Katarzyna Kiaszewicz, Robert Stańko

REGIONALNY PROGRAM OCHRONY TORFOWISK ALKALICZNYCH (7230)

W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM

(Wykonano w ramach projektu „Programy ochrony: torfowisk alkalicznych (7230) oraz związanych z nimi zagrożonych gatunków - skalnicy torfowiskowej, lipiennika loesela,

miodokwiatu krzyżowego i gwiazdnicy grubolistnej”, finansowanego z V Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.)

Świebodzin 2011

2

Wstęp

Torfowiska alkaliczne należą do najcenniejszych i jednocześnie najbardziej zagrożonych siedlisk przyrodniczych w Polsce. Są to ekosystemy bardzo wrażliwe. Ich funkcjonowanie uzależnione jest od wielu czynników, a zaburzenie któregokolwiek z nich niesie za sobą często nieodwracalne zmiany. W wielu przypadkach zapewnienie ich właściwego stanu ochrony jest niezwykle trudne, jednak wiele z nich dla przywrócenia prawidłowego funkcjonowania wymaga prostych działań polegających np. na przywróceniu ekstensywnego użytkowania, zablokowaniu rowu odwadniającego, czy też usuwaniu nalotów drzew i krzewów.

Dobrze zachowane, „żywe” torfowiska alkaliczne pełnią wiele bardzo ważnych funkcji w przyrodzie m.in.: stanowią naturalne miejsca retencjonowania wody, wpływają korzystnie na bilans węgla w przyrodzie akumulując jego różne formy, stanowią miejsce życia wielu wąsko wyspecjalizowanych organizmów, dlatego warto je chronić!

W ramach realizowanego przez Klub Przyrodników projektu pn: „Programy ochrony: torfowisk alkalicznych (7230) oraz związanych z nimi zagrożonych gatunków – skalnicy torfowiskowej, lipiennika Loesela, miodokwiatu krzyżowego i gwiazdnicy grubolistnej” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko latach 2008-2011 w całej Polsce przeprowadzono inwentaryzację ww. siedliska i związanych z nim gatunków. Inwentaryzacja miała na celu wyszukanie możliwie jak największej liczby stanowisk omawianego siedliska i gatunków, a także ocenę ich stanu zachowania oraz wskazanie potrzeb ochrony. Polegała ona m.in. na weryfikacji istniejących danych, zarówno tych, które zostały dotychczas opublikowane, danych z przeprowadzonej w 2007 roku powszechnej inwentaryzacji siedlisk Natura 2000 w Lasach Państwowych oraz podobnej inwentaryzacji przeprowadzonej przez BUL w 2008 r. poza granicami Lasów Państwowych, a także wszelkich doniesień świadczących o możliwości występowania ww. siedliska, czy gatunków na danym obszarze.

Zwieńczeniem kilkuletniej pracy wielu osób zaangażowanych w projekt, jest program ochrony siedliska dla całego kraju (Wołejko i in. w druku) i programy ochrony ww. gatunków roślin (Pawlikowski w druku, Jarzombkowski i Pawlikowski w druku, Pawlikowski i Jarzombkowski w druku, Jarzombkowski w druku) w postaci publikacji, a także programy ochrony siedliska 7230 dla wszystkich województw w kraju, czego przykładem jest niniejsze opracowanie.

3

Ogólna charakterystyka torfowisk alkalicznych 7230 Torfowiska alkaliczne występują głównie w północnej, północno-zachodniej i północno-

wschodniej części kraju oraz na południu w paśmie gór i wyżyn. Dzieli się je na trzy główne typy tj. słabo kwaśne, neutralne i zasadowe młaki, torfowiska źródliskowe i torfowiska przepływowe typu niskiego (Herbichowa, Wołejko 2004). Charakteryzują się one umiarkowaną bądź niską żyznością (jest to siedlisko mezo- lub mezo – oligotroficzne), są ubogie w biogeny (azot i fosfor), natomiast zasobne w minerały, szczególnie w jony wapnia. Torfowiska alkaliczne należą do mokradeł zasilanych soligenicznie lub topogenicznie. W optymalnych warunkach są wysycone wodą – poziom wód gruntowych utrzymuje się na równi lub tuż pod powierzchnią roślinności. Omawiany typ siedliska przyrodniczego należy do siedlisk torfotwórczych, najczęściej wykształca się tu torf mszysto-turzycowy, bądź turzycowo-mszysty. W specyficznych warunkach na torfowiskach alkalicznych dochodzi do wytrącania się węglanu wapnia w postaci martwicy wapiennej, co można zaobserwować na występujących na torfowisku roślinach, głównie na mszakach. Jest to jednak zjawisko bardzo rzadko spotykane.

Na torfowiskach alkalicznych, które znajdują się we właściwym stanie zachowania, roślinność zdominowana jest przez zbiorowiska mszysto-niskoturzycowe. Szereg fitocenoz typowych dla omawianego siedliska należy do rzadkich i zagrożonych w skali całego kraju, a nawet Europy. Główny trzon roślinności typowej dla torfowisk alkalicznych stanowią zbiorowiska z rzędu Caricetalia davallianae, w obrębie którego wyróżnia się dwa związki Caricion davallianae oraz Sphagno warnstorfiani-Tomenthypnion (Hájek i in., 2006; Sefferova-Stanova, 2008, Hájek, Hájkowa, 2011). Część zbiorowisk roślinnych będących identyfikatorami fitosocjologicznymi omawianego siedliska mieści się w obrębie rzędu Scheuchzerietalia palustris, który skupia również fitocenozy reprezentatywne dla innych typów siedlisk torfowiskowych. W najlepiej zachowanych płatach roślinności mechowiskowej bardzo słabo rozwinięta jest warstwa roślin zielnych, która stanowi ok. 30% pokrycia. W przeciwieństwie do niej warstwa mszysta jest wykształcona bardzo obficie, jej pokrycie sięga 100%, warstwa ta zdominowana jest zwykle przez mchy właściwe (brunatne).

Na uwagę zasługuje również niezwykle interesująca flora torfowisk alkalicznych. Charakteryzuje się ona dużym bogactwem florystycznym, licznym udziałem gatunków kalcyfilnych oraz szeregiem gatunków uznawanych za rzadkie, zagrożone i chronione. Do największych osobliwości florystycznych tych torfowisk na niżu należą m.in. turzyca Davalla Carex davalliana, lipiennik Loesela Liparis loeselii, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, niebielistka trwała Swertia perennis, drabinowiec mroczny Cinclidium stygium, parzęchlin trójrzędowy Meesia triquetra i bagiennik żmijowaty Pseudocalliergon triforium. Niektóre z ww. gatunków mają zaledwie kilkanaście stanowisk w kraju. Na torfowiskach alkalicznych występują również inne taksony spotykane częściej niż ww. m.in. turzyca żółta C. flava, turzyca łuszczkowata C. lepidocarpa, turzyca prosowata C. panicea, inne gatunki z rodziny turzycowatych np. ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, liczna grupa storczyków, poza ww. lipiennikiem również kruszczyk błotny Epipactis palustris oraz kilka gatunków z rodzaju kukułka Dactylorhiza, a także tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris i bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata. Bardzo ważną grupę stanowią mchy, wśród których za charakterystyczne dla torfowisk zasadowych uważa się relikty glacjalne – błotniszka wełnistego Helodium blandowii, mszar krokiewkowaty Paludella squarrosa i błyszcze włoskowate Tomenthypnum nitens, a także złocieńca gwiazdkowatego Campylium stellatum, haczykowca byszczącego Hamatocaulis vernicosus i limprichtę pośrednią Limprichtia cossonii.

4

Do największych zagrożeń torfowisk alkalicznych należą niekorzystne zmiany stosunków wodnych (m.in. melioracje odwadniające, regulacje cieków wodnych, budowa zbiorników retencyjnych i in.), sukcesja roślinności w kierunku zbiorowisk leśnych i zaroślowych, nieracjonalna gospodarka w zlewni i eutrofizacja.

Przegląd wybranych obiektów torfowisk alkalicznych województwa lubuskiego

Torfowisko Chłopiny Torfowisko zlokalizowane ok. 1,6 km na wschód od wsi Ściechówek i ok. 16 km na NW od Gorzowa Wielkopolskiego. Obiekt położony na terenie gminy Lubiszyn, w powiecie gorzowskim. Od 1963 roku torfowiskowy rezerwat przyrody „Bagno Chłopiny”, włączony również do sieci Natura 2000 jako PLH 080004 Torfowisko Chłopiny. Omawiany teren znajduje się również w granicach sieci obszarów chronionego krajobrazu, a dokładnie na terenie obszaru chronionego krajobrazu Puszcza Barlinecka. Torfowisko Chłopiny to obiekt o charakterze pojeziornym. Występujące tu torfowisko znajduje się w zaawansowanym stadium sukcesji. Miejsca, które zlądowiały najszybciej porośnięte są obecnie lasem, jedynie ta część, w której najdłużej utrzymywało się otwarte lustro wody, jest częściowo pozbawiona drzew, częściowo porośnięta przez naloty bądź odrosty (te pojawiły się po przeprowadzonej tu kilka lat temu wycince). To właśnie tu zachowały się płaty roślinności o charakterze torfowiska alkalicznego. Wykształciły się one na płytkiej warstwie torfu, która zalega na warstwie gytii. Występująca tu roślinność reprezentowana jest m.in. przez zbiorowisko turzycy obłej Caricetum diandrae, turzycy prosowatej i łuszczkowatej Caricetum paniceo-lepidocarpae oraz fitocenozy bobrka trójlistkowego i torfowca obłego Menyantho-Sphagnetum teretis. Do najcenniejszych reprezentantów flory tego obszaru należą lipiennik Loesela Liparis loeselii, kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii, kruszczyk błotny Epipactis palustris, błotniszek wełnisty Helodium blandowii, mszar krokiewkowaty Paludella squarrosa oraz błyszcze włoskowate Tomenthypnum nitens. Torfowisko Chłopiny wymaga przeprowadzenia w trybie pilnym zabiegów ochronnych polegających w pierwszej kolejności na usunięciu wszystkich nalotów oraz odrostów drzew i krzewów. Niezbędne jest również systematyczne wykaszanie wraz z wyniesieniem biomasy poza obszar torfowiska trzęślicy modrej Molinia caerulea, która w granicach omawianego obiektu jest gatunkiem ekspansywnym. Zabiegi usuwania nalotów i wykaszania należy powtarzać systematycznie przynajmniej raz na dwa lata. Należy także przeprowadzić remont istniejących zastawek. Jednocześnie wskazane jest monitorowanie stanu zachowania torfowiska, w tym warunków hydrologicznych oraz monitorowanie stanu zachowania populacji lipiennika Loesela, który jest gatunkiem z załącznika II dyrektywy siedliskowej.

5

Fot. 1. Torfowisko alkaliczne w granicach rezerwatu przyrody Bagno Chłopiny. (fot. R. Stańko)

Dolina Ilanki – Ilanka 1

Torfowisko położone w granicach rezerwatu przyrody Dolina Ilanki, na terenie obszaru Natura 2000 PLH080009 Dolina Ilanki oraz obszaru chronionego krajobrazu Dolina Ilanki. Obiekt zlokalizowany ok. 3 km na N od Torzymia, na terenie gminy Torzym, w powiecie sulęcińskim.

Dobrze uwodnione torfowisko alkaliczne usytuowane w przykrawędziowej strefie doliny Ilanki, zasilane bogatymi w wapń wodami wypływającymi z krawędzi mineralnej. Siedlisko wykształciło się w miejscu stosunkowo niedawno jeszcze istniejącego zbiornika wodnego. Roślinność zdominowana jest przez zbiorowiska szuwarowe, głównie zespół turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Znaczną część zajmują płaty situ tępokwiatowego Juncetum subnodulosii. Fitocenozy budowane przez ten gatunek są identyfikatorami fitosocjologicznymi torfowisk alkalicznych. W pobliżu krawędzi mineralnej pojawiają się również płaty roślinności mechowiskowej z udziałem kruszczyka błotnego Epipactis palustris, dziewięciornika błotnego Parnasia palustris oraz storczyków z rodzaju Dactylorhiza.

Torfowisko jest siedliskiem dwóch naturowych gatunków poczwarówek: zwężonej Vertigo angustior oraz jajowatej V. moulinsiana (Książkiewicz Z. 2007).

W 2009 w granicach omawianego obiektu przeprowadzono zabieg wykaszania oraz usuwania nalotów drzew i krzewów. W najbliższym czasie najpilniejszym zadaniem będzie usunięcie nalotów oraz odrostów, a także ponowne wykoszenie wraz z wyniesieniem biomasy poza obszar torfowiska.

6

Fot. 2. Sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus (fot. K. Kiaszewicz).

Dolina Ilanki – Ilanka 3

Obiekt o charakterze pojeziornym, zlokalizowany ok. 2,6 km na N od miejscowości Torzym, w granicach administracyjnych gminy Torzym, w powiecie sulęcińskim. Torfowisko wykształciło się w strefie przykrawędziowej doliny Ilanki. Jest ono intensywnie zasilane zasobnymi w wapń i żelazo wodami wypływającymi z mineralnego zbocza. Roślinność torfowiska zdominowana jest przez szuwary turzycowe. Wśród zbiorowisk charakterystycznych dla mechowisk w granicach omawianego obiektu występują jedynie płaty turzycy błotnej i błotniszka wełnistego zb. Carex acutiformis-Helodium blandowii. Do najcenniejszych przedstawicieli flory tego obiektu należy wspomniany gatunek mchu, relikt glacjalny – błotniszek wełnisty Helodium blandowii.

Obiekt znajduje się w granicach rezerwatu przyrody Dolina Ilanki, obszaru Natura 2000 Dolina Ilanki oraz obszaru chronionego krajobrazu o tej samej nazwie.

Na przełomie 2009 i 2010 roku na torfowisku wykonano zabieg usuwania drzew i krzewów. Wyremontowano również zastawkę, która zlokalizowana jest w miejscu wypływu z torfowiska niewielkiego cieku uchodzącego do Ilanki. W najbliższych latach wskazane jest powtórzenie zabiegu usuwania nalotów i odrostów drzew i krzewów.

Warto zaznaczyć, że omawiane torfowisko jest miejscem występowania dwóch „naturowych” gatunków ślimaków – poczwarówki zwężonej Vertigo angustior oraz poczwarówki jajowatej V. moulinsiana (Książkiewicz Z. 2007).

7

Fot. 3. Torfowisko alkaliczne w rezerwacie przyrody Dolina Ilanki przed wykonaniem zabiegów usuwania nalotów drzew i krzewów (fot. K. Kiaszewicz).

Dolina Ilanki – Ilanka 5

Torfowisko położone przy południowo-wschodniej części Jeziora Pniów, ok. 2,2 km na północny-wschód od wsi Pniów oraz ok. 4 km na północny-zachód od Torzymia, w granicach gminy Torzym, w powiecie sulęcińskim. Torfowisko powstało w wyniku terrestrializacji zbiornika wodnego i znajduje się pod wpływem zasilających go wód zasobnych w związki wapnia, wypływających z krawędzi mineralnej. Wśród zbiorowisk roślinnych będących identyfikatorami siedliska 7230 w granicach omawianego obiektu występują płaty situ tępokwiatowego Juncetum subnodulosi oraz zbiorowisko turzycy błotnej i błotniszka wełnistego zb. Carex acutiformis-Helodium blandowii. Powierzchnia siedliska w szybkim tempie zanika z uwagi na postępujący proces sukcesji roślinności w kierunku zbiorowisk leśnych i zaroślowych, a także w wyniku ekspansji trzciny Phragmites australis. W celu ochrony siedliska należałoby w trybie pilnym usunąć naloty drzew i krzewów oraz systematycznie wykaszać trzcinę. Warto nadmienić, że w granicach torfowiska występują stanowiska „naturowych” gatunków poczwarówek - poczwarówki zwężonej Vertigo angustior oraz poczwarówki jajowatej V. moulinsiana

Omawiane torfowisko znajduje się na terenie rezerwatu przyrody Dolina Ilanki oraz obszaru Natura 2000 i obszaru chronionego krajobrazu o tej samej nazwie - Dolina Ilanki.

Dolina Pliszki – Kosobudki (KOS)

Torfowisko położone przy osadzie Kosobudki (ok. 0,3 km na zachód), na terenie gminy Torzym, w powiecie sulęcińskim. Obiekt znajduje się w granicach obszaru Natura 2000 Dolina Pliszki. Dawniej całość została pocięta licznymi rowami odwadniającymi, co

8

doprowadziło do znacznego przesuszenia torfowiska. Obecnie, na skutek zarzucenia użytkowania, rowy ulegają samoistnemu zarastaniu.

Roślinność zdominowana jest przez turzycę błotną Carex acutiformis. W miejscach znajdujących się jeszcze pod wpływem wypływających z krawędzi mineralnej wód gruntowych, zasobnych w wapń i żelazo, zachowały się płaty roślinności mechowiskowej reprezentowanej przez zbiorowisko turzycy błotnej i błotniszka wełnistego Carex acutiformis-Helodium blandowii.

Obiekt w trybie pilnym wymaga usunięcia pojawiających się nalotów drzew i krzewów oraz koszenia.

Podobnie jak w przypadku wielu obiektów torfowiskowych nad Ilanką, omawiane torfowisko jest również miejscem występowania poczwarówek, a dokładnie poczwarówki zwężonej Vertigo angustior (Książkiewicz Z. 2007)

Dolina Pliszki – Kosobudki 2 (KOS2) Niewielkie, ok. 1 ha torfowisko alkaliczne, jedno z najlepiej zachowanych na Ziemi

Lubuskiej, zlokalizowane ok. 1,2 km na południowy-zachód od osady Kosobudki. Obiekt położony na terenie gminy Torzym, w powiecie sulęcińskim, w granicach obszaru Natura 2000 Dolina Pliszki. Torfowisko wykształciło się w przykrawędziowej części doliny i jest zasilane bogatymi w wapń wodami gruntowymi. Na części obiektu pojawiły się naloty drzew i krzewów, które należy jak najszybciej usunąć, aby ograniczyć ewapotranspirację i zahamować proces przesuszania złoża torfowego, a tym samym pogarszania stosunków wodnych. Występujące tu płaty roślinności mechowiskowej reprezentowane są przez zbiorowisko bobrka trójlistkowego oraz torfowca obłego Menyantho-Sphagnetum teretis. Wśród gatunków charakterystycznych dla torfowisk alkalicznych stwierdzono tu występowanie kruszczyka błotnego Epipactis palustris, storczyków z rodzaju Dactylorhiza, oraz rzadkich gatunków mchów, w tym reliktów glacjalnych, błotniszka wełnistego Helodium blandowii, mszaru krokiewkowatego Paludella squarrosa oraz błyszcze włoskowatego Tomenthypnum nitens.

Dolina Pliszki – Torfowisko Pliszka (TP1) Największe torfowisko alkaliczne w dolinie Pliszki (pow. ok. 25 ha) zlokalizowane ok. 2

km na północny wschód od wsi Pliszka. Obiekt znajduje się w granicach administracyjnych gminy Bytnica, w powiecie krośnieńskim. Całość została włączona do sieci Natura 2000 do obszaru Dolina Pliszki. Obiekt ten znajduje się również na liście projektowanych rezerwatów przyrody.

Torfowisko Pliszka wykształciło się w miejscu dawniej istniejącego tu, przepływowego zbiornika wodnego. Jest ono zasilane wodami gruntowymi wypływającymi z krawędzi doliny. O fizjonomii roślinności tego obszaru decydują w głównej mierze turzyce m.in. turzyca błotna Carex acutiformis oraz turzyca tunikowa Carex appropinquata. Wśród fitocenoz reprezentatywnych dla siedliska torfowisk alkalicznych w granicach omawianego obiektu występują płaty Menyantho-Sphagnetum teretis oraz mechowiskowa postać szuwaru turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae. Do najcenniejszych elementów flory tego obszaru należą kruszczyk błotny Epipactis palustris, storczyki z rodzaju Dactylorhiza, a także relikty glacjalne – błotniek wełnisty Helodium blandowii oraz błyszcze włoskowate Tomenthypnum nitens.

Obiekt wymaga powtórzenia zabiegów usuwania nalotów i odrostów drzew i krzewów, a także zabiegu koszenia.

9

Fot. 4. Fitocenoza bobrka trójlistkowego i torfowca obłego Menyantho-Sphagnetum teretis na torfowisku

alkalicznym w dolinie Pliszki – Kosobudki 2 (fot. K. Kiaszewicz).

Fot. 5. Menyantho-Sphagnetum teretis na torfowisku alkalicznym – Torfowisko Pliszka z udziałem pałki

szerokolistnej Typha latifolia oraz owocującej wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium (fot. R. Stańko).

10

Dolina Pliszki – Ratno (RAT) Niewielkie, zaledwie 0,03 ha, torfowisko alkaliczne, które wykształciło się w zatoce

przepływowego jeziora Ratno, w jego południowo zachodniej części. Obiekt zlokalizowany na terenie gminy Maszewo, w powiecie krośnieńskim, w granicach obszaru Natura 2000 Dolina Pliszki oraz w granicach projektowanego rezerwatu przyrody Jezioro Ratno. Torfowisko ma charakter pła nasuwającego się na taflę wody zbiornika. Roślinność reprezentowana jest przez płaty Menyantho-Sphagnetum teretis oraz szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Torfowisko Ratno to jedyny obiekt w dolinie Pliszki, na którym stwierdzono występowanie lipiennika Loesela Liparis loeselii gatunku z załącznika II dyrektywy siedliskowej. Populacja tego rzadkiego taksonu jest tu jednak zagrożona wymarciem, głównie z uwagi na postępującą sukcesję roślinności. Obok wspomnianego lipiennika na torfowisku występują również inne gatunki typowe dla mechowisk m.in. kruszczyk błotny Epipactis palustris, ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa, błotniszek wełnisty Helodium blandowii oraz limprichtia pośrednia Lipmrichtia cossoni.

W 2009 roku przeprowadzono tu zabieg usuwania nalotów drzew i krzewów. W najbliższym czasie konieczne jest powtórzenie tego zabiegu.

Fot. 6. Torfowisko alkaliczne nad Jeziorem Ratno (fot. R. Stańko).

Torfowisko Młodno

Torfowisko położone ok. 7 km na południowy-zachód od Cybinki i ok. 3 km na północny wschód od Rąpic. Obiekt znajduje się na terenie gminy Cybinka, w powiecie słubickim. W 1988 r. utworzono tu rezerwat przyrody Młodno, później omawiany teren włączono również do sieci Natura 2000 pod nazwą Torfowisko Młodno PLH 080005.

Torfowisko alkaliczne wykształciło się w miejscu dawniej istniejącego zbiornika wodnego. Warstwa torfu osiąga miąższość ok. 40 cm i zalega na warstwie gytii wapiennej. Wśród zbiorowisk

11

roślinnych typowych dla siedliska 7230 w granicach torfowiska Młodno stwierdzono występowanie płatów bobrka trójlistkowego i torfowca obłego Menyantho-Sphagnetum teretis oraz mechowiskową postać szuwaru turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae. Flora torfowiska alkalicznego reprezentowana jest m.in. przez: kruszczyka błotnego Epipactis palustris, kukułkę krwistą Dactylorhiza incarnata oraz mchy – Bryum pseudotriquetrum, Campylium stellatum oraz Tomenthypnum nitens.

Do najważniejszych działań ochronnych jakie należy podjąć w najbliższym czasie na obszarze występowania siedliska 7230 należy: usuwanie nalotów i odrostów drzew i krzewów, minimalizowanie niepożądanej działalności bobrów oraz konserwacja istniejących zastawek.

Konieczny jest również stały monitoring siedliska, w tym w głównej mierze monitoring warunków hydrologicznych oraz monitoring działalności bobrów.

Fot. 7. Torfowisko Młodno (fot. R. Stańko).

Sława (S)

Torfowisko alkaliczne zlokalizowane ok. 6 km na północny-zachód od miejscowości Sława, na terenie gminy Nowa Sól, w powiecie nowosolskim. Obiekt położony jest w granicach obszaru Natura 2000 Żurawie Bagno Sławskie PLH 080047. Torfowisko zasilane jest wodami gruntowymi wypływającymi z krawędzi mineralnej, jednak w wielu miejscach roślinność straciła kontakt z wodami gruntowymi, co powoduje, że miejsce gatunków typowych dla torfowisk alkalicznych zajmują gatunki przejściowo torfowiskowe. Omawiane torfowisko znajduje się w dość zaawansowanym etapie sukcesji. Na powierzchnię torfowiska wkraczają naloty drzew, głównie olsza czarna Alnus glutinosa, ponadto, zaznacza się tu również znaczny udział trzęślicy modrej wypierającej gatunki typowo mechowiskowe. Największą osobliwością obiektu jest gatunek rośliny z załącznika II dyrektywy siedliskowej – Lipiennik Loesela Liparis loeselii. Występują tu również inne rzadkie gatunki roślin np. rosiczka długolistna Drosera anglica.

12

Fot. 8. Torfowisko w granicach obszaru Natura 2000 Żurawie Bagno Sławskie. (fot. A. Wiaderny)

13

Fot. 9. Lipiennik Loesela Liparis loeselii na Żurawim Bagnie Stawskim (fot. A. Wiaderny).

14

Ocena stanu torfowisk alkalicznych w województwie lubuskim oraz proponowane działania ochronne

Inwentaryzacja torfowisk alkalicznych oraz związanych z nimi gatunków, którą

przeprowadzono w latach 2008-2011 wykazała, że w granicach województwa lubuskiego występuje obecnie 27 obiektów, w obrębie których zachowały się płaty roślinności typowej dla torfowisk alkalicznych. Większość z nich koncentruje się w środkowej lub środkowo-zachodniej części województwa, w dolinach dwóch niewielkich rzek Ilanki i Pliszki, które są prawobrzeżnymi dopływami Odry. Pojedyncze obiekty zlokalizowane są również w północnej części województwa oraz dwa w części południowej.

Torfowiska alkaliczne występujące w granicach województwa lubuskiego zarówno pod względem florystycznym jak i fitocenotycznym wyraźnie odbiegają od dobrze zachowanych torfowisk tego typu zlokalizowanych w innych częściach kraju. Charakteryzują się one ubogim składem florystycznym oraz słabo zróżnicowanym zestawem zbiorowisk roślinnych. Na większości obiektów pojawiają się bardzo słabo wykształcone płaty roślinności mechowiskowej.

Na torfowiskach zlokalizowanych w granicach województwa lubuskiego odnotowano występowanie następujących zbiorowisk roślinnych będących identyfikatorami fitosocjologicznymi siedliska 7230: zespołu turzycy obłej Caricetum diandrae, turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae, turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae, zb. turzycy błotnej i błotniszka wełnistego zb. Carex acutiformis – Helodium blandowii, fitocenozy ponikła skąpokwiatowego Eleocharitetum quinqueflorae, płaty situ tępokwiatowego Juncetum subnodulosi oraz zespół bobrka trójlistkowego i torfowca obłego Menyantho-Sphagnetum teretis.

Do najcenniejszych reprezentantów flory torfowisk alkalicznych Ziemi Lubuskiej należą: lipiennik Loesela Liparis loeselii, błotniszek wełnisty Helodium blandowii, haczykowiec byszczący Hamatocaulis vernicosus, mszar krokiewkowaty Paludella squarrosa i błyszcze włoskowate Tomenthypnum nitens.

Ocena stanu zachowania płatów siedliska w woj. lubuskim wykazała, że żaden obiekt nie znajduje się we właściwym stanie zachowania, 7 obiektów (26%) oceniono na stan niezadowalający i aż 20 na stan zły (74 %)! Badania te wykazały, że stan zachowania omawianego siedliska w województwie lubuskim jest krytycznie zły i większość obiektów wymaga pilnego wykonania działań ochronnych.

15

Tab. 1. Wykaz obiektów - torfowisk alkalicznych wraz z oceną stanu zachowania (poszczególne parametry i ocena globalna wg metodyki przyjętej w monitoringu siedlisk przyrodniczych GIOS), wskazanymi zagrożeniami oraz proponowanymi działaniami ochronnymi.

Nazwa obiektu Powierzchnia obiektu (ha)

Współrzędne geograficzne centralnej części obiektu

Spe

cyfic

zna

stru

ktur

a i

funk

cje

Pow

ierz

chni

a si

edlis

ka

Per

spek

tyw

y oc

hron

y

Oce

na g

loba

lna

Zag

roże

nia

Pro

pono

wan

e dz

iała

nia

Ilanka1 11,798 15° 2' 50,219" E 52° 20' 20,261" N U1 U2 FV U1 1, 2, 5 1, 2, 6

Ilanka2 4,381 15° 2' 51,566" E 52° 20' 26,434" N U1 U1 FV U1 1, 2 1, 2

Ilanka3 1,259 15° 3' 24,931" E 52° 20' 19,102" N U2 U2 U1 U2 1, 2 1, 2

Ilanka4 2,461 15° 2' 33,721" E 52° 20' 56,794" N U2 U2 U1 U2 1, 2 1, 2

Ilanka5 4,159 15° 2' 34,190" E 52° 20' 35,259" N U2 U2 U1 U2 1, 2 1, 2, 5, 6

Ilanka6 6,669 15° 1' 16,709" E 52° 21' 25,547" N U2 U2 U1 U2 1, 2 1, 2, 5, 7

Ilanka7 1,487 15° 2' 9,404" E 52° 21' 5,154" N U2 U2 U2 U2 1, 3 3, 7

Ilanka8 1,606 15° 1' 48,049" E 52° 21' 4,619" N U2 U2 U2 U2 1, 2, 3 1, 2, 7

Ilanka9 14,371 15° 0' 51,848" E 52° 21' 21,608" N U2 U2 U2 U2 1, 2, 3 1, 2, 7

Jezioro Wielicko 6,378 14° 58' 50,544" E 52° 13' 22,792" N U2 U2 U1 U2 1 1, 2

Kijewo 3,997 15° 9' 0,624" E 52° 14' 8,578" N U1 U1 U1 U1 1, 2 1, 2

Kijewo2 4,927 15° 8' 59,835" E 52° 14' 0,879" N U2 U2 U1 U2 1, 2, 3 1, 2

Konotop 5,935 15° 12' 7,264" E 52° 15' 10,595" N U1 U1 U1 U1 5 6

Kosobudki 3,180 15° 10' 8,004" E 52° 14' 48,218" N U2 U2 U1 U2 1, 6 2, 6

Kosobudki2 2,451 15° 9' 36,618" E 52° 14' 32,712" N U1 U1 U1 U1 1 2

Kosobudki3 7,756 15° 9' 39,858" E 52° 14' 44,702" N U2 U2 U1 U2 2 1

Lilie Wodne 2,004 15° 19' 48,845" E 52° 54' 3,565" N U1 U1 U1 U1 1, 6 2, 6

Młodno 33,076 14° 46' 55,388" E 52° 7' 23,529" N U2 U2 U1 U2 1, 2, 5 1, 2, 6

Podlesiec 6,955 15° 52' 46,293" E 52° 56' 50,471" N U2 U2 XX U2 4, 6 3

Ratno 0,937 15° 0' 48,106" E 52° 13' 15,525" N U2 U2 U1 U2 1 2, 4

Sława 4,600 15° 59' 13,64" E 51°54' 11,63" N U2 U2 U1 U2 1, 2 1, 2

Torfowisko Chłopiny 21,134 15° 2' 9,267" E 52° 50' 10,617" N U2 U2 U1 U2 1, 3 1, 2

Torfowisko Pliszka 8,661 15° 4' 50,125" E 52° 13' 39,825" N U1 U1 U1 U2 1, 2 1, 2, 4

Wielkie Bagno 1,351 15° 33' 23,582" E 52° 29' 0,564" N U1 U1 U1 U1 6, 12 6, 9

Zamęt 5,063 15° 11' 23,785" E 52° 15' 15,226" N U2 U2 U2 U2 1, 6 1, 6

Żagań 1,130 15° 15' 22,850" E 51° 38' 12,760" N U2 U2 U2 U2 1, 2 1, 2

Źródła Pliszki 0,190 15° 14' 35,759" E 52° 18' 57,150" N U2 U2 U1 U2 1 2

16

Objaśnienia: FV - stan właściwy, U1 - stan niezadowalający, U2 - stan zły ZAGROŻENIA 1 - ekspansja drzew i krzewów 2 - ekspansja gatunków szuwarowych 3 - ekspansja ziołorośli, ekspansja gatunków łąkowych, eutrofizacja 4 - ekspansja torfowców, zakwaszenie 5 – działalność bobrów 6 - zaburzone warunki wodne (ogólnie, w tym głównie z powodu funkcjonowania systemu melioracyjnego) 7 - intensywna gospodarka rolna (nadmierny wypas) 8 - zasypywanie gruzem i in. odpadami, zaśmiecanie 9 - zalewanie 10 - wypalanie 11 - ujecie wody 12 - rozwój zabudowy 13 - rozjeżdżanie przez quady, erozja, rozjeżdżanie podczas koszenia lub prowadzenia gospodarki leśnej, uszkodzenia mechaniczne, rozjeżdżanie ratrakami 14 - wkraczanie gatunków inwazyjnych PROPONOWANE DZIAŁANIA 1 - ekstensywne użytkowanie kośne 2 - usuwanie nalotu drzew i krzewów 3 - budowa piętrzeń na rowach odwadniających, konserwacja istniejących zastawek, zasypanie rowów odwadniających, zamkniecie ujęcia wody 4 - utworzenie rezerwatu lub innej formy ochrony 5 - wykup gruntu 6 - stabilizacja warunków wodnych, m.in. zakłóconych przez bobry 7 - eksperymentalne zdzieranie murszu, odtwarzanie roślinności mechowiskowej 8 - brak możliwości poprawy stanu zachowania 9 – inne

17

Ryc. 1. Rozmieszczenie obiektów na terenie woj. lubuskiego.

18

Działania priorytetowe w zakresie regionalnego programu ochrony regionalnych zasobów siedliska 7230 Poniżej zaprezentowano szczegółową propozycję działań w stosunku do wybranych, kluczowych obszarów, w obrębie których występuje siedlisko 7230. Przy wyborze obiektów kierowano się przede wszystkim rangą obszaru tj. znaczenia dla zachowania bądź poprawy stanu siedliska w zakresie gwarantującym utrzymanie jego najważniejszych i najcenniejszych zasobów zarówno w skali regionalnej jak też krajowej. Istotnym elementem, mającym wpływ na wybór obiektów było ich położenie w sieci obszarów chronionych, szczególnie obszarów Natura 2000. Co wynika, z jednej strony z trwających obecnie prac nad tworzeniem dla nich planów zadań ochronnych, z drugiej strony – możliwością szybkiego i skutecznego pozyskania odpowiednich funduszy na ich aktywną ochronę. Realizacja proponowanych poniżej zadań, w opinii autorów opracowania gwarantuje zachowanie kluczowych dla regionu płatów siedliska 7230 na okres najbliższych 20-30 lat, jak też w większości przypadków poprawę ich stanu. Rodzaj i zakres działań W rozdziale ujęto podstawowe działania jakie zaplanowano w poszczególnych obiektach wraz z szacowanymi kosztami. Działania te obejmują następujące czynności: - poprawę warunków wodnych poprzez budowę zastawek, - optymalizację warunków wodnych zakłóconych w wyniku działalności bobrów, - przygotowawcze koszenie torfowisk oraz usunięcie nalotów drzew i krzewów, - eksperymentalne usunięcie murszu, - wykup gruntów, - wykonanie planów zadań ochronnych lub uproszczonych planów zarządzania. Lokalizację poszczególnych zadań prezentują załączone ryciny.

19

Nazwa obiektu

Koszenie [ha]

Koszenie koszt [zł]

Zastawki [szt]

Zastawki cena [zł]

Wycinka drzew i

krzewów [ha]

Wycinka cena [zł]

Usuwanie mursz [ha]

Usuwanie murszu cena [zł]

Poprawa war.

wod. - bobry

Plan ochrony

Dokume- ntacja

przyr. – koszt [zł]

Dokume- ntacja rolno-środ. [zł]

Wykup [ha]

Wykup [zł]

Inne koszt inne [zł]

uwagi

Konotop 3 4500 0 0 0 0 0 0 3000 0 0 0 0 0 0 0 7500,00

Kosobudki 0 0 0 0 0,5 500 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 1500,00

Kosobudki2 0 0 0 0 0,5 500 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 1500,00

Kijewo2 0 0 0 0 2 2000 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 3000,00

Kijewo 0 0 0 0 0,5 500 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 1500,00 Torfowisko Pliszka 0 0 0 0 1 1000 0 0 0 0 0 1500 0 0 0 0 2500,00

Ratno 0 0 0 0 0,2 200 0 0 0 0 0 500 0 0 0 0 700,00 Jezioro Wielicko 0 0 0 0 3 3000 0 0 0 0 0 2000 0 0 0 0 5000,00

Ilanka3 0 0 0 0 0,7 700 0 0 0 0 0 500 0 0 0 0 1200,00

Ilanka1 0 0 0 0 3 3000 0 0 0 0 0 2000 0 0 0 0 5000,00

Ilanka2 0 0 0 0 1 500 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 1500,00

Ilanka5 7 14000 0 0 1 1500 0 0 3000 0 0 2000 14 400000 0 0 180500,00

Ilanka4 0 0 0 0 1 1000 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 2000,00

Ilanka7 1 1500 0 0 0,5 1000 0 0 0 0 0 1000 0 0 0 0 3500,00

Ilanka8 1 3000 2 7000 1 2000 0,5 40000 0 0 0 1500 0 0 0 0 53500,00

Ilanka6 2 4000 5 20000 2 2000 0 0 0 0 0 3000 7 80000 0 0 61000,00

Młodno 7 15000 0 0 1 3000 0 0 3000 0 0 2000 0 0 0 0 23000,00 łącznie koszt 354400,00

20

Ryc. 2. Planowane działania w obrębie rezerwatu „Młodno”.

Ryc. 3. Planowane działania w obrębie Doliny Pliszki.

21

Ryc. 4. Planowane działania w obrębie Doliny Pliszki.

Ryc. 5. Planowane działania w obrębie Doliny Ilanki.

22

Ryc. 6. Planowane działania w obrębie Doliny Ilanki.

Ryc. 7. Planowane działania w obrębie Doliny Ilanki.

23

Legenda:

24

Literatura cytowana i polecana:

Hájek M., Hájková P. 2011. Vegetation of fens, transition mires and bog hollows. In: M. Chytrý (ed.), Vegetace Ceské republiky. 3. Vodní a mokradní vegetace [Vegetation of the Czech Republic 3. Aquatic and wetland vegetation]. Academia, Praha, pp. 614-660.

Hájek M., Horsak M., Hájková P., DÍTE D. 2006. Habitat diversity of central European fens in relation to environmental gradients and an effort to standardise fen terminology in ecological studies. Perspectives in Plant Ecology, Evolution an Systematics 8: 97-114.

Herbichowa M., Wołejko L. 2004. Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. W: Herbich J. (red.). Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 2., Ss. 178-195.

Jankowski A. 1959. Dokumentacja rezerwatu “Bagno Chłopiny”. mscr. Jarzombkowski F. W druku. Krajowy program ochrony miodokwiatu krzyżowego Herminium

monirchis. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin. Jarzombkowski F., Pawlikowski P. W druku. Krajowy program ochrony lipiennika Loesela

Liparis loeselii. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin. Jasnowska J., Jasnowski M. 1977. Storczyki w rezerwacie torfowiskowym Bagno Chłopiny

na Pojezierzu Myśliborskim. Zeszyty Naukowe AR Szczecin, 61, 15: 163-183. Książkiewicz Z. 2007 Występowanie mięczaków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej na

terenie Nadleśnictw: Babimost, Bytnica, Cybinka, Lubsko, Torzym i Krosno na podstawie inwentaryzacji terenowej (mscr.) Poznań.

Machnik A. 2010. Flora. [W:] Jerzak L., Rösler A. Przyroda Gminy Sława. Sława, Urz. Miejski w Sławie. Ss. 18-48.

Pawlikowski P., Jarzombkowski F. W druku. Krajowy program ochrony gwiazdnicy grubolistnej Stellaria crassifolia. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Pawlikowski P., Jarzombkowski F. W druku. Krajowy program ochrony skalnicy torfowiskowej Saxifraga hirculus. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Šefferoá-Stanová V., Šeffer J., Janák M. 2008. Management of Natura 2000 habitats. 7230 Alkaline fens. European Commision: 1-20.

Wołejko L. 2003. Waloryzacja przyrodnicza mokradeł na gruntach nieleśnych powiatów Słubice i Krosno Odrzańskie. Klub Przyrodników, Świebodzin, mscr.

Wołejko L. 2007. Projekt raportu z wyników monitoringu siedliska górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 7230, zgodnie z artykułem 11 Dyrektywy Siedliskowej, w regionie biogeograficznym kontynentalnym. W: Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W., Perzanowska J., Król W.: Sprawozdanie z realizacji zadań w ramach drugiego etapu pracy pt. „Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 – faza druga”, Załącznik 1. IOP PAN, Kraków: 198-203.

Wołejko L., (red.) 1995: Waloryzacja przyrodnicza doliny Pliszki, woj. zielonogórskie. Proj. WWF „Zielona wstęga Odra – Nysa”, mscr. Szczecin.

Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R., 2000, Plan ochrony rezerwatów przyrody „Bagno Chłopiny” i „Bagno Chłopiny II”. Woj. Kons. Przyr. woj. lubuskie. Świebodzin, mscr.

Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R., 2000, Plan ochrony rezerwatów przyrody „Bagno Chłopiny” i „Bagno Chłopiny II”. Woj. Kons. Przyr. woj. lubuskie. Świebodzin, mscr.

25

Wołejko L., Stańko R. 1998. Doliny Ilanki i Pliszki jako ostoje bioróżnorodności. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin. Ss. 1-104.

Wołejko L., Stańko R., Osadowski Z., Nowak S., Zentor M. 1994. Projekt rezerwatu przyrody „Dolina Ilanki”. Maszynopis. AR w Szczecinie – WWF.

Wołejko L., Stańko R., Pawlikowski P., Jarzombkowski F., Kiaszewicz K., Bregin M., Kozub Ł., Chapiński P., Krajewski Ł., Szczepański M. W druku. Krajowy program ochrony torfowisk alkalicznych (7230). Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Żurek S. 2006. Katalog rezerwatów przyrody na torfowiskach Polski. Wyd. Akad. Świętokrzyskiej, Kielce. 288s.

SDF-y

Chłopek K., Klub Przyrodników, Kmiecik S., WZS woj. lubuskiego. 2008-2009. Rynna Jezior Rzepińskich PLH080049. Stand. Form. Danych. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; Jermaczek A., Klub Przyrodników, Cichocki J., Łupicki D. 2001, 2011. Dolina Pliszki PLH080011. Stand. Form. Danych.

Jerzak L., Zając K., Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze; Świerkosz K. Muzeum Przyrodnicze UWr. 2009. Rynna Gryżyny PLH080067. Stand. Form. Danych.

R. Stańko, P. Pawlaczyk, L. Wołejko, A. Jermaczek, Klub Przyrodników; WZR woj. lubuskiego; Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; Departament Ochrony Przyrody MŚ (p. 4.3, 6.1); UNEP-GRID W-wa. 2002-2008. Torfowisko Chłopiny. Stand. Form. Danych. Reda P., Maciantowicz M., Klub Przyrodników, 2009. Żurawie Bagno Sławskie, PLH080047. Stand. Form. Danych.

Rosadziński S. Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, UAM Poznań 2009. Dolina Lubszy, PLH 080057. Stand. Form. Danych.