014 http://newtimes.az/az/relati-ons/3188 (Erişim: 26.09.2017)


https://apa.az/print/462370

http://en.mehrnews.com/news/113047/Iran-Azerbaijan-economic-ties-to-speed-up

http://en.mehrnews.com/news/113047/Iran-Azerbaijan-economic-ties-to-speed-up

http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/article/3163/aras-free-zone-and-its-potentials-for-expanding-iran-russia-economic-cooperation

http://www.iras.ir/en/www.iras.iren/doc/article/3163/aras-free-zone-and-its-potentials-for-expanding-iran-russia-economic-cooperation

http://www.agro.gov.az/375-bakida-azrbaycan-ran-biznes-forumu-kerilb.html

http://www.agro.gov.az/375-bakida-azrbaycan-ran-biznes-forumu-kerilb.html

https://sputnik.az/economy/20160122/403454368.html

http://fins.az/bank/922146/iran-bankinin-baglanan-banklardaki-depozitlerinin-meblegi-achiqlandi.html

http://fins.az/bank/922146/iran-bankinin-baglanan-banklardaki-depozitlerinin-meblegi-achiqlandi.html

https://financialtribune.com/articles/economy-domestic-economy/53365/iranian-investment-in-azerbaijan-at-12b

https://financialtribune.com/articles/economy-domestic-economy/53365/iranian-investment-in-azerbaijan-at-12b

http://www.president.az/articles/25169

http://president.az/articles/25696

http://theanalyticon.com/?p=478&lang=ru

http://newtimes.az/az/relations/3188

http://newtimes.az/az/relations/3188

Notlar

28 iramcenter.org


Bölgesel Krizde Mezheplerin Rolü Şiilik ve Sele�liğin Arasında Ortadoğu

İRAN - AZERBAYCAN EKONOMİK İLİŞKİLERİ

Kenan Aslanlı

Aralık 2017Analiz

İRAM HAKKINDAYeni, bağımsız bir düşünce kuruluşu olan İran Araştırma Merkezi (İRAM), temel bir özelliğiyle ülkemizdeki diğer araştırma merkezlerinden farklılık göstermektedir. İRAM, yalnızca İran ve bağlantılı konular üzerine araştırmalar gerçekleştirmektedir. Ciddi bir kültürel ve tarihsel derinliğe sahip, Ortadoğu’daki siyasal etkinliği artan ve çok yönlü ilişkilere sahip olduğumuz komşu ülke İran ile ilgili konuları layıkıyla inceleyebilmek zaruret haline gelmiştir. İRAM’ın ana hede� kamuo-yunun birincil kaynaklardan doğru ve kapsamlı bilgi ve analize ulaşmasını sağlamaktır. İran ile ilgili konularda çalışma yapan akademisyenler ve araştırmacılar için çeşitli eğitim ve araştırma imkânları sunmayı ve alanda çalışan kişiler için ortak bir platform olmayı amaçlamaktadır. İran iç ve dış politikaları, ekonomisi ve toplumsal-kültürel yapısı alanlarında üretilen bilgiler, iki ülke arasındaki ilişkileri ve anlayışı geliştirmeye de katkı sağlayacaktır. Merkezimiz İran'da, Ortadoğu'da ve Batı'da-ki bilgi birikimini ülkemize ve ülkemizdeki birikimi de dünya kamuoyuna taşıyacak kadroya sahiptir.

Oğuzlar Mh. 1397. Sk. No: 14 06520 Çankaya / Balgat - Ankara / TürkiyeTel: +90 312 284 55 02 - 03 Faks: +90 312 284 55 04 e-mail: [email protected] www.iramcenter.org

"Bu çalışmanın tüm telif hakları İran Araştırmaları Merkezi'ne (İRAM) aittir"

Documents

İRAN - AZERBAYCAN İRAM HAKKINDA EKONOMİK İLİŞKİLERİ2008-2014 yıllarında Azerbaycan-Türkiye İşadamları Birliği (ATIB) Projeler ve Araştırmalar Bölümü ... The fluctuations