MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Tuzla, 2015IZDAVA OFF-SET, TuzlaAUTOR Mashar JahiSARADNIK Emin Hatuni, dipl.in elektrononike i telekomunikacijaRECEZENTI Mr. Selim Belagi, dipl.inMr. Aleksandar Remeti, dipl.eccLEKTOR Prof. Selma HatuniAUTOR KORICAMashar JahiAUTORI GRAFIKE Harun Ku, dipl.in. RAUNARSKA PRIPREMA OFF-SET, TuzlaPREVOD PREDGOVORA I RECENZIJASuna Marf, Head of Marketing, Recruitment and Admissions Kingston CollegeZA IZDAVAA Sadika Muri, direktorTAMPA OFF-SET, TuzlaISBN 978-9958-31-202-14 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Copy Copyright 2015 Prvo izdanje Jahi Masharregionalnirazvoj.bih@gmail.comKnjiga je djelo autora i kao takvo je zatieno. Sva prava zadrana. Nije dozvoljeno kopiranje,umnoavanjeovepublikacijeiliprenoenjeubilokojemoblikuilibilo kojim sredstvima, elektronskim, mehanikim, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi nain, bez prethodne dozvole autora. Dabiseosiguralodauknjiziprezentiraneinformacijebudukorektneivrijedne objavljivanja, uinjen je odgovarajui napor. Autor se zahvaljuje svima onima koji su doprinijeli da zajednike aktivnosti rezultiraju izdanjem ove knjige. ---------------------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo332.1:353.7(497.6)JAHI, MasharRegionalni razvoj kantona FBiH sa osvrtom natuzlanski / Mashar Jahi. - Tuzla : Off-set, 2015.- 191 str. : ilustr. ; 24 cmBibliografja: str. 191.ISBN 978-9958-31-202-1COBISS.BH-ID 22074118---------------------------------------------------------------/ 5REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI RIJE AUTORARije autoraSvrhaoveknjigejedaukaenapromjenekojesuneophodnezaoporavakijaanje privrede Tuzlanskog kantona kao jednog od privredno i strateki najvanijih dijelova Bosne i Hercegovine. Ideja i poticajza pisanje ove knjige nastao je kao posljedica prologodinjih graanskihprotestaieljedadadnemdoprinosborbiTuzlakazaivotdostojanovjeka, ivot kakav ljudi Tuzle i Tuzlanskog kantona zasluuju.Nastankuoveknjigedoprinijelojevieljudi.Prijesvega,elimdasezahvalimmojoj porodici na velikoj podrci. Posebno sam zahvalan mojoj majci hadi-Nimeti Jahi koja u svojoj 93. godini pokazuje da kroz ivot treba ii uspravno i hrabro, bez osvrtanja na rijei i postupke nedobronamjernih.Velikuzahvalnostdugujemg.EminuHatuniuijeznanjeiiskustvojedoprinijeloda struktura ove knjige bude primjerena potrebama vremena u kojem ivimo. Kao moj struni saradnik i mentor, on je i ovaj puta uloio maksimum truda, znanja, volje, i snage da ova knjigabudeobjavljena.Knjigajeplodnaihbrojnihrazgovoraostanjuukomesenaao Tuzlanski kanton i BiH. Dugujem mu zahvalnost za upute i podrku, njemu i njegovoj divnoj familiji i prijateljima koji su uvijek bili uz njega.Zahvaljujemserecezentima,mr.SelimuBelagiuimr.AleksandruRemetiu,na korisnim savjetima i zapaanjima, te izdavau OFF-SET-u u pripremi knjige za tampu. Na kraju, zahvalan sam svima koji su na bilo koji nain doprinijeli da se ova knjiga dovri i koji samnom dijele radost to je izala u javnost.Ova knjiga nije pisana u komercijalne svrhe.Mashar Jahi6 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI A word by the authorThe purpose of this book is to describe the changes which I consider necessary in order to revitalise and strengthen the economy of the Tuzla Canton as one of the most important parts of Bosnia-Herzegovina both economically and strategically. The idea and the spur for writing this book came following last years civic protests and out of my wish to contribute to the struggle of Tuzlas people for a more dignifed life of human beings, a life which the people of Tuzla and the Tuzla Canton as a whole deserve.Severalpeoplehavecontributedtothemakingofthisbook.Firstofall,Iwish to thank my family for the great support they gave me. In particular I wish to thank my mother hajja Nimet Jahi who, 93 years of age, is showing by example how one shouldgothroughlifeuprightandcourageously,withoutpayingattentiontothe words and actions of those who have no good intentions.I owe great gratitude to Mr Emin Hatuni whose knowledge and experience has helpedmakethestructureofthisbookfttheneedsofourtimes.Asmyexpert collaborator and mentor, he has once again put in the maximum effort, knowledge, will and power to ensure that this book gets published. The book is a fruit of our many conversationsaboutthestateinwhichtheTuzlaCantonandBosnia-Herzegovina fnd themselves today. I am most thankful to him for his advice and support and to his wonderful family and friends who have always been by his side.I would like to thank the book reviewers Mr Selim Belagi and Mr Aleksandar Remeti,M.A,fortheirusefulsuggestionsandobservations,andtoOFF-SETthe company which prepared the book for publication.I am grateful to all those who contributed to the completion of this book one way or another and who share in the joy of its publication.Lastly,itneedstobestressedthatthisbookisanon-proftpublicationandis distributed free of cost.This book was not written for commercial purposes.Mashar Jahi/ 7REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Izvod iz recenzije Selima BelagiaKrajemprologipoetkomnovogvijekaurazvijenomsvijetujedolodopromjenau nainu upravljanja znanjem, ekonomija se poela bazirati na znanju, odnosno intelektualnom kapitalu, a menadment se okree sa operativne na strateku uinkovitost. Izmeu ostalog poeosemijenjatihijerarhijskiudemokratskimenadment,organizacijskestrukturesu postaleravnije,odnossanosiocimamaterijalnihinteresasepoeozasnivatinastvaranju vrijednosti,korisnicisupostaliglavniizvorkonkurentskeprednosti,avrijednost,kojuje najteedefnirati,sepoelazasnivatinakompetencijama,energijivoenjaisposobnosti ureivanja odnosa kojima se stvaraju ekonomski efekti. Dok se u hijerarhijskom menadmentu mo kree odozgo, odnosno od nadzornih odbora i stratekog menadmenta prema dolje, u novom menadment mo se kree odozdo od zaposlenih prema gore. Sa promjenom moi mjenjaju se smjerovi upravljanja, voenja, odgovornosti, zapoljavanja. Zahvaljujuirazvojutehnologijamenadmenta,nakojuukazujeautorknjigeMashar JahiREGIONALNIRAZVOJKANTONAFBiHSAOSVRTOMNATUZLANSKI, prema naelima trita i demokratije, mogue je demokratizirati rukovoenje kako bi domaa preduzeapostalaprilagodljivaiinovativna.Knjiganedajesamoodgovorkakokoristiti fondoveiprogrameEvropskeunijedabiseostvarioprivredniiregionalnirazvoj,vei kako upravljati dravnom upravom da bude u funkciji sluenja graanima i kako upravljati preduzeima da budu odrivo proftabilna.Rijetke su knjige u kojima autori dublje zalaze u sutinu drutvenih, privrednih, tehniko-tehnolokihrjeenja,kaoiusrdrutvenoekonomskihpromjena.Ovaknjigaukazujena kljune probleme sa kojima se susreu opine u kantonima. Nema razvoja BiH, kao i njenih entiteta, kako istie autor, ako se ne pone sa privrednim i ragionalnim razvojem lokalnih samouprava.Hijerarhijutrebasmanjivati,birokratiju/administracijusvestinanajmanju mjeru,centralizamzamjenitisadecentralizacijomimonopolsaotrijomkonkurencijom unutar i van preduzea.Knjiga moe pomoi svim onima koji ele osmisliti i stvoriti novo rukovoenje. Autor posebnonaglaavavanostrazumijevanjaosnovnihmenaderskihfunkcija:organiziranja, upravljanja ljudskim resurima i voenja. Razumijevanje ove tri srne funkcije menadmenta pomaedesepreduzeaorganizirajudecentraliziranonabaziproftnogpotencijala,dase kod zaposlenih razvijaju kompetencije, energija voenja iji su izvori mo i utjecaj, kao i da se razvijaju odnosi meu zaposlenim i sa korisnicima koji donose ekonomske efekteIZVOD IZ RECENZIJE8 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Knjiga e bie interesantna kako osobama koje rade u dravnoj upravi, tako i osobama koje radeukorporativnomsvijetu.Namijenjenasvimaonimakojielepodiinaveistepen razumijevanjaprivrede,ekonomije,menadmenta,demokratije.Pisanajerazumljivim jezikom, tako da svaki itaoc moe nai odgovore na mnoga interesantna pitanja vezana za upravljanje projektima po standardima EU, upravljanje znanjem, kako je mogue ostvariti privredniiregionalnirazvoj,kakojemogueosmislitirukovoenje/menadmentdabude u funkciji stvaranja vrijednosti, kako privredu uiniti da bude trina i kako do ekonomske politikekojaeprivreduoistitiodcenraluzmaimonopolakakobisemogaoostvarivati odrivi privredni rast, drutveni razvoj i porast ivotnog standarda stanovnitva. Knjiga e biti korisna studentima svih fakulteta, kao i svim potencijalnim zaposlenim koji namjeravaju postati rukovodioci./ 9REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI IZVOD IZ RECENZIJEReview by Selim BeslagicAchangeofdirectioninhowwehandleknowledgetookplacetowardstheendofthe last and beginning of this century. Namely, the economy was based on the knowledge, or ratherintellectualcapitalandthemanagementshiftedfromoperationaltostrategicled. Inaddition,hierarchicalmanagementstartedtoformintodemocraticone,organisational structures became fatter, stakeholder relationships became based on value creation, clients formed the main source of competitive advantage while values, which are the most complex todefne,werebasedoncorecompetencies,leadershipdirectionandtheabilitytocreate fnancial impact. Whilst hierarchical management is powered top down, from senior management down, thenewstylemanagementisrunbottomup,fromfrontlineemployees.Thischangein power control delivers the change in management direction, leadership, accountability and recruitment responsibilities. Thanks to the technical developments of management which are referred to in the book RegionalDevelopmentofFBiHCanton,withFocusonTuzlaCantonbyMasharJahic the market and democracy dictate that it is possible to change management style in order to createadaptableandinnovativecompanies. Thisbooknotonlyprovidesanswersonhow to utilise European Union programmes to deliver regional growth, but alsohow to govern at national level to deliver value to citizens and how to lead businesses to deliver long term sustainability.It is not often you fnd a book which explores the core of social, economic and technical solutionsandsocio-economicchanges.Thebookalsodefneskeyissueswhichlocal authoritiesface.TherecouldbenonationaldevelopmentinBiHifregionalandlocal governanceisnotaddressed.Hierarchyshouldbereduced,bureaucracy/administration broughttotheminimum,centralisedstructuresreplacedwithdecentralisedones,while monopolistic markets changed with strong internal and external competition. This book can assist those who wish to explore new ways of management. The author placesspecialemphasisonunderstandingbasicmanagementfunctions:organisational structure,managementofhumanresourcesandleadership.Understandingthesethree corefunctionsofmanagementhelpscompaniestodecentraliseonthebasisofproftable potential, to build core competencies of staff, to strengthen the leadership with sources of power and to build business and client relationships which deliver proftable outcomes. The book will assist those who work as government offcials as well as those who work in the corporate world. It is aimed at those who wish to elevate their understanding of economy, 10 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI trade, management and democracy. Its approachable language style guides every reader to the answers on managing projects at EU standards, managing knowledge, how to achieve regional growth, how to establish value creating management style and market led operation andhowtoimplementfnancialpoliticswhichwillleadtotheriseinlivingstandards, social development and decentralised, sustainable growth. The book will be of value to all university students as well as all existing and prospective managers. / 11REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Izvod iz recenzije Aleksandra RemetiaSvjedoci smo irenja i jaanja Evropske unije sa svim izazovima i problemima koje to irenjemoeproizvesti.JedanodkoncepataekonomskograzvojajeRegionalnirazvoj, konceptkojimoepomiritimnogeizazovenejednakograzvojaipolitikeproblemeu pojedinimdijelovimaEvrope.Regionalnirazvojpruaprilikuzemljamairegionimada sarauju, rjeavaju zajednike probleme, sarauju u regionima, jaaju svoju infrastrukturu i kompetitivnost. Ova knjiga je jedan od vrijednih pokuaja da se objasni uloga EU, njeni mehanizmi, nain funkcionisanja i prilike da se koriste fondovi i programi EU kao dodatni faktor u ekonomskom i ukupnom razvoju regija i zemalja. Knjiga gospodina Mshara Jahia je vrijedan pokuaj da se svim potencijalnim korisinicima u BiH prue detaljne informacije o mogunostima dodatnog podstrekavanja odrivog ekonomskog i integriranog razvoja. Ova knjiga svojom informativnou i aktuelnou prevazilazi granice Bosne i Hercegovine i daje mnoge odgovore svima u Regionu Jugoistone Evrope o svim mogunostima sagledavanja, razumjevanja i rjeavanja izazova ekonomskog i integriranog razvoja.KnjigadajekljuneinformacijeoorganizacijiEU,VijeuministaraEU,Evropskoj komisiji,EvropskomParlamentuiEvropskomvijeu.Poznavanjesloenestrukture funkcionisanja EU je vano za sve nae itaoce i one koji ele da razumjevanje EU ostvare uvidusvemogunostidodatnog,vanjskogohrabrivanjaipodravanjarazvojauBosnii Hercegovini. Fondovi EU, posebno obraeni u ovoj knjizi su izuzetno vani za razvoj. Autor prua informacije i omoguuje itaocima da se nastave vie baviti prouavanjem fondova EU kao mogunou daljeg podravanja razvoja u naoj zemlji, a i po regijama. Istorijski jeobraenperiod2000.2006.vaanzadaljerazumjevanjeipraenjeprilikakojenam prua EU. Obraen je i period 2007. 2013. a i period 2010. 2020. Iz ovog dijela crpimo kljune informacije o prilikama za podravanje razvoja iz vanjskih izvora do 2020. godine. Tusuiobjanjenjaostrukturnimikohezionimfondovimasaijimizazovimaemose, svesuprilike,vrlobrzosusretati.Regionalnapolitikajezauzelaposebnomjestouovoj knjizi,NavodinamomoguavajusaznanjairazumjevanjaregionalnepolitikeEUimogu nam pomoi u defnisanju regionalnih politika u naoj zemlji. itaoce e posebno zanimati Programi EU u naoj zemlji, precizni i konkretni navodi e nam pomoi da o svim saznajima nastavimo dalja istraivanja. Ovi programi e biti jedan od vanih faktora pruanja ansi za dodatni razvoj u BiH. Autor je posebno obradio veliki izazov za veinu BiH korisnika Upravljanje projektima po standardima EU. Svi mi moramo biti svjesni da ovladavanje ovim vjetinama i znanjima predstavljaosnovniuslovzamogunostkoritenjaprogramaifondovauBiH.Projektno upravljanje po standardima EU je osnovni uslov koritenja sredstava. Ova znanja i vjetine IZVOD IZ RECENZIJE12 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI nam mogu pomoi da unaprijedimo nau praksu projektnog upravljanja i da je standardizujemo sa evropskim pravilima. To e nam olakavati budui rad, poreenja, praenja ostvarivanja i evaluacije projekata. Mi emo u budunosti sve manje biti zaposleni a sve vie projektno angaovani. Od kvaliteta naeg angaovanja zavisie i nae mogunosti daljeg ukljuivanja u projekte. Mi emo, vrlo brzo, biti ocjenjivani kvalitetom ostvarenja i izvrenja projekata nakojimaradimo.Velikidoprinosautorajeitotonampruakonkretnuinformacijuo nainu podnoenja projektnog prijedloga, budetu projekta, matrici logikog okvira. Veina aktivnih uesnika u ekonomskom ivotu u BiH i nije svjesna da se svakim danom sve vie, svojom logikom, djelovanjem, uklapa u matricu logikog okvira i da je to savremeni nain razmiljanja, dizajniranja i ostvarivanja svih naih aktivnosti.U dijelu Privredni i regionalni razvoj Tuzlanskog kantona dobijamo, na jednom mjestu, vrlokonkretnuipreciznuslikudosadanjegrazvojaiuvijekmoepredstavljatiosnov zasvarazmiljanjaidizajniranjabuduihaktivnosti.Sviaktivniuesniciekonomskihi integrativnih aktivnosti, projektnog djelovanja, razvoja uvijek mogu poi od ovih osnovnih naznaka o razvoju u Tuzlanskom kantonu. Dobie i opte informacije o TK, a kandidovane suiosnovnepretpostavkezaprivrednirazvoj.Pretpostavkedefniuosnovneuslovekoji limitiraju ili stimuliraju ekonomski i integrirani odrivi razvoj. Navedene pretpostavke mogu pomoi svima koji ele da se bave izazovima razvoja i da ih i dalje razvijaju. Pored politike, strategije, pravne infrastrukture, E-uprave, ICT infrastrukture, ICT industrije, istaknuti su i demokratija, inovacije i upravljanje znanjem. Knjiga ide daleko naprijed i pomoi e svima da svojim djelovanjem, razmiljanjem ire mogunosti razvoja. Autor prua osnovna znanja, navodiizazoveiomoguavabuduimaktivnimuesnicimadarazvijanjemovihideja otvaraju i ire prostor za dodatni razvoj.Auror se bavi i modelima privrednog i regionalnog razvoja. Oba modela su jako vana isigurnoenajefkasnijakombinacijamodelaomoguavatiprogres. Autoristieiznaaj privrednog sistema, ekonomije i menadenta. Svi su jako interaktivno povezani. Strateko razmiljanjeistratekipristupjeizuzetnovaanbezobziranaisticanjevanostijednog modela ili kombinovanje oba modela kao doprinosa razvoju. Poslovno planiranje stratekog karaktera je izuzetno vano i kad izabere i defnie najuspjeniju strategiju i kombinaciju modela.Poslovnoplaniranjejeizazovzasvakogakosebavirazvojemsvojeideje,svog ve razvijenog posla, izazova promjene strategije i modela razvoja. Model poslovnog plana jevedodatnoznanjenanivouekonomskihsubjekatapredkojimastojeizazovirazvoja. Autor je pruio detaljnu informaciju o svemu o emu morate znati i voditi rauna. Istie i znaaj stalnog praenja, monitoringa, evaluacije i korigovanja, auriranja, poslovnog plana. Auor prua znanja i o izradi poslovnog plana. Jako je vano da kljuni vlasnik biznisa sam / 13REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI razvija svoju ideju i poslovni plan. Ako mu ideju razvijaju plaeni konsultanti oni je nikad nerazumijukaovlasnikbiznisa.KonsultanturadiPoslovniplansavrenosazahtjevima potencijalnogkreditoraalisekasnijeupraksipojavljujenizizazovaiproblemaokojima konsultant nije vodio rauna i esto nije ni znao. Vlasnik biznisa je vlasnik ideje i budunosti ostvarivanjaprojektaisamoonmoenanajboljinainodgovoritinasvebudueizazove ostvarivanja te ideje.Autor je svojom knjigom na jednom mjestu pruio dosta razliitih znanja i informacija svimakojiseelebavitirazvojem,regionalnimilisvojeposlovneideje.Pruadosta savremenih znanja i informacija i pomoi e svakome ko eli da sazna vie o novim znanjima. Pomoiesvimadanakonprouavanjailiitanjaoveknjigekrenudaljeuistraivanjau posebnoj oblasti koja njega interesuje. Ovu knjigu treba imati, itati, preporuivati drugima. Vano je istai da je autor knjigu namjenio iskljuivo kao donaciju svima onima koji ele znati vie o izazovima privrednog, regionalnog i stratekog poslovnog razvoja.IZVOD IZ RECENZIJE14 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Review by Aleksandar RemeticWearethewitnessesoftheexpansionandstrengtheningoftheEuropeanUnionand allthechallengesandissuesthattheexpansionbrings.Oneoftheconceptsofeconomic growth is the regional development, the concept which can resolve many issues of unequal development and political problems in certain parts of Europe. Regional development offers an opportunity for countries and regions to network, share good practice, resolve common issuesandthusstrengthentheirinfrastructureandcompetitiveadvantage.Thisbookis one of the valuable attempts to explain the role of the EU, its mechanisms, functionalities andopportunitiestoutiliseitsprogrammesasanadditionaldynamicineconomicand overall regional and national development. The book by Mr Jahic offers the information on additional opportunities of sustainable regional and economic development to all BH users. Its current and informative content transcends the borders of Bosnia and Herzegovina and offers solutions to analysing, understanding and resolving the challenges of economic and integrated development in the region of South Eastern Europe. The book offers the key information on the structures of the European Union, European CouncilofMinisters,EuropeanCommission,EuropeanParliamentandtheEuropean Council. Understanding the complex structure of the EU is crucial to the readers and those wishingtounderstandandencourageadditionalandexternalfactorsindevelopmentof BosniaandHerzegovina.TheEUfunds,analysedindetailinthisbook,areparticularly relevantfordevelopment.Theauthorofferstheinformationandenablesthereaderto research and analyse the EU funds and opportunities of further development support in our country, as well as the regions within.The book analyses the historical period of 2000 2006, relevant to further understanding andidentifyingopportunitiesofferedbytheEU. Alsocoveredistheperiodfrom2007 2013 and 2010 2020. We can extract key information from this period on opportunities for developmental support by external sources. It also contains the details of the structural and cohesivefundswhichwearelikelytoencounterinthenearfuture. Theregionalpolitical scene is of particular focus in this book; it assist us in learning and understanding the regional politicsoftheEU,aswellasourowncountry. Thereaderswillbeparticularlyinterested intheEUprogrammesavailableinourcountry.Thepreciseanddirectquotationswill assist us in conducting further research. These programmes will be one of the key factors in prospective development and growth. TheauthorhasplacedparticularemphasisonprojectmanagementbyEUstandards,a challenge to most BH users. We all need to be aware that the main condition of using EU / 15REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI funds and programmes is to master the skills and understanding of project management by EU standards.In the near future most of us will be managing projects rather than hold permanent employment contracts.Our future engagement in project management will depend on the quality of our delivery. Project completion and quality of our project management will be the key measure of our work and employment prospects.Theauthorssizeablecontributionishisguidanceonhowtoproduceandsubmita project proposal, budget forecast, and the logical framework matrix. Most of the economic contributorsinBosniaandHerzegovinaarenotawareoftheimportanceoftheLogical FrameworkApproach(LFA)asamodernwayofthinking,designing,creatingand organisingouractivities.Allactiveeconomiccontributorscanusethisasthebasisfor regional development of Tuzla Canton. They will also receive basic information on Tuzla Canton with main assumptions of economic development. These assumptions defne main conditions which limit and stimulate economic and sustainable growth. They can assist those who wish to address the challenges of growth and further develop the same. In addition to the politics, strategy, legal system, e-governance, ICT Infrastructure and industry, the author also places big emphasis on democracy, innovation and knowledge management. The book advancesaheadoftimetoofferassistancetoallthoseprogressivethinkersandactivists whowishtoencouragefurtherdevelopment. Theauthoroffersbasicknowledge,liststhe challenges and enables future active participants to utilise these ideas in creating more room for future growth.Theauthoralsoaddressesthemodelsofeconomicandregionalgrowth.Sinceboth modelsarecrucialitislikelythatthecombinationofthetwowilldeliverprogress.The author highlights the signifcance of the economic system, fnance and management, which are all closely integrated. The strategic thinking and strategic approach are the main priority irrespective of the decision to implement a single, or a combination of two models to achieve growth. Business planning is important even when you defne the most successful strategy or implement a combination of delivery models. Business planning is a challenge for anyone dealingwithideageneration,analreadyestablishedbusiness,changemanagementora business model development. Business plan models should be explored further by anyone facing challenges of business development. The author offers detailed information on everything you need to know and be mindful of. He also highlights the importance of constant monitoring, adjusting and evaluating your business plan as well as constructing your plan. It is crucial that the business owner develops their own business idea and the plan. Employed consultants will never understand the idea as well as the business owner. The business owner also owns the idea and is thus best placed to IZVOD IZ RECENZIJE16 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI deliver the business plans and face the challenges which may face the realisation of this idea. The book offers wide knowledge and advice to a wide range of people who wish to realise growth whether that is at a regional level or their own business idea. Its informative content willassistanyoneinterestedinknowledgedevelopmentandwillallowthemtoselecta particularareaofinterestedasthebasisforfurtherresearch.Thisbookshouldbeowned andrecommendedtoothers.Itisimportanttoemphasisethattheauthorwillnotpublish this book for sale, but will donate copies to all those interested in challenges of regional and business development./ 17SADRAJREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI SADRAJPREDGOVOR .................................................................................................................. 19PREFACE .......................................................................................................................... 21I. ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJU ........................ 231. Organizacija EU ............................................................................................................. 231.1. Vijee ministara EU ............................................................................................. 231.2. Evropska komisija ................................................................................................ 241.3. Evropski parlament .............................................................................................. 241.4. Evropsko vijee .................................................................................................... 252. Fondovi EU ..................................................................................................................... 352.1. Razdoblje 2000-2006 ........................................................................................... 372.2. IPA I 2007-2013 .................................................................................................... 402.3. IPA II 2014 -2020 ................................................................................................. 432.4. Strukturni i kohezioni fondovi ............................................................................. 453. Regionalna politika EU.................................................................................................. 514. Programi EU raspoloivi BiH ....................................................................................... 535. Upravljanje projektima po standardima EU .............................................................. 635.1. Postupci i procedure prije odobravanja ................................................................ 635.1.1. Projektni ciklus ............................................................................................. 655.1.2.. Informacija o projektima ............................................................................. 675.1.3. Smjernice za podnosioce projekta ................................................................ 685.1.4. Koncept projekta ........................................................................................... 695.1.5. Obrazac za podnoenje prijedloga projekta .................................................. 705.1.6. Podnosilac prijedloga projekta ...................................................................... 735.1.7. Budet projekta ............................................................................................. 735.1.8. Matrica logikog okvira ................................................................................ 745.2. Postupci i procedure u fazama fnansiranja i nabavki za iplementaciju projekta ....755.2.1. Monitoring projekta ...................................................................................... 775.2.2. Evaluacija projekta ....................................................................................... 79II. PRIVREDNI I REGIONALNI RAZVOJKANTONA FBIH ............................ 831. OPENITO O REGIONALNOM RAZVOJU ........................................................ 872. PRETPOSTAVKE ZA PRIVREDNI I EKONOMSKI RAZVOJ ...................... 1051.Strategija informacijskog drutva u BiH .................................................................... 1071.1.Politika ................................................................................................................ 1101.2. Strategija ............................................................................................................ 1111.2.1. Pravna infrastruktura ................................................................................... 1131.2.2. E-obrazovanje ............................................................................................. 11418 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI 1.2.3. E-uprava ...................................................................................................... 1141.2.4. ICT infrastruktura ....................................................................................... 1161.2.5. ICT Industrija .............................................................................................. 1171.3. Akcioni/operativni plan ...................................................................................... 1172. Demokratija .................................................................................................................. 1183. Vanost inovacije u graenju konkurentske prednosti ............................................ 1254. Upravljanje znanjem ................................................................................................... 1353. STRATEGIJA PRIVREDNOG I REGINALNOG RAZVOJA ......................... 1391. Strateki pristup ........................................................................................................... 1392. Privredni sistem, ekonomija i menadment .............................................................. 1412.1. Privredni sistem. ................................................................................................. 1412.2. Ekonomija .......................................................................................................... 1492.3. Menadment ....................................................................................................... 1533. Model strategije privrednog i regionalnog razvoja................................................. 1584. Model poslovnog plana ................................................................................................ 1664.1. Proces poslovnog plana ...................................................................................... 1664.1.1. Misija i ciljevi ............................................................................................. 1664.1.2. Defniranje/izbor strategije. ........................................................................ 1674.1.3. Identifkacija glavnih planova ..................................................................... 1684.1.4. Analiza i modeliranje glavnih planova ....................................................... 1694.1.5. Odreivanje budeta i prioriteta ................................................................. 1704.1.6. Priprema nacrta poslovnog plana ................................................................ 1704.1.7. Pribavljanje sporazuma/saglasnosti o poslovnom planu ............................ 1714.1.8. Finalizacija implementacije plana .............................................................. 1714.1.9. Odreivanje konanog budeta i prioriteta ................................................. 1724.1.10. Saopavanje plana ..................................................................................... 1724.1.11. Nadgledanje implementacije ..................................................................... 1724.1.12. Redovno airiranje poslovnog plana ......................................................... 1734.2. Izrada poslovnog plana ...................................................................................... 1734.2.1. Izvrni sie .................................................................................................. 1734.2.2. Analizu trenutne situacije i budueg okruena ........................................... 1734.2.3. Prijedlog tehnikog plana ........................................................................... 1744.2.4. Prijedlog fnansijskog plana ........................................................................ 1794.2.5. Analiza rizika .............................................................................................. 1804.2.6. Prijedlog implementacije poslovnog plana ................................................. 180ZAKLJUNA RAZMATRANJA ................................................................................ 183LITERATURA ................................................................................................................ 191/ 19REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI PREDGOVORUlismoudrugudeceniji21.vijeka,anaedrutvojejouvijekumonopolistikom kapitalizmu.Politikestranke,kojenoseuglavnomdemokratskiprefks,suneodgovorne biraima,abirainemajurazvijenusvijestdaizaberuopcijukojaeraditiunjihovom interesu. Mnogo toga ukazuje na problem zapoljavanja i tamniju stranu nacionalne privrede kojasesuoilasaprevrtljivom/nepravednomprivatizacijom.KnjigaRegionalnirazvoj kantona FBiH sa osvrtom na Tuzlanski je strukturirana tako da pomogne svim onim koji su odgovorni za drutveni i privredni razvoj. Osim toga korisna je strastvenim, kreativnim i poduzetnim ljudima koji ele osmisliti novo rukovoenje u domaim kompanijama. Naoj zemlji su potrebne promjene koje e demokratizirati politiki i korporativni svijet. Dravnoj upravijepotrebnovoenjekojeebitiufunkcijisluenjagraanima,akorporativnom svijetu su potrebne voe koje e biti odgovorne onima koji stvaraju vrijednost. Ciljknjigejedaukaeitaocimanamogunostistratekogpristupaprivrednomi regionalnomrazvojakoritenjemfondovaiprogramaEvropskeunije.Njenasvrha,nije samo da ukae kako koristiti fondove i programe Evropske unije da bi se ostvario privredni i regionalni razvoj opina na kantonima, ve i da ponudi kantonima i njegovim opinama nainkakomoguostvaritiefkasnijukantonalnuiopinskuupravuikakomoguutjecati da se domae kompanije osposobe za konkurentno poslovanje. Pisana je tako da se stekne znanje o stratekom planiranju i stratekom upravljanju kako bi se mogle defnirati kvalitetne strategijeprivrednogiregionalnograzvojakoristeiprocesstratekogmenadmenta. Namjenjenaprvenstvenodravnojupravi,vriocimavlastinafederalnom,kantonalnomi opinskom nivou, ali menadmentu poslovnih subjekata, kao i poduzetnicima.U Tuzlanskom kantonu hemijska industrija, koja je prije rata bila nosioc razvoja bive drave je unitena. Rudnike i Termoelektranu je preuzela Elektroprivreda, a Direkciju Tuzla BH Telecom. Da je kapital koji je stvoren u ova tri privredna subjekta ostao u Tuzlanskom kantonu, danas bi ovaj kanton bio nosilac razvoja drave. Dejton je predvidio da se Federacija decentralizira putem kantona koji su trebali funkcionirati na proftnom potencijalu. Meutim politikestranke,prihvatanjemmonopolskog,aneliberalnogkapitalizma,suorganizirale Federacijunanaelimacentralizmaimonopola.Ulogudrutvajepreuzeladrava, ekonomija je preuzela privredu, to je omoguilo da se razvije birokratsko politika klasa trostrukimumnoavanjeadministracije,kojajedanasglavnikoniarprivrednograzvoja. Da je izgubljeni kapital zbog nerada dravne uprave i politikih stranaka utroen u razvoj privrede, danas bi Bosna i Hercegovina bila razvijenija zemlja u regionu, a ne kao zemlja u kojoj je najvea nezaposlenost. Ovo to je dosad postignuto treba da bude signal da treba krenuti u drutvene promjene koje e se uhvatiti u kotac sa politikim aparthejdom. PREDGOVOR20 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Standarnaekonomijaihijerarhijskorukovoenje/menadmentsuglavnazaprekada funkcionira trina privreda. Ekonomija nije pronaala najbolji nain za efkasnu raspodjelu resursaizdravprivrednirazvoj.Drava,kojusupredstavljalepolitikestranke,nesamo danijeodreivalapravila,venijebilagarantpravednogdrutvenograzvoja.Osimtoga ekonomijanijeutjecaladaserazvijerukovoenjekojebiosiguralodapreduzeabudu proftabilnanaduiperiod.Mjerilosnageprivredejednezemljeogledaseukvalitetnom modelumenadmenta/rukovoenja.Meutim,danasjerukovoenjeglavnakonica razvojaprilagodljivihiinovativnihpreduzea.Zbogtogatorukovoenjenijekljuno zazadovoljavanjeljudskesvrhe,zbogtogatonijeuinkovitobarkaotojeuinkovit menadment, plaa se visok porez na neznanje. Preduzeima je potrebno rukovoenje koje eseiskazatiusposobnostima:upravljanjaresursima,osmiljavanjaposlovnihplanova, koordiniranog odvijanja poslovnih aktivnosti i poticanja na ulaganje ljudskog truda kako bi se ubrzalo i irilo poslovanje.Veliki problem naeg drutva je nerazumijevanje u pravom smislu rijei procesa svijesti, komunikacije i demokratije. Ovi procesi osiguravaju bolje razumijevanje svih drugih procesa, ukljuujuimenadmentkojiosiguravadaseizsvijestiljudiuklonedogmeipredrasude hijerarhijskog menadmenta. Kada bi se rukovoenje savremenilo po naelima demokratije biobipromjenjensmjervoenja,ponaelimatritamoglabisestvoritidecenralizirana iapolitinapreduzea,ponaelimainternetamoglebidomaekompanijebitiravneisa minimalnom administracijom/birokratijom. Tuzlanski kanton se nalazi u takvom stanju da je vrijeme da se udrue sve kreativne snage kako bi se poelo sa demokratskim promjenama. Prvototrebapromjenitijeprisupekonomiji,adrugopristupstratekomplaniranjui stratekomupravljanju.Sarukovoenjatrebaskinutiteretcentralizmaimonopola,a obogatitigaznanjem,idejamaiinovativnou.Onotojeneophodnotrebazaustavitida se i dalje ljudi zagauju klicama ortodoksnog rukovoenja. One, koji su ve zagaeni, ne trebaukljuivatiupromjenedokseneoslobodeodpredrasudainasljeaprolosti. Ako preduzeaelebitiizvrsna,trebajuseokrenutikabudunosti.Trebazamislitiistvoriti preduzea koja e imati ravniju organizacijsku strukturu koju e popunjavati zaposleni koji imaju organizacijsku kulturu.U naoj zemlji politika je ovladala korporativnim svijetom tako da danas imamo izraenu nedoputenu nevoljnost zaposlenih, koja je prela u pomirljivost. To je rezultiralo praksom rukovoenja, koja praktikuje da se na najvia mjesta u dravnoj upravi i javnim preduzeima postavljaju struno nekompetentni ministri i generalni direktori, koji su u slubi autoritarne hijerarhije. Stvorena je politiko birokratska klasa koja je znaajno umnoila administraciju, kojaonemoguavakreativnimipoduzetnimljudimadapokrenudrutveneiprivredne promjeneukojimesestandardnaekonomijatransformiratiuekonomijuznanja,a hijerarhijsko rukovoenje demokratizirati po naelima demokratije, trita i interneta./ 21REGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI PREDGOVORPREFACEWe have entered the second decade of the 21st century, yet our society is still in the phase of monopolistic capitalism. Political parties, most of which use a democratic style prefx, are not accountable to their voters, while most voters have no knowledge or understanding how to elect a party whose manifesto will create value or be in their interest. We are surrounded by symptoms of unemployment and the darker side of national economy which has clashed with unjust aspects of privatisation. ThebookRegionalDevelopmentofFBiHCanton,withFocusonTuzlaCantonis structuredtosupportallindividualsandgroupsresponsibleforsocialandeconomic development.Inaddition,itisvaluabletocreativeandinnovativebusinesseslookingto explore new style management in driving progress. Our country requires change which will embed democracy into our political and corporate world. The national Government needs advocates of democracy who are accountable to citizens and corporate world should be led by visionaries who are answerable to their stakeholders or shareholders who create value. The aim of this book is to highlight the possibilities of strategic approach to regional and economic development using various sources and programmes of the European Union. Its objective is not only to teach readers how to use these EU sources to the beneft of regional and economic development, but also to offer solutions to establishing effective governance and how to encourage and infuence local companies to equip themselves with management tools required for successful business and trade. The book is devised to offer understanding andvalueofstrategicplanningandstrategicleadershipindefningqualitystrategiesfor economic and regional development using the strategic management process. It is primarily aimed at Government offcials at Federal, District and Local Authority level but also senior and middle managers in the private sector. TheChemicalIndustry,whichwasthekeydriverofdistrictdevelopmentinTuzla Canton before the war, has been destroyed. The mines and Thermo-Electrical plant is under ElektroprivredawhileDirekcija TuzlahasbeenmergedwithBH Telecom.Ifthecapital of these three units remained in Tuzla Canton, today this district would lead on the national developmentcontributions.Daytonpredictedde-centralisationviacantonstructurewould deliverontheproftabilityfront.However,byacceptingmonopolistic,ratherthanliberal capitalism, the political parties structured the Federation on the basis of centralisation and monopoly. TheGovernmenthastakentheroleofthesociety;theeconomytookoverthe production which enables the development of the bureaucratic political class, thus trebling administration which to this date is the biggest obstacle to economic growth. If the capital lostthroughthelackofleadershipwasinvestedinproductivity,todaywewouldwitness 22 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI aregionallymoredevelopedBosniaandHerzegovina,ratherthanacountrywithever increasingunemploymentrates.Theserecentdevelopmentsshouldbeasignalforsocial change which will battle with political apartheid. Regulareconomyandhierarchicalmanagementarethemainobstacletoeffectivetrade productivity. The economy has not been able to source effective resource distribution and healthy growth in production. The country, represented by political parties, was not supported by established rules and regulations and there was a clear absence of fair social development. In addition, the economy had no hand in strategic management which would have accounted for long term proftability. The measure of countrys economic strength lies in the quality ofitsstrategicmanagementmodel.Instead,todaysmanagementisthemainobstaclein development of fexible and innovative businesses. We are paying a high price for the lack of recognition of strategic management as the key factor in meeting the societys needs. In ordertogrowanddevelop,companiesrequirestrategicmanagementwhichwilldisplay key strengths:resource management, delivery of business plans, coordinated execution of business activities and experienced human resource management. If we could base our management on the principles of democracy we would change the directionoftravelbycreatingdecentralisedandindependentcompaniesandwiththeaid ofdigitalage/intranetwewouldcreateequalbusinesseswithminimaladministration/bureaucracy.ThecurrentstateofTuzlaCantonrequiresimprovementbycombiningall creativestrengthsindeliveringdemocraticchange.Thefrstcomponentofthischangeis theapproachtoeconomy;thesecondistheviewofthestrategicplanningandstrategic management. The management should not include the burden of centralisation and monopoly; insteaditshouldbeenriched withknowledge,ideasandinnovation. Thecrucial action in this process is the removal of outdated management models; these should be removed until updated and free of past prejudice. To achieve excellence companies need to focus on the future.Thiscanbeachievedbycreatingbusinesseswithfatmanagementstructureand positive corporate culture. Thepoliticshavetakenoverourcountryscorporateworld,resultinginemployee dissatisfaction and acceptance of status quo. AS a result, a high number of senior positions areoccupiedbyMinistersandDirectorswhoarenotspecialisedintheirfeld,leadingto unproductive,authoritarianandhierarchicalstructure.Thishasincreasedthevolumeof administrative activities which stump the progress of creative and innovative businessmen in delivering social and economic vision where the standard economy would transform into the economy led by knowledge and the hierarchical management would turn into democratic management led by the principles of democracy, markets and the intranet. / 23ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI I. ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJU1. Organizacija EUUlogaEvropskeunije/EUjedaizgradiinstitucijeidaizdvojiznaajnafnansijska sredstvakakobipomoglazemljama/buduimlanovimadautokraemvremenskom perioduprilagodesvojedravnoureenjeipravnisistemevropskomtritu.Vezano zapotrebuiopravdaniekonomskiintereszaproirenjem,zemljelanoviEUpoinjuda izgraujuinstitucijeiizdvajajuznaajnafnansijskasredstvakakobipomoglezemljama, buduimlanovimadautokraemvremenskomperioduprilagodekakosvojedravno ureenje i pravni sistem tako i privredu prije ulaska na evropsko trite. Proces proirenja EU sa zemljama Jugoistone Evrope treba da vodi ka ujedinjenoj Evropi. Meutim, politiari uBiHnisushvatili,kaotonisushvatiliiDejton,daprocesproirenjaEUiDetonski mirovni sporazum vode ka integrativnoj BiH. U njihovom mentalnim sklopovima, nije bila demokratija koja daje mo graanima, ve autokratija koja daje mo politikim strankama. SredstvaEUnamijenjenakaopomokrozrazliitefondovemjeresemilionimaeura.Na svakojzemljikandidatuilipredkandidatu/potencionalnomkandidatujedatasredstva iskoriste kroz odreene fondove, zato jeneophodno potovati pravila i procedura prilikom pisanja projekata, odnosno potrebno imati znanje o upravljanju projektima po standardima EU. Namjera EU su bile integracije, a ne podjela zemlje, razvoj demokratije, a ne autokratije. Meutim sve u BiH je krenulo suprotnim smjerom. Umjesto da se da vei znaaj obrazovanju, stvoreni su univeziteti koji su umjesto znanja proizvodilidiplemeilizdravstvukojeumjestomentalnogifzikaogzdravljaproizvelo mentalno nezdrave ljude. Po rijeima politiara krivi su stranci koji su doli u nau zemlju zbog svojih interesa, a ne interesa naroda u BiH, a ustvari krivci su neodgovorni politiari. Poelojeumnoavanjedravneupraveiadministracijeukorporativnomsvijetu.Iako jeprvobitniciljstvaranjaEUbiookupljanjesvihnacijaigraanaEvrope,ipaksadanje ureenje,politikaiekonomskamodajujojulogujedneodvodeihsilausvetu.EUje formiralainstitucijesciljemnesmetanogfunkcioniranja.OnotoEUizdvajaodostalih interesnihudruenjakojapostojeusvijetujesteinjenicadasveglavneodlukekojese donoseunjenimokvirimavrizajednikiorgansainjenodpredstavnikavladazemalja, lanica EU. 1.1. Vijee ministara EUOrgankojidonosinajvanijeodlukeuokviruEUjesteVijeeministara.Procedura donoenjaodlukapredviadazakonikojepredlaeEvropskakomisijauzsudjelovanje Evropskog parlamenta prihvata ili odbija Vijee ministara. Ono to je karakteristino za ovaj 24 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI organ EU jeste da on zasjeda u razliitom sastavu i to u zavisnosti od oblasti i problematike o kojoj se odluuje. Tako, npr. ako je rije o problemima u telekomunikacijama odluke donose ministriprometaikomunikacija.A,opet,akojeproblematikavezanazazatituivotne sredine sastav Vijea ine ministri za zatitu ivotne sredine.1.2. Evropska komisija EvropskakomisijajestalnotijelokojedjelujeuokviruEU.StrukturuKomisijeine lanovikojisebirajuodstranevladalanovaEU.OsnovnizadataklanovaEvropske komisijenijedazastupajuinteresezemljaizkojihdolaze.Evropskakomisijakaojedno od kljunih tijela EU ima osnovni cilj da potpuno nezavisno titi ope dobro i interese svih graanaEU.NaindonoenjaodlukafunkcionirapoprincipudaEvropskakomisijadaje prijedlog Vijeu ministara i ini osnovni motor integracija i prijedloga vezanih za zajedniku politiku EU. Takoer, jedna od bitnih uloga Evropske komisije jeste nadzor nad potivanjem ugovoraiodlukakojesudonijeteodstranedrugihorganaitijelaEU.Ukolikodoedo zakljuka da se potpisani ugovori ili odluke ne potuju ima pravo da sazove Evropski sud. 1.3. Evropski parlament OnotopredstavljaglavnukarakteristikuEvropskogparlamentauodnosnunaostale organe i institucije u okviru EU jeste to da neposredne predstavnike u njemu biraju graani zemaljalanicaEU.Samizborsvojihpredstavnikazemlje/lanicesprovodenaosnovu izbornih sistema svake od njih posebno, a mandat tako izabranih predstavnika u Evropskom parlamentu traje pet godina. Zakonska uloga Evropskog parlamenta je velika i to kroz samu injenicu da on uestvuje u postupcima konsultacija, saradnje, odobravanja i saodluivanja zajednosaEvropskimvijeem.PosebnauloguParlamentimakadajerijeofnansijama EU. Naime sam budet EU sastavlja Evropska komisija i alje ga na usvajanje Parlamentu. Ako Parlament iz bilo kog razloga ne prihvati prijedlog budeta cijeli postupak vraa se na poetak. Kako je ovo veoma bitna stavka u funkcioniranju EU, Parlament koristi ovlatenja u potpunosti i na taj nain znaajno utjee na kreiranje politike unutar same EU. Jo jedno odbitnihovlatenjakojeimaEvropskiparlamentjestedaonmoedavrikontrolurada Evropskekomisijeudomenuizvravanjanjenihzadatakaiukolikodoedozakljukada KomisijaneradisvojposaouskladusapravilimaEUmoejojizglasatinepovjerenje, izvriti smjenu predsjednika i/ili lanova Komisije. Kroz dosada iznijeto moemo zakljuiti da Evropski parlament predstavlja ogledalo, stepena demokratije koji otklanja demokratski defcit unutar institucionalnog okvira EU. / 25ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI 1.4. Evropsko vijeeInstitucija Evropskog vijea datira iz 1969. godine i u poetku sastanci su se odravali neredovno. AlikakosugodineprolaziletakojeiulogaiznaajEvropskogvijearasla. Koliku ulogu sada ima najbolje pokazuje injenica da u Ugovoru o Uniji stoji da Evropsko vijeedajeneophodneimpulsezarazvojUnijeiodreujeopepolitikeciljeveovog razvoja. Osim predsjednika/efova drava i vlada EU lanovi Evropskog vijea su Generalni sekretarVijeaiVisokipredstavnikzameunarodneodnoseisigurnost,zatimministri vanjskih poslova Unije, predsjednik Evropskog parlamenta, predsjednik Evropske komisije, a po potrebi i ministri fnansija, ekonomije ili drugi resorni ministri u zavisnosti od ukazanih potreba.NakonsvakogsastankaEvropskogvijeaobjavljujusezakljucikaozajedniki dokument,estosavrlodetaljnimaneksimaideklaracijama.Periodtrajanjasastanaka Evropskog vijea je dva dana, mada ovdje treba naglasiti da sami sastanci mogu biti kako formalnog tako i neformalnog karaktera. Jedina razlika je u tome to sa formalnih sastanaka kao proceduralna i funkcionalna obaveza slijedi donoenje zakljuaka, preporuka ili drugih slinih dokumenata.EU se temelji na tri stuba: 1.zajednikotriteicarinskapolitika,ekonomskaunija,monetarnaunijaipolitike EU,2.zajednika vanjska i sigurnosna politika, 3.saradnja u oblasti pravosua i unutranjih poslova.Na ovim stupovima se u poetku zasnivala EU, a i dan danas ti stupovi predstavljaju pravce nakojimaseinsistiraprilikomdavanjapomoizemljamakandidatimaipredkandidatima za ulazak u EU. Kako su se razvijale institucije i donosila pravna akta EU je svoju pomo zemljamauslovljavalausmijeravanjempomoiusektoreipodrujaodprivrednogi drutvenogznaajasaciljemprilagoavanjasapravnimaktimaiproceduramakojevae uEU.PravnidokumentikaotosuSporazumostabilizacijiipridruivanjuiAcquis Communautaire dobijenih od strane EU znae poetak procesa prilagoavanja zemalja koje ele da postanu punopravni lanovi EU. Ispunjavanje uslova navedenih u ovim dokumentima zasvakudravupredstavljaizazoviispitpolitikeiekonomskezrelosti.Kakojeproces ispunjavanja uslova za ulazak u EU veoma sloen, sama pomo od strane institucija EU nije se pruala samo u vidu fnansiranja razliitih projekata, ve da bi se potovale procedure i postupci koje nalae EU bilo je potrebno izvriti niz edukacija kroz pruanje strune pomoi odstraneeksperataEU. Vidovipomoisurazliitiiogledajuseodorganiziranjaobukai seminara za dravnu upravu koji e obavljati te poslove kroz razliite programe, pa sve do 26 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI organiziranja agencija ili slinih institucija od strane EU u zemlji kandidata ili predkandidata sa ciljem nesmetane i olakane koordinacije aktivnostima koje se tiu pristupanja EU.Od nastanka do danas vrste i oblici pomoi zemljama koje ele da postanu punopravni lanovi EU mijenjali su se tako da je pomo pruana kroz razliite vrste fondova. Svaki od osnovanih fondova imao je, kako svoj budet i vrijeme trajanja, tako i svoju namjenu. Poetak EU vezuje se za potpisivanje Briselskog pakta 17.03.1948. godine izmeu Velike Britanije, FrancuskeizemaljaBeneluksapodprvobitnimnazivomZapadnoevropskaunija.Poslije devetgodina1957.godineuRimupotpisanjeUgovoroosnivanjuEvropskeekonomske zajednice. Sadanji naziv Evropska Unija vezuje se za potpisivanje ugovora u Mastrihtu 1992. godine. Ovim ugovorom u EU nastaju novine u podruju razvoja ekonomske i monetarne unije, jaanju institucija EU i defniranje zajednike vanjskei sigurnosne politike.Od samog nastanka EU je svoj razvoj bazirala na trinoj ekonomiji i zdravoj konkurenciji, to je donijelo ujednaen ekonomski razvoj svim njenim lanicama. Bazirajui svoj razvoj na trinoj privredi i slobodnom kretanju roba, kapitala i ljudi, EU je bila predodreena na ekonomskirast.Ulaganjeuproizvodnju,krozrazvojneprojektezasnovanenapovratnim informacijamasatrita,bilojepunpogodakuprivredamazemaljalanicaEU.Kadaje 1997.godineotvorenprocesproirenjaEUpremazemljamaJugoistoneEvrope,idejao ujedinjenoj Evropi vie nije bila utopija za bive zemlje Jugoslavije koje naputaju tadanji naindirigiraneplanskesocijalistikeprivrede,okreusekapitalizmuulazeiuproces tranzicijeiprelazenaslobodnotriteizdravukonkurenciju.Ovdjetrebaistaidajeto okretanjekatrinojekonomijiizdravojkonkurencijiilosporo,jerjepunotogaostalo uglavamaljudi,posebnokadjeupitanjuplaniranjebezstratekogpristupa,kojeidanas prisutno u mnogim kompanijama, a posebno u BiH.Zemljezapadnogbalkanasunapustilesocijalizam,prihvatajuimonopolistii,ane liberalnikapitalizam.Monopolskikapitalizamnijenaginjaotrinojprivrediizdravoj konkurenciji. Upravo zbog centralizma i monopola nisu se mogle razviti domae kompanije/preduzeakojabibilapokretaitrita.NajboljastvarDejtonaodnosilasanaosnivanje korporacija telekoma i elektroprivreda. Meutim stvorene su tri telekoma i tri elektroprivrede. Politika umjesto da se okrene svojoj osnovnoj svrsi mira i sree, okrenula se nemiru i nesrei. Tosubiliznacistvaranjuautoritarnehijerarhijekojajetrostrukoumnoilabirokratiju. A poznatojedabirokratijakoritenjemkreativnogaparhejdaguirazvojkreativneklase. A bez kreativne klase nema razvoja demokratskog drutva. Politike stranke umjesto da rade svoj posao ovladale su korporativnim svijetom, dovodei na kljune pozicije nekompetentne ljude. / 27ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI EU ulazi u proces tranzicije i prelazi na slobodno trite i zdravu konkurenciju. Meutim, predstavniciEUnisushvatilidajesvijestpolitiarauBiHbilaniska.Upolitikunisu ulazilisposobni,veljudisaniimsposobnostima,uglavnomposluniimarljivi.Ljudi sademokratskimnaelimaupolitikimstrankamasubiliumanjini,aveinusuinili ljudi uijim mentalnim sklopovima je bila hijerarhija. Takoje poela borbaza pozicije u vlasti koje su im davali mo koja nijeusklaena sa moi koju su dobili od graana. To je osnovni razlog zato je zaustavljen put ka demokratiji. BiH se nije okrenula ka privredi sa trinom ekonomijom i ka zdravoj konkurenciji, ve se poelo za umnoavanjem birokratije, centralizacom na nivou glavnih gradova Entiteta. Naravno sa centralizmom ide i monopol, atakosepoelosaguenjemkonkurencije,kojajekljunapretpostavkarazvojatrine privrede.Onotojenajgore,poelosesaunitavnjemobrazovnogsistema.Umjestoda Federacijabude organizirana tako da bude u funkciji razvoja Kantona, a Kantoni za razvoj opina, sve je poelo sa centralizacijom koja je poela sa unitavnjem privrede. Zbog toga toFederacijanijeorganiziranadecentraliziranonabaziproftnogpotencijala,privredni razvojnijekrenuoodopinagdjenastajevrijednost.Budetisvihvladasupravljenibez strategija, politike odluke su bile iznad ekonomskih, a to je najgore nije voeno rauna o razvoju i socijalnoj mrei. U domaim kompanije nisu osposobljavani direktori da posjeduju kompetencije (strune, socijalne i komercijalne) i enegiju voenja (autoritet, mo i utjecaj), kako bi bili drutveno odgovorni. To je razlog to domae kompanije nisu osposobljene da budu pokretai trita, a rukovodioci/ menaderi nisu osposobljeni da budu pokretai trita ideja unutar kompanije/preduzea. Izlaz iz ovog stanja je u depolitiziranju privrede.EUnijeuvidjelaovenedostatke,vejepoelasasvojompolitikom,preputajui politiarima u BiH da kljune odluke sami donose, a da ne trae odobrenje od graana. Tako su namjenja sredstva EU kao pomo kroz razliite fondove, ostala neiskortena, a politiari nisukanjenizatotosubilineogovornipremabiraimakojisuihbirali.Svakojzemlji kandidatuilipredkandidatujepreputenodatasredstvaiskoristeuzpotovanjepravilai procedura prema standardima EU.Veliina EU u ekonomskim, trgovakim i fnansijskim okvirima daje joj vodeu ulogu na svjetskoj sceni. To je sasvim jasno zbog ega sve zemlje evropskogkontinentaeledasenaupodokriljemEU.CiljstvaranjaEUbiookupljanje svih nacija i graana Evrope, kako bi imala ureenje, politiku i ekonomsku mo koja e joj dati ulogu jedne od vodeih sila u svijetu.Ujedinjenje EU vezuje se za ugovor iz Mastrichta. Potpisivanjem Mastrihtskog ugovora tadanje zemlje lanovi EU izgradile su institucije na tri stabilna stuba. Taj ugovor se odnosi na podruja prikazana na sl.1.28 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Razvoja ekonomske i monetarne unijeJaanje institucionalne strukture EUDemokratizacija UnijeDefniranje zajednike vanjske i sigurnosne politikeSl. 1. Podruja iz ugovora u MastrihtuIako je na poetku osnivanja imala za cilj okupiti sve nacije i graene Evrope, dananja EU je uspjela ukloniti u potpunosti unutranje trgovake barijere i u dobroj mjeri razvila neke odnekadnajsiromanijihregijanakontinentuipostalapodrujesvjetskevalute/eura.Ono toiniosnoveEU,ogledase,prijesvegaujedinstvenomtritu,carinskojpolitici, ekonomskoj i monetarnoj uniji i politikama EU. Sve ove komponente imaju za cilj da:poveajuzaposlenost,ekonomskirazvoj,socijalnuzatitu,konkurentnost, jednakost mukaraca iena, ekonomsku i socijalnu saradnju, i podignu nivo i kvaliteta ivota svih stanovnika Sama uloga nadnacilonalnih ingerencija koje su zemlje/lanice EU prenijele na zajednike institucije iskazuje se kroz sistem funkcioniranja njenih institucija. Ono to ini osnove prvog stuba EU, ogleda se, prije svega u: jedinstvenom tritu, carinskoj politici, ekonomskoj i monetarnoj uniji, i politikama EU. Sve ove komponente imaju za krajnji cilj da poveaju privredno socijalnu koheziju unutar EU. Zemlje lanice prenoenjem svojih ingerencija na zajednike institucije iskazuje se kroz sistemfunkcioniranjanjenihinstitucija. Trebanapomenutidaprilikomusvajanjapravnih propisa Komisija ima pravo inicijative, Evropski parlament ulogu donoenja odluka, a Sud pravde daje jedinstveno tumaenje pravnih odluka. / 29ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Dokseprvistupzasnivaonazajednikomtrituicarinskojpolitici,ekonomskoji monetarnoj uniji i politikama EU, drugi stupse odnosi na zajedniku vanjsku i sigurnosnu politiku. Sutinu drugog stuba ini meuvladin karakter EU koji je nastao iz Mastrihtskog ugovora, a iji je cilj usklaivanje vanjskih i sigurnosnih politika zemalja lanica. Potpisani ugovor sastoji se od pet glavnih ciljeva, koji su prikazani na sl. 2. uvanje zajednike vrijednosti i osnovnih interesa EUOsiguranje sigurnosti EUuvanje mira i doprinos meunarodnoj sigurnostiPromoviranje meunarodne saradnjeRazvoj demokratije, vladavina prava/ljudska pravaSl. 2.Ciljevi Mastrihtskog ugovoraSvavanjskaisigurnosnapolitikaEUodpotpisivanjaugovorazasnivasena ovim ciljevima i to kao neizostavni dio deklaracija, rezolucija i drugih dokumenata koja su donesenakaorezultatpregovoraidogovorasadrugimzemljamailimeunarodnim organizacijama na globalnom planu. Treba naglasiti da prilikom donoenja odluka na osnovu ciljeva Mastrihtskog ugovora sve zemlje lanice EU imaju pravo veta tj. da se sve odluke bitnezavanjskupolitikuisigurnostdonosejednoglasno.Jojednaspecifnostogledaseu tome da sve donesene odluke (vezane za vanjskupolitiku i sigurnost) ne spadaju pod komunitarno pravo pa samim tim ne podlijeu nadlenostima Suda pravde. Ugovorom iz Amsterdama znaajno se unapreuje rad institucija koje se bave ovom problematikom u okviru EU osnivanjem funkcije visokog predstavnika za vanjsku politiku. Trei stupse odnosi na saradnju u oblasti pravosua i unutranjih poslova. Predstavlja sudsku saradnju izmeu zemalja lanica EU u oblastima civilnog i krivinog sudstva, koja obuhvata carinsku i policijsku saradnju. Kroz ovaj vid saradnje nastoje se ostvariti slijedei ciljevi: uspostavljanje sigurnosti na teritoriji EU, borba protiv rasizma i netrpeljivosti prema strancima, terorizma, trgovine ljudima, krivinih djela protiv djece, trgovine drogom i orujem, korupcije i prevare.30 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI 30Oveoblastisutakoerbileipredmetugovoraiz Amsterdama,kojijedonioodreene novineuoblastipravosuaiunutranjihposlova.Naime,naprijedlogpojedinihdrava lanica ovim Ugovorom se uspostavlja engenska teritorija sa ciljem da se omogui puna slobodakretanjagraananateritorijiEU.PrijedlogUstavaEUpredstavljanovikorak, jervrikomunitarizacijutreegstuba,imeseobuhvatajupravnipropisikojidobijaju nadnacionalni karakter. Ustav potuje i slijedee principe:1.supsidijarnost i potovanje razliitih pravnih sistema,2.solidarnostupoliticizajedniceuvezisaviznimreimom,azilomipolitikom imigracije,3.uzajamno priznavanje graanskih i krivinih presuda.Ono to je glavna karakteristika evropske zajednice jeste to to se drave koje ine EU i one koje ele da postanu dio nje moraju odrei djela svoje suverenosti u korist institucija EU. Sva pravna dokumenta koja ine EU reguliraju se ugovorima. Osnivanje i funkcioniranje EU se vezuje za ugovore: Pariski ugovorRimski ugovorMastrihtski ugovorAmsterdamski ugovorUgovor iz NicePariski ugovor, ugovor osnivanju Evopske zajednice za ugalj i elik, jedan je od prvih ugovora u historiji EU. On nastaje kao rezultat dogovora izmeu Velike Britanije, Francuske i Njemake. Kako se drugi svjetski rat zavrio postojala je realna opasnost da se Njemaka nacionalistikastrastponovoprobudiuslijedrastaindustrijskemoi.Dabisesprijeio nastanak novih sukoba tadanji francuski ministar vanjskih poslova Robert uman predlae projekt osnivanja Evropske zajednice za ugalj i elik. Tog 18. aprila 1951. godine Belgija, Luksemburg, Holandija, Italija Francuska i Zapadna Njemaka potpisuju ugovor koji stupio na snagu tek naredne godine 23. jula 1952. godine. Krajnji cilj Parikog ugovora bio je da se sve zemlje, potpisnice podvedu pod zajedniku kontrolu proizvodnje i potronje uglja i elika. Ugovor je vaio 50 godina, a istekao je 23.jula 2002. godine.Najvee zasluge za potpisivanje Rimskih ugovora imaju zemlje lanice Beneluksa, koje su na zasjedanju Evropske zajednice za ugalj i elik, u junu 1955. godine u Mesini, pokrenule inicijativuzaosnivanjeEvropskeekonomskezajednice.Kljunuuloguutomeodigrao jebelgijskiministarvanjskihposlovaHenriSpakpodijimsuutjecajemzemljelanice EvropskezajednicezaugaljielikpotpisaleRimskeugovoreitimeosnovaleEvropsku / 31ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI ekonomsku zajednicu i Evropsku zajednicu za atomsku energiju. Iako je inicijativa potekla 1955. godine na Rimske ugovore se ekalo sve do 1957. godine kad su oni potpisani i postali pravosnani. Ovdje treba istai da se ugovorom o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju dolo do zakljuka da je atomska energija esencijalni resurs. Njime se utvrene iobavezesvihzemaljalanicadasaraujunameunarodnomplanuuciljukontrolirane upotrebeatomskeenergije.SadrugestraneosnivanjemEvropskeekonomskezajednice donoseseodlukeozajednikomtritu,harmoniziranomekonomskomrazvoju,agrarnoj politici, slobodnom kretanju ljudi.itd. Da bi se ove odluke mogle u potpunosti provoditi bilo je neophodno uspostavljanje novih institucija na nivou tadanje Evropske ekonomske zajednice, pa kao rezultat tih potreba nastaju: Evropski parlament, Vee ministara, Evropska komisija, Evropski sud pravde, i Evropska investicijska banka. Sve pobrojane institucije i dan danas predstavljaju stupove na kojima poiva EU.Mastrihtski ugovor o Evropskoj uniji ini prekretnicu u historiji EU. Naime sam ugovor je usvojen u Mastrihtu 10. decembra 1991. godine, a potpisan je tek naredne 1992.godine. Ugovor je stupio na snagu 1993. godine a razlog ovog odlaganja bio je taj da su sve zemlje lanice morale da ga ratifciraju u svojim parlamentima.Posljedice ovog ugovora ogledale su se u nastanku Evropske centralne banke, nastanku jedinstvene valute (euro), a ve postojee institucijedobilesuiraovlatenja.Takonpr.poveanajeulogaEvropskogparlamenta. Meutim,najvanijaulogaovogugovorabilojeuspostavljanjeekonomskeimonetarne unije koja, tog 7. februara 1992. godine, mijenja naziv i postaje jedinstvena Evropska unija.Amsterdamski ugovor potpisan je 1997. godine u Amsterdamu, a pravosnaan je postao posleratifkacijeuparlamentimazemaljalanicaEvropskeunije1999.godine.Onoto treba istai iz ovog dokumenta jesu odluke koje su donijete, a tiu se uspostavljanja novih i jaanje ve postojeih institucija EU sa ciljem njenog proirenja na zemlje centralne, istone i jugoistone Evrope. Pravna osnova Amsterdamskog ugovora u najveoj mjeri oslanja se naMastrihtskiugovor,alionnezamjenjujeosnivakeakteiugovore,veinisastavni diozajednikihpravnihtekovina. Takoer, Amsterdamskimugovoromotvarajusepitanja vezana vanjsku i odbrambenu politiku.Ugovor iz Nice, naime pregovori voeni u Nici 2000. godine bili su do tada najdui u historiji sastanaka Evropskog vea. Naime, glavni ciljevi ovog samita bili su:32 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI preciznije razgranienje nadlenosti zajednikih nacionalnih institucija, usvajanje povelje o temeljnim pravima i deklaracije o budunosti unije, pojednostavljenjetumaenjaevropskihugovorakakobinjihoveodredbebile razumljive najirim masama, utvrivanje uloge Evropskog i nacionalnih parlamenata u novoj evropskoj arhitekturi.Posebno treba naglasiti da na snazi i dalje ostaje pravo veta po pitanju interesa od znaaja za jednu ili vie lanica. Ugovor iz Nice stupio je na snagu tek 2003. godine, jer ga graani Irske nisu odobrili na prvom (2001. godine), ve na drugom (2002. godine) referendumu.Evropska komisija EU 1999. godine predlae posebnu vrstu regionalnog pristupa Uniji krozprocesStabilizacijeipridruivanjazemaljaZapadnogBalkana.Zemljenakojese odnosiovajdokumentsu: Albanija,BosnaiHercegovina,Makedonija,Hrvatska,Srbijai Crna Gora. Ono to je karakteristino za ovaj sporazum jeste da je sam dokument prilagoen svakojodnavedenihzemaljapojedinanosaciljemdaonedravekojebuduuspjenijeu ispunjavanju uslova ne budu uslovljene stanjem u regiji u cjelini.Takoer, treba naglasiti, poto je Sporazum prilagoen svakoj zemlji pojedinano, rokovi opoetkuirealizacijisamogsporazumarazliiti.UkriterijimaizKopenhagenaistiese da sve zemlje koje su obuhvaene ovim sporazumom moraju svoje politike, ekonomske i institucionalne resurse da podrede cilju jaanja vrijednosti na kojima poiva EU, a tu se prije svega odnosi na: demokratiju, potivanje ljudskih prava, trinu privredu. U ovom djelu jo treba naglasiti da pored tih kriterija dodatno su uvedeni kriteriji koji se odnose na potpunu saradnju sa Meunarodnim sudom u Hagu i stvaranje realnih ansi za povratak izbjeglih i raseljenih lica. Sam Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju predstavlja treu generaciju evropskih sporazuma koji, su u okviru procesa o stabilizaciji i pridruivanju, ponueni Zapadno balkanskim zemljama. Ono to karakterizira ovaj sporazum je to to je on nadreen domaem zakonodavstvu i, samim tim, je obavezujui za sve nivoe vlasti u zemlji. SporazumoStabilizacijiipridruivanjujemjeovitogkaraktera,toznaidasuza podruja saradnje djelom odgovorne zemlje lanice, a djelom EU. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju sastoji se iz 10 poglavlja, sl.3. On predstavlja jedan od uslova da bi zemlje Zapadnog Balkana postale punopravne lanice EU./ 33ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Opi principiPolitiki dijalogRegionalna saradnjaSlobodno kretanje robaKretanje radnika, poslovno nastanjivanje, pruanje usluga, kretanje kapitalaUsklaivanje zakona, provoenje zakona i pravila konkurencijePravda i unutranji posloviPolitike saradnjeFinansijska saradnjaInstitucionalne, ope i zavrne odredbeSl. 3. Poglavlja o Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanjuPravna tekovina EU (Acquis Communautaire) podrazumijeva prava i obaveze koje imaju zemljelaniceUnije.KaopravnutekovinuEUinesviugovoriizakoniEU,rezolucije, deklaracije,meunarodnisporazumiopitanjimaEUipresudeEvropskogsuda.Pored nabrojanog u sistem takoer ulaze sve akcije koje poduzimaju sve lanice Unije iz oblasti pravosua, unutranjih poslova kao i poslova iz domena vanjske i sigurnosne politike. Kako jeispunjenjesvihpoglavljaizpravnetekovineEUjedanodkljunihuslovakojezemlje potencijalne lanice moraju da ispune kako bi dole u situaciju da se o njihovom lanstvu raspravljaurelevantniminstitucijamaEU.Poglavljaioblastiseodnosena:slobodno kretanje roba, slobodno kretanje radnika, pravo poslovnog nastanjivanja i slobodno pruanje usluga,slobodnokretanjekapitala,javnenabavke,pravotrgovakihdrutava,pravo intelektualne svojine, trina konkurencija, fnansijske usluge,informatiko drutvo i mediji, poljoprivreda i ruralni razvoj, sigurnost hrane, veterinarska i ftosanitarna politika, ribarstvo,34 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI prometna/saobraajna politika, energetika, porezi, ekonomska i monetarna politika, statistika, socijalna politika i zapoljavanje, poduzetnitvo i industrijska politika, transevropske mree, regionalnapolitikaikoordinacijastrukturnihinstrumenata,pravosueiosnovnaprava, pravda, sloboda i sigurnost, nauka i istraivanje, obrazovanje i kultura, ivotna sredina,zatita potroaaizdravlja,carinskaunija,vanjskiposlovi,vanjska,sigurnosnaiodbrambena politika, fnansijska kontrola, fnansijski i budetski propisi, institucije, ostala pitanja.PosmatrajuisvapomenutapoglavljapravnetekovineEUmoemozakljuitidase radi o prilino velikom i sloenom zadatku koji se stavlja pred budue predkandidate EU. Procespregovaranjasazemljompredkandidatima/potencijalnomlanicomvodiseuvidu bilateralnihmeuvladinihkonferencijanakojimasesusreupredstavnicizemaljalanica EU s jedne strane i predstavnici zemlje kandidata s druge strane. Poto su pravila iz Acquis-a ustanovljena i ine pravnuosnovu EU o njima se ne pregovara, ve tok sastanka ide u smjeru dogovaranja o uslovima i vremenskim rokovima koji su potrebni da bi se ispunila pravila navedena u Acquis-u. Ovdje treba istai da prije nego to sami pregovori ponu Evropska komisija vri procjenu zemlje kandidata i to tako da se detaljno analizira svako poglavlje. OvajdiopredstavljaogromanposaokakozazemljulanicutakoizapredstavnikeEU,a iji je krajnji cilj da se utvrdi koliko je dobro zemlja kandidat pripremljena. U sluajevima, kada je to opravdano ukupnom spremnou kandidata Komisija moe predloiti otvaranje pregovora i postavljanje minimalnih preduslova za zatvaranje pregovora. NazemljikandidatujedaprijenegokreneupregovoresaEUpripremiakcioniplan koji e prikazivati dinamiku usvajanja i realizacije kljunih zakona i pravila koja proistiu izAcquis-a.KrozsamprocesEvropskakomisijainformiraEvropskoveeiEvropski parlament o napretku zemlje kandidata i to kroz regularne izvjetaje i strateke papire. Sami pregovori se posebno zakljuuju sa svakom zemljom kandidatom, a rok ispunjenja uslova zavisi od brzine kojom svaka zemlja obavlja reforme i usklaivanje sa zakonom EU, tako da proces trajanja pregovora sa vie zemalja kandidata istovremeno ne znai da e se pregovori sasvakomodnjihzakljuitiuistovrijeme.Uprocesupregovaranjaoddravekandidata setraidaseizjasnidaliemoiucijelostidausvojipravnetekovineEUpopojedinim poglavljima i uskladi uoene razlike ili e zatraiti prelazni period za potpuno usvajanje i provoenje nakon stupanja u punopravno lanstvo. Kada govorimo o vremenskom periodu koji je potreban za zavretak faze procesa koji se pregovara, ona zavisi prije svega od obima ikoliinesvakogpoglavljapojedinano.Obinojetovremenskiperiododgodinudana. Mada treba istai da kada zemlja kandidat ispuni sve uslove iz Acquis communautaire, a to ne znai da e po automatizmu postati punopravni lan EU./ 35ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI 2. Fondovi EUFondovi, koji su namijenjenidravama kandidatima i predkandidatima i treim zemljama, imajusvrhuprovoenjazajednikepolitikezemaljaunutarEU.Sanjimaseispravljaju socijalnenekjednakosti,provodipolitikazapoljavanja,fnansirajuzajednikepolitike, reformirajuzajednikepoljoprivrednepolitike,postiezadovoljavajuistepenodrivog razvoja i podupiru tehnoloke inovacije. Ciljevi EU fondova su sl. 4.Ispravljanje socijalne nejednakostiProvoenje politike zapoljavanjaFinansiranje zajednike politikeReforma zajednike poljoprivredne politikePostizanje zadovoljavajueg stepena odrivog razvojaPodupiranje tehonokih inovacijaSl. 4. Ciljevi EU fondova Do sada su prola dva razdoblja predpristupne pomoi: 2000-2006. (CARDS, PHARE, ISPA,SAPARD),i2007-2013(IPA2007-2013),aslijedirazdoblje2014-2020(IPAII 20142020).NakontozemljakandidatpristupiEU,naraspolaganjusujojstrukturnii kohezionifondovi,kojiimajuciljostvarivanjaprivredneisocijalnekohezijeunutarEU. OsimfnansiranjaprogramaiprojekataputemEUfondova,EUpotiedonoenjezakona koji svim graanima osiguravaju solidnu koliinu temeljnih prava, a djeluje i na privredni napredaksvojimpolitikama.Ispravljanjemsocijalnihnejednakostiiprovoenjepolitike zapoljavanja(Lisabonskastrategija)imaojezaciljdaEUpostanenajkonkurentnija inajdinaminijaprivredanasvijetu,kojasebaziranaznanju,sposobnostimazaodrivi razvoj, kako bi se stvorlilo vie boljih radnih mjesta i bolja socijalnakohezija. Evropsko vijee odluilo je reformirati zajedniku poljoprivrednu politiku na nain da smanji trokove tetakopoveakonkurentnost.Osimpotporejedinstvenomtritu,politikaEUobuhvatai zatitu okoline, javno zdravstvo, potroaka prava, trinu konkurenciju i sigurnost prometa/saobraaja, obrazovanje i pristup kulturi. 36 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI PrioritetEUjesastavitipolitikuodrivograzvojakojaebitiprimjerostalomsvijetu. Istraivanje na nivou EU se oslanjaju na nacionalna istraivanja. Samo tehnoloke inovacije i razvojmogu dovesti do cilja EU, a cilj je da EU postane vodea svjetska privreda. Proces primanjanovihlanovatemeljisenaRimskimugovorima,odnosnosvakazemljakoja poivananaelimaslobode,demokratije,potivanjaljudskihpravatevladavineprava moe postati punopravni lan EU. Kriteriji koje treba zadovoljiti svaka od drava kandidat predstavljeni su na sl. 5.Postojanje institucija koje jame implementaciju odredaba iz Rimskih ugovoraTrino orijentirana privreda i njena sposobnost u suoavanju s konkurencijomSposobnost preuzimanja obaveza koje proizlaze iz lanstva i usvajanje pravne steevine zajedniceAdministrativna sposobnost za lanstvo-postojanje upravne strukture, obuenih djelatnika i vertikalna i horizontalna saradnja meu institucijamaSl. 5. Kriteriji koje treba zadovoljiti svaka od drava kandidata za EUSvaka zemlja koja eli pristupiti u punopravno lanstvo EU obavezna je uskladiti svoje zakonodavstvosonimuEU.Podrujekojemsepoklanjanajviepozornostisvakako jeregionalnapolitikakojaomoguavadravamakandidatimakoritenjesredstava pretpristupnih fondova, a kasnije,primanjem u punopravno lanstvo i ostalih fondova. Cilj je postizanje socijalno-ekonomske kohezije i usklaenost s pravnom steevinom zajednice. KadajeEvropskaunijauvidjeladajeproirivanjejednaodneminovnostiopstankaUnije zemlje lanice odluile su da izrade sisteme pomoi koji e ubrzati procese prilagoavanja dravakojeeledapostanuravnopravnilanoviEU.Pomokojaseprualazemljama kandidatima i predkandidatima ogleda se kroz razliite vrste fondova ija namjena i veliina sredstavajeunaprijedodreena.Onotojevanoradikoritenjaiskustva,trebaistai najznaajnijefondoveizovograzdobljakojisuimaliuloguuprilagoavanjupravilimai normama EU. Cilj programa u u razdoblju 200-2006 da pomogne srednje i Istone Evrope zemljama Srednje i Istone Evrope. Na samom poetku program se prvenstveno odnosio na pruanje tehnike pomoi, a tamo gdje je bilo neophodno i humanitarne pomoi. / 37ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI 2.1. Razdoblje 2000-2006Razvojemzemaljakakonanjihovompolitikomtakoinaprivrednomplanuciljevi fondova su se mijenjali i prilagoavali, tako da su u razdoblju od 2000 do 2006. godine bili slijedei: pomoadministracijidravazemaljakandidatimaipredkandidatimadaostvare kapacitet neophodan za usvajanje Acquis-a, pomodravamadaurazvojuindustrijeiinfrastrukturedostignustandardEU pravilnim usmijeravanjem investicija prvenstveno u onim oblastima gdje su pravila EU veoma zahtjevna.Meutim, pored pomoi koja se pruala za izgradnju institucija i promociji ekonomske isocijalnesaradnjefondovisubilinamijenjeniizapromoviranjeprekograninesaradnje uokviruPartnerstvasvakedravepojedinano. Trebajoistaidajedobardioprojekata kroz PHARE program bio fnansiran i od strane Svetske banke, Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) i Evropske investicione banke (EIB).Svrha PHARE fonda je:1.jaanje javne administracije i institucija kako bi lanice mogle funkcionirati i unutar Unije, 2.promocijakonvergencijesazakonskimokviromUnijeiskraivanjevremena potrebnog za prilagodbu,3.Promocija socijalne i ekonomske kohezije.JaanjeadministrativnihkapacitetaiinstitucijaglavnijeuslovzaulazakuEU,kako bizemljelanicebileupotpunostispremnezaprilagodbu,usvajanjeisudjelovanjeu zajednikim politikama EU. Pomo je namijenjena izgradnji institucija i izgradnja institucija ukljuujui investicije koje podupiru implementaciju evropskih normi i standarda. Vezano zaizgradnjuinstitucija,irokispektarinstitucijainjihovaisprepletenostnanacionalnom, regionalnomilokalnomnivouzahtijevakoordinacijuiusuglaenodjelovanjeuskladus politikomUnije.Pomoseoitovalaurazvojustrukture,strategije,ljudskogpotencijala imenaderskihvjetinaneophodnihzajaanjeekonomskih,socijalnih,regulatornihi administrativnih kapaciteta te pomo u postizanju Kopenhakih kriterija. ISPA(TheInstrumentforStructuralPoliciesforPreaccession)jeinstrumentEvropske komisije namijenjen dravama Srednje i Istone Evrope, kandidatima za lanstvo u EU, za prilagoavanje podruja prijevoza i zatite okoline, poboljanje kvaliteta ivota i socijalno ekonomskojkohezijitepristupukohezionomfonduEU.ISPAiliInstrumentstrukturne 38 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI politikeupredpristupnomperiodujebiofondnamijenjeniskljuivozafnansiranje infrastrukturnih projekata iz oblasti prometa i zatite ivotne sredine. Glavni prioriteti ISPA fonda bilo je pripremiti zemlje pristupaju EU da:upoznaju zemlje predkandidate s politikom i procedurama EU, pomognu zemljama predkandidatima da sustignu EU standarde zatite ivotne sredine, proire i poveu transevropske transportne mree. Iako se radilo o velikim investicijskimprojektimaEUjeinilasvekakobibardonekle,olakalaposaozemljama aplikantima za sredstva predviena fondom ISPA. Naime, znajui da je priprema i fnanisranje projekataISPAvrlozahtjevnoivremenskidugotrajnodionamijenjenihsredstavaizovog fonda usmijeren je za strunu pomo prilikom pripreme samih projekata.ProblemiprometneinfrastruktureposebnosuizraenikodzemaljaZapadnogBalkana kao posljedica ratnih deavanja, sankcija i uruene ekonomije devedesetih godina. Iz toga moemo zakljuiti da su sredstva koja su bila stavljena na raspolaganje kroz ovaj fond EU vienegodobrodolaucilju,prijesvega,sanacijepostojeeprometneinfrastrukture,a kasnije i njene modernizacije. Podruje koje ISPA pokriva je: zatita okoline:unapreenje infrastrukture standardima zatite okolia u EU. prijevoz: nadogradnja i proirenje transevropske prijevozne mree, tehnika podrka: izravno vezana uz projekte koji se fnansiraju, tehnikapomo:nainicijativuEvropskekomisije:treninzi,seminari,radionice, studije.PitanjezatiteokolinejednojeodtemeljnihuimplementacijiciljevaEUjerzagovara razvojinapredakprivredevodeipritomeraunaozatitiokoline.Usklaivanjes direktivamaEUzazemljekandidatezahtijevaznatnafnansijskasredstva.ISPAfnansira projekte koji zahtijevaju vrlo visoka fnansijska ulaganja: snabdijevanje i proiavanje otpadnih voda, upravljanje otpadom, kontrola zagaenja vazduha, kontrola industrijskog zagaenja. Sredstva namijenjena prijevozu odnose se na projekte vezane uz transevropsku prijevoznu mreukojapovezujelanice,kandidateitreezemljeinatajnaindoprinosipostizanju temeljnih naela EU (slobodi kretanja ljudi i dobara). Pokriva sve grane prometa: putni, eljezniki, vazduni, rijeni, / 39ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI jezerski, kanalski i pomorski,cjevovodni, itelekomunikacijski.Tehnikapomoobuhvataposloveokoidentifkacijeipripremeprojekata,njihovo voenjeinadzor.DabimoglakoristitisredstvaISPA-e,dravakandidatmoraispuniti odreene uslove: izraditi studije izvodljivosti ISPA, izraditi nacionalne strategije ISPA za promet i okolinu, evropska komisija mora odobriti strategiju, identifcirati, pripremiti i izraditi projekte.Nakonizradeprojekta,projektseupuujeEvropskojkomisijinaodobrenje,a administrativnoifnansijskoupravljanjeprojektomvriseex-ante.Projektisubili fnansirani (bez povratna sredstva) u iznosu od 75%, a iznimno i 85% ukoliko se radilo o iznimno skupim i opirnim projektima. Ostatak je pokrivala nacionalna privreda iz budeta/prorauna. Sredstva se meu kandidatima rasporeuju prema sljedeim kriterijima: sredstva namijenjena pojedinoj dravi ovise o broju stanovnika, BDP-u i povrini zemlje, raspon je feksibilan.CARDS(CommunityAssistanceforReconstruction,DevelopmentandStabilization) predstavljapomoEUpriobnovi,razvojuistabilizacijikojijeusvojen2000.godine propisomVijeaEvrope.Osnovniciljformiranjaovogfondabiojepruanjepodrke zemljamaZapadnogBalkana(Albanija,BosnaiHercegovina,Hrvatska,SrbijaiCrna Gora) u procesu stabilizacije i pridruivanja. Ovaj fond se dijeli na dvije komponente i to na nacionalnu i regionalnu komponentu. Nacionalna komponenta je namijenjena svakoj dravi pristupnicipojedinanoibiraseprekodelegacijeevropskihkomisijaiEvropskeagencije za obnovu i razvoj. Regionalna komponenta je namijenjena svim dravama pristupnicama i bira je Evropska komisija. Ciljni korisnici ovog fonda su prije svega dravne institucije na svim nivoima, javne institucije i one institucije koje pomau poslovnim subjektima (zadruge, drutva,nevladineorganizacijeitd.).CARDSfondimaciljpruanjapotporezemljama izprocesastabilizacijeipridruivanja,azamjenjujedotadanjeprogrameOBNOVAi PHARE. Bio jeprevien je za razdoblje od 2000-2006 godine. CARDS je provodio pomo fnanciranjem investicijskih programa i programa izgradnje institucija, a uloena sredstva su bespovratna. Nacionalna komponenta CARDS je namijenjena: obnovi, povratku izbjeglica, stabilizaciji regije, stvaranju institucionalnog i zakonodavnog okvira za postizanje pravnih 40 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI steevinazajednice,jaanjutrineprivredeiodrivomprivrednomrazvoju,drutvenom razvoju.SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture & Rural Development) ili Posebna predpristupna pomo zapoljoprivredu i ruralni razvoj namijenjen je za pruanje fnansijske pomoi iz oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja. lanice Evropske unije posebnu panju pridaju ovim oblastima u okviru svojih zemalja pa je od kljunog znaaja da se svaka zemlja predkandidat to je mogue bolje pripremi kroz fondove EU kako bi mogla da u potpunosti iskoristi sredstva koja joj se stavljaju na raspolaganje po prijemu u EU. Sam fond pokrenut je 2000. godine, a poseban akcent kroz SAPARD stavljen je naotvaranje novih radnih mjesta, poticanjerazvojapoljoprivrednihkulturaumanjerazvijenimregijama,jaanjeodrivog razvoja u ruralnom podruju i poboljanje kvaliteta ivota ruralnog stanovnitva.Sistem fnansiranja (bez povratna sredstva) kroz ovaj fond je bio takav da 75% od ukupne vrijednosti projekta snosila EU, a ostatak od 25% sufnansira nosilac projekta. Sredstva su takoernamijenjenazaprocesprilagoavanjapropisaizakonazemljepredkandidatasa pravnomtekovinomEUizoblastipoljoprivredeiruralnograzvoja.Ovdjeposebnotreba istaimogunostdaporeddravnih,regionalnih,lokalnihijavnihinstitucijapravona apliciranjenaovasredstvaimajupravnalicaipoduzetnicikojisebavepoljoprivredom, azaimplementacijukomercijalnihprojekatastimdasutakviaplikantiuestvovaliu sufnansiranjusa50%odukupnevrijednostiprojektadokjeostalih50%fnanisrala(bez povratna sredstva) EU kroz SAPARD fond. Od 2007. godine program se pripaja IPA fondu itokaonjegovaVkomponenta.PosebanakcentkrozSAPARDstavljenjenaotvaranje novih radnih mjesta, poticanje razvoja poljoprivrednih kultura u manje razvijenim regijama, jaanje odrivog razvoja u ruralnim podruijma i poboljanje kvaliteta ivota ruralnog stanovnitva. Ovdje posebno treba istai mogunost da pored dravnih, regionalnih, lokalnih i javnihinstitucija pravo na apliciranje na ova sredstva imajupravna lica i poduzetnici koji se bave poljoprivredom. 2.2. IPA I 2007-2013Fondovizarazdoblje2007do2013,kojinosenazivIPA(eng.InstrumentforPre Accession assistance). Program IPA je uspostavljen 12. 06. 2007. godine uredbom Evropske komisije o provedbi uredbe Vijea EU o uspostavi IPA programa, sl.6. / 41ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI Sl. 6. Predpristupni fondoviKakojerijeovelikimfnansijskimsredstvimaEUjeuskladusapropisomVijea naglasila da svaki sporazum koji nastane kao rezultat propisa mora sadravati odredbe koje osiguravaju zatitu fnansijskih interesa EU, a posebno onih koji se tiu prijevara i korupcije i bilo kojih drugih nepravilnosti na tetu EU. Sa IPA fondom su obuhvaeni svi prethodni fondovi. Cilj je bio pojednostavljenje i laka kontrola sredstava koja EU izdvaja kao pomo zemljama kandidatima i predkandidatima. Bez obzira to je rije o jednom fondu ozbiljnost i znaaj nije nimalo umanjena ukoliko se vidi sa kojim sredstvima se raspolae u okvirima IPA fondova, a takoer moe se rei da postoji stimulativna komponenta u vidu uslova da samo prve dvije komponente su namijenjene zemljama predkandidatima, dok je zemljama kandidatima stavljeno na raspolaganje koritenje sredstava iz svih pet komponenti IPA. Svi fondovi, iako razliiti po namjeni i obimu ulaganja u pojedine oblasti drava predkandidata ili kandidata, imaju za cilj da se zemlje to bolje pripreme kako bi, kad postanu punopravne lanice Evropske unije, mogle ravnopravno da konkuriraju za sredstva iz fondova kojim se 42 \MASHAR JAHIREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI fnansiraju odreene oblasti privrede i drutva i time razvijaju i jaaju svoj status. Kada se radi na poslovima vezanim uz fondove EU, moe se doinedoumicu kako uope u njima sudjelovati, od kuda krenuti, kako napisati i prijaviti projekt te na koji nain izvriti samu predaju projekta i kome. Takoer, krajnji korisnici sredstava iz fondova ponekad ne shvaaju problematikusamihfondovaivanostiregionalnograzvoja,nitisuupoznatisnjihovim utjecajem, niti postoji jedna info taka gdje bi mogli dobiti sve potrebne informacije. Zbog sveganavedenogautoroveknjigeseupustioupregledianalizufondova,kojimogubiti dostupni BiH u svrhu regionalnog razvoja.OsnovniciljeviprogramaIPAsupomodravamakandidatimaidravama predkandidatimaunjihovomusklaivanjuiprovedbipravnesteevineEUtepriprema zakoritenjestrukturnihfondova.Ovajjedinstvenipretpristupniinstrumentzapomo upretpristupnomrazdobljurazlikujedvijeskupinezemalja:(1)dravesastatusom predkandidatazalanstvouUniji(Albanija,BosnaiHercegovina,CrnaGoraiSrbija), (2)dravesastatusomkandidatazalanstvouEvropskojuniji(Hrvatska,Makedonija, Turska).IPApredstavljaInstrumentpretpristupnepomoizemljamakandidatimai predkandidatimakojizamjenjujesvedosadanjeprograme(CARDS,PHARE,ISPAi SAPARD). Ovaj Instrument pretpristupne pomoi donijela je Evropska komisija propisom Evropskog Vea. Ovim propisom ustanovljeno je izmeu ostalog, da svaka zemlja treba bitiprocijenjenanaosnovuvlastitihzaslugaidatrebanapravitijasnurazlikuizmeu zemalja kandidatai zemalja predkandidata.Program IPA provodi se kroz 5 komponenti: I.IPA I/Pomo u tranziciji i jaanju institucijaje svojevrsni nastavak PHARE programa podupireaktivnostivezaneuzusvajanjeiprovedbupravnesteevineEUtepotie ekonomskuisocijalnukoheziju,uziznimkukomponenteekonomskeisocijalne kohezije.II.IPA II/Prekogranina i regionalna saradnja ima cilj rjeavanje zajednikih izazova sa zemljamalanicamaizemljamapredkandidatimazalanstvouEUkrozpoticanje zajednikih prekograninih aktivnosti. U okviru regionalne i prekogranine saradnje se fnansiraju zajednike prekogranine aktivnosti izmeu drava korisnika programa IPA, te drava lanica EU. III.IPAIII/Regionalnirazvojiregionalnasaradnjapodupireinfrastrukturneprojekte usektorimazatiteokolineiprometakaoiprogramepoticanjakonkurentnosti regionalnograzvoja.Regionalnirazvojkomponentakojapredstavljanastavak programa ISPA i komponente ekonomske i socijalne kohezije programa PHARE, te / 43ULOGA EVROPSKE UNIJE U REIGIONALNOM RAZVOJUREGIONALNI RAZVOJ KANTONA FBiHSA OSVRTOM NA TUZLANSKI fnansira infrastrukturne projekte veih razmjera na podruju zatite okoline i prometa, kaoiprogramepoticanjanacionalnekonkurentnostiteujednaenogregionalnog razvoja. Ova sastavnica programa IPA predstavlja pripremu za koritenje Evropsk