Vremenska granica umetnosti XIII veka je u sledecim okvirima: donju granicu čini pad Vizantije pod latinsku vlast 1204, odnosno dolazak Sv.Save sa moštima oca u Srbiju 1206 godine. A gornja granica je Milutinovo osvajanje Makedonije i uspostavljanje mira sa Vizantijom ženidbom Simonide ćerke cara Andronika II. U ovom periodu dolazi do podizanja Srbije na nivo kraljevine, srpska autokefalnost crkve, stvaranje kultova domaćih svetitelja, proširenje države, pojava rudarstva. Umetnici iz vizantije usled njenog sloma dolaze u najbližu pravoslavnu zemlju što je u tom trenutku bila Srbija. Slikarstvo postaje raskošnije a gradjevine uvećane. Od Stefana Nemanje ostaje tradicija da crkve i manastire podižu samo članovi vladarske kuće i u XIII veku priključuju im se crkveni poglavari.

Manastir Žiča- Sv.Sava počinje gradnju crkve Svetog Spasa sa svojim bratom Stefanom. Gradnja je trajala najmanje 20 godine, i crkva postaje zametak novog razdoblja. Gradjena je u dva navrata sa različitim namenama, prvo da bude manastirska crkva a potom katedrala prvog srpskog arhiepiskopa. Gradnja je zapoečta 1206 godine sa povratkom Sv.Save sa Svete Gore a završena je oko 1230 godine.

Crkva je prvo bila jednobrodna sa tri traveje i pripratom, polukružnom apsidom i kupolom. Novina u odnosu na gradju iz perioda Nemanje jeste što Vestibili zatvoreni a uz pripratu su dodate kapele sa kupolama. Kad se Sv.Sava vratio iz Nikeje 1220. Godine sa titulom arhiepiskopa i Žiča odredjena za sedište izgled joj se menja. Na zapadu je dozidana spoljna priprata sa 4 stuba i 9 traveja, nad njom je katihumena a ispred je zvonik. Uz oltar su dodate proskomidija i đakonikon. Crkva je premalterisana i obojena u crkveno. Graditelji koji su radili su bili iz raznih krajeva. Kapele su posvećene Sv.Stefanu i Sv.Savi Jerusalimskom, svetiteljima koji su štićenici i zaštitinici ktitora. U njima su se odigravale samo posebne službe panihide. Na crkvi se primećuje jak atonski uticaj. Niski transparenti su služili za horske pevače.

Iz Vizantije proizilazi shvatanje da uz zapadni deo katedrale ide priprata i zvonici, a na prvom spratu je mala kapela. Bilo je neophodno postavljanje 10 arhieposkopija pored episkopije u žiči i one su se uglavnom nalazile u blizini granica. Arhitektura bogorodične crkve u Hvosnu predsavlja prve odjeke žiče, podrazumeva dodavanje spoljne priprate I kapele koja ima oblik glavne apside sa dva zvonika , mada je više zasluga za ovakva preoblikovanja imala crkva Sv.Nikole Toličkog. U toj crkvi je dograđena pravougaona priprata. Đurđevi Stupovi na LImu je zadužbina župana Prvoslava, sa sličnim karakteristikama. Kule zvonici su postal obeležja srpskih sabornih crkvi. Primer je Sv.Petar u Bjelom Polju kome su dodata dva zvonika u XIII veku, s time što samo kod ove crkve nije podignuta dodatna priprata, a zvonici su postavljeni visoko.

3 decenija XIII veka- vladavina Stefanovih sinova Radoslav I Vladislav

Vladislav gradi MIleševu 1225, crkva je kao I u Žiči posvećena Hristovom vaznesenju. Mileševin uzor jeste Žiča ali uz odredjena odstupanja. To je jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom,

dva traveja I pripratom. Kupola ima kockasto postolje, proskonidije I đakonikon su dodate naknadno nakon životopisanja. Plan crkve je nepravilan. U spoljnu pripratu svetlost dolazi samo kroz zapadni ulaz. Uz pripratu su izradjene dve bočne kapele posvećne Sv. Georgiju I Sv.Dimitriju.

Radoslavljeva priprata u Studenici koja je dogradjena. Radoslav je tu sahranjen. Na bočnim stranama su bile kapele, jedna je posvećena Sv.Nikoli uz Sv.Georgija a druga je slavila uspomenu na zivot Nemanje otkako se zamonašio. Krov priprate joj daje trobrodni izgled. Izgradjena je do sige kako bi bila uskladjena sa crkvom. Graditelji su bili iz kotora.

Sv.Apostoli u Peći- izgradnja je počela za vreme života Sv.Save, a završena je oko sredine XIII veka. Cilj je bio da se izgradi mauzolej za srpske crkvene poglavare slično Sv.Apostolima u Carigradu. Zaslužan za izgradnju bio je arhieposkom Arsenije. Crkva je trobrodna, na njoj su uklonjene apside I dozidan je potupolni prostor sa kubetom. Po uzoru na Žiču bočni zidovi preuzimaju ulogu bočnih kapela a fasde su obojene crveno.

Odjeci arhitekture pećke crkve su se osetili u Pridvorici kod Studenice I u Morači. Morača je tačno datovana u 1251-52 godinu, a ktitor joj je bio Stefan, Vukanov sin. Crkva je jednobrodna sa sa tri traveje I okruglom kupolom, bez bočnih apsida sa tročlanim oltarskim prostorom. Priprata sa bočnom kapelom je posvećena Sv.Stefanu. Pridovirca je nastala sredinom XIII veka, manja je od Moače ali imaju iste elemente. Kupola je osmostrana nalik na Žiču. Sa ove tri crkve se završava izgradnja spoljnih priprati, one se kasnije grade samo uz katedrale.

Nova skupina-

Sopoćani- crkva Sv.Trojice, podignuta je oko 1260, ktitor joj je Uroš I. bez spoljne priprate je a sa zvonikom. Kubičasto postolje je uže od broda, a kupola ima kružni tambur. Ono što je izdvaja je trobrnodni spoljni izgled, sve prethodne trobrodnosti bile su samo delimične. Novi spoljni izgled će postati uzor za buduće graditeljstvo, prozori I portal su u romaničkom duhu. Proskomidija ima životopis koji slavi Bogorodicu a đakonikon Sv.Nikolu. Uz pripratu bočne kapele su posvećene Sv.Stefanu I Simeonu Nemanji, njohve kapele su prvi put povezane u celovitu ideju. Kasnije je dograđena spoljna priprata sa kulom zvonikom čime je ponovljen žički primer. Dogradnja je izvršena jer sopoćani postaju sedište raške episkopije.