1

“Müasir Azərbaycan ailəsi qloballaşma və

demokratikləşmə prosesində” mövzusunda tədbirlərin

təşkili layihəsi (I Mərhələ)

“Azərbaycanda ailə insitutu: mövcud vəziyyət

və çağırışlar” mövzusunda tədqiqat

Hesabatı

2018

2

MÜNDƏRİCAT

Giriş: .............................................................................................................................................1

I FƏSİL

AZƏRBAYCANDA AİLƏ, NIKAH VƏ BOŞANMA

PROSESLƏRININ TARIXI ASPEKTLƏRI ............................................................................2

Ailə nədir? .....................................................................................................................................2

Boşanma nədir? ............................................................................................................................4

Azərbaycanda ailə, nikah və boşanma proseslərinin tarixi inkişafı ........................................4

Azərbaycan ailəsi I Cümhuriyyət dövründə .............................................................................9

Azərbaycan ailəsi Sovet hakimiyyəti dövründə ......................................................................10

II FƏSİL

AZƏRBAYCAN AILƏSI MÜASIR DÖVRDƏ VƏ YA QLOBALLAŞMA VƏ

DEMOKRATIKLƏŞMƏ PROSESINDƏ AZƏRBAYCAN AILƏSI: PROBLEMLƏR VƏ

PERSPEKTIVLƏR ....................................................................................................................12

Nikah və boşanma əmsallarının dinamikası ............................................................................12

Nikahlara və boşanmalara mövcud sosial-iqtisadi vəziyyətin təsiri ......................................14

Boşanmaya təsir edən digər amillər ..........................................................................................17

Ailələrdə uşaqların sayının azalması .........................................................................................19

Faktiki nikahların yayılması ......................................................................................................22

Erkən nikahlar ............................................................................................................................26

Məişət və ailə zorakılığı ..............................................................................................................28

Əcnəbilərlər nikahlar .................................................................................................................30

Miqrasiya .....................................................................................................................................30

Demokratikləşmə prosesinin ailə insitutuna təsiri ...................................................................31

NƏTICƏLƏR ..............................................................................................................................33

TƏKLIFLƏR ..............................................................................................................................36

1

Giriş

Müasir toplumların universal fenomen kimi qarşılaşdığı dəyişim sahələrindən biri də ailə

insitutundakı transformasiyadır. Yeni ictimai düzən çərçivəsində ənənəvi ailə modelinin

xüsusiyyətlərini davam etdirmək mümkün olmamaqla bərabər bu təsisatın yenilənməsi də

müxtəlif ictimai problemlərə səbəb olmaqdadır. Son 25-30 il ərzində əhəmiyyətli ictimai

dəyişikliklər yaşayan Azərbaycan da bu dəyişikliklər fonunda ailə institunun transformasiyası və

onun bərabərində gələn problemlərlə üzləşən toplumlardan biridir. Azərbaycanda ənənəvi ailə

modelinin dəyişikliyə uğraması, demokratik cəmiyyətin diqtə etdiyi dəyərlər sisteminin təsiriylə

avtoritar ailə modelinin demokratik ailə modelinə çevrilməsi prosesinin müxtəlif fəsadları,

boşanmaların artması və nikahların azalması tendensiyası bariz şəkildə müşahidə olunur.

Ənənəvi ailə modelindəki dəyişikliklər prosesi a) sosial rolların dəyişməsi- qadının daha çox

aktivliyi və ya ailənin idarəçiliyində dominantlığın qadının xeyrinə dəyişməsi, bir çox kişilərin

atalıq məsuliyyətini öz üzərinə götürməkdə çətinlik çəkməsi; b) elm və texnologiyanın

inkişafının ailəyə, ailə üzvlərinin roluna təsiri; c) dəyərlər sistemində dəyişikliklər- coxəsrlik

tarixə malik “ağsaqqal”-“ağbirçək” institutunun zəifləməsi, ailədə qarşılıqlı hörmət və nüfuzun

aşağı düşməsi, ailə münaqişəsi zəmnində amansız qətl faktlarının çoxalması; d) nikahın

uzunömürlülüyündə və ya davamlılığında dəyişikliklər - boşanmada yaş həddi və ya

birgəyaşayış müddətinin ənənəvilikdən uzaqlaşması (15-20 və daha çox il birgə yaşayan

insanların boşanması), eyni zamanda, yeni evlənənlərin qısa müddətli birgəyaşayışdan sonra

boşanmaları hallarının artması və s.-də təzahür edir.

Hazırda Azərbaycanda qloballaşma, demokratikləşmə, modernləşmə və buna paralel olaraq

dəyərlərin deformasiyası, mənəvi deqradasiya, kasıblıq, işsizlik, savadlılıq səviyyəsinin aşağı

düşməsi, cinslərarası ədalətsizlik, ailədaxili zorakılıq, müharibə və s. nəticəsində yaranan şiddət

və problemlər spiralında əsas hüquq və azadlıqların pozulması kimi ağır problemlər yaşanır.

Lakin eyni zamanda, həmin (qloballaşma, demokratikləşmə, modernləşmə) proses fonunda

milli-mənəvi dəyərlərə söykənən modern, demokratik ailə modelinin formalaşması siyasəti

sayəsində yeni dəyərlər də qazanılır. Məlumdur ki, ailə təsisatı dinamikdir, zamana uyğun olaraq

dəyişir, onun bu və ya digər funksiyalarına yeni elementlər daxil olur. Milli-mənəvi və islami

dəyərlərdən, əxlaq normalarımız və adət-ənənələrimizdən qaynaqlanan Azərbaycan ailəsinin

müsbət spesifik xüsusiyyətlərini mühafizə etməklə, dünyanın mütərəqqi mənəvi dəyərlərindən

istifadə edilərək daha da zənginləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi günümüzün aktual

problemlərindən biridir.

2

I FƏSİL

AZƏRBAYCANDA AİLƏ, NIKAH VƏ BOŞANMA PROSESLƏRININ TARIXI

ASPEKTLƏRI

Ailə nədir?

Ailə cəmiyyətin ən kiçik sosial vahidi, nüvəsi və təməlidir. Sağlam və güclü bir toplum, güclü

və düzənli ailələrdən oluşur. Ailəyə sağlam bir düzən vermək, eyni zamanda, toplumu

düzənləmək deməkdir. Geniş mənada, ailə- nikah, qan və ya övladlığa götürmə bağlarıyla bir-

birinə bağlanmış, eyni evdə yaşayan, eyni gəlirləri paylaşan, bir-biriylə davamlı ünsiyyətdə olan

ər-arvad, ana və ata, qız və oğlu, qardaş və qardaş, qardaş və bacı, bacı və bacı kimi sosial

ilişkiləri olan insanların formalaşdırdığı birlikdir, toplum içindəki ən kiçik bütündür.

Bütün cəmiyyətlərdə ailə fərd üçün həyat mərkəzidir. Bu, fərdin içində olduğu ən vacib və ilkin

qrupdur. Səmimiyyət, psixoloji rahatlıq və davamlı ünsiyyət ailə qurumunun əsas

xüsusiyyətləridir. Üzvləri arasındakı müxtəlif rolların təşkili ailə sistemini meydana gətirir. Bu

səbəbdəndə ailə, üzvləri arasındakı əlaqələrdən və əlaqələrin qurulmasından yaranan təsisat kimi

də müəyyən edilə bilər. Bir başqa tərifə görə isə ailə cinslər arası münasibətləri və insan nəslinin

çoxalmasını qaydalara bağlayan, sabitləşdirən və standartlaşdıran davranışlar sistemidir. Nikah

və ailə qurma sosioloji bir faktdır. Lakin ailənin qurulması cütləşmə ilə başlayır, cütləşmə isə

bioloji bir hadisədir. Ailənin qurulması üçün isə bioloji bir hadisə kafi səbəb deyil. Əgər olsaydı,

heyvanlar da ailə olardı. Hətta heyvanlarda belə görülən bəzi ana- bala arasındakı əlaqələrin

səbəbi bioloji bir hadisədən çox psixoloji bir faktın ifadəsidir. Göründüyü kimi, ailə psixoloji və

ictimai əlaqələrlə mövcuddur. Bu vəziyyət ailədən əvvəl bir cəmiyyətin varlığını və bu

cəmiyyətin ailənin quruluşu ilə əlaqədar bəzi haqq və məsuliyyətləri təyin edən normalarının

olmasını zəruri etməkdədir. Bu məqamda ailəni bəzi ictimai və hüquqi normalardan meydana

gəlmiş bir ictimai qurum olaraq da qəbul etmək lazımdır.

Ailənin quruluşu və funksiyaları sosial dəyişikliyə paralel olaraq dəyişir. Universal və statik

ailə quruluşu haqqında danışmaq mümkün deyil. Tarix boyu ailə üzvlərinin sayı, quruluşu və

vəzifələrində davamlı dəyişikliklər olmuşdur. Eyni ölkənin kənd və şəhər bölgələrində belə ailə

strukturları arasında böyük fərqlər var. İnkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və az inkişaf etmiş

cəmiyyətlərdə də ailə strukturları müxtəlif görünüşə malikdirlər.

Ailənin funksiyalarını aşağıdakı kimi sadalaya bilərik:

3

- Ailə çox yaxın və səmimi münasibətlərin cərəyan etdiyi qurumdur. Bu səbəbdən ailə

üzvləri arasında bütün məsələlərin rahatlıqla müzakirəsi problemlərə qarşı müqavimət

gücü qazandırar, psixoloji məmmuniyyəti təmin edir.

- Ailə bioloji törəmənin baş verdiyi və cəmiyyətin davamının təmin edildiyi yeganə

qurumdur. Uşaq sevgisi ailə üzvləri arasında əlaqələri qüvvətləndirməkdə və psixoloji

məmunluğu təmin etməkdədir.

- Ailə, yeni nəsillərin sosiallaşmasını həyata keçirən ən mühüm qrupdur. İnsanın inkişaf

prosesinə birbaşa təsir etdiyi üçün sosiallaşma müddətində son söz sahibidir. Normalara

riayət ailədə öyrənildiyi kimi vicdanın təşəkkülü də ailə içindəki sosiallaşma prosesində

baş verir.

- Ənənəvi ailə istehsal və istehlak vahididir. Ehtiyacı olan mal və xidmətləri istehsal və

istehlak edir. Ailənin bu funksiyası bu gün bir çox cəmiyyətlərdə davam edir. İstehsalat

vahidi olma özəlliyini əsasən itirməsinə baxmayaraq, istehlak özəlliyi davam etməkdədir.

Hətta əmtəə satışı ilə əlaqədar, məsələn, biznesmen və sənətkar, fermerlər, kiçik otel,

restoran, pərakəndə biznes və s. hələ də ailə işlətmələrinin əlindədir.

- Ailənin hələ bu gün də davam edən ancaq ən çox təkamül keçirən funksiyalarından biri

də üzvlərinə status vermə təhsisatı olmasıdır. Ötən əsrlərdə olduğu kimi zadəganlıq

ünvanları olmasa da və ya simvolik bir məna ifadə edirsə də, bu gün də cəmiyyətdə

fərdlərə ailələrinin sosial-mədəni və iqtisadi vəziyyətinə görə dəyər verilir.

- Ailənin mühüm vəzifələrindən biri də dayanışma və qoruyuculuqdur. Ənənəvi

cəmiyyətlərdə fərdi qoruyan təşkilatların azlığı səbəbindən bu vəzifəni də ailə boynuna

götürmüşdür. Ailə üzvlərindən birinə edilən, məsələn, hücum, bütün ailəyə edilmiş kimi

qəbul olunurdu. Eyni şəkildə xəstəlik, bədbəxtlik, yaşlılıq və üzvlərin çarəsizliyə

düşdüyü hallarda ailə sığınacaq yeridir və üzvlərə xüsusi bir məsuliyyət yükləyir. Lakin

günümüzdə müasir xidmət qurumları inkişaf etdikcə, ailə bunlardan bəzilərini həmin

müəssisələrə verir.

- Ənənəvi cəmiyyətlərdə fərdin təhsili ailənin məsuliyyətidir. Uşağa hər cür təhsil ailə

tərəfindən verilir. Inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə bu vəzifəni müəyyən bir yaşa qədər ailə

yerinə yetirməkdə, xüsusilə sosial-mədəni normaların əhəmiyyətli bir qisimi ailə

tərəfindən uşağa qazandırılmaqdadır. Müasir dövrdə uşaqların təhsil və tədris yükünü

dövlətin ailənin üzərindən almış olmasına baxmayaraq ailənin sosial-mədəni və iqtisadi

yapısı (quruluşu) uşağın təhsilinə təsir etməkdədir.

- Dini təhsil də ənənəvi geniş ailənin vəzifələri arasında yer alır. Adətən hər bir fərd ilk

öncə öz ailəsinin dinini qəbul edir. Ailə, üzvlərinə öz dinini aşılayır. Dünyəviləşmənin

4

gətirdiyi yeni vəziyyətdə dinin fərdi vicdanlara buraxılmasına baxmayaraq, yenə də ailə

müəyyən bir yaşa qədər uşağın din təhsilini üstlənməkdə və istiqamətləndirməkdədir.

Boşanma nədir?

Boşanma – ər-arvadın ailə münasibətləri ilə bağlı öhdəliklərə rəsmi qaydada xitam verməsidir.

Boşanmanı ailə üzvlərindən birinin ölməsi və nikahın müxtəlif səbəblərdən, o cümlədən, ailə

üzvlərindən birinin məhkəmə qaydasında fəaliyyət qabiliyyətli olmaması hesab edilməsi

nəticəsində etibarsız sayılmasındanfərqləndirmək lazımdır. Nikahın bağlanmasını və pozulmasını

tənzimləyən Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinə görə birmənalı olaraq yalnız dövlət

qeydiyyat orqanlarında bağlanmış və pozulmuş nikahlar hüquqi əhəmiyyətə malikdır. Başqa

sözlə, bir çox ölkənin qanunvericilik sistemləri tərəfindən tanınan mülkitərəfdaşlıqlar (ittifaqlar)

və dini nikahlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən heç bir hüquqi qüvvəyə

malik deyillər, deməli, bu cür alternativ nikahlar çərçivəsində evlilik münasibətlərinə xitam

verilməsi dövlətin qeydiyyat və statistika orqanları tərəfindən “boşanma” kimi

qiymətləndirilmir, rəsmi hesabatlarda öz əksini tapmır və təhlil olunmur. Ənənəvi nikahla

müqayisədə daha məhdud hüquq imkanlarını verən mülki tərəfdaşlığı (nikah müddətində ər-

arvadın əldə etdikləri əmlakın bölüşdürülməsi, vərəsəlik hüquqları və tibbi qərarların verilməsi

tanınır, lakin tərəfdaşlıq üzvləri uşaqları övladlığa götürə bilməzlər) Azərbaycan qanunvericiliyi

ümumiyyətlə tanımır. Ailə Məcəlləsinin Maddə 1, 1.5-ci bəndində qeyd olunur ki, dini

kəbinkəsmə (dini nikah) hüquqi əhəmiyyətə malik deyildir. Məcəllənin mahiyyətinə əsasən,

Azərbaycanda istənilən dinin və ya təriqətin nümayəndələri tərəfindən bağlanmış nikahın

hüquqi qüvvəsi yoxdur. Beləliklə, dövlət qeydiyyat orqanları tərəfindən rəsmi qaydada

bağlanmış nikahlara alternativ olan bütün digər nikah formaları status etibarilə faktiki nikah

(eyni ev təsərrüfatında ər-arvadın birgə yaşaması) sayılır və nə birgə yaşayış zamanı, nə də ki,

ayrılmadan sonra övladlarla bağlı məsələlər istisna olmaqla, heç bir hüquq və öhdəlikləri ehtiva

etmirlər.

Azərbaycanda ailə, nikah və boşanma proseslərinin tarixi inkişafı.

Azərbaycanda nikah və boşanma proseslərini təhlil edərkən, həmin proseslərin tarixi

təkamülünü də nəzərə almaq lazımdır. Tarixən Azərbaycan ərazisində İslam Dininin bərqərar

olunmasından sonra yuxarıda qeyd olunan sahə əsasən şəriətlə tənzimlənirdi. Lakin regionun

digər İslam icmalarında olduğu kimi nikahın bağlanmasına və xitam verilməsinə şəriətlə yanaşı

5

yerli adət-ənənələr də güclü təsir göstərirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sistem qədimdən

Sovet İttifaqının ilk illərində ailə qanunvericiliyin dəyişilməsinə qədər mövcud olub və Rusiya

İmperiyası ərazisində digər dini icmalarla müqayisədə müsəlman əhalisi üçün yeganə seçim idi.

Nikahın bağlanılmasında gəlinin qanuni qəyyumları vacib rol oynayırdılar.Qanuni qəyyumlar

yeni ailənin qurulmasının bütün mərhələlərində (gəlinin seçilməsi-qız bəyənmə, elçilik, nişan,

toy) iştirak edirdilər. Ənənəvi İslam qaydalarına görə nikah əqd, saziş, sövdələşmə kimi qəbul

olunur, ailə quracaq şəxslərin nikaha hazır olmaları və iradə bəyanı da tələb edilirdi. Təcrübədə

görüldüyü kimi, bu qaydalar yerli adətlərlə birləşirdilər və gələcək həyat yoldaşının seçilməsində

gənclər tam sərbəst deyildilər. Çox guman ki, məhz bu şərait sayəsində bəzi hallarda ailələr

arasında qanlı düşmənçilik yaradan “qız qaçırma” adətləri yaranmışdır. Qədimdə, hal-hazırda

demək olar ki, rast gəlinməyən “beşik gərtməsi” ənənəsi geniş yayılmışdır. Zəngin etnoqrafik

materiallar göstərir ki, göbəkkəsmə nikah adətinin icrası zamanı yeni doğulmuş körpə uşaqların

göbəklərin kəsildiyi an molla dua oxuyurdu və sonra uşaqların bir-birinə ad edildiyini

(adaxlandığını) bəyan edirdi və ya yeni doğulmuş qız uşağının göbəyini kəsən qadın göbəyin

müvafiq kişinin oğlunun adına kəsildiyini elan edirdi. Maraqlıdır ki, beşik gərtməsi ənənəsi

nəinki azərbaycanlılar arasında, həm də bir çox Qafqaz xalqları, o cümlədən qeyri-müsəlmanlar

arasında yayılmışdır. Ailələrarası əlaqələrin və ictimai qınağın güclü olduğu şəraitdə beşik

gərtməsi ənənəsinin gələcəkdə nikahla nəticələnməmək şansı çox az idi.

“Deyikli” və “aldəyişik etmək” kimi adətləri dəistəyib istəməməsindən asılı olmayaraq

gəncləri nikaha məcbur qoyan adət-ənənələr sırasında idilər. Deyikli forması deyəndə

uşaqlıq dövründən qız və oğlanın gələcəkdə bir-biri ilə evlənəcəyinin elan olunması nəzərdə

tutulur. Oğlan və qızın deyikli olmalarını valideynlər təyin edirdilər və gənclərin özləri bu

prosesdə iştirak etmirdilər. Adətən, deyikli forması ailələr arasında əlaqələrin

gücləndirilməsinə yönəlmişdi. Deyiklilər arasında da nikah hər hansı səbəbdən baş tutmazsa ,

bucəmiyyət tərəfindən mənfi hal kimi qiymətləndirilirdi və ictimai qınağa məruz qalırdı.

“Aldəyişik etmək” formasına əsasən ailə başçısı (ər) öz bacısını arvadının qardaşına və ya

əmisioğluna verirdi. Bu cür nikahlar nəinki qohumluluq əlaqələrinin gücləndirilməsinə,

həmçinin vaxtilə Azərbaycanın bir çox regionlarında geniş yayılmış “başlıq vermə” (“süd

pulu”) kimi ailənin maddi və maliyyə öhdəliklər yükünün azaldımasına güclü təsir

göstərirdilər- bu zaman başlıq pulu sanki ailəyə qaytarılırdı və ya öncədən ödənilmirdi.

Gördüyümüz kimi, qədimdə yayılmış nikah formaların əksəriyyəti nikahın bağlanmasında

valideynlərin və ya qəyyumların geniş iştirakını nəzərdə tuturdu, nikaha daxil olan tərəflərin,

6

xüsusilə də qızların bu prosesdə rolları nominal idi. Qeyd olunan nikah formalarının müxtəlif

aspektləri gələcəkdə nikahın boşanma ilə nəticələnməməsinə yönəlmişdi, bu da əksər

ənənəvi, patriarxal cəmiyyətlərə xas olan xüsusiyyətdir.

Vaxtilə Azərbaycanda, xüsusilə də şiə əhalinin məskunlaşdığı bölgələrdə mütə

(müvəqqəti nikah) da geniş yayılmışdır. Müvəqqəti nikaha adətən daimi nikaha daxil ola

bilməyən və ya hər hansı səbəbdən bu niyyətində olmayan kişilər və qadınlar daxil olurdular.

Çoxsaylı mübahisələrə səbəb olan və birmənalı qəbul olunmayan bu nikah formasını

bağlayan şəxslər yalnız müəyyən dini icma ilə məhdudlaşırdılar. Daimi nikahdan bir çox

xüsusiyyətlərə fərqlənən mütə maddi maraqları önə çəkirdi, adətən sabit ailənin yaranmasını

və uşaqların dünyaya gəlməsini nəzərdə tutmurdu və gec-tez boşanma ilə nəticələnirdi.

Mehriyyənin təyin olunması mütə üçün vacib şərtlərdən biriydi. Mütədə evlilik müddəti

dəqiq təyin olunmalıdır, vərəsəlik hüququ yaranmır və daimi nikahla müqayisədə dörddən

artıq arvadla evlənməmək şərti mütəyə şamil olunmur. Gördüyümüz kimi, mütə müvəqqəti

məqsədlərə nail olunmanı güdürdü və ailə institutunun gücləndirilməsinə gətirib çıxarmırdı,

maddi cəhətdən həssas qadınların kişilər tərəfindən istismarı ilə səciyyələnirdi.

Qədimdə və çar Rusiya dönəmində nikahın bağlanmasının və pozulmasının,

ümumiyyətlə, vətəndaş vəziyyətinin qeydiyyatının dini qaydalara alternativ olan, mülki

təsisatlar və prosedurlar mövcud deyildi. Əksər nikahlar bir dini icma daxilində bağlanılırdılar,

müxtəlif dinlərin nümayəndələri arasında nikahın bağlanmasına çox nadir hallarda təsadüf

olunurdu. Müsəlman əhali arasında boşanmaların sayı çox az idi, lakin bunu sırf ailələlərin

möhkəmliyi ilə izah etmək düzgün deyildi, bunun arxasında çoxsaylı amillər dururdu. İlk

növbədə qeyd etmək lazımdır ki, o zaman kənd təsərrüfatından kənar qadınların məşğulluğu

və məntiqi olaraq, qadınların maddi öztəminatı ifrat dərəcədə aşağı səviyyədə idi. Qız

uşağının üzərində valideynlərin və ya qanuni qəyyumların təzyiqi yüksək idi və qızlar erkən

yaşdan nikaha daxil olmağa təlimatlandırılırdılar. Hətta işləmək istəsələr belə, qadınların

əmək bazarına çıxmaq imkanları məhdud idi, çünki ali təhsil müəssisələri və peşə təhsil

məktəbləri Azərbaycanda mövcud deyildi, orta təhsil məktəbləri isə əksər hallarda ana

dilində təhsil vermirdilər və məhz qızlar üçün nəzərdə tutulmuş orta təhsil məktəblərinin sayı

çox az idi. Azərbaycanda ilk dünyəvi qız məktəbi 1848-cı ildə Şamaxıda açılmışdı. Bu məktəb

1859-cu ildə Bakıya köçürülmüşdü. 1885-ci ildə isə Gəncədə “Müqəddəs Nina” məktəbi

açılmışdır. 1897-ci ilin məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda əhalinin ümumi savadlılıq

dərəcəsi cəmi 4.8%-ə bərabər idi, qadınlar arasında savadlılıq həddən aşağı səviyyədə idi.

7

Cumhuriyyət dövrünə qədər əmək miqrasiyası zəif olduğuna görə müxtəlif regionlarda

yaşayan gənclərin bir-biri ilə ailə qurması faktına çox nadir hallarda rast gəlinirdi. O zaman

Azərbaycana gələn miqrantların tam əksəriyyəti qeyri-müsəlman millətlərə (ruslar,

ukraynalılar, yəhudilər, polyaklar, almanlar, yunanlar və s.) mənsub idilər, bu da mülki

nikahın olmadığı bir şəraitdə millətlərarası nikahın bağlanılması şanslarını minimuma

endirirdi. Yeganə istisna İrandan mühacirət edən işçi qüvvəsi ilə bağlı idi; bu mühacirlər yerli

əhali ilə eyni dinə mənsub olduqlarına görə nikaha sərbəst daxil ola bilirdilər. Həmçinin qeyd

etmək lazımdır ki, Azərbaycan əsasən aqrar ölkə idi və Bakıdan kənar sənaye istehsalı çox zəif

inkişaf etmişdi. Rusiya İmperiyası, bildiyimiz kimi, kapitalın konsentrasiyasına görə dünyada

seçilən ölkə idi, bu da Bakıda əsasən iri neft hasilat müəssisələrinin və onlarla əlaqəli olan

obyektlərin çoxluğunda özünü büruzə verirdi. Həmin müəssisələrdə avtomatlaşdırma və

mexanikləşdirmə aşağı səviyyədə olduğu üçün əsasən kişi əzələ əməyinin tətbiqi zəruri idi.

Qadın əməyinin tətbiq olunduğu yüngül və yeyinti sənayesi müəssisələrinin sayı həddən artıq

az idi və onlarda əsasən Rusiya İmperiyasının digər bölgələrindən köçmüş qeyri-azərbaycanlı

iş qüvvəsi çalışırdı. Xidmət, təhsil və səhiyyə sektorları inkişaf etmədiyinə görə qadın

əməyinin tətbiq dairəsi daha da məhdudlaşırdı. Beləliklə, qadınların kənd təsərrüfatından

kənar işlədüzəlməsi və bununla öz maddi-maliyyə müstəqilliyini təmin etməsi imkanları yox

dərəcəsində idi və bunun sayəsində həyat yoldaşından maddi asılılıq vəziyyətində olan

qadının boşanmanı tələb etməyə meyli yox idi. Geniş yayılmış erkən nikahlar ucbatından

(İslam qaydalarına görə nikaha daxil olmaq yaşı dəqiq göstərilməsədə, yetkinlik yaşına çatan

gənclərin evlənməsi təşviq olunur, bu zaman kişilər üçün maddi imkanların olması

təqdirəlayiq sayılırdı, qadınların nikahdanqabaq maddi durumu ilə bağlı isə heçnə deyilmirdi)

həm gənc qızlar, həm də gənc oğlanlar ənənəvi, nəsillikcə çalışdığı sahələrdən kənar bir

sahədə iş tapıb karyeranı qurmaq imkanlarına malik deyildilər.

Azərbaycan gənclərinin qurduqları nikah sırf patrilokal (yəni, nikahdan sonra bəy və

gəlin birgə yaşamaq üçün bəyin valideynlərinin evinə köçürdülər) və patrilineal idi (yəni,

nikahda dünyaya gələn uşaqlar ata nəslinə aid olurdular, atasının soyadını götürüdülər və

vərəsəlik qaydalarına görə mülkiyyət ata xətti ilə övladlara keçirdi). Neolokal (gənclər

evləndikdən sonra yeni yerə köçürlər) nikahların sayı çox az idi, xüsusilə də kənd ərazilərdə.

Bunun səbəbi, maddi məhdudiyyətlər və patriarxal ənənələrlə yanaşı, o zaman ev və kənd

təsərrüfatlarında avtomatlaşmanın və mexanikləşdirmənin olmadığı şəraitində əlavə işçi

qüvvəsinə olan ehtiyacla bağlıydı. Bəy evinə gəlin kimi gələn qız təsərrüfat funksiyalarının bir

8

çoxunu öz üzərinə götürürdü. Əksər ailələr mürəkkəb tərkibli idilər, yəni bir ev təsərrüfatında

bir neçə nəslin nümayəndələri yaşayıb təsərrüfat funksiyasını yerinə yetirirdilər. Nikahda

qadının reproduktiv funksiyası birbaşa vurğulanırdı, uşaqsız nikahlar adətən boşanma ilə

nəticələnirdi. Nəsilvermə əmsalları ilə konkret rəqəmlərin olmamasına baxmayaraq, o

dövrdə həm şəhərlərdə, həm də kəndlərdə çoxuşaqlı ailələr əksəriyyət təşkil edirdi. Birinci

uşaq nikah bağlanmasından sonra mümkün olduğu qədər tez dünyaya gətirilirdi, çünki

əhalidə ailə planlanması və reproduktiv sağlamlıq haqqında biliklər yox səviyyəsində idi.

Kontrasepsiya vasitələri çox məhdud idilər.Doğuşlararası intervallar saxlanılmırdı, bu da həm

ananın, həm də yeni doğulmuş körpənin sağlamlığına mənfi təsir göstərirdi. Doğuşqabağı və

doğuşdan sonra peşəkar tibbi yardım, demək olar ki, göstərilmirdi. 1913-cü ildə bütün

Azərbaycan ərazisində yalnız 55 ambulator tibb müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi, onların

əksəriyyətində də 1-2 həkim çalışırdı; tibbi yardım isə əsasən feldşerlər tərəfindən

göstərilirdi. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, bütün ənənəvi patriarxal cəmiyyətlərdə

olduğu kimi çoxuşaqlılıq vacib iqtisadi funksiyaları yerinə yetirirdi. Bir tərəfdən, çoxuşaqlı

ailələr özlərini ev təsərrüfatlarında zəruri işçi qüvvəsi ilə təmin edirdilər, bu da aşağı

məhsuldarlıq və əmtəəlilik şəraitində çox vacib idi. Digər tərəfdən, dövlət sosial müdafiə

sistemi, xüsusilə də pensiya təminatı olmadığı şəraitində çoxuşaqlılıq valideynlərin ahıl

yaşında təminatının qarantı idi. Bundan başqa, qeyd etmək lazımdır ki, İslam Dini müsəlman

kişisinə müəyyən şərtlərə riayət etməklə dörd arvad almağa icazə versədə, təcrübədə belə

hallara çox az rast gəlinirdi və milli adətlərə uyğun olaraq, əksər Azərbaycan ailələri

monoqam (təkarvadlı) idilər.

Cəmiyyət arasında yayılmış stereotiplərə əsasən boşanmış qadınlar stiqmatizasiyaya (ictimai

damğalanmağa) məruz qalırdılar, hərçənd İslam boşanma və təkrar nikah əməllərini normal

qəbul edir. Boşanmış qadına boşanmış ərlə müqayisədə yeni ailə qurmaq daha çətin idi və bu

münasibətin qalıqları hələ də öz təsirini itirməyib (təkrar nikaha daxil olan boşanmış kişilərin

faizi boşanmış qadınlarla müqayisədə daha yüksəkdir). Bu da qadınları müəyyən mənada

boşanmadan çəkindirən amillərdən biri idi. Başqa bir amil müsəlman qanunlarına görə qadın

üçün kişi ilə müqayisədə boşanmanın daha mürəkkəb olması ilə bağlı idi. Ənənəvi müsəlman

ailələrdə boşanmanın təşəbbüskarı kimi əksər hallarda ər çıxış edirdi. Ər müəyyən ifadələri

işlədərək talağın pozulmasını bəyan edirdi. Maraqlıdır ki, bu zaman istifadə olunan ifadələr

arasında “səni boşadım”, “səndən ayrılıram”, “ata evinə get” kimi ifadələr səsləndirilirdi, bu

da ərin nikah statusu ilə bağlı təkbaşına verdiyi qərarın və arvadı ilə bütün maddi

9

münasibətlərin pozulmasının təzahürü idi. Boşanmanın başqa bir forması “müxaləa”

adlandırılırdı; burada boşanma qadının təklif etdiyi maddi qarşılıqla baş verirdi və bundan

sonra da bütün maddi-maliyyə öhdəliklər sona çatmış sayılırdılar. Qadın yalnız iddət (növbəti

nikaha qədər gözləmə müddəti) tamamlandıqdan sonra ərindən tam boşanmış sayılırdı.

Boşanmış qadın hamilə olduğu halda iddət gözləməli idi, halbuki müasir Azərbaycan

qanunvericiliyi əksinə, qadının hamilə və ya körpə uşağa sahib olduğu halda boşanmanın

təxirə salınmasını tələb edir. Boşanma zamanı oğlan uşaqları adətən ataları yanında

qalırdılar, bu da qadının idarə etdiyi ev təsərrüfatını kişi işçi qüvvəsindən məhrum etmiş

olurdu. Əmlakın bölüşdürülməsi məsələlərinə gəldikdə, qadına yalnız istifadə etdiyi şəxsi

əşyalar qalırdı. Ümumi istifadədə olan əşyalar kişiyə qalırdı. Daşınmaz əmlak bölgüsü

aparılmırdı, daşınmaz əmlak birmənalı olaraq ərin mülkiyyəti sayılırdı. Yuxarıda qeyd olunan

bütün amillər Cümhuriyyət dövründən öncə boşanmaların sayının az olmasını izah edir.

Azərbaycan ailəsi I Cümhuriyyət dövründə

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ilə Azərbaycanda ailə münasibətlərinin

dəyişilməsinin təməli qoyulmuşdur. Şərqdə ilk dəfə olaraq qadınlara seçki hüququ ilk

Cümhuriyyətimiz tərəfindən verilmişdir. Halbuki o dövrdə bir çox demokratik cəmiyyətlərdə

nəinki qadınlar seçki hüququndan məhrum idilər, hətta kişilərin səsvermə hüququ onların

əmlak sahibliyi vəziyyəti ilə bağlı idi. Elə İstiqlal Bəyannaməsinin özü də gələcəkdə qadın

siyasətinin formalaşması üçün zəmin yaratmışdır.

Şərqdə ilk qadın millət vəkili də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə jurnalist Şəfiqə

Əfəndizadə olmuşdur. O bu vəzifədə qadınların maarifləndirilməsi və emansipasiya

prosesini dəstəkləyirdi. Bundan başqa, Nəsib bəy Yüsifbəylinin həyat yoldaşı, “Tərcüman”

qəzetinin redaktoru İsmayıl Qaspiralının qızı Şəfiqə xanım Qaspiralı Cümhuriyyət dövründə

Bakıda Xalq Maarif Nazirliyi nəzdində uşaq bağçaları üçün tərbiyəçilərin hazırlanması ilə

məşğul idi, həmçinin çar Rusiyası zamanında olduğu kimi ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul idi,

mətbuatda qadın azadlığı mövzularına aid materialları çap etdirirdi. Qeyd etmək lazımdır ki,

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qızların təhsili və qadın məşğulluğu məsələlərinə böyük önəm

verirdi, bu məsələlərlə bağlı Parlamentdə müxtəlif qanun layihələri təklif olunmuşdur, yeni

tipli qadın məktəbi təsis edilmişdir.

10

Azərbaycan ailəsi Sovet hakimiyyəti dövründə

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ənənəvi Azərbaycan ailə modelində dəyişikliklər daha

da güclü şəkildə meydana çıxmağa başladı. 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-nın ilk Mülki

Məcəlləsi qəbul olunmuşdur və ailə, nikah və qəyyumluq məsələləri öz əksini məhz orada

tapmışdır (müxtəlif müttəfiq respublikalarda vəziyyət fərqli idi, misal üçün RSFSR-da yuxarıda

qeyd olunan münasibətlər ayrıca Vətəndaş Vəziyyətləri Aktları, Nikah, Ailə və Qəyyumluq

hüququ haqqında Qanunlar Məcəlləsi ilə tənzimlənirdi). Yaradıldığı ilk illərində Sovet

hakimiyyəti ümumiyyətlə ailə modelindən imtina etməyi təklif edirdi və bununla da dövlətin

insanların şəxsi həyatlarına müdaxiləsinə son qoymağı planlaşdırırdı. O zaman ciddi şəkildə

vərəsəlik hüququndan bir burjua qalığı kimi qanunvericilik səviyyəsində imtina edilməsi təklif

olunurdu, lakin daha sonra bu fikir rədd edildi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində ailə modeli

ilə baglıaparılan islahatların ən başlıcası bütün əhali üçün mülki nikahın və vətəndaş

vəziyyətinin qeydiyyat orqanlarının yaradılması idi. Dini nikah qanuni qüvvəsini itirdi və

hökümət tərəfindən artıq tanınmırdı. Belə olduğu halda dini nikah artıq heç bir maddi və

maliyyə öhdəlikləri yaratmırdı. Müxtəlif dinlərin nümayəndələri bir-biri ilə heç bir qanuni

məhdudiyyət olmadan nikah bağlaya bilərdilər. Lakin İnqilabdan əvvəl bağlanmış dini

nikahlar öz qüvvəsini saxlayırdılar. Nikah tərəfləri hüquqi cəhətdən bərabər elan edildilər.

Məhz onların özü nikaha daxil olmaq və boşanmaq qərarını verə bilərdilər. Boşanmanın

təşəbbüskarı artıq həm ər, həm də arvad ola bilərdi. Daha sonrakı qanunvericilik aktlarında

təsbit olunmuşdur ki, boşanma zamanı ər-arvada mənsub olan əmlak ümumi və şəxsi

istifadədə olan əmlaka bölünür, nikah müddətində əldə olunan əmlak ər-arvadın ümumi

mülkiyyəti sayılır; nikahın qanunsuz elan edilməsi və ümumi mülkiyyət yalnız məhkəmə

qaydasında öz həllini tapa bilər. Qanunvericiliyə ilk dəfə olaraq, atalığın məhkəmə

tərəfindən müəyyənləşdirilməsi və alimentlərin ödənilməsi də daxil olunmuşdur.

Qanunvericilik dəyişiklikləri ilə yanaşı Azərbaycan cəmiyyətində və sosial-iqtisadi

strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş verməkdə idi. Sənayeləşmə siyasətinin həyata

keçirilməsi üçün əlavə iş qüvvəsi tələb olunurdu və bu məqsədlə daxili miqrasiya artmağa

başlamışdır. Əhalinin kənd yerlərindən şəhərlərə axını güclənmişdi. Çar Rusiyası dövründə

Azərbaycanda şəhər əhalisinin ümumi əhalinin sayında payı bir o qədər yüksək deyildi. 1897-

ci ilin məlumatlarına görə, Azərbaycanda şəhər əhalisinin payı yalnız 16.9% təşkil etmişdirsə,

sonrakı dövrdə bu göstərici sürətlə artmağa başlamışdır. Belə ki, 1926-cı ildə şəhər əhalisinin

çəkisi 28.1%, 1939-cu ildə-36.1% və nəhayət 1970-ci ildə əksəriyyət təşkil etməklə 50.1%-ə

11

bərabər olmuşdur. Miqrasiya nəticəsində müxtəlif regionlara aid olan insanlar arasında

bağlanmış nikahların sayı artmağa başladı və beləliklə, patriarxal ailənin modeli ciddi

dəyişikliklərə məruz qaldı. Azərbaycanda yeni istehsalat sahələri yarandıqca o sahələr üzrə

mütəxəssislər və ixtisaslı işçi qüvvəsinə ehtiayca artdıqca respublikaya kənardan əlavə işçi

qüvvəsi gəlməyə başlamışdı. Bunun nəticəsi olaraq, millətlərarası nikahların sayı artmışdı,

onu da nəzərə alaraq ki, bunun qarşısını alacaq institusional maneələr də artıq yox idi.

Ənənəvi Azərbaycan ailəsinin tərkibi dəyişməyə başlamışdı. Mürəkkəb, bir neçə nəslin

nümayəndələrindən ibarət Azərbaycan ailəsi miqrasiya və vüsət almış mənzil tikintisi

sayəsində tədricən sadə (ər-arvaddan vəonların uşaqlarından ibarət) ailə ilə əvəz olunmağa

başlamışdı. Az da olsa neolokal nikahların sayında artım müşahidə olunurdu.

Sənaye və iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində qadın məşğulluğunda da ciddi dönüş yaranmışdı.

Bir tərəfdən bu Respublikada qadın əməyinin tətbiq olunduğu sahələrin (yüngül, yeyinti

sənayeləri, xidmət, ictimai iaşə, ticarət) inkişafı və ya yaranması ilə bağlı idi, digər tərəfdən

də, qadınlar artıq ali təhsil orta-ixtisas müəssisələrində və peşə-texniki məktəblərində təhsil

alaraq, daha sonra mütəxəssis kimi müxtəlif vəzifələrdə çalışmağa başlamışdılar. Şəhərlərə

miqrasiya gücləndikcə və qadınların məşğulluğu artdıqca gənc insanların, xüsusilə də

oğlanların nikah tərəfdaşının seçilməsində valideynlərin və ya qanuni qəyyumların təzyiqi və

təkidi olmadan sərbəstlik dərəcəsi də artmışdı. Məişət xidmətlərinin inkişafı, yasli-uşaq

bağçası şəbəkəsinin yaranması, uşaqların icbari ibtidai və orta təhsillə əhatə olunması

sayəsində ər-arvadın məişət problemlərinin həlli üçün daha az, karyera inkişafı və istirahət

üçün daha çox vaxt sərf etmək şansları yaranmışdı.

12

II FƏSİL

AZƏRBAYCAN AILƏSI MÜASIR DÖVRDƏ VƏ YA QLOBALLAŞMA VƏ DEMOKRATIKLƏŞMƏ

PROSESINDƏ AZƏRBAYCAN AILƏSI: PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTIVLƏR

Nikah və boşanma əmsallarının dinamikası

Cədvəl 1. Azərbaycan Respublikasında nikah və boşanmanın ümumi əmsallarının dinamikası

(min nəfər əhaliyə,‰)

İllər Nikah əmsalı Boşanma əmsalı

1991 10,40 1,50

1992 9,50 1,30

1993 8,10 0,90

1994 6,30 0,80

1995 5,70 0,80

1996 5,10 0,70

1997 6,10 0,80

1998 5,20 0,70

1999 4.80 0,60

2000 5,00 0,70

2001 5,20 0,70

2002 5,20 0,70

2003 6,90 0,80

2004 7,60 0,80

2005 8,70 1,10

2006 9,50 0,90

2007 9,70 1,00

2008 9,30 0,90

2009 8,80 0,90

2010 8,90 1,00

2011 9,70 1,20

13

2012 8,60 1,20

2013 9,30 1,30

2014 9,00 1,30

2015 7,20 1,30

2016 6,90 1,40

2017 6,50 1,50

Cədvəl 1-dən gördüyümüz kimi 1990-cı illərin əvvəlində Azərbaycanda bağlanılan nikahların

ümumi əmsalında ciddi azalma müşahidə olunurdu. Oxşar meyl 2015-ci ildən etibarən yenə də

özünü büruzə verməyə başlayıb. Hər 1000 nəfərə yeni ailələrin yaranmasında belə əsaslı azalma

bir neçə səbəblə izah oluna bilər. Əlbəttə ki, 1992-ci ildən etibarən hər 1000 nəfərə düşən

nikahların sayına o zaman respublikada mövcud olan gərgin sosial-iqtisadi vəziyyət, hərbi

münaqişə, miqrasiya və əhalinin kütləvi şəkildə köçürülməsi təsir etmişdi. Lakin bununla yanaşı

1990-ci illərdə nikah əmsalının aşağı düşməsinə əvvəlki dövrlərin demoqrafik prosesləri də öz

təsirini göstərmişdi. Belə ki, məlum olduğu kimi İkinci Dünya Müharibəsi zamanı əhalinin,

xüsusilə də nikah qabiliyyətli yaşda olan kişilərin kütləvi həlak olması və doğuş sayının ciddi

şəkildə azalması müşahidə olunurdu. Həmin illərdə (1941-1945) və müharibənin bitməsindən

sonra ağır sosial-iqtisadi duruma görə bir neçə il ərzində həm yeni yaradılan ailələrin, həm də

doğulan uşaqların sayında əsaslı azalma baş vermişdi. 1960-cı illərin sonunda-1970-ci illərin

əvvəlində müharibə zamanı doğulan nisbətən azsaylı nəslin nümayəndələri nikah yaşına daxil

olanda ümumi nikah əmsalında və, müvafiq olaraq, doğuşların sayında da azalma müşahidə

olunmağa başlanmışdır. Həmin demoqrafik prosesinin ikinci “dalğası” məhz 1990-cı illərin

əvvəlinə dəlalət edirdi. Müharibədən sonra nikah yaşına daxil olan ikinci nəsil 1980-cı illərdə

doğuılan uşaqlarla müqayisədə sayca daha az idi (2000-ci illərin əvvəllərində ümumi nikah və

doğum əmsallarının tədricən artmağa başlaması qismən bu amillə əlaqəlidir). Həmçinin qeyd

etmək lazımdır ki, 1990-cı illərin göstəriciləri sırf azərbaycanlı ailələrin demoqrafik davranışını

tam əks etdirmir, çünki demoqrafik göstəricilər respublikanın ümumi əhalisi üzrə verilir. Lakin

nəzərə almaq lazımdır ki, 1980-ci illərin sonunda-1990-cı illərin əvvəlində respublikanın etnik

tərkibində ciddi dəyişikliklər baş verməyə başlamışdır. 1989-1999-cu illər arası respublikada

yaşayan rusların sayı 392.3 min nəfərdən 141.7 min nəfərədək, ermənilərin sayı isə 390.5 min

nəfərdən 120.7 min nəfərədək azalmışdır, ukraynalılar, tatarlar və yəhudilər kimi nəsilvermə

göstəriciləri aşağı olan millətlərin sayında da azalma müşahidə olunurdu. Eyni zamanda, etnik

14

təmizləmə nəticəsində Ermənistan ərazisindən yuxarıda qeyd olunan millətlərlə müqayisədə

nisbətən yüksək nəsilvermə əmsalına malik 250 minədək azərbaycanlı və müsəlman kürd

Azərbaycana pənah gətirib. Belə çıxır ki, azərbaycanlıların ailələrində 1990-cı illərdə baş verən

doğuşların sayının azalması reallıqda daha da kəskin idi. Həmçinin yaddan çıxartmaq olmaz ki,

hər 1000 nəfərə düşən nikahların sayına əhalinin yaş strukturu və əvvəlki dövrlərdə bağlanılan

nikahlar da təsir göstərir. Digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanın, əl-əlxüsus 1990-cı illərdə

nisbətən cavan əhalisi var idi. Ümumi nikah əmsalının hesablanması zamanı ölkədə yaşayan

ümumi əhali, o cümlədən 18 yaşınadək nikahda olmayan gənclər də nəzərə alınır. Hesablanma

zamanı artıq nikah qabiliyyətli yaşda olan və nikaha daxil olan əhali də nəzərə alınır, buna görə

də ümumi nikah əmsalı süni şəkildə azala bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, gənc əhaliyə (digər

Avropa ölkələri ilə müqayisədə) sahib olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda yaşlaşma prosesi

gedir və yuxarı yaşlı qərinələrin xüsusi çəkisi artır. Parallel olaraq, nəsilvermə üçün xüsusi

əhəmiyyət kəsb edən fertil yaşda olan qadınların xüsusi çəkisi ümumi əhalinin artımı fonunda

azalmaya meyl edir. Cədvəl 1-ə nəzər yetirsək görə bilərik ki, 1990-cı illərdə baş verən nikahların

sayının azalması prosesi 2015-ci ildən etibarən təkrarlanmağa başlayıb. 1990-cı illərin əvvəlində

doğulan nəslin nümayəndələri 2010-cu illərin sonunda nikah qabiliyyətli yaşa daxil olmağa

başlayıb və həmin nəslin nümayəndələrin sayı az olduğuna görə nikah əmsalı da azalıb. Nəzərə

alaraq ki, 1990-cıların əvvəlində bu proses bir neçə il çəkib və respublikaya nikah qabiliyyətli

əhalinin kütləvi şəkildə miqrasiya etməsi gözlənilmir, 1000 nəfərə düşən nikahların sayının

2018-ci ildən sonra da azalacağını ehtimal eləmək olar. Bundan başqa, guman eləmək olar ki,

2014-2015-ci illərdən qlobal iqtisadi böhranın ikinci dalğası nəticəsində milli valyutanın

devalvasiyası və iqtisadi vəziyyətinin pisləşməsi fonunda bir çox nikahın bağlanılması təxirə

salınmışdır. Həmçinin 1990-cı illərdən etibarən Azərbaycanda qeyri-rəsmi nikahların sayı

artmağa başlamışdır, onlar da rəsmi statistikada öz əksini tapmamışdır.

Nikahlara və boşanmalara mövcud sosial-iqtisadi vəziyyətin təsiri.

Ötən əsrin sonlarında yenidənqurma, Sovet İttifaqının süqutu, hərbi münaqişələr, ənənəvi

iqtisadiyyat sisteminin çokməsi kimi amillərin təsiri nəticəsində Azərbaycanda nikahların

bağlanması, nikahın formaları, nəsilvermə, ev təsərrüfatların həcmi, ailədaxili münasibətlər,

boşanma halları ilə bağlı vəziyyət köklü şəkildə dəyişməyə başladı. İqtisadi tənəzzül, qiymətlərin

liberallaşması, planlı iqtisadiyyatın bazar iqtisadiyyatına xas olan münasibətlərlə əvəz olunması

və “şok terapiyası” nəticəsində Sovet İttifaqı daxilində mütəffiq respublikaları bir- birilə

birləşdirən iqtisadi əlaqələr, vahid istehsalat zənciri dağılmağa başladı və bir çox sənaye

15

müəssisələri öz fəaliyyətlərini dayandırıb işçilərini öz hesabına müddətsiz məzuniyyətə

göndərdi. Bunun nəticəsi olaraq, əhalinin məşğulluq strukturu ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı.

Əgər 1990-cı illərin rəqəmlərinə əsasən 7, 159 min əhalisi olan Azərbaycanda sənaye

istehsalında fəal əhalinin təqribən 12% məşğul idisə, bu göstərici illər keçdikcə tədricən

azalmağa başlamışdı. 2005-ci ildə mədənçıxarma və emal sənayesində toplam olaraq məşğul

əhalinin 5.9% çalışırdı və sənayeləşmə siyasəti, müxtəlif iqtisadi inkişaf proqramların icrasına

baxmaraq 12 ildən sonra həmin göstərici ciddi şəkildə dəyişməyərək 2017-ci ildə cəmi 6% təşkil

etmişdi. Nəzərə alaraq ki, 1989-cu ildən etibarən Azərbaycanda həm kənd əhalisinin çəkisi, həm

də kənd təsərrüfatında məşğul olan iqtisad fəal əhalinin çəkisi ciddi şəkildə dəyişməyib və

müvafiq olaraq, 52-54% və 38-40% arasında tərəddüd edir. Azərbaycanda əmək qabiliyyətli

əhalinin bir qismi vaxtilə o dərəcə işçi qüvvəsini cəlb etməyən ticarət, nəqliyyat vasitələrin

təmiri, nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlar, habelə bir sıra

qeyri-istehsal sahələrində çalışmağa başlamışdır. 1990-cı illərin əvvəlindən dövlət vaxtilə gizli

formalara malik olan və izafi işçi qüvvəsinin məhsuldarlığın qurban verilməsi hesabına əlavə iş

yerlərində yerləşdirilməsi vasitəsilə ört-basdır edilən işsizliyi rəsmi olaraq tanıyıb, 1991-ci ilin 1

avqust tarixində Dövlət Məşğulluq Xidmətini yaradıb, 1 oktyabr 1991-ci il tarixində “Azərbaycan

Respublikasında Əhalinin Məşğulluğu Haqqında” Qanununu, 2 iyul 2001-ci ildə isə “Məşğulluq

Haqqında” Qanununu qəbul etmişdir. 1991-ci ildən etibarən işsizlərin rəsmi qeydiyyat sistemi

yarandıqdan sonra həm qadınlar, həm kişilər arasında işsizlik səviyyəsi müstəqilliyin ilk illərində

sürətlə artırdı və bu meyl yalnız 2000-2010-cu illərdə yeni iş yerlərinin yaradılması ilə bağlı

aparılan dövlət iqtisadi siyasət, məşğulluq qanunvericiliyində edilən dəyişikliklər və iqtisadi

miqrasiya sayəsində dəyişərək işsizliyin azalmasına gətirib çıxardı. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi

90-cı illərin sonunda bu göstərici artmaqda idi, daha sonrakı dövrdə azalaraq sabitləşib. Lakin

bununla yanaşı, 2017-ci ilin məlumatlarına əsasən, işsizlik dövrünün orta müddəti yenə də

yüksək olaraq qalır (11.8) və məşğulluq xidməti orqanlarında işsizlik statusu verilmiş şəxslərin

66.2% bir ildən çox işsiz qalmış insanlardır (qadınlar və kişilər üzrə bu göstərici, müvafiq olaraq,

71.5% və 63.1% təşkil etmişdir). İşsizlik, xüsusilə də uzunmüddətli (bir ildən artıq) işsizlik, əlbəttə

ki, həm qadınlara, həm də kişilərə iqtisadi, sosial, psixoloji və s. nöqteyi-nəzərlərdən mənfi təsir

göstərir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, bütün ənənəvi Şərq cəmiyyətlərində olduğu kimi,

Azərbaycanda da ictimai fikirə əsasən kişi birmənalı olaraq, ailə başçısı sayılır və ailənin

yaradılması, ailədə uşaqların sayının planlaşdırılması və onların nə vaxt dünyaya gəlməsi, habelə

boşanmanın reallaşdırılması ilə qərarları verən şəxs sayıldığına görə, bu vəziyyət, çox guman ki,

müstəqilliyin ilk onilliyində doğum, təbii artım, nikah və boşanma göstəricilərində müşahidə

16

olunan mənfi dinamikanın arxasında duran əsas amillərdən biri idi. Həmçinin qeyd etmək

lazımdır ki, Azərbaycanda ənənəyə uyğun olaraq əksər ailələr həm bəyin, həm gəlinin

valideynlərinin (qanuni qəyyumlarının) razılığına əsasən qurulur, gələcək ərin qeyri-sabit iqtisadi

vəziyyəti və daimi qazancın olmaması bir çox hallarda nikahların bağlanılmaması və ya təxirə

salınması ilə nəticələnə bilir.

Cədvəl 2. Azərbaycan Respublikasında kişilər və qadınlar arasında işsizlik səviyyəsi

(iqtisadi fəal əhaliyə nisbətində, faizlə )

İllər 1991 1993 1995 1996 1997 1998 2005 2010 2017

Qadınlar 2.5 11.8 16.9 18.8 22.1 24.1 7.29 6.9 5.9

Kişilər 1.5 7.7 11.4 13.1 16.2 18.2 7.23 4.38 4.06

Müstəqilliyin ilk illərində ailə qurulması və uşaqların dünyaya gətirilməsi proseslərinə ciddi

şəkildə mənfi təsir göstərən iqtisadi amillərin sırasında ağır makroiqtisadi durum səbəbindən

Azərbaycan Respublikasının Əmanət Bankında saxlanılan əmanətlərin “dondurulmasını” qeyd

etmək olar. 1992-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanın Əmanət Bankında 1.986.104 vətəndaşın sahib

olduğu 4,8 milliard Sovet rublu məbləğində əmanət saxlanılırdı. Nəzərə alaraq ki, bank

əmanətləri iri xərclərin, o cümlədən toyun keçirilməsi, məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması və s.

xərclərin birdəfəlik ödənilməsi üçün istifadə edilirdi, bu amilin də Sovet İttifaqının süqutundan

keçən bir-iki il ərzində öz təsirini göstərməsi qənaətinə gəlmək olar. Digər amillər sırasında

dövlət və müəssisə öhdəliklərin azalması sayəsində yaşayış tikintisinin, demək olar ki, yox

səviyyəsinə enməsini və Qarabağ münaqişəsini qeyd etmək olar. Hesablamalara görə,

Ermənistan Respublikası rəhbərliyi tərəfindən aparılan etnik təmizləmə və işğal siyasəti

nəticəsində ölkədə 1 milyona yaxın qaçqın və məcburi köçkün ordusu yaranmışdı, o cümlədən,

250.000 nəfər Ermənistanı tərk etmişdi. İşğal nəticəsində əsasən kənd təsərrüfatı ilə bağlı

300.000 iş yeri itirilmiş, 9 milyon kv.m. yaşayış sahəsi dağıdılmışdır. Başqa ərazilərə köçürülən

qaçqın və köçkünlər psixoloji reabilitasiyadan əlavə, yeni məskunlaşdığı yerlərdə sosial və

iqtisadi adaptasiya prosesindən keçməli idilər, çünki onların böyük bir qismi əsasən kənd

təsərrüfatı ilə məşğul idi və məcburi köşkün düşdükdən sonra yeni fəaliyyət sahələrində

çalışmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Nəzərə alsaq ki, qaçqın və köçkünlər Azərbaycan

əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər (1990-ci illərin əvvəlinə 1/7), onların arasında

nikah və doğum göstəricilərin azalması avtomatik olaraq ümumölkə göstəricilərinə təsir

17

etmişdir. Eyni zamanda, müvafiq olaraq, Neft Fondunun vəsaitləri hesabına onların yeni

salınmış qəsəbələrə köçürülməsi və yaşayış sahəsi ilə təmin edilməsi məntiqi olaraq ümumi

demoqrafik göstəricilərinə müsbət təsir göstərmişdir.

Boşanmaya təsir edən digər amillər

Eyni zamanda, müqayisəli şəkildə nikahların və boşanmaların dinamikasını əks etdirən Cədvəl

2-yə diqqətlə nəzər yetirsək, görə bilərik ki, nikah əmsalı müxtəlif tərəddüdlərlə aşağı düşür, hər

1000 nəfərə düşən boşanmaların sayı isə son illərdə, xüsusilə də 2010-cu ildən etibarən tədricən

artmaqdadır. Beləliklə, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, nikahların boşanmalara nisbəti son

illərin meylinə əsasən azalır və ənənəvi Azərbaycan ailəsinin möhkəmliyi yeni çağırışlarla

qarşılaşır. Ümumiyyətlə, boşanma sahəsində son dövrdə əvvəllər davamlı olaraq müşahidə

olunmayan mənfi meyllər getdikcə artmaqdadır. Tez boşanmalarla yanaşı uzun müddət bir

yerdə yaşayan ailələr də dağılır. 2017-ci ilin rəsmi məlumatlarına əsasən həmin ildə 19 yaşında

olan 134 qadın boşanmışdır. Nikaha daxil olma yaşı 18 olduğuna görə, bu ailələr bir yerdə

təqribən bir ilə yaxın müddət yaşamışdılar. Boşanmaların 37%-i birgəyaşayışın 5 ildən az

müddət olduğu ailələrdə baş vermişdir, yəni hər boşanan üçüncü cütlük bir yerdə heç 5 il

yaşamamışdılar. Digər tərəfdən 13% boşanmalar artıq 20 ildən çox bir yerdə yaşayan ailələrdə

müşahidə olunmuşdur, bu da yetəri qədər yüksək göstəricidir. 2017-ci ildə ölkədə rəsmi olaraq

14 514 boşanma halı qeydə alınmışdır. Kişilər arasında ən çox boşanma halları 30-34 yaş

qrupunda müşahidə olunurdu (3568), qadınlarda isə ən çox boşanma 25-29 yaş qrupunun payın

düşmüşdü (3803). Nəzərə alaraq ki, statistik baxımından Azərbaycan əri Azərbaycan arvaddan3-

4 yaş böyükdür bu normal qarşılanmalıdır. Lakin böyük sayda kişilər və qadınlar artıq ailələrin

tam oturuşması nəzərdə tutulan dövrdə boşanırlar. Həmin ilin məlumatına görə ümumi

boşanmalar sayının 20,78% 45-dən yuxarı yaşda olan kişilər, 13,93% isə 45 yaşdan yuxarı olan

qadınların payına düşür. Bu o deməkdir ki, hətta uzun illər birgəyaşayış şəraitində yaşayan

ailələrin böyük bir qismi dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşirlər. Bundan başqa, ailə dəyərlərin

dəyişməsi fonunda uşaqların olması ailənin dağılmasından qorunması mənasına gəlmir və

vəziyyət ildən-ilə dəyişir. Maraqlıdır ki, əgər 1995-ci ildə boşanmaların tam əksəriyyəti uşaqsız

cütlüklərin payına düşürdüsə, daha sonrakı illərdə durum dəyişməyə başlamışdır. 1995-ci ildə

ümumi boşanmaların sayında uşağı olmayan ailələrin çəkisi 75,37%-ə bərabər idi, başqa sözlə,

boşananların ¾-ü uşaqsız idi, bu da Azərbaycan ailələri üçün uşağın olmasının əhəmiyyətini

vurğulayan bir fakt idi. Növbəti illərdə uşaqlı cütlüklərin xüsusi çəkisi sürətlə artmağa

başlamışdır. 2005-ci ildə uşaqsız ailələr boşananların sayında 62,94%, 2010-60,99%, 2014-

18

56,58% təşkil etmişdilər, 2017-ci ildə isə bu gostərici cəmi 44,39%-dək düşdü. Yəni, ənənəvi ailə

dəyərlərinə əsasən ailənin dağılması əvvəllər uşaqların olmaması şəraitində baş verirdi, çox vaxt

boşanma halları nikah tərəflərin birinin uşağı dünyaya gətirə bilməməsi səbəbində yaranırdı.

Lakin müasir dövrdə uşaqların mövcud olması ər-arvadı boşanmadan çəkindirə bilmir. Bundan

başqa, əgər 2010-cu illərin əvvəllərində boşanan uşaqlı cütlüklərin sayında biruşaqlı cütlüklər

əksəriyyət təşkil edirdilərsə, 2015-ci ildən etibarən iki və daha çox uşağı olan ailələr

boşananların sayında üstünlük təşkil etməyə başladılar. Bu o deməkdir ki, ailədə uşaq sayının

artması da, öz növbəsində, ailələnin dağılmayacağı anlamına gəlmir.

Əlbəttə ki, Azərbaycanda ailələrin demoqrafik vəziyyətinin dəyişməsi arxasında müxtəlif amillər

dayanıb. Onların əsasını Azərbaycanda mürəkkəb ailənin sadə ailə iə əvəzlənməsi prosesi təşkil

edir. Əhalinin ölkədaxili və ölkədən kənar miqrasiyası, məşğulluq strukturun dəyişilməsi və

qadınların iqtisadi fəallığının artması, yeni mənzillərin və evin tikilməsi üçün torpaq sahələrin

nisbətən əlçatanlığı, xidmət sahələrin inkişafı artıq bir neçə nəsildən və ailədən ibarət olan ev

təsərrüfatının görünüşünü köklü şəkildə dəyişdi. Gənc ailələr artıq böyük nəsillərin xidmətlərinə

və məişətdə yardımına ehtiyac hiss etmir və əksər hallarda onlarla yaşamırlar. Nikah

tərəflərindən biri, adətən ər mülkiyyət sahibi və ya əsas kirayənişin olduqda böyüklərin gənc ailə

üzərində iqtisadi və sosial qüvvəsi və nüfuzu zəifləmiş olur. Ənənəvi “ağsaqqal” və “ağbirçək”

obrazlarının təsiri və tövsiyələrin etinasız qəbulu göstərir ki, bu milli dəyər də aşınmaya məruz

qalmaqdadır. Yeni yaradılmış ev təsərrüfatlarında ər-arvad məişət və uşaqlarla bağlı problemləri

özləri həll edir və kənar müdaxilələrə ehtiyac hiss etmirlər. Digər tərəfdən, yeni ev

təsərrüfatlarının xərcləri əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha yüksək olduğuna görə, təminat

məsələləri qismən qadın tərəfinin və ya qadının üzərinədüşür. Bu qərar vermədə qadının rolunu

artırır, xüsusilə də müxtəlif amilərin təsiri nəticəsində kişinin təminatla bağlı ənənəvi funksiyası

zəiflədiyi indiki şəraitdə.Kişilərin atalıq məsuliyyətini öz üzərinə götürməməsi, uşağın

tərbiyəsinə, müalicəsinə və təhsilinə xərclərin edilməsində laqeydlik və s. Birtərəfdən gəlir və

məşğulluğun qeyri-sabitliyi, işsizlik dövrünün uzun olması və s. kimi amillərlə bağlıdrsa, digər

tərəfdən də, son illər zərərli vərdişlərə vəsait xərclənməsinin artmasıyla əlaqədardır. Qeyd edək

ki, son illərdə Azərbaycanda alkoqolizm və alkoqol psixozu ilə xəstələnmə göstəriciləri sabit

qalsa da, narkomaniya və toksikomaniya ilə xəstələnmə göstəriciləri tədricən artır, məsələn

2000-ci ildən etibarən hər 100.000 əhaliyə ilk dəfə diaqnozu müəyyən olunmuş xəstələrin sayı

22-yə çatmış, tibb müəssisələrdə isə hər 100000 nəfərə qeydiyyatda olan xəstələrin sayı 2000-ci

ildən indiyədək 176,6 dan 310, 3-ə qədər artıb. Beləliklə, qadını boşanmadan daşındıran

19

amillər getdikcə təsirini azaldır. Əvvəllər boşanma ciddi stiqmatizasiyaya uğrayırdı və bir çox

hallarda, xüsusilə də kənd ərazilərində cütlüklər məhz buna görə boşanmadan vaz keçirdilər.

Həmçinin mürəkkəb ailələrdə ev təsərrüfatında ciddi rol oynayan ərin valideynləri və yaxın

qohumları gəncləri boşanma fikrini rədd etməyə təşviq edirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki,

boşanma fikrindən daşınma həm də təkrar nikah imkanların mövcud olması ilə əlaqəlidir. Bu

imkanlar kişilərlə müqayisədə qadınlarda daha azdır, lakin yenə də son zamanlarda boşanmış və

dul qadınların təkrar nikaha daxil olma imkanları Sovet İttifaqı zamanı ilə müqayisədə artıb.

Ailələrdə uşaqların sayının azalması

Başqa bir məsələ isə Azərbaycanda əhalinin uşaqların sayı ilə üstünlüklərin və prioritetlərin

dəyişməsidir. Ənənəvi Azərbaycan ailə modelində ev təsərrüfatında və aqrar sahədə əlavə iş

qüvvəsi lazım idi, həmçinin valideynlərin qocalanda sosial təminat məsələlərin həll olunması da

vacib məsələ idi. Ona görə də, özlərini sığortalamaq məqsədilə, habelə ailəni qoruyub saxlamaq

üçün valideynlər, xüsusilə də qadınlar nəsilverməni artırmağa meyl edirdilər. Lakin texnoloji

tərəqqi nəticəsində təsərrüfatda əzələ enerjisinin istifadəsinə ehtiyac əvvəlki dövrlərlə

müqayisədə daha aşağıdır; işgüzar fəaliyyətlə məşğul olmaq imkanları sayəsində artıq valideyn

özü özünü sığortalaya bilər. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, texnoloji tərəqqi və frilans əmək

sahəsinin genişlənməsi nəticəsində bir çox əmək funksiyaları iş yerindən kənar, evdə yerinə

yetirilir. Bu da ənənəvi iş yerində səkkiz saatlıq iş rejiminin transformasiyası deməkdir. Bu

dəyişim həm ailədə ər-arvad münasibətlərimi yaxşılaşdıra, həm də iş fəaliyyəti ilə ailə həyatı (ev

təsərrüfatı və uşaqlara qayğı daxil olmaqla) arasında balansın tapılması işini asanlaşdıra bilər.

Digər tərəfdən isə iqtisadi təlatümlər və ailələrin sosial təminat sisteminin zəifləməsi fonunda

təsərrüfat xərclərin bir qismi qadının üzərinə düşür, odur ki, valideynlər əlavə uşağın dünyaya

gətirilməsinə tərəddüd edib, çox zaman imtina edirlər. Lakin yenə də Azərbaycanda bir çox

Avropa cəmiyyətləri ilə müqayisədə yeni ailənin yaradılmasının əsas məqsədi uşağın dünyaya

gətirilməsi olduğundan, bir çox cütlüklər boşanmanın qarşısını alan amillərin zəifləməsi fonunda

bir-iki uşaq dünyaya gətirib öz missiyasını bitmiş hesab edirlər və hətta təkrar nikaha daxil

olduqları halda əlavə uşaqların doğulmasına can atmırlar (əsasən də qadınlar).

1990-cı illərdən başlayaraq Azərbaycanda həm ailənin (ev təsərrüfatının), həm də ailədə

uşaqların sayının azalması müşahidə olunurdu. Bu proses xətti inkişaf etmirdi, Azərbaycanda

uşaqların orta sayında təqribən 27 il ərzində həm azalma, həm də artım nəzərəçarpan dərəcədə

20

özünü göstərirdi. Ailədə uşaqların sayının azalması ümumdünya prosesidir, inkişaf etmiş Qərb

dövlətlərdə bu proses hələ 1960-1970-ci illərdə başlayıb və tədricən planetimizin digər

regionlarına da siraət etməkdədir. Bildiyimiz kimi, ümumi doğum əmsalı ailələrdə gedən

prosesləri tam əks etdirə bilmir, çünki ona öz növbəsində əhalinin strukturu və nəsilvermə

yaşda olan qadınarın sayı təsir edir, yəni gənc yaş qruplarında əhalisi çox olan cəmiyyətlərdə

doğum əmsalı yüksək olacaq və həmin cəmiyyətdə ailələrin sahib olduğu və planlaşdırdığı uşaq

sayını əks etdirməyəcək. Azərbaycan cəmiyyətində ailələrin ölçüsünün azalmasını təsvir etmək

üçün ümumi nəsilvermə əmsalını təhlil etmək lazımdır. Ümumi nəsilvermə əmsalı (fertillik

əmsalı) – reproduktiv dövr (15-49 yaşlı) ərzində bir qadının orta hesabla neçə uşaq doğa bildiyini

göstərir. Qrafik 1-dən göründüyü kimi, 1950-ci illərin sonundan başlayaraq bu göstərici həm

şəhər, həm də kənd yerləri üzrə azalır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 1950-1980-ci illərdə

Azərbaycanın şəhər yerlərində aşağı nəsilvermə göstəricilərinə malik çoxsaylı qeyri-azərbaycanlı

əhali yaşayırdı, beləliklə, şəhər və kənd yerlərində ailələrdə uşaqların sayına etnik amil ciddi

təsir edirdi. Maraqlı fakt ondan ibarətdir ki, 1990-cı illərin əvvəlinə görə Azərbaycan

cəmiyyətinə “Aralıq Dənizi” əhalinin təkrar istehsal növu xas idi (kənd yerlərində ailələrdə

uşaqların sayı şəhər yerlərinə nisbətən daha çox idi), 1990-cı illərin əvvəlindən isə şəhər və kənd

yerləri arasında bu fərq tədricən aradan götürülür və hal-hazırda onlar arasında nəzərəçarpan

fərqlər mövcud deyil. 2000-ci illərdə nəsilvermə əmsalında respublika üzrə sabitləşmə və hətta

cüzi artım müşahidə olunurdu, bu da, çox guman ki, bir çox ailələrin iqtisadi vəziyyətinin

yaxşılaşması və gəlirlərininhəcminin artımına görə əvvəlki dövrlərdə təxirə salınan doğuşların

reallaşması ilə bağlıdır. Son illərdə isə nəsilvermə əmsalı getdikcə azalır. 2011-ci ildə əhalinin

təbii artımı 122310 nəfər, 2012-ci ildə 119452, 2013-cü ildə 118288, 2014-cü ildə

114855, 2015-ci ildə 111513 nəfər, 2016-cı ildə 102816 nəfər, 2017-ci ildə 86932 nəfər

olub. Azərbaycanda ümumi nəsilvermə (fertillik) əmsalı isə təqdim olunan dövrdə 2,4-

dən 1,9-a düşüb. Ötən il əhalinin təbii artım tempi 0,9 faiz olduğu halda bu ilin 9 ayında

göstərici 0,5 faizə düşüb. Göründüyü kimi, nəsilvermə əmsalı 2017-ci ildən etibarən hətta

sadə əhalinin təkrar istehsalı üçün tələb olunan göstəricidən də aşağı düşüb. Bu gələcəkdə

Azərbaycanda ciddi demoqrafik problemlərin, o cümlədən əhalinin yaşlanmasına, əmək

qabiliyyətli əhalinin azalmasına gətirib çıxara bilər, habelə ölkənin müdafiə qabiliyyətini zəiflədə

bilər.

Nəsilvermə əmsalına çoxsaylı faktorlar təsir edir. Onların sırasında ümumi əhalinin, o cümlədən

qadınların ali təhsil sistemi ilə əhatə olunma dərəcəsi, qadınların məşğulluğu və karyera artımı

21

imkanları, ailə planlaşdırılması və reproduktiv sağlamlıq haqqında biliklərin yayılması, nikahda

olan qadınların abortlardan və kontrasepsiya vasitələrindən istifadə dərəcəsi, gənc nikah

qabiliyyətli yaş qruplarında boşanma səviyyəsi, bir neçə nəsildən ibarət mürəkkəb ailələrin

azalması fonunda uşağa qayğı xidmətlərinin inkişaf etməməsi, çoxuşaqlı ailələrə verilən dövlət

təminatının və imtiazların yetərli səviyyədə olmaması, uşaqların tərbiyəsi və təhsili üçün tələb

olunan xərclərin artması, əhalinin, xüsusilə, gənc kişi əhalisinin əmək miqrasiyası və bunun

nəticəsində ər-arvadın faktiki olaraq ayrı yaşaması, əhalinin geniş təkrar istehsalına yönəlmiş

məqsədyönlü dövlət siyasətinin olmaması və digər amilləri qeyd etmək olar. Yuxarıda qeyd

olunan və digər amillərin Azərbaycan ailələrində uşaqların sayının azalmasına təsirini

müəyyənləşdirmək üçün ölkə üzrə fertil yaşda olan qadınlar arasında reprezentativ sorğunun

keçirilməsi labüddür. Sorğu zamanı toplanılan cavablar ümumiləşdirilərək təhlil edilməli və təhlil

nəticələrinə əsasən ailələrdə uşaqların sayının azalmasına mənfi təsir göstərən amillərin xüsusi

çəkiləri müəyyənləşdirməlidir. Bundan başqa, sorğu zamanı uşaqların sayı ilə bağlı qərarların ər-

arvad tərəfindən birlikdə verilməsi və ya nikahda olan qadınlar tərəfindən təkbaşına verilməsi

məsələsinə aydınlıq gətirilməlidir. Bunun əsasında ailələrdə uşaq sayının azalmasına gətirib

çıxaran amillərin təsirinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı dövlət siyasəti formalaşdırılmalıdır.

22

Faktiki nikahların yayılması

Azərbaycanda ailə dəyərlərinə ciddi zərbə vuran başqa bir fenomen rəsmi qeydə alınmış

nikahların müəyyən dərəcədə faktiki, o cümlədən erkən nikahlarla əvəzlənməsidir. El arasında

“mülki nikahlar” kimi tanınan faktiki nikahların yayılmasının müxtəlif səbəbləri var. Onu da qeyd

etmək lazımdır ki, faktiki nikahların özləridə bir neçə növdə təzahür olunur.Sovet İttifaqının

süqutundan sonra Azərbaycan əhalisinin maddi durumu getdikcə pisləşir, yeni ailələrin

yaradılması prosesi çətinləşir və bir çox ailənin öhdəsindən gələ bilməyəcəyi xərcləri ehtiva

edirdi. Xüsusilə də kənd yerlərində yaşayan əhalinin maddi vəziyyəti daha çox pisləşirdi. Çünki

kolxoz və sovxoz sisteminin dağılmasından sonra kəndlərdə iş yerləri ilə təminat imkanları

zəifləyirdi. Daimi ödənişli muzdlu əməyin istifadəsini nəzərdə tutan iş yerləri əsasən təhsil və

səhiyyə sektorları ilə məhdudlaşır, bu sektorların da kənd yerlərində yeni iş yerləri yaratma

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020

Hər

qad

ına

dü

şən

do

ğula

nla

rın

say

ı

İllər

Qrafik 1. Azərbaycan Respublikasında ümumi nəsilvermə əmsalının şəhər və kənd yerləri üzrə dinamikası

Cəmi Şəhər yerlərində Kənd yerlərində

23

qabiliyyəti çox aşağı səviyyədədir. Bunun nəticəsində əhalinin iri şəhərlərə, habelə keçmiş Sovet

respublikalarına kütləvi axını yaranmışdı. Ölkədaxili və ölkədənkənar miqrasiyaya əmək və nikah

qabiliyyətli yaşda olan kişilər daha çox meyl edirdilər və bu da əvvəlki dövrlərlə müqayisədə

kənd yerlərində cavan oğlan və qızın tanış olub ailə qurmaq imkanlarını əsaslı surətdə

azaltmışdı.Miqrasiya edən əhalinin əksəriyyəti yüksək əmək haqqı olmayan, qeyri-sabit gəlir

gətirən əmək fəaliyyəti (ticarət, tikinti, icarə, xidmət sahələri və s.) ilə məşğul idi. Əhalinin

məşğul olduğu sahələrdə sabit iş təklifi və sabit qazancın olmaması ucbatından gənc kişi əhalisi

üçün rəsmi nikaha daxil olmaq stimulları azalmışdı. Bu vəziyyət dolayı yolla özünü rəsmi qeydə

alınmış nikaha daxil olanların orta yaşı haqqında məlumatda da göstərir. Belə ki, 1990-cı ildən

2017-ci ilədək respublika üzrə kişilərin həm 1-ci nikaha daxil olmanın orta yaşı, həm də

ümumiyyətlə nikaha daxil olmayın orta yaş göstəriciləri ardıcıl olaraq artır. Misal üçün, 1990-cı

ildə kişilərin 1-ci nikaha daxil olmalarının orta yaşı 26 il 2 aya bərabər idisə, 1999-cu ilədək bu

göstərici artaraq, 27 il 1 aya bərabər olmuşdur, 2017-ci ilin nəticələrinə görə həmin göstərici

artıq 27 il 6 aya çatır. Ümumi nikaha daxil olmanın orta yaşı da kişilər üzrə artmaqdadır- 1990-cı

ildə bu göstərici üzrə orta yaş 27 il 4 aya bərabər idi, 1990-cı illərdə orta yaşın hətta azalması da

müşahidə olunurdu, 2000-ci illərin əvvəlində bu göstərici yenidən artmağa başlamışdır, sonra

cüzi azalma baş verərək ümumi nikaha daxil olmanın orta yaşı 2007-2008-ci illərdə 28-ə

enmişdir, daha sonra müntəzəm sabit artım nəticəsində həmin göstərici 28 il 8 aya çatmışdır.

Maraqlıdır ki, qadınlar üzrə həmin göstəricilər ya ciddi artım nümayiş etdirməmiş, ya da

ümumiyyətlə sabit qalmış və ya azalmışdır. Məsələn, 1-ci nikaha daxil olmanın orta yaş

göstəricisində qadınlar üzrə rəqəmlər 27 il ərzində ciddi şəkildə dəyişməmişdilər və 1990-cı

ildən 2017-ci ilədək 23 il 2 aydan 23 il 7 aya qədər böyümüşdür. 1990-cı illərin əvvəlində və

2000-ci illərin ortalarında qadınların 1-ci nikaha girməyinin orta yaşı hətta azalmışdır. Bu, çox

guman, qeyri-sabit sosial-iqtisadi durum və əmək və nikah qabiliyyətli kişi əhalisinin kənd

yerlərindən şəhərlərə və digər ölkələrə miqrasiya etməsi fonunda qız valideynlərinin qızlarını

daha tez ərə vermək istəyini əks etdirir. Ümumi nikaha daxil olmanın orta yaş qadınlar üzrə 27 il

ərzində cüzi də olsa azalmışdır- 1990-cı ildən 20017-ci ilədək bu göstərici 24 il 3 aydan 24 il 2 aya

qədər enmişdir. Gördüyümüz kimi, həm kişilər və qadınlar arasında nikaha daxil olmanın orta

yaşı üzrə fərqlər var, həm də bu fərqlər getdikcə artaraq əsasən kişilərin orta nikah yaşının

böyüməsi ilə səciyyələnir. Qadınların orta nikah yaşının artmaması inkişaf etmiş qərb

ölkələrində müşahidə olunan meyllərlə ziddiyət təşkil edir. Göstərilən rəqəmlər kişilərin rəsmi

nikaha daha böyük yaşda meyl eləməsini nümayiş etdirir. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycanda ailənin

yaradılmasının əsas səbəbkarı adətən bəydir (bəy tərəfi), ailənin saxlanılması ilə bağlı xərclər

24

adətən ərin məsuliyyəti sayılır, bəyin maddi təminatı və daimi iş yeri gəlin tərəfi üçün böyük

əhəmiyyətə malik bir məsələdir, kişilərin daha böyük yaşda ailə qurması sırf onların qeyri-sabit

maliyyə durumu ilə bağlıdır. Lakin yuxarıda qeyd olunan meyllər yalnız rəsmi nikahlarla bağlı

vəziyyəti əks etdirir və faktiki nikahların dinamikasını açıqlamır.

Yuxarıda qeyd olunan vəziyyəti nəzərə alaraq, bir çox insanlar 1990-cı illərdən etibarən faktiki

nikahlarda yaşamağı üstün tutmağa başlamışdılar. Faktiki nikahların yaradılmasının da əsas

təşəbbüskarları əksər hallarda kişilərdir. Faktiki nikahların bağlanılması vasitəsi ilə faktiki ərlər

faktiki arvad qarşısında maddi və maliyyə məsuliyyətdən boyun qaçırmağa çalışırlar. Bildiyimiz

kimi, Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 1-ci Fəslin 1.1.4-cü Bəndinə əsasən ölkədə

“Azərbaycan Respublikasında nikah və ailə münasibətlərin hüquqi baxımından tənzimlənməsi

dövlət tərəfindən həyata keçirilir və yalnız müvafiq icra orqanında bağlanmış nikah tanınır.”

Qüvvədə olan qanunvericilik rəsmi qeydiyyatla əhatə olunmayan nikahları hüquqi

münasibətlərin mənbəyi saymır. Bu cür münasibətlər həmin faktiki nikahda olan insanlara rəsmi

evliliyin nəzərdə tutduğu hüquq və vəzifələri vermir. Başqa sözlə, bu cür ittifaqların rəsmi

cütlüklər üçün nəzərdə tutulmuş vərəsəlik, birgə mülkiyyət, ümumi əmlak üzərində sahiblik,

istifadə və sərəncam, məhkəmədə bir-birinə qarşı şahidlik etməmək, xəstəxanalarda və digər

tibb müəssisələrində ziyarət etmək hüquqlarından məhrumdurlar. Nəzərə alaraq ki,

Azərbaycanda qadınlar kişilərlə müqayisədə iqtisadi cəhətdən daha həssasdır və müxtəlif

qiymətləndirmələrə görə ölkədə qadınlarla kişilər arasında əməyin ödənilməsində fərq (gender

pay gap) 55% (qadınlar orta hesabla kişilərin qazandığının 55% qazanırlar), habelə iqtisadi qeyri

fəal əhalinin tərkibində qadınların sayı kişilərin sayından 66% daha çoxdur (müvafiq olaraq,

918,6 min və 553 min), faktiki ərlər bu durumdan bəhrələnirlər və qadınları özlərindən asılı

vəziyyətdə saxlayırlar. İqtisadi cəhətdən daha zəif olan qadın gəlirlərin əldə olunmasında və

istifadəsində, mülkiyyətlə bağlı qərarların verilməsində bərabər hüquqlu tərəf kimi çıxış edə

bilmir. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 9-cu

Maddəsinə əsasən ailə qurmağa hazırlaşan tərəflər nikahın bağlanmasından öncə tibbi

müayinədən keçməlidirlər. Faktiki nikah bağlayan tərəflər bu cür müayinədən keçmədiklərinə

görə əhalinin sağlamlığına və milli genofonda böyük təhlükə yaranmış olur.

Faktiki nikahların yayılmasının səbəblərdən biridə dini nikahların yayılması və mülki nikahları

əvəz edilməsidir. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanda Dini İntibah dövrü

yaşanmışdır. Bağlanılan dini nikahların sayı getdikcə artmağa başlayıb. Nəzəri cəhətdən dini

nikahın bağlanılması öz-özlüyündə mənfi bir hal kimi dəyərləndirilməməlidir, çünki bu dindar

25

vətəndaşlarının haqqıdır. Lakin bu nikahlar heç bir vəchlə Ailə Məcəlləsində nəzərdə tutulan və

VVAQ-lar tərəfindən bağlanılan nikahları əvəz edə bilməzlər və həmin Məcəllədə bu açıq-aydın

şəkildə qeyd olunub. Təəssüf ki, qadınların öz haqlarını tam bilməyən kəsiminin etibarından sui-

istifadə edən bəzi kişilər bu cür nikahın dövlət tərəfindən rəsmən qeydə alınan nikahla

müqayisədə daha “savab” olduğunu qeyd edirlər. Amma bu nikahlar qanunvericiliyə əsasən

hüquqi əhəmiyyətə malik deyillər və hüquqi müstəvidə ailə üzvlərinin hüquqlarını qorumaq

iqtidarında deyillər. Bu problemin həlli üçün orta təhsil müəssisələrinin yuxarı siniflərində

maarifləndirmə aparılmalıdır və tədris proqramında bu məsələ öz əksini tapmalıdır. Başqa bir

çıxış yolu Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin müdaxiləsi ilə bağlı ola bilər; bu qurum rəsmi fəaliyyət

göstərən din xadimlərinə dini kəbinkəsmənin yalnız VVAQ-dan verilmiş nikah şəhadətnaməsinin

təqdim olunduğu halda həyata keçirilməsi göstərişini verə bilər.

Respublika üzrə faktiki nikahların tam sayı haqqında məlumatın toplanması həddən ziyadə

çətindir. Bunun əsas səbəbi faktiki nikahların dəqiq tərifinin çətin olması, onların heç yerdə

qeydə alınmaması və çox zaman müddətinin qeyri-müəyyən olması ilə bağlıdır. Faktiki nikah

əslindərəsmi nikahın bağlanmaması şəraitində qadın və kişi tərəfindən birgə ev təsərrüfatının

idarə olunması deməkdir. Bu cür nikahların yayılmasının miqyasını dolayısı ilə başa düşmək

üçün rəsmi nikahdan kənar doğulmuş uşaqların sayını və diri doğuşlarda nisbətini təhlil etmək

lazımdır (bax: Diaqram 1). Əlbəttə ki, bu təhlil bu fenomenin yayılması haqqında tam məlumatı

verməyəcək, çünki bir çox faktiki nikahlar artıq əvvəllər boşanmış, uşaqları olan və yuxarı nikah

qabiliyyətli yaş qruplarında bağlanılır, deməli heç də bütün faktiki nikahlar dünyaya uşağın

gəlməsi məqsədini güdmürlər. Bundan başqa, faktiki ailələrdə də sonsuzluq və ailə planlamasına

əsasən uşaqların gec doğulması hallarına rast gəlinə bilər.

26

Erkən nikahlar

Yuxarıda göstərilən Qistoqram 1 Azərbaycan cəmiyyəti və ailələri qarşısında duran başqa bir

problemi-erkən nikahları təsvir edir. Erkən nikah dedikdə, ər və/və ya arvadın ailə

qanunvericiliyində nəzərdə tutulan nikah yaşından əvvəl nikaha (əsas etibarilə faktiki nikahlar

nəzərdə tutulur) daxil olması deməkdir. Bu cür nikahlara erkən yaşda əsas etibarilə yeniyetmə

qızlar daxil olur. Ənənəvi Şərq cəmiyyətinə malik olan Azərbaycan hər zaman erkən nikah

problemini yaşamışdır, lakin 1990-2000-ci illərin sosial-iqtisadi çətinlikləri və yüksək səviyyədə

ictimailəşmə işi bu problemə qarşı mübarizəni gündəmə gətirdi. 1999-2015-ci illərdə

Azərbaycanda 50 976 erkən nikah bağlanılmışdır. Aparılan təhlillər göstərir ki, müvafiq

qanunvericilik dəyişikliklərinin edilməsindən əvvəl ölkədə erkən nikahlar ümumi bağlanılar

nikahların sayında böyük çəkiyə malik idilər. Belə ki, 18 yaşadək nikahda olan qızlar nikaha daxil

olan qadınların ümumi sayında aşağıdakı faiz nisbətlərinə sahib idilər: 1999-cu ildə - 7,1%, 2001-

ci ildə-5,6%, 2006-cı ildə-5,8%, 2008-ci ildə-6,8%, 2011-ci ildə isə 6,17%. 2011-ci ildə UNİCEF-in

təklifi əsasında Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsində dəyişikliklər edilib və qadınlar üçün

nikah yaşı qaldırılaraq 18-ə çatdırılıb, beləliklə Ailə Məcəlləsinin 10-cu Maddəsinə əsasən

qadınların və kişilərin nikah yaşı bərabərləşdirilib. Bu dəyişiklik, habelə Azərbaycan Respublikası

Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin və müvafiq ictimai birliklərin bu sahədə

3,4

5,3 5,9

5,2 5

3,1

1,4 2,6

3,8 4,4

5 5,8

7,3

5,4

10,5

20,3

18,4

11,8

15,3

17,6

14,9 15,8

0

5

10

15

20

25

1970 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1984 1991 1992 1993 1995 1997 2000 2003 2004 2005 2007 2010 2011 2014 2017

%

İllər

Diaqram 1. Rəsmi nikahdan kənar doğulan uşaqların diri doğulan uşaqların sayında nisbəti, faizlə

27

96%

97%

97%

98%

98%

99%

99%

100%

100%

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Qistoqram 1.Erkən nikahlarda doğulan uşaqların ümumi diri doğulanların sayında nisbəti

Diri doğulanların sayı 15-17 yaş qrupunda olan analar tərəfindən doğulanlar

apardığı fəaliyyət sayəsində ölkədə erkən nikahların sayı ciddi şəkildə azalmağa başlayıb, lakin

problem hələ də tam həllini tapmayıb. Erkən nikahlar insan, qadın və uşaq haqlarının kobud

pozulması deməkdir. Aparılan tədqiqatlara əsasən, erkən nikahlara daxil olan qızların 25.9%-i

valideynlərin təzyiqi, 6,4%- qaçırılma, 1,6%- hamilə olması ucbatından ailə qurduğu iddia

olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu nikahlara daxil olan qızlar həddi-büluğa çatmayıblar,

deməli, tam hüquq qabiliyyətli deyillər və iradə azadlığına tam malik deyillər, öz taleyi ilə bağlı

qərarların qəbul etmək iqtidarında deyillər. Erkən nikahlara daxil olan qızların tam əksəriyyəti

valideynləri ali təhsilli olmayan, aztəminatlı və çoxuşaqlı ailələrdən olur. Erkən yaşda ailə

qurduqlarına görə bu insanlar ali və peşə təhsili sistemiylə əhatə olunmurlar,əksəriyyəti iqtisadi

qeyri-fəal əhalinin bir hissəsini təşkil edir, karyera artımından bəhrələnə bilmirlər. Bu da ölkədə

insan kapitalının inkişafına, işçi qüvvəsinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Erkən nikahlar

həmçinin qızların yuxarı siniflərdə orta təhsildən yayınmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa,

erkən nikahlar həm ananın, həm uşağın sağlamlığı üçün ciddi fəsadlar törəyə bilər. Xüsusilə də,

bu özünü hələ tam formalaşmamış və zəif olan yeniyetmə qızlarının reproduktiv orqanlarına

mənfi təsir göstərməsində və digər yaş qrupları ilə müqayisədə daha yüksək ana və uşaq ölümü

əmsallarında büruzə verir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, bu cür nikahlara daxil olan

yeniyetmə qızlar ailə həyatına və uşaqların tərbiyəsinə psixoloji cəhətdən tam hazır deyillər. Bu

28

da, öz növbəsində həm ər-arvad arasında ailə münasibətlərinə, həm də həmin ailəələrdə

uşaqların düzgün böyüdülməsinə və tərbiyələndirilməsinə mənfi təsir göstərir. Erkən nikahlara

daxil olan qızların tam əksəriyyətinin zəruri bacarıqların olmadığını, kənd və ev təsərrüfatından

kənar əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmadığını, deməli, iqtisadi cəhətdən həssas və ərindən asılı

vəziyyətdə olan əhali qrupunu təşkil etdiyini nəzərə alsaq, bu cür ailələrdə məişət zorakılığı

hallarının adi ailələrlə müqayisədə daha yüksək olmasını ehtimal edə bilərik. Toplanılan statistik

məlumata əsasən son illərdə erkən nikahların ümumi nikahların sayında cüzi çəkiyə malik

olmasına rəğmən erkən nikahlarda doğulan uşaqların ümumi diri doğulanların sayında nisbəti 1-

2% civarında tərəddüd edir.

Məişət və ailə zorakılığı

Cəmiyyətin demokratikləşməsi və qloballaşma prosesinin töhfələrindən biri cəmiyyətdə mövcud

olan ailə və məişət zorakılığına qarşı mübarizənin aktuallaşmasıdır. Sözsüz ki, məişət zorakılığı

bütün cəmiyyətlərə xasdır, lakin ənənəvi ailə və qadın rolları ilə bağlı təssəvürlərin hökm

sürdüyü cəmiyyətlərdə əvvəllər haqqında danışılmayan bu problemin daha qabarıq şəkildə üzə

çıxması müşahidə olunur. Məişət zorakılığına nəzəri cəhətdən eyni ev təsərrüfatında yaşayan

bütün insanlar məruz qala bilər, amma adətən daha güclü sosial-iqtisadi statusa malik olan ailə

başçıları (ərlər) bu vəziyyətdən sui-istifadə edirlər. Məişət zorakılığının qurbanları sırasında

qadınlar, uşaqlar, xüsusilə də azyaşlı uşaqlar, ahıllar, digər eyni ev təsərrüfatı üzvləri, bir sözlə,

mülkiyyət hüquqları məhdud, layiqli iş yerləri və müstəqil qazancla təmin olunmayan və sosial

statusa görə ailə başçısından bu və ya digər dərəcədə asılı şəxsləri qeyd etmək olar. Məişət

zorakılığı sırf fiziki zorakılıqla məhdudlaşmır, buraya psixoloji təzyiq və şantajı da əlavə etmək

lazımdır. Ailələrdə məişət zorakılığı müəyyən üzvlərə qarşı fərqli səviyyədə ola bilər; əgər qadına

qarşı adətən ər və ərin valideynləri tərəfindən zorakılıq edilə bilər, uşaqlara qarşı zorakılıq həm

valideynlər, həm də nənə-baba tərəfindən edilə bilər. Məişət zorakılığı gələcək ailə quracaq

insanın həyatına müxtəlif səpgidə təsir edə bilər. Ailə qurmazdan öncə yeniyetmə ailə

qurmasının vaxtı, ailə quracağı insanın şəxsiyyəti, təhsil, karyera seçimi, əmək fəaliyyəti

sahəsinin seçimi kimi məsələlər üzrə zorakılığa məruz qala bilər. Lakin ailə qurduqdan sonra

ərindən asılı vəziyyətdə olan qadınlar məşğulluq, ev təsərrüfatında işlərin aparılması,

mülkiyyətin istifadəsi və sərəncamı, gəlirlərin bölüşdürülməsi və xərc istiqamətlərinin

müəyyənləşdirilməsi, dünyaya gətiriləcək uşaqların sayı, müddəti və, ümumiyyətlə, uşaqların

dünyaya gətirilib-gətirilməməsi, onların tərbiyəsi və təhsili və s. sahələrdə zorakılıq qurbanı ola

bilirlar. 2017-ci ildə ailə və məişət zorakılığı zəminində 1225 cinayət törədilmişdir, 1268 nəfər, o

29

cümlədən 964 qadın bu cinayətlərdən zərər çəkib, cinayətlərin 70-i sərxoş vəziyyətdə, 100-ü isə

əvvəllər bu cür cinayətləri törədən şəxslər tərəfindən törədilmişdir. Özlərinin və uşaqlarının

maddi ehtiyacını təmin edə bilməyən, iqtisadi qeyri-fəal və ya işsiz əhali qrupuna aid, heç bir

mülkiyyəti olmayan və valideynlərinin evinə hipotetik boşanma halında qayıtmaqla hədələnən

qadınlardigər kateqoriyalarla müqayisədə daha həssas qrup sayılırlar. Boşanma halında çətin

iqtisadi vəziyyətdə olacaq, yaşayış yeri olmayan və təkrar nikaha daxil olmaq şansı aşağı olan

qadınlar, adətən məişət zorakılığına dözmək məcburiyyətində qalırlar. Bu cür halların qarşısı

nikah müqavilələrin bağlanılması ilə qismən alına bilər. Əslində belə imkan Ailə Məcəlləsində

mövcuddur, lakin təcrübədə çox az rast gəlinir. Cəmiyyətdə nikah müqaviləsini bağlamaq

təşəbbüsü ilə çıxış edən tərəfə mənfi münasibət bəslənilir. Bu meylin dəyişdirilməsi üçün ciddi

işlər görülməlidir və həm orta təhsil sistemində, həm də VVAQ orqanlarında nikahın bağlanması

üçün ərizələrin verilməsi zamanı nikah müqavilələrinin mahiyyəti haqqında məlumat

verilməlidir.

Qloballaşan dünyanın bir hissəsi olan Azərbaycan Respublikası 1995-ci ildə Birləşmiş Millətlər

Təşkilatının Qadınlara Qarşı Ayrıseçkiliyin Bütün Formaların Ləğv Edilməsi üzrə Konvensiyanı

(CEDAW) ratifikasiya edib. 2001-ci ildə isə ölkəmiz həmin Konvensiyanın 1-saylı Protokolunu

imzalayıb və bununla da beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında məişət zorakılığına qarşı

qanunvericilik bazasının yaradılması öhdəliyini öz üzərinə götürüb. 2010-cu ildə “Məişət

zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanuny qüvvəyə

minmişdir. Həmin Qanunda ilk dəfə olaraq məişət zorakılığının tərifi, Qanunun şamil olunduğu

şəxslərin kateqoriyası, məişət zorakılığı barədə şikayətlərin baxılması qaydası, zorakılığın

qarşısının alınması sahəsində tədbirlərlə bağlı müddəalar öz əksini tapmışdır. Lakin əfsuslar

olsun ki, bu Qanunun icra mexanizmi hələ də tam formalaşmayıb. Məişət zorakılığı

qurbanlarının saxlanılması üçün sığınacaqlar və yardım mərkəzləri tam fəaliyyət göstərmirlər,

ölkə üzrə məişət zorakılığı hallarının milli monitorinq sistemi yaradılmayıb. Problemin həllinin

əsasını maarifləndirmə, inzibati və cinayət məsuliyyətinə cəlb olunma təşkil etməlidir. Qeyd

edək ki, statistikaya görə, təkcə 2017-ci ildə 39 qadın, o cümlədən 4 həddi-büluğa çatmayan qız

ailə və məişət zorakılığı nəticəsində həyatlarını itirib. Cinayət qanunvericiliyində dəyişikliklər

etməklə təkrarolunan məişət zorakılığıyla törədilən cinayət işlərində bu (təkrarolunan məişət

zorakılığı) məhkəmələrdə cəzanı ağırlaşdıran hal kimi qəbul edilməlidir.

30

Əcnəbilərlər nikahlar

Sovet İttifaqının süqutu və sərhədlərin açılmasından sonra müstəqilliyə yenicə qədəm qoymuş

Azərbaycan Respublikası xarici dövlətlərlə birbaşa iqtisadi və ticarət əlaqələrini qurmağa

başlayıb. Ölkənin əmək bazarı və təhsil sahəsinin qloballaşma prosesinə qoşulması, yüksək

ixtisaslı texniki mütəxəssislərin, mühazirəçilərin, təlimçilərin, sərmayəçilərin, işguzar insanların,

könüllülərin və digər kateqoriyalara aid olan xarici vətəndaşların ölkəyə əvvəllər müşahidə

olunmayan kütləvi gəlişinə səbəb olub. Öz növbəsində, azərbaycanlı gənclər və orta yaşlı nəslin

nümayəndələri təhsil almaq, ixtisas artırmaq və bizneslə məşğul olmaq məqsədilə xarici ölkələrə

getməyə başlamışdılar. Bunun nəticəsində azərbaycanlı oğlan və qızların öz millətindən olmayan

nikah tərəfdaşı ilə ailə qurmaq ehtimalı dəfələrlə artmışdır. Sovet zamanı müsbət

qarşılanmayan xaricilərlə nikah artıq reallığa çevrilib. Maraqlı fakt ondan ibarətdir ki, 1990-cı

illərin əvvəlindən etibarən əvvəllər cəmiyyətimizdə bir o qədər də geniş yayılmamış azərbaycanlı

qızların digər millətlərlərin, o cümlədən mədəniyyət və din baxımından fərqli cəmiyyətlərin

nümayəndələri ilə ailə qurması halları peyda olmağa başlayıb. Bu qloballaşmanın təsirindən

azərbaycan ailələrinin liberallaşması sayəsində baş verən dəyişikliklərdir, çünki istənilən halda

azərbaycanlı qızın valideynləri qızın gələcək ailə həyatının qurulmasında bu və ya digər

dərəcədə iştirak edirlər. Bu dəyişikliyi əslində müsbət bir hal kimi dəyərləndirmək olar. Birincisi,

azərbaycanlı qızların ümumi nikaha daxil olma şansları artır. İkincisi, xaricilərlə nikaha daxil olan

qadınların Azərbayca cəmiyyətində hələ də boşanmış qadınlara qarşı stiqmatizasiya fonunda

təkrar nikaha daxil olmaq imkanları artmış olur. Üçüncüsü, müxtəlif millətlər arasında bağlanılan

nikahlar sayəsində genofond yaxşılaşır və qohum nikahlar səbəbindən geniş yayılmış irsi

xəstəliklərin yeni nəsilə ötürülməsi halları azalır. Dördüncüsü, bu cür nikahlar hesabına

millətlərarası mədəniyyət mübadiləsi yaranır və qadının, nikah tərəflərinin azadlıqlarını və

məşğulluğunu məhdudlaşdıran vərdişlər və ənənələr tədricən aradan qaldırılmış olur. Xaricilərlə

bağlanılan nikahların sayı ümumi bağlanılan nikahların sayında bir o qədər də böyük olmaya

bilər, lakin ailə münasibətləri kontekstinin dəyişilməsi və azərbaycanlı gənclərinin nikah

tərəfdaşını sərbəst seçilməsi məsələsində onlar da öz töhfəsini vermiş olurlar. Məsələn, 2014-cü

ildə əcnəbilərlə 1816 nikah, 2015-ci ildə-2680, 2016-ci ildə isə 2042 nikah qeydə alınmışdır.

Miqrasiya

Sovet zamanından etibarən əhalinin yüksək artım tempi və SSRİ-nin digər bölgələri ilə

müqayisədə respublikamızda sənayenin ümumi iqtisadiyyatda daha aşağı çəkiyə malik olması

səbəbindən ölkədə izafi işçi qüvvəsi yaranmışdır. Vaxtilə bu problemin öhdəsindən aşağı

31

məhsuldarlığa sahib, ştatları süni şəkildə şişirdilmiş əməktutumlu müəssisələrin yaradılması

vasitəsilə gəlməyə çalışırdılar. Lakin yenə də bu problemi tam həll etmirdi və Azərbaycan işçi

qüvvəsi SSRİ-nin digər, işçi qüvvəsinin qıtlığı olan və iri inkişaf layihələrinin həyata keçirildiyi

regionlara miqrasiya edirdi. Səbəblərdən biri də Azərbaycan əhalisinin böyük bir qisminin

istənilən səviyyədə iş yerləri yarada bilməyən kənd təsərrüfatı sahəsində çalışması və mövsümi

məşğulluğun yayılması idi. SSRİ-nin dağılmasından sonra əvvəllər dövlət tərəfindən dəstəklənən

kolxoz və sovxoz sistemi də dağılmağa başlamışdı, özəlləşdirmənin keçirilməsindən sonra isə bu

proses daha da güclənmişdir. Nəticədə kənd yerlərində məşğulluq səviyyəsi çox aşağı

düşmüşdür, ölkə iqtisadiyyatı isə bağlanılan iş yerlərini alternativ iş yerləri ilə əvəz edə bilmirdi.

Odur ki, 1990-cı illərdən etibarən ilk mərhələdə yalnız keçmiş Sovet respublikalarına, daha

sonrakı mərhələdə isə həmin respublikalarla yanaşı digər ölkələrə də güclü miqrasiya axınları

yaranmışdır. Miqrantların arasında həm daimi yaşamaq üçün gedənlərə, həm də müvəqqəti

əmək miqrasiyasına gedib daha sonra qayıdanlara da rast gəlmək olar. Bütün dünyada olduğu

kimi, Azərbaycandan miqrasiya edənlərin tam əksəriyyəti əmək və nikah qabiliyyətli kişilərdi.

Təəssüf ki, Dövlət Miqrasiya Xidməti və Dövlət Statistika Komitəsi miqrantların ailə vəziyyəti,

ailə tərkibi və ailələriylə miqrasiya edib-etməmələri haqqında məlumatları toplamırlar. Halbuki

bu cür məlumatlar əlçatan olsa, miqrantlar arasında demoqrafik proseslərin və ailə

münasibətlərinin hansı istiqamətdə cərəyan etməsi ilə bağlı mülahizələr irəli sürmək olardı.

Həmçinin müxtəlif tədqiqat alətlərinin istifadəsi zamanı əmək miqrantlarının ailə üzvləri ilə və

ya ailə üzvləri olmadan miqrasiyada keçirdiyi orta müddəti hesablayıb həmin müddətin ailə

münasibətinin dəyişilməsinə təsirini öyrənmək olardı. Zənnimizcə, Dövlət Məşğulluq Xidməti

əsas təyinat ölkələrinin müvafiq idarələri ilə iş birliyi yaradaraq və birgə layihələri həyata

keçirərək miqrantların reprezentativ seçimi ilə bağlı məlumatları toplaya bilər, bu məlumatlar

yeni tədqiqatların müzakirə predmeti ola bilərdi.

Demokratikləşmə prosesinin ailə insitutuna təsiri

Günümüzdə fərdi və ictimai həyatımızı əhatə edən demokratikləşmə, informatika və

qloballaşma sosial dəyişikliklərin ən təsirli dinamikləridir. Bir həyat tərzi təqdim etməsi

səbəbiylə demokratiya, fərdin özəl və ictimai həyatını daha yaxından maraqlandırmaqdadır.

Dolayısiyla müstəqil bir dəyişən olaraq demokratiya həyatımızın bir çox aspektinə təsir etdiyi

kimi sosiallaşma biçimimizə də təsir göstərir. Demokratiya, bir çox cəmiyyətdə yüksələn bir

32

dəyər, qəbul edilən bir siyasi sistem və bir yanaşma forması halına gəldiyinə görə bir çox

ölkələrdə siyasət, təhsil, hüquq və başqa sosial təsisatların demokratiya paradiqmasına uyğun

olaraq yenidən formalaşdığı və vətəndaşların da demokratiya prinsiplərinə uyğun şəkildə

yetişdirildiyi müşahidə olunur.

Bu baxımdan, cəmiyyətin əsasını təşkil edən bir sosial təsisat kimi ailədə demokratiyanın təsiri

altında yenidən formalaşır. Diqqət etdikdə dünyada necə yüz illərə demokratikləşmə

prosesinin ulaşdığı nöqtədə demokratik rejimin demokratik cəmiyyəti, demokratik cəmiyyətin

demokratik ailəni və demokratik ailənin demokratik fərdi-vətəndaşı meydana gətirdiyini; bir

siyasi rejim, bir həyat tərzi və dəyər fəlsəfəsi olaraq, demokratiyanın həm idarəetmə, həm

toplum, həm də fərd miqyasında getdikcə daha dərin kök atdığını görürük. Gələcəkdə daha çox

səviyyədə həyatımızı əhatə edəcəyi gözlənilən demokratiya mədəniyyətinə uyğun nəsillər

yetişdirə bilməyimiz üçün ailələrin demokratikləşməsi böyük önəm daşıyır. Bu prosesdə nələrə

diqqət etmək lazım olduğunu, demokratiya prinsipləri və qaydalarına əsasən ilk növbədə hansı

dəyərlərin və bacarıqların qazandırılmasına ehtiyac olduğunu müəyyənləşdirmək gərəkir.

Hazırda Azərbaycanda da ailə institutu ənənəvi formasından fərqlənməkdə və demək olar ki,

bütün ailədaxili münasibətlər getdikcə demokratikləşməkdədir. Bu xüsusilə özünü təhsildə və

məşğulluqda göstərir. Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə ailəli qadınların peşə və ali təhsili, habelə

məşğulluq və karyera seçimi sahəsində qərarvermə imkanları artmışdır. Özünütəminat və

qazanc imkanları artdıqca, müasir Azərbaycan ailəsində ehtiyatlar üzərində nəzarət və

sərəncam imkanları da artıq balanslaşdırılmış şəkildə nikah tərəfləri arasında paylanılır.

Gəlirlərdə fərqin azalması, xərclər strukturunun yekun etibarilə hər iki tərəfin maraqlarına

uyğunlaşdırılması istər-istəməz azərbaycanlı ailələrdə demokratik münasibətlərin formalaşması

və inkişafına gətirib çıxarır. Demokratikləşmə ailə həyatının bir çox sahələrində, o cümlədən iş

rejiminin seçimi, yaşayış yerinin seçilməsi və təmiri, ev təsərrüfatının idarəolunması, iri xərclərin

edilməsi, uşaqların tərbiyəsi, təhsili və digər məsələlər üzrə hər iki tərəfinin məsləhətləşmə

əsasında qərarın verilməsində özünü göstərir.

33

Nəticələr

Həyata keşirdiyimiz masabaşı araşdırması Azərbaycanda ailə insitutunun indiki durumda

mövcud mənzərəsi haqqında müəyyən təsəvvür yaratdı. Təqqiqat nəticəsində aşkarlanan

stuasiya, problemlər və tendensiyalar aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:

1) Azərbaycan Respublikasında ailə sabitliyi sahəsində ciddi problemlər müşahidə olunur.

Statistik məlumatlar son illərdə nikahların sayının azalması, boşanmaların sayının

artması tendensiyasını əks etdirir. Nikah əmsalının azalması qismən əvvəlki dövrlərin

demoqrafik dalğası ilə izah olunsa da, burada digər amillərin təsiri də mövcuddur, o

cümlədən də gəlirlərin və iş yerlərinin qeyri-sabit olması, yaşayış şəraitinin

yaxşılaşdırılması üçün əlavə vəsait və vaxtın tələb olunması fonunda nikaha daxil olma

yaşının artması (xüsusilə yeni ailənin qurulması və saxlanılması üzrə xərclərin tam

əksəriyyətini öz üzərinə götürən kişilərdə bu hal müşahidə olunur) bu amillər sırasına

daxildir. Belə bir qənaətə gəlmək olar ki, sosial-iqtisadi çətinliklər səbəbindən gənc

oğlanlar rəsmi ailə qurmağa daha az meylli olurlar, ya da ailəni daha yuxarı yaşda

qurmağı üstün tuturlar.

2) Son illərdə Azərbaycanda boşanma əmsalında ciddi artım görünməkdədir.

Ümumiyyətlə, boşanmaların artması birgəyaşayış müddətini azaldır. Diqqət ediləcək

məqamlardan biri də gənc ailələr arasında boşanmaların sayının artmasıdır –hər

boşanan üç ailədən biri heç beş il birlikdə yaşamadan boşanır. Bundan başqa, yuxarı

yaşda olanlar arasında boşanmalar getdikcə artır (2017-ci ilin məlumatına əsasən ümumi

boşanma sayının 20,78% 45-dən yuxarı yaşda olan kişilər, 13,93% isə 45 yaşdan yuxarı

olan qadınların payına düşür). Nəzərə alaraq ki, əvvəlki dövrlərin demoqrafik dalğası

boşanmaların sayına, demək olar ki, təsir göstərmir, bu demoqrafik göstəricinin

pisləşməsində başqa amilləri axtarmaq lazımdır. Bu amillər sosial, iqtisadi, psixoloji

xarakterli ola bilər.

3) Uşaqların sayı azalır və ya nəsilvermə əmsalı aşağı düşür. Boşanmaların sayının

artması öz növbəsində ailələrdə uşaqların sayının azalmasına ciddi təsir göstərir, xüsusilə

gə boşanmalar 20-24 və 25-29 yaş qruplarında olanda və birgəyaşayış müddəti qısa

olduğu halda bu problem aktuallaşır. Boşanmalarla yanaşı ailədə uşaqların sayının

azalmasında başqa amillər də təsir edir. 2017-ci ildə ölkədə nəsilvermə əmsalı təbii

artımı təmin edən rəqəmdən də aşağı düşüb. Heç bir əsaslı dövlət tədbirləri görülmədiyi

halda bu vəziyyət davam edəcək və tədricən əhalinin artım templərinin səngiməsi, daha

34

sonra isə, əhali artmının daha uzunmüddətli perspektivdə əhalinin sabitləşib azalmasına

gətirib çıxardacaq. Bu da öz növbəsində cəmiyyətdə əlavə sosial-iqtisadi və siyasi

problemlərə-yaşlaşmaya, demoqrafik yükünün artımına, iş qüvvəsinin azalmasına, nikah

sayının azalmasına və yekun nəticədə ölkənin müdafiə qabiliyyətinin zəifləməsinə gətirib

çıxaracaq.

4) Faktiki nikahlar çoxalır. Son zamanlar rəsmi nikahdan kənar doğulan uşaqların diri

doğuşlar sayında nisbətinin artması respublikada ənənəvi nikahların tədricən faktiki

nikahlarla (o cümlədən dini nikahlarla) əvəzolunması meylinin artdıöna dəlalət edir.

Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 1-ci Fəslin 1.1.4-cü Bəndinə

əsasən ölkədə “Azərbaycan Respublikasında nikah və ailə münasibətlərin hüquqi

baxımından tənzimlənməsi dövlət tərəfindən həyata keçirilir və yalnız müvafiq icra

orqanında bağlanmış nikah tanınır.” Qüvvədə olan qanunvericilik rəsmi qeydiyyatla

əhatə olunmayan nikahları hüquqi münasibətlərin mənbəyi saymır. Bu cür münasibətlər

həmin faktiki nikahda olan insanlara rəsmi evliliyin nəzərdə tutduğu hüquq və vəzifələri

vermir. Başqa sözlə, bu cür ittifaqların rəsmi cütlüklər üçün nəzərdə tutulmuş vərəsəlik,

birgə mülkiyyət, ümumi əmlak üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam, məhkəmədə bir-

birinə qarşı şahidlik etməmək, xəstəxanalarda və digər tibb müəssisələrində ziyarət

etmək hüquqlarından məhrumdurlar. İqtisadi cəhətdən daha zəif olan qadın, gəlirlərin

əldə olunmasında və istifadəsində, mülkiyyətlə bağlı qərarların verilməsində bərabər

hüquqlu tərəf kimi çıxış edə bilmir.

5) Erkən nikahlar problemi həll olunmamış qalır. Erken nikahlarla mübarizədə son illər

müşahidə olunan nailiyyətlərə rəğmən bu problem hələ də tam həll olunmamış

qalmaqdadır. Aparılan tədqiqatlara əsasən, erkən nikahlara daxil olan qızların 25.9%-i

valideynlərin təzyiqi, 6,4%- qaçırılma, 1,6%- hamilə olması ucbatından ailə qurduğu

iddia olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu nikahlara daxil olan qızlar həddi-büluğa

çatmayıblar, deməli, tam hüquq qabiliyyətli deyillər və iradə azadlığına tam malik

deyillər, öz taleyi ilə bağlı qərarların qəbul etmək iqtidarında deyillər. Erkən nikahlara

daxil olan qızların tam əksəriyyəti valideynləri ali təhsilli olmayan, aztəminatlı və

çoxuşaqlı ailələrdən olur. Erkən yaşda ailə qurduqlarına görə bu insanlar ali və peşə

təhsili sistemiylə əhatə olunmurlar,əksəriyyəti iqtisadi qeyri-fəal əhalinin bir hissəsini

təşkil edir, karyera artımından bəhrələnə bilmirlər. Bu da ölkədə insan kapitalının

inkişafına, işçi qüvvəsinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Erkən nikahlar həmçinin

35

qızların yuxarı siniflərdə orta təhsildən yayınmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa, erkən

nikahlar həm ananın, həm uşağın sağlamlığı üçün ciddi fəsadlar törəyə bilər.

6) Ailə zorakılığı problemi aktuallığını qoruyur. Demokratik cəmiyyətin tələbinə əsasən və

qloballaşma prosesinin bir hissəsi olaraq hər zaman geniş yayılmış ailə zorakılığı halları

son vaxtlar gündəmə gətirildi və dövlət bu səpgidə müvafiq siyasəti formalaşdırmağa

başladı. Ailə və məişət zorakılığına qarşı mübarizə ilə bağlı qanun da qəbul olundu. Lakin

bu qanunun işləmə mexanizmi hələ də təkmilləşdirilməlidir. Qeyd olunmalıdır ki, bir çox

halda həyat yoldaşına qarşı zorakılıq uşaqlıqda yaşanan zorakılıqla bağlıdır. Ailədə

zorakılıq demokratik dəyərlərin inkişaf etməkdə olduğu cəmiyyətdə antidemokratik ailə

mühitinin mövcudluğunun nəticəsidir.

7) Miqrasiya ciddi problemə çevrilir. Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycandan

miqrasiya edənlərin tam əksəriyyəti əmək və nikah qabiliyyətli kişilərdi. Mütəxəssislər

əhalinin təbii nəsil vermə əmsalının aşağı düşməsi səbəbləri sırasında miqrasiya

problemini ilk sıralarda qeyd edirlər. Təəssüf ki, Dövlət Miqrasiya Xidməti və Dövlət

Statistika Komitəsi miqrantların ailə vəziyyəti, ailə tərkibi və ailələriylə miqrasiya edib-

etməmələri haqqında məlumatları toplamırlar.

8) “Faktiki boşanma” fenomen yaranmışdır. Əmək miqrasiyası sayəsində Azərbaycanda

SSRİ zamanı müşahidə olunmayan fenomen yaranmışdır- ailə üzvlərinin uzun müddət

ərzində bir-birindən ayrı yaşaması və əmək fəaliyyəti (ev təsərrüfatı) ilə məşğul olması.

Nəzərə alanda ki, nikah və ailə birgə ev təsərrüfatının saxlanılması və idarə olunmasını

ehtiva edir, deməli, bu şəraitdə hesab etmək olar ki, ənənəvi azərbaycanlı nikahının

təməlləri artıq sarsılmışdır. Bu nikahlarda ərlər bəzi hallarda uzunmüddətli əsaslarda

arvad-uşaqlarından kənar qalır, müvafiq təyinat ölkələrinin rezidentlərinə çevrilir və

Azərbaycana səfər edib ailələrinə nadir hallarda baş çəkirlər. Onların ailələri ilə əlaqələri

vaxtaşırı pul köçürmələr, ev təsərrüfatı və uşaqların təhsili ilə bağlı uzaqdan qərarların

verilməsində iştirak faktlarında əks olunur. Bir çox hallarda belə ev təsərrüfatı faktiki

olaraq qadınlar tərəfindən idarə olunur. Bəzi hallarda isə ər-arvad arasında əlaqələr

kəsilir. Və əgər faktiki nikah faktı varsa faktiki boşanma hadisəsi baş verir, əgər VVAQ

orqanları tərəfindən qeydə alınmış nikah faktı varsa VVAQ orqanları tərəfindən qeydə

alınmayan faktiki boşanma hadisəsi baş vermiş olur.

36

Təkliflər

Yuxarıda aparılan tədqiqat və təhlilin nəticələrinə əsasən müəyyənləşən əsas problemlər üzrə

müxtəlif tədbirlərin görülməsi məqsədəuyğun sayılır. Bu tədbirlər məqsədyönlü, ardıcıl və

kompleks siyasətin komponentləri kimi qəbul edilməlidirr:

1) Ailə sabitliyi sahəsində problemlərin həlli üzrə: Bu problemin həll olunması

üçün müvafiq dövlət siyasəti tədbirlərinin mərkəzində yeniyetmə və gənc nəslin

nümayəndələrinin, xüsusilə də kişilərin özünü təminat və maliyyə müstəqilliyinin təmin

olunması fəaliyyətləri durmalıdırlar. Gənclərin işgüzar fəaliyyətlərinin təşviqi və gənclər

arasında işsizliyin azaldılması üçün orta məktəblərin yuxarı siniflərində və ya ali və peşə

məktəblərin birinci kurslarında sahibkarlıq kursları təşkil olunmalıdır. Gənc insanlara ilk

növbədə kiçik və orta sahibkarlıq vərdişləri və bacarıqları aşılanmalıdır. Nikahın

yaradılmasında və birgəyaşayış dövrünün mümkün qədər uzadılmasına ailə quracaq

tərəfləri maraqlandırmaq üçün həmin insanları uzunmüddətli kredit və imtiyazlar

vasitəsilə cəlb etmək olar. Ümumiyyətlə, gənclərin biznes və əmək fəaliyyəti dövlət

siyasətinin ayrıca istiqaməti kimi formalaşmalıdır. Ayrıca olaraq, qurulacaq ailələrin

yaşayış problemlərinin həllində dəstəyin göstərilməsi məqsədilə kompleks tədbirlər planı

işlənib hazırlanmalıdır. Bu planda müvafiq yaş həddinədək (sırf təşviqetmə üçün) ailə

qurmaq niyyətində olan insanlar üçün güzəştli ipoteka imkanları, yeni tikiləcək evlərinin

müəyyən olunmuş faizinin ailə quracaq insanlar arasında lotereyada oynadılması, dövlət

mülkiyyətində olan boş mənzil fondunun müvəqqəti olaraq müəyyən dövr ərzində

güzəştli şərtlərdə gənc ailələrə kirayə verilməsi və digər tədbirlər öz əksini tapa bilər.

2) Boşanma əmsalında artım probleminin həlli üzrə: Boşanma əmsalında artıma

təsir göstərən amillərin təsirini və çəkisini qiymətləndirmək üçün bütün ökəni əhatə

edən sorğunun keçirilməsinə ehtiyac var. Sorğuda boşanmış şəxslər gender amili

baxımından bərabər olaraq təmsil olunmalıdır, bu sorğuda həm kənd, həm şəhər əhalisi

iştirak etməlidir. Sorğunun nəticələrinə əsasən boşanmalara təsir edən amillərin çəkiləri

müəyyənləşdirilməlidir və bunun əsasında gələcəkdə müvafiq dövlət müdaxilə

tədbirləririnin prioritetləşməsi və zərurəti əsaslandırılmalıdır. Sonradan bu tədbirlər

dövlət ailə siyasətində əks olunaraq, boşanmalar sayının azalmasını nəzərdə tutan dövlət

proqramı vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

37

3) Uşaqların sayı azalması və ya nəsilvermə əmsalı aşağı düşməsi problemi üzrə:

Azərbaycan ailələrində uşaqların sayının azalmasına təsirini müəyyənləşdirmək üçün

ölkə üzrə fertil yaşda qadınlar arasında reprezentativ sorğunun keçirilməsi labüddür.

Sorğu zamanı toplanılan cavablar ümumiləşdirilərək təhlil edilməli və təhlil nəticələrinə

əsasən ailələrdə uşaqların sayının azalmasına mənfi təsir göstərən amillərin xüsusi

çəkiləri müəyyənləşdirməlidir. Bundan başqa, sorğu zamanı uşaqların sayı ilə bağlı

qərarların ər-arvad tərəfindən birlikdə verilməsi və ya nikahda olan qadınlar tərəfindən

təkbaşına verilməsi məsələsinə aydınlıq gətirilməlidir. Bunun əsasında ailələrdə uşaq

sayının azalmasına gətirib çıxaran amillərin təsirinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı dövlət

siyasəti formalaşdırılmalıdır. Həmin dövlət siyasəti doğuşların sayını təşviq edən və

ailədə uşaqların sayını artıran tədbirləri ehtiva etməlidir.

4) Faktiki nikahların çoxalması problemi üzrə: Faktiki nikahların fəsadlarını nəzərə

alaraq, dövlət həmin nikahların rəsmiləşdirilməsini təşviq etməlidir. Bunun üçün orta

məktəblərdə faktiki nikahların fəsadları haqqında məlumat verilməlidir və bu dərslərdə

məktəblilərə bu cür nikahların insanların hüquqlarının məhdudlaşdırılması haqqında

söhbət açılmalıdır. Əlavə olaraq, faktiki cütlüklərin rəsmi nikaha daxil olmasını sövq

etmək üçün iqtisadi imtiyazlar alətləri işlənib hazırlana bilər. Dini nikahlara gəldikdə, bu

sahədə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi öz töhfəsini verə bilər; bu qurum rəsmi fəaliyyət

göstərən din xadimlərinə dini kəbinkəsmənin yalnız VVAQ-dan verilmiş nikah

şəhadətnaməsinin təqdim olunduğu halda həyata keçirilməsi göstərişini verə bilər.

5) Erkən nikahlar problemi üzrə: Problemin həlli üçün kompleks tədbirlər

görülməlidir. Buraya orta məktəblərdə keçirilən proqramlarda erkən nikahların fəsadları

haqqında məlumatın əks etdirilməsi, erkən nikahların geniş yayılmış bölgələrdə

valideynlərlə maarifləndirmə işinin aparılması, bu zaman onlara müvafiq buklet və

broşürların paylanılması, müvafiq filmlərin nümayiş olunması, cəmiyyətdə ailə üzvlərinin

gender rolları ilə bağlı stereotiplərə qarşı mübazirənin aparılması və erkən nikahların

mənfi obrazının yaradılması, kütləvi informasiya vasitələrində müvafiq məlumatlandırma

kampaniyalarının keçirilməsi, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatların fəaliyyəti, erkən nikahlara

daxil olmağa məcbur etmə hallarına görə inzibati və cinayət məsuliyyətinin

gücləndirilməsi və tətbiqinin təkmilləşdirilməsi kimi fəaliyyətlər daxildir. Bununla yanaşı

uşaqların təhsil sistemindən kənarlaşmasına görə cavabdeh şəxslər də müvafiq

məsuliyyəti daşımalıdırlar, bəzi erkən nikahlar mahiyyətinə görə Azərbaycan

Respublikası məhkəmə sistemi tərəfindən insan alveri halları kimi qiymətləndirilməlidir.

38

6) Ailə zorakılığı problemi üzrə. Ailələrdə uşaqlara qarşı zorakılıq hallarının

izlənilməsi üçün etimad qaynar xətti yaradılması məqsədə müvafiqdir. Müntəzəm olaraq

zorakılığa meylli insanlar polis orqanları tərəfindən qeydiyyata götürülməlidir və onların

təhsil, tərbiyə və bəzi digər sahələrdə vəzifələr tutması məhdudlaşdırılmalıdır və ya

ümumiyyyətlə qadağan olunmalıdır (müddətli və ya müddətsiz). Bütün fiziki və psixoloji

zorakılıq halları polis orqanları və Azərbaycan Respublikası Ailə, Qadın və Uşaq

Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən araşdırılmalı, sənədləşdirilməli və

ictimailəşdirilməlidir. Məişət zorakılığı hallarının araşdırılması və gələcəkdə bu cür

halların təkrarlanmaması üçün müvafiq icra orqanları tərəfindən Komissiya

yaradılmalıdır və bu Komissiya nikah tərəflərinə öz tövsiyələrini verməlidir. Həm orta

məktəbdə keçirilən dərslərdə, həm də nikahın bağlanması ilə bağlı ərizələrin verilməsi

zamanı paylanılan bukletlər şəklində məişət zorakılığına görə məsuliyyət haqqında

məlumat verilməlidir. Daxili işlər orqanları məişət zorakılıqla bağlı dövri məlumatları KİV-

lərlə paylaşmalıdırlar. Davamlı məişət zorakılığı əməli törədən şəxslər KİV-lər,

tədqiqatçılar və ictimai birliklər vasitəsilə ictimai qınaq obyektinə çevrilməlidirlər.

Bundan başqa, bir çox ölkələrdə olduğu kimi məişət zorakılığı fonunda baş verən

qətllərin (feminisidlərin) tarixçələri toplanılmalıdır və ictimaiyyətə çatdırılmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunan tədbirlərlə yanaşı, önləyici tədbirlərin görülməsi də həddən ziyadə

vacibdir. Özlərinin və uşaqlarının maddi ehtiyacını təmin edə bilməyən, iqtisadi qeyri-

fəal və ya işsiz əhali qrupuna aid, heç bir mülkiyyəti olmayan və valideynlərinin evinə

hipotetik boşanma halında qayıtmaqla hədələnən qadınlar digər kateqoriyalarla

müqayisədə daha həssas qrup sayılırlar. Boşanma halında çətin iqtisadi vəziyyətdə

olacaq, yaşayış yeri olmayan və təkrar nikaha daxil olmaq şansı aşağı olan qadınlar,

adətən məişət zorakılığına dözmək məcburiyyətində qalırlar. Bu cür halların qarşısı

nikah müqavilələrin bağlanılması ilə qismən alına bilər. Əslində belə imkan Ailə

Məcəlləsində mövcuddur, lakin təcrübədə çox az rast gəlinir. Cəmiyyətdə nikah

müqaviləsini bağlamaq təşəbbüsü ilə çıxış edən tərəfə mənfi münasibət bəslənilir. Bu

meylin dəyişdirilməsi üçün ciddi işlər görülməlidir və həm orta təhsil sistemində, həm də

VVAQ orqanlarında nikahın bağlanması üçün ərizələrin verilməsi zamanı nikah

müqavilələrinin mahiyyəti haqqında məlumat verilməlidir.

7) Miqrasiya problemi üzrə: Miqrantların ailə vəziyyəti, ailə tərkibi və ailələriylə

miqrasiya edib-etməmələri haqqında məlumatlar toplanmalırdır. Əgər bu cür

məlumatlar əlçatan olsa, miqrantlar arasında demoqrafik proseslərin və ailə

39

münasibətlərinin hansı istiqamətdə cərəyan etməsi ilə bağlı mülahizələr irəli sürmək

olardı. Həmçinin müxtəlif tədqiqat alətlərinin istifadəsi zamanı əmək miqrantlarının ailə

üzvləri ilə və ya ailə üzvləri olmadan miqrasiyada keçirdiyi orta müddəti hesablayıb

həmin müddətin ailə münasibətinin dəyişilməsinə təsirini öyrənmək olardı. Dövlət

Məşğulluq Xidməti əsas təyinat ölkələrinin müvafiq idarələri ilə iş birliyi yaradaraq və

birgə layihələri həyata keçirdərək miqrantların reprezentativ seçimi ilə bağlı məlumatları

toplaya bilər, bu məlumatlar yeni tədqiqatların müzakirə predmeti ola bilərdi.

8) “Faktiki boşanma” problemi üzrə: Bu cür ailələrlə bağlı kompleks iqtisadi,

sosioloji, psixoloji tədqiqatlar aparılmalıdır və bu cür halların ailə üzvlərinin maddi

təminatına, ailə üzvləri arasında münasibətlərə və ailələrdə qərar verilməsinə necə və nə

dərəcədə təsir göstərilməsi öyrənilməlidir. Tədqiqat nəticələrinə əsaslanaraq, demək

olar ki, müvafiq dövlət orqanlarının belə ailələrlə bağlı yeni siyasət çərçivələrinin

yaradılmasına, ailələrin sosial təminatının yaxşılaşdırılmasına və ailələrin bərpasına

yönəlmiş fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə böyük ehtiyac var.