Tirana

03 Colofon

Tirana_2011Sint-Lucas Architectuur Brussel/GentElective actualiteit en studiereizen

Deze reisgids is opgesteld en uitgegeven naar aanleiding van de jaarlijkse buitenlandse studiere-is stedenbouw en ruimtelijke planning.dit jaar is er gekozen voor Tirana. in een aantal coleges werkten de studenten onder leiding van Marc Pinten aan deze uitgaven. wij danken allen voor hun bijdrage.Marc Pinte, docentde studenten

2011een uitgeven van ... 2010-2011 Sint-Lucas archi-tectuur gent en brussel

alle rechten voorbehouden. niets uit deze uitgaven mag worden verveelvoudigt, opgesla-gen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaargemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch , door fotokopiën, opnamen, of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

04

Inleiding

05

inleidingVoorwoord

Tirana zal niet één van de mooiste steden ter wereld zijn. Het is verre van de klassieke toeristische stad. Na weken voorbereiding, werd het wel duidelijk dat Tirana zich ideaal leent voor een ervaringsgerichte stedenbouwkundige studiereis. Ieder van jullie heeft zijn eigen beeld van Tirana gevormd. Door zijn ontstaansgeschiedenis heeft Tirana een ruwe identiteit ontwikkeld doordrenkt met de harde realiteit van het bestaan. De meest in het oog springende en identiteitsbepalende elementen zoals de kloktoren of Kulla e Sahatit, de Et’hem Bey Moskee, de National Art Gallery, de Pyramid, het Skanderbeg plein, … zullen we dan ook meteen de eerste dag bezoeken. Daarnaast zullen we ook de kleine steegjes, de oude brug en de parken bezoeken zodat we de smaak van Tirana als hoofdstad kunnen proeven. Verder van de hoofdstad bezoeken we de havenstad Durres en de bergstadjes Kruja en Berat.

Daartegenover staat dat we de volgende dagen ook het Tirana van alledag zullen opzoeken. De woonwijken, de tocht erheen die de dageli-jkse Tiranese pendelaar volgt. De monotone communistische woonblok-ken die het gevolg zijn van de gedwongen loop van de geschiedenis. Wie het programma doorneemt zal dan ook de diversiteit van onder-werpen opmerken. Er dient immers rekening gehouden te worden met diverse basisopleidingen en met de vele facetten die aan bod komen in het beroep van de stedenbouwkundige en ruimtelijke planner.

De stad heeft niet zo veel “bezienswaardigheden”. Naast de toeristische “must do’s” gaan we ook kijken naar de minder fraaie stadsdelen, zoals de vervallen industriële sites, de braakliggende terreinen, vervuilde riviero-evers, illegale woonwijken… De betrachting is om jullie een zo veelzij-dig mogelijk stedenbouwkundig beeld van Tirana aan te bieden zonder daarom de intentie te hebben om volledig te zijn. Ik hoop dan ook dat deze reis jullie inspiratie en referentiemateriaal zal bezorgen waar jullie in de verdere loop van je stedenbouwkundige loopbaan nog veel naar kunnen refereren. En als laatste misschien nog het meest essentiële dat jullie via deze reis goesting krijgen om nadien zelf op stedenbouwkun-dige ontdekkingstocht te gaan naar streken die het bezoek verdienen van planners. Reizen is in ons vak essentieel. De praktijk van een stedenbouwkundig ontwerp of beleid kan men slechts ervaren door op het terrein te zijn, te kijken en te luisteren. Teksten, statistieken, foto’s, internet, .. geven veel nuttige informatie, maar kunnen nooit zo volledig zijn als een bezoek ter plaatse.

Goede reis!

Marc Pinte Reiscoördinator

07

Praktische info

08 Praktische zaken

Praktische info

praktische zaken

•Reiscoördinatie: Marc Pinte 0475/47.10.30•Reisbureau: Coconut travel gent www. coconuttravel.be +32 475431728 •Gegevens Hotel : Ferrari Rr. Don Bosko Tirana, Albania

praktische informatie voor het vertrek

•Vertrek met het vliegtuig op Zaventem op zondag 13 februari 2011. Iedereen dient minstens 90 minuten op voorhand aanwezig te zijn. Afspraak om 18h30 in de inkomshal van Zavetem •Vlucht MA 603 O 13FEB 7 BRUBUD 20h25 22h20 •Vlucht MA 432 O 13FEB 7 BUDTIA 23h30 00h50+1 •Vlucht MA 433 O 19FEB 6 TIABUD 04h40 06h00 •Vlucht MA 600 O 19FEB 6 BUDBRU 07h10 09h10

•Check-in hotel Ferrari in Tirana voor 6 overnachtingen. •De overnachtingen zijn op basis van kamer met ontbijt, in 2-persoonskamers•Alle overige maaltijden en dranken zijn voor eigen rekening •Terugkeer met het vliegtuig vanuit Tirana op zaterdag 19 februari om 04h40

praktische informatie ter plaatse

•Gebruik de reisbundel en de wandelkaarten en de reader om meer inzicht te verwerven in de stad. De reisbundel dien je ook bij te hebben voor de noodzakelijke noodnummers.•Het opgegeven tijdsschema bij het programma dien je goed in de gaten te houden. Wie op een afspraakpunt te laat komt neemt het openbaar vervoer of de taxi naar een volgend programma-punt of desgevallend naar het hotel (best bellen naar de reiscoördinator).•De groep is groot, sluit daarom steeds goed aan en sta rond de persoon die uitleg verschaft.•Neem geen onnodige waardevolle bezittingen mee. Laat deze ook niet achter in je hotelkamer. •Problemen, zieke, ongeval, contact met de politie, … dienen zo snel als mogelijk aan de reiscoördina-tor gemeld te worden. Ook in geval je twijfelt of je het wel zou melden, doe je het beter wel. Er wordt dan gezamenlijk naar een oplossing gezocht. Internationaal noodnummer 112 (ambulance, brandweer, politie)•Telefoon voor een ziekenwagen in Tirana 17, brandweer 18, politie 19, First Aid Unit : Rr. Gjin Bue Shpata, (04) 222 2235, Central Police Station: Rr. Sami Frashëri, (04) 222 8152

09

Praktische info

•Wie medicatie nodig heeft, heeft het nodige bij. Bijzondere situaties worden best aan de reiscoördi-nator meegedeeld (eventueel in gesloten enveloppe die niet zal geopend worden tenzij noodzakeli-jk). Indien noodzakelijk contactpersoon van thuis opgeven. Night Drug Store : Blvd. Zogu 1, (04) 222 2241 24/24•De school heeft een schoolverzekering voor de deelnemers. In geval van problemen contact opnemen met het noodnummer van AIG (reisbij-stand) is 0032 3 253 69 16 en is 24u op 24 bereik-baar. Het noodnummer van KBC (24-uren dekking BA, rechtsbijstand en ongevallen) is eveneens dag en nacht beschikbaar: 0032 16 24 24 24. Voor uw ziekteverzekering op reis dient u contact op te nemen met uw mutualiteit (aanvraag EuroCross card).

niet vergeten mee te nemen

•Uw fototoestel voor de opdracht ter plaatse. Als alternatief voor het fotograferen mag er ook geschetst worden. •Goede wandelschoenen en warme kledij (hou rekening met lange wandelingen en koud weer).•Eventueel wat basismedicatie: aspirine, pleisters, Arnica zalf, …•Zorg voor voldoende euro’s om ter plaatse te

ruilen tegen de lek. •Zorg zeker voor je identiteitskaart. Ook je SIS-kaart en EuroCross card, bankkaart of visakaart en je studentenkaart neem je best mee.

10 Reisplanning

Praktische info

Dag 0 (zondag 13/02/2011)

Dag 1(maandag 14/02/2011)

Dag 2 (dinsdag 15/02/2011)

08u45

14u00

16u00

08u45

14u00

Afspraak op de luchthaven om 18h30Vertrek vliegtuig: MA 603 om 20h25 Aankomst Tirana 01h 50Transfer naar het hotel Ferari Tirana bezoek van de stad National Museum of History, Clock Tower or Kulla e Sahatit, Et’hem Bey Mosque, National Art Gallery, the Pyramid, Skanderbeg Square,… (geen bezoek van musea zie donderdag)

Petrela castle met zicht op de Erzen vallei en omringende bergen 18 km van Tirana op de Elbasan weg

Bezoek van de sites voor de Masterproef thema noord-zuidas (deel zuid): Tirana Grand Park (oa site van Tirana rocks afwerking van de stad aan de rand van het park)Bezoek van tweede stad van Albanië: Durres havenstad van Tirana aan de Adriatische Zee.

Amfitheater, archeologisch museum, rit door de haven,…Bezoek van de sites voor de Masterproef thema oude luchthaven (wijk met oude overheidsappartementen, postsocialist hoogbouw ontwikkelingen, illegale laagbouw, braakliggende gronden, winkelgebeuren, diensten, oude luchthaven, de Lana rivier met haar oevers, economisch concept Durana: Durres + Tiranna, …)Masterproef thema reconversie oude textielfabriek “Kombinati Tekstil” (woonwijk rond de fabriek, vervuilde gronden, old coal energy plant, Garibaldi square, herbruik waardevolle gebouwen,…)

Transfer met bus van luchthaven Nëne¨Tereza naar hotel Met bus en gids

Met busZonder gids

Met BusZonder gids

Met bus en gids

Met bus zonder gids

11

Praktische info

Dag 3 (woensdag 16/02/2011)

avondprogramma

Dag 4 (donderdag 17/02/2011)

Dag 5 (Vrijdag 18/02/2011)

Dag 6 (zaterdag 19/02/2011)

08u45

13u00

15u00

08u45

14u00

08u45

04u40

07u10

Halve dagexcursie naar het historisch bergstadje Kruja

Bezoek van de sloppenwijk Bathorë met slechte voorzieningen en geïmpro-viseerde woningen. Er wordt aan de verbetering van de wijk gewerkt. Het gebied was onder het communistische regime een staatsboerderij.

bezoek van de Masterproefsites thema voet van de berg (Albafilm en porselein site + bezoek van de berg Dajti met de kabellift).

Avondwandeling in Tirana stadscentrum, Lana rivier, boulevard en uitgangs-buurt “blok” BllokuBezoek van de sites voor de Masterproef thema noord-zuidas (centraal deel). Bezoek van de TID Toren van 51n4e. Bezoek van de musea

Bezoek van de sites voor de Masterproef thema noord-zuidas (deel noord).Stationswijk en Tirana rivier (ontwikkeling van de stationswijk en uitbreiding van de stad naar de rivier)Dagexcursie naar BeratBezoek van de stad, kasteel, Iconografische Onufri museum, Orthodox church, …Vertrek naar de luchthaven

Vertrek van de vlucht

aankomst in België

Met bus en gids

Met Bus Zonder gids

Met Bus Zonder gids

studenten

Contact persoon via de Vlaamse bouwmeester Studenten stevige wandeling

Dag excursie met de bus en gids

Met bus

Met vliegtuig zonder gids

12 Deelnemers

Praktische info

Bastien TimCasier LienCollart WouterDe Boeck AndreasDebuysere KoosDekock MathiasDelmulle FrankDesmecht MathiasDevolder SophieDezhpoor HeliaDooghe DavidFushekati DeanGlas KatrienGobyn TristanKlockosjka JiriLagast TomLambrecht Charles-HenriMaenhout JanMattens SilMaurissen ElsMertens KathleenMonballieu ToonPinte MarcVan Caekenberghe Freya

0496/24.21.760474/78.92.730473/81.69.040471/13.38.670496/95.91.410499/22.01.21-0472/38.84.590497/72.59.420485/08.21.63--0476/38.57.150485/96.18.220486/93.64.840472/98.13.060472/23.13.610475/74.34.370470/04.60.620486/94.74.660474/60.60.350472/80.38.200475/47.10.300478/48.57.45

tim.bastien@student.sintlucas.wenk.beliencasier@hotmail.comwouter.collart@student.sintlucas.wenk.beandreas.deboeck@student.sintlucas.wenk.bekoosdebuysere@hotmail.commatsdekock@gmail.comfrank.delmulle@architectuur.sintlucas.wenk.bemathias_desmecht@hotmail.comsophiedevolder@hotmail.comhelia.dezhpoor@student.sintlucas.wenk.beDavid@yahoo.comfushekati@gmail.comkatrien.glas@student.sintlucas.wenk.betristangobyn@msn.comjiri.klokocka@architectuur.sintlucas.wenk.betom.lagast@architectuur.sintlucas.wenk.becharleslambrecht@hotmail.comjan@arch-janmaenhout.besil.mattens@student.sintlucas.wenk.beels_maurissen@hotmail.comkathleen.mertens@student.sintlucas.wenk.betoonmonballieu@hotmail.commarc.pinte@architectuur.sintlucas.wenk.befreya.vancaekenberghe@student.sintlucas.wenk.be

13

Praktische info

Van Caneghem DieterVan den Brande NatasjaVan Hoecke HeleneVan Hoedenaghe VeerleVanderstraeten EsterVandewal KarlienVanmarcke EvaVanneste HugoVercruysse ChielVersteghe KimVervoort KristofVonck JolienWaerniers JonasWilliam LievensWuytack Karel

0472/76.75.970495/87.98.440498/10.37.440477/47.84.530479/32.54.220495/28.98.090472/57.68.50-0472/32.88.590495/31.85.630499/19.20.160474/65.58.720485/82.00.88-0495/30.73.58

dieter.van.caneghem@gmail.comnatasja.vandenbrande@student.sintlucas.wenk.behel_85@msn.comveerle.vanhoedenaghe@student.sintlucas.wenk.beester.vanderstraeten@student.sintlucas.wenk.bekarlien.vandewal@student.sintlucas.wenk.beeva.vanmarcke@brugge.behugo.vanneste@architectuur.sintlucas.wenk.bechiel.vercruysse@gmail.comkim.versteghe@student.sintlucas.wenk.bekristof_vervoort@hotmail.comjolien_vonck@hotmail.comjonas.waerniers@student.sintlucas.wenk.believens.william@architectuur.sintlucas.wenk.bekarel.wuytack@architectuur.sintlucas.wenk.be

14 Korte geschiedenis

Rond de 7de eeuw voor Christus vestigen de Illyriërs zich in wat nu Albanië wordt genoemd. In 229-168 voor Christus verslagen de Romeinen de Illyriërs en nemen hun land in bezit. Het Romeinse rijk wordt in 395 na Christus verdeeld en zo valt het toenmalige Albanië onder het gezag van het Westerse Byzantijnse rijk. Rond 1385 wordt wat nu Albanië genoemd heroverd door de Ottomanen. Hun heerschappij duurt meer dan 500 jaar. Skanderbeg, leider van Albanië in de 15de eeuw, voert tussen 1443 en 1468 een succesvolle onafhankelijkheidsstrijd tegen de Ottomanen.Nadat Rusland het Ottomaanse rijk verslaat, wordt in 1878 de Prizren league opgericht om te strijden voor autonomie en tegen de comparti-mentering van het Albanese grondgebied. Pas in november 1912 wordt de onafhankelijkheid uitgeroepen. Het verdrag van Londen erkent Albanië in 1913, maar Kosovo wordt gegeven aan Servië. In 1914, tijdens de WO1, valt Italië Albanië binnen. In 1920 wint Albanië onafhan-kelijkheid terug en wordt Tirana als hoofdstad benoemd. Op dat ogenblik wordt Ahmed Zogu

president van de nieuwe republiek Albanië, maar in 1928 verandert hij de republiek in koninkrijk en kroont zichzelf tot koning Zog 1.Hij werkt samen met de Italianen, die weer binnenvallen in 1939, en Albanië bezetten tot 1943, waarna de Duitsers het overnamen tot hun aftocht in november 1944. De communis-tische leiding van het Nationale Liberale front neemt op dat ogenblik de macht over. Na 1956, wanneer het grootste deel van Oost Europa de Stalinisatie ondergaat, houdt Albanië stand. Ze bekritiseert de Sovjet-Unie en verbreekt hun relatie in 1961. In 1968 trekt Albanië zich zelfs terug uit het Warschaupact. Ondertussen knoopt Albanië betrekkingen aan en zuivert zich ook van ‘reactionaire’ invloeden. In haar eigen versie van de culturele revolutie in 1967, verbiedt ze religie en sluit alle 2169 kerken en moskeeën van het land. In 1978 veroordeelt de leiding China echter als revisionistisch en blijft Albanië over zonder vrienden. Nadat de totali-taire regimes eind jaren ’80 in elkaar storten in Oost-Europa, kondigt de leider van de communistische partij Ramiz Alia voorzichtig

Praktische info

15

de democratie aan. De volksvergadering trekt het verbod op religie in. In december 1990 wordt de democratische partij opgericht, de eerste niet communistische partij en 9 dagen later wordt het standbeeld van Stalin door de overheid weggehaald. Na maanden van onrust komen er in maart 1991verkiez-ingen maar zijn het de communisten die de overwinning behalen. Daarop ontvluchten een 100 duizendtal Albanezen het land en trekken voornamelijk naar Italië. Pas in 1997 na onrust en rellen resulteren parlementsverk-iezingen in een grandioze overwinning voor de socialisten. Als reactie op Servische aanvallen op etnische Albanezen in Kosovo, lanceert de NAVO in maart 1999 vanuit Albanië een aanval tegen Joegoslavië. De oorlog verandert Albanië in een basis voor NAVO-operaties, en in mei zijn al zo’n 500.000 Kosovaren het land binnengestroomd. In 2006 tekent Albanië de stabiliteits- en associatieovereenkomst met de EU wat hen een stap dichter brengt bij een samenwerking met de EU. In april 2009 sluit Albanië aan bij de NAVO.

Praktische info

16 Prakische informatie Kristof Vervoort

ligging tirana

Tirana ligt ongeveer in het centrum van Albanië (41°18´N/19°48´E // 114m) op ongeveer 40 km van de Adriatische kust, en is bereikbaar via de autosnelweg, de spoorweg en een luchthav-en. Het is een verstedelijkte regio met in de omgeving een variatie van industrie (metaal en bouwnijverheid, chemie, voeding- en textielni-jverheid) en landbouw (olijfolie, graan, fruit).Tirana is een grootstad met ongeveer 900.000 inwoners (tov ruim 3.6 mln voor het ganse land). Het grootste gedeelte zijn Moslims naast een minderheid van Albanese Orthodoxen.

klimaat

Tirana ligt in de kustlaagvlakte en kent een Middellands Zeeklimaat met zachte winters met gemiddeld 7 ° C, en warme zomers met gemiddeld 24 °C. Er zijn meer dan 200 dagen zon per jaar en meer dan 2000 ml neerslag. De natste maanden zijn november, december en februari.

transport

Belangrijkste wegen en spoorwegen in Tirana .

De stad is het knooppunt van de nationale wegen SH1, SH2 en SH3. Tirana is echter bezig met het bouwen van een ring rond de stad om zo het verkeer binnen de stad drastisch te verminderen.

Praktische info

17

Bus

Er zijn weinig buslijnen naar en in Tirana. Je kan wel gebruik maken minibusjes/taxi’s (ook furgons genoemd). Deze zijn veel goedkoper en sneller dan de grotere bussen maar niet even veilig. De meeste bussen vertrekken in de vroege ochtend of op de middag. Enkel de populairste steden zijn toeganke-lijk met bussen in de late namiddag. De furgons vertrekken vanaf verschil-lende plaatsen uit de stad. Vaak rijden de busjes rond totdat zo vol zitten en vertrekken dan pas naar hun bestem-ming. Furgonsschema naar omringen-de steden.

spoorverkeer

Het treinnetwerk van Albanië is klein en traag en het rijkt niet tot buurlanden. Als u geen treinfan bent kan je beter de bus of taxi nemen. Het station van Tirana ligt ten noorden van het Skander-beg plein, naast het busstation aan de noordzijde van de Zogu1 boulevard.

Praktische info

18

luchtverkeer

De internationale luchthaven van Tirana is Moeder Theresa (Nënë Tereza in het Albanees), ook bekend als Rinas Airport. Het ligt 15 kilometer ten noordwesten van de stad, op de weg naar Durres.

zee

De zeehaven ligt in Durrës, zo’n 36 km van Tirana

Wijken in tirana

Nieuwe en oude wijken wisselen elkaar af. Het kloppende hart van Tirana is echter het Skanderbeg plein dat omgeven is door culturele en religieuze gebouwen. Bam, Mujos en Bazaar zijn de oudste wijken van de stad met historische gebouwen en gezellige straatjes en pleinen. Mujos en Bazaar liggen ten oosten van de hoofdboulevard, van elkaar gescheiden door de rivier Lana. Nieuw Tirana loopt van de universiteit van Tirana tot het Skanderbeg plein. Het is gekend voor haar winkelmogeli-jkheden en haar uitgangs- en nachtleven in de wijken Block en Taiwan. Ten westen van de

universiteit tegen het St. Procopius Park ligt een zeer residentiële wijk waar voornamelijk politici en buitenlanders wonen. Shukurit is een mooie rustige residentiële wijk buiten het centrum van Tirana (noordkant van de Lana-rivier). De wijken Kombinat , Allias en Laprake zijn arme, weinig interessante woonwijken. Parken, rivier Lana , kerken en moskeeën in Tirana.

Praktische info

19

nationale vlag De vlag is afgeleid van de bannier van een Albanese volksheld uit de 15 de eeuw (Kastrioti, bijgenaamd Skanderbeg) die een lange strijd voerde heeft tegen de Ottomaanse agressors.

telefoongeBruik

Landencode voor Albanië is 0355Lokale politie 19Lokale ambulandce 17

munteenheid

De Albaneese munt is de LEK en heeft de volgende waarde (koers 27/11/10) : 1 Euro = 138.33 LEK of 1000 LEK = 7,23 Euro.

Betaalmiddelen

Cash is het beste betaalmiddel en het is aan te bevelen om voldoende Euro’s mee te nemen. Deze kunnen ter plaatse omgeruild worden in LEK bij banken en wisselkantoren. Maar ook in Euro kan je betalen. Kredietkaaren of maestro worden zeker niet overal aanvaard. Je kan ze wel gebruiken om geld op te halen via de bankautomaten. Traveller cheques kunnen omgewisseld worden bij banken, maar vaak niet zonder belangrijke kosten. Bij het kopen is het niet ongewoon om af te bieden, zeker op markten. Let daarbij op dat om ‘ja’ en ‘nee’ te zeggen de hoofdbewegingen net andersom zijn dan in het westen.

gezondheid

Kraantjeswater is in Albanië best niet te gebruiken zonder het vooraf te koken, en dit om darm- en buikklachten te vermijden. Hetzelfde geldt voor ijsblokjes in drankjes of gewassen rauwe groenten en fruit. Albanees voedsel wordt vaak bereid met heel veel olijfolie. Ook dat kan maagproblemen veroorzaken als je

Praktische info

20

er niet aan gewend bent. Medische bijstand is beantwoordt niet aan onze westerse normen. Chirurgische ingrepen zijn dan ook enkel aan te raden bij medische urgentie.

veiligheid

Hoewel geen echt probleem, kan je in Albanië, gezien de armoede, best voorzichtig zijn en laat je je geld niet onbeheerd in het hotel achter. Op straat kan je best uiterst voorzichtig zijn in het verkeer gezien de regels niet steeds worden nagevolgd en de kwaliteit van het wegennet ook vaak te wensen overlaat.

Bevolking

Albanezen hebben veel respect voor ouderen. Jongeren begroeten ouderen elkaar vaak met een handkus en het is ook niet ongewoon dat mannen elkaar begroeten met een kus op de wang. Het zijn gastvrije mensen die veel gebruik maken van lichaamstaal en een gezonde zin voor humor hebben. Gezien er geen bejaardentehuizen zijn verblijven de grootouders tot hun overlijden bij de kinderen.

voeding

De Albanese keuken is vanwege hun geschiedenis sterk beïnvloed door de Turkse overheersers (en Italiaanse langs de kust). Typische schotels zijn : Koran (forel) , bukë (brood), lakror (een gerecht obv eieren, groenten of vlees, boter tussen een lagen van deegbladen), fërgëse (gehakt, eieren en Ricotta), lamsvlees, vele fruitsoorten zoals druiven, kersen, vijgen, watermeloenen, perzikken, sinaasappelen), noten en olijven. De nationale drank is Raki, een kleurloze wijn van druiven, maar ook de cognac Skanderbeg is internationaal gekend. De meeste plaatsen blijven de hele dag open en serveren eten aan goedkope prijzen. Er zijn verschillende restau-rants die zeevruchten en exotische gerechten zoals kangoeroevlees opdienen.

cultuur

De Albanese volksmuziek is gekleurd door Turkse en Perzische invloeden. Het heeft een typisch Balkangeluid en wordt gespeeld met specieke instrumenten zoals de çifteli (soort

Praktische info

21

mandoline) en de gërnetë (klarinet). Andere instrumenten zijn de gajda en de bishnica (draaiinstrumenten) en de sharkia en lahuta (snaarinstrumenten). Er worden ook verschil-lende festivals georganiseerd met volks-muziek, maar ook klassieke muziek wekt heel wat interesse wat te merken is aan het aantal symfonische orkesten in het land. Bij het jongere publiek zijn eerder de discotheken in trek. De belangrijkste Albanese schrijver is Ismail Kadere, een potentieel Nobelprijswin-naar. De Albanezen zijn een echt volk van vertellers wat vaak door mannen onderling wordt beoefend in de vele café’s in het land. De rijke en gevarieerde cultuur van Albanië is misschien het best te illustreren door huntraditionele kleding. Ze vertelde veel over de persoon die het droeg : afkomst, rang, stand, rijkdom, leeftijd en etnische oorsprong. Albanië heeft een 300-tal verschillende klederdrachten die allen verwijzen naar een bepaalde regio of stad. In de 20ste eeuw is het belang van deze kleding verloren gegaan. Het Nationaal Museum in Tirana heeft echter nog een uitgebreide collectie traditionele kleding.

TaalNederlands Albaneesgoede dag! mirë dita!Tot kijk! tung!Goede morgen Mirëmëngjesigoede avond mirëmbrëmagoede nacht natën e mirëja poneen jodank u faleminderitaub të lutemgezondheid! gëzuar!excuseer më falni, ...ik heet … unë quhem...wat kost...? sa kushton...?de rekening aub! mund të paguja, ju lutem!ik spreek geen Albanisch unë nuk flas shqipik weet het niet nuk e diHoe oud bent u? sa vjet i ke?hallo! përshëndetje!genoeg mjaftHoe laat is het? sa është ora?het is 8 uur është ora tetëwaar is de straat x/y? ku është rruga x/y?Hoe heet dat in het Albanisch si quhet në shqip kjo gjë?1 një2 dy3 tre4 katër5 pesë6 gjashtë7 shtatë8 tetë9 nëntë10 dhjetë

Praktische info

22

musea en BeziensWaardigheden

Iskender Bey (Skanderbeg plein) : belan-grijkste plein met heel wat culturele en religieuze gebouwen. Et’hem Bey Mosque : deze moskee met minaret van 1821 is 1 van de meest spectaculaire gebouwen van Tirana, mede door de klokketoren in de tuin van de moskee. Het is gelegen aan het Skanderbeg plein. De bouwwerken onder molla Bey startte in 1789 en eindigde in 1821 onder zijn zoon haxhi Ethem Bey. Moeder Theresa : heel wat standbeelden zijn van haar te vinden in Tirana gezien haar Albanische afkomst. Nationaal Kunstmuseum : herbergt een collectie van ongeveer 4000 kunstwerken bestaande uit binnen- en buitenlandse schilderijen en beeld-houwwerk van de 13 de eeuw tot nu. Adres : Bul Deshmoret e Kombit in Tirana. St Paul’s kathedraal : moderne kathedraal, gebouwd in 2000 Pyramid : oorspronkelijk opgericht als een museum ter ere van de dictator Enver Hoxha, wordt het gebouw momenteel gebruikt als conferentie- en expeditieruimte. Rinia Park : park (Youth park) met vijvers en fonteinen

langs de Bul Deshmoret e Kombit. Petrela Castle : 1 van de best bewaarde kastelen in Albanië, daterend uit de 13de eeuw. Het is gelegen in het zuiden van Tirana en biedt het mooiste panorama over de stad.Mount Dajti : indien je de stad wil ontvluchten kan je op een kwartier afstand van de stad de kabelbaan nemen naar de berg Dajti.

restaurants

Enkele interessante adressen :

-Kaloj cafe : alles op het menu onder de 100 LEK (1 dollar) : kippenvleugels, gehaktballen, hotdog, broodjes, patat (adres : Rruga Mustafa Lleshi nr 41)-Restuarant Piazza : restaurant met hoge standaard in het centrum van de stad (adres : Rruga Dede Gjon Luli)-Villa Goldi : gelegen op Rruga Dibres, op korte loopafstand van het centrum van de stad, de Villa Goldi is een authentieke Italiaanse villa die nu dienst doet als een groot restaurant. Prijzen liggen wel wat hoger.

Praktische info

23

(adres : Rruga Dibres 29)-Hotel Restaurant Bujtina e Gjelit : Traditie is overal aanwezig, van het ontwerp van het gebouw tot de klederdracht van het personeel in karakteristieke Albanese jurken. (adres : Rruga Don Bosco)-Serendipity International : Dit bijzondere restaurant is bekend om haar artwork en stijl. Het eten is niet te duur. (adres: Rruga Deshmoret e 4 Shkurtit, 21, naast het Hotel President)-Rozafa Restaurant : Rozafa is een zeer gekend restaurant gespecialiseerd in visgerechten. (adres: Rruga Luigj Gurakuqi 2)-Apollonia Restaurant : Dit is een van de meest luxueuze restaurants in Tirana. Apollonia Restaurant is niet alleen gespecialiseerd in Italiaanse, Griekse en Albanese keuken, maar ook in het maken van kangoeroevlees. Eerder duur restaurant.(adres: Bulevardi Deshmorete Kombit)-Era Restaurant : Vooral Italiaanse en tradi-tionele Albanese gerechten. (adres: Ismail Qemali (Sami Frasheri))

De ligging van deze (en andere) restaurants vind je op de figuur hiernaast.

hotels

De ligging van enkele interessante hotels vind je op de figuur hiernaast.

Praktische info

24

Praktische info

25

nachtleven

Café’s in Tirana hebben een uitstekende reputatie, ze worden beschouwd als de beste van Oost Europa. Heel wat bars, café’s en nachtclubs zijn te vinden in de wijk Blloku.

café’s :-Artist Lounge, Rr. Ismali Qemali 12 (H5)-Baoudhee Zi, Rr Sami Frashëri (H3)-Mojo, Rr. Themistokli Gërmenji (H5)

Bars :-Buda Bar, Rr Ismali Qemali (H4)-Charles’s Bistro, Rr Pjeter Bogdani 36 (H4)-Living Room, Rr Presidenti George V (F5)-Radio, Rr Ismali Qemali 29 (H4)

cluBs :-Folie, Rr Murat Toptani (F5)-Lollipop, Rr Pjeter Bogdani 32 (H4)-Raum, Rr Vas o Pasha (H4)

puBs :-Irish Bar Tirana, Rr Pjeter Bogdani (H4)

puB talk

Waar bevindt zich de dichtsbijzijnde bar?Ku ndodhet klubi më I afërt?Ik wil een ... Dua një …... bier … birrë... wijn … verë... cocktail … koktell... cigarette … cigare... aansteker … çakmak... assenbak … tabakWaar kan ik een taxi nemen? Ku mund ta gjejë një taksi?

cinemas

-Academy of Film & Multimedia Marubi Rr. Aleksandër Moisiu 76, tel./fax +355 4 236 51 88, info@afmm.edu.al,-Imperial Cinema J-5, Sheshi Italia, Sheraton Mall, tel.+355 4 226 63 96,-Millennium 2 Cinema F-5, Rr. Murat Toptani, Pallati i Pionierit, tel. +355 4 225 36 54/+355 69 204 42 37

Praktische info

26

theaters

-Metropolitan Center (Cultureel centrum van Tirana) E-4, Rr. Ded Gjo Luli, tel. +355 4 225 75 28, q.metropolitane@gmail.com. Volgende groepen treden hier vaak op : Tirana City Band,kinderfolklore groep, the Metropoli-tan Theatre group (Teatri i Metropolit)en het Tirana Circus.-National Theatre (Teatri Kombëtar) F-4, Rr. Sermedin Said Toptani, tel. +355 4 222 89 33Oudste theater van Tirana, gebouwd in 1940 ter ere van Mussolini’s bezoek aan to Albanië en voert vaak stukken op van Shakespeare tot hedendaagse Albanese of buitenlandse toneelschrijvers. Q Ticket office open 09:00-13:00, 15:00-19:00.-Puppet Theatre (Teatri i Kukullave) E/F-4, Sheshi Austria, tel. +355 4 222 24 46/+355 4 225 91 04.

festivals

-Tirana’s Internationaal Film Festival(december)-Tirana Jazz Festival

toeristische informatie

Tourisch Informatie Punt TIA,tel. +355 4 238 49 80www.tirana-airport.comKiosk temidden in vlieghavenhal.Openingsuren: 09:00 - 19:00.

Tourisch Informatie bureau (Zyra e Informa-cionit Turistik) E-4, Rr. Ded Gjo Lulitel. +355 4 222 33 13infotourism@tirana.gov.al, www.albaniantour-ism.comAchter het nationaal museum

Praktische info

28

Master fiches

29 Verwachtingen ter plaatse

Er wordt van de studenten verwacht dat ze een actieve inbreng hebben tijdens de studiereis. Er zijn vier themasites (oude luchthaven, textiel-fabriek, noord-zuidas en voet van de berg Dajti) in Tirana die verder zullen worden uitgewerkt tijdens de masterproef. Concreet betekent dit dat je een keuze van themasite dient te maken. Deze opdracht heeft dan ook betrekking op je keuzesite. En heeft als doel om op een actieve wijze naar de site te kijken, te observeren.

Het is essentieel dat er onderzoek gebeurt naar de stedenbouwkundige structuur van Tirana en de gekozen site. De studenten moeten immers op de korte tijd die ze ter plaatste zijn in staat zijn om al het materiaal dat nodig is om hun studie af te werken verzamelen.

Daarom is het nuttig dat je voor jezelf een beeld trachten te krijgen van de dynamiek van de stad en de uit te werken site. Wat zijn de kenmerken van deze stad, welke troeven heeft ze, welke zaken zijn minder, waar heeft de bevolking nood aan, welke kwaliteiten heeft de ruimte, hoe is de stad georganiseerd, waar loopt het goed,

waar loopt het mis, hoe toont de stad haar echte gelaat, hoe vernadert ze van dag naar avond en van avond naar nacht ...

Specifiek voor de site: Lees de plek, zorg dat je gedocumenteerd naar huis kan gaan, bouw een mental map op van de plek, zodat je naderhand zonder problemen exact kan lokaliseren waar je een bepaalde foto hebt genomen of waar een bepaald zicht zich situeert. Maak een analyse van de ruimtelijke waarneembare structuur, welke gebouwen zie je, hoe hoog zijn deze , hoe groot, hoe homogeen is het straatbeeld, hoe druk of hoe rustig zijn bepaalde straten, hoe coherent is het straten-patroon, het openbaar vervoer, welke groene elementen zijn aanwezig, waar kan je even tot rust komen, waar heerst er dynamiek, wat voor winkels zijn er, welke aanbod hebben ze, welke mensen lopen er rond, leeftijd, welvarend, wat choqueerde je het meest, waar zie je verschil-len met onze westerse steden, waar liggen de gelijkenissen, ...

Master fiches

30 Opdracht

de analyse van de stad via een kritische reflectie

Schrijf een ‘stedenbouwkundige’ motivatie aan de hand van krachtige argumenten.

Het eerste deel van deze opdracht bestaat uit het schrijven van een stedenbouwkundige motivatie. Deze tekst dient op een heldere wijze je verhaal te vatten in een 2-tal pagina’s. Je start met het nemen van een stelling (statement) over de site die we bezoeken. Dit kan bijvoorbeeld zijn: “Hoogbouw betekend voor de site X een frisse wind voor het stadslandschap”. Je neemt hier duidelijk een standpunt in pro hoogbouw. Doordat je weet dat anderen hier een andere mening op nahouden zal je argumenten nodig hebben om een sterk verhaal neer te zetten. Nu komt het erop aan om je standpunt op de best mogelijke wijze kracht bij te zetten. Als eerste kan je werken met concepten. Een helder concept kan op zeer eenvoudige wijze complexe redeneringen duidelijk maken. Je dient je wel te beperken tot maximaal één concepttekening in deze tekst. Probeer je redenering logisch op te bouwen. Bijv. je start bij de historische context

van de stad en maakt de link naar de hedendaa-gse situatie. Probeer eerst je verhaal te vertellen. Eenmaal de tekst duidelijk is in je hoofd, zal je het veel gemakkelijker kunnen neerschijven. Je mag maximum één bronvermelding gebruiken. Het komt er dan ook op aan om een zeer kracht argument in de bestaande wetenschappeli-jke literatuur te zoeken en dit in een cruciaal moment van je redenering in te zetten. Aan je tekst wordt de eis gesteld, dat het geschikt is te worden onderworpen aan een refereerproces van een wetenschappelijk tijdschrift. Dit houdt het gebruik van wetenschappelijke teksten in, en niet het gebruik van losse meningen. Je dient wel een standpunt en kritische formuler-ing te maken, maar voldoende beargumenteerd. Besteedt nauwkeurig aandacht aan de biblio-grafische gegevens (wetenschappelijke liter-atuurlijst, verwijzingen, ...). Je mag maximum één beeld gebruiken om je argument kracht bij te zetten. Ook hier komt het erop aan om in functie van je redenering een zeer relevante foto te maken. Je dient zelf het beeld te maken of er de auteursrechten over te bezitten. Doel van deze opdracht is om je stedenbouwkundige visie in combinatie met de ontwerppotentie van

Master fiches

31

een themasite in een relatief korte tekst neer te schrijven. Het verhaal dien je tijdens de reis op te bouwen. Discussie met je collega’s tijdens de reis zal helpen om je argumenten uit te zuiveren. Eenmaal thuis zou je snel je tekst moeten kunnen opbouwen.

de analyse van de stad via Beeldmateriaal (architec-tuur en landschapsfotografie)

Fotografeer een reeks van vier foto’s die je nog jaren lang in je woonkamer wilt ophangen.

Fotografeer een reeks van vier foto’s, bewerk deze om een optimaal beeld te verkrijgen en druk ze af op A5 formaat. Als alternatief mag je ook vijf schetsen maken. De foto’s zullen bij de beoordeling naast elkaar worden opgehangen. Belangrijk is dat de foto’s een reeks vormen, een stedenbouwkundig verhaal vertellen, en een hoge attractieve beeldwaarde hebben. Als voorbeeld zou je een gebouw kunnen nemen dat je telkens onder andere lichtomstandigheden fotografeert, een reeks van verschillende tramhaltes, vijf zitbanken met mensen erop, vijf kruispunten van

straten, vijf bouwwerven, ... Denk goed na over je beeldcompositie (1/3 regel), licht en schaduw, textuur, Z/W of kleur, ... Zorg dat je een mooie reeks hebt. Het nummeren van de foto’s om de volgorde te bewaren kan aangewezen zijn. Denk goed na over de stedenbouwkundige boodschap die je wilt brengen (promotie van de stad, romantisch beeld, aanklacht van mistoestanden, rauwe werkelijkheid, …). Website om inspiratie op te doen: www.trekearth.com.

Doel van deze oefening is om te leren in moeilijke omstandigheden een reeks van kwalitatieve hoogstaande beelden te fotograferen. Eenmaal thuis is het onmogelijk om nog een beeld bij te maken. Studenten dienen in staat te zijn om hun eigen beeldbank aan te leggen. Het afdrukken op A5 is noodzakelijk omdat er op deze wijze wordt stilgestaan bij beeldcompositie. Foto’s van lage kwaliteit zullen hierdoor snel door de mand vallen. Er wordt weliswaar niet verwacht dat er op duur fotopapier wordt afgedrukt. De kwaliteit van een normale kleurfotokopie volstaat.

Tóver een knelpunt om in een potentie.

Master fiches

32

Fotografeer vier plekken op je themasite waarover je een duidelijke ruimtelijke visie hebt. Bewerk deze vier beelden met Photoshop of een gelijkwaardig programma om je ruimtelijke visie weer te geven. Indien je niet met een beeldver-werkend programma kan werken mag je je visie ook schetsen. Creëer een slagzin die je plaatst op de bewerkte foto zodat je visie duidelijker wordt. Het is niet toegestaan om extra tekst met je foto mee te geven. Het beeld dient voor zich te spreken. De voor- en visiesituatie worden samen op een A4 geplaatst (dus vier A4’s in totaal). Website om inspiratie op te doen: www.bxl100.be.

Doel van deze oefening is dat er geleerd wordt om door het beeld heen te kijken naar de mogeli-jkheden die een plek te bieden heeft. Punten worden verkregen door de originaliteit, potenties van de plek te tonen, het geheel verzorgd af te werken, ...

Foto’s met afmetingen

Fotografeer vier foto’s en plaatst er een interes-sante maten reeks bij. Doel van deze opdracht is om inzicht te krijgen in de afmetingen van de ruimte. De student dient in staat te zijn om op een korte tijd inzicht te verwerven in de afmetingen van de ruimte. Toe te passen technieken zoals afstappen, tellen van bakstenen, extrapolatie, enz. volstaan om te meten tot op een nauwkeurigheid van één meter. Het gebruik van digitale meettoestellen is uiteraard ook toegelaten. Door het verwerven van inzicht in de afmetingen van de ruimte kunnen referentieprojecten beter met elkaar vergeleken worden. Voorbeeld 1: doorsnede (langs of dwars) van straat. Aanduiding van breedte voetpad, fietspad, parkeerstrook, rijbaan, bomenrij,… Zorg ook dat je de verkeersborden op de foto plaatst zodat duidelijk is wel verkeersjuridisch systeem van toepassing is (bijv. zone 30)Voorbeeld 2: sequens van verschillende gebouwen. Waar je de afmetingen van elk gebouw op plaatst met de tussenafstand (45° regel of niet), hoogte van het gebouw,…

Master fiches

33

Voorbeeld 3: één gebouw waar maximaal afmet-ingen op plaatst met ook eventueel aantal parkeerplaatsen, v/t enz.Voorbeeld 4: plein, park, rivier met brug waar je de hoofdafmetingen op plaatst. Voor dit soort van beelden is het gemakkelijker als je van op een hoogte kan fotograferen.

Master fiches

34

Master fiches

35

Master fiches

36

Master fiches

37

Master fiches

38

Master fiches

39

Master fiches

40

41

42

Master fiches

43

Master fiches

Vggggg gg hggfggggg Tggggg vgggggkkgg ggggggggjkg vggkgggggggggg ggg gg gggg ggg gg gggg vgg hgg gggg (gf gggggggggg) vggggggg. Dgzg gg gg ggk gg ggggggggjkggg ggggggggwgg gggg ggggg Dgjti gg hgg ggtiggggg gggk Dgjti. Dg Nggggggggg gg, ggghtigg ggggggggë, Rg. Qgggg Sggfg wgggg gggggg ggkggg jgggg ggggfgggg. Egg ggggg gggggg ggggwg gggggwgg wggggg gg ggggggggggggg ggggg ggzg hggfgwgg gggggwg.Dg ggggvggg gg vggj gggg gggggkgggg ggg hgg gggggggg vggvggg.Zgwgg gg ggjg ‘ggggggggg’ ggg gg ggjg ‘KggggggggKggggggggg’ hggggg gg hgg gggjggg gg hggggg.Ig ggzg ggggvggg zgjg ggg ggggg gggggg gggtiggggg, gghgggg gg gggvgggggggggggggggggg. ggggggggg gg gg ggg ggggg ggkggg ggg gggggggggg vgggzggggggggg gg hgggvggtigg vggg gg vggg gggggggggg. Dgggggggg gg ggk ggg ggggg ggkggg ggg kwgggggtigvg gggggggg gggggg ggg gg gggfbggghggg vgg gggggggjk ggggggggg gggg gggggggggg.Ngggj hgg kgggggggg ggg Rg. Aggkggggëg gggggg (Rg. Dgggëg) ggvggggg zggh ggg gggggg ggggg ggg gggg hggggg ggg ggg gggggggg gggggggg gg/gf gggggvggggg. Egggzgjgg gg gg gg “gggggggggg”, hgg gggggg vgg hgg vggggggggg kggggggggg, gg gggggzgjgg gg gg gg “gggggggzgjgg gg gg gg “ggggggggggggg” ggg gggggtig hggggg gg gggggzg gghggftgg gggggggg gg kgggg.

Opdrachtomschrijving

ggggggggggg gggggggg ggggggg gggggggggggggggg ggggg gggggggggg

ggggggggggggggg gggggggggggg fgggggkggggggwggg Afwggkgg vgg wgggzggggg Vgggzggg vgg ggggwg ggggggggghgggvggtigg

Nggggggggg ggg gggggggggggggggg vgg gg ggggvggg

TgEgA 4: VgET VAN DE BERG44

Master fiches

Ig ggg ggsggggg gggggg zggg bgssgg gg guggggs gggg gggggggg gggggzgg. Hgg gggggg bgbgsgg ggggggggg gggggggg bggggggg gggggggg 50 000gg. 20% ggg ggzg zgggs zggg bgsgggggg.Dg bgggggggggsgg bgsggggggg gggggzggg gs ggg Dggg Nggggggg Pggg ggg gg gggfgsggg ggg ggsggggggg zgggg flggggggg. Dg gggggs sgggg gggggg ggs ‘gggggg’s Ngguggg Bgggggy’ ggggggg ggg gg ggggggggg gggggg ggg gggg ggsggugggg gs gg gg gggggggg zgggggg gg gg sggg ggg ggg gg ggg ggbbgg. Hgg gs ggg gggggfgg gggggggbgsggggggg gggg gg sgggggggggg, ggg gggg ggg gggggggggggg bgsgggg bgggggbggg gggggg. Vggsggggggggg ggggggg gg gggggsgggggg zggg gggg gg gggggg, ggggggggg bgsggggggggs, zggggg sggggggg, ggggggg, gttggs gg bgsggggggg ggggsgggggg zgggs gg gggfigzgggggusggggggugs. Ig gg ggIg gg ggggggggggggg gggg gg sggg gggg ggggsggg, gg Mgugg Dggg gs ggg ggggg gg gggg ggg sgggug. Hgg guggg gg gggsgggggg ggggggg gs gggggg gggg ggggguugggggg sgggggg zgggs gggsggggggg gg sggggg. Vgggf gg bggg (1 613g) ggb gg ggg gggg uggzgggg gggg gg sggg, ggs gg ggggggsgg gggg gg gggg sggg gs. Hgg gggg gs gugg 3 300gg ggggg ggggggg ggg gggg ggggggggggggggg. Wgg gggg gg ggg ggg gggggggg gggft ggg gggs ggggg, ggggggggggggggsg zggg gg ggggggggg ggggggggggg.

Dg ggbggbggg “Dggg Exgggs” gs gg gggsg gggsgguggg ggg ggzg gggg gg Agbgggë. Hgg gs ggg uggggg ggggsgggggg gg fugggg ggg gggggsgg, gggggggg gg ggguugbgggug. Pgssgggggs, ggggggg ggg 'Dggg ggggg Bgggggggg Hgggg' gg 'Bgggggy gf Dggg' ggsggugggg, gggzgg gggg ggg gggsgggggg ggggsgggg gg ggggggg sgggggguggggg zgggggg gggg ggg ggggsgggg gg gg ggggg ggggggg sggg gggggg. Dg ggg Dg ggg gggggggg ggbgg ggg gggggug ggg gg sggg gg gggg gg ggggggggg 15g20ggg gggg gg ggg bgggg gg ggggg.

Opdrachtomschrijving

g gggggggggg ggggg ggggggggggg ggg gg ggggggggg gggggggggggggggg

Mgugg Dggg

1613g

DAJgI BEgG45

Master fiches

B1

2

34 5 6

@

@

@

C

A

Rr. Qemal Stafa

Rr. Qemal Stafa

Rr. Aleksandër Moisiu

2. Academy of Film & Multimedia

3. Kinostudio

5. TV klan Studio

MEDIA- EN PORSELEINSITE46

Master fiches

48

Wandel-info

WANDELKAARTHistorisch Centrum Tirana

1. TID Toren 2. Hospitaal Materniteit 3. Faculteit voor Natuur-wetenschappen

4. Arberia Hotel 5. Boulevard Zogu I

11. Monument Skanderbeg 12. Skanderbegplein 13. Et’hem Bei Moskee 14. Klokkentoren 15. Ministerie

21. Piramide 22. Ex-hoofdkwartier Alba-nese communistische partij

23. Parlement 24. Congrespaleis 25. Qemal Stafa Stadion

49 Historisch centrum Tirana

wandel-info

1

2

34

5

6

78

911

10

12

13 1415 16

17

18

19

20

2122

23

24

25

2627

2829

30

Hotel > Grand Park = 4.5 km

Boulevard Noord-Zuid = 2.1km

N<

A-locatie

B-locatie

Historisch Centrum Tirana

TID TorenMaternity HospitalFaculteit NatuurwetenschappenArberia HotelBoulevard Zogu IHotel TiranaNationaal Historisch MuseumNationale BankOperaPaleis van CultuurMonument SkanderbegSkanderbegpleinEt’hem Bei MoskeeKlokkentorenMinisterieNationaal TheaterGallerij van Visuele KunstenRinia Jeugdpark met Taiwan CenterDajti Hotel

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.

ParlementsgebouwPiramide- Internationaal Centrum Cultuur Ex-hoofdkwartier Albanees CommunismeParlementCongrespaleisQemal Stafa StadionMoeder TheresapleinFaculteit IngenieurswetenschappenHoger Instituut voor KunstNationaal ParkBlloku

20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.

WANDELKAART

1 5 7 10 12 13 21 24 26 27

1

2

34

5

6

78

911

10

12

13 1415 16

17

18

19

20

2122

23

24

25

2627

2829

30

Hotel > Grand Park = 4.5 km

Boulevard Noord-Zuid = 2.1km

N<

A-locatie

B-locatie

Historisch Centrum Tirana

TID TorenMaternity HospitalFaculteit NatuurwetenschappenArberia HotelBoulevard Zogu IHotel TiranaNationaal Historisch MuseumNationale BankOperaPaleis van CultuurMonument SkanderbegSkanderbegpleinEt’hem Bei MoskeeKlokkentorenMinisterieNationaal TheaterGallerij van Visuele KunstenRinia Jeugdpark met Taiwan CenterDajti Hotel

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.

ParlementsgebouwPiramide- Internationaal Centrum Cultuur Ex-hoofdkwartier Albanees CommunismeParlementCongrespaleisQemal Stafa StadionMoeder TheresapleinFaculteit IngenieurswetenschappenHoger Instituut voor KunstNationaal ParkBlloku

20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.

WANDELKAART

1 5 7 10 12 13 21 24 26 27

1

33

5

74

2

6

Porseleinsite

Media-site

1-2

2 Rr. Qemal Stafa

1 Kinostudio

3 Grondstation

5 Bergstation

4 Dajti Ekspres

6 Mount Dajti

7 Dajti National Park

52 Voet van de berg

wandel-info

Vanuit de hoofdstad Tirana vertrekken belangrijke verkeersassen die de stad met de rest van het land (of buurlanden) verbindt. De Noord-Oost as, richting Macedonië, Rr. Qemal Stafa wordt sedert enkele jaren opgefrist. Een groot aantal nieuwe gebouwen worden in sneltempo langs deze hoofdweg gebouwd. Deze as is ook de belangrijkste toegangsweg naar Mount Dajti en het nationale park Dajti.

2 Rr. Qemal Stafa

1 Kinostudio

3 Grondstation

5 Bergstation

4 Dajti Ekspres

6 Mount Dajti

7 Dajti National Park

De hoofdstad wordt aan oostelijke zijde geflankeert door Mount Dajti.De plaats staat gekend als ‘Tirana’s Natural Balcony’ omwille van de hoogte waarop het park gesitueerd is en de prachtige zichten op de stad die men er kan hebben. Het is een geliefde weekendbestemming voor de stedelingen, die hier een toegankelijk bosrijk berggebied vinden.

Passagiers van de kabellift, richting het ‘Dajti Tower Belvedere Hotel’ en ‘Balkony of Dajti’ restaurant, reizen over het rotsachtige landschap en krijgen spectaculaire zichten over het landschap en de lager gelegen stad Tirana.

De kabelbaan “Dajti Expres” is de eerst constructie van deze aard in Albanië. Het is een unieke investering in functie van toerisme, recreatie en natuurbehoud.

In het district Tirana zijn bossen en ruigtes vrij dominant aanwezig. Het totale beboste oppervlak varieert bedraagt ongeveer 50 000ha. 20% van deze zones zijn beschermd. De belangrijkste beschermde groenzone is het Dajti Nationaal Park.Verschillende dieren- en vogelsoorten zijn hier te vinden, waaronder bos-adelaars, zwarte spechten, haviken, otters en beschermde diersoorten zoals de hoefijzer-neusvleermuis. In de wintermaanden kent de stad veel neerslag, op Mount Dajti is dit onder de vorm van sneeuw. Het ruige en rotsachtige terrein is ideaal voor avontuurlijke sporten zoals rotsklimmen en skieen. Het park is ruim 3 300ha groot waarvan een deel militair terrein. Wie naar de top wil wandelen heeft een gids nodig, daarnaast zijn er aangename wandelpaden.

De rit met de kabellift vertrekt nabij het centrum van de stad en doet er gemiddeld 15-20min over om tot boven te raken.

In 1952 werd Kinostudio Albanië opgericht, dit bedrijf is uitgegroeid tot de belangrijkste filmproducent en -distributeur van Albanië. Door de verandering van het politieke systeem en de economische crisis van de jaren ‘90 werd het bedrijf getransformeerd tot ’Abafilm’. In 1996 werden de boeken definitief neergelegd.

BUS circa 1.1km

circa 0.7km

54 Bathore

wandel-info

Wandelkaart KRUJË

Krujë is een klein his-torisch stadje met smalle kro-nkelende straatjes gelegen in een heuvel- en rotsachtig ge-bied. Het is de hoofdstad van het district Krujë en telt ron-dom de 20,000 inwoners. Het stadje is in Albanië vooral bek-end als de geboortestad van de Albanese held Skanderbeg.

111

2 3

44

1: Skanderbeg Museum2: Marktstraat //3: Skanderberg hemzelve4: Etnografi sch Museum

56 Krujë

wandel-info

kaart KRUJË

1

2

3

4

tim design

De stad ontstond rondom het oude kasteel. Dit kasteel is een restant uit de Ottomaanse periode en werd omgevormd tot het Skaderbeg-museum van vandaag.Een ander museum dat men kan bezoeken is het Etno-grafi sh Museum van Albanië. Daar kan men zich verwa-chten aan een beschrijving van de volkenkunde van het land. Ten slotte is het stadje eve-neens bekend om het plaat-selijke marktje dat eveneens een historisch karakter ver-toond.Gezien de kleine schaal van Krujë zal het stadje ver-moedelijk vrij snel verk-end zijn en zullen we er kunnen genieten van de prachtige landschappen.

4

5 67

13

Durrës

58 Durres

wandel-info

De Fatih Mosque of de Grote Moskee vormt het oriëntatie punt van de straat en van de stad. Ze werd al reeds vroeg in de 16e eeuw gebouwd, nade Ottomaanse bezetting. De moskee werd opgetrokken op de fundamenten van een basiliekuit de 10e eeuw en is opgedeeld in een gebedsruimte en een 4-hoekige ruimte met eenhouten dak die de zijlijn van de oude basiliekvolgen. Het portiek en de minaret werden er pas later bijgebouwd.

Het Romeinse am�theater is één van de grootste in de Balkan maar zou er verwaarloosd bijliggen. Slechts een deel van het am�theater is blootgelegd omdat er huizen bovenop zijn gebouwd. Geschat wordt dat de arena 40 bij 60 meter groot was en zitplaats bood aan 15 000 mensen, wat gelijk staat aan 1/3 van de capaciteit van het Colosseum in Rome. Het theater werd gebouwd onder het bewind van keizer Hadrianus voor het houden van gladiatoren gevechten en shows met wilde dieren. In de 5e eeuw werden de gladiatoren gevechten verboden en nam de lokale christelijke gemeenschap het am�theater over. De arena werd een begraafplaats en er werd een kleine kerk gebouwd voor de begrafenisdiensten.

Fatih Moskee Romeins Am�theaterHavenstad Durrës

Durres telt 85 000 inwoners en is een drukke haven en industriestad met een rijke archeologische geschiedenis. Toch komen de meeste toeristen voor het 10 km lange strand, waardoor de hotels aan het strand in de zomermaanden volledig volgeboekt zijn, helaas is dit dan ook te merken aan een vervuild strand en het vervuilde zeewater.

Op het centrale plein van Durres ligt het gemeente-huis, het theater en achter het theater bevinden zich de overblijfselen van het Byzantijnse Forum dat stamt uit de 5e eeuw voor Christus. Aan de achterkant van het Forum is nog een deel van een Romeins badhuis te zien dat dateert uit de 2e eeuw voor Christus.

Op de foto zijn de overblijfselen van het Fort van Durres te zien. De overblijfselen zijn delen van de omwallingmuren die keizer Anastasius liet bouwen na de inval van de Goten in 481. Het fort werd ernstig beschadigd door oorlogen en aardbevingen en werd verscheidene keren heropgebouwd maar nooit volledig. Delen van deze muren werden ook vernietigd waardoor zijn slechts nog enkele delen te zien. In de voormalige toren van de omwalling bevind zich nu de bar La Torra hier stonden vroeger de kanonnen opgesteld en de schietgaten zijn nu nog zichtbaar.

Byzantijns Forum Romeins Badhuis Fort van Durres

Aan de achterzijde van het Byantijns form is nog een deel van een Romeins badhuis te zien, dat dateert uit de 2e Eeuw voor Christus.

De haven van Durrës

De haven van Durres ligt in het Zuid-Westen van de stad. De haven van Durres neemt 90 procent van het marritieme verkeer naar Albanië op zich. Per dag kunnen maximaal 12 schepen gelost worden aan het arti�cieel aangelegd bassin met een kaai lengte van 2,2 kilometer. De haven van Durres was en is essentieel in de heropbouw vanAlbanië voor de militaire en humanitaire hulp. Recent werd een masterplan opgesteld waar als reeds verschillende projecten van gerealiseerd zijn.

Het strand van Durrës

Het strand ven Durres is het langste, ongeveer 10kilometer en grootste strand in Albanië. De kust-lijn is volgebouwd met hotels en toeristische attracties. Het strand wordt vooral bezocht door inwoners van Albanië zelf, Kosovo en Macedonië.Het is een populair weekend uitje voor de stedelingen van Durres en Tirana.

62 Berat

wandel-info

65

Theoretische papers

66 Bouwblokkenonderzoek Andreas De Boeck

Theoritische papers

“Tirana today is a big city. In just 20 years, the dynamism exhibited by the populations of Tirana and its surrounding region in construct-ing a city that now counts in the Adriatic basin and the Balkans has been simply phenomenal”. Edi Rama, Mayor of Tirana.

Tirana is een dynamische, chaotische en erg complexe stad. Het communistische verleden van de stad en de radicale veranderingen die daar op volgden maken van Tirana een boeiende en unieke plek in Europa. Een inter-essant gegeven om te onderzoeken is de morfologie en de stedenbouwkundige ontwik-kelingen in de stad en zijn buitenwijken.

Om de ontwikkelingen van de stad beter te begrijpen, is het noodzakelijk om meer te weten over de geschiedenis van Tirana. Historisch heeft de stad zich ontwikkeld rond een plek die de bazaar werd genoemd. Caravans afkomstig uit alle windstreken kwamen hier voorbij en zorgden voor een snelle uitbreiding van het woongebied rond deze plek. Deze vroege

nederzettingen hebben een belangrijke rol gespeeld bij de interne structuur van de stad en het ontstaan van het basisskelet van het wegennet. Het oudste stedenbouwkundige document dateert van 1917. De stad bezette toen 305 hectaren grond en telde ongeveer 15.000 inwoners. De overgrote meerderheid van de bevolking was landbouwer en de leven-skwaliteit was enorm laag. De stad had in deze periode bijna enkel een administratieve en commerciële functie, slechts 15.4% van de bevolking leefde effectief in de stad. In 1939 werd Tirana veroverd door Italië en kwam het onder het fascistisch regime. Omwille van veiligheidsredenen werd een groot deel van de bevolking gedwongen om in de steden te gaan wonen. Dit veroorzaakte een stijging in het bevolkingsaantal in de steden, het steeg toen tot 21.4%. Na de oorlog keerden echter veel mensen terug naar het platteland. In 1941 ontstond de communistische partij van Albanië, onder leiding van Hoxha, die een constante strijd leverde tegen de Italianen en later tegen Nazi-Duitsland. In 1944 slaagde de

67

Theoritische papers

partij er eindelijk in om de Duitse bezetter te verjagen. Het communistische regime kwam nu aan de macht. Na deze periode van oorlog heerste er erg veel verwoesting in de stad, een groot deel van de woningen in Albanië waren beschadigd of vernield. In de komende jaren lijdt het land onder een enorme huisvestings-crisis die de communistische autoriteiten dwingt om ingrijpende maatregelen te treffen. Er worden in totaal 185.000 nieuwe apparte-mentsgebouwen neergezet, met een gemiddel-de van 74.000 woningen per jaar. In de jaren ‘70 ontstonden ook hier de eerste geprefabri-ceerde woningen. De maatregelen hebben tot gevolg dat meer dan 80 procent van de totale bevolking haar intrek neemt in de nieuwe woningen die gebouwd werden na 1944. Tirana onder communistisch regime was een compacte, sterk geplande en zelfvoorzienende stad. De stadsrand werd voorbehouden voor voedselproductie en behoorde in principe tot het platteland. platteland. Vanaf de jaren ‘70 bestonden er hoofdzakelijk drie types van woningen. In de steden waren dit voornamelijk

geprefabriceerde appartementsblokken van vijf of zes verdiepingen hoog en op het platteland stonden er voornamelijk huizen met één tot twee verdiepingen en uiteindelijk kleine appar-tementsblokken van 3 tot 4 verdiepingen op de staatsboerderijen. In deze communistische periode streefde men een belangrijke principe na waarbij twee derde van de bevolking op het platteland moest wonen en één derde in de steden van Albanië. Om het aantal inwoners in de steden onder controle te houden werden er stadsgrenzen ingevoerd, ook wel “de gele lijn” genoemd. Zij vormde de grens tussen stedeli-jke gebieden en plattelandsgebieden. Hoewel de stad Tirana vandaag deze grens al ruim overschreden heeft, is ze nog altijd zichtbaar. Tot 1990 leefde twee derde van de 3.2 miljoen inwoners op het platteland. Bij de val van het communistische regime, toen de mensen plots de vrijheid kregen om te gaan en staan waren ze wouden, kregen we een massale volksver-huizing naar de steden. Door de grote armoede op het platteland emigreerden mensen uit alle streken naar de steden. Het totale gebrek

68

Theoritische papers

aan regelgeving en ruimtelijke planning leidde ertoe dat overal in de steden illegale woningen werden bijgebouwd.

De stedelijke periferie kwam, net als het centrum van Tirana, sterk onder druk te staan door deze snelle bevolkingsgroei. Binnen de stad werden voetpaden, parkings, open terreinen en openbare ruimtes bezet door tijdelijke structuren die later werden vervangen door permanente gebouwen. Als gevolg van de sterke bevolkingsgroei en woningbouw werd de stad in deze periode acht tot tien keer drukker en voller in vergelijking met de communistische periode. In 1937 was Tirana nog een relatief kleine stad met ongeveer 35.000 inwoners verspreid over 311 hectaren. In 2006 telde de stad reeds 600.000 inwoners verspreid over 5.328 hectaren. Opmerkelijk is dat de gemiddelde bevolkingsdichtheid - die zeer sterk steeg tussen 1950 en 1980 – in 2006 terug hetzelfde is als in 1937, namelijk 113 personen per hectare. Dit komt voornameli-jk door het gebrek aan regelgeving en beleid

69

Theoritische papers

in de overgangsperiode. Omdat alles kon en mocht werd er zeer kwistig omgesprongen met de (illegale) bouwgronden rond de stad. In de overgangsperiode na de val van het communisme bleef de stadskern erg dichtbev-olkt. De bevolkingsdichtheid in de periferie daarentegen is erg laag want daar treffen we eerder wijd verspreidde bebouwing aan. Door de wijde verspreiding is er een gebrek aan infrastructuur en het bemoeilijkt ook de voorzieningen zoals elektriciteit en water. Om deze problemen te overwinnen zou men de stedelijke wildgroei moeten tegengaan. Dit zou kunnen door bijvoorbeeld eerst de open plekken tussen reeds residentiële gebieden vol te bouwen - op een geplande manier- in plaats van de stad gewoon langs alle mogelijke richt-ingen uit te breiden. Tirana evolueert dus naar een monocentrische stadsstructuur met een zeer dense kern en een dun bevolkte verste-delijkte periferie. Verspreid over de volledige stad ontstaan ook kleine subcentra. Deze subcentra zouden meer aandacht moeten krijgen want het

zijn momenteel slecht ontwikkelde stadsde-len met grote problemen qua infrastructuur en algemene voorzieningen. Indien er zou gewerkt worden aan de woonkwaliteit zouden deze subcentra een goede oplossing kunnen vormen om de druk op het stadscentrum te verminderen.

Om de verschillende hedendaagse situaties in Tirana te kunnen vatten delen we de stad op in zeven verschillende typologieën, gebaseerd op de volgende criteria: historische ontwikkeling, morfologie van de straten, stedelijke voorzie-ningen en karakteristieke kenmerken van de architectuur.

Een eerste typologie zijn de voormalige overheidswoonwijken. Dit zijn wijken volge-bouwd met grote appartementsblokken

70

Theoritische papers

opgericht door de overheid tussen 1945 en 1980. Het zijn geprefabriceerde betonnen woonblokken van lage kwaliteit, de omvang van de woningen zijn erg klein en voldoen niet meer aan de eisen van deze tijd. De inwoners vinden deze blokken niet enkel afschuwelijk om in te wonen maar ook om naar te kijken, zij staan symbool voor het grijze communis-tische verleden. Om deze gebouwen nieuw leven in te blazen organiseerde Burgemeester Edi Rama een grote actie om de betonnen blokken te schilderen in felle kleuren. Een mooi initiatief maar slechts oppervlakkig want binnenin blijven de gebouwen immers gewoon verder degraderen. Oorspronkelijk waren al deze blokken eigendom van de staat, zoals de meeste woningen tijdens het commu-nistisch verleden. Na 1990 heeft de overheid de gebouwen zoveel mogelijk geprivatiseerd. De bewoners van de appartementen kregen nu de kans om hun woning over te kopen van de regering voor een lage prijs, waardoor de regering er veel verlies aan leidde.

71

Theoritische papers

Gepaard met de val van het communisme en de grote emigratie met wettelijke losbandig tot gevolg ontstaat er een ongecontroleerde verdichting van de resterende open gebieden. Overal worden er illegalen woningen op getrokken, de stad slibt volledig dicht. De

laatste tien jaar is men wel bezig met deze wijken terug te herstellen, voornamelijk door het opnieuw vrijmaken van de bestaande parken en wegen. Er is ook een relatief goede infrastructuur aanwezig, de mensen kunnen er gebruik maken van het openbare vervoer, ondanks dat dit even erg in de file staat als ander vervoer door het dagelijkse verkeersin-farct. De voorzieningen voor water, elektric-iteit en rioleringen zijn ook aanwezig. Dit type gebied in de stad is goed voor 9% van Tirana’s residentiële gebied en 21% van de bevolking.

De tweede typologie is de historische villawijk. Deze typologie is gekenmerkt door villa’s en appartementen. De oudsten dateren uit de Ottomaanse periode. Ze zijn meestal gebouwd op kleine percelen en zijn particuli-ere eigendom. Na het communisme ontstaat ook hier een verdichting van het woonge-bied omdat er op de vroegere villapercelen flatgebouwen worden gebouwd. De apparte-mentsblokken zijn iets moderner uitgerust dan diegene uit de communistische periode maar

het blijven snelle en goedkope oplossingen tegen de plotse bevolkingsgroei.

De meeste gebouwen zijn gebouwd aan de straatkant maar binnen de belangrijkste bouwblokken ontstaat een labyrint van illegale wegen. Kleine steegjes, wirwar door elkaar, verbinden tuintjes en kleine woningen met de straat. Het is moeilijk om er het onderscheid

72

Theoritische papers

tussen openbaar en privé terrein te zien. De steegjes zijn erg smal en worden ingesloten door de vele woningen. Gelukkig liggen deze wijken op wandelafstand van het centrum waar er wel voldoende open plekken zijn om even te ontspannen. In dit type van wijken leeft ongeveer 6% van de bevolking op 3 % van Tirana’s residentiële gebied. Het gebied is dus minder dicht bevolkt dan de voormalige overheidswijken.

73

Theoritische papers

In het centrale gebied van de stad is er een levendige mix van woonvormen (villa’s, staatswoonblokken, nieuwe hoogbouw appar-tementen) en functies (wonen, administratie, commercieel) die een derde soort van typologie vormen. Het is ook een mix van gebouwen uit verschillende perioden. Dit gebied was opnieuw onderhevig aan een plots verdichtingsproces. Het oorspronkelijke stratenpatroon is nog steeds duidelijk aanwezig maar tussendoor ontstaan tal van organisch gegroeide straten. Ook hier duikt er hoogbouw op maar in tegen-stelling tot de bouwblokken in de historische villawijken staan deze afzonderlijk van elkaar en niet altijd aan de straatkant. Ongeveer 12% van de bevolking van Tirana leeft in het centrum van de stad, het neemt 5% van Tirana’s residentiële gebied in.Rond de stad ontstaan grote informele woonwi-jken (vierde typologie), het zijn uitgestrekte gebieden met hoofdzakelijk eengezinswonin-gen, gemiddeld zo’n twee tot drie verdiepingen hoog. Het fenomeen is ontstaan na 1990 terug

als een gevolg van het gebrek aan beleid in de overgangsperiode.

De woningen zijn er zo goed als allemaal illegaal gebouwd. De regering is ondertussen al een aantal jaren druk bezig met het legal-iseren van deze illegale gebouwen maar het blijft een moeilijk en duur proces. Omdat er illegaal gebouwd werd op stukken grond die niet voorzien waren als residentiële gebieden

74

Theoritische papers

is er weinig infrastructuur aanwezig. Ook wat betreft rioleringen, elektriciteit en water zijn er veel problemen. Het is een zeer groot gebied dat ongeveer 41% van Tirana’s residen-tiële gebied bezet. De meeste mensen die er leven zijn geëmigreerd vanuit het platteland. Ongeveer 34% van de Tiranese bevolking woont in deze wijken.

Hiernaast kunnen we in de periferie nog informele woonwijken onderscheiden, dit zijn uitlopers van de grotere informele woonwi-jken uit het centrale gebied rond de stad. Ook zij bestaan voornamelijk uit eengezinswonin-gen van twee tot drie verdiepingen. Het zijn informele woningen die zich ver buiten de stadskern bevinden. We maken het onder-scheid omdat deze gebieden nog veel minder dens bebouwd zijn in vergelijking met de vorige typologie.

75

Theoritische papers

Tirana is in de afgelopen twintig jaar enorm gegroeid qua oppervlakte door het opslorpen van verscheidene nabij gelegen dorpen. Hierdoor ontstonden er een aantal verste-delijkte dorpskernen (zesde typologie), het resultaat is een mix van oude dorpsstructuren en nieuwe woonwijken. De meeste nieuwe gebouwen hebben er geen bouwvergunning. Het wegennet is een gebogen netpatroon. De openbare diensten zijn slecht tot matig bereik-baar omdat de verstedelijkte dorpskernen zich te ver van de stad bevinden. Het proces van verdichting en/of verlenging is geleidelijk gegaan. Het gebied is goed voor 3% van Tirana residentiële gebieden en 2% van de bevolking.Aan de rand van de stad treffen we de zevende soort van typologie aan. Hier ontstonden er eveneens grote clusters van hoge flatgebou-wen. Deze zijn meestal gebouwd op voorma-lige industriële sites of onbebouwde percelen. Het zijn dichtbevolkte woongebieden waar de openbare diensten en infrastructuur onderge-dimensioneerd zijn tegen over de hoeveelheid bewoners. Er is een lineair stratenpatroon, vaak

ontstaan door de grenzen van de voormalige landbouwgrond. De gronden zijn opgekocht door grote projectontwikkelaars. Ongeveer 11% van de bevolking leeft in deze gebieden.

Tirana is de laatste twintig jaar enorme veranderingen ondergaan, zowel politiek als stedenbouwkundig. We kunnen concluderen

76

Theoritische papers

dat de grote emigratie stroom gecombineerd met het zwakke beleid van de regering, in de periode na de val van het communisme, Tirana gemaakt heeft tot wat het vandaag is. Een stad tussen droom en realiteit. Tirana is een complexe en gelaagde stad, die kampt met tal van hedendaagse problemen. Zoals het gebrek aan openbare ruimte, de verdicht van de stad en de bijna sloppenwijken rond de stad. Ook de infrastructuur, dienstverleningen en basis voorzieningen als rioleringen, water en elektriciteit zijn er in slechte staat. De realiteit is dat er in Tirana vele problemen onopgelost blijven, maar als de stad iets bewezen heeft in de laatste twee decennia is dat ze de kracht en dynamiek heeft om te veranderen.

77 Openbare domeinen Annelies Van Droogenbroeck

Theoritische papers

78

Theoritische papers

Boulevard

Boulevard is afkomstig uit het Frans. Een boulevard is een lange, brede, gewoonlijk met rijen bomen beplante straat in een stad of een brede wandelweg langs het strand. Deze bomen scheiden de straat met het voetpad en de gebouwen. Ook in Tirana vinden we deze typische Boulevards terug, zoals Bulevardi Gjergj Fishta, Bulevardi Bajram Curri, Bulevardi Zhan D’Ark, Bulevardi Deshmoret e Kombit, Bulevardi Zogu I. Bulevardi Deshmoret e Kombit is één van de bekendste Boulevards in Tirana. Het is een potholed gevulde straat (straat met gaten en putten) die ten Zuiden ligt van Skanderbeg. Het is een zeer statige Boulevard met prachtige gebouwen die een Italiaanse sfeer uitademen, deze kenmerkt ook veel prachtige overheidsgebouwen. Het was de trots van de vroegere dictator Enver Hoxha die hierlangs zijn buitenlandse gasten hun intrede in Tirana liet maken.

french plan

Het ‘French Plan’ is een nieuw plan ontworpen door de Franse firma Architecture Studio voor de stad Tirana. Het is bedoeld om de snelgroe-iende laagbouw Post-Communistische stad te transformeren in een compacte stad met 1.000.000 inwoners binnen de twintig jaar. Het plan streeft naar flexibiliteit, niet naar strakheid want dat zou uitdraaien op een eerder ongebruikelijk plan. Het plan bestaat uit

79

Theoritische papers

snelle en flexibele actieplannen dat de studie van de bijzondere problemen overneemt, alsook het planningsproces en de aanvraag. Zo zijn er voorstellen voor de constructie van 48 verdiepingen hoge gebouwen in de stad, terwijl deze tot nu toe vooral middenhoogbouw constructie heeft gekend. De eerste plaatsen die zouden aangepakt worden zijn de verdwi-jnende groene domeinen, de plaatsen tussen gebouwen, parkeerplaatsen, sportterrein-en en het bouwen van nieuwe scholen in de stad. Veel historische, culturele monumenten en gebouwen zijn vernietigd of afgebrand. In de plaats zijn constructies van nieuwe hoge gebouwen voorzien. Niet iedereen is het hiermee eens. Zo is er een traditioneel Tiraans huis dat herkent is als monument dat vervangen zou worden door een groen plein. Secties van het ‘French Plan’ zijn ondermeer Skanderbeg Square, Train Station, Avni Rustemi Square, Mother Theresa Square, …

skanderBeg square

Ondanks een westers stadsplan heeft het centrum zijn oorspronkelijk karakter behouden. Tirana ligt op zo een dertig kilometer van de Adriatische kust in het oostelijk deel van de centrale Albanese vlakte. De hoofdstad is omgeven door bergmassieven met in het Oosten de Dajti als hoogste top. Tirana is de enige stad van formaat in Albanië met als centraal punt het Skanderbegplein met fonteinen, tuinen en monumenten. Het is één van de belangrijkste pleinen van Tirana. Het plein is genoemd naar de Albanese held Skanderbeg George Kastrioti. Op het plein is een standbeeld van hem te zien, zittend op een paard. Ernaast staat een vlaggenmast waarin een grote Albanese vlag hangt. Het plein is een enorme uitgestrektheid van asfalt, waar je zowel dure als goedkope auto’s moet zien te ontwijken, doordat deze als gekken rondrijden. Aan het plein liggen het Nationaal historisch museum, de opera, de Nationale bank, de Et’hem Bei-Moskee, National Art Gallery, ... De mozaïek op de gevel van het

80

Theoritische papers

Nationaal historisch museum vertegenwoor-digt de stroming van de Albanese geschieden-is. De Nationale bank en de Et’hem Bei-Moskee worden gekenmerkt door hun imposante rode bakstenen. Het plein ligt in het midden van de brede, met bomen omringde Noord-Zuid-as van Bulevardi Deshmoret e Kombit, de vroegere Stalinboulevard en de Boulevard der Nationale Martelaren. In 1920 wou de Albanese dictator Zog de stad een westerse touche geven en gaf de Italiaanse stadsarchitect Armando Brasini de opdracht het hele centrum te reconstru-eren. Brasini ontwierp het Skanderbegplein en Bulevardi Deshmoret e Kombit. De nieuwe stad met hoge flatgebouwen, brede straten en ruime pleinen ligt ten Westen van dit grote centrale plein. Ten Oosten van het Skanderbe-gplein ligt de oude stad met bochtige straatjes en een synthese van bouwstijlen uit heel Albanië. Het gerestaureerde stadsdeel heeft een Oosters aspect met Moskeeën, Bazaars en typische woningen. De bezienswaardigheden van Tirana beperken zich tot het Skanderbeg-plein en Bulevardi Deshmoret e Kombit. Sinds

de Tweede Wereldoorlog is de agglomeratie verviervoudigd. Naast de handels- en bestu-urswijken is een bescheiden industriegebied ontstaan waar de plattelandsbevolking nieuw werk hoopt te vinden.

et’hem Bei-moskee

81

Theoritische papers

standBeeld george kastrioti

armando Brasini

Brasini is een Italiaans architect geboren in Rome op 21 september 1879 en overleden in Rome op 18 februari 1965. Hij heeft met succes zijn studies aan het Instituut voor Schone Kunsten volbracht. Hij begon zijn carrière door te werken onder het gezag van Benito Bussolini. In 1931 werd hij benoemd tot een deel van de Commissie voor het nieuwe Masterplan van

Rome. Eén van zijn meest excentrieke werken is de zogenaamde ‘Villa Brasini’. Het gebouw bestaat uit twee gebouwen die een Eclectische stijl bevatten. Nog enkele bekende werken zijn Ponte Flaminio, Villa Manzoni, Palazzo del Podestà, Air Force Academy, INAIL Palace, Government House Taranto, Palazzo della Banca Nazionale del Lavoro, …

mother theresa square

Moeder Theresa, ook wel Moeder Albanië genoemd, is vermoedelijk de bekendste Albanese ter wereld. Ze werd geboren in Skopje (Macedonië) en groeide op in een katholiek Albanees gezin. Het plein heeft zijn naam te danken uit respect en eer voor Moeder Theresa. Het is het tweede belangrijkste plein in Tirana na Skanderbeg Square. Ter herdenking van de geboorte van Moeder Theresa, werd op 26 augustus 2010 een initiatief genomen om het historisch centrum van de stad te herstellen. Dit initiatief kwam uit van de burgemeester van Tirana, de Italiaanse ambassadeur en de directeur van het Development Cooperation

82

Theoritische papers

Office van de ambassade. Dit initiatief werd gelanceerd door middel van een internation-ale wedstrijd voor Albanese en internation-ale architecten. Het doel van dit project is om burgers uit de stad mee te betrekken in de stedelijke ontwikkeling van Tirana. Het zou moeten zorgen voor een evenwichtige ontwik-keling in de stad in samenwerking met de bestaande Italiaanse betrokkenheid. Er wordt gestreefd naar een plek die ons doet terugden-ken aan Moeder Theresa, de vrouw met een grote mondiale persoonlijkheid. Het plein is gelegen op Bulevardi Deshmoret e Kombit. Voor de moment ligt het plein er verhard bij. Door het center van het plein loopt een autoweg, ook voorzien van parking. Rondom het plein zijn vooral gebouwen en wegen te vinden. Zo zijn er de Twin Towers, Hotel Rogner, Stadium Qemal Stafa, … te vinden. In de toekomst zou het plein meer groen moeten uitstralen; meer bomen, gras, … De autoweg dat door het center van het plein loopt zou verdwijnen, er zouden enkel nog wegen rond het plein lopen. Bomen worden repetitief langs de weg aangebracht.

Ook wordt er meer aandacht besteed aan kleine parkjes die ook op hun beurt zorgen voor dat groene tintje. Het plein wordt volledig opnieuw aangelegd met in het midden een rechthoekige waterpartij. Ook het vliegveld in Tirana is vernoemd naar Moeder Theresa.

mother theresa square

83

Theoritische papers

mother theresa square

frasheri park

Het park is gevestigd aan het kruispunt met de twee meest belangrijkste straten van Tirana, Bulevardi Deshmoret e Kombit en Bulevardi Bajram Curri. Ook is het park niet ver gelegen van het ‘Mother Theresa Square’. Het park is een sleutelcomponent geworden van de publieke plaatsen in het centrum van Tirana. Het straalt een eigentijds stadsleven uit door middel van de meest bescheiden basisin-grediënten. De intentie voor het ontwerp is om

de bestaande monumenten van de Frasheri Brothers in een nieuw landschap te plaatsen. Het park creëert een intiem groene kern en een meer stedelijk plein in relatie tot de hoofd-boulevard. De heuvels zorgen voor een variatie van ruimtelijke achtergronden door het spelen met verschillende inplantingthema’s. Door zijn meer stedelijke look naar de Boulevard toe behoort het park niet tot een traditioneel park zoals wij dit kennen. Parken die ook bezien-swaardig zijn is het Grand Lake Park en het Central Park in Tirana.

martelaren kerkhof

Het Martelaren Kerkhof is de Nationale begraaf-plaats van de martelaren. Dit is de begraafp-laats waar de overblijfselen van 900 aanhang-ers die voor Tirana vochten worden begraven. Ook is het gekend als de begraafplaats van Moeder Albanië (Moeder Theresa). In het kerkhof is een twaalf meter hoog standbeeld gevestigd, dit standbeeld is een weergave van Moeder Albanië (1972). Ook werd de commu-nistische leider Hoxha hier begraven.

84

Theoritische papers

Achtergestelde wijken Chloé Van der Meulen

85

Theoritische papers

alBanië : achtergestelde Wijken

De bestemming is Tirana, de hoofdstad van een land in een uithoek van Europa, Albanië. Een land dat tot tien jaar geleden in isolement verkeerde. Dat isolement werd gecreëerd van binnenuit en van buitenaf. Europa heeft nooit veel belangstelling getoond voor Albanië: een arm boerenland dat zakelijk oninteressant was en strategisch gezien was het van weinig belang.

1 definitie van een sloppenWijk

Een sloppenwijk of krottenwijk is een wijk waar mensen wonen die door geldgebrek of woningnood geen betere woning kunnen krijgen. Vaak zijn ze van het platteland naar de grote stad getrokken om werk en een beter bestaan te vinden. Er zijn in verschil-lende werelddelen sloppenwijken. Armoede is de voornaamste reden waarom mensen geen woning kunnen krijgen en daarom een huis bouwen in een sloppenwijk. Men kan de maandlasten of de huur van een normaal huis niet opbrengen. Dit heeft vaak ook te maken

met woningnood, soms veroorzaakt door de overheid die de trek naar de steden willen verkleinen en dus geen betaalbare woningen bouwen. Ook is het mogelijk dat de overheid binnenlandse migratie rechtstreeks beperkt, bijvoorbeeld door verhuurders te verplichten slechts aan personen te verhuren die uit de stad of dezelfde provincie komen. Nieuwkom-ers met lagere inkomens krijgen in dit geval geen toegang tot de huurmarkt en moeten dus wel in een sloppenwijk wonen.

2 proBlemen

In sloppenwijken is vaak sprake van overbev-olking, onveiligheid, werkloosheid, slechte drinkwatervoorziening en gebrek aan riolering. Omdat de wijken meestal illegaal zijn omdat ze zonder vergunning zijn aangelegd kan de overheid ze in veel gevallen ieder moment laten plat leggen. De wijken bevinden zich op een ongunstig terrein: het is bergachtig of de afwatering is slecht en is dus minder goed voor bewoning en bebouwing.

86

Theoritische papers

3 verBetering van sloppenWijken Het is gebleken dat wanneer de overheid de bouw ervan niet bestrijdt, de bewoners meer tijd en geld in de opbouw van hun huizen steken. De mensen organiseren zich en gaan samenwerken, zo komen er geleidelijk aan verbeteringen. Straten worden bijvoorbeeld verhard en voorzien van betere afwatering, er komt een school en tenslotte ook elektriciteit. Uiteindelijk kan zo’n krottenwijk veranderen in een gewone woonwijk

4 Waar draait het allemaal om?50 jaar lang heeft het land geleefd onder een despotisch naoorlogse dictatuur. Na de val van het communisme in 1991, probeert het land een omslag te maken door hervormingen door te voeren in politieke en sociale zin. Dit pakt zo slecht uit, dat in 1997 het hele systeem instort. Bij rellen worden 2000 mensen gedood. Deze rellen zijn veroorzaakt door de economische ramp die is ontstaan uit een door de regering gesteund pyramide investeringsplan. Dit plan, bedoeld om de economie een opwaartse duw

te geven luidt het failliet van het land in. De opstanden worden zo hevig dat de overheid hardhandig ingrijpt en militairen inzet. Als Albanië in 1991 haar deuren naar de buiten-wereld opent, zien we een land dat veel armoede kent. Dit is enerzijds veroorzaakt door de bovenmatige investering in militaire middelen en anderzijds in de afgelegen ligging van het land. In 1990 woont nog 64% van de Albaniërs op het platteland. Als in 1997 het geweld toeneemt, schrijft de pers dit toe aan oude traditionele overeenkomsten en aan de kloof tussen noord en zuid, tussen het platte-land en de stad, tussen hoog- en de laaglan-den. Maar belangrijker nog dan deze verschil-len zijn de fouten en tegenstrijdige beslissingen die de regering neemt in deze economische en politieke overgangsfase.

5 vooruitzichten

Albanië blijft het meest achtergebleven land in Europa op het gebied van economische, sociale en maatschappelijke ontwikkeling. Vergelijkbaar met de armste en door oorlog

87

Theoritische papers

meest verscheurde gebieden in de wereld. De bevolking heeft gemengde gevoelens over het verleden en de toekomst. De meest gevoelige onderwerpen zijn inkomen en criminaliteit. Politiek gezien steunen de Albaniërs een sterk leger en politiemacht en hebben zij weinig vertrouwen in de politiek.

6 Bathorë Bathorë is een woonplaats in Albanië. Het valt onder Kamëz in het district Tirana. In Bathorë wonen zo’n 20.000 mensen. Bathorë is een sloppenwijk, met slechte voorzieningen en geïmproviseerde woningen. Er wordt aan de verbetering van de wijk gewerkt.

6.1 ontstaan

Het gebied dat nu Bathorë is was oorspronke-lijk een staatsboerderij die onder het commu-nistische regime van Enver Hoxha was opgezet. Na de val van het communisme kwam de boerderij leeg te staan. Zoals overal in Albanië verarmde het platteland, maar omdat Kamëz en de staatsboerderij te Bathorë dicht bij de

hoofdstad lagen, was er in plaats van leegloop een dramatische toename van de bevolking. De boerderij, de schuurtjes en landarbeider-swoningen raakten hierdoor weer permanent bewoond en de open stukken werden in korte tijd gebouwd met nieuwe woningen. Een riolering was er echter niet, noch andere moderne voorzieningen.

6.2 sloppenWijk

Aan het begin van de 21e eeuw stond Bathorë in heel Albanië bekend als de grootste en ellendigste sloppenwijk van het land. De grote structurele problemen in Albanië werden inter-nationaal echter nog weinig opgemerkt. De oorlog in Kosovo en de vluchtelingenstroom die hier het gevolg van was veranderden dat en brachten de schrijnende toestanden in Albanië, met name in Bathorë, aan het licht. Er kwam een hulpprogramma op gang dat de situatie moest verbeteren.

88

Theoritische papers

6.3 modernisering

Hoewel Bathorë nog steeds een sloppenwijk genoemd kan worden, is er aan de voorzie-ningen al veel verbeterd. Er is een gezond-heidscentrum, er is onderwijs, en aan riolering en schoon drinkwater wordt gewerkt. Ook worden nieuwe huizen gebouwd en worden krotten afgebroken. Uiteindelijk moet Bathorë een normale stadswijk van Kamëz worden en gaan functioneren als voorstad van Tirana.

Bathorë 1994

Bathorë 2006

7 youth center van Bregluma

Dit Youth Center is met vrolijke kleuren beschilderd. Ieder Roma kind heeft zijn eigen tandenborstel klaar liggen, want hier wordt hen ook veel geleerd over persoonlijke hygiëne. De begeleiders van het Youth Center leggen de kinderen uit hoe ze zich moeten wassen en hoe ze hun tanden moeten poetsen. Dit wordt hen thuis niet geleerd. De omstandigheden waarin de Roma kinderen leven zijn bijna niet voor te stellen. De families wonen in geïmproviseerde

89

Theoritische papers

hutjes, zonder stromend water of elektriciteit; erg indrukwekkend om te zien. De meeste kinderen gaan niet naar school en dit Youth Center is er dan ook voornamelijk om ze van de straat te houden. Eén keer per jaar gaan de begeleiders van deze centra met de Roma kinderen op kamp in een plaatsje dicht bij zee. Er werd gedanst en gezongen maar er werd ook aandacht besteed aan serieuzere zaken. De kinderen kregen hier onder andere les over de gevaren van mensenhandel en het belang van onderwijs.

8 een algemeen Beeld

In de hoofdstad is goed zichtbaar hoe het met het land is gesteld. De straten liggen bijna allemaal open en slechts in enkele gevallen is dat vanwege een opknapbeurt. Het vuilnis wordt openlijk op straat verbrand of in ondefinieerbare gaten in het wegdek geloosd. Naast vervallen panden wordt enthousiast gewerkt aan groteske nieuwbouw, voor zover er genoeg geld is. En bijna even zeldzaam als een Engelssprekende taxichauffeur is de

aanwezigheid van stroom in deze bijzondere stad. De energiecrisis is een groot probleem. Er is maar een paar uur stroom per dag. In een van de oudste wijken van Tirana wordt ondanks de armoede vol goede moed gebouwd aan de toekomst.

vervallen panden

90

Theoritische papers

groteske heropBouW

De grootste metamorfose heeft de oude villawijk van de communisten ondergaan, vroeger bekend onder de naam ‘Het Blok’ om de mooie huizen van de partijbonzen en alle luxe die daarbij hoorde. Ook het voorma-lige woonhuis van dictator Hoxha is daar te vinden, maar staat leeg. ‘Het Blok’ is nu een gezellige uitgaanswijk voor de jonge Albanezen geworden, met opvallend veel restaurantjes. ‘s Avonds is slenteren daar het motto. In het midden van de chaotische drukte is het raar te bedenken dat Tirana tien jaar geleden nog

zo goed als autovrij was; autobezit was onder het communisme verboden. Dat is nu wel anders, op de brede boulevards van de stad stikt het van de oudste èn nieuwste Mercedes-sen. Verkeersregels zijn er nog steeds niet, oversteken lijkt levensgevaarlijk. Ze kennen nauwelijks verkeerslichten of zebrapaden, zoals in het buitenland, hier doen zij het meer op hun gevoel. Het voordeel is dat niemand hoeft te wachten; als voetganger kan je altijd oversteken, mits je een beetje lef hebt en als automobilist hoef je nooit te stoppen, mits je op tijd afremt. Ondanks dat de stad er vervallen uitziet wordt het leefklimaat langzaam beter. Voor de inwoners is dat het belangrijkste. Er komen veel mensen naar Tirana vanwege de grote werkloosheid op het platteland, maar de criminaliteit neemt daarentegen af. Twee jaar geleden waren er veel overvallen en zelfs geregeld moorden, nu kan je `s avonds prima alleen op straat lopen. Dit is voor een groot deel te danken aan hun huidige burgemeester Edi Rama; een jonge kerel die zich niets aantrekt van de oude politieke structuren, maar gewoon doet wat goed is voor de stad.’

91

Theoritische papers

tirana van vroeger tot nu

Tirana werd in 1920 de hoofdstad van het land. In dat jaar was het nog maar een klein plaatsje, dat bij wijze van compromis tussen het noorden en het zuiden van Albanië de hoofdstad mocht worden. In de loop van de 20e eeuw heeft Tirana veel grotere plaatsen als Shkodër, Dürres en Korçë overvleugeld en is de stad in vrijwel alle opzichten de belangrijk-ste van het land geworden. Er kwamen steeds meer mensen in de stad wonen. Dit zorgde voor een stedelijke explosie en een chaotische ontwikkeling van de stad. De leefbaarheid van de stad is hierdoor sterk achteruitgegaan. Er was dus nood aan ruimtelijke planning! In 1990 werd het regelgevend plan van Tirana goedgekeurd. Na 1990 werden verschillende plannen opgesteld die nooit zijn goedgekeurd. Sinds 2005 is er een nieuw regelgevend plan opgesteld, namelijk een ‘strategic plan for a greater Tirana’. Dit is het werk van een groep architecten en stedenbouwkundigen van de dienst Ruimtelijke Ordening van de stad Tirana die werken aan het regelgevend plan 2020.

Het doel van dit project is het definiëren van een regelgevend plan, gebaseerd op de wet van City Planning (1998) en het bestaande regelgevend plan van 1990 dat nog steeds van kracht is. Het plan streeft naar een compacte stad.

De deskundigen van de gemeente: “Het regel-gevend plan dat van kracht is, is niet meer van deze tijd en het is duidelijk dat dit plan niet de grote veranderingen bevat die meot zorgen

Planningscontext Ester Vanderstraeten

92

Theoritische papers

voor nieuwe ontwikkelingen en verandering van landgebruik van Tirana.”

Edi Rama, die in 2000 burgemeester werd, zorgde ervoor dat de stad terug leefbaar werd. Tirana was een chaotische ruimte en er was geen groen of publiek domein. Het was de middle of nowhere. Het was een stad zonder regels, een stad waar dingen misliepen en dingen niet van de grond geraakten. Het was een stad die

illegaal volgebouwd werd. Alle parken en de oevers van de rivier werden volgebouwd. Deze gebouwen heeft de burgemeester, Edi Rama, allemaal verwijderd. Hij heeft renovatiepro-jecten gestart op een zeer eenvoudige manier, door de gevels van de stad te schilderen. Door van die gebouwen levensgrote kunstwerken te maken, heeft hij een debat op gang gebracht van de waarde van de stedelijke ruimte.

een nieuW masterplan voor de Binnenstad

Het nieuw masterplan voor de binnenstad bevat verschillende streefdoelen waaronder het stimuleren van bedrijven in het nieuwe centrum. Daarom wordt gedacht de boulevard Dëshmorët e Kombit te verlengen tot de Lana-rivier. Ook worden 2 grote parken toegevoegd aan Tirana namelijk het park van Paskuqan en het park van Farka. Daarnaast zal ook een groene strook de rivier van Tirana begeleiden. Het regelgevend plan omvat de oprichting van 2 belangrijke vervoerslijnen waarvan wordt gedacht de ene lijn te laten passeren aan de boulevard Dëshmorët e Kombit en de andere

93

Theoritische papers

lijn langs de lengte van de Lana-rivier. In juli 2003 werd een wedstrijd georganiseerd door de stad Tirana voor het opstellen van een nieuw masterplan voor het centrum van de stad. De winnaar van deze wedstrijd werd Architecture-Studio. De politieke, economische en sociale veranderingen, ervaren door Albanië in de afgelopen jaren, hebben de ontwikke-ling van de hoofdstad versneld. Verstedelijking is het meest kenmerkende verschijnsel van de laatste tien jaar. Meer en meer mensen hebben het platteland omgeruild voor de stad. Tirana zit momenteel in een periode van verandering die bepalend is voor de toekomst van de stad. Er is dus nood aan planning. Nieuwe benaderingen moeten worden ingevoerd om de groei en de modernisering van de stad te kunnen volgen. Deze doelstellingen zijn opgenomen in het masterplan van Architecture-Studio.Het stadsbestuur heeft met het Parijse bureau Architecture Studio een masterplan opgesteld voor nieuwe infrastructuur, wegen en parken. Langs de binnenstad verrijzen de volgende jaren tien hoge torens, betaald door privé investeerders. Voor elk van de torens schrijft het stadsbestuur een internation-ale wedstrijd uit met een internationale jury. Het plan moet rekening houden met een aantal kwesties zoals: de problemen van de dichtheid, de ontwikkeling rond de verkeersassen, efficiënt transport en efficiënt grondgebruik.

94

Theoritische papers

De bedoeling van het project is om een nieuwe dimensie aan het centrum van Tirana te geven. Deze dimensie kan alleen worden bereikt door het naleven van de regelgeving.

Beschrijving masterplan

Stedelijke structuur:De Lana-rivier doorkruist de stad van oost naar west. Ten noorden van deze rivier is de stad radio-concentrisch verspreid rond het Skenderbej-plein, soms met een organische morfologie door haar spontane ontwikkeling. Ten zuiden van deze rivier bevindt zich een stedelijk patroon met een regelmatig grid, dit dankzij opzettelijke stadsplanning. De dichtheid van de residentiële en commerciële wijken wordt verhoogd. Hierbij sluit aan dat er rekening moet worden gehouden met het behoud van genoeg vrije ruimte.

Mobiliteit:Er wordt een samenhangend wegen- en openbaar vervoersnetwerk gecreëerd dat gebaseerd is op de bestaande structuur van de stad. Ook wordt via het ondergrondse parkeer-garages het probleem opgelost van het fout parkeren en het zal het stedelijk landschap verbeteren. Er zijn 2 soorten wegen namelijk de wegen voor de voetganger en de wegen voor

95

Theoritische papers

de voertuigen. De voetpaden meten minimum 5,5m. Bij de autowegen zijn er 3 types volgens de omloopsnelheid. Type 1 omvat de buitenste ringwegen en de belangrijkste toegangswegen. Ze is 19 tot 25m breed en bestaat uit 2 keer 3 rijstroken (waaronder 2 speciale busbanen). Type 2 omvat de secundaire wegen, is 19 tot 25m breed en bestaat uit maximaal 2 keer 3 rijstroken.

Een uitzondering hiervan is de noord-zuid-as (Boulevard Zogu I en Deshmoret e Kombit) die breder is en waarvan 2 rijstroken gewijd zijn aan bussen. En tenslotte is type 3 11 tot 13m breed.Tirana wordt doorkruist door 2 grote assen. De noord-zuid-as wordt gevormd door de Deshmoret E Kombit laan en de Zogu I boulevard. De universiteit en het natuur-park omvatten het zuidelijke uiteinde. Het station met haar uitzicht op het aangrenzende platteland omvat het noordelijke uiteinde. Op deze beide punten wordt Tirana onmiddellijk begrensd door de natuur. De noord-zuid-as is de weg die de stad Tirana bedient. Deze majes-tueuze as werd ontworpen door de Italiaanse architect Brasini in 1925. De as is symbolisch, omdat het de start van een belangrijke periode van de stedelijke en architectonische transfor-matie voor Tirana markeert. De noord-zuid-as kruist stedelijke lagen van verschillende dichtheid. Tussen de universiteit en Skender-bej plaza, zijn er een meerderheid van de lage huizen (2 tot 3 verdiepen) die sterk gedomi-neerd worden door de groene gebieden. Tussen

96

Theoritische papers

Skenderbej plein en het station zijn de bomen zeldzaam en is de bebouwing denser met een gemiddelde hoogte van 4 tot 7 verdiepen. Echter is in de laatste paar jaren het aantal hoogbouw (tot 17 verdiepen) sterk gestegen, maar niet in samenhang tot het stadscentrum. Op dit moment kan je bijvoorbeeld vanuit hetzelfde standpunt een klein huis uit de 19e eeuw zien maar ook een 20-verdiepen hoge toren, een zorgvuldig onderhouden tuin en een braakliggend terrein. Een andere belangrijke weg is de Kavajes Boulevard en doorkruist de stad van oost naar west en is omgeven door veel kleine bedrijven en winkels.

Groene structuur:In het oosten wordt de stad gedomineerd door een bergachtig landschap, de Dajti-berg. En in het centrum wordt de stad gedomineerd door bebouwing. Zelfs de open ruimtes waren volge-bouwd. Ze moeten daarom op een coherente manier worden verbouwd in het kader van een globaal, stedelijk en landschappelijk project. De stedelijke ontwikkeling langs de oevers van

de rivier Tirana is zwak. Deze oevers vormen dan ook een potentie aan natuur binnen de stad. Daarom mogen geen nieuwe gebouwen gebouwd worden langs beide zijden van de Lana-rivier.

Erfgoed:Het communistische tijdperk heeft zijn sporen nagelaten in Tirana via een enkele monumen-tale gebouwen (het Nationaal Museum van Schone Kunsten, het Culturele Paleis / Opera, het Internationaal Cultureel Centrum). Het doel is niet het vervangen van deze monumenten maar ze in relatie brengen met de stad. Besch-erming van deze monumentale gebouwen is noodzakelijk om het historische en architec-turale erfgoed van Tirana te behouden. In het masterplan worden monumentale gebouwen onderverdeeld in 4 groepen namelijk, archi-tectonische ensembles die monumentale gebouwen bevatten (Nene Terasa Plaza, Skenderbej Plaza en Avni Rustemi Plaza), alleenstaande monumenten, monumentale gebouwen waar uitbreiding is toegestaan (het

97

Theoritische papers

Parlement, de Nationale Bank en de Raad van Ministers) en monumentale gebouwen die een nieuwe constructie krijgen (het paleis van Cultuur, de villa op Avni Rustemi Plaza en Kapllan Pasha Tomb).

zonering

ZONE U1: ligt aan weerszijden van de noord-zuid-as en strekt zich uit van de Lana rivier naar het noordelijke deel van de stad. Het is in de loop van de tijd organisch opgebouwd zonder nagedacht te hebben over stedelijke ontwikkeling. Het bevat een mengeling van kleine bedrijven, woningen en kantoren waarvan de balans bewaard moet blijven.De bestaande hoogte van de gebouwen bedraagt 5 tot 11m met een maximum hoogteverschil van 4 verdiepen. De hoogte van de gebouwen hangt af van het type weg waar ze aan liggen. ZONE U2: ligt aan weerszijden van het stationsplein en zijn park. Het is samengesteld uit blokken van hetzelfde type als zone U1. De hoogtes variëren van 5 tot 9 verdiepen.

98

Theoritische papers

Het is een mix van woonblokken en torens die een silhouette creëren aan de toegangspoort van Tirana. Elke woonblok bevat minstens 1 private binnentuin. De voetpaden tussen deze blokken vormen visuele openingen die zorgen voor een directe verbinding tussen het centrum van de blok en het park.

ZONE U3: is gelocaliseerd in het zuiden, aan beide zijden van zone V1 en bestaat uit 3 subzones (U3a, U3b en U3c). Deze zone bestaat uit een gridstructuur en vormt een tuinstad. Het is belangrijk om deze unieke omgeving van de tuinstad te bewaren. Naast residenties bestaat deze zone uit enkele klein-handelszaken, kantoren, hotels, restaurants en ontspanningsactiviteiten. Ook vormt het het nachtleven van het stadscentrum. Het doel van deze zones is het verschaffen van een ruimte voor recreatieve activiteiten, openbare voorzieningen en woningen. Ondergrondse parkeergarages worden voorzien in functie van deze openbare voorzieningen.

ZONE P: is een pleinenzone en bevat het Skend-erbej-plein, de Markt (Avni Rustemi plein) en het Universiteitsplein (Nene Teresa plein). In deze zones zullen de commerciële, culturele en recreatieve activiteiten plaatsvinden.

ZONE P1: (Skenderbej-plein en omgeving) ligt in het hart van de stad. Alle straten van de stad, vanuit de heuvels en van aan de kust komen allemaal op dit plein uit. Alle auto’s die van noord naar zuid, van west naar oost en omgekeerd willen, moeten dit plein passeren. Het is nooit ontworpen als een verkeersaders, maar vandaag is het 1 grote chaos van auto’s. Er is dus een herstructurering van dit centrum nodig. Het architectenbureau 51N4E heeft voor een nieuw ontwerp van het Skenderbej-plein gezorgd. Het centrale plein van Tirana is ontworpen als een leegte in de chaos van de stad, een leegte gevormd door een verzameling van tuinen en openbare gebouwen. Het plein wordt verkeersvrij gemaakt en zal dus een leegte vormen ten midden van de dense stad. Centraal in deze zone liggen enkele publieke

99

Theoritische papers

gebouwen (instituten, ministeries, espla-nades, culturele ruimtes, …) Een bescherming van het ergoed is hier nodig om het plein als historische plek te laten fungeren. Hiernaast blijven de visuele hoofdassen naar Skender-bej Plaza bewaard. Ook zorgt de ontwikkeling van deze zone voor “cross promenades” die de stad van oost naar west zullen linken.

ZONE P2: (station) ligt ten noorden van het centrum van Tirana. Het vertegenwoordigt de opening naar het buitengebied. Dit open gebied rond het station moet bewaard blijven en is hoofdzakelijk een publieke ruimte. Daarom worden nieuwe constructies verboden.

ZONE P3: (marktplaats – avni rustemi plaza) vertegenwoordigt een belangrijk deel van het stadsleven. Een eerste ring bestaat uit lage gebouwen die grote commerciële ruimtes aanbiedt. De tweede ring van gebouwen is gebouwd met hogere elementen die de contouren van het plein afbakenen.ZONE P4: (universiteitsplein – nene teresa

plaza) is gelocaliseerd ten zuiden van het stadscentrum en bevindt zich aan het einde van de noord-zuid-as. Dit plein bevat een link tussen de geplande omgeving en het natuurpark. Dit plein is gereserveerd voor voetgangers en bevat de hoofdingang naar de universiteit.

ZONE V1: is gelocaliseerd in het zuiden en biedt een link met de bergachtige streek in het zuiden. Het is een groene zone die bewaard moet blijven en is bezaaid met publieke gebouwen of publieke faciliteiten (park, museum, …). De ontwikkeling van de oevers van de Lana-rivier biedt een beplante promenade.En tenslotte is ZONE V2 gelocaliseerd in het noorden en bevat het het nieuwe park aan het station. Het park ligt in het verlengde van het station en kan geen gebouwen bevatten.

100

Theoritische papers

Met een oppervlakte van 28748km² behoort Albanië tot een van de kleinere Europese landen. Het land is bijna even groot als België (30 528km²) maar kent een veel diverser landschap . Door de afwisseling van het woeste en ontoegankelijke bergland en de vruchtbare Adriatische kustvlakte heeft Albanië een zeer rijke natuur met ruim 3 000 verschillende soorten planten, die door de bevolking nog steeds voor medicinale doeleinden worden gebruikt. Bijna 6% van het Albanese grondgebied is uitgeroepen tot beschermd natuurgebied, de effectieve bescherming van deze nationale parken schiet tot op heden echter nog tekort... De Nederlandse ontwikkelingsorganisatie SNV is samen met de Wereldbank en SIDA/Zweden in het hele land actief bij het versterken van lokaal bosbeheer, waarbij duurzaamheid vooropgeplaatst wordt. Albanië is ook een land met tal van rivieren die hoog in de bergen ontspringen en in de valleien uitgroeien tot forse stromen en meren.

mount dajti

nationaal park

Ook in het district Tirana zijn bossen en ruigtes vrij dominant aanwezig. Het totale beboste oppervlak bedraagt ongeveer 50 000ha (Zoniënwoud: 4000ha). 20% van deze zones zijn beschermd. De belangrijkste beschermde groenzone is het Dajti Nationaal Park die de hoofdstad aan oostelijke zijde flankeert. De plaats staat gekend als ‘Tirana’s Natural Balcony’ omwille van de hoogte waarop het park gesitueerd is en de prachtige zichten op de stad die men er kan hebben. Het Dajti National Park ligt op ongeveer 25km ten oosten van centrum Tirana. Het is een geliefde weekendbestemming voor de stedelingen, die hier een toegankelijk bosrijk berggebied vinden. Er zijn aangename wandelpaden, wie echter naar de top wil wandelen heeft een gids nodig. In de wintermaanden kent de stad veel neerslag, op Mount Dajti is dit voornamelijk onder de vorm van sneeuw. Het ruige en rotsachtige terrein is ideaal voor avontuurlijke sporten zoals rotsklimmen

Stedelijke groenstructuur Eva Vanmarcke

100

Theoritische papers

en skiën. Het natuurgebied strekt zich uit tussen verschillende bergtoppen: Mount Dajti (1613m), Mount Priska (1353m), Mount Brari (1513m) en Mount Tujani (1580m). Het totale park is ruim 3300ha groot waarvan een deel ontoegankelijk is omwille van het daar gesitueerde militair domein.De biodiversiteit van het nationaal park is zeer groot, niet enkel als dierlijk biotoop maar ook door de grote verscheidenheid aan natuurlijke habitats. Het volledige spectrum aan natuurlijke stadia en degradatie is er aanwezig. Het gebied kent dichte stroken van vegetatie, wilde bloemen en planten. De hellingen zijn begroeid met grote massa’s eiken, dennen en beukenbos van soms wel 200jaar

oud. In dit rijke biotoop zijn verschillende vogelsoorten, waaronder bos-adelaars, zwarte spechten, haviken en andere (beschermde) diersoorten zoals de hoefijzerneusvleermuis, de Euraziatische wolf, de rode vos en de bruine beer, te vinden.

kaBellift

Sinds 2005 is er een kabelbaan naar Mount Dajti, met het grondstation in een buitenwijk van Tirana, die er gemiddeld 15-20 min over doet om boven te geraken. De Dajti Ekspress is de eerst constructie van deze aard in Albanië. Het is een unieke investering in functie van toerisme, recreatie en natuurbehoud. Passagiers reizen over het rotsachtige

101

Theoritische papers

hellingen en krijgen spectaculaire zichten over het landschap en de lager gelegen stad Tirana. Burgemeester edi rama (2000 - ...)Het stedelijk groennetwerk van Tirana is voornamelijk opgebouwd uit parken, groene pleinen, groenzones langs de rivier de Lana, de botanische tuinen, sportvelden en bomenrijen langs de boulevards. In de jaren 1990 is het stedelijk groenbestand van ruim 400ha bijna gehalveerd tot 240ha (Bourgoyen: 200ha) , door illegale bouwactiviteiten. Naar aanleiding van het einde van het communistische bewind en de ongestructureerde overgangsperiode heeft de stad Tirana onder grote problemen geleden gehad. Problematieken gerelateerd aan overpopulatie zoals afvalverwerking, gebrek aan stromend water en elektriciteit en door de toename van het aantal, meestal oudere en sterk vervuilende, dieselwagens ging de luchtkwaliteit snel achteruit. Dit probleem werd nog versterkt door de te verkrijgen brandstof, die te veel lood- en sulfaat bevat, en de slecht onderhouden en sterk verouderde infrastructuur. In de laatste

10 jaar werden vele initiatieven genomen voor herwaardering, stadsvernieuwing en -uitbreiding van de stad Tirana. De vervuiling van de stedelijke omgeving is een belangrijk item op de agenda van het lokale beleid van burgemeester Edi Rama geworden. Omwille van de vele gunstige effecten wil de burgemeester, Tirana profileren als groenste en gezondste Europese stad tegen 2012-2014. Door zijn vooruitstrevende beleid werd Edi Rama in 2004 uitgeroepen tot “World Mayor”. Verschillende kleinere acties werden reeds op touw gezet. Zwerfvuil in de binnenstad wordt dagelijks door stadsmedewerkers opgeruimd, 100en vuilnisbakken werden geplaatst en 1 000en bomen werden aangeplant langs de wegen. In 2003 werd een fiets-campagne gelanceerd om verplaatsingen met de auto terug te dringen. In 2002 heeft de stad een afdeling strategische planning en stadsvernieuwing opgericht die verantwoordelijk is voor het plannen en ontwerpen van onder andere het groennetwerk van de stad. De voornaamste taakstelling van deze dienst is het uitvoeren van het “Strategic

102

Theoritische papers

plan for greater Tirana”. Hierin werden concrete actieplannen en thema’s binnen de grenzen van Tirana uitgewerkt:

• Het behoud en herwaardering van het stadscentrum (o.a. “A new masterplan for Tirana City Center” - 2003)

• De uitbreiding van het stadscentrum (o.a. Internationale ontwerpwedstrijden: Skanderbeg Square Revitalization (51N4E), Park Life (JA Joubert), Lakeside Competition - Tirana Rocks (MVRDV), ...)

• Het vastleggen van een juridisch kader voor urbanisatie en planning (o.a. Build permissions)

• Een strategie voor open gebieden, groenzones, water en rivieren en de organisatie van het stedelijk weefsel rond deze landschappelijke elementen (o.a. “Clean and Green” - 2000, Green Fair - 2005, “One citizen, one tree”- 2008, “Constructed Wetland for Nutrient reduction in the waters of the Tirana river” - 2009)

het project “clean and green” (2000)Sedert het aantreden van burgemeester Rama is de situatie van de groenzones in Tirana aanzienlijk verbeterd. De volledige reconversie van 14 groenzones voor een totaal van 50 200m² (Groene Vallei Gent 60 000m²) is reeds gebeurd. Het slopen van illegale constructies, vooral in het Rinia Park en langs de oevers van de Lana, was een grote uitdaging. De eerder lokale ingrepen werden vooral voorzien langs de Oost-west as (Lana) en de Noord-Zuid verbinding (boulevard Zogu I en boulevard Deshmonet e Kombit) die het stadscentrum doorkruisen. Deze eerste ingrepen hadden een grote symbolische betekenis, aangezien het de kracht van het beleid heeft aangetoond en het de bevolking een sterk signaal heeft gegeven tegen het bouwen van illegale constructies. De laatste jaren wordt dit beleid steeds sterker gewaardeerd door de lokale bevolking en is er meer publieke belangstelling voor algemene problematieken rond duurzaamheid en milieu.

102 103

Theoritische papers

lana

De Lana is de belangrijkste en meest dominant aanwezige rivier in de stad. De bron van de rivier bevindt zich in de bergen ten Oosten van de stad. Nabij het stadje Bërxullë (ten Noord-Westen van Tirana) mondt de Lana uit in de Tirane. De rivier heeft een totale lengte van 8,6km binnen de grenzen van het stedelijk gebied van Tirana. Slechts 3,5km werd gekanaliseerd in het stadscentrum. Het wordt gezien als één van de belangrijkste ecologische en sociologische hot-spots van de stad, hoewel de rivier sterk te leiden heeft onder vervuiling. De oevers van de Lana zijn een paar jaar terug geheel opgeknapt in het kader van het project “Clean and Green”en sedertdien is het weer aangenaam wandelen langs deze ‘Seine van Tirana’. Deze herwaardering hield ondermeer de verbetering van de bruggen infrastructuur, de aanleg van brede landen langs beide zijden van de rivier, de opruiming van de rivierbedding en de aanleg van groenzones met gras, bomen, struiken en bloemen langs de oevers.

voor

na

104

Theoritische papers

“Wie zo’n tien jaar geleden land het dwars door het centrum lopende modderige stroompje liep, begreep meteen waar de bijnaam ‘derde wereldstad op Europese bodem’ vandaan kwam. Welbeschouwd was de Lana een walmende vuilnisbelt. De oevers waren illegaal volgebouwd met krakkemikkige bouwsels. Langs de rivier werd letterlijk alles veehandels (...). De langs het riviertje lopende Barjam Curri-boulevard was een stoffige hobbelweg, waar stokoude mercedessen en paardenkarren slalomden, om enorme kuilen in het asfalt te omzeilen. Langs de rivier prijkten rijen oerlelijke communistische woonblokken, op instigatie van Enver Hoxha opgetrokken in onaantrekkelijke roodbruine steen.”(Olaf Tempelman in De Volkskrant, 21 januari 2006).

Waar vroeger illegale gebouwen en paviljoenen stonden, zijn nu rijen bomen geplant en brede trottoirs aangelegd. Het enige appartementsgebouw op de oevers dat de afgelopen jaren geen plaats heeft gemaakt voor gras en boompjes is in het bezit van een

familie die in een bloedwraak-vete is verwikkeld, waardoor zij nergens anders heen kunnen. Het respect voor oude wetten van bloedwraak is zo groot dat het gebouw bij de grote opknapbeurt werd ontzien. Het staat nu nog als enige gebouw direct aan het water van de Lana, ongeveer 1km ten noorden van het complex Taiwan, bij de brug ter hoogte van de woonwijk Solita. Langs de rivier loopt nu weer de aangename boulevard die er tijdens de communistische periode ook was. Lopen langs deze promenade is de beste manier om een beeld te krijgen van de rijen bontgekleurde flats. Door de jarenlange vervuiling van het water leven geen vissen in de rivier. Tegen eind 2002 werden de werkzaamheden voltooid en sedertdien betekenen zij een grote meerwaarde voor de stad als recreatieve en groene Oost-west verbinding. In het kader van het recente masterplan voor het stadscentrum wordt de Lana verder uitgebouwd als centrale dwars as. Een aantal nieuwe voetgangersbruggen, in relatie met de 19e eeuwse Tanners’ brug (Ura e Tablakëve), zullen gebouwd worden. Naast het

104 105

Theoritische papers

realiseren van vlotte verbindingen tussen het noordelijke en zuidelijke stadscentrum, zullen deze bruggen ook een eerder commerciële en toeristische functie krijgen als verkoopplaats voor boeken en werken van straatkunstenaars.

youth park/rinia park (parku i rinisë)Dit park werd aangelegd in de jaren 1950 in het kader van het vierde structuurplan. Uitgangspunten van dit park waren de aanleg van een bloementuin en een centraal plein met waterpartij en fontein. In het park zijn ruim 120 bomen aanwezig die reeds werden

aangeplant bij de aanleg. Het park wordt nu nog steeds gekenmerkt door deze oude bomen die het einde van hun biologische cyclus beginnen te bereiken. Een groot deel van de bestaande vegetatie werd vernietigd door de vele illegale bouwwerken. Sedert mei 2000 werden 130 van dergelijke illegale gebouwen en kiosken gesloopt. Naast de aanleg van de vrijgekomen 30 ha (Park Spoor Noord 24ha) werden de bestaande bomen optimaal behouden, bomen en struiken aangeplant, een padennetwerk werd ontwikkeld en de waterpartij werd in ere hersteld. Momenteel is

106

Theoritische papers

het een populair stadspark, centraal gelegen aan de boulevard Deshmoret e Kombit , vlak bij het Skanderbegplein. Het opvallende gebouw in het park is een recreatiecentrum, dat bekendstaat als Taiwan (Tavjani), ter ere van het land dat dit gebouw en de bijbehorende fontein aan Albanië schonk. Er zijn cafés en restaurants in het gebouw en een bowlingbaan.

frasherie park (lulishtja e 3 vëllezërve frasheri)Aan de overzijde van de rivier bevindt zicht het Frasheri park. Het park, dat in 2007 onderwerp was van een internationale ontwerpwedstrijd, is een tussenschakel in het diverse aanbod aan publieke ruimtes langs de centrale boulevards. Het is deels een groen park en deels een stedelijk plein nabij de bruisende wijk Blloku, waar het hedendaagse stadsleven tot uiting kan komen. De doelstelling van het ontwerp van MikeViktorViktor bestond er in de aanwezige kunstwerken van de gebroeders Frasheri optimaal tot hun recht te laten komen. Het plan combineert een intiem groen hart met een stedelijk plein, in relatie met de grote

boulevard. Het reliëf, een nieuw heuvelachtig landschap dat de bestaande vegetatie integreert, biedt een variëteit aan ruimtelijke ‘settings’ voor sport, spel en ontspanning.

mondriaan

Naast het versterken van de groenstructuur werden ook de gebouwen aangepakt. Edi Rama, die zelf kunstenaar is heeft verschillende internationale kunstenaars aangetrokken voor de transformatie van de stad, die nu bekendheid geniet over de hele wereld. Door het schilderen van de troosteloze (communistische) bouwwerken in felle kleuren en patronen werd de stad, in een eerste fase, een nieuw imago aangemeten. Doorheen het volledige beleid van de burgemeester staat gedeelde verantwoordelijkheid, voor een gezonde en aantrekkelijke stad, met beperkte middelen voorop.

de groene long van tirana

Het Grand park (Parku i Madh), bereikbaar vanop het Mother Theresa Square, is de

106 107

Theoritische papers

meest geschikte en toegankelijke groenzone, direct bereikbaar vanuit de binnenstad van Tirana. Het is een aangenaam park met een openluchttheater en een aangelegd meer. Het park werd in de jaren 1940 aangelegd en stond toen gekend als Park of Saint Procopius (Parku i Shën Prokopit) naar de Sint Procopius kerk die hier gelegen is. Er zijn verschillend goed onderhouden wandelpaden in het park en rond het kunstmatige meer. Het Tirana Lake 45ha ( Blaarmeersen 54ha) werd aangelegd in 1955 en werd samengesteld uit verschillende locale poelen. De 400m lange dam langs het spaarbekken, ter bescherming van de stad tegen overstromingen, werd door vrijwilligers aangelegd. Het park is de plek waar inwoners van de stad en toeristen tot rust kunnen komen en kunnen genieten van een groene omgeving. Het wordt de long van Tirana genoemd omwille van de diversiteit aan fauna en flora die hier terug te vinden is. Sedert 1946 werden jaarlijks een aantal sierbomen toegevoegd aan het natuurlijke bos. Momenteel groeien ongeveer 120 soorten bomen, struiken en bloemen in

het park. Het artificiële is een gekende vis- en zwemvijver. Oostelijk in het park zijn 2 oorlogsmemorials. Een voor 45 Britse soldaten die sneuvelden gedurende WOII, dit is een klein maar goed onderhouden kerkhof waar elk jaar een ceremonie wordt gehouden ter ere van 11 november. Het tweede memorial, Frashëri Brothers Memorial, werd opgericht ter ere van de 19e eeuwse nationalistische leiders. Nabij Rr. Elbassanit, bevindt zich het Presidentieel Paleis van Tirana. Het gebouw werd gebouwd door Zog of Albania en is nu een overheidsgebouw dat niet toegankelijk is voor publiek. Naast het park en bossen zijn er de Botanische tuinen (14,5ha) die een onderdeel van de Universiteit van Tirana, Faculty of Natural Sciences vormen. Het 15ha (Park Guell: 15ha) grote domein werd aangelegd in 1971 en biedt plaats aan ongeveer 1400 plantensoorten. Verder is er ook een modern en populair zwembadcomplex, de Aquadrom, gevestigd in het park. Aan de zuidelijke zijde van het park is de Zoo van Tirana, Kopshti Zoologjik Tiranë. De staat van het dierenpark

108

Theoritische papers

108 109

Theoritische papers

laat te wensen over en de omstandigheden waarin de dieren leven is betreurenswaardig. Plannen voor de herwaardering van de zoo bestaat er voornamelijk uit de infrastructuur aan te passen aan hedendaagse West-Europese standaarden. Op deze manier hoopt men de aantrekkingskracht en rentabiliteit van de zoo te verhogen. Het creëren van een groenstructuur (tuinen, bomen, water,...) in de zoo moet het imago verbeteren en de levenskwaliteit voor de dieren verhogen.

heropWaardering van het park Voor 1990 had het gebied een totale groenoppervlakte van ongeveer 220ha, terwijl 15jaar later minder dan 200ha bruikbaar park overbleef als gevolg van allerlei illegale constructies. Het park heeft lange tijd sterk te leiden gehad onder problemen van algemene verwaarlozing, zwerfvuil en criminaliteit. Het grand park wordt gezien als een kleinere versie van de heuvels en bergen die de stad omringen en heeft dan ook een belangrijke rol in het neutraliseren van

de sterk met CO2 vervuilde lucht uit de stad. In 2005 werd door de Stad de ‘Green Fair’ gehouden, waarop ideeën verzameld werden voor de herwaardering van de zone. Een volledige inventaris van het bomen-bestand en de nodige ingrepen werd opgemaakt. Naast het herstellen van de groenstructuur werd ook de infrastructuur, de publiek verlichting en het plaatsen van straatmeubilair voorzien. In samenwerking met verschillende locale organisaties en scholen werden ruim 2000 nieuwe bomen aangeplant.

tirana artificial lake

reconversie van de oevers

In 2008 werd een wedstrijd georganiseerd met als inzet het beste stedenbouwkundig en ecologisch masterplan voor de toekomst

110

Theoritische papers

van het park en de noordelijke oevers van het Tirana Lake. Doel was het creëren van een nieuwe woonwijk met hoge densiteit en diverse publieke faciliteiten. Een deel van de stad die beschermd, versterkt en verbeterd moest worden met een unieke combinatie van ontspanning en intense stedelijke condities. Het Masterplan ‘Tirana Rocks’ van het Nederlandse bureau MVRDV won de competitie over onder andere Bolles + Wilson, David Chipperfield Architects en Carlos Ferrater. De reconversie van een deel van het park ten voordele van woningen, kantoren, publieke gebouwen, handel, horeca, sport, recreatie en parking heeft tot veel verzet bij de bevolking van Tirana geleid. De aanvang van de werken, die ongeveer 600 miljoen euro moet kosten, werd voorzien in de loop van 2010.

“Een park met jacarandabomen vormt een karakteristiek element van het project en zorgt voor natuurlijke schaduw. De langdurig bloeiende blauwe bloemen van de bomen vormen in de woorden van de architect een

‘blauwe wolk’. Een promenade langs het water vormt een belangrijke ‘sociale zone’ en draagt bij aan het idee van een Copa Tirana. In de gestapelde en scheef geplaatste gebouwen komt het uitgebreide programma (...)De manier waarop de gebouwen zijn geplaatst zorgt voor een fraai uitzicht en spectaculaire ruimtes tussen de bouwwerken. Ook reflecteert de bouwstijl de typologie van de architectuur in Tirana. De naam ‘Tirana Rocks’ is ontleend aan de locale steensoort waarmee de gebouwen zijn bekleed.” (MVRDV)

voor elke inWoner een Boom

Momenteel loopt in de stad het project “one citizen, one tree”. Het is een project met het oog op de algemene verbetering van de gezondheid in de stad. Het project is gestart in november 2008 en in reeds 55 sites in Tirana werden ongeveer 2800 gedonneerde bomen aangeplant en acties werden ondernomen om open ruimtes te herinrichten tot nieuwe lokale parken en publieke tuinen. Daarnaast wordt ook aandacht besteed aan de kwaliteit

110 111

Theoritische papers

van groenruimtes nabij scholen en publieke instellingen. Een tweede aanplanting werd in 2009 georganiseerd en in 2010 wordt een derde fase voorzien. Het project wordt voornamelijk gefinancierd door private investeerders die de bezorgdheid van de stad, voor de gezondheid van de bewoners, delen. Ongeveer 50 donoren waaronder banken, bedrijven, restaurants en individuen zijn vrijwillig ingestapt in het project waarbij doorheen de hele stad nog meer bomen worden aangeplant. De slogan die bij deze campagne hoort “By planting a tree you plant a legacy – you plant a gift for the Tirana’s future generation” werkt wervend en steeds meer bedrijven tonen hun belangstelling voor het project.

tiranë rivier

Tirana is gelegen in Ishmi, de vlakte tussen het stroomgebied van de Lana en de Tiranë. De bron van de Tirane is terug te vinden ten Noordoosten van de stad, nabij het dorpje Dajti. De rivier loopt door de noordelijke wijken van Tirana en vormt samen met de

rivier Tërkuzë, de Gjole. De oevers van de rivier bezitten de capaciteit om uit te groeien tot stedelijk natuurgebied die zelfs een verbinding met Mount Dajti zou kunnen betekenen. Hoewel de alluviale vlaktes bij het ontstaan van de stad uiterst vruchtbare gebieden waren en nog steeds veel potenties voor de stad bieden, is daar de laatste jaren niet veel meer van te merken. Grootschalige (voedings-) industrie vestigt zich steeds meer langs de oevers van de Tiranë. Deze ontwikkeling heeft niet alleen een negatieve invloed gehad op de esthetiek van de skyline langs de rivier, ook de waterkwaliteit is zeer sterk achteruit gegaan. Veelal wordt afvalwater en andere rommel rechtstreeks in de rivier geloosd via afvoerkanalen en rioleringen, wat zeer schadelijk is voor het waterleven. Deze vervuiling heeft ook verstrekkende gevolgen voor de kleinere dorpen en gemeenschappen, langs de rivier, die het water intensief gebruiken voor irrigatie, veeteelt en zelfs als drinkwater. In 2009 werd het piloot- project “Constructed Wetland for Nutrient reduction

112

Theoritische papers

in the waters of the Tirana river” gelanceerd. Dit is het eerste natuurlijk zuiveringssysteem in Albanië en moet dienst doen als testcase. De voornaamste doelstelling van het project bestaat erin de overtollige nutriënten in de rivier vast te leggen en te neutraliseren. Het vasthouden en verwerken van de nutriënten gebeurt door de bacteriën die aanwezig zijn in de aangelegde rietvelden, daarnaast kunnen grote hoeveelheden koolstof opgeslagen worden in de vele waterplanten. Deze wetlands bieden daarenboven mogelijkheden voor het ontwikkelen van nieuwe aquatische biotopen. Concreet bestond het project uit de aanleg een rietveldenlandschap met 3 zuiveringsbassins nabij Bregu Lumit, (Rruga 5 Maji) in het Noordoosten van de stad. Een kanalenstelsel moest er zorgen voor een systematische en trage doorstroom door de wetlands. De gecontroleerde en vertraagde stroom zou zorgen voor optimale zuivering van het sterk vervuilde rivierwater. Dergelijke zuiveringssystemen worden overal ter wereld toegepast, het is echter de eerste keer dat

dergelijk systeem in een niet geïsoleerde situatie, maar in een zwaar verontreinigde stedelijke omgeving wordt toegepast.

constructed Wetland for nutrient reduction in the Waters of the tirana river

112 113

Theoritische papers

De Grote Demografische Verschuiving en Weerslag Op Stedelijk Niveau Gawein Lutin-Smet 114

Theoritische papers

1. Inleidend begin ik deze paper met een korte geschiedenis van Albanië. Ik probeer telkens beknopt de tijdsgeest en politieke situatie te schetsen om zo mijn onderwerp in zijn context te plaatsen. Mijn onderwerp handelt in grote lijnen over demografische verschuiving, plattelandsvlucht en hun gevolgen voor de stadsuitbreiding van Tirana. We beginnen in 1912, dit is het jaar dat Albanië onafhankelijk werd verklaard. De vreugde was echter van korte duur als van 1916 tot 1922 het Albanees grondgebied bezet werd door Oostenrijk, Hongarije en Bulgarije. Ondertussen is in 1920 Tirana gekozen als hoofdstad voor het land, als compromis tussen noord en zuid Albanië. In 1925 werd het land tot Republiek van Albanië uitgeroepen maar kort daarna voor een periode van 1928 tot 1939 dan weer tot koningkrijk gekroond. Rond 1944 kwam Enver Hoxha (16 Oct 1908 – 11 Apr ‘85) aan de macht, hij werd secretaris-generaal van de Albanese Partij van de Arbeid en politiek leider van Albanië. Hij regeerde met ijzeren vuist, zonder respijt voor vrije geloofs- en of meningsuiting tot zijn dood.

Onder Hoxha werd Albanië geregeerd door een “Marxistisch–communistisch” gerichte regering, ondermeer vanwege zijn sympathie voor Joseph Stalin en diens aanpak van zaken. Wanneer echter Chroesjtsjov de taak van Stalin overnam en commentaar uitte over Stalins politiek, keerde Hoxha zich in 1953 af van de Russische staatspolitiek. Daarop in de jaren ‘60 smeedde Albanië banden met China waar Mao aan de macht was. Albanië werd zowat het enige Europees-Maötische land. Mao stierf in 1976, China kondigde een nieuwe politieke richting af en Hoxha brak opnieuw de relaties met een bondgenoot. Dit echter voor de laatste keer want alsof er paranoia heerste bij het bestuur van het land stevende Albanië al langer af op een totaal-isolement. Dit is nog steeds merkbaar in het landschap waar de vele bunkerlinies zijn opgetrokken. Zo’n 750.000 éenmans-bunkers werden over het hele land verspreid. Vanwege dit isolement, nationalistische politiek en het ruwe ontoegangkelijke terrein is dan ook het overgrote deel van de Albanese bevolking

114 115

Theoritische papers

etnisch homogeen. Ongeveer 95% van de bevolking is Albanees en 3% is Grieks. Wat overblijft zijn enkele minderheden zoals: Vlach, Bulgaars, Servisch en Roma.

2. De gevolgen van dit overheidsbeleid, een 45 jaren lang staatssocialisme. Tirana als hoofdstad onder het communistische regime was een zelfvoorzienende vrij compacte en goed geplande stad geworden. Aan de buitenzijde ervan bestond het landgebruik vooral uit land- en tuinbouw om de populatie te voeden. Waterlopen werden door de stad geleid en berghellingen beschermd om deze watervoorziening proper te houden. In de jaren 50 bestond de uitbreiding erin een groot park aan te leggen ten zuiden van het stadscentrum ten opzichte van het landbouwareaal dat ten noorden van de stad lag. Hoxha’s beleid was ook gekenmerkt door de aanmoediging van een hoog geboortecijfer. Een moeder bijvoorbeeld die meer dan het gemiddelde aantal kinderen baarde kreeg de titel “Nënë Heroinë” wat heroïsche moeder betekent en vaak gepaard

ging met beloningen in geld. Abortussen werden beperkt tenzij het leven van de moeder er van af hing. Als resultaat verdrievoudigde de bevolking van 1 miljoen (1944) naar ongeveer 3 miljoen (1985). Hierbij als illustratie een grafiek van de bevolkingsstijging in Albanië. De invloed van Hoxha’s regime duidelijk af te lezen in een felle stijging voor 1990..

Tot 1990 woonde nog 2/3 van de 3.2 miljoen grote bevolking op het platte land. De toestand in de steden was dan ook niet ideaal. Lowry

116

Theoritische papers

(1993,p.3) raporteerde: “Met exceptie van een gering aantal villas gebouwd of gerenoveerd voor hoge officieren van de regering, zijn de appartementen in bezit van de overheid de beste stedelijke woonblokken in Albanië. In contradictie zijn ze ook de schraalste in Europa.” Het inkomen via huur voor de overheid inzake deze woonblokken, was aanzienlijk kleiner dan de onderhoudskosten ervan. Bovendien waren de blokken gebouwd met geld geleend van “de bank” dat ook moest terugbetaald worden met datzelfde huur-inkomen. (De huurprijs was zo’n 4,5% van een gemiddeld maandelijks familie-inkomen. Dit betekent dat het inkomen van 1 à 2 dagen gewoonlijk voldoende was om te voorzien in de maandelijkse huur plus de verbruikskosten.) Uitzetting wegens wanbetaling was praktisch onbestaande. Na de val van de communistische regering volgde een grootschalige privatisering van de landeigendommen. Ten gevolge van de goedkeuring tot privé-eigendom-bezit in 1991 en 1992 werden ongeveer 1,5 miljoen landbouwarealen afgebakend en toegekend

aan zo’n 365.000 families afkomstig van eerder coöperatieve landbouwbedrijven. Gebruiksrechten voor zo’n 400.000 percelen van ex-staatsboerderijen werden met hetzelfde lot bezegeld. Eind 1992 werd de bewoners van staatsappartementen de kans gegeven hun appartementen te kopen aan voordelige tarieven. De bevolking greep zijn kans en eind 1994 was dan ook ongeveer 96% van de 205.000 geschikte woonruimtes in privaat bezit. Naast deze units waren naar schatting ook zo’n 400.000 landbouw- en dorpswoningen aan de burgers verkocht. Er ontstaat dus een snelle verschuiving naar private eigendomsrechten door het zwichten van een eerder sterke centrale overhied, onvolledige markten en een geregeld teruggrijpen naar traditionele aanpak van zaken. Tirana zou op de avond van de onafhankelijkheid (1912) 15.000 inwoners geteld hebben, in 1935 waren dat er al 75.000 en dit aantal groeide gestaag verder tot het er in 1990 zo’n 225.000 waren. Wat het gevolg was van deze transitie van een centrale overheidsplanning naar een

116 117

Theoritische papers

economische markt was stedelijke groei. Dit bracht namelijk een ware plattelandsvlucht op gang, die ook voor Tirana tot op het heden grote stedenbouwkundige uitdagingen met zich meebracht. Volgende data geeft het verloop van de bevolkingstoename van Tirana weer, over de jaren negentig heen.

Population in 1990 (under central planning) 225000

Population in 1994 (estimate) 325000

Population of total metropolitan area in 1995 (estimate) 425000

Population of total metropolitan area in 1998 (estimate) 555000

Rate of population growth of metropolitan area, 1995–1998 (approx.) 9% per year

Average number of new housing units required per year, 1995–1998 10000

Ontwikkelaars en krakers maakten van de privatisering, stedelijke groei en (als gevolg van beiden) stijging van de vastgoedwaarde op de markt gebruik om zoveel mogelijk bruikbaar land te claimen. “Krakers” wat in de context van Tirana zoveel betekent als het

grootste deel van de stedelijke inwijkelingen. De constructie- en bouwindustrie bloeide en creëerden plaatsen voor loonarbeid. Alsook onstabiele spaarrekeningen en de instorting van vele beleggingsinstellingen gebaseerd op een piramidesysteem in 1997 samen met corruptie resulteerden in een grootschalige investering van familie-capitaal. Vooral in zaken die hun waarde min of meer behouden over de jaren heen zoals: land, woningen, constructie-projecten en voertuigen. De grote vraag naar bebouwbaar areaal had speculatie, stijging in bouw van illegale constructies en toebehoren waaronder het aftappen van de publieke watervoorzieningen en electriciteitslijnen als gevolg. Wat vroeger een compacte stad was groeide op deze manier snel uit tot éen van de minst dense steden van Europa. De binnenstad mag dan wel bij de meest dense gebieden behoren, maar dit wordt aardig gecompenseerd door de huidige bebouwing/verstedelijking van de agglomeratie. De stad nam na verloop 8 tot 10 maal meer grondgebied in beslag terwijl het bevolkings-aantal slechts

118

Theoritische papers

2 tot 3 maal steeg. De bevolkingsdichtheid in de buitenwijken is dus zeer laag omdat geringe stedelijke en ruimtelijke planning plaatsvindt. Privé-investeerders kopen meer land dan nodig om dit later weer door te verkopen, vele van deze perselen zijn onbebouwd. Eigenaars bakenen hun tereinen af door hekken, funderingen, hele gebouwen,... op te trekken. Een groot deel van het versnipperde land ligt er verlaten bij, bedekt met struiken en afval waartussen boeren hun vee laten grazen. Er waren 4 grote buitenstedelijke zones te onderscheiden die van grote impact waren/zijn op het landschap rondom Tirana, gebaseerd op veldonderzoek tussen 1994 en 1997. Deze waren Kamza, Babruja, Sauk en Yzberish. De “gemeente” Kamza bevat vier centra: Koder Kamza, Bathorja, Valiasi en Kamza. Illegale bebouwing op voormalig landbouwareaal spreidt zich hier uit van aan de landbouw-universiteit in het Westen over het Paskuqan meer in het Noorden en van daaruit weer West-waards. Talloze hectaren landbouwgrond en wijngaarden moesten er reeds aan geloven.

Waar eerder de rivier een natuurlijke grens vormde en het terein voor voertuigen nog vrij ontoegankelijk was, zijn er nu bruggen en wegen aangelegd die het gehele gebied ten Noorden ontsluiten voor een toestroom van nieuwkomers, winkels, pakhuizen enzovoort.

3. De staat van Albanië met Tirana als hoofdstad draaide lange tijd als een autonoom/zelfvoorzienend land, met een sterk centraal bestuur aan de macht. Aangezien de socialistisch communistische overtuiging van de machthebbers en het streven naar een isolement van de staat kende de bevolking geringe vrijheden. Buiten dit gemis aan vrije meningsuiting en persoonlijke zelfstandigheid waren wel vele bestuurlijke en organisatorische richtlijnen bekend wat tot een coherent gepland geheel leed en dus duidelijkheid schepte. Waar sinds de jaren 90 na het slopen van deze strakke lijnen plots de kans bestaat zelfstandig capitaal, rijkdommen en kosten te beheren. Dit opportunisme waar de bevolking nu gretig van profiteerd heeft geleid

118 119

Theoritische papers

tot een wildgroei van bebouwingen zonder vergunning, sterk verwaarloosd landgoed en een nefaste invloed op de bevolkingsspreiding en -densiteit. Tirana is toe aan een doordacht grootschalige duidelijke ruimtelijke planning die in uitvoering eerder op kleine schaal kan toegepast worden. Dit met de behulp van de vele “squatters”-gemeenschappen in organisaties van buurtwerking. Dit net omdat het deze zijn die in getalle zo groot zijn.

het contrast tussen overBlijfselen van een verstreken regime met de nieuWBouW en private eigendommen

120

Theoritische papers

De Historische Stedenbouwkundige Ontwikkeling Van Tirana Jolien Vonck120 121

Theoritische papers

Wanneer je vandaag in Tirana arriveert, voel je onmiddellijk dat deze stad volop in beweging is, in en rondom het centrum staan overal hijskranen. De laatste jaren onderging de stad een metamorfose. Maar tot voor kort was Albanië één van de minst gekende landen in Europa als gevolg van het communistisch bewind. Toch draagt het land, samen met zijn hoofdstad Tirana een zeer rijke geschiedenis met zich mee.

fase 1/ vroeger tot en met de 19e eeuW

De streek rond Tirana werd reeds vanaf de oude steentijd (Paleolithicum) bewoond, getuigden vondsten uit die periode. In de huidige stad zijn resten van een Romeinse villa uit de 2e of 3e eeuw gevonden. Albanië, toen nog Illyrië genoemd, had een belangrijke positie in het Romeinse Rijk aangezien het gebied een kruispunt van land- en zeeroutes was, wat zorgde voor een economische opleving. In de tweede eeuw voor Christus vielen de Romeinen Albanië binnen en bouwden ze de Via Egnatia, de belangrijkste handelsroute

van Constantinopel tot Rome. Vanaf de 6e eeuw werd Albanië eeuwenlang belaagd door rondtrekkende Slavische stammen. In het begin van de 6e eeuw liet de Byzantijnse keizer Justinianus I in Tirana een versterking aanleggen, waarvan delen van de muren vandaag nog in het centrum van de stad te zien zijn. Albanië werd voor het eerst vermeld in 1081 in een historisch document van een Byzantijnse leider. In 1272 bezetten de troepen van de koning van Napels Durres en richtten er een Albanese monarchie op. In 1431 – 1432 had Tirana 60 bewoonde zones met ongeveer 1000 huizen en 7300 inwoners. Tijdens de 14e eeuw verschenen de Turkse sultans in de Balkan. Om de islamitische Turken tegen te houden werd een coalitieleger gevormd door Albanese, Servische, Bulgaarse, Roemeense en Hongaarse feodale vorsten. Dat leger werd verslagen in 1389. Na deze slag werd de coalitie gedwongen trouw te zweren aan de nieuwe Sultan. In 1431 werden door de Turken 2 provincies gecreëerd, Albanië en Dibra, hierdoor kwam het grootste deel van

122

Theoritische papers

Albanië onder Turks gezag te staan. In 1443 slaagde Skanderbeg erin een leger van 10 000 Albanezen samen te stellen om de strijd aan te gaan tegen de Turkse bezettingsmacht met 25 000 Albanese soldaten en uiteindelijk won Skanderbegs leger. In 1462 werd Skanderbeg door de Turkse sultan erkend als vorst, maar na zijn dood in 1468 lukte het de Albanezen niet om lang stand te houden. In 1501 was de Ottomaanse bezetting opnieuw een feit, de Turken vestigden opnieuw hun macht en verdeelden Albanië in provincies. Veel Albanezen namen dienst in het Turkse leger, maar ook de kunstenaars, de kooplieden en de handwerklieden begonnen geleidelijk te ‘verturksen’, dat gebeurde vooral door het lokmiddel van gratis land en een belastingsverlaging in ruil voor bekering tot de Islam.

122 123

Theoritische papers

In 1583 was Tirana reeds uitgebreid naar110 bewoonde zones, deze boden plaats aan 2900 huizen en 20 000 inwoners. In de 17e – 18e eeuw vluchtten heel wat Albanezen naar Zuid-Italië door de honger en onderdrukking. Twee derden van hen bekeerden zich tot de Islam, anderen werden rovers, gingen in het Turks leger of werden rondreizende handelaars of boeren. In 1614 werd Tirana gesticht door de heerser en Ottomaan Suleiman Pasha Mulleti. Hij liet op een kruispunt van karavaanwegen in de vlakte van Tirana een moskee, een badhuis, een marktplaats en een oven bouwen, zo stimuleerde hij de bevolking om zich daar te vestigen. Later werden er nog een viertal andere moskeeën gebouwd, waarrond zich huizen gingen ontwikkelen. Dit was het begin van de stad Tirana. Oorspronkelijk heette de stad Tehran. In 1703 had Tirana 4000 inwoners. Tijdens de 18e eeuw begon Tirana zich te ontwikkelen als stad doordat er meer handel kwam en dus ook de behoefte aan een handelscentrum toenam.In 1789 begon de kleinzoon van Suleiman

Pasha met de bouw van de Et’hem Beimoskee, deze werd voltooid in 1823. Door de oprichting van deze verschillende moskeeën werden er vijf of zes “eilandjes” gecreëerd, door hun groei fuseerden ze en vormden ze samen een nieuwe stedelijke context en identiteit: Tirana. Tirana is niet gebouwd via een vastgelegd plan, waardoor het onregelmatig, uitgerekt en gefragmenteerd lijkt. Er ontstonden twee gebieden, een woonzone in het noordelijke en oostelijke deel van de stad en een economische zone. Deze werden onderling verbonden door een radiaal stratenpatroon. Deze hoofdstraten verbinden de stadskern met de woningen van de rijke burgers en met de laag bewoonde gebieden. Zo ontstond een eerste patroon in het wegennetwerk van Tirana. In het midden van de 18e eeuw keerden de huizen zich naar de straat toe, daarvoor werden ze ingesloten door hoge ommuringen met hun achtergevel naar de straat gericht. De winkels verdwenen uit de hoofdstraten en vestigden zich in de zijstraten van Tirana. De Bazaar was de meest belangrijke economische en commerciële zone

124

Theoritische papers

en was gevestigd in het centraal deel van de stad. De Bazaar was een wijk die bestond uit een aantal straten die werden volgebouwd met kraampjes, kiosken en winkeltjes met allerhande goederen.

fase 2/ 19e eeuW - Wo iiIn 1820 telde Tirana reeds 12000 inwoners. Vanaf het einde van de 18e eeuw en gedurende de 19e eeuw verviel de Ottomaanse macht in Europa. De vastgeroeste machtsstructuren, de corruptie en een chronische economische recessie maakten het rijk ten prooi voor Westerse invloeden. Bovendien leefde het nationalisme op. Griekenland werd zelfstanding en Servië, Moldavië en Walachije kregen zelfbestuur. Enkel Albanië bleef een arme, ontoegankelijke provincie in het uiteenvallende Ottomaanse rijk. Maar geleidelijk aan ontstond ook een Albanese nationalistische beweging. In 1878 werden door Albanese politici en intellectuelen de Liga ter Verdediging van de Albanese Natie opgericht. Het eerste doel van de Liga was het verhinderen van de plannen van het Congres

schilderij edWard lear - centrum tirana 1850van Berlijn, waarbij het Albanese grondgebied verdeeld zou worden onder Griekenland, Bulgarije, Servië en Montenegro. In 1881 werd de Liga verboden, wat zorgde voor verzet bij de bevolking. Tirana was in 1901 reeds uitgebreid tot 15 000 inwoners. Tussen 1910 en 1912 ontstonden er verschillende opstanden tegen de Turken, Albanië begon zich los te maken van het Ottomaanse Rijk en dit resulteerde uiteindelijk in het uitroepen van de onafhankelijkheid van Albanië op 28 november 1912 in Vlore. Albanië werd officieel

124 125

Theoritische papers

een onafhankelijke staat, geregeerd door een constitutionele monarchie. Albanië werd dus politiek onafhankelijk na vijf eeuwen onder Ottomaanse bezetting. Deze belangrijke datum betekent ook het einde van de eerste belangrijke periode van transitie in termen van de stedelijke structuur van de stad. Het was het einde van een periode waarin de stad gesticht was als een stedelijk centrum met oriëntaalse Ottomaanse invloeden en karakter. In deze periode waren de stedelijke ontwikkelingen gefocust op architectuur en helemaal niet op stedelijke planning. Door de ontwikkeling van deze vele woningen met rode pannen werd Tirana in die tijd ook wel ‘Rood Tirana’ genoemd. Het stratenpatroon verbond nog steeds het economische en het wooncentrum. Deze straten en lanen representeren de meest karakteristieke eigenschappen van de stad. Er waren verschillende soorten en types straten, toch waren ze allemaal onverhard. Pleinen waren toen eerder uitbreidingen van de straten met willekeurige bebouwing, in plaats van georganiseerde geometrische ruimtes.

1914 – 1925 / OOSTENRIJKS – HONGAARSE INVASIEDe nieuwe Albanese staat ‘viel’ in 1914 door het uitbreken van WO I. In 1915 werd een geheim verdrag ondertekend door de geallieerden (Rusland, Frankrijk en Engeland), waarin zij beloofden dat Albanië na WO I verdeeld mocht worden tussen Italië, Griekenland, Servië en Montenegro. Na de Oktoberrevolutie in 1917 in Rusland maakte de nieuwe communistische leider Lenin het geheim verdrag bekend. In 1917 werd een eerste plan voor Tirana getekend door de Oostenrijkers. Na het einde van WO I had Italië een groot deel van Albanië in handen. Servië, Griekenland en Frankrijk bezetten het overige deel van Albanië. De Italiaanse en Joegoslavische machten begonnen hun strijd voor de macht over Albanië. In 1919 verwierpen de Albanese leiders de Verdeling van Albanië, die was vastgelegd in het Verdrag van Parijs. Maar de nationalistische beweging, die tijdens de oorlog sterk groeide, voorkwam een nieuwe opdeling. Er werd een nieuwe regering gevormd en Albanië dwong Italië om hun troepen terug te trekken.

126

Theoritische papers

kaart tirana (Boven 1917)-(onder 1921)

Langzaam groeide het idee om een nieuwe hoofdstad te kiezen voor Albanië, die alle etnische groepen kon combineren. In 1920 werd Tirana na het congres van Lushnja uitgeroepen tot hoofdstad, als compromis tussen het elkaar beconcurrerende Noorden en Zuiden. Dit was een historische, politieke en administratieve gebeurtenis. Tirana ontwikkelde zich van een spontane en chaotische structuur naar een moderne stad, gebaseerd op studies en verschillende plannen. Hierna groeide de stad snel uit tot het bestuurlijke en politieke centrum van het land en overtrof de ooit veel grotere steden zoals Shkoder, Durres en Korça. De populaire partij, geleid door Xhafer Ypi, vormde in 1921 een regering met Ahmed Zogu, de latere Koning Zog. De kaart van 1921 door Skënder Frashëri geeft onder andere weer dat er in het centrum van de stad, rond de Bazaar en de twee moskeeën, zich meer en meer gebouwen begonnen te ontwikkelen. Dit centrum werd verbonden met de woonzones via radiale wegen. Tirana wordt een echt kruispunt tussen het Noorden en het Zuiden

126 127

Theoritische papers

van de het land en groeit organisch, zonder enige structuur. In 1923 werd het eerste Structuurplan (een regelgevend stadsplan) voor Tirana ontwikkeld. Dit plan zocht naar een compromis tussen de aanleg van een orthogonaal stratennetwerk en de verbetering en aanpassing van de bestaande straten door deze recht te trekken en te verbreden. De nieuwe economische en politieke relatie met Italië zorgde voor een nieuwe transformatie in Tirana. Het zou een materialisatie worden van de Westerse cultuur dat een grote zichtbaarheid zou weerspiegelen. Dit was een eerste poging om de stedelijke en architecturale structuur van Tirana te transformeren. De stad zelf groeide reeds uit tot 350 hectare.

1925 – 1939 / periode van koning zogHet regime van Koning Zog kwam tot stand tot 1925, hij riep een republiek uit, vormde die 4 jaar later om tot een koninkrijk waarbij hij zichzelf in 1928 tot koning liet kronen. Zog schafte democratische vrijheden af, verbood het lijfeigenschap, richtte Albanese scholen

schema’s structuurplannen en Bestaande situatie tirana

op en verbeterde de infrastructuur van het land. In 1925 kwam er een uitnodiging voor professionelen, onder andere voor Antionio Brasini, om een plan en een reorganisatie van Tirana te ontwerpen. Italiaanse architecten hielpen het dorpse Tirana de allure van een echte hoofdstad te geven door 6 monumentale gebouwen te ontwerpen rond

128

Theoritische papers

het Skanderbegplein. Deze gebouwen zouden het nieuwe ‘regeercentrum’ worden van de stad. Daarnaast zou men een centrale as in Noord-Zuidelijke richting ontwerpen. Brasini streefde ernaar een soort van Italiaans eiland te creëren, dat losstond van de rest van de stad, dat veeleer een Oosterse en Oriëntaalse sfeer uitstraalde. In 1931 weigerde Zog een vernieuwing van het Albanees Verdrag, als opstand tegen de Italianen, maar Italië ging door met de politieke en economische druk. Er verrezen grote, pompeuze regeringsgebouwen in Italiaanse fascistische stijl, onder andere ontworpen door architecten Florestano de Fausto en Armando Brasini. Albanië maakte schuld bij Italië en het land werd langzaam aan een Italiaanse kolonie. In 1939 lijfde Mussolini het buurland Albanië in. Het Albanese parlement besliste om zich te verenigen met Italië. Koning Zog vluchtte naar Griekenland waarop Koning Victor Emmanuel III de rol van Albanese Koning op zich nam. Twee jaar later kwam het Albanese verzet tegen de Italiaanse bezetting. In 1926 werd het tweede

Structuurplan ontwikkeld. Dit plan was niet enkel een herwerking van het plan uit 1923. Men kon dit tweede structuurplan zien als een materialisatie van het plan uit 1923, weliswaar met andere auteurs, de Albanese Engelse Architect Frasheri, de Italiaanse architect Castellani en de Oostenrijkse architect Weiss. Het nieuwe plan omvatte een concreet idee voor de constructie van een brede boulevard in Noord-Zuid richting, die de Lana, de rivier die door het centrum loopt loodrecht zou doorkruisen. Deze nieuwe as zou vertrekken vanaf de Bazaar. Daarnaast dacht men aan de ontwikkeling van een administratief centrum voor de nieuwe hoofdstad, in het Zuid-Westen van de Bazaar. Er werd ook een plan getekend voor het Skanderbegplein, dat een rechthoekige vorm zou krijgen, in plaats van het ronde plein, dat door Brasini vooropgesteld was. Het derde Structuurplan schoof een orthogonaal stratenpatroon naar voor, waarin de radiale straten een primaire rol speelden. Het nieuwe Tirana werd ontworpen in een zone met een bestaande ontwikkeling,

128 129

Theoritische papers

een gebied met herenhuizen. Deze nieuwe bouwblokken zouden meestal een vierkant vormen en zo in het stratenpatroon passen. De ruimtes voor de ontwikkeling van woningen waren voorzien op 1000 tot 1500m², waardoor er overvloedig ruimte was voor tuinen. Later werd deze wijk ‘Garden City’ genoemd. In dit derde Structuurplan werd ook het kanaliseren van de Lana opgenomen, deze zou de Boulevard loodrecht kruisen en langs de Lana werden twee parallelle avenues ontwikkeld. Men was ook nog steeds bezig met het vormgeven van het centrale Skanderbegplein. Uiteindelijk zou het rechthoekig Skanderbegplein de voortzetting worden van de Boulevard Zogu I . Het zuidelijkere deel van het plein kreeg een halve cirkelvorm. Dit ontwerp werd goedgekeurd door het eenvoudige concept en vorm, maar vooral door de integratie van de Et’hem Bei Moskee en de Kloktoren. Het vierde Structuurplan was een laatste poging van Florestano di Fausto om het centrum beter te structureren. Dit plan definieerde de grenzen van de stad en bakende ook de zones

van het stedelijk centrum af. In 1930 startten de werken voor de Noord-Zuid verbinding, de Zogu I Boulevard en de Dëshmorët e Kombit Boulevard, die centraal samenkomen in het Skanderbegplein, zouden de stad ruimte geven. Ook andere straten werden verbreed en men ging verder met de ontwikkeling van de gebouwen van het Ministerie rond het nieuwe plein. Daarnaast werden ook andere gebouwen opgericht, deze werden ontworpen in, voor die tijd, moderne Westerse architectuur met elegante gevels en ze werden gedecoreerd met ornamenten. Tirana maakte een periode van glorie en stedelijke welvaart mee, die zou benadrukt worden met de uiteindelijke realisatie en in gebruik name van de nieuwe centrale boulevard. Alle nieuwe plannen en ontwerpen voor het stadscentrum werden afgestemd op deze centrale boulevard. Als gevolg van het vierde plan werden de zes Ministeriegebouwen, het stadhuis van Tirana, de Nationale Bank, de Bloementuin in het midden van dit centrale complex, het centrale plein met zijn fontein en de plaats, die

130

Theoritische papers

vandaag gekend is als ‘Parku Rinia’, gebouwd. Het vierde Structuurplan kan, gezien zijn hoge realisatiefactor, beschouwd worden als een succes.

fase 3/ Wo ii - 1990

1939 – 1944 / PERIODE VAN DE ITALIAANSE INVASIEItalië had Albanië bezet in 1939 en maakte het tot deel van het Italiaanse koninkrijk, onder andere door een opmerkelijk beleid inzake stedelijke ontwikkelingen. In 1937 telde Tirana 35 000 inwoners, toen men startte met de verwezenlijking van het eerste Structuur plan in 1939 telde Tirana al 40 000 inwoners. Bij de voltooiing van dit plan telde Tirana reeds 75 000 inwoners, waardoor de stad uitbreidde van 500 ha naar 800 ha. In 1941 ‘stichtten’ de Italianen een groter Albanië met de inname van Kosovo. In 1943 was er de Italiaanse capitulatie, daarna trokken de Duitsers vanuit Griekenland de grens over en grepen de macht. Er werd een regeringsraad opgezet door Albanese politici, formeel werd het land weer onafhankelijk,

maar uiteindelijk resulteerde dit in een oorlog tussen de Duitsers en de Albanezen. In 1944 viel een leger Partizanen Albanië binnen en vielen zij de Duitsers onverwacht aan. Er werd een regering gevormd door de Partizanen met een communistisch signatuur. De Partizanen trokken ook naar Tirana en kregen in november 1944 de stad in handen.

uitBreidingsplan voor tirana 1940, in 2010 ligt tirana Binnen de BlauWe zone

130 131

Theoritische papers

MASTERPLAN 1942-1945Het masterplan gaf de stedelijke condities in detail weer en analyseerde de stad in 8 layers.Het stratensysteem heeft zowel een radiaal als een circulair en dambordpatroon. De gekanaliseerde Lana heeft een Oost-Westrichting, maar snijdt de Noord-Zuid boulevard loodrecht. De stad werd doorkruist door verschillende ringwegen zoals de grote ringweg die zowel het noordelijk als het zuidelijk deel van de boulevard doorsnijdt. Naast de grote ringweg was er ook nog de middel ringweg, de kleine ringweg en een aantal gedeeltelijke ringwegen. Het Structuurplan streefde naar een zo klein mogelijk aantal onteigeningen, men wou de bestaande bebouwing bewaren om op die manier de nog schaars aanwezige Turkse invloeden van de stad te behouden. Deze ontwikkeling bracht de Italiaanse architectuur en stadsplanning naar Albanië, gekenmerkt door een rationeel karakter. Gedurende de periode van 1939 tot 1944 profileerde Tirana zich als een moderne stad met een krachtig economisch potentieel. Het centrum kreeg ook

in dit Structuurplan een belangrijke rol.De verlenging van de Zogu I Boulevard was zonder twijfel de meest belangrijke maatregel voor de stedelijke ontwikkeling van de stad. Deze boulevard, de Dëshmorët e Kombit Boulevard zou zorgen voor een verbinding tussen het bestaande centrum, dat zich ontwikkelde rond het Skanderbegplein en het nieuwe politieke en sportcentrum van de stad, dat zou ontwikkeld worden in het meest zuidelijke punt van deze nieuwe Noord-Zuid as. Deze realisaties, ook al kregen ze heel wat kritiek van Albanese specialisten, hadden een positieve rol in de oriëntering en de uitbreiding van de stad. Dit plan had een zeer sterke invloed, vooral op het stratennetwerk, waar het zorgde voor het ontwikkelen van een circulair radiaal systeem.

Het Masterplan van 1942 omvatte 8 verschillende thema’s:1. De bestaande situatie: de stad bestond uit 35 000 inwoners en was 500 ha groot bij het starten van de opmaak van het plan.

132

Theoritische papers

De woonzones bevonden zich vooral in het Noorden en het Oosten van de stad.2. De toekomstige ontwikkelingen van de stad: De stad zou uitbreiden en men ontwierp voorzieningen voor een periode van 60 jaar. De bevolking zou toenemen naar 130 000 inwoners en de stad zou groeien naar 1100 hectare. De stad zou kunnen uitbreiden naar het Noorden van de stad en er zou een satellietzone met veel groene ruimte ontwikkeld worden. In het Noord-Westen en het Zuid-Oosten van de stad zouden industriezones ontwikkeld worden met daartussen een ‘company town’, een soort van arbeidersstadje.3. Het stratennetwerk: in de stad wordt een rasterpatroon ontwikkeld met een Grote Ring en een Kleine Ring.4. De stedelijke condities van Tirana: Er worden details vastgelegd voor de manier van bouwen, de verharding en de breedte van de straten en de hoogte van gebouwen.5. Zoneren: Er is een intensieve zone met een densiteit van 300 inwoners/ha, een semi-intensieve zone met een densiteit van

200 inwoners/ha en een extensieve zone met 80 inwoners/ha.6. Verkeer en mobiliteit: De grote ring is 8.3 km lang en is toegankelijk via de radiale straten. Er wordt ook een tweede, kleinere ring ontwikkeld.7. De ontwikkeling van het stadscentrum8. Stedelijke condities voor de gebouwen langsheen de Boulevard Zogu I.

De inval van de Nazi’s betekende het einde van de stedelijke ontwikkelingen, bovendien werden heel wat monumenten in Tirana vernield. De bevrijding van Tirana, op 17 november 1944, betekende ook het einde van een periode van stedelijke ontwikkelingen gekaderd door een balans van private eigendommen en publieke interesse.

1945 – 1990 / PERIODE NA DE BEVRIJDINGIn 1945 ‘herstartte’ de geschiedenis in Tirana, geïnspireerd op een communistisch regime. De Socialistische Volksrepubliek Albanië werd uitgeroepen in 1946, met Hoxha als

132 133

Theoritische papers

president. Het model van de Sovjet-Unie werd overgenomen: het afnemen van de grond van de grootgrondbezitters, boeren moesten zich in coöperaties verenigen, alsook winkeliers, handwerklieden en kleine bedrijven. Industrie, bankwezen en transport werden genationaliseerd. De repressie kwam op gang, politieke tegenstanders werden vermoord of verdwenen. Na de dood van Stalin in 1953, werd de positie van Hoxha, de president, alsmaar onaantastbaarder. Hij uitte hevige kritieken op Moskou en zo werden de diplomatische banden tussen de Sovjet-Unie en Albanië verbroken. Andere Oost-Europese landen verbraken de relaties niet, maar ze verminderden de contacten sterk. Het einde van WO II resulteerde in een communistische regime in Albanië en zorgde voor het einde van de Italiaans fascistische invloed op de stadsplanning van Tirana. ‘Collectivization’ werd het nieuwe basisprincipe voor de organisatie van deze nieuwe periode. De eliminatie van private eigendommen ging van start. Er ontstond een trend om het

verleden te negeren, vooral de periodes van de monarchie en het fascisme. Het idee om het centrum te organiseren herleefde nog maar eens. Het nieuwe Structuurplan voor Tirana werd getekend in 1957. Stadsplanning betekende steeds vaker het vernietigen van volledige blokken met traditionele gebouwen en historische waarden.

134

Theoritische papers

In plaats van het historisch centrum en zijn waarde te behouden, was het de bedoeling de betekenis van de oude stad, dat Oosterse invloeden had, te verminderen. Het plan van 1957 bewees een grote afwijking te zijn van wat verwacht werd, het startte met de vernieling van de Bazaar met opnieuw een focus op het centrum van Tirana. Het centrum moest een podium worden voor het dictatorschap en moest ruimte bieden voor grote massabijeenkomsten. Dit was een delicaat moment voor de stad, alle latere veranderingen en aanpassingen integreerden de historische waarde van de stad helemaal niet. Om het ‘Nieuwe communistische Tirana’ te realiseren en de macht van Albanië weer te geven, werden historische gebouwen zoals de Bazaar, het gemeentehuis, hotels, bars en typische woningen afgebroken om plaats te ruimen voor nieuwe imposante gebouwen zoals het Paleis voor Cultuur en later Hotel Tirana. De basis van het plan bestond erin bestaande gebieden te vernieuwen en perifere zones, in de vorm van satellietsteden, te creëren om te

voorzien in werkkrachten voor de nieuwe lokale industrie. Deze zouden ontwikkeld worden langs de belangrijkste uitvalswegen en in de buitenwijken van de stad. Het plan gaf de stad ruimte om uit te breiden tot de oude ringweg en men voorzag meer dan 70 km wegen te verharden, waaronder de nieuwe ringwegen. De uitbreiding van de stad in noordelijke en zuidelijke richting, genereerde een verlenging van de radiale straten. Er werd een industriële zone ontwikkeld in het Oosten en Westen van de stad, waar de prominente constructie de ‘Stalin Textile Plant’, een dorpje met 4000 arbeiders. Het doel voor de groene ruimte in de stad was 8m² per inwoner te voorzien en een landschappelijke zone in het zuiden van de stad te ontwikkelen van 190 ha. De woonzone van het plan, binnen de eerste ringweg, kreeg woongebouwen van drie tot vier verdiepingen, die een densiteit zouden hebben van 350 inwoners per hectare. De woonzone buiten de eerste ringweg zou bestaan uit gebouwen van één tot drie verdiepingen. Door het gebrek aan financiële voorzieningen werden de huizen

134 135

Theoritische papers

gebouwd met weinig architecturale kwaliteiten, ook de uitvoering liet te wensen over. Het wonen in Tirana werd een nachtmerrie, onder andere door de toename van de bevolking. Gedurende de communistische periode groeide Tirana aanzienlijk, er kwamen steeds meer fabrieken. De meeste bedrijven waren gevestigd in het westelijke deel van de stad, langs de weg naar Durres. Tirana werd het culturele centrum van het land. In 1957 vestigde de universiteit zich eveneens in de stad. Van het oude Tirana is dus niet veel bewaard gebleven, aangezien de stad zwaar te lijden had onder de slag die er plaatsvond aan het einde van WO II. Daarna volgde het communistisch bewind die de rest van het oude stadsgedeelte opruimde. Enkel de moskee op het centrale Skanderbergplein en een paar oude huizen herinneren nog aan de eeuwen dat Tirana onder Ottomaans gezag stond. De Italiaanse invloeden daarentegen zijn wel nog herkenbaar. In 1961 kwam er reeds een nieuwe communistische bondgenoot, namelijk China. Het Albanees bewind kopieerde alle ideeën van de Chinese leiders. In 1967 kwam

een soort van ‘culturele revolutie’ op gang in Albanië en religie werd verboden. Hoxha riep Albanië uit tot de eerste atheïstische staat, meer dan 2000 religieuze gebouwen werden gesloten en kregen een andere functie. Ook de Et’hem Bei moskee werd gesloten, ze werd niet gesloopt maar als cultureel monument verklaard en omgevormd tot een museum. Met de dood van Mao in 1978 kwam er ook een einde aan de band met China, met als gevolg dat alle economische en militaire steun werd beëindigd. Albanië had geen buitenlandse bondgenoten meer, men vreesde een invasie vanuit het buitenland en nam bijgevolg tal van maatregelen. Elke fabriek kreeg bijvoorbeeld zijn eigen verdedigingseenheid en militaire training was een verplicht onderdeel in scholen. Hierdoor onderging het Albanese landschap een belangrijke transformatie door de bouw van honderdduizenden koepelvormige bunkers, waarin schutters zich konden verschansen in geval van nood. In de communistische partij verscherpten de tegenstellingen zich en wie het niet eens was met Hoxha werd geëlimineerd. In

136

Theoritische papers

1985 overleed Hoxha, Ramiz Alia volgde hem op en moest een land leiden met een vastgelopen economie. In 1989 maakte Alia duidelijk dat er nood was aan radicale veranderingen in het economisch systeem, hij kondigde aan dat hij bereid was om relaties te stichten met de Sovjet Unie en de Verenigde staten. De secretaris generaal van de Verenigde Staten bezocht Albanië. Het regime kondigde aan dat het wou aansluiten bij ‘the Conference on Security and Cooperation’ in Europa. Men zou de wetten liberaliseren, het gerechtsysteem hervormen, beperkingen op de vrijheid wegnemen en de mogelijkheid om vrij naar het buitenland te kunnen reizen garanderen. Als resultaat van de hernieuwde overheidsmaatregelen nam de werkloosheid enorm toe. In 1985 was een nieuwe Structuurplan meer dan ooit welkom, aangezien het plan van 1957 verouderd was. De nood aan woningen was enorm toegenomen, de residentiële zones breidden uit, in het nadeel van de publieke voorzieningen. De industriële zone was uitgebreid boven de te verwachten grenzen en begon zich ook te

mengen met woongebieden. Het structuurplan werd opgesteld met drie doelstellingen. Eerst wou men de vraag naar woningen, industriële ontwikkelingen en het verbeteren van het stratennetwerk invullen. Daarna wou men zonevreemde nederzettingen herbekijken en de nodige publieke voorzieningen ontwikkelen. De laatste doelstelling bestond erin de immigratie in goede banen te leiden, wat na 1990 zeer moeilijk zou worden. Dit plan was ontworpen om het bestaande stratennetwerk te gebruiken en het aan te passen aan de toenemende noden van de stad. Het stratenpatroon bleef ring-radiaal, maar dit zorgde voor verkeersproblemen. Tot 1985 breidde Tirana uit tot 1450 ha, het plan van 1989 voorzag een uitbreiding van de stad van 32km² (3228 ha). De stad had in de jaren ‘80 een zeer officieel karakter, de nieuwe ‘layout’ van de stad stond in schril contrast met de rest van Tirana. Tirana kreeg een zeer monumentale en onmenselijke sfeer, die vooral aanwezig was in het centrum. De traditionele wijken, waaronder de wijk, die gekend is onder de naam ‘Rood Tirana’,

136 137

Theoritische papers

werden geïsoleerd van de stad door nieuwe constructies langs de hoofdwegen.

fase 4/ 1990 - nu

In 1990 was Tirana uitgegroeid tot een stad met 250 000 inwoners als gevolg van een enorme plattelandsvlucht. Bovendien probeerden vele Albanezen het land te ontvluchten, er ontstonden demonstraties en hongerstakingen. Men eiste een einde van het dictatorschap. Alia stond de vorming van politieke partijen toe en er kwamen vrije verkiezingen. Maar de uitslag vergrootte de onrust alleen maar, er ontstonden opnieuw hongeropstanden, plunderingen en bezettingen van schepen. In 1991 ontstond er een volksopstand, communistische leiders werden gedwongen de macht uit handen te geven, zelfs de Et’hem Bei moskee ging terug open en in 1992 leidden de verkiezingen tot een duidelijke overwinning voor de nieuw gevormde Democratische Partij. Het communistisch hoofdstuk in Albanië werd definitief afgesloten. De komende jaren vond er een grote trek van

het platteland en andere kleine steden naar Tirana plaats. Dit resulteerde in chaos in de stad: illegaal gebouwde winkels en cafés, de armere bevolking bouwde zelfs tijdelijke onderkomens in de parken van de stad. Alle openbare ruimtes werden bebouwd door huizen en kiosken. De rijken bouwden grote villa’s op de groene heuvels rondom Tirana. In 1990 brak er een periode aan van democratische veranderingen, dit was typisch voor Oost- en Centraal Europa, maar dit begon ook in Albanië. De verkregen vrijheid werd misbruikt in dergelijke mate dat het bijna kwam tot het negeren en het in strijd zijn met de publieke interesse. 70 procent van de constructies in Tirana, gebouwd na 1990, werden uitgevoerd zonder toelating. Dit weerspiegelde een gebrek aan een visie en ontwikkelingsbeleid door de lokale autoriteiten, vooral in het gebied van stedelijke ontwikkeling en het wonen. Er waren twee soorten van illegale constructies, gebouwen met als doel wonen en gebouwen voor bedrijven. Veel van deze bedrijfsgebouwen werden door de staat vernield in 1998. De

138

Theoritische papers

enorme groei van de bevolking en de uitbreiding van woongebieden overschreden de capaciteit van de stad en het infrastructureel netwerk. Een groot deel van deze gebieden hebben geen school, geen sociale voorzieningen, wat resulteerde in een ongeschoolde bevolking. In 1996 ontstond over het hele land een opstand als gevolg van frauduleuze investeringssystemen. Demonstraties ontaardden in complete rebellie en chaos tegen de overheid. Alles wat met de autoriteiten te maken had werd vernield of in brand gestoken. De anarchie hield wekenlang aan, uiteindelijk was er een internationale vredesmacht nodig om de orde te herstellen. In 1997 werden er nieuwe verkiezingen gehouden en de spanning verminderde geleidelijk. Daarnaast werd er een referendum met de vraag of Leka, zoon van koning Zog, kon terugkeren als koning, maar de bevolking koos toch voor een republiek. Leka vestigde zich permanent in Albanië in 2002, nadat hij toestemming had gekregen. De hoop op een dynastie is niet verdwenen en vader en zoon hopen op een

nieuw referendum, maar de kans op een positieve uitslag lijkt miniem. Burgemeester Edi Rama ging vanaf 2000 de strijd aan met de excessen van de jaren ’90. Vuilhopen werden opgeruimd, straten werden geasfalteerd, parken werden ontruimd en duizenden bomen werden geplant. Daarnaast liet hij tientallen jonge kunstenaars de oude communistische flats beschilderen, zo oogden de boulevards als een openlucht galerij voor moderne kunst door middel van kleur, slogans en patronen. Tijdens deze periode werd de democratie hersteld, er ontstond bovendien een groei in de economie. De stad kreeg zichzelf, met dank aan de daadkrachtige burgemeester zichzelf weer onder controle. Het SUD (Strategic Urban Development) Plan doelde naar transparantie en publicatie van het proces, maar ook naar samenwerking met alle geïnteresseerde partijen en actoren, eveneens met de betrokken community als partner en mede-eigenaar van het plan. Het plan bevatte een aantal elementen: het verzamelen van data en een analyse van de stad, een

138 139

Theoritische papers

voorspelling van de bevolkingsgroei, een plan ontwikkelen voor landgebruik, een infrastructuurplan ontwikkelen, een plan voor het beheer van afvalstoffen en een plan van de lokale economische ontwikkeling. Het ineenstorten van de economie en de subsidies voor onproductieve regio’s hadden een hopeloze situatie gecreëerd voor de lokale bevolking. Ze waren werkloos, geïsoleerd en kregen geen aandacht van de centrale autoriteiten, dus deze mensen hadden geen alternatief dan op zoek te gaan naar een beter leven in de beter ontwikkelde regio’s van het land. Bij het begin van de overgangsperiode werd de constructiesector gebruikt om objecten van lage kwaliteit te bouwen, maar na verloop van tijd, onder andere door de introductie van nieuwe materialen en technieken, door hogere eisen inzake kwaliteit en een verscherpte concurrentiestrijd, steeg de kwaliteit van de bouwwerken en streefde men naar perfectie. Ook het herstel van architectuur en gebouwen langs de hoofdstraten hebben Tirana een nieuwe look gegeven. Tirana heeft een nieuw

beeld en een modernistische, quasi surrealistische architectuur gekregen, die het symbool van de stad geworden is door de succesvolle fusie tussen het informele en de formele architectuur. Het huidige doel van de hoofdstad Tirana is een visie te ontwikkelen voor de ontwikkeling van de stad die flexibel is en bovendien aangepast is aan de snelle veranderingen, in plaats van een vastgelegd masterplan dat vijf jaar zou in beslag nemen, om het uit te tekenen. Het plan voorziet in de hoofdinfrastructuur, de functionele zonering en de structureren van het landgebruik. Het onderzoekt ook de financiële analyse van de ontwikkeling en bepaalt de kosten. Naast het traditionele centrum, zijn er vele gedecentraliseerde centra gepland die individuele gebieden en wijken zullen voorzien. Het huidige beleid streeft ernaar de hoofdstad Tirana een nieuw imago te geven door een architectuur met moderne vormen en materialen. Men verwacht dat dit een betekenisvolle impact zal hebben op het beeld en de layout van de stad. Sinds 2000 heeft

140

Theoritische papers

men belangrijke stedelijke operaties ondernomen die het beeld van de Albanese hoofdstad compleet zullen veranderen zoals gebouwen afbreken met permissies, de aanpak van de gevels langs de hoofdstraten, de belangrijke wegen in de stad verbreden en verlichten, de reconstructie van het historische monument, waaronder de gebouwen van het ministerie, betrokkenheid van de inwoners, het ontwikkelen van regels voor gebouwen en het ontwikkelen van groenvoorzieningen. Sinds 2002 zit de Albanese economie in de lift. De forse investeringen in de infrastructuur en bouwprojecten werpen hun vruchten af. In 2008 ontstond de tweede Albanese staat in Europa: Kosovo. De bevolking van Kosovo bestaat voor 88% uit etnische Albanezen. De creatie van deze Albanese staat Kosovo wakkerde in de buurlanden de angst aan voor een Groot-Albanië. Toch is deze angst niet reëel, in Albanië leeft de droom voor een Groot-Albanië niet echt en in Kosovo is men tevreden met de onafhankelijkheid en denkt er niet aan om deze opnieuw op te geven. Bovendien zou

het openlijk streven naar eenwording het einde betekenen voor hun kansen op het EU-lidmaatschap en verdere economische hulp. Politiek gezien is Groot-Albanië geen optie, maar er zijn wel mogelijkheden tot uitwisseling en samenwerking. Na jaren van absolute stilstand is er nu opnieuw volop dynamiek in de stad. De nadruk op landbouw en industrie is verschoven naar toerisme en bouw. Wie geld heeft opent een koffiehuis of restaurant, bouwt een huis of begint een handelsonderneming. Toerisme is de meest belovende economische sector, vooral in het zuiden, langs de Adriatische kust. Albanië is vandaag een stabiel land, zowel economisch als politiek. Toch zijn er nog problemen waaronder armoede, voornamelijk op het geïsoleerde platteland en in de krottenwijken bij de grote steden. Ook corruptie teistert het land nog steeds. Bendes, drugs- en wapenhandel, mensensmokkel zijn de laatste jaren wel aangepakt, maar deze problemen zijn nog niet volledig opgelost. Een ander probleem is de tekortschietende

140 141

Theoritische papers

energievoorziening, dit is bovendien ook een barrière voor verdere economische ontwikkeling. In de toekomst streeft Albanië ernaar een gewoon, modern Europees land te worden. De geschiedenis van Tirana begint en eindigt in het centrum van de stad. In 2005 ontwikkelde men een nieuw structuurplan voor een reorganisatie en andere aanpak van het

Skanderbegplein, de twee Boulevards en hun omliggende gebouwen. De slogan en het uitgangspunt zijn ‘Return to Identity’.

142

Theoritische papers

Tirana is een heel directe omgeving, frontaal naakt, geen subtiliteit, er is geen ontsnappen aan. Ook de inwoners zijn heel direct. Om het met de woorden van het Brusselse architectenbureau 51N4E te zeggen: ‘[...] almost insulting roughness wich, after a while, becomes endearing and truly sincere. All logic we had established for ourselves so far had to be abandoned. Tirana weighs on your (European) stamina.’ Tirana is sterk geëvolueerd van een communistische naar een vrije stad met veel mogelijkheden voor architecten van vandaag.

De Tweede Wereldoorlog eindigde in Tirana op 17 November 1944 na hevige gevechten tussen de Communisten samen met de burgers van Tirana tegen de Duitse troepen. Dit betekende het einde van de Italiaans beïnvloede rationele fascistische architectuur en stedenbouw. Het communistische idee bestond voornamelijk uit de ontkenning en daarmee gepaard de afbraak van het verleden. Duizenden iconen, het stadshuis, de Orthodoxe kathedraal, de oude bazaar en 2400 kerken zijn enkele voorbeelden

van bouwwerken die moesten geloven aan de communistische vernielzucht. Slechts een kleine minderheid van het architecturale erfgoed werd beschermd, waaronder de moskee van Ethem Beu, de klokkentoren en enkele typische historische huisjes. De afbraak van de vele historische gebouwen zorgde ervoor dat het centrum een heel officieel karakter kreeg, Deze nieuwe lay-out van het lege plein stond in schril contrast met de rest van de stad. Het belangrijkste architecturale principe van de communistische partij was de collectiviteit, met als gevolg het einde van privé-bezit.

Tirana: Architectuur Na WOII Mathias Desmecht142 143

Theoritische papers

In 1957 werd er een nieuw beleid gestemd voor Tirana voorzien van voldoende arbeidskrachten. Samen met de stijgende armoede en explosieve bevolkingsgroei werd de huisvesting al gauw een sociale nachtmerrie. De woningen waren van extreem lage kwaliteit, zowel op vlak van uitvoering als van architectuur.Rond 1990 krijgen we de eerste symptomen van een nieuw tijdperk. De democratie, die typerend is voor Oost- en Centraal-Europa vindt geleidelijk aan zijn ingang in Albanië. Deze herwonnen vrijheid werd zodanig misbruikt dat het publieke belang volledig werd genegeerd en geschonden. Ze is de aanleiding voor rellen en anarchie. De voorziene groene gebieden en openbare ruimtes werden volgestouwd met kiosken en collectieve woningen zonder enige architecturale waarde. In het centrum bijvoorbeeld werden de oevers van de Lana rivier volgebouwd met bouwblokken van zeven tot acht etages. De bijna onbestaande regering liet zich niet in met het stijgende huisvestingsprobleem, het werd overgelaten aan de burgers. Minstens 70% van de

gebouwen na 1990 werden opgetrokken zonder bouwvergunning. In de buitenwijken ontstond het fenomeen van migranten die grote stukken land innamen en verkochten aan familie en kennissen die later migreerden. De overheid zette onlangs stappen om deze huizen, over het algemeen comfortabel en van goede kwaliteit, te legaliseren.Het communisme verloor steeds meer macht terwijl de democratie versterkte. Als gevolg van deze tweeledige evolutie stortte de centralistische economie volledig in.Na 1998 werd een groot aantal illegale bedrijfsgebouwen afgebroken. Door de introductie van nieuwe bouwmaterialen en technieken, stijgende kwaliteitseisen en bovenal de scherpere competitie begon de technologie en de kwaliteit van de architectuur stilaan te stijgen. Een grote meerderheid van de woonblokken gebouwd in de communistische periode zijn in slechte staat en hun grootte en lay-out voldoen niet aan de hedendaagse standaarden.

144

Theoritische papers

144 145

Theoritische papers

Het antwoord van de bewoners, die op zoek waren naar nieuwe en betere leefruimtes, was het toevoegen van laterale secties of hele nieuwe verdiepen en het afsluiten van bestaande balkons. Telkens waar mogelijk namen de bewoners van het gelijkvloers gemeenschappelijke delen op in hun woning door deze af te sluiten en te gebruiken als bijvoorbeeld privé-tuin. Deze wildbouw had erg drastische gevolgen. De oorspronkelijke circulatie had alle nut verloren, dit werd op zijn beurt opgelost met nieuwe illegale toevoegingen van trappen, frequent aangelegd door het publieke terrein. Dit soort toevoegingen wordt meestal niet tegengehouden noch afgebroken door de verantwoordelijke instanties. Hoewel dit soms leidt tot unieke beelden moet er opgemerkt worden dat in vele gevallen de bestaande structuur van het gebouw aangetast wordt, een alarmerend feit in een aardbevingsgebied zoals Albanië.Tirana is en blijft een stad van groter veranderingen en ideologiën. Een stad die zich doorheen de geschiedenis bijna altijd in een

overgangsfase bevond en waaruit onlangs een vooruitstrevende mentaliteit ontsprong. Voor de periode na WOII is het belangrijke de overgang van communisme naar democratie. Het is duidelijk dat het huidige bestuur op zoek is naar een nieuwe identiteit. De administratie van Tirana wordt momenteel geleid door burgemeester Edi Rama (kunstenaar van opleiding). Samen willen ze op allerlei manieren nieuw leven pompen in de stad met als gevolg de creatie van een nieuw imago. Dit gebeurt eerst en vooral aan de hand van een agressieve, verticale architectuur met een moderne vormentaal en hedendaagse materialen zoals Duralumin en glas. Erg interessant en vernieuwend is voornamelijk de rehabilitatie van de bestaande bebouwing in de hoofdstraat van de stad. Saaie Stalinistische gebouwen kregen heldere pastelkleuren die werden aangebracht in een abstracte geometrische stijl. Maar deze eenzijdige beslissing zorgde ook voor veel controverse. Ondanks de negatieve stemmen is deze modernistische, bijna

146

Theoritische papers

surrealistische look aan het uitgroeien tot het symbool voor het nieuwe Tirana. Het resultaat is een succesvolle mix van de bestaande formele architectuur met een hedendaagse informelere stijl.

Dit grootschalig schilderproject maakte de stad aantrekkelijker en speelser. De heer Rama kreeg hiervoor dan ook internationale herkenning. Jammer genoeg werd het plan niet doordacht genoeg uitgevoerd. De meeste

onder de handen genomen gebouwen verloren al snel hun glans door de lage kwaliteit van de gebruikte verf en de hoge luchtverontreiniging. Een tweede manier voor imagoverandering is de afbraak van de wildbouw rond de Lana rivier en als gevolg het herstel van de openbare ruimte. ‘[the buildings are] being replaced by a green carpet making the city brighter and more attractive’ (Rama, 2005).Wat onmiskenbaar is in de heropbouw van Tirana is de invloed van West Europa. Het is duidelijk dat het stadsbestuur van Tirana architectuur en stedenbouw ziet als een maatschappij sturend organisme. De media wordt ten volle benut als propagandamiddel. De wedstrijd omtrent het TID-toren project werd bijvoorbeeld integraal uitgezonden op nationale televisie. Op deze manier wilt het bestuur van Tirana de inwoners volledig betrekken bij de vernieuwing van de stad.De stijgende media-aandacht lokt ook verschillende architecten naar de stad. De publicaties de westerse architectenbureaus die vandaag actief zijn in Tirana, zijn eveneens

146 147

Theoritische papers

interessante documenten om de noden, wensen, voor- en nadelen van de immer evoluerende stad te proberen begrijpen en te verspreiden.

Al in 1961 sprak Architect Alvar Aalto over het maritieme karakter en de ongelooflijke

landschappelijkheid van de stad. Door het mediterrane klimaat is de kwaliteit van het natuurlijk licht verbazingwekkend. De temperaturen kunnen oplopen tot 40°C. Dit zijn allemaal aspecten waar rekening mee moet worden gehouden bij het tot stand brengen van een nieuwe gebouwde omgeving. Maar ook het verleden en de religieuze achtergrond van Albanië spelen mee in het ontwerp van de stad. Alle andere socialistische buurlanden omarmen de glorie van hun communistische verleden of gebruiken het als charmante toeristische attractie. Tirana keerde zijn rug naar het verleden en religie en ging op zoek naar een manier om zichzelf te heruitvinden op een moderne, vrije manier. Dit is rechtstreek af te leiden uit de beoordeling van de ontwerpen voor de TID-toren. De jury vond bij het eerste ontwerp de façade afschuwelijk. Het zag er naar hun mening te moslim, te gesloten en te goedkoop uit. Dit kan misschien vreemd overkomen omdat meer dan 70% van de bevolking moslim is. Maar ook de futuristische skyline van Tirana is

148

Theoritische papers

grotendeels het resultaat van een gebrek aan een groot architecturaal erfgoed. Dit laatste gaat echter ook gepaard met het verlangen van burgemeester Rama naar iets nieuws en zijn vrijheidsexperiment. Op deze manier krijgt de stad een “schone” lei om een nieuwe toekomst op te bouwen, op een hedendaagse schaal die meer gemeen heeft met Dubai dan met andere Europese hoofdsteden.Om Tirana te helpen zijn nieuwe architecturale droom waar te maken hebben de leiders van de stad zich verassend goed beziggehouden met het aantrekken van top architecten en design bureaus. (Terwijl je zou denken dat ze het dezer dagen druk hebben in de Perzische golf.) Het Berlijnse bureau ‘Bolles+Wilson’ is hier al een tijd actief, ze reconstrueren Tirana visueel met hun unieke capaciteit om te communiceren via architectuur. Hun eerste belangrijke werk in Tirana, het appartementsgebouw in Rr. Ismaili Qemali en Rr. 4 Shkruti was een herneming van een bestaande structuur.

148 149

Theoritische papers

Voor dit gebouw gebruikten ze design om plezier en luchtigheid te geven aan de airconditioners en satellietschotels die de recent beïnvloedde Tiraniërs aan al hun vrije ruimtes hadden bevestigd. In hun werk aan de Polychromink toren, momenteel Tirana’s hoogste gebouw, maken ze gebruik van multimedia schermen over de hele gevel, gecombineerd met kleurige lijnen om de stad haar visuele landschap vorm te geven.‘Family-run Atelier 4’ is echter één van de meest noemenswaardige locale studio’s. Ze werkten voor enkele projecten samen met een aantal Belgische architectenbureaus. Op deze manier kreeg deze studio een infuus van Europese ideeën terwijl het sterk verbonden blijft met de realiteit van de locale context. Deze Europese firma’s brengen een zeker vitaliteit en motivatie door de structuren die ze construeren en de interessante uitwisseling van ideeën. Professor Tamara Eftimi, voormalig rector in de Polytechnische Universiteit, vestigde Atelier 4 met haar gebouw ‘two body-building’. De postmoderne creativiteit werd mede

door haar over de hele stad verspreid, van tankstations tot kantoorgebouwen en tot appartementsgebouwen. Atelier 4 hun meest transformeert de appartementen van het verleden in noemenswaardige woonblokken die variëren van grootte, vorm en kleur. Dit gebouw toont zo de individuele verbondenheid met de geschiedenis. De studio staat in de frontlinie, niet alleen van de inheemse beweging van het postmodernisme, maar ook van een nieuwe generatie van Albanese designers die hun afdruk nalaten op hun stad.Momenteel construeert de stad een tweede centrum in het ‘southern lake district’, geleid door het residentiele en multifunctionele avant-garde project van het Rotterdamse MVRDV. Professor Eftimi ziet een policentrisch Tirana als vitaal voor de sociale ontwikkeling van de stad. ‘Most people living in the periphery now are immigrants from small cities in the interior of Albania. They do not have easy access to jobs and services where they currently live and are thus marginalized. By having a multi-centered Tirana, it will breathe oxygen into the

150

Theoritische papers

city by spreading the vitality of the city to all its residents. The result is not only higher living standards, but also greater social cohesion and a more pleasant city in which the residents live.’Volgens historicus Tomi Treska kan alles wat glimt in Tirana nu in goud veranderen, maar wanneer je de oppervlakte ervan afschraapt zal je zien dat de meeste Albanese burgers weten dat de elite van het land nog steeds verbonden zijn met de geest van het verleden. Zoals meneer Treska verklaard: ‘These are strong businessmen now running companies that will lead our country towards a future tied with Europe, but don’t ask where their first million Euros came from.’ Ongeacht de soms bedenkelijke motivaties van hun verleden, blijkt dat het optimisme leeft in Albanië, van de dromen tot de kledingmode, van de vibrato kunst scène tot de geboorte van een architecturale identiteit anno 21e eeuw. Natuurlijk zijn er ook enkelingen die het verlies van de Italiaanse villa’s en de woonwijken betreuren. Maar door al de directe ingrepen

in het landschap en het ontbreken van architecturaal erfgoed is Tirana een blank canvas waarmee de nieuwe Albanese klasse aan het werk kan. Geen enkel andere Europese stad biedt de mogelijkheid aan architecten en stedenbouwkundigen om nieuwe postmoderne gebouwen aan te brengen in de skyline zonder al te veel controverse. De kleuren en het postmodernisme zijn nodig om Tirana ten volle te begrijpen. In een grotendeels moslim land zoekt Tirana naar een toekomst die niet alleen z’n rug keert naar het rigide socialisme en de anarchie van het recente verleden, maar daagt het eerder uit door de visuele ruimte te recreëren. Het is zeker de moeite waard om er heen te gaan en voor jezelf te zien wat een nationaal engagement tegenover de kunst bereikt in een tot dusver donkere en weinig uitnodigende hoek van Europa.

150 151

Theoritische papers

Albanië is gelegen in het westen van het Balkanschiereiland en wordt aan Noordzijde begrensd door Montenegro en Kosovo, aan de Oost zijde door Macedonië, in het Zuiden door Griekenland en langs het Westen door de Adriatische en Ionische zee, een kustlijn van 427 km. Het land bezit een oppervlakte van 28 748 vierkante kilometer en een inwoners aantal rond 3,6 miljoen (2009). Albanië is hierdoor in vergelijking met België 1 780 km2 kleiner maar telt ook 6,8 miljoen inwoners minder.

de geschiedenis van een Beproeft volk

Het beroerde verleden van Albanië start in de vroegste oudheid. De Balkan werd geregeerd door verschillende stammen. Het huidige Albanië werd beheerst door de Illyriërs en Thraciërs en lag in een gebied ten noorden van Griekenland dat Illyrië genoemd werd. De Albanezen zouden afstammen van de kleine Albanoi-stam –waar het land zijn naam aan te danken heeft- dat deel uit maakte van de Illyriërs stam. In 168 voor Chr. werd Illyrië veroverd door de Romeinen. Het begin van de vele veroveringen die Albanië kent. De Romeinen bouwden er de Via Egnatia, een handelsroute van Constantinopel tot Rome. De weg liep over Durrës en Elbasan naar Saloniki tot zijn eindbestemming. In 395 na het uiteenvallen van het Romeinse rijk behoorde Illyrië tot het Oost-Romeinse rijk. In de 6e eeuw begon de eeuwenlange bedreiging door rondtrekkende

Albanië Algemeen Stephanie Joos 152

Theoritische papers

Slavische stammen. In de 9e en 10e eeuw sloegen de Byzantijnen, die al reeds de kust van Illyrië en dus de havenstad Durrës beheersten, toe. In 1018 verpletterde ze onder leiding van keizer Basilius de Bulgaren die het zuidelijke deel in handen hadden. Het noorden werd bezet door de Serviërs. Vanaf 1200 neemt de invloed van Venetië langs de kust toe. In de 13e en 14e eeuw is Illyrië het strijdtoneel voor Byzantijnse, Venetiaanse, Servische en Siciliaans-Normandische troepen. Tegen het einde van de 14e eeuw was het huidige Albanië verdeeld over 3 vorstendommen. In de 15e eeuw vallen de Turken Albanië binnen en veroverden een groot aantal forten. Echter gaven de Albanezen zich niet gewonnen. Onder leiding van volksheld Skanderbeg leverden ze heel wat weerstand. In de lange geschiedenis met zowel overwinningen en nederlagen was de burcht van het dorpje Krujë een belangrijke strategische zege. Evenwel keerden de Ottomanen keer op keer terug maar zolang Skanderbeg leefde was de vijand kansloos. Kort na zijn dood in 1468 keerde het

tij snel. Eerst viel Krujë daarna Shkodër, de havenstad Durrës en in 1505 was de Turkse bezetting van het land volbracht.

152 153

Theoritische papers

De Ottomanen regeerden meer dan 400 jaar over het land en dat laat zijn sporen na. De belangrijkste verandering in het land was de godsdienst. De voorheen Christelijke staat werd een Islamitische staat. Vele Albanezen bekeerden zich tot de islam, omdat ze in ruil een lap grond en belastingvermindering ontvingen. De Albanezen konden ook in het leger stappen mits ze moslim werden. Enkel de bergbewoners in het noorden lieten zich niet zomaar doen, daarentegen wisten ze dat vrede enkel te bekomen was onder een compromis. Het bergvolk viel onder het Turkse gezag maar moesten geen belastingen betalen, mochten hun wapens houden en hielden vast een hun eigen wetgeving en rechtspraak. Om deze vrijheden te verwerven moesten ze voortaan gedwongen meevechten in de Ottomaanse veldslagen. Albanië leerde leven met de Turkse bezetting en de overwinning van de islam. De eerste opstanden van de Albanezen begon in 1809 en in 1830 besloten de Turken de teugels wat aan te halen. Albanië werd in vier nieuwe provincies ingedeeld en stonden onder

direct Turks gezag, een nieuw belastingstelsel werd ingevoerd en de bergvolkeren moesten een deel van hun autonomie opgeven. Dit gebeurde niet zonder talrijke bloedvergieten waardoor de haat tegen de Ottomaanse overheersers alleen maar groeide. Griekenland was de eerste die zich uit hun greep wist te bevrijden in 1832, daarna werd Servië in het begin van de 19e eeuw zelfstandig. In 1978 kwam de grote nederlaag, door medewerking van Russische, Montenegrijnse en Servische troepen. De reeds vrij gestreden landen versterkten hun positie en Bulgarije werd onafhankelijk, nadien werden de Ottomanen gedwongen de vrede van San Stefano te onderteken wat betekende dat ze hun gehele imperium in de Balkan moesten afstaan aan de nieuwe staten. Albanië werd verdeeld onder Montenegro, Servië en Bulgarije maar dat was niet naar de zin van de Albanezen, deze laatste richten de Liga van Prizren op die de rechten van het Albanese volk verdedigden. De Liga stond gelukkig niet alleen en werd ondersteund door de andere grootmachten

154

Theoritische papers

die opnieuw een congres bijeenroepen dat het verdrag van San Stefano opnieuw zou bekijken. Alle bevoordeelde staten kregen uiteindelijk veel minder toebedeeld dan vroeger, dit was niet naar de zin van Montenegro die een mars naar Albanië organiseerde maar die stuitte op de tegenstand van de vrijheidsstrijders van de Liga. In 1881 werd de Liga verboden door de sultan. Pas in 1912 kregen de Albanezen meer autonomie en onderwijs in hun eigen taal, deze gang van zaken was onaanvaardbaar voor de benadeelde landen. Dit vormde de aanleiding voor de Eerste Balkanoorlog in 1912. De Slavische buurlanden en Griekenland namen de wapens op tegen de Turken die onverwacht ondersteund werden door de Albanezen. Na het incasseren van de overwinning dachten Montenegro, Servië, Griekenland en Bulgarije het grondgebied van Albanië alsnog broederlijk te verdelen onder elkaar. Het krachtige protest van Albanië werd gehoord door verschillende internationale instanties waardoor een half jaar later in Londen de vrede werd getekend. De Turken verloren vrijwel al hun Europese

bezittingen en op 29 juli 1913 werd de onafhankelijkheid van Albanië erkent. De eerste nationale regering viel onder leiding van Ismail Qemal en werd al reeds in 1914 werd afgezet omwille van zijn Turks Albanese complot. Albanië bleef nog lang een onrustig land tot de zoveelste beproeving te wachten stond, de Eerste Wereldoorlog. Servische, Oostenrijkse, Italiaanse en Franse troepen vielen het land binnen, 70 000 Albanezen werden gedood. De geschiedenis herhaalde zich, de opdeling van Albanië stond alweer op de agenda bij de Vredesconferentie in Versailles. De Albanese nationalisten organiseerden zich dit keer hechter dan ooit tevoren waardoor in 1920 opnieuw een voorlopige regering werd gevormd onder leiding van Sulejman Delvina. Albanië verwierf voor de tweede keer onafhankelijkheid, deze keer met Tirana als hoofdstad.In de nieuwe regering wist Ahmed Zogu, die minister van Binnenlandse zaken was, op te klimmen tot de eerste koning van Albanië en was vooral bekommerd om de stem

154 155

Theoritische papers

van de grootgrondbezitters en buitenlands kapitaal. Zogu maakte korte metten met zijn tegenstanders, elke volksopstand werd afgeweerd en nieuwe oorlogsdreigingen wentelde hij behendig af. Bij de armste bevolking was hij het minst populair en dat keer zich tegen hem in 1924, door de dood op schrijver Avni Rustemi ontstond een heuse volksopstand waardoor Zogu en zijn troepenmacht moesten wijken naar het buitenland. Er werd alweer een regering verkozen maar nog hetzelfde jaar keerde Zogu en zijn leger terug. Hij riep zichzelf uit tot staatshoofd, een maand later veranderende hij het koninkrijk om in een republiek, en in 1928 veranderde hij de republiek terug om in een koninkrijk en besteeg zelf de troon. Op 7 april 1939 vielen te Italiaanse troepen binnen en veroverde Albanië binnen de drie dagen. Koning Zog was ontnomen van als zijn bevoegdheden en vluchtte het land uit naar Griekenland. In 1943 werd Italië tot capitulatie gedwongen door de Geallieerden en de Duitse troepen namen de rol van bezetter over. De

overname kon echter rekenen op tegenstand van het Albanees bevrijdingsleger, een verzet gedomineerd door de in 1941 opgerichte communistische partij. Met de steun van de Britten bevochten ze de Duitse bezetters en Enver Hoxha werd aangewezen als leider van de communisten. Op 17 november 1944 werd Tirana bevrijd, 12 dagen later werd ook Shkodër bevrijd en de Duitsers gaven zich gewonnen. Hoxha stond klaar om Albanië om te vormen tot een socialistische volksrepubliek en achter hem ook een communistisch kader dat klaarstond om de belangrijke posten in de regering, bij justitie, het leger en de politie over te nemen. De oppositie werd uitgeschakeld of voor 10 jaar achter tralies gezet waardoor in 1945 slechts één partij deelnam aan de verkiezingen, het Democratische Front van de communisten. Deze wonnen, hoe kan het ook anders, de verkiezingen met een overweldigende meerderheid van de stemmen. De communisten veranderende al reeds in 1946 Albanië tot een volksrepubliek waardoor de omvorming van de maatschappij

156

Theoritische papers

kon starten volgens het Sovjet-model. Grootgrondbezitters moesten hun land afstaan om zoveel mogelijk landbouwcoöperaties te stichten wat perfect paste in het collectivistisch ideaal. Vrij ondernemerschap werd gebannen, alle fabrieken, mijnen en oliebronnen werden nationaal bezit. Ook het onderwijs, de gezondheidszorg, het leger en de politie werden naar Russisch voorbeeld geherstructureerd. De individuele vrijheid werd opgeofferd maar het analfabetisme werd verleden tijd, de levensverwachting steeg van 38 tot 75 jaar en het gehele land werd van elektriciteit voorzien. Elk aspect van de samenleving werd onder controle gehouden. Albanië isoleerde zich meer en meer van de buitenwereld. Eerst was er de breuk met Joegoslavië waarbij 82 mensen tijdens de zuiveringen doodgeschoten werden, daarna kwam er de breuk met de Sovjet-Unie. Deze breuk kwam er doordat Albanië steun bood aan China en ze tegen de anti-Stalin politiek waren die in de Sovjet-Unie heerste. Mao en de eerste premier Zhou Enlai steunde Albanië in de vorm van geld, goederen en de

expertise van deskundigen maar ook Chinese revolutionaire ideeën werden geïntroduceerd.

In 1967 werden alle kerken en moskeeën gesloten en 5 jaar later werd het atheïsme de officiële ‘godsdienst’. Naarmate de macht van Mao afnam gooiden de Chinese leiders het roer om, het sociaal-imperialisme van de Sovjet-Unie was volgens hen één van de grootste bedreiging voor de wereldvrede. Albanië was geschokt door de ommezwaai

156 157

Theoritische papers

en brak de vriendschap met China, Albanië was volgend zichzelf het enige land dat de marxistisch-leninistische principes consequent in praktijk bracht. Echter was het Albanese systeem niet meer wat het vroeger was, de economische resultaten vertoonden een steeds somberder beeld. In april 1985 overleed Enver Hoxha en werd opgevolgd door Ramiz Alia die een economische crisis erfde. Oost-Europa onderging ondertussen ook verschillende ingrijpende gebeurtenissen zoals: de perestrojka en de glasnost die door Gorbatsjov werden geïntroduceerd, het vallen van de Berlijnse Muur en de volksopstand in Roemenië die een einde maakte aan het bewind van het echtpaar Ceauçescu. De vooruitgang van Albanië kon volgens verschillende critici niet gebeuren zolang het land zich bleef isoleren van de rest. Ongehoorzame burgers neerschieten garandeerde niet langer meer de rust en het herstel van het land maar om uit hen geïsoleerde positie te geraken moesten ze toegeven dat ze de controle over het bestuurssysteem verloren waren. In 1990 begon de massale uittocht naar

het buitenland, duizenden mensen zochten een betere toekomst in Italië en de rest van Europa. Alia kondigde nieuwe verkiezingen en hervormingen aan die nodig waren voor het herstel van het land en in 1990 kwam er een scheiding tussen partij en staat. Tegen de verwachtingen in was er geen overwinning van de Democratische Partij en Alia werd verkozen tot president. Het land was nog steeds zeer onrustig, Albanië moest het roer omslaan en aansluiting zoeken bij de rest van de wereld, het monopolie van de staat moest wijken voor de vrije markt economie. Eén dag later trad een regering van nationale redding aan, waarin ook ministers van de Democratische Partij zetelden. De socialistische volksrepubliek werd officieel omgedoopt tot republiek, de communistische symbolen verdwenen, de rode ster verdween op de uniformen van het leger, de gele ster op de vlag van Albanië en er werden opnieuw verkiezingen georganiseerd. Albanië ging sneller en sneller achteruit, de landbouwproductie was gedaald tot de helft, de industrie werkte slechts op 20%

158

Theoritische papers

en 70% van de bevolking was werkloos. De verkiezingen werden gewonnen door de Democratische partij, Alia tra in april 1992 af en Sali Berisha werd gekozen tot president. De nieuwe regering begon onmiddellijk aan de hervormingen, politieke gevangenen werden vrijgelaten, het vrije ondernemerschap werd aangemoedigd, er werd gezocht naar buitenlandse investeerders en er was vrijheid van godsdienst. Vandaag leeft Albanië in de nadagen van het communisme.

BouWen aan een nieuWe economie

Het hoogste streven van Hoxha was de ordening van een economie die Albanië onafhankelijk zou maken van het buitenland, ruim 40 jaar hield deze gesloten economie stand. Het grootste dieptepunt in de economie van Albanië was in 1990-92, de nieuwe regering moest uit de communistische chaos iets moois zien te laten herrijzen en dat gebeurde vooral door buitenlandse leningen, noodhulp, geld van internationale fondsen en hulp van het voedselagentschap. In 1992

stelde het IMF (Internationaal Monetair Fonds) een ‘schoktherapie’ voor Albanië op en met snel resultaat. De overheden moesten fors bezuinigen en het vrijgeven van de prijzen (met uitzondering die voor de primaire levensbehoefte) maakte het leven fors duurder maar het doel werd bereikt. De economie groeide in 1994 met het hoogste percentage van Oost-Europa (7%), hetzelfde cijfer werd ook het jaar nadien behaald. Albanië profileert zich nu als ‘Land of opportunity’ naar de buitenwereld om buitenlands kapitaal aan te trekken. De eerste multinational die zich in Tirana vestigde was Coca-Cola verder waren er kleine investeerder in de dienstensector en vooral de handel in tweedehands auto’s was zeer winstgevend, zeker in een land waar privé autobezit tot 1991 verboden was. De helft van de bevolking werkt in de agrarische sector. Zolang de industriële nijverheid stilligt en buitenlands investeringen uitblijven zal de economische groei van Albanië hoofdzakelijk van de land- en tuinbouw en in minder mate de veeteelt moeten komen. Door de val

158 159

Theoritische papers

van het communisme moest ongeveer 702 000 hectare land verdeeld worden over 490 000 boerenfamilies. In de meeste gevallen echter werd het land teruggegeven aan de oude eigenaars wat tot vele twisten leidde. De landverdeling leidde tot een enorme versnippering van de grond, er waren zo’n 1,9 miljoen kavels, elke familie bezat vier lapjes grond. De boeren moeten het nadien op eigen kracht redden maar werden wel bijgestaan door verschillende instanties. In 1992 steeg de landbouwproductie met 13% en de jaren nadien lagen de cijfers nog hoger. Voedselhulp was enkel nog nodig voor de steden zeker te stellen. De landbouw biedt de Albanese boeren een toekomst maar dit is niet gerekend op de stadsvlucht door de overschot aan arbeidskrachten in de dorpen door mechanisatie. Het toerisme biedt ook veelbelovende mogelijkheden, Albanië bezit vele onaangeroerde stukjes natuur die de reizigers willen ontdekken. Ook de Adriatische kuststrook is in trek voor de bouw van hotels

en andere (toeristische) functies. Toch wil de minister van toerisme te veel grootschaligheid voorkomen. Ondermeer met Nederlands steun werd kleinschalig toerisme opgebouwd, Albanië is nog niet klaar om de massa recreant op te vangen maar er liggen zeker potenties. Mede door het bedroevende niveau van de infrastructuur worden de toeristen afgeschrokken maar ook buitenlandse investeerders blijven hierdoor weg. Er is een wegennet van 18 000 kilometer, slechts 3 000 is hiervan geasfalteerd en het spoorwegen net heeft slechts een geringe lengte. Ook de elektriciteit is van slechte staat, per dag is er enkele uren geen stroom.Naast handel, landbouw en toerisme heeft de bodem van Albanië veel te bieden. De bodemschatten zijn vooral olie, chroom, nikkel en koper. Vooral op gebied van chroom en nikkel is Albanië één van de leiders in Europa.

geografie

Albanië is hoofdzakelijk bergachtig, 70% van het oppervlak ligt meer den 300 meter boven

160

Theoritische papers

zeeniveau, met een gemiddelde hoogte van 708 meter. Het land bestaat uit 25% vlak land, 47% uit heuvels en 28% uit bergen. De hoogste berg is Mount Korab en meet 2 751 meter en ligt op de grens met Macedonië. Albanië bezit naast land ook veel water, dit bestaat uit natuurlijke meren (waarvan enkele van de oudste meren in Europa), kust lagunes, artificiële meren en rivieren en neemt zo’n 1 350 km2 in beslag. De grootste meren ven Albanië zijn het Shkodra meer, het Ohrid meer en het Prespa meer. De twee laatstgenoemden zijn gelegen in het Zuidoosten van het land en zijn één van de grootste biologische reserves in Europa. Het Prespa meer is zelfs herkent als een belangrijk moerasland met een zeer waardevol ecosysteem en bied plaats voor zeldzame vogelsoorten en meer dan 1 500 planten soorten.

de Bevolking en hun geWoontes

De Albanese bevolking zijn zeer open en vriendelijk ten opzichte van vreemden die

hun land bezoeken. De gastvrije cultuur van dit land komt doordat de meeste inwoners leven volgens de ‘Kanun’. Het schrift dateert uit de 15e Eeuw en is geschreven door de Dukagjin clan. Als gast wordt men in Albanië behandelt met het meeste respect en krijgt hij het beste eten en drinken geserveerd meestal een ‘homemade Raki’, de traditionele likeur in Albanië. Verder zijn er ook nogal verwarrende tradities; de Albanezen schudden hun hoofd van links naar rechts om ‘ja’ te zeggen en bedoelen ‘nee’ als ze met hun hoofd van onder naar boven gaan. De ‘Kanun’ is geen godsdienstig boek, het wordt eerder gezien als een boek met de verschillende tradities en hun wetten. De meeste inwoners van het land zijn moslims, een minderheid zijn orthodox of katholiek.

160 161

Theoritische papers

162

Theoritische papers

Wanneer je aan Albanië denkt, link je dit land hoogstwaarschijnlijk met honderdduizenden vluchtelingen, grotendeels afkomstig uit Kosovo om de oorlog te omzeilen. Albanië werd jarenlang geleid door een communistische partij, die later plaats maakte voor een tienjarig durende vrije markteconomie. Deze bruuske overgang zorgde voor chaos, uitmondend in corruptie. De wanorde was tevens zichtbaar in de infrastructuur: Illegale gebouwen en verloederde straten typeerden het land. Hetzelfde gelde voor de hoofdstad Tirana, deze werd verscheurd door een wanbeleid. Vandaag de dag lijkt het alsof Tirana een nieuwe wind werd ingeblazen door de aanstelling van burgemeester Edi Rama. Deze voormalige kunstenaar heeft voor de grijze stad, die geheel in puin lag een nieuw imago gecreëerd.

Rama vergeleek de stad bij zijn aanstelling met een treinstation, waaruit iedereen wenste te vluchten. Een station waar iedereen zijn eigenbelang nastreefde en enkel voor zijn eigen plek zorgde waardoor de omgeving

werd vergeten. Om hier verandering in te brengen, wenste hij het straatbeeld op te frissen. Financiële mogelijkheden ontbraken hem waardoor hij opteerde voor verf. Het was de goedkoopste mogelijkheid om de stad en diens gebouwen op te knappen. Dit was de aanvang van zijn project om de geruïneerde façades te transformeren in fascinerende schilderijen. Hij opteerde om gebruik te maken van fel gekleurde vlakken, die met elkaar werden gecontrasteerd. Zo bestaat eenzelfde gebouw bijvoorbeeld uit hevig blauw, rood en oranje. Kleuren waarvan je niet onmiddellijk zou denken dat ze samen horen, maar dit was ook niet het hoofddoel van Rama. Hij stelt dat “the colours were an instrument chosen out of need. They weren’t an aesthetic or artistic operation. Colours were a political action and a sign that difference was possible.” En dit doel is correct aangekomen bij de bewoners. Toen het eerste gebouw beschilderd werd, begonnen de inwoners van Tirana te praten over kleuren.

Het kleurproject van Tirana Tereza Jarova162 163

Theoritische papers

Het was de eerste keer dat mensen debatteerden in groep en niet langer individualistisch dachten aan hun snelste vluchtroute uit de stad. Na lange tijd was er een collectief gevoel aanwezig en ondervonden de inwoners weer het belang van een publieke plek. De verloederde woningen naast het water werden vervangen door een groene promenade. Men kon voelen dat de stad aan het veranderen was: in plaats van enkel mannen in leren jassen te zien, begonnen ook vrouwen en kinderen het straatbeeld te bezetten. Naast de kleurrijke gevels die schilderijen weerspiegelen, werden ook straatlantaarns geïnstalleerd. Een vernieuwing voor de stad. De eerste lantaarns werden geplaatst op het kruispunt van Rrugor &Duressit. De burgemeester maakte ook een einde aan de illegale kiosken aan de andere kant van Tirana (waar zijn project oorspronkelijk aanving op een centraal punt, werd dit stelselmatig uitgebreid naar alle delen van de stad), die parken en andere publieke plaatsen ontsierden. Tevens ontwikkelde Rama het Green & Clean project, waarin gebouwen fel geel en blauw werden, en plekken die hij groen

164

Theoritische papers

liet schilderen minder vervuild werden door de inwoners. “Colour is a sign of the presence of change, of a new relation in the public space.” Mensen voelden zich veilig door kleur, en waren ineens bereid belasting te betalen om de stad nog schoner en kleurrijker te maken. Op die manier werden de overblijfselen van de stad stapsgewijs vervangen door een groen tapijt. Deze initiatieven (o.a. het kleurenpalet, de lantaarns en het herstel van groene zones) dienen het de bewoners mogelijk te maken om de ellende van de criminaliteit en chaos achter zich te laten.

164 165

Theoritische papers

Desondanks Edi Rama zelf stelt dat de kleuren een aankondiging zijn om een publieke plaats, waarnaar men al zo lang verlangt, mogelijk te maken; heeft de burgemeester ook tegenstanders. De kleurencampagne van Rama was alles behalve democratisch. Inwoners hadden geen inspraak in het kleurgebruik, want de burgemeester koos dit zelf. Als Rama campagne voert, is het met behulp van grote billboards met daarop enkel “Edi Rama” geschreven, zoals de handtekening van een kunstenaar onder diens schilderij. Aangezien hij zijn stad beschildert naar zijn eigen ontwerpen, kan men zelf al beginnen spreken over verschillende stijlperiodes. Critici stellen zelf dat Lenin nog aan het werk is en noemen de stad dan ook “Tirana”. Toch stemt deze kritiek maar gedeeltelijk overeen met de realiteit: Rama geeft in sommige stadsdelen wel de mogelijkheid aan inwoners om hun balkon te schilderen in een kleur naar keuze. Dit zorgt voor situaties waarbij het ene balkongedeelte wel beschilderd is en dat van de buren niet. Hierbij krijg je het gevoel

dat mensen hun gevels hebben beschilderd met gelijk welke kleur dat op dat moment in aanbieding was in de supermarkt. We dienen ons dus de vraag te stellen in welke mate een opgelegd kleurgebruik zo nadelig is. Naast Rama’s beslissingen, krijgen ook hedendaagse kunstenaars de kans om de façades onder handen te nemen. Mede dankzij de economische groei begon Tirana meer en meer in contact te komen met hedendaagse kunst. Tijdens de tweede editie van de Biënnale van Tirana in 2003 werden werken getoond van meer dan honderdtwintig kunstenaars van over heel de wereld. Een groot deel van de Biënnale was bereid zich toe te spitsen op het project om de façades op te waarderen. Deze keer kregen enkele kunstenaars, wiens werken geladen zijn met sociale verandering, het heft in eigen handen. De internationale artiesten veranderden eveneens hele appartementsblokken in unieke hedendaagse kunst. Het hoogtepunt van Tirana is dat kleuren er mede toe bijdragen om het contact tussen

166

Theoritische papers

mensen en de stad te bevorderen. Het hele project weerspiegelt de overgang van een plek waarbij mensen leven volgens hun lot naar één waar mensen leven volgens hun eigen keuze.

Ook op ander plekken ter wereld vinden we muurschilderingen terug:- In Lyon ontwierp Tony Garnier in 1920 een populair district, nl. het ‘HBM’ (Habitat à Bon Marché) met vooral low cost appartementen. Hier bevinden zich één van de grootste muurschilderingen van Europa. “Le mur des canuts” was niet enkel een decoratie of bedekking van een lelijke façade. Het vervulde zijn rol als hulpmiddel voor inwoners van het district om hun lokale identiteit en het leven van een ‘Canuts’ te herontdekken.Een ander gigantische muurschildering die we in Lyon aantreffen is “la fresques lyonnais“. Deze bedekt de achterkant van een appartementsblok dat uit zeven verdiepingen bestaat. Er staan zo’n dertig mannen en vrouwen op de gevel geschilderd die meegewerkt hebben aan de geschiedenis van Lyon.

166 167

Theoritische papers

Zo zien we Lumière, Saint-Exupéry,… . Deze karakters staren uit hun balkonraam, zodat ze zicht krijgen over de mensen buiten. Doordat de passanten naar de karakters kijken, komen die tot leven. “ Truth and beauty are in the eyes of who passes by, for whom art is their inspired reflection”.Doordat le cité de la création het district gedecoreerd en gerenoveerd heeft met deze gigantische muurschilderingen, werd het werk van Tony Garnier en vooral van het HBM-district op de voorgrond gebracht. Je krijgt het gevoel dat je een circuit volgt in een museum zonder deuren, zonder toegangstickets,…Hier kan men stellen dat de schilderijen niet enkel gebruikt worden opdat de inwoners de publieke plaats zouden voelen, maar hoe collectieve educatie gebruikt wordt mensen te helpen de stad te herontdekken.- In de landen aan de Middellandse Zee hebben vroegere en hedendaagse bewoners, gebouwen binnen en buiten opgefleurd met verf, tegels of mozaïek. Maar ook in België wordt de verfkwast regelmatig gebruikt om

de buitenkant van woningen en gebouwen kleurrijker te maken. In Nederland bestaan al eeuwenlang verschillen tussen de sobere protestantse cultuur boven, en de kleurrijker roomse cultuur beneden de grote rivieren. Op enkele plekken in Nederland hebben bestuurders de bijzondere kracht van een kleurrijke omgeving onderkent.- In China heeft men, in het kader van de Olympische Spelen, het initiatief van Edi Rama overgenomen. Vele bezoekers van de Olympische zeilwedstrijden hebben gezien hoe de aanblik van een stad kan veranderen door er kleur aan toe te voegen.Bij deze drie voorbeelden kunnen we echter zeggen dat we eerder echte schilderijen terugvinden op de gebouwen in plaats van volle ingekleurde vlakken. Anders dan in Tirana, zijn de muurschilderingen cultuurgericht en willen de beelden ons een verhaal vertellen. Ook wordt er meestal slechts één façade beschilderd, terwijl men in Tirana heel het gebouw met kleuren bedekt.

168

Theoritische papers

Er bestaan verscheidene meningen over het opknappen van Tirana: Op het eerste zicht lijkt de stad mooi gerenoveerd, maar tegenstanders zeggen dat Rama de problemen van de stad verdoezelt en niet in de kern aanpakt. Zo kan je nog steeds vrouwen zien zeulen met emmers water naar hun kleurrijke woning. Voorstanders, langs de andere kant, vinden dat de kleuren het contact tussen mensen en de stad helpen bevorderen. Rama: “Tirana is the city where not just the woman but also facades of the buildings can wear make-up.”

168 169

Theoritische papers

De val van het communisme in Albanië in het jaar 1991 is een mijlpaal in de geschiedenis van het land. Vanaf toen was er plotseling niet alleen sprake van een vrije markt-economie, maar diende er eveneens een drastische wijziging van het bestuursniveau te worden doorgevoerd. Deze structurele wijzigingen hebben een duidelijk waarneembare afdruk achtergelaten op het land en haar hoofdstad: Tirana. De totale vrijheid die toen is ontstaan resulteerde in een massale plattelandsvlucht. De meeste Albanezen vluchtten van hoog- naar laag-Albanië; weg uit de heuvels, naar de vallei. Vele uitwijkelingen vestigden zich om en rond de hoofdstad. Dit resulteerde in een ware bevolkingsexplosie. Het relatief kleine stadje Tirana telde in het jaar 1990 200,000 inwoners, in het jaar 2000 telt de stad er bijna 1 miljoen. Dit is een vervijfvoudiging van de bevolking in tien jaar tijd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze uiterst zeldzame omstandigheden op organisatorisch vlak erg stroef verlopen. De heersende politieke systemen hebben hun neerslag op het stenen

gezicht van een land of stad. In het geval van Tirana is dit niet anders. In Tirana is de stadsvernieuwing tweeledig. Enerzijds is er sinds 2000 de gecontroleerde vernieuwing van het stadscentrum, onder leiding van de huidige burgemeester Edi Rama. Anderzijds is er sinds 1991 de ongecontroleerde stadsontwikkeling in de stadsrand.

Laat ons eerst kijken naar de ontwikkelingen in de periferie van de stad en teruggaan naar 1991: het communistische bestuurssysteem gaat ten onder na een volksopstand. Resultaat: een totale vrijheid die resulteert in chaos. Albanië was voor 1991 een zelfvoorzienend land. Landbouwgronden waren gelijkmatig verspreid in het landschap en verschillende staatsboerderijen voorzagen de Albanezen van hun basisbehoeften. De staatsboerderijen lagen vooral aan de rand van de stad. De grond van deze staatsboerderijen was, mede door de goede locatie, de meest begeerde grond voor de mensen die het platteland ontvluchtten. De Albanezen die tijdens het communistische

Grote Stadsvernieuwingsprojecten in Tirana Tim Bastien 170

Theoritische papers

regime op deze grond leefden en de boeren die deze gronden bewerkten, hadden na de val het voorrecht om zich elk een eigen stuk grond toe te eigenen. Perceelsgrenzen werden zelf bepaald door burgers en de overheid was deze periode niet beschikbaar om wegen, riolering of omheiningen te voorzien. Water en elektriciteit werden illegaal afgetapt van het stadsnet. Dit tekort aan regelgeving leidde al snel tot een aanzienlijk percentage van privé- terrein en groot tekort aan publiek terrein. Eveneens werd de grens tussen publiek en privaat onzichtbaar. Omdat ook de staatsinstellingen slecht functioneerden door de staatswijziging onstonden er eveneens problemen in verband met eigendom. Staatseigendom werd bijvoorbeeld illegaal verkocht aan inwijkelingen, bepaalde families hadden recht op bepaalde gronden waarop door iemand anders al gebouwd is enzovoort. In een periode van acht jaar, tot en met 1999, werd zeventig procent van alle nieuwbouw illegaal geconstrueerd. De buitenwijken die zo ontstonden kunnen moeilijk een geïntegreerd

onderdeel van de stad genoemd worden omdat nagenoeg alle stadsinfrastructuur ontbreekt. Ook de bestaande stadsstuctuur leed onder deze anarchie van het bouwen en van een nieuwe stadsstructuur was er geen sprake. Een nieuwe stad zonder structuur vormde zich snel en chaotisch. Er heerst verwarring tussen privaat en publiek terrein en men kampt met een groot tekort aan publiek terrein en aan openbare voorzieningen. Vanaf 2000 zijn er buurtwerkingen in dit soort wijken met positieve resultaten.

170 171

Theoritische papers

Bathore_sloppenWijk ten noord-Westen van tirana centrum

In het centrum van Tirana doen zich totaal andere ontwikkelingen voor. Omdat de identiteit van de stad totaal zoek was aan het einde van de 20ste eeuw, was er nood aan een grootschalige vernieuwing die Tirana terug op de wereldkaart zou brengen. In het jaar 2000 werd Edi Rama benoemd als burgemeester van Tirana en tot op heden is hij het hoofd van het stadsbestuur. Rama voerde een

“Return to identity”-campagne met als doel de stadsstructuur te herstellen en het stadsleven aangenamer te maken. De campagne is onderverdeeld in vier werkdoelstellingen.De eerste doelstelling is het behouden van het historische centrum, de herbestemming van publieke gebouwen die dateren uit de tussenoorlogse periode en de hoofdweg “Zogu I”. Deze stap is erg logisch. Om aan identiteit te winnen, benadrukt men de geschiedenis van de stad, opdat de stad een plek zou worden in het collectieve geheugen van de mens. Men zou critisch kunnen staan tegenover het feit dat eveneens de Italiaanse architectuur in de verf gezet wordt, terwijl deze tussenoorlogse ontwerpen niet overeenstemmen met de bouwtraditie van de stad. Toch is dit een bewuste keuze van de burgemeester en op deze manier geeft hij aan Tirana een Europees nalatenschap. Een tweede doelstelling wordt bereikt met het zogenaamde “kleurenproject”. Bepaalde strategisch geplaatste gebouwen krijgen een frisse en hedendaagse gevelbeschildering. De

172

Theoritische papers

kleuren en patronen van de beschilderingen leggen visuele verbindingen in het centrum en op deze manier ontstaat er meer samenhang tussen de versnipperde stadsdelen. De derde doelstelling houdt de vernietiging van de illegale kiosken met commerciële doeleinden in. Door hun wijze van inplanting vernietigden deze de bestaande stedelijke structuur. Deze plekken worden gereinigd en vergroend. Dit is eveneens een logische actie. Meer ademruimte zal van een stad een aangenamere plek maken. Ten slotte vervolledigen een reeks van internationale competities Edi Rama’s campagne. De belangrijkste winnaar is het Franse architectenbureau “Architectural Studio” met hun stedenbouwkundig ontwerp voor de uitwerking van de Noord-Zuid-as van Tirana. Andere winnaars zijn het Nederlandse bureau “MVRDV “ met “Tirana Rocks” en het Belgische bureau “514NE” met hun ontwerp voor het centraal gelegen Scanderbeg-plein.

architectural studio_stedenBouWkundig ontWerp voor het stadscentrum van tirana Zoals reeds vermeld beperkt de stedebouwkundige schaal van deze competitiewinnaars zich enkel tot het stadscentrum. Het grootste stadsvernieuwende project, bedacht door Architectural Studio, is een soort van alles-omvattend stedenbouwkundig plan. De voornaamste intenties van het masterplan zijn de opwaardering van het historisch erfgoed van de stad, het zelf creëren van hedendaags stedelijk erfgoed, het structureren en verfraaiien van de openbare

172 173

Theoritische papers

ruimten, de verwezenlijking van groene promenades en tuinen, het verbeteren van onderkomens en het buurtleven, de ontwikkeling en modernisering van het transportnet, plannen voor de toekomstige uitbereiding van de stad en tot slot de verzoening van de stad met haar omgeving. Het masterplan is opgedeeld in verschillende zones die men wil opwaarderen. Deze zones worden gekoppeld aan fases, die op hun beurt deel zijn van een stappenplan gespreid over dertig jaar. Vandaag de dag werkt men aan de eerste fase van het plan, die zich beperkt tot het Scaderbeg-plein.

514ne_ontWerp voor het scanderBeg-plein

514NE bijt de kop af met de bouw van een eerste toren, de “TID-toren” genaamd, iets later volgt de uitvoering van hun ontwerp voor het Scaderbeg-plein zelf. Het creëren en aanvullen van de stadsinfrastructuur met publiek en privaat transport op de eerste plaats, vormt wellicht de meest dringende doelstelling. Ongelukkigerwijze slaagt men er tot op heden

174

Theoritische papers

niet in dit deel van de stadsinfrastructuur op punt te stellen. Eveneens staan de plannen voor de toekomstige uitbereiding van de stad pas achteraan in het boekje. Waar men wel in slaagt is de herstelling van het openbare groen en het verfraaiien van de openbare ruimten.

Het grote contrast tussen de periferische stadsontwikkeling en de vernieuwing van het stadscentrum is enorm. Het stedenbouwkundige plan van het Franse Architectural Studio lijkt een ophangbeeld van de stad te zijn om buitenlandse investeerders aan te trekken. Het dertig jaren plan voor de uitvoering ervan lijkt eveneens erg idealistisch. De context van het centrum wordt hier wel in acht genomen, maar de context van de periferie wordt totaal over het hoofd gezien. Nochtans is Tirana een stad die vandaag nog steeds groeit. Eveneens zal de context over dertig jaar waarschijnlijk verschillen van de huidige. Wanneer het licht utopisch getinte Noord-Zuid-asproject wel zou slagen rijst er eveneens de vraag of er geen sociale kloof zal ontstaan tussen de periferie

en het centrum. Om deze sociale kloof te vermijden zou men kunnen proberen om de buurtwerking van deze wijken te optimaliseren. Een buurtwerking met als eerste punt de herverdeling van de publieke en de private ruimte, het vrijwaren van gebouwen voor scholen, pleinen creëren enzovoort. In deze buurten zal men op een creatieve manier met weinig budget publieke ruimte moeten verwezenlijken, bijvoorbeeld door het opleiden en de participatie van burgers uit de periferie. Een volgende stap zou de voorbereiding van deze wijken kunnen zijn op hun integratie in de gehele stadsstructuur.

Waar Tirana in het algemeen nood aan heeft is een goede verkeersinfrastructuur die onder andere de stad met de periferie verbindt. Deze infrastructuur zou eveneens kunnen bevorderen dat de stad gecontroleerd groeit als één geheel en niet alleen vanuit het centrum. Het stadsbestuur lijkt momenteel enkel grip te hebben op het centrum van de stad.

174 175

Theoritische papers

Het stadsbestuur van Tirana zal haar stempel op de gehele stad moeten drukken. Duidelijke wetten en meer personenbelasting om te investeren in openbare werken die zowel in de periferie als in het centrum plaats vinden. De stad moet haar authoriteit stellen en de controle terugwinnen over periferische stadsontwikkeling. Stadsvernieuwing moet daar eveneens plaatsvinden, zodat de burgers gaan houden van hun stad. Buurtwerking alleen zal in de toekomst niet meer volstaan, men zal de buurten stedenbouwkundig moeten afstemmen op de stad als geheel.

Tirana lijkt een unieke stad met enorme groeimogelijkheden op stedenbouwkundig gebied. Het is erg lovenswaardig dat de heer Edi Rama en zijn bestuur een aantal grote projecten laten uitvoeren. Wanneer op tijd de link gelegd wordt met de periferie, dit wil zeggen wanneer een deel van het budget wordt geïnvesteerd in het uitbouwen van leefbare en structureel goed uitgedachte woonwijken zal er een wisselwerking kunnen ontstaan tussen

wonen en werken en zal Tirana de uitstraling krijgen die het verdient : een historische stad in een hedendaagse context met hedendaagse architectuur.

Tirana: De snel groeiende stad Toon Monballieu176

Theoritische papers

Het verder ontwikkelen van 5 à 6 “isles” gelegen aan een aantal belangrijke moskeeën in het centrum van Albanië creëerde een nieuwe stedelijke scenografie en identiteit: Tirana. Tirana bestond uit een economisch deel en een woongedeelte. Deze twee delen werden met elkaar verbonden door een aantal straten en lanen. Dit stratennetwerk, dat leek op de ribben van een blad, gaf het meest karakteristieke beeld van de stad weer. Tijdens het Ottomaans bewind was het bewustzijn van stedelijke ontwikkeling, van de inheemse Albanese traditie, vooral gefocust op de architectuur in plaats van op stedenbouwkundige aanleg. In de eerste jaren na het uitroepen van de onafhankelijkheid in 1912 vielen verschillende landen Albanië binnen.Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog trokken de verschillende partijen zich terug. Als laatste verlieten de Italianen in 1922 het land. Tirana werd op januari 20, 1920 door het congres van Lushnja tot hoofdstad van Albanië uitgeroepen. In dat jaar was het nog maar een klein plaatsje, dat bij wijze van compromis

tussen het noorden en het zuiden van Albanië de hoofdstad mocht worden. De stad ontwikkelde snel van spontane stedelijke en chaotische structuur naar een moderne stad, gebaseerd op studies en verschillende regulerende plannen. Het eerste plan, ontwikkeld in 1923, ging op zoek naar een compromis tussen een orthogonaal straatnetwerk en de verbetering en aanpassing van het bestaande netwerk. Doordat Italië op economisch en politiek vlak een belangrijke bondgenoot was had het ook veel invloed op de stadsveranderingen. In het nieuwe reguleringsplan opteerde de Italiaanse architect Brasini ervoor om een wijde boulevard aan te leggen die noord-zuid georiënteerd zou zijn. Het derde plan opteerde om de straten in het centrum via een raster te rangschikken. Toen Albanië tussen 1928 tot 1939 een koninkrijk was werden in 1930 de werken voor de boulevard gestart. Deze werd gebouwd in twee delen die later samen zouden komen tot een grote boulevard, genaamd “Zogu I’. Deze boulevard zou eindigen in het Scanderbergplein en zou de stad zo ademruimte geven. Tirana

Tirana: De snel groeiende stad Toon Monballieu176 177

Theoritische papers

ondervond in deze periode een periode van glorie en stedelijke vooruitzichten die de stad voorgoed zouden markeren.

In 1939 werd Albanië, door bezetting van Italië, een deel van het Italiaans koninkrijk. Vanaf deze periode begon Tirana, onder het bewind van een dictator, aan de werken van de nieuwe reguleringsplannen. Deze stedenbouwkundige operatie was duidelijke onder invloed van

Italiaanse architectuur en stedenbouw in een tijd van fascisme, waarvan het belangrijkste kenmerk het rationele karakter was. Het fascistisch symbool in de stad was het duidelijkst merkbaar aan de veranderingen van de ‘Zogu I’, dat vanaf dan ‘Impero’ genoemd werd. De boulevard moest een connectie worden tussen het bestaande centrum, dat zich vooral verder ontwikkelde rond het Scanderberg plein en het nieuwe politieke centrum plus sport centrum dat ontwikkeld werd aan het zuidelijke uiteinde van de boulevard. De veranderingen hadden ook een grote impact op het wegennet door de oprichting van een ringradiaal straatsysteem. De Duitse bezetting van Albanië door de nazi-legers markeerde het eind van de stedelijke en architecturale ontwikkeling van het land.Na WO II (in 1944) werd Albanië een satellietstaat van de Sovjet-Unie, onder leiding van Enver Hoxa. Het land raakte steeds meer geïsoleerd van de rest van de wereld. Tirana werd, in vergelijking met de fascistische Italiaanse bezetting, economisch en financieel

178

Theoritische papers

niet verbeterd, enkel aan luchthavens en militaire basissen werd nog aandacht geschonken. De industriële zones in het oosten en westen werden vooral verder ontwikkeld met bijhorende ‘werknemersstadjes’. Omdat er een gebrek aan geld was werden de op te richten huizen met een zeer lage architecturale kwaliteit gemaakt.

Wonen in Tirana werd een sociale nachtmerrie die steeds erger werd door de blijvende toename van bevolking. Het idee om het centrum van

Tirana te herorganiseren was geïnspireerd op de tendens van de communistische autoriteiten om alles te ontkennen wat verbonden was met het verleden, vooral met de monarchie en het fascisme. Door deze gedachtengang verloor Tirana veel van haar historisch geheugen/gebouwen. In 1961 eindigde Hoxa’s leiderschap en in 1968 verliet Albanië het Warschaupact. Het werd een bondgenoot van het communistische China, tot grote woede van de Sovjet-Unie. Het nieuwe reguleringsplan van 1985 bleek meer dan nodig te zijn omdat het plan van 1957 erg verouderd was. De woonbehoefte was flink gestegen, de residentiële sector werd uitgebreid ten koste van de openbare dienstfaciliteiten, de industriële afdeling was veel sterker gegroeid dan ooit voor mogelijk werd gehouden en was zich aan het vermengen met de woonwijken. Het regulerings plan was bedoeld om het bestaande wegennetwerk uit te breiden naarmate de stadsbehoeften toenamen.

178 179

Theoritische papers

tirana van 1990 tot heden

Albanië was in 1990 het armste land van Europa. De verkiezingen in 1992 maakten een eind aan de macht van de Communistische Partij en er werd een democratische overheid gevormd. De economie van het land haperde vooral in de vroege jaren ‘90 van de 20e eeuw toen Albanië snel van een strak gecontroleerd systeem tot een markteconomie probeerde over te gaan. Dat leidde tot een zwakke publieke controle

over het land, de planning en de bouwsector. De landbouw werd vroeger gesocialiseerd in de vorm van collectieve- en staatslandbouwbedrijven, maar in 1992 was alle landbouwgrond geprivatiseerd. Ook in Tirana werd alle grond geprivatiseerd waarbij men het recht kreeg om op een eigen grond te bouwen. Deze nieuw verworven vrijheid werd in dergelijke mate misbruikt dat het algemeen belang ernstig geschaad en genegeerd werd.

180

Theoritische papers

Minstens 70% van de toen uit de grond gestampte gebouwen hadden geen bouw bouwvergunning. Tirana werd min of meer volgebouwd wat de stad geen ademruimte meer gaf, naast de rivier en parken werden bouwblokken van 7 tot 8 verdiepen opgetrokken, wat de bewoners een verstikkend gevoel gaf. Er waren twee soorten illegale gebouwen; gebouwen voor huisvesting en gebouwen voor zakelijke doeleinden. In 1997 brak anarchie uit in het land. Na de ineenstorting van de centrale economie en van het stelsel van subsidies voor onproductieve regio’s van het land werd het een hopeloze situatie voor de lokale bevolking. Veel beleggers gingen bankroet. Werkloze, geïsoleerde mensen genoten slechts weinig aandacht van de centrale verheid en vonden geen beter alternatief dan een ander leven te beginnen in een van de meer ontwikkelde regio’s van het land zoals Tirana.Vanaf de 21ste eeuw begon Tirana stilaan aan een grondige facelift onder de tweede burgemeester van Tirana, Edi Rama. Hij liet in 1998 veel illegale gebouwen voor zakelijke

doeleinden, zoals kiosken langs de Lana rivier en rond grote open ruimtes in het centrum, met de grond gelijk maken om de stad terug wat ademruimte te geven. Er werden ook hogere eisen gesteld nieuwe gebouwen menswaardiger te maken. Maar over de storende illegale huisvestingsgebouwen durfde hij minder snel een radicale beslissing te nemen. Daarom hebben veel van deze probleembuurten nog altijd geen sociale faciliteiten of scholen.

180 181

Theoritische papers

Als tweede ingrijpende daad kwam Edi Rama met een idee op de proppen om de gevels aan de belangrijkste wegen en openbare ruimtes te renoveren en er felle kleuren aan toe te voegen. In de komende maand werd dit dan ook werkelijk gerealiseerd bij bijna alle geselecteerde gebouwen. Dit fenomeen ging samen met het plaatsen van verlichting in een stad die ‘s avonds nog nooit behoorlijk verlicht was, wat zorgde voor grote sensatie en vreugde van de inwoners. Hij liet verder een aantal grote internationale architectonische en stedenbouwkundige ontwerpwedstrijden van start gaan. Deze gaven Tirana een nieuw imago, dat modernistische en quasi-surrealistische architectuur uitstraalde, gaven. Tirana werd een open bron aan hedendaagse kunst waarbij een ongekende interactie tussen kunstenaars en publiek ontstond, wat een steeds groeiend nummer aan toeristen en bezoekers naar zich toe trok. De ingrepen van burgemeester Edi Rama bleken politieke investeringen te zijn die Tirana hebben doen openbloeien tot een stad waar terug in geleefd kon worden.

Door de economische neergang tijdens van de jaren ‘90 blijft Albanië hoofdzakelijk een ontwikkelingsland met de snelst groeiende bevolking van Europa. Deze concentreert zich in toenemende mate rond de grote steden zoals Tirana waardoor ze zich razendsnel en chaotisch blijft uitbreiden. Interne immigranten plaatsten een groot aantal kleinschalige woonwijkprojecten.

182

Theoritische papers

Ze negeerden de voorziening van openbare ruimte en hadden lak aan sociale en technische infrastructuur en dat zorgde voor zeer arme buitenwijken. Deze woonwijken worden gekenmerkt door een relatief hoge kwaliteit van private ruimte en een zeer verwaarloosde openbare ruimte.Tegelijkertijd hebben informele ontwikkelingsprocessen plaats genomen binnen het bestaande stedelijk weefsel. Deze ontwikkelingen blokkeerden de passages van het voormalig openbaar terrein door de oprichting van kleine, middelgrote of grootschalige constructies die soms tot op straat geplaatst werden. Bovendien werden er grootschalige woningen en commerciële complexen, uitgevoerd door de particuliere sector net zoals de grote openbare projecten van toen, gebouwd zonder de bedoeling om te integreren met hun stedelijke omgeving. Dit zorgde voor een toename in de fragmentatie van de stedelijke ruimte en geïntensiveerde sociaalruimtelijke ongelijkheden, die duidelijk maakte dat er dringend nood was aan een

nieuwe vorm van stedelijke inventaris.

Voor de verdere ontwikkeling zijn de stedenbouwkundigen niet meer bezig met het maken van regulerende plannen, die zodra ze uitgevoerd moeten worden al te ver verouderd zijn in deze snel groeiende stad. Er wordt wel gezocht naar een nieuwe kijk op ontwikkeling die flexibeler is en zich makkelijk kan aanpassen aan de snelle veranderingen die in de stad plaatsvinden. Dit plan voorziet de hoofdinfrastructuur, de functionele zoneringen

182 183

Theoritische papers

en de hoofdstructuur van het landgebruik. Verder biedt het een financiële analyse van de ontwikkeling en de manieren om deze kosten te betalen. Omdat het wegensysteem ring-radiaal blijft, blijft de organisatie van de stad een probleem omdat de stad te groot is voor dit soort van systeem. De stad wil concentrisch ontwikkelen maar Tirana ligt tussen twee rivieren en zou daartussen moeten ontwikkelen zoals het vroeger gebeurde. Om deze grote chaotische stad meer structuur te geven zijn er plannen om naast de traditionele centrale zone een aantal gedecentraliseerde centra aan te leggen die elk als afzonderlijke zones/buurten worden beschouwd. Deze centra worden verspreid rond de stad en vooral geplaatst richting Noordwest naar de Moeder Teresa Luchthaven zodat deze in de stad geïntegreerd wordt.

Tirana, historische architectuur Wouter Collart184

Theoritische papers

historische context

Albanië heeft doorheen zijn geschiedenis meerdere overheersers gehad die telkens hun eigen ideologie en cultuur met zich meebrachten. Tirana werd in de zeventiende eeuw gesticht door een Ottomaanse generaal, Sulejman Pasja, en bleef drie eeuwen lang een bescheiden provinciestad. Tot Tirana in 1920 werd aangewezen als hoofdstad van de republiek Albanië. President Achmet Zogu werd in 1928 tot koning gekroond. Hiermee werd de monarchie hersteld zoals die van Skanderbeg, een Albanese held die de opstand leidde tegen de Turkse overheersing in de vijftiende eeuw. Het koninkrijk van koning Zog werd gesteund door het fascistische regime van Italië en beide landen onderhielden goede relaties tot Italië het land bezette in 1939. Tirana kende verschillende architecturale invloeden, waaronder de Byzantijnse en de Ottomaanse. De Italiaanse en later de communistische regimes drukte hun stempel het felste op de stad . Die beïnvloeding was soms zeer agressief ten opzicht van het bestaande patrimonium.

Veel historische gebouwen hadden hieronder te lijden, met als gevolg dat ze verloederden of door toedoen van het op dat moment heersende gedachtegoed, uit het straatbeeld werden verwijderd. De overlevingskansen van de resterende architectuur werd daarnaast door de talrijke oorlogen tot een minimum herleid. Slechts enkele gebouwen overleefden de tand des tijds. Na WOII was er enorme schade in het hele land. Opnieuw stond Albanië onder een nieuwe overheersing met een nieuwe ideologie. Het communistisch regime bracht wederom een andere denkwijze over wonen en bouwen Dit gekoppeld aan de grote bevolkingsaangroei, leidde tot een opvallend andere architectuur. Deze nieuwe situatie aan het eind van WOII wordt beschouwd als de grens tussen historische en hedendaagse architectuur. Deze gids neemt u mee op zoektocht naar de restanten van de historische architectuur in Tirana.

1. de Byzantijnse stijl

De Byzantijnse stijl is een voortzetting van

Tirana, historische architectuur Wouter Collart184 185

Theoritische papers

de vroeg christelijke en laatantieke kunst. De Byzantijnse kunst beleefde haar glorietijd van 330, toen Constantinopel werd gesticht, tot 1453, toen de stad in de handen viel van de Turken. Muurschilderingen en iconen zijn zeer kenmerkend voor deze stijl en werden tot ver buiten de landsgrenzen van het Byzantijnse rijk gebruikt. Uit de Byzantijnse periode is in Tirana weinig overeind gebleven. Geen enkel religieus gebouw dateert nog uit deze periode, alleen overblijfselen van een verdedigingswal: In het Oosten in het oude stadsdeel van Tirana bevinden zich nog restanten van de Byzantijnse vestigingsmuren en van de verdedigingstorens in Venetiaanse stijl. In het oude stadsgedeelte duikt de oude omwalling her en der op. Zo’n 20 km ten Oosten van Tirana ligt op een heuveltop het kasteel van Petrela. Het dateert waarschijnlijk nog uit de tijd van de Byzantijnse keizer Justinianus (6de eeuw). Het was een vesting met driehoekig grondplan en vestingwallen met torens op twee hoeken. Binnen de vestingmuren zijn nog overblijfselen van twee waterputten

en een uitkijktoren te zien. Momenteel is er een restaurant gevestigd. In de 15de eeuw vervulde het kasteel een rol tijdens de tochten van Skanderbeg. Zijn familie was eigenaar van het kasteel. Na de overwinning van de Turken werd het een garnizoensplaats voor Turkse soldaten.

186

Theoritische papers

2. de ottomaanse stijl

Het islamitische geloof verspreidde zich vanaf de 7de eeuw vanuit het Midden-Oosten en drukte zijn stempel op de kunst van vele culturen. Ook de Turkse cultuur werd volledig geïslamiseerd. Het Ottomaanse rijk verspreidde de islamitische stijl over zijn steeds meer uitgestrekte grondgebied. Albanese kunstenaars en handwerklieden die voor de Turken werkten namen geleidelijk aan de Turkse stijl over . De islam gaf vooral de decoratieve kunst een sterke impuls. Een van de kenmerken van de islamitische architectuur is de uitbundige versiering van zowel de binnen – als buitenkant van gebouwen: koepelmoskeeën, rijkelijk gedecoreerd met keramiek, glasmozaïeken en uitgehakte of geschilderde arabesken.Vijf eeuwen Ottomaanse bezetting heeft uiteraard zijn sporen nagelaten in de stad: Op het Skanderbegplein staat een van de oudste gebouwen van Tirana, de Et’Hem Bei Moskee, één van de weinige moskeeën die door de jaren heen overeind gebleven is. Momenteel

186 187

Theoritische papers

wordt het gebouw door de overheid beschermd. Het werd in 1870 en 1985 gerestaureerd. De bouw begon in 1789 door de kleinzoon van Suljeman Pasha, stichter van Tirana, Molla Bei. Haxhi Et’Hem Bei volgde het project op. In 1823 was de moskee voltooid. Het bouwwerk bestaat uit een portiek, een preekgestoelte, een koepeldak en een minaret. De portiek bestaat uit 15 zuilen met hierop 14 bogen versierd met imitaties van bloemen en planten, alsook muurschilderingen met diverse landschappen van Istanbul. Zowel het interieur als het exterieur vertoont verscheidene plantmotieven. De minaret is tegen islamitische gewoonten in niet rond of vierkant, maar veelhoekig van vorm. Een speciale plaats op het plein wordt ingenomen door de Klokkentoren (Kulla e Sahatet), gelegen op zo’n 20 meter ten oosten van de moskee. De bouw van de klokkentoren was een economische en sociale prestatie voor die periode. Door zijn specifieke karakter is het silhouet van de klokkentoren een symbool geworden van de stad, dat onlosmakelijk is verbonden met de naam van Tirana. De klokkentoren heeft dezelfde

188

Theoritische papers

bouwheer als de moskee, Haxhi Et’Hem Bei. Beide bouwwerken werden opgetrokken tussen 1794-1822 en droegen bij tot de verticale ontwikkeling van de stad. Beiden zijn gebouwd in een gemengde stijl, doordrongen van traditionele elementen. De 35 meter hoge klokkentoren was toen hij werd opgetrokken in 1822 het hoogste gebouw van Tirana. Oorspronkelijk hing er een Venetiaanse klok in de toren. De klok werd echter meerdere malen vervangen. Nu hangt er een klok van Chinese makelij. De klokkentoren kan gratis bezocht worden en geeft na een klim van 90 treden een prachtig uitzicht over het Skanderbegplein en een deel van Tirana. De Tombe van Kaplan Pasha is het enige overblijfsel van een vroegere begraafplaats. Kaplan Pasha regeerde in de 19e eeuw over Tirana. Er doen geruchten de ronde dat de restanten van Kaplan Pasha naar Istanbul gebracht zouden zijn. De tombe werd gebouwd in de Ottomaanse periode en is de enige die WOII doorstaan heeft. In het oude stadsgedeelte van Tirana bevinden zich nog huizen uit de Ottomaanse periode.

Bochtige straatjes, kleine huisjes, bazaars en moskeeën overheersen hier het straatbeeld. In tegenstelling tot het Skanderbegplein, levert het een Oosterse sfeer op. Het huis van Sali Shijaku, een Albanees bekend artiest, is een typisch Ottomaanse woning. Het huis, dat uit de 15e eeuw dateert, fungeert nu als kunstgalerij. Er hangen ongeveer honderd schilderijen. Een gelijkaardige, Ottomaanse woning is het Buneci Familie Huis. Het dateert uit de 17e eeuw en er zijn verscheidene koperwerken te bezichtigen. Tijdens de Turkse overheersing werden ook katholieke kerken gebouwd. De Sint Marie Kathedraal is een katholieke kerk (Kisha Katolike) in de Rruga e Kavajës en dateert van 1865. Deze kerk was een geschenk van Franz Jozef, keizer van de Donau-monarchie. De Tanners brug (Ura e Tabakëve) overspant de rivier de Lana. Deze stenen brug is 7.5 meter hoog, dateert uit de Ottomaanse periode (circa 18e eeuw) en werd in 2004 gerestaureerd. De brug verbond Tirana met het binnenland. De oude brug staat enigszins raar ingepland in het huidige

188 189

Theoritische papers

stedelijk weefsel en doet momenteel dienst als wandelpad.

3. de italiaanse stijl

Het landelijke Tirana kreeg onder koning Zog meer en meer de allures van een hoofdstad. Hij onderhield nauwe banden met het Italiaanse regime van Mussolini en diens propagandistische, fascistische architectuur

werd door Italiaanse architecten in Tirana geïntroduceerd en toonde maar weinig respect voor het bestaande patrimonium. In 1939 annexeerde Mussolini het buurland. Centraal in Musolini’s propaganda stond het herrijzen van het oude Romeinse rijk. De architectuur was onder zijn regime dan ook volledig geïnspireerd op de Romeinse oudheid, een renaissance van de Romeinse bouwkunst als Italiaanse Nationale stijl: monumentale overheidsgebouwen met bogen en zuilengaanderijen, groots opgezette stedenbouwkundige complexen met immense pleinen en boulevards waarop het regime militaire parades kon houden. Die pompeuze stijl uit de jaren dertig is nog goed zichtbaar op het immense Skanderbegplein (Sheshi Skënderbej) in het historisch hartje van Tirana en momenteel de toeristische trekpleister bij uitstek. Het plein ligt in het centrum van de stad en werd genoemd naar een Albanese volksheld, Skanderbeg George Kastrioté. Zijn sculptuur, bestaande uit een ruiter met aan zijn zijde de Albanese vlag, staat centraal op het plein.

190

Theoritische papers

Het plein dateert uit de jaren dertig en het oorspronkelijke ontwerp is van de hand van de Italiaanse architect Armando Brasini. Het ontwerp stemt volledig overeen met het fascistische denkbeeld dat er onder Mussolini in Italië heerste. Die nieuwe stijl, genaamd de Nationale of Italiaanse Renaissance, werd door Italianen in Tirana doorgevoerd. Er werden rond het plein verschillende openbare

gebouwen opgetrokken voor ministeriële, presidentiële en administratieve doelstellingen, allen in diezelfde eclectische stijl. De kolossale afmetingen van het Skanderbegplein vervolledigden volkomen het nieuwe Italiaanse gedachtegoed. Overdonderend groot, strakke lijngeving en statische gebouwen. Het plein kon dienst doen voor grootse militaire defilés. Op 8 april 1939 paradeerde het Italiaanse leger, na de invasie, over het plein en de aanvullende grote as. Het Ministeriële complex werd op hetzelfde moment als het Skanderbegplein bedacht door Florestano Di Fausto. Het complex dat rond 1930 werd gebouwd, ging uit van dezelfde eclectische en monumentale architectonische vormgeving. Het complex voorzag in een groot park en een plein, cirkelvormig in het noordelijk deel en polygonaal in het zuidelijk deel, omgrensd door monumentale overheidsgebouwen. De Nationale Bank van Albanië (Banka e Shqipërisë) bevindt zich in het westen van het Skanderbegplein. Het is een rationeel ontwerp van Vittorio Ballio Morpurgo en dateert

190 191

Theoritische papers

uit 1936. Het ontwerp is vernieuwend. De lijnvoering van het gebouw is eerder modern. In datzelfde jaar werd in Tirana het ‘Circolo Italo - Albanese Scanderbeg’ontworpen. Een cultureel centrum waarin een theater, zwembad, tennisveld en restaurant gevestigd was. Het gebouw is intussen afgebroken. De bouw van het Presidentieel Paleis ging van start in 1939. Het gebouw diende slechts een korte periode als presidentieel paleis. De Italiaanse Koning Victor Emmanuel III kwam er slechts

een keer op bezoek. Daarna werd het bewoond door fascistische leiders, die zichzelf en hun familie van aangename vertrekken wouden voorzien. Het paleis is een uniek voorbeeld van fascistische architectuur. In deze omstreken zijn nergens anders voorbeelden van dergelijke architectuur te vinden. Deze stijl kwam rond 1920 op en breidde zich tijdens het fascistische beleid uit. Het paleis is ondertussen echter dringend aan restauratie toe.

Hoogbouw in Tirana Jonas Van Molle192

Theoritische papers

de toren prijsvraag

Sinds mensenheugenis is de site waar nu Tirana verrijst, bewoond geweest en dus ook bebouwd. Landregistratie onder de Ottomaanse overheersing maakt melding van 60 bewoonde gebieden met 2028 huizen en 7300 inwoners.Een volkstelling uit 1583 heeft het over 20.000 inwoners. Pas in 1920 wordt Tirana hoofdstad. Voor het centrum van de stad – van wat toen een stadje was – worden tal van officiële gebouwen voorzien in fascistische stijl. Veel van deze gebouwen zijn het werk van twee tijdens het Mussolini-tijdperk beroemde Italiaanse architecten, Florestano de Fausto en Armando Brasini. Na de woelige jaren van bezetting en verzet wordt Tirana in 1944 bevrijd. Meteen kwam het onder communistische heerschappij. Het duurt echter tot de jaren ’60 vooraleer de stad een communistische architecturale outlook begint te krijgen, de jaren voorheen immers nodig om opponenten te verwijderen. In de communistische periode is politiek architectuur en architectuur politiek.Architectuur dient het geloof in een toekomst

van voorspoed. De materialen zijn eenvoudig – beton – de vormen zijn triomfalistisch, log, stoer, kolossaal. Deze periode wordt ook gekenmerkt door het verwijderen van ‘burgerlijke’ gebouwen, zeker wanneer ze de in architectuur uit te drukken grootsheid in de weg staan. Dat is het geval voor een aantal historische gebouwen die de uitbouw van het reusachtige Skanderbegplein beletten. De communistsiche urbanisatie – sterk gecentraliseerd en autoritair – zal allengs méér en méér de nadruk gaan leggen op het versterken van een noord-zuid as, die enorm verbreed wordt en als een dikke streep door de stad gaat lopen.

Daar komt dan ook de communistsiche hoog- en middelhoogbouw, vooral van woonkazernes, maar ook van administratieve gebouwen.Na het communisme – de val situeert zich in 1990 – breekt een periode aan van wilde, chaotische bouwwoede. Planning is onbestaande. Overal verschijnt hoog/middelhoog-bouw.

Hoogbouw in Tirana Jonas Van Molle192 193

Theoritische papers

‘Overal’ betekent dat ook ook op publiek terrein in het lang en het breed gebouwd wordt. Het merendeel van de gebouwen is voluit illegaal. Vaak wordt er geen rekening gehouden met aloude verkavelingen, noch met rooilijnen.In dezelfde periode doet zich een reusachtige inwijking voor – plattelandsvlucht – en ontstaan er nieuwe informele centra aan de randen van de stad, centra waar ook wild en chaotisch gebouwd wordt. Het jaar 2000 brengt een kentering. Het komt dan tot een grootse campagne die tot doel heeft de stad op te smukken en de publieke ruimte die door illegale commerciële bouwsels is ingenomen, vrij te maken. Ook de oevers van de Lana-rivier, parken en andere publieke structuren worden gerecupereerd en in de staat hersteld waarin ze zich omstreeks 1990 bevonden. Illegale hoog-en middelhoogbouw wordt neergehaald. Het is de tijd van de ‘Return to Identity’ gepromoveerd door de burgemeester van de stad, Edi Rama, kunstenaar en politicus. In het kader van deze – overigens niet democratische – campagne

wordt ook het initiatief uitgewerkt waarbij de oude vervallen communistische woonkazernes in felle “vrolijke” kleuren geschilderd en opgelapt worden. Verder werkt burgemeester Rama een nieuwe masterplan uit voor Tirana.Uitgangspunt is dat de ontwikkeling van Tirana niet strict vastgelegd wordt in een algemeen regulerend plan, maar dat er wordt voorzien in een ontwikkelingsvisie, soepel genoeg om de spontane veranderingen die zich in de stad zullen voordoen zo mogelijk op te vangen. Alleen al door het bestaan van dit masterplan zal de stad gezien worden als een “work in progress” en niet als een afgewerkt product.Wie op dit moment de stad doorloopt ontkomt niet aan de indruk dat de hoogbouw er een slaafse kopie is van de doordeweekse hoogbouw in andere Europese steden. Hoog is mooi. Om het even welk hoog. De meeste van deze gebouwen voldoen aan minimale eisen zoals daar zijn : doosvormen, staal, glas, beton. Verbeelding hoeft niet.Dat is het geval bij de Twin Towers.

194

Theoritische papers

Méér nog bij het Sheratonhotel. Soms komt er toch een gebouw voor dat daarvan afwijkt.Zo is er het ABA (polychromic tower) dat op het eerste gezicht zeer gewoon lijkt, maar waar de architecten door de aanbreng van vinnen – op de hoeken – plots het oog treffen en een mooi effect bereiken.Het ABA buisness center is met zijn 83 meter op dit moment de hoogste toren van Tirana. Maar er komt hoger.

de tid toWer(tirana international development) maakt onderdeel uit van een grootschalige reconstructie/rehabilitiatie van het historische centrum van de Albanese hoofdstad. Het ontwerp van 51N4E gaat deel uitmaken van een serie van tien torens die bij het historische centrum zijn gepland. Het winnende plan van 51N4E reageert op de lokale context; op de historische omgeving en morfologie, op het Middellandse Zeeklimaat, en vooral op de lichtkwaliteit ter plaatse. De toren probeert niet de zoveelste

194 195

Theoritische papers

geïmporteerde West-Europese kantoordoos te zijn. Aan de basis vormt hij een ellips, maar naar de top toe gaat die geleidelijk over in een rechthoek, ontleent zijn hoofdvorm mede aan het gegeven dat de toren vanuit verscheidene gezichtshoeken gezien wordt. De voet van de toren is opgenomen in een breder bouwblok waarin ondermeer winkels, restaurant en fitnessruimten zijn ondergebracht. De toren zelf heeft een flexibel programma: er is ruimte voor kantoren en voor verschillende woningtypen. In de top van de toren bevindt zich een tweede restaurant met een windluwe patio en een dakterras met uitzicht over de stad.

eyes of tirana:Het gebouw bestaat uit 3 delen met kantoren, studio’s en winkels en beslaat een totale oppervlakte van 55.000 m2, waarbij ook een 26 verdieping hoge toren hoort als “landmark”. Ook deze toren maakt deel uit van het masterplan voor Tirana. De verticale oase in de toren verbindt de verschillende

aanwezige functies en focust op het leven in het gebouw. In de groene atriums vind je zwembaden, niet alleen voor recreatief nut, maar ook als voorzorgmaatregel bij eventuele aardbevingen. De atriums zullen lijken op ogen die uitkijken op Tirana.

4 ever green

196

Theoritische papers

0ok deze door Archea Associate ontworpen toren maakt deel uit van het nieuwe masterplan. Hij wordt 85 meter hoog en heeft een complex en gevarieerd programma: 6 ondergrondse parkeer- verdiepingen, 4 verdiepingen voorbehouden voor commerciële ruimte, 7 verdiepingen zijn bestemd voor kantoren en op de bovenste 8 verdiepingen komen appartementen. Helemaal boven vind je een luxe hotel met een panoramisch uitzicht.4 ever green werd verkozen voor de manier waarop hij ingeplant wordt in de omgeving. Grote troef is zijn smaller wordende vorm naar onder toe, waardoor er nieuwe publieke ruimte ontstaat. In tegenstelling tot de glas- en staalarchitectuur van de huidige hoogbouw, is Archea Associate’s gebouw opgetrokken uit baksteen.

tirana rocks

Tirana Rocks is het nieuwe masterplan van mvrdv voor het zuiden van Tirana. Het project bestaat uit een serie van spectaculaire liggende en gekantelde gebouwen die aan grote blokken

doen denken, de Tirana Rocks.

De twintig hectare omvattende locatie is gelegen aan de noordzijde van een meer. Het ‘groene’ gebied wordt dicht bebouwd, maar er komen ook een park, recreatieve voorzieningen en publieke ruimten. Volgens MVRDV zorgt dit type programma ervoor dat de buurt aansluit op een ketting van parken rond het meer.In de gestapelde en scheef geplaatste gebouwen

196 197

Theoritische papers

komen woningen (225.000 vierkante meter), kantoren (60.000 m2), publieke voorzieningen (eveneens 60.000 m2), winkels (15.000 m2), sport- en leisurefaciliteiten (20.000 m2) en een parkeerterrein. De manier waarop de gebouwen zijn geplaatst zorgt voor een fraai uitzicht en voor boeiende ruimten tussen de bouwwerken. Ook reflecteert de bouwstijl de typologie van de architectuur in Tirana. De naam ‘Tirana Rocks’ is ontleend aan de locale steensoort waarmee de gebouwen zijn bekleed. In 2010 moet de bouw van het 600 miljoen euro kostende project beginnen.De twee eerste blokken zijn ontworpen door Aedas. Het is residentiële hoogbouw van waaruit een panoramisch uitzicht op de omgeving mogelijk is.Er is ook voorzien in een interactieve en levendige handelsruimte.De toren gaat verder op het concept van het reeds goedgekeurde masterplan.

Wie op zoek gaat naar méér van dit, komt niet bedrogen uit.

De stad is namelijk overgegaan tot enorme investeringen qua nieuwbouw. De ontwikkeling gaat enorm snel. Voorzien hoe de stad er over amper een paar jaar zal uitzien, is onmogelijk.Dankzij openbare wedstrijden komen van overal projecten van gerespecteerde architecten en architectenbureaus binnen, wat vermoedelijk zal leiden tot – laten wij hopen – een sterk gedifferentieerd architectuurlandschap met eigen karakter.

Met dank aan iedereen die meegwerkt heeft aan deze uitgaven!198

layout: Jonas Van Molle &

Toon Monballieu

Met dank aan iedereen die meegwerkt heeft aan deze uitgaven!198 199