UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET

Petra Zdravković

REKONSTRUKCIJA POMORSKE TRGOVINE

NA JUGO-ISTOČNOJ OBALI JADRANA

TOKOM PERIODA RIMSKE DOMINACIJE

doktorska disertacija

Beograd, 2018

UNIVERSITY OF BELGRADE

FACULTY OF PHILOSOPHY

Petra Zdravković

RECONSTRUCTION OF MARITIME TRADE

ON THE SOUTHEASTERN COAST OF THE

ADRIATIC DURING THE ROMAN

DOMINATION PERIOD Doctoral Dissertation

Belgrade, 2018

PODACI O MENTORU I ČLANOVIMA KOMISIJE ZA ODBRANU

DOKTORSKE DISERTACIJE

Mentor:

dr Nenad Tasić, redovni profesor

Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

Članovi komisije:

prof. dr Miroslav Vujović, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

doc. dr Jasna Vuković, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

dr Miomir Korać, Arheološki institut

Datum odbrane:

__________________

Mojim roditeljima,

i njihovoj neizmernoj ljubavi, strpljenju i podršci

Rekonstrukcija pomorske trgovine na Jugo-istočnoj obali jadrana

tokom perioda Rimske dominacije

Sažetak:

Kontakti vodenim putevima u velikoj meri uticali su na razvoj mediteranskog

sveta u periodu antike. Sirovine i plodno zemljište, do kojih je lako bilo doći morem,

uticali su na migracije i ostvarivanje kontakata još u periodu ranog neolita. Doba

uređenih država, naročito carskog Rima, usloviće vladare da putem mora vrše uvoz

robe, u cilju zadovoljavanja potreba stanovništa a time i održavanja političke stabilnosti.

Stanje podvodne kulturne baštine na području istočne obale Jadrana može se

okarakterisati kao loše, i sa izuzetkom Hrvatske, relativno slabo istraženo, što

predstavlja svojevrstan izazov pri pokušaju razumevanja maritimnog konteksa u

prošlosti ovog područja. Analiza arheoloških nalaza struktuirana je u odnosu na koncept

depozita. Vrsta depozita koja nam u okviru podvodnih arheoloških nalaza daje najviše

podataka je ona koja se formirala u jednom kratkom neplaniranom periodu, odnosno

događaju, u konkretnom slučaju brodska olupina. U okviru brodloma i u sidrištima,

keramički materijal je najzastupljeniji, dominantno u vidu amfora. Kako su se antičke

amfore u velikoj meri međusobno po izgledu razlikovale u zavisnosti od toga gde i za

koju svrhu su pravljene, upravo ove odrednice opredelile su njihovu tipološku

kategorizaciju. Vremenom, mogućnost sprovođenja različitih fizičkih i hemijskih

analiza doprinela je preciznijem identifikovanju njihovog mesta proizvodnje i robe koju

su transportovale. Dodatno je, u cilju boljeg razumevanja plovidbe tokom antike u

Jadranu, značajno osvrnuti se i na geomorfološke karakteristike i marinske procese

Jadrana ovog perioda, te istorijske izvore koji nam omogućavaju upotpunjavanje

hidrometeorološke slike. Analizom navedenih podataka stvoriće se uslov za formiranje

baze podataka za područje jugo-istočne obale Jadrana, sa namerom da buduća

istraživanja upotpune postojeće informacije i u granicama mogućnosti budu korišćene

za rekonstrukciju okolnosti u okviru kojih su se trgovačke aktivnosti na ovim

prostorima u periodu antike odvijale.

Ključne reči: pomorska trgovina, Jadran, Rim, amfore, brodolomi, amforišta, luke,

geomorfologija, istorijski izvori

Naučna oblast: arheologija

Uža naučna oblast: podvodna arheologija

UDK:

Reconstruction of Maritime Trade on the Southeastern Coast of the

Adriatic during the Roman Domination Period

Abstract:

Waterways contacts greatly influenced the development of the Mediterranean

world through Antiquity. Raw materials and fertile land, easily reached by the sea, have

influenced migrations and contacts since the early Neolithic period. The time of

regulated states, especially imperial Rome, will require rulers to import goods through

the sea, in order to meet the needs of the population and thereby maintain political

stability. The condition of underwater cultural heritage in the eastern Adriatic coast can,

with the exception of Croatia, be characterized as poor, which presents a unique

challenge in trying to understand the maritime context of this area in the past. The

analysis of archaeological finds is structured in relation to the concept of deposits. The

type of underwater archaological deposit that gives us most quality data is the one that

was formed throuh short, unplanned period, ie the event, in particular case the ship

wreck. Within the shipwreck and the anchorage sites, mostly represented is the ceramic

material, dominant in the form of amphorae. Since the amphoras have differed greately

in appearance, depenting on where and for what purpose they were produced, this has

allowed forming precise typological categorisation. Over time, the possability of

carrying out various physical and chemical analyzes constributed to a more precise

identification of their place of production and goods they transported. In addition, in

order to better understand the navigation during the antiquity in the Adriatic, it is

relevant to consider the geomorphologic characteristics and marine processes that

occured in this period, as well as the historical sources that enable us to complete the

hydrometeorogical image of this area. By analyzing the above data, it will be possible to

establish a database for south-eastern Adriatic coast, with the intention of completion of

existing information throughout the future research, that will allowe forming more

precise reconstruction of the circumstances within which commercial activities in this

region were conducted in the period of antiquity.

Key words: maritime trade, Adriatic, Rome, amphoras, shipwrecks, anchorage sites,

ports, geomorphology, historical sources

Scientific field: archaeology

Scientific subfield: maritime archaeology

UDC number:

1

Sadržaj:

1. Uvod............................................................................................................ 2

2. Predmet istraživanja.....................................................................................5

3. Cilj istraživanja............................................................................................ 6

4. Metodologija rada........................................................................................ 8

5. Istorijat istraživanja..................................................................................... 12

6. Geografski i hronološki okvir istraživanja.................................................. 15

6.1. Geografski okvir............................................................................... 15

6.2. Hronološki okvir............................................................................... 19

7. O pomorskoj trgovini.................................................................................. 27

7.1. O razvoju pomorske trgovine na području istočnog Mediterana..... 27

7.2. Socijalni aspekti trgovine................................................................. 35

8. Podvodno-arheološki nalazi sa područja jugo-istočne obale Jadrana........ 41

8.1. Hrvatska.......................................................................................... 41

8.2. Crna Gora........................................................................................ 54

8.3. Albanija........................................................................................... 71

9. Tipologija amfora....................................................................................... 80

10. Proizvodni centri kroz petrografske analize i druge izvore........................ 98

11. Sadržaj amfora............................................................................................ 106

12. O pomorskoj trgovini na istočnom Jadranu u antici kroz istorijske izvore. 116

12.1. Plovidba u periodu antike............................................................... 118

13. Prirodne karakteristike Jadrana.................................................................. 126

13.1. Geomorfološki i hidrografski kontekst.......................................... 127

14. Zaključna razmatranja – putevi distribucije.............................................. 136

14.1. Pomorski trgovački putevi u ranocarskom periodu...................... 136

14.2. Formiranje pomorskih puteva na Mediteranu.............................. 136

14.3. Jadran između istoka i zapada...................................................... 138

15. Bibliografija............................................................................................ 149

16. Grafički prilozi........................................................................................ 164

2

1. Uvod

Trgovina predstavlja obimnu društvenu aktivnost koja se dešava uprkos

geografskim, političkim i kulturnim preprekama. Trgovačke aktivnosti su izuzetno

raznovrsne, a sam čin razmene nije isključivo ekonomske prirode, već podrazumeva i

socijalne, emotivne i tradicionalne aspekte. Pomorska trgovina zahteva niz društvenih

odnosa. Renfru (1975) je primetio da trgovina zahteva organizaciju, međutim pomorska

trgovina zahteva i izuzetno poznavanje specifičnih zanata. Proizvodnja robe namenjene

za trgovinu, poput ulja, vina ili garuma, iziskivala je zemljoradnike, ribare, rafinerije,

grnčare. Potom je sama izgradnja brodova činila heterogenu tehnologiju koja je

zahtevala saradnju između velikog niza srodnih zanatlija poput drvoseča, brodara,

metalurga, užara i sl. Pomorstvo je zahtevalo drušvenu interakciju, kako zbog

upravljanja brodom, koje je sa sobom nosilo čitav niz zaduženja, tako zbog formulacije

mapa za navigaciju, koje su se stvarale kroz duži vremenski period i velikog broja

plovidbi. Dakle trgovačko plovilo predstavljalo je, kao i danas, zbir društvenih odnosa.

Kontakti vodenim putevima u velikoj meri uticali su na razvoj mediteranskog

sveta u periodu antike. Sirovine i plodno zemljište, do kojih je lako bilo doći morem,

uticali su na migracije i ostvarivanje kontakata još u periodu ranog neolita. Doba

uređenih država, naročito carskog Rima, usloviće vladare da putem mora vrše uvoz

robe, u cilju zadovoljavanja potreba stanovništa a time i održavanja političke stabilnosti.

I pored velikog broja izvora koji svedoče o želji Rimljana da se upute u plovidbu

iz raznih razloga, isti nam retko govore o intenzitetu plovidbe i korišćenim plovidbenim

putevima. Stoga, u cilju razumevanja značaja pomorstva i odnosa prema moru u periodu

antike, neophodno je koristiti arheološke podatke, koliko god oni često bili nepotpuni.

Posebno u periodu rimske dominacije, kada se odvijaju intenzivne trgovačke aktivnosti

i masovni transport raznovrsne robe iz velikog broja mediteranskih centara, izazov je

postojeće informacije pretočiti u interpretaciju.

Stanje podvodne kulturne baštine na području istočno-jadranske obale može se

okarakterisati kao loše, i sa izuzetkom Hrvatske, relativno slabo istraženo. Brojni

lokaliteti poharani su, u najvećoj meri nakon popularizacije rekreativnog ronjenja 70ih i

80ih godina XX veka. U okviru rada biće prikazan materijal sa očuvanih brodoloma,

kao i onih devastiranih, gde njihovo prisustvo možemo da pretpostavimo na osnovu

3

prisustva određene količine tipološki srodnih amfora. Takođe, biće predstavljni

lokaliteti za koje se na osnovu ostataka inforastrukture zna da su imali lučki karakter, ili

na osnovu pisanih izvora i značaja naselja to pretpostavlja. Konačno, rad će obuhvatiti i

sidrišta, koja su predstavljala tačke duž plovnih puteva povoljnih za zaklon od prirodnih

nepogoda i eventualno istovar robe.

Analiza arheoloških nalaza struktuirana je u odnosu na koncept depozita. Vrsta

depozita koja nam u okviru podvodnih arheoloških nalaza daje najviše podataka je ona

koja se formirala u jednom kratkom neplaniranom periodu, odnosno događaju. Brodske

olupine predstavljaju produkt jednog depozitnog događaja. Amfore na brodovima

pružaju informacije o trgovini u toku, bez potencijalne mogućnosti kontaminacije kroz

sekundarnu upotrebu amfora i njihovog sadržaja. Otkrivanje i istraživanje brodoloma

omogućilo je arheolozima uvid u zapečaćene podatke koji su stvorili uslov za bolje

razumevanje pomorske trgovine. S druge strane luke i amforišta predstavljaju krajnje

tačke trgovine robom ili svratišta duž plovnih puteva, a u depozicionom smislu

formiraju se kroz duži vremenski period. Posebnu kategoriju čine slučajni nalazi

pojedinačnih predmeta pod vodom, često amfora, sidara, dolija i sl., koji usled

nedostatka konteksta otežavaju razumevanje uzroka i načina deponovanja (Parker,

2008: 177).

U okviru brodloma i u sidrištima, keramički materijal je najzastupljeniji,

dominantno u vidu amfora. Ovo ne čudi obzirom da specifična sredina u kojoj se nalaze

utiče na intenzivnu dezintegraciju ostalih vrsta materijala. Kako su se antičke amfore u

velikoj meri međusobno po izgledu razlikovale u zavisnosti od toga gde i za koju svrhu

su pravljene, upravo ove odrednice opredelile su njihovu tipološku kategorizaciju.

Vremenom, mogućnost sprovođenja različitih fizičkih i hemijskih analiza doprinela je

preciznijem identifikovanju njihovog mesta proizvodnje i robe koju su transportovale.

Petrografske, defraktometar X zraka (X-ray diffractometry) i analize teških minerala

omogućile su preciznije opredeljenje porekla amofora, upoređujući uzorke iz

keramičarskih radionica/peći nalaženih širom proizvodnih centara na Mediteranu. S

druge strane DNK analize, paleobotaničke, izotopske, te analize ekstrahovanih lipida

doprinele su identifikaciji sadržaja amfora, a čime je takođe i utvrđeno da je jedna

amfora mogla biti, u različitim pošiljkama, korišćena za transport više različitih

proizvoda (Lawall, 2011: 24).

4

Dodatno je, u cilju boljeg razumevanja plovidbe tokom antike u Jadranu,

značajno osvrnuti se i na geomorfološke karakteristike i marinske procese Jadrana ovog

perioda. Iako je priobalni pejzaž bio umnogome sličan današnjem, do manjih promena

došlo je uglavnom intenzivnim radom reka, sporadičnim zemljotresima i pojavama

sličnog tipa, te najizraženiju razliku učinilo je postepeno potapanje istočne obale

Jadrana. Moramo takođe imati na umu da su, pored geomorfoloških karakteristika obale

i različite hidrografske odlike jadranskog mora, u smislu morskih struja, plime i oseke,

te meteoroloških okolnosti uticale na odabir plovnih puteva unutar jadranskog basena.

Konačno, istorijski izvori pomažu nam da upotpunimo hidrometeorološku sliku

ovog područja u periodu antike. Brojni pisci bavili su se principima plovidbe, dužinom

njenog trajanja, izgledima brodova, problemima navigacije, ali možda najznačajnije –

kreiranjem mapa.

5

2. Predmet istraživanja

Osnovni predmet istraživanja u okviru date teze jeste pomorska trgovina na

jugo-istočnoj obali Jadrana tokom perioda rimske dominacije. Tokom viševekovne

rimske dominacije, na Jadranu se razvilo nekoliko konkurentnih trgovinskih mreža.

Istorijski i arheološki podaci ukazuju na činjenicu da su trgovci iz Italije i istočnog

Mediterana dominirali ovim područjem u peridu od II veka p.n.e. do I veka n.e., da bi

severnoafrički, a donekle i hispanski centri uzeli veće učešće u trgovačkim aktivnostima

od sredine I veka n.e., te se ta promena, na osnovu materijalnih ostataka, može pratiti i

na ovim prostorima.

Ovladavanje veštinom plovidbe na Jadranu i šire bio je dug ali neminovan

proces. Međutim, velike imperije su istrajale u tome, svesne činjenice da apsolutna vlast

ne može da se održi bez adekvatne kontrole plovnih puteva. Rimsko carstvo, iako

poznato po vojnoj superiornosti, temelje je gradilo na dobro organizovanim trgovinskim

mrežama. Zato ne čudi što upravo u ovom periodu dolazi do velikog procvata

brodogradnje i izgradnje lučkih infrastruktura. Svedočanstva plovnih aktivnosti na

Jadranu su brojna, a najveći deo njih čine ostaci brodoloma, veoma zastupljenih na

području hrvatskog, crnogorskog i albanskog podmorja.

Fernand Brodel (1972) opisao je Mediteran kao predeo sastavljen od dva velika

basena – istočnog i zapadnog, i dva mala, samostalna regiona – Tirensko i Jadransko

more. Specifičnost njegovog pogleda na Mediteran je što ga on posmatra 'iz vazduha',

odnosno kroz kartu, te samim tim ga vidi drugačije od pomoraca. Dok pogled na kartu

ukazuje na najbliže rastojanje između dve tačke, brodovi prate putanje koje diktiraju

razni faktori, poput raspoložive pomorske tehnologije, kulturni faktori, i prirodni faktori

kao što su vetrovi i morske struje. Osnovna slika o jadranskoj trgovini zahteva i

identifikovanje 'nepokretne infrastrukture' na zemlji, u smislu luka i sidrišta te tipova

trgovine koja se ovde odvijala.

6

3. Cilj istraživanja

Jugo-istočna obala Jadrana u periodu rimske dominacije, naročito po razvoju

uređene provincijske politike, uveliko postaje sastavni deo mediteranskog trgovačkog

sistema. Visok nivo inter-konekcije i distribucije dobara u ovom periodu uticaće i na

intenzivno korišćenje jadranskih plovnih ruta i time ovo područje uključiti u ekonomiju

Carstva. Pomorska trgovina na lokalnom i regionalnom nivou značajno je uticala na

razvoj ekonomije unutar rimskog sveta, a razvoj arheologije poslednjih par decenija,

naročito njenog podvodnog aspekta i studije keramike unapredili su naše poznavanje i

razumevanje trgovačkih aktivnosti u različitim delovima Mediterana.

Osnovni cilj istraživanja predstavlja rekonstrukciju pomorske trgovine na

prostoru rimskih provincija koje su obuhvatale područje obale današnje južne Hrvatske,

Crne Gore i Albanije. Rekonstrukcija pomorskih puteva u antici na području Jadrana

može se izvesti argumentovano, a na osnovu istorijskih izvora, te arheoloških kopnenih

i podvodnih nalaza u okviru luka, sidrišta, brodova i brodskog tereta (Starac, 2006:

102).

Za potrebe postizanja cilja rada, potrebno je utvrditi:

1. hidrografgske karakteristike Jadrana i njihove promene kroz vreme;

2. broj prisutnih brodoloma iz navedenog hronološkog okvira, koliko to dozvoljava

dosadašnji nivo istraženosti;

3. informacije o teretu koji su brodovi prenosili:

a) heterogenost tereta;

b) tipologija amfora i njihovo poreklo;

c) sadržaj amfora;

4. identifikaciju luka sa prisutnim ostacima lučke infrastrukture;

5. identifikaciju luka bez prisustva ostataka lučke infrastrukture;

6. identifikaciju sidrišta;

7. istorijski kontekst razvoja trgovačkih aktivnosti na prostoru Jadrana;

8. identifikaciju pomorskih puteva unutar Jadrana i veze za značajnim

proizvodnim/trgovačkim centrima Mediterana.

7

Dakle, iako usled zanemarivanja zaštite i istraživanja podvodnih arheoloških

lokaliteta, naročito na području crnogorskog i albanskog podmorja gde danas baratamo

skromnim podacima, u određenim slučajevima oni mogu da posluže za preliminarnu

rekonstrukciju plovnih puteva i trgovačkih aktivnosti na ovim prostorima. Time će

glavni cilj ovog rada biti formiranje baze podataka za područje jugo-istočne obale

Jadrana, sa namerom da buduća istraživanja i otkrića upotpune već poznate informacije

i tako u granicama mogućnosti budu korišćene za rekonstrukciju okolnosti u okviru

kojih su se trgovačke aktivnosti na ovim prostorima u periodu antike odvijale.

8

4. Metodologija rada

Polazište u istraživanju predstavljaju metodološki pristupi korišćeni u cilju

dobijanja podataka za potrebe formiranja slike o aspektima pomorske trgovine na

Jadranu u peiordu antike:

Prvi metodološki pristup obuhvata prikupljanje i sistematizaciju ranije

publikovanog materijala. Ovde valja naglastiti i prisustvo dizbalansa

između količine istraženog, obrađenog i publikovanog materijala u

Hrvatskoj sa jedne strane i Crnoj Gori i Albaniji sa druge. Ovakva

situacija posledica je zanemarivanja podvodno arheoloških nalaza u

crnogorskom i albanskom podmorju do poslednje decenije, koje je

rezultiralo sporadičnim publikacijama, baziranim u većoj meri na

entuzijazmu istraživača;

Drugi metodološki pristup biće fokusiran na analizu reprezentativnog i

hronološki osetljivog materijala. Podaci će biti prikupljeni tokom rada

na terenu, a obuhvataće informacije dobijene projektima 'MMARP',

'ICEP'1, “Projekat podvodnog arheološkog istraživanja risanskog zaliva”,

dugim pojedinačnim projektima, te samostalnim rekognosciranjem;

Treći pristup zasnovan je na analizi hidrografskih karakteristika

jadranskog mora i rekonstrukciji obale u rimskom periodu, uz navođenje

do sada otkrivenih luka, sidrišta i ostataka brodoloma, a na osnovu

dostupne literature i rezultata prikupljenih tokom gore navedenih

projekata;

Konačno, istorijski izvori koji nas informišu o izazovima sa kojima su se

antički pomorci, pa time i trgovci susretali, utiču na naše razumevanje

konteksta nastanka i razvoja pomorske trgovine, iz kog razloga će biti

uzeti u obzir.

1 MMARP (Montenegrin Maritime Archaeology Research Project), ICEP (Illyrian Coastal

Exploration Program)

9

U okviru “ICEP” projekta, 'RPM' fondacija od 2007. godine sa istraživačkim

brodom 'Hercules' na teritoriji Albanije, Crne Gore i Hrvatske vrši sistematska

skeniranja i snimanja podmorja na dobinama između 50 i 150m. Postepeno, vrši se

mapiranje podvodnih lokaliteta, krećući se u Crnoj Gori od severa ka jugu, a u Albaniji

od juga ka severu. Na regionalnom nivou projekat nosi naziv “Illyrian Coastal

Exploaration Program” i realizuje se u saradnji sa nacionalnim institucijama za zaštitu

kulturnih dobara. Metod rada istraživačkog broda Hercules predstavljaju daljinski

pregled višesnopnim sonarom (multibeam sonar), i provera prepoznatih anomalija

robotom ronilicom na daljinsko upravljanje (ROV - Remotely Operated Vehicle).

Rekognosciranje se vrši obilaskom željenih područja dvostrukim putanjama kako bi se

pregledana područja na morskom dnu preklopila i time postigla saglediviost većeg

prostora. Dosadašnji rezultati doprineli su pronalasku četiri antička brodoloma u

području južne Hrvatske, devet na području Crne Gore (od granice sa Hrvatskom do

barskog akvatorija) i osam na području Albanije (od granice sa Grčkom do ostrva

Sazan)2.

S druge strane, u Crnoj Gori, u saradnji između Univerziteta Southampton

(Velika Britanija) i JU Kulturni centar Bar – Zavičajni muzej u Baru realizovan je

projekat naziva “MMARP” u trajanju od tri godine, koji je obuhvatio sistamatska

podvodna istraživanja u uvalama Maljevik i Bigovica u akvatoriju opštine Bar, ali i

rekognosciranje preostalog dela barskog podmorja, kao i dela ulcinjskog. U Albaniji je

2010. godine u vidu nevladine organizacije formiran Albanski centar za podvodna

istraživanja (ACMR). Ovaj Centar mahom se finansira iz fondova i donacija, a od

njegovog osnivanja realizovano je više projekata obuke i edukacije lokalnih i

međunarodnih kadrova iz oblasti podvodne arheologije i biologije, te u nešto manjem

obimu i istraživanja. Konačno, “Projekat podvodnog arheološkog istraživanja risanskog

zaliva”, realizovan u organizaciji JU Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, za

cilj ima identifikaciju ostataka lučkih struktura, sidrišta i brodoloma u okviru zaliva

Risna. Autor ovog rada učesnik je ili koordinator gore pomenutih projekata, te će

informacije dobijene u okviru navedenih projekata biće prezentovane u ovom radu.

2 Informacije preuzete iz godišnjaka Međunarodnog centra za podvodnu arheologiju u Zadru „Potopljena

baština“ 2-4 (2012-2014), izveštaja RPM Nautical Foudation i dokumentacije iz Uprave za zaštitu

kulturnih dobara – Izveštaja o rekognosciranju crnogorskog podmorja;

10

Da bi razumeli prirodu nepokretne infrastrukture, komunikacije i materijalne

kulture trgovine, neophodno je da razumemo način na koji je materijalna kultura bila

transportovana. Za plovidbu Jadranom tokom rimskog perioda bilo je neophodno

poznavati geografske širine, sazvežđa, i koristiti se tzv. 'mentalnim mapama'. Navigatori

su vodili brodove na osnovu 'mentalnih mapa' orjentišući se pomoću reljefnih

karakteristika u vidu slatkovodnih izvora, dubine vode, vrste sedimenata., itd. Ova

saznanja omogućavala su predviđanje i planiranje putovanja. Arheolozi su uspeli da

rekonstruišu ove okolnosti u Egejskom moru tokom bronzanog doba, pa bi se ovaj

princip mogao primeniti i na Jadran u rimskom periodu. Ovo istraživanje će tako,

između ostalog, identifikovati karakteristike priobalnog reljefa, uključujući strujanja,

vreme, morski život, ušća slatke vode, grebene. Dobijene informacije biće unete u

Geografski informacioni sistem (GIS) za potrebe kreiranja višeslojne rekonstrukcije

mape Jadrana tokom rimskog perioda.

Razumevanje trgovine i njenih karakteristika, uslovljava i razumevanje robe

kojom se trguje. Analize materijala mogu dati kvantitativne informacije o antičkim

teretima. Međutim za analizu je potrebno odabrati hronološki i tipološki značajne

intaktne artefakte. Na trgovačkim brodovima može se zateći čitav dijapazon materijala,

od tereta do luksuzne robe i ličnih predmeta. Dok bi luksuzne i lične stvari mogle više

da ukažu na socijalni status trgovaca i ritualne interakcije, ovaj rad će se fokusirati na

teret kao materijalno-ekonomski aspekt trgovine. Amfore nam pružaju informacije o

početnim i krajnjim destinacijama robe, koje su ključne za razumevanje rimske

ekonomije. 'Amfore... nam ne pružaju samo statističke podatke o robi koja je prevožena,

već su direktni svedoci kretanja određenih namirnica koje su bile od velikog

ekonomskog značaja te samim tim i suštinski deo rimske kulture' (Peacock, Williams

1986: 2).

Amfore će u okviru rada biti detaljno obrađene, i kroz analize porekla samih

amfora i njihovog sadržaja dobiće se skup podataka. Uzorci sa pojedinih lokaliteta biće

analizirani korišćenjem kombinacije pristupa, uključujući petrgrafiju i DNK analize.

U okviru ove studije analize amfora i dobijeni podaci pružiće značajne

informacije u vezi sa istraživačkim pitanjem, naročito informacije vezane za njihovo

poreklo i poreklo robe koju su prevozile. Tako će petrografske analize potpomoći pri

11

identifikovanju teritorijalnog porekla amfora, dok će DNK analize obezbetiti

informacije o sadržaju koji se u njima prenosio.

Pre samih analiza potrebno je utvrditi i identifikovati kulturnu stratigrafiju i

sedimentološke depozicije na lokalitetima. Shodno tome koristiće se sledeća podela

lokaliteta na: luke (koje u velikoj meri obuhvataju nalaze na kopnu), sidrišta i olupine.

Veliki broj amfora nađenih na kopnu u okviru luka korišćeno je sekundarno, kao

ambalaža za vodu, žito ili u ritualne svrhe. Fragmenti amfora takođe su sekundarno

korišćeni, u okviru građevina, posuđa za kuvanje, za sahranjivanje, i sl. Sekundarno

korišćenje može produžiti upotrebno vreme amfore do daljnjeg. Kada je primena gore

navedenih analiza u pitanju, ovakvi slučajevi mogu znatno uticati na dobijene

informacije. Iz ovih razloga se pravi razlika između luka i olupina, zbog očiglednih

razlika u deponovanju. Luke predstavljaju krajnje tačke trgovine robom. Kao i većina

naselja, formiraju se sukcesivno, kroz duži vremenski period, ostavljajući tako

informacije u slojevima. S druge strane sidrišta predstavljaju tačke duž plovnih puteva

povoljnih za zaklanjanje od prirodnih nepogoda, i u najvećem broju slučajeva sa

izvorištem sveže vode. U depozicionalnom smislu, ovi lokaliteti se fromiraju kroz duži

vremenski period, i mahom sadrže materijal koji je, izgubivši svoju namenu, izbačen sa

broda, ali ne predstavljaju naseljena mesta, niti oblast razmene. Dakle, iako na

sidrištima postoje stratigrafski slojevi, amfore ili njihovi fragmenti, za razliku od onih u

lukama, verovatno nisu ponovo korišćeni.

Olupine predstavljaju produkt jednog depozitnog događaja. Amfore na

brodovima pružaju informacije o trgovini u toku, bez potencijalne mogućnosti

kontaminacije kroz sekundarnu upotrebu amfora i njihovog sadržaja. Brodovi su bili ti

koji su omogućavali ostvarivanje veze između raznih luka i regija. Otkrivanje i

istraživanje brodoloma obezbedilo je arheolozima uvid u zapečaćene podatke koji su

stvorili uslov za bolje razumevanje pomorske trgovine. Ipak, češto nije lako na osnovu

pojedinačnih brodoloma formirati širu, regionalnu sliku njihovih kretanja. Tako, može

se na osnovu nalaza tereta broda pretpostaviti poreklo i vrsta proizvoda, te moguće

odredišna tačka, odnosno centar razmene, ali je veći izazov ove podatke iskoristiti u

cilju razumevanja dugoročnih promena obrazaca trgovine u okviru širih područja

(Papaioannou, 2011: 197). Navedene tri vrste depozicija diktiraju koje će se metode

koristiti za analizu amfora iz svake vrste.

12

5. Istorijat istraživanja

Podvodno – arheološka istraživanja na nekim delovima područja koje će ovaj

rad da obuhvati datiraju još od sredine XX veka. Međutim, veći deo je do početka ovog

veka mahom bio zanemarivan. S jedne strane, Hrvatska obala se intenzivno istražuje

decenijama, pri čemu je konstatovano na stotine podvodnih lokaliteta. Iako je veći broj

ovih lokaliteta devastiran i opljačkan, veliki broj podataka i dalje je prisutan, što je

rezultiralo velikim brojem publikacija vezanih za podvodno-arheološke nalaze. S druge

strane, situacija se značajno razlikuje kada su crnogorska i albanska obala u pitanju.

Devastacija u Crnoj Gori još je izraženija, dok je stanje podvodnih arheoloških

lokaliteta u Albaniji još uvek na pristojnom nivou. Vrlo malo se istraživalo u

prethodnom veku, a još manje je i publikovano. Najveće napore u Crnoj Gori svakako

je uložila Gordana Karović, sistematski popisujući podvodne lokalitete na njenoj obali i

potom ih obradivši u svojoj magistarskoj tezi “Problemi konzervacije i zaštite

arheoloških nalaza i nalazišta crnogorskog podmorja” (2008). U Albaniji do skorijeg

perioda nije bilo sličnih poduhvata.

Možda je Dasen Vrsalović svojim osvrtom na stanje podvodne kulturne baštine

u podmorju istočnog Jadrana dao njen najadekvatniji opis:

„Mora se konstatovati da su u SFR Jugoslaviji prvi važnost spomenika kulture koji se

nalaze pod vodom (onu komercijalnu) uočili lokalni ronilaci i ribari. Njih su u stope

pratile kolege iz inostranstva, te razni kolekcionari i antikvari. Ovim je počela

sistematska devastacija većeg dela istočne obale Jadrana“ (Vrsalović, 1976: 353).

Prvi podatak o jednom podvodno arheološkom lokalitetu u hrvatskom podmorju

zabeležio je prilikom obilaska Dalmacije italijanski putopisac A. Fortis u drugoj

polovini XVIII veka. Između ostalog, on navodi da su kod Sućurja na ostrvu Hvaru

vidljivi na dnu mora ostaci posuda, gde je kasnije konstatovan anitčki brodolom (Fortis,

1774: 180). S druge strane, na prve osvrte na moguće podvodne nalaze u Crnoj Gori

nalazimo u izveštajima Artura Evansa iz 1878. godine, koji tvrdi da je u Risnu moguće

videti ostatke arhitekture pod vodom, pa i tragove ulica i gradskih insula (Evans 1885/6:

13

40). Više od pola veka kasnije, arheolog Jovan Martinović ukazaće da se u Risanskom

zalivu tokom mirnog dana iz čamca mogu videti ostaci objekata na dnu, i pretpostaviti

da se najveći deo antičkog Risna nalazi upravo pod vodom (Martinović, 1963: 56).

O razvoju interesovanja za istraživanjima i zaštitom podvodnih arheoloških

nalazišta na području SFR Jugoslavije, a kasnije Crne Gore i Hrvatske pisali su

sveobuhvatno D. Vrsalović (1974) i G. Karović (2008), te ćemo u narednom delu dati

kratak osvrt na ovo pitanje.

Iako je interesovanje kolekcionara za arheološkim predmetima iz podmorja

posebno naraslo u periodu između svetskih ratova, prva istraživanja biće inicirana tek

krajem 50ih i tokom 60ih godina duž hrvatskog podmorja. Ovo će inicirati i težnju ka

formalizovanjem zaštite i istraživačkih aktivnosti, te će na sastanku u Šibeniku 1963.

godine biti potpisana Rezolucija kojom će se definisati dalji koraci, u smislu boljeg

organizovanja pravne zaštite, međuinstitucionalne saradnje i obaveza svih učesnika u

ronilačkim aktivnostima. Ova će se Rezolucija pre svega baviti područjem hrvatskog

podmorja, ali će iskazati potrebu za izradom hidroarheološke karte, te arhivskog

istraživanja o brodolomima na Jadranu (Vrsalović, 1974: 27).

Nedugo potom dolazi do prve inicijative za formiranjem Centra za podmorska

arheološka istraživanja i muzeja podmorske arheologije, upućena od strane prof. Mate

Suića 1968. godine Savjetu za zaštitu spomenika kulture SR Hrvatske i ostalim

zainteresovanim forumima. Iste godine biće održano više sastanaka po pitanju problema

podvodne arheologije u okviru kojih će učestvovati relevantne institucije iz Hrvatske i

regiona (Vrsalović, 1974: 28-29).

Naredne godine u Šibeniku dogovoreno je da se pristupi izradi projekta za

arheološka istraživanja i zaštitu podmorskih lokaliteta istočnog Jadrana, koji bi bio

finansiran od strane Saveznog fonda za koordinaciju naučnih delatnosti. Nacrt projekta

prosleđen je na mišljenje nadležnim vojno-pomorksim i republičkim organima i

ustanovama, na šta je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore dao

pozitivno mišljenje (Vrsalović, 1974: 30; Karović, 2008: 14). Projekat arheoloških

istraživanja podmorskih lokaliteta Jugoslavije biće predložen i prihvaćen 1970. godine.

Međutim, do realizacije ovog projekta neće nikada doći, usled decentralizacije saveznih

fondova, kada se aktivnosti prenose na republike, koje nisu uspele da realizuju ovako

zahtevne projektne zadatke (Vrsalović 1974: 32; Karović, 2008: 14).

14

Na žalost ni naredni pokušaj formiranja međurepubličkog projekta „Istraživanja

plovnih puteva na istočnoj obali Jadrana s posebnim osvrtom na razvitak ekonomike i

pomorstva u prošlosti“ nije realizovan, u najvećoj meri zbog nedostatka finansijskih

sredstava (Vrsalović 1974: 32). Dok su sa jedne strane unutar Jugoslavije postojale

inicijative za formiranjem sistema zaštite i istraživanja podmorja, Albanija je decenije

provodila pod izolaciom. Ova politika uslovila je i ograničen razvoj arheologije, pa time

i njenog podvodnog dela. Sudeći po sadašnjoj situaciji, informacijama prikupljenim od

strane lokalnog stanovništva, te prisustva velike količine privatnih i „restorantskih“

zbirki amfora, u periodu izolacije vojska Albanije i kočari intenzivno su vadili predmete

iz mora.

Tokom 70ih i 80ih godina dolazi do zamaha u razvoju rekreativnog ronjenja na

području istočno-jadranske obale. Pored ovoga, intenzivne ronilačke aktivnosti sprovodi

i jugoslovenska vojska. Može se reći da upravo u ovom periodu nastaju bogate privatne

zbirke što amfora što drugih predmeta izvađenih iz mora. Uvidela se tada potreba za

hitnim intervenisanjem, formiranjem kadrova i zakonodavnih okvira, međutim, sa

delimičnim izuzetkom Hrvatske, istočno-jadranska obala u velikoj meri je poharana.

Međutim, tek 90ih godina preduzeće se konkretne mere. Paralelno sa razvojem

metoda zaštite i istraživanja donosiće se pravni akti koji detaljno regulišu podvodne

aktivnosti.

Hrvatska će u ovu deceniju ući sa već prikupljenih pregršt informacija vezanih

za podvodne lokalitete u hrvatskom podmorju, a zahvaljujući sprovođenju velikog broja

sistematskih istraživanja i rekognosciarnja, te aktivnog angažovanja prepoznatih

stručnjaka iz oblasti podvodne arheologije poput Desana Vrsalovića, Marija Jurišića,

Irene Radić Rossi i drugih. Najznačajniji korak u Hrvatskoj predstavljaće formiranje

Međunarodnog centra za podvodnu arheologiju u Zadru (UNESCO-ov centar II

kategorije). Centar je osnovan 2007. godine u okviru Hrvatskog restauratorskog zavoda,

naučne i stručne ustanove osnovane od strane Republike Hrvatske. Dve godine kasnije

Centar će dobiti svoju pravnu samostalnost, a do danas intenzivno sprovodi brojne

projekte iz oblasti zaštite, istraživanja, edukacije i promocije.

U Crnoj Gori postojaće tokom 90ih godina inicijative za formiranje komisija za

praćenje stanja podvodne kulturne baštine i formiranja mera zaštite. Kao jedan od

15

glavnih zadataka prepoznat je osnivanje Centra za podvodnu arheologiju, i formiranje

kapaciteta za njegovo adekvatno funkcionisanje. Pregovori vođeni kroz više godina

rezultirali su kreiranjem osnivačkog projekta Centra za podvodna arheološka

istraživanja Crne Gore, urađenog od strane mr Gordane Karović 2001. godine.

Projektom je predviđeno da Centar bude nezavisna ustanova koja bi kao nosilac i

koordinator u radu i rešavanju problematike podvodne arheologije crnogorskog

podmorja i kao tehnička baza za podvodna arheološka istraživanja imao potpuni uvid u

sve podvodne arheološke aktivnosti (Karović 2001). Centar u ovom obliku nikada nije

formiran, da bi 2011. godine, resistematizacijom Republičkog zavoda za zaštitu

spomenika kulture, Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Centra za

arheološka istraživanja Crne Gore u Upravu za zaštitu kulturnih dobara i JU Centar za

konzervaciju i arheologiju Crne Gore, u okviru novoosnovanog centra bilo predviđeno

odelenje za podvodnu arheologiju. Ovo planirano odelenje međutim još uvek nije

stavljeno u funkciju, zbog nedostatka kadrovskih, finansijskih i infrastrukturnih

kapaciteta. I pored toga, na području Crne Gore realizovano je nekoliko projekata

podvodno-arheoloških istraživanja, u najvećoj meri u saradnji sa inostranim partnerima.

U Albaniji je 2010. godine u vidu nevladine organizacije formiran Albanski

centar za podvodna istraživanja (ACMR). Ovaj Centar mahom se finansira iz fondova i

donacija, a od njegovog osnivanja realizovano je više projekata obuke i edukacije

lokalnih i međunarodnih kadrova iz oblasti podvodne arheologije i biologije, te u nešto

manjem obimu i istraživanja.

16

6. Geografski i hronološki okvir istraživanja

6.1. Geografski okvir

Prostor na koji će rad biti fokusiran obuhvata južni jadranski basen, područje

koje obuhvata obalu Albanije, Crne Gore i jug Hrvatske. Ovo područje između ostalog,

izabrano je zbog činjenice što se nalazi između dva tradicionalna jadranska plovna puta:

severnog, koji spaja poluostrvo Gargano i ostrvo Hvar i južnog koji je vezivao Brindizi i

ostrvo Sazan (sl.13). Može se pretpostaviti da je trgovina u severnom basenu verovatno

imala drugačiji karater. Vremenski uslovi, more, geologija i hidrografija značajno se

razlikuju između severnog i južnog basena. Međutim južni basen je tim pre zanimljiviji

jer je brodovlje upućeno ka severu i obratno, moralo kroz njega proći, a samim tim i za

sobom često ostaviti tragove. Konačno, trgovina u antici na prostoru severno od Hvara u

zavidnoj meri je istražena, dok su istraživanja na području Crne Gore i Albanije u

pionirskoj fazi.

Rad će biti fokusiran samo na obalni deo južne Hrvatske, Crne Gore i Albanije.

Gradovi sa pomorskim vezama bili su situirani mahom na samoj obali. Materijali za

izgradnju luka nalaženi su najdalje 50km u zaleđu. Većina velikih gradova u ovom

regionu bili su priobalni, poput Isse, Pharosa, Risinium-a, Olcinium-a Lissos-a,

Epidamnus-a, Butrinta i sličnih, iako postoji nekoliko gradova sa pomorskim vezama i u

zaleđu, kao što su Apollonia, Byllis, Phoenice, i Epicaria.

Veći deo Hrvatske ravničarskog je tipa, te je preko 50% ukupne teritorije

smešteno na visinama manjim od 200 metara. Ravnice su pretežno zastupljene u

severnim delovima zemlje, mahom u Slavoniji koja predstavlja deo Panonskog basena.

Područje većih nadmorskih visina, nalazi se pretežno u reonu Dinarskih Alpa, odnosno

u Liki i Gorskom koratu. Panonski basen, Dinarski Alpi i Jadranski basen tako

predstavljaju glavne geomorfološke delove Hrvatske.

Obala Hrvatske najrazuđenija je obala Mediterana. Veći deo obale okarakterisan

je kraškim oblicima reljefa, razvijenim od jadranske karbonatne platforme. U velikoj

17

meri karstifikacija je počela u oligocenu i miocenu, nakon konačnog izdizanja Dinarida,

kada su karbonatne stene bile izložene atmosferskim uticajima. Ovi predeli danas

obuhvataju i područja na 120m ispod današnjeg nivoa mora, a koji su bili izloženi

dejstvima navedenih faktora tokom porasta nivoa mora u periodu poslednjeg ledenog

doba.

Najveći deo istočne obale sasatoji se od karbonatnih stena, dok su u zalivu u

blizini obale Trsta, u zalivu Kvarner i u Dalmaciji severno od Splita značajnije

zastupljeni flišni oblici reljefa. Zapadna Istra nalazi se u procesu postepenog potapanja,

obzirom da je u poslednja dva milenijuma nivo mora porastao za cca 1,5m. U

središnjem delu Jadrana javljaju se tragovi vulkanskih aktovnosti, na ostrvima Vis,

Jabuka i Brusnik. Takođe, zemljotresi su česta pojava u području Jadrana. Neretko se

javljaju oni manjih intenziteta, oni jačeg na svakih nekoliko decenija, dok razorni

jednom u par vekova.

Hrvatska s pravom nosi naziv "zemlja tisuću otoka". Dužina morske obale iznosi

5835,5km, od čega ostrvske obale obuhvataju 4058km. Od 1233

jadranskih ostrva, hridi i grebena u hrvatskom delu jadranske obale nalazi se njih 1185.

Od ukupnog broja, 718 predstavlja ostrva u punom smislu te reči, a svega 66 ih je danas

nastanjeno (Duplančić, 2004: 12).

Litološka i geotektonska struktura, te erozijska aktivnost za posledicu su imali

formiranje nekoliko reljefnih entiteta na području Crne Gore. Među njima, izdvaja se

primorski, oivičen na istoku planinskim masivima Orjena, Lovćena, Sutormana i

Rumije a između Sutorine na severo-zapadu i reke Bojane na jugo-zapadu. Brojne uvale

zastupljene na ovom pojasu variraju u svojim dimenzijama zbog blizine i karakteristične

strmosti planina. Najprostranije su one na područjima Boke Kotorske i Ulcinja, dok

uvale na potezu Budva – Bar ne prelaze dužinu od 2km. Od rta Oštra na ulazu u Boku

Kotorsku do ušća reke Bojane, sastav sedimenata diktira i izgled obale. Uvale, zalive,

litice i pećine karakterišu meki glinoviti sedimenti (Spatial Plan of Montenegro, 2008:

17).

18

Boka Kotorska, nepravilnog oblika, sačinjena je od većeg broja uvala. Od ulaza,

između poluostrva Luštica i rta Oštra (širine od 1500 do 2950m) do Kotora nalaze se

zaliv Herceg Novog, klisura Kumbora, zaliv Tivta, klisura Verige, zalivi Morinj, Risan, i

zaliv Kotor. Obale zaliva sačinjene od krečnjaka strme su, dok one čiji glavni sastav čini

fliš imaju blagi pad i postepeno tonu pod more. Od rta Platamuni do ponte Volujica

nailazi se na veliki broj manjih i većih uvala i rtova, što je posledica frekventnih

tektonskih aktivnosti i poniranja obale. Na ovom području formirane su prostrane

peskovite i šljunkovite plaže poput Bečića, Petrovca, Buljarica, Čanja i Sutomora.

Područje od Bara do ušća Bojane nešto je drugačije. Ono je, do Velike plaže u Ulcinju,

okarakterisano manjim kamenitim uvalama sa strmim zaleđem i velikim brojem grebena

(Bigovica, Crvena plaža, Utjeha, Kruče i Valdanos). Na samom jugu obale nalazi se

ulcinjsko polje, okarakterisano prostranim peščanim ravničarskim plažama i takođe

ušćem Bojane na čijem središtu se nalazi peščana ada (Spatial Plan of Montenegro,

2008: 18).

Na krajnjem severu Albanije nalaze se albanski Alpi, koji predstavljaju

produžetak Prokletija, odnosno crnogorskog krečnjačkog platoa. U ovom delu reke

imaju strme padove i duboke kanjone, ali i obradive ravnice. Obzirom da su međutim

neplovne, u smislu razvoja komunikacija predstavljale su samo smetnju.

Nizak priobalni pojas prostire se od severne granice države ka jugu, do okoline

Valone, i obuhvata dužinu od 476km. Ovaj uzak ravničarski pojas omeđen je visokim

planinskim masivima, i prosečna širina mu iznosi oko 16km, sa izuzetkom oblasti

Elbasana, gde se prostire i do 50km ka planinama. Obala je okarakterisana pročišćenom

vegetacijom, koja varira od oskudne do guste. Za razliku od severo-istočne jadranske

obale, ovaj deo obiluje močvarama i drugim erodiranim pustinjskim predelima.

Zemljište je veoma obradivo u podnožjima centralnih visoravni, na blagim uzvišenjima.

Centralne visoravni prostiru se istočno od nizija i karakterišu ih umerene

nadmorske visine, između 305 i 915 metara, sa nekoliko tačaka višim od 1520m.

Pomeranja tla na zapadnom rubu centralnih visoravni dovodi često do umerenih a

povremeno i jakih zemljotresa. Iako je u pitanju nepravilan teren, sa velikim visinskim

razlikama u uskom pojasu, deo planinskog masiva okrenut ka jadranskoj obali izgrađen

je pretežno od serpentina, protežući se gotovo kroz celu zemlju.

19

Većina reka u Albaniji mahom teče direktno na zapad ka obali, sa izuzetkom

Crnog Drima, koji u gornjim tokovima ima severo-istočni pravac. Snaga reka, kada su

bogate vodom, čini ih teškim za kontrolisanje, pa samim tim onemogućava plovidbu.

Izuzetak predstavlja reka Bojana, koja je od antičkog perioda omogućavala

komunikaciju između Skadarskog jezera i Jadrana (Pano et al. 2007: 210).

6.2. Hronološki okvir

Vremenski okvir na koji je rad fokusiran prevashodno se, kako se iz naslova

vidi, svodi na period rimske dominacije. Međutim, ovaj predstavlja samo deo

vremenske celine koju danas nazivamo antika. Kako bi bolje shvatili problematiku i

kontekst teme, moramo se pozabaviti i pojmom antika, odnosno, onim šta je ona

predstavljala i kako se razvijala na datom području.

Svakako antika nije sasvim čvrst i u vremenskim okvirima definisan pojam. Do

njenog razvoja nije došlo ravnomerno. Područja koja su bila zahvaćena grčkom

kolonizacijom, počevši od prvih decenija IV veka p.n.e. mnogo su ranije ušla u antičko

razdoblje od ostalih. U ovom slučaju tu svakako spada područje južnog Jadrana,

odnosno od Cavtata (Epidaura), ka jugu, pa i na područjima gde grčkih naseobina nije

bilo, ali se nailazi na snažne uplive i uticaje grčkog i helenističkog sveta. Dakle, nastup

antike ne možemo fiksirati za čitavo obalno područje, ili veću regiju uopšte. Ona je

sporadično nastupala, u zavisnosti od prilika, a svakako su se grčki i rimski uticaji na

mnogim tačkama pojavili mnogo pre rimskih legija (Suić, 2003: 10).

Isto tako valja se osvrnut na vreme u kojem se antika ovde završava. Ni tu ne

postoje apsolutni datumi, već je mnogo toga zavisilo od sticaja okolnosti. Antičke

naseobine na obali su zadržale svoje karakteristike, koje ih kao takve opredeljuju, kroz

brojne 'varvarske' najezde koje su usledile u epohi seobe naroda. Većina antičkih

gradova na istočnoj jadranskoj obali prestala je egzistirati provalom Avara i Slovena,

početkom VII veka n.e. Samo neke od njih na kopnu sačuvali su svoju antičku bazu

(Budva, Ulcinj), a neke su preživeli kao naslednici porušenih gradova (Dubrovnik –

20

Raousion kao naslednik Epidaura). Od ostrvlja su se održala samo neka na severu

tadašnje provincije Dalmacije (Suić, 2003: 10).

Za razvoj kultura na području istočne jadranske obale, naročito u IV veku p.n.e.

bitnu ulogu odigraće grčka kolonizacija. Kolonije osnovane u ovom periodu, naročito

one od strane Sirakuze, održavaće trgovačke kontakte sa susednim ilirskim

stanovništvom. U drugoj polovini III veka p.n.e. dolaži do snaženja ilirske države i

izbijanja ilirskih ratova. Takođe, u ovom periodu se već poslovično pominje opasnost

plovidbe Jadranom i ilirsko gusarenje (Stipčević 1989: 151). U kontekstu ovih

dešavanja navodi se takođe i da su se grčki gradovi na Jadranu za pomoć obratili

Ahajcima i Etolcima, ali i Rimljanima (Ружић, Пушић, 2007: 161).

Tako će za vreme ilirskog rata i prvog makedonskog rata, iako zauzet na

zapadnom frontu sa Drugim punskim ratom, Rim se umeštati u spoljnopolitičke odnose

koji su nastali u helenističkim zemljama. Upravo odnos između Rima i helenističkih

zemalja okarakterisaće rimsku spoljnu politiku u periodu II veka p.n.e. Umešavši se u

navedene sukobe, Rimljani će 229. godine p.n.e. započeti rat protiv Teute. Mir koji će

Teuta zatražiti već 228. godine p.n.e., neće međutim doneti prestanak ratnih operacija.

Do konačnog sloma ilirske države doći će ipak tek po završetku Trećeg ilirskog rata

168. godine p.n.e., a usled kombinacije više faktora – različitih političkih interesa,

komplikovanih odnosa Dimitrija Hvarskog, kome je od strane Rima bila poverena

uprava nad većim brojem ilirskih plemena, Makedonaca i samog Rima.

I pored nestabilne situacije i čestih sukoba na Jadranu, sudeći po zastupljenosti

brodoloma sa teretima amfora iz područja Egeja i južne Italije (Grčke i Grčko-italske),

kao i sporadičnih nalaza ovih amfora, može se zaključiti da u III veku p.n.e. dolazi do

razvoja trgovinskih odnosa između helenizovanog i lokalnog stanovništva istočne

jadranske obale sa Grcima i Rimljanima.

Politika Rima ka zapadu u ovom periodu imala je slični karakter. Česti sukobi

(Ligurija, Korzika, Sardinija, Španija, Kartagina), oslabili su Rim, ali je željeni cilj bio

postignut – osnivanje provincija. Tako će sredinom II veka p.n.e. Rim pod sobom imati

21

već veliki broj teritorija, a svi posedi van Italije smatraće se njegovim provincijama.

Razvoj upravljačke politike i odnosa ka provincijama ištao je postepeno. U početku,

Rim nije imao posebna pravila vezana za upravljanje provincijama, već bi onaj kome bi

bilo povereno vođenje rata, upravljao i osvojenom zemljom. Vremenom će se oformiti

četiri nove dužnosti provincijskih pretora, i time će njima biti poverena uprava nad

određenim provincijama. Kao što smo rekli, sistem uprave provincijama formirao se

postepeno, te u početku nije bilo zakonodavnih odredbi koje bi definisale način vršenja

uprave i položaj svih provincija. Postojali su, sporadično, statusi za pojedine provincije,

koje su određivali ili senat, ili upravnici provincija.

Odnos Rima ka provincijama kroz republikanski a potom u carski period igra

značajnu ulogu u smislu razumevanja konteksta formiranja keramičarskih radionica,

odnosono izvoznih proizvodnih centara u doba antike.

Položaj samih gradova koji ulaze u sastav provincija, bio je različit. Najveći broj

spadao je u kategoriju zavisnih gradova, pa su time bili dužni da plaćaju porez,

pokoravaju se upravniku provincije i zadržavaju autonomiju kod rešavanja lokalnih

pitanja. Pored njih postojali su slobodni gradovi koji su se dalje delili na više kategorija.

Kako su ratovi mahom bili praćeni osvajanjem i sticanjem velikog plena i zarobljenika,

a provincijska politika eksploatacijom lokalnog stanovništva, došlo je do izmene

strukture rimske države, odnosno raznih slojeva njenog stanovništva. Iz provincija su,

obično putem posrednika, u rimsku blagajnu pristizali delovi godišnjih prinosa lokalnog

stanovništva sa državnog zemljišta, raznovrsne carine i porezi, te druge vrste prihoda.

Klasna borba u Rimu ulazi u novu fazu tridesetih godina II veka p.n.e.

Raslojenost društva i klasne razlike ispoljile su se u otvorenim ustancima i izazivale

pokret slobodne sirotinje. Socijalni sukobi dovešće do niza građanskih ratova, koji će za

posledicu imati i propast Republike i zavođenja monarhije u Rimu. Završna etapa

Republike biće tako okarakterisana građanskim ratovima nakon Cezarove smrti, koji su

bili praćeni proskripcijama, konfiskacijom zemljišta, prekomernim porezima, prinudnim

mobilizacijama vojnika, bekstvima robova i odsustvom lične bezbednosti. Od

građanskih ratova naročito je stradalo stanovništvo Italije. Težnja vladajućih grupa za

22

redom i mirom doprinela je nesumnjivo učvršćivanju monarhije, koja se dominantno

oslanjala na vojnu snagu, tim pre što je usled ponovnih podela zemljišta došlo do

promena u italskoj zemljišnoj svojini. Dolazi do novih promena u socijalnim odnosima,

koje su svoj odraz našle u ideologiji tog vremena (Maškin, 1951: 294).

Politička i socijalna previranja po svoj prilici nisu imala negativan uticaj na

razvoj privredne i trgovinske politike u Italiji, pa se period od kraja II do kraja I veka

p.n.e. uzima kao vrhunac italske proizvodnje vina, i poklapa sa prisustvom amfora tipa

Dressel 1/ Lamboglia 2 (Formenti et alii, 1978: 97). U ovom periodu karakterističan je

masovni italski izvoz usmeren ka zapadu.

Spoljnopolitički program Avgustovog principata ići će u pravcu trajnog mira,

obezbeđenog pobedama na kopnu i moru. Avgustovu spoljnu politiku karakterišu dva

odnosa kroz periode: od 27. do 6. godine p.n.e., u kome je vršeno osvajanje određenih

teritorija na zapadu i postizanje diplomatskih uspeha na Istoku od strane Rima, i od 6.

godine p.n.e. do 14. godine n.e. kada su Rimljani uslovljeni na prelazak na sistem

odbrambene politike, karakteristične za celokupan period Rimskog Carstva (Maškin,

1951: 324). U Hispaniji će Avgust oformiti tri provincije: Lustianu, Betiku (Baetica) i

Tarakonensis (Tarraconensis). Betika i Tarakonensis će u početnom periodu biti

značajni Carstvu zbog resursa metala, naročito srebra, olova, bakra i željeza, koji će

odavde biti izvoženi u vidu ingota. Vremenom će i izvoz poljoprivrednih proizvoda

dobiti na značaju, posebno žita, maslinovog ulja i vina, a kao poseban vid cenjene robe i

riba i riblje prerađevine (Lowe, 2016: 308).

Avgustov politički sistem pokazao se održivim, a činio ga je uspešan kompromis

između raznih grupacija rimskog društva, garantovao je vladavinu nad robovima i

obezbeđivao odbranu rimskih granica. U periodu vladavine careva iz dinastije

Julijevaca-Klaudijevaca odnos prema provincijama ogleda se u manjim promenama.

Klaudije će više pažnje posvetiti političkim dešavanjima na Istoku, a 48. godine

predložiće senatu da dodeli ius honorum (pravo da budu birani za senatore)

stanovnicima Galije. Nova odluka do duše ticaće se u ovom momentu samo Galije, ali

je predstavljala osnov za budući ulazak provincijskog stanovništva u red senatora i

23

uglednika. Međutim, neadekvatna kontrola i raspolaganje finansijama od strane Nerona

i njegovih prethodnika i građanski rat iz 68-69. godine isprazniće državnu blagajnu.

Iz finansijke krize pokušaće dolaskom na vlast Vespazijan da izađe, a sa tim

ciljem i izvršiće izmene po pitanju privincijske politike. Težiće da nađe oslonac među

romanizovanom provincijskom aristokratijom, kojoj je sad otvoren put u najviši,

senatorski stalež. Posebnu carevu zaštitu uživali su zapadni gradovi, koji će u ovom

periodu i konačno dobiti građansko pravo. Posebni municipalni statut propisivaće način

upravljanja i unutrašnju organizaciju ovih municipija. Njihovi bivši magistrati postaju

rimski građani. Istaknutiji među građanima ulaze u redove rimskih vitezova. Ka

istočnim oblastima formiran je nešto drugačiji odnos, pa će autonomija koju je Neron

dao pojedinim grčkim gradovima biti oduzeta.

Veliku pažnju Vespazijan je posvećivao provincijskoj upravi. Predstavnici nove

aristokratije/veliki zemljoposednici postepeno formiraju drugačiji odnos ka preuzetim

obavezama, te provincijske oblasti prestaju da se posmatraju isključivo kao ratni plen,

već kao deo Carstva.

Takođe, nezavidno stanje državne blagajne zahtevalo je uspostavljanje starih i

uvođenje novih poreza. Carstvo je uz „vlasničko“ zemljište, odnosno ono nad kojim je

upravljanje definisano, imalo i veliki fond konfiskovanih zemljišta, oduzetih senatorima

osuđenih pod carevima ranije dinastije. Kako je zbog nedostatka organizacije vezane za

rukovođenje ovim imanjima, od njih prihod bio na minimalnom nivou, njihova

organizacija takođe je ušla u zadatke careva nove dinastije.

Tokom I veka n.e. italska vina postepeno će gubiti na značaju, odnosno doći će

do promene načina i vrste proizvodnje vina. Krče se plemenite sorte grožđa, koje se

zamenjuju onim manje zahtevnim ali i lošijim. Ovo će Domicijan pokušati da reši

ediktom o zabrani gajenja plemenitih loza van Italije (Tchernia 1986: 227), ali po svoj

prilici neuspešno. U ovom periodu dolazi do prevlasti provincijskih proizvoda,

uglavnom vina, maslinovog ulja i garuma, a trgovinska politika Rima u najvećoj meri će

se okrenuti uvozu, i to dominantno robe iz zapadnih provincija.

24

Do intenziviranja izvoza vina iz Hispanije doći će već u I veku, kada će, kako

smo već pomenuli, italska izvozna moć ovog dobra da oslabi. Međutim, najzačajniji

proizvod koji je Hispanija imala da ponudi bila je svakako riba i riblje prerađevine.

Distribucija ovih proizvoda ogleda se u nalazima amfora tipa Dressel 7-11 i Beltran 2A

(Beltrán Lloris, 1970; Zevi,1966: 232). U periodu I-III veka kao značajni centri ulova i

prerade ribe izdvojiće se Betika, Lustianija i Tarakonensis. Vremenom će, takođe,

maslinovo ulje Betike biti distribuirano širom Carstva, a ova trgovina biće

okarakterisana amforama tipa Dressel 20, koje će biti u upotrebi sve do kraja III veka

(Bautista et alii, 2008: 26).

Dinastija Antonina će takođe posebnu pažnju usmeravati ka provincijama. Od

vremena Nerve i Trajana carska će vlast težiti većoj centralizaciji, odnosno stavljanju

gradske uprave pod svoj nadzor, u cilju regulsianja municipalnih finansija. Ovo

upravljanje je vršeno preko provincijskih namesnika, a pored njih, u gradove su

upućivani posebni činovnici, gradski kuratori, kojima je poveravana revizija i saniranje

lokalnih finansija. Hadrijan je pak, tokom svoje vladavine posetio gotovo sve

provincije. Ciljevi njegovih putovanja u prvom redu bili su politički. Obzirom da je bio

pristalica miroljubive politike, Hadrijan je veliku pažnju posvetio razvoju odbrambene

sposobnosti Carstva, ali i podizanju vojne discipline. Poseban značaj za provincije imala

je promena načina popunjavanja trupa. Do II veka osnovne trupe (legije) popunjavane

su isključivo rimskim građanima, da bi od Hadrijanovog vremena u legije počeli da se

primaju i stanovnici provincija, bez obzira na to da li pripadaju rimskom građanstvu ili

ne. Antonin Pije će se tokom svoje vlasti držati principa svog prethodnika, da bi sa

Markom Aurelijem Rim opet ušao u razdoblje ratova i ustanaka, što će u velikoj meri

uzdrmati ekonomsku situaciju Carstva.

Početak perioda vladavine dinastije Severa okarakterisano je, iako nepovoljnom

ekonosmkom situacijom, razvojem afričkih provincija. Veliki broj natpisa iz ovog

perioda svedoče o razvoju afričkih gradova, kao i upućivanje gradskih kuratora u cilju

pojačanja carske kontrole nad gradskim finansijama (Maškin, 1951: 466).

25

Obzirom na navedeno, ne čudi što tokom kasne antike, ulogu glavnog

mediteranskog izvoznika maslina i ulja preuzima upravo severna Afrika. Distribucija će

dominantno biti usmerena ka zapadnom Mediteranu, al i Jadranu, gde su iz ovog

perioda prisutne cilindrične afričke amfore, dominantno tipa Africana 3, ali i Africana I

Piccolo, koje su dopremale maslinovo ulje iz Kartagine i Bizacene (Bonifay,

2004:22). Isti proizvod stizao je i iz Tripolitanije (Panella, 1973: 544).

Po završetku vladavine careva iz dinastije Severa, sledi razdoblje kasnog carstva

okarakterisano građanskim ratovima. Tokom III veka germanski narodi pretiće

severnim granicama, persijsko kraljevstvo istočnim a Mauri Africi. Vodeći defanzivne

ratove na granicama, Carstvo postepeno slabi, čemu doprinose i povremene provale

varvara.

Veliki uticaj u ovom periodu odigraće pojava i ekspanzija hrišćanstva. Već

uzdrmano carstvo uspeva da se održi većim delom IV veka, da bi 396. godine bilo

podeljeno na istočno i zapadno. Zapadno rimsko carstvo biće pod stalnim udarima

varvara tokom čitavog V veka, da bi 476. godine došlo do njegovog konačnog sloma.

Na njegovoj teritoriji nastajaće i smenjivaće se brojne rimsko-varvarske države.

Istočno rimsko carstvo, koje postepeno dobija naziv „Vizantijsko“, uspeva se

održati u Grčkoj, Makedoniji, maloazijskim provincijama i delu Afrike. Tokom VI veka

delimično uspeva vratiti neka od izgubljenih područja na Jadranu, u Italiji i Africi, a u

istočnom Sredozemlju vodi ofanzivnu politiku. Ipak, već u VII veku, pod najezdom

Arapa, Vizantija će izgubiti Afriku i vaći deo istoka. Ovi događaji dovešće do

decentralizacije ekonomske politike i kraja jedinstvenog antičkog mediteranskog

prostora. Da je u manjoj meri u istočnim provincijama proizvodnja i distribucija putem

amfora nastavljena i u periodu do VII veka svedoči i nekoliko i tipova amfora ovog

razdoblja, od kojih neke srećemo i u Jadranu (Late Roman 1-4) (Passi et al, 1981: 780).

Jadran, nakon relativno mirnog kasnoantičkog razdoblja, ulazi u period

varvarskih osvajanja i formiranja nove geo-političke situacije, ali i stagnacije

ekonomskog života. Vizantija će u narednom periodu nastojati da održi komunikaciju sa

26

severnom Italijom, a izgradnjom novih utvrđenja da osigurna kopnene i pomorske

puteve. Dolaskom Avara i Slovena na područje Balkana se međutim, u svakom pogledu

završava kasnontički period.

27

7. O pomorskoj trgovini

7.1.O razvoju pomorske trgovine na području istočnog Mediterana

Razvoj pomorstva, upoznavanje mora, kroćenje jedara, išlo je postepeno. Ljudi

su oduvek bili vezani za vodu i njoj težili. Bilo da su u pitanju reke, jezera ili mora,

blizina vode je često bila glavna odrednica prilikom biranja lokacije za neko duže

nastanjenje. Ovo ne čudi, jer pored činjenice da je voda jedan od glavnih izvora života,

ona u mnogo čemu olakšava i transport dobara. A težnja da se nešto prenese sa jedne

tačke na drugu seže u početke razvoja trgovine. Kroz pisane izvore, mi danas znamo da

je u antici prevesti nešto vodom, bilo značajno jeftinije nego kopnom. Iz ovog razloga

su velike imperije oduvek težile da gospodare vodenim putevima.

Malo se zna o plovidbi u periodu rane antike i onim koji su joj prethodili. Kada i

na koji način su se ljudi u praistoriji prvi put otisnuli u more nije sigurno, ali se sudeći

po slikovnim prikazima to desilo najkasnije oko 3000. godine p.n.e. Najranija veza

čoveka sa morem može se međutim pretpostaviti na osnovu nalaza noževa, strugača i

udica. Primerci ovog oruđa nalaženi na ostrvu Melosu sačinjeni su od opsidijana i

datuju se oko 8000 godina p.n.e. Upoređujući stanje na Mediteranu sa ostalim delovima

sveta, može se pretpostaviti da su ljudi na more počeli da izlaze u cilju lovljenja ribe, a

vremenom tu veštinu počeli da koriste i u druge svrhe, poput trgovine i gusarenja

(Meijer, 1986: 1).

Izgled prvih plovila nije poznat, ali može se pretpostaviti da su ih u početku

činili jednostavni splavovi. Ovi ipak nisu još uvek predstavljali brodove u pravom

smislu te reči. Prvi pravi brodovi, odnosno čamci, u smislu plovila koji su mogli

transportovati ljude i zaštiti ih od vode, po svoj prilici bili su sačinjeni od izdubljenog

stabla drveta. A kada su i ove potrebe prevaziđene, brodovi su počeli da se prave od više

spojenih delova drveta, odnosno kasnije dasaka (Casson, 1964: 1).

28

Ova tranzicija nije se na isti način svuda odvijala. Tako, najranije predstave iz

Egeja potiču sa kikladskih ostrva Naksos (Naxos) i Siros (Syros). Ovde imamo

predstave dugačkih brodova sa blago izdignutom krmom i izraženo izdignutim i

izduženim pramcem. S druge strane, likovne predstave iz Egipta iz III milenijuma p.n.e.

prikazuju nešto drugačija plovila – sa trupom u obliku kašike i ravnim dnom (Meijer

1986: 2).

Pomorstvo na Mediteranu u punom smislu te reči formira se oko velikih

kulturnih celina Levanta početkom III milenijuma p.n.e. Danas su nam, zahvaljujući

prisustvu slikanih predstava, te arheoloških ostataka, najbolje poznati počeci pomorstva,

ili bolje reći plovidbe iz Egipta. Ovi izvori, a i nalazi poreklom iz Egipta na prostoru

Fenikije i Biblosa ukazuju na činjenicu da su u razdoblju starog carstva bile

organizovane kraće uspešne pomorske ekspedicije (Kalender, 2004: 261).

Od kraja III milenijuma Krićani šire svoj uticaj duž velikog dela Mediterana.

Južno se rasprostiru do Egipta i Libije, zapadno do Sicilije, Apulije i liparskih ostrva a

severno do Trakije. Ka istoku je međutim njihova ekspanzija zaustavljena od strane

Hetita. Tukidid nam govori da su Krićani čak praktikovali talasokratiju nad susednim

ostrvima, kao rezultat njihove pomorske nadmoći. Krićani su dakle u ovom periodu

dominantno vladali Kikladima, i obezbeđivali pomorsku trgovinu, a od posebnog

značaja bila je trgovina metalima, luksiznim proizvodima i sl. (Meijer 1986: 4). II

milenijum p.n.e. čini bitnu odrednicu u razvoju brodova. Upravo u ovom razdoblju

dolazi do razvoja kako broda na jedra, tako i brzog broda na vesla (Vogeikoff-Brogan,

Apostolakou, 2002: 417).

U drugoj polovini XV veka p.n.e. Krićani gube svoj položaj, nakon što je Krit,

već oslabljen zemljotresima i vulkanskom erupcijom There poklekao mikenskim

osvajačima (Meijer 1986: 6). Postavlja se pitanje da li je u ovom momentu kritska flota

bila do te mere uništena prirodnim nepogodama, da nije imala potencijala da se odbrani

od napada, ili su prosto grčki brodovi, građeni po egejskoj tradiciji, bili superiorniji.

Tržištem istočnog Mediterana će u ovom periodu preovladati mikenska luksuzna roba i

keramika, što će uticati na razvoj trgovine između Sirije i Egipta sa jedne strane, i

29

mikenskih centara sa druge. Plemeniti metali će činiti značajan segment trgovine, što ne

čudi obzirom da je po pitanju prirodnih resursa Grčka zavisila od importa. Plemeniti

metali su verovatno u najvećom meri uvoženi iz područja Turske i Sirije, o čemu

moguće svedoče nalazi brodoloma Cape Gelidonya (Chadwick, 1976: 173).

Oko 1200. godine p.n.e. Mikenjani su počeli da osećaju pritisak od strane

osvajača sa severa. U pitanju je bila etnički mešovita grupacija poznata pod nazivom

„Narodi mora“, koji su svoj trag u istoriji ostavili naročito u istočnom mediteranskom

basenu. U Grčku su stigli putem kopna i mora. Da su ovi narodi imali kvalitetne

brodove na raspolaganju, može se videti iz egipatske likovne predstave koja prikazuje

borbu između njih i Ramzesa III (Wachsmann, 1981: 196). Vremenom će posledice

borbi sa Narodima mora postati po Grčku katastrofalne. Dolazi do osiromašenja bogate

klase te masovnih migracija, odnosno iseljenja Grka uglavnom u priobalno područje

Male Azije (Meijer, 1986: 9).

Nakon migracija u XII i XI veku p.n.e. dolazi do nestanka centralizovanih

monarhija poput Mikene, a na prostorima koje su nekada zauzimale stvaraju se male i

relativno siromašne zajednice. U okviru pojedinačnih zajednica moć se nalazila u

rukama kralja, okruženog savetnicima iz reda aristokratije ili u rukama aristokratije kao

upravljačkog tela. U drugom slučaju, u pitanju bi bila manja grupa velikih

zemljoposednika. Srednja klasa stanovništva, mali farmeri i raznovrsni radnici

iskazivali su bezuslovnu poslušnost (Meijer, 1986: 11).

U periodu od 1100. do 800. godine p.n.e., odnosno u toku trajanja mračnog

doba, kontakti sa spoljnim svetom bili su retki. Trgovina, koja je u minojskom i

mikenskom razdoblju igrala veliku ulogu, samo se u maloj meri održala. Razvoj

protogeometrijske i rane geometrijske keramike, te njena široka distribucija tokom X i

IX veka p.n.e. upućuje na tendenciju ka održavanju trgovačkih veza. Održavanje ovih

sigurno nije bilo lako, obzirom na intenziviranje gusarenja na području Egeja –

posledice nedostatka organizovane odbrane plovnih puteva (Meijer, 1986: 11).

30

Početkom I milenijuma p.n.e. situacija na obali Levanta u određenoj meri se

stabilizovala, što je omogućilo razvoj trgovine. Stanovnici najznačajnijih priobalnih

gradova, Sidona, Bejruta (Berytus), Tir (Tyre), Biblos (Byblos), Arados, bili su glavni

korisnici ove povoljne situacije, a kedrovina iz libanskih planina obezbeđivala je

nesmetanu izgradnju kvalitetnih brodova. Koristeći ove prostrane i izdržljive brodove,

Feničani će preploviti Mediteran i osnovati svoje kolonije na obalama severne Afrike,

Sicilije i Španije. U osnovanim kolonijama trgovaće potom svojim lokalnim

proizvodima, ali i onim nabavljenim iz Mesopotamije. Na taj način će bronzani

predmeti, slonova kost, drvo i tekstil biti distribuirani širom Mediterana (Starr, 1977:

26).

Oko dva veka Feničani će nesmetano kontrolisati trgovačke pomorske puteve ka

zapadu. U IX veku Grci će takođe shvatiti značaj teritorijalnog širenja trgovačkih

uticaja. Grčka elita počela je da pokazuje interes ka dobrima sa istoka, te polako u ovom

pravcu počinje da razvija trgovačke kontakte. Oko 800. godine p.n.e. Grci iz Halkide i

Eretrije osnovaće malo naselje, Al Mina, na sirijskoj obali. Razumevanje benefita

kolonizacije u smislu rešavanja problema prenaseljenosti, ali, još važnije, intenzivnog

razvoja trgovine, uveli su Grke u ovaj proces, koji će posebno intenzivnog traga ostaviti

na istočni Jadran (Meijer, 1986: 17).

Talas kolonizacije koji je drastično uvećao granice grčkog sveta u VIII i VII

veku p.n.e. proširio se duž celog Mediterana i Crnog mora, od Krima do Španije. Iz

kolonija sa područja Trakije i crnomorske obale izvoženi su gvožđe, olovo i bakar, drvo

sa Balkana, riba iz ruskih reka, a žito iz područja južne Rusije razmenjivano je za vino,

maslinovo ulje i kermaiku iz Grčke. Severnoafrička kolonizacija bila je ograničena zbog

prisustva Egipćana i Kartaginaca. Grci će se po uzoru na Feničane, i već isprobane

plovne puteve okrenuti i zapadu, što će, kroz osnivanje brojnih kolonija u području

južne Italije, usloviti formiranje naziva Magna Graecia (Starr, 1977: 27).

Među glavnim razlozima ekspanzije kolonizacije je i potreba Grčke za

plemenitim metalima. Ovi su ranije nabavljani iz Fenikije koja je, zbog borbi sa

Asiracima odlučila da njihov izvoz ukine (Boardman, 1964: 32). Što su duža putovanja

31

bila, sa više su se problema grčki trgovački brodovi suočavali. Za duga putovanja bili su

potrebni izdržljivi brodovi, a ovo se nije odnosilo samo na trgovačke, već i na one vojne

koji su ih često pratili. Sve do VIII veka p.n.e. brodovi su bili otvoreni, bez palube, pa

se javila potreba da se, iz bezbednosnih razloga ovo izmeni. Takođe, postalo je jasno da

je u cilju realizacije duge plovidbe, bilo neophodno angažovati iskusne mornare, od

kojih je uspeh ekspedicije u velikoj meri zavisio (Meijer, 1986: 19).

Trgovački brodovi ovog perioda bili su u potpunosti drugačiji od trirema. Bili su

kraći i širi, sa izvijenim pramcem i krmom (Morrison, Williams, 1968: 137). Paluba se

prostirala celom dužinom broda, a veći brodovi neretko su imali još jednu palubu na

nižem nivou. Na uzdignutom delu palube nalazila se kućica koju su koristili vlasnik i

kapetan broda uz par članova posade. Ostatak posade morao je da se snalazi i najčešće

boravio u prostorijama gde se držao teret. Na uzdignutom delu palube su se uglavnom

pripremala jela, a ponekad bi se ovde nalazio i mali oltar – louterion (Meijer, 1986: 57;

Irena Radić 2008: 160). Tokom standardnih putovanja, teretni deo, zajedno za

palubama, bio je natovaren robom, najčešće pakovanom u džakove ili amfore. Koliko je

tereta pojedinačan brod mogao da nosi može se samo okvirno proceniti. Veličina

brodova korišćena za transport žita definisala se mernim jedinicama korišćenim za žito.

Tonaža brodova koji su transportovali vino ili ulje proračunavala se u odnosu na broj

amfora, što je obzirom na različite zapremine ovog recipijenta, dosta neprecizno.

Brodovi sa mešovitim teretom bili su klasifikovani jedinicom talent (26kg) (Casson,

1971: 170-173). Po pravilu manji brodovi koristili su vesla a veći jedra. Većina

trgovačkih galija plovilo je od ostrva do ostrva ili uz obalu, dok su veći brodovi mahom

pratili jednu trasu, preko otvorenog mora. Broj mornara na brodu zavisila je od vrste

broda. Na trgovačkim galijama, kojim se upravljalo veslima, bilo je 30 do 50 veslača, a

na većim brodovima pod jedrima, ne više od 20. Glavnu reč imao je kapatan broda, a

važne uloge imali su i kormilari, koji su pored svoje osnovne dužnosti, kontrolisali

opremu na brodu ali se bavili i opštom organizacijom. Kapetan je direktno odgovarao

vlasniku broda, koji bi ponekad i sam učestvovao na putovanjima. Socijalni status svih

učesnika putovanja bio je dosta različit. Mornari su bili prilično nisko rangirani, a

neretko su u pitanju bili robovi koji su pripadali trgovcu ili vlasniku broda (Meijer

1986: 58). I pored značajne uloge koju je na brodu imao, ni kapetan nije imao zavidan

32

status, te bi u najboljem slučaju pripadao srednjoj klasi u društvu. Trgovci su uglavnom

bili stranci, pristigli iz neke od grčkih kolonija (Sargent, 1927: 267-268).

Nakon kolapsa pomorske nadmoći Atine, završen je period relativno mirnih

pomorsko trgovačkih aktivnosti. Gusari, koje je Atina držala podalje od trgovačkih

puteva još od sredine V veka p.n.e. ponovo dominiraju prostorom Egeja, a ove

aktivnosti beleže se i u Jadranu. Ovim dešavanjima Atina u IV veku gubi dominaciju

nad trgovinom u regionu. Gradovi koji su ranije predstavljali značajna tržišta za

Atinjane, sada kreću u samostalni razvoj. Postalo je očigledno da trgovina teži daljem

razvoju, formiranju internacionalnog karaktera, povećanju broja učesnika u razmeni.

Vremenom se razvija bolja koordinacija između gradova, pa će sicilijanski trgovac biti

dobro informisan prinosima žita i njegovim cenama na obalama Crnog mora i koristiti

to da formira svoju cenu. Grčki gradovi na Crnom moru, Trakiji i Iliriji postaju izuzetno

važni tržni centri i posrednici (Meijer 1986: 115)

Dakle, tokom perioda IV i III veka p.n.e. događaji sa Mediterana značajno utiču

i menjaju situaciju na Jadranu. Dionizije Stariji povezuje grčke sicilijanske gradove u

jaku državu. Kao isturenu tačku svoje države na Jadranu on osniva koloniju Isu

početkom IV veka p.n.e. a istovremeno pomaže pri osnivanju kolonije na Hvaru –

Pharos (385.g.p.n.e.). Međutim, nakon Dionizijeve smrti država postepeno slabi i gubi

uticaj na Jadranu. Ovo dovodi do stanja u kojem pridošli Grci politički postaju

prepušteni sami sebi a ekonomski i dalje ostaju povezani sa grčkim svetom (Stipčević,

1989: 52).

Sredinom III veka p.n.e. Ardijeji postaju sve jači. Vladar Argon ovladava južnim

Jadranom i dolazi u sukob s grčkim zajednicama. Istu politiku nastavlja Teuta, ali u

sukobu s Rimom ardijejska država slabi.

Početkom II veka p.n.e. na celom Jadranu dolazi do sve intenzivnijih rimskih

uplitanja, što dovodi do izbijanja ratova. Tokom rimsko – ilirskih ratova osvojena je

Istra (177. godina p.n.e. pada Nezakcija), pada južnoilirska država (168. godine p.n.e.

poražen Gencije), slede ratovi protiv Delmata (156-155 i 119-117. godine p.n.e.),

Ardijeja i Pleareja (135. godine p.n.e.), te Histra i Japoda (129. godine p.n.e.) Tokom I

veka p.n.e. rimska država će uglavnom kontrolisati Jadran, a slede joj još ratovi za

prevlast nad zaleđem (Stipčević, 1989: 40).

33

Nakon što je dovršeno osvajanje celog mediteranskog basena ratna problematika

seli se postepeno na periferiju carstva, što pozitivno utiče na razmenu dobara i procvat

trgovine. Na Jadranu su kroz niz ratova i ustanaka primirena istočno – jadranska

plemena i ustanovljena je provincija. Duž obale formiraju se i jačaju gradski centri.

Dolazi do opšteg napretka provincije i rasta gradova. U ovom periodu postepeno opada

italska ekonomska dominacija dok paralelno s tim raste važnost provincija. Istočna

jadranska obala u ovom periodu biće ravnopravni učesnik trgovačkih aktivnosti na

Mediteranu, o čemu neposredno svedoči veliki broj brodoloma.

Pomorska trgovina igrala je izuzetnu ulogu u razvoju ekonomije antičkih

zemalja. Mogućnost dostizanja većih tržišta opravdavala je uvećanje proizvodnje u

smislu prevazilaženja lokalnih potreba, te hrabrila razvoj ekonomije kroz povećanje

produktivnosti postignute kroz podelu rada. Snabdevanje ovih tržišta zavisila je od

efikasnog transporta robe, od proizvođača do potrošača. Prednosti pomorske trgovine

pokazale su se u smislu mogućnosti transporta velike količine dobara, te jeftinijeg

dostizanja udaljenih, široko distribuiranih tržišta. Na relativno nisku cenu pomorskog

transporta ukazuje i Dioklecijanov Edikt o cenama iz 301. godine (Wilson, Robinson,

2011: 4).

Promišljeno korišćenje tržišnih potencijala i postojećih pomorskih ruta takođe je

igralo značajnu ulogu. Tako V. Leitch (2011) konstatuje da je proizvodnja

severnoafričke kuhinjske keramike, distribuirane širom zapadnog Mediterana u periodu

Carstva, vezana za centre proizvodnje amfora. Ovo je omogućavalo proizvođaču da po

relativno niskoj ceni distribuira svoje proizvode na široko tržište (Leitch, 2011: 173).

U cilju stvaranja uslova za neometano obavljanje transporta dobara putem mora,

važno je bilo ulagati i razvijati lučke odnosno pristanišne infrastrukture. Brod je morao

bezbedno da se usidri i time se omogući istovar robe. Primer ovih potreba vidimo u

priči o Hijeronovom brodu Sirakuziji, koji je zbog svoje veličine mogao da se usidri

samo u lukama Aleksandrije i Sirakuze. Iako se usidravanje i istovar robe vršio na razne

načine i mimo antičkog perioda, specifično je veliki broj izgrađenih luka i dokova na

Mediteranu u periodu od 200. godine p.n.e. do 300 godine n.e. (Wilson, 2011: 46).

34

Feničanske i punske luke formirane su kopanjem veštačkih bazena unutar

kopnenog dela uz obalu (Wilson, 2011: 46). Ovaj način je iziskivao veliku ljudsku

snagu i konstantno održavanje, a pri tom bez potencijala da primi velike brodove

(Wilson, 2011: 47).

U helenističkom periodu izgradnja luka dobila je ambicijozniji karakter, što se

da zaključiti po prostranoj aleksandrijskoj luci u okviru koje su formirani lukobrani,

dokovi i veštački grebeni kojima su se ograđivali veštački bazeni i naravno ogroman

svetionik na Farosu. Izgradnja luke postaće svojevrsni naučni poduhvat, kojem će Filon

iz Bizanta u III veku p.n.e. posvetiti knjigu.

Rimski izum hidrauličnog maltera, kao vezivnog sredstva koji je mogao da se

koristi pod vodom, otvorio je potpuno nove mogućnosti. Nije više bilo neophodno luku

graditi u prirodno zaštićenim područjima, već su pogodni uslovi za usidravanje mogli

veštački da se stvore. Ovo je omogućilo izgradnju najimpozantnijih luka rimskog sveta,

Sebastos u Cezareji, Portus nadomak Rima, Leptis Magna, etc. (Wilson, 2011: 47).

Svakako je transportom robe putem mora omogućena prodaja vrlo raznovrsne

robe. Primera radi, tegule i opeke bi teško bilo moguće preneti u većim količinama na

daleka tržišta, dok je brodovima to rađeno bez većih poteškoća (Wilson, Robinson,

2011: 4). O tome svedoče brojni brodolomi sa ovom vrstom nalaza, uključujući i one na

Jadranu. Zato ne čudi što je more predstavljalo kulturno, političko i ekonomsko središte

antičkog mediteranskog sveta, kroz helenistički, rimski i ranovizantijski period.

35

7.2. Socijalni aspekti trgovine

Mogućnost da se uspostavi kontakt sa velikim udaljenim tržištima čini vrednom

težnju da se proizvodnja poveća na lokalnom nivou, te samim tim stvori višak dobara

konkurentnih na tržištu. Snabdevanje ovih tržišta potom zavisi od efektivnosti

transporta dobara od proizvođača do potrošača. Upravo ovde pomorski vid transporta

dominira nad ostalim, omogućavajući jeftiniji pristup velikim, udaljenim tržištima.

Niske cene pomorskog transporta u odnosu na rečni ili drumski bile su redovne teme

rasprava i u antičkom periodu (Wilson, Robinson, 2011: 1).

Proces romanizacije, kao vrlo kompleksan, obuhvatao je više aspekata. Jedan od

ovih bio je i pitanje ishrane. Ne postavlja se ovde pitanje da li su Rimljani koristili

hranu iz svoje neposredne okoline, to se može pretpostaviti. Ono što je od većeg značaja

je podatak koji nam daju ondašnji kuvari i beleške o hrani, a to je da se, primera radi, u

različitim regionima kortistila vrlo slična količina ulja ili garuma za pripremu pojedinih

jela. Ovo je dalje u velikoj meri uticalo na potrebe razvoja trgovine i dopremanja

željenih proizvoda. Treba pak uzeti u obzir da ovi podaci uglavnom očitavaju situaciju

vezanu za višu srednju klasu, te da je veći deo populacije koristio pristupačnije zamene

za navdene proizvode u vidu masti i soli. Ipak, oni koji su mogli da priušte ove uvozne

proizvode, u velikoj meri su ih koristili. Relativna potrošnja ulja i garuma ista je od

Holandije do Italije (Ejstrud, 2005: 180-181).

Vladajući stalež rimske Republike po svemu sudeći nije razumevao politički

značaj proizvodnje i trgovine. Nedostajala je pomoć kroz subvencije svojim

proizvođačima, čime bi im bila omogućena konkurentnost na tržištu. Lobi proizvođača i

trgovaca pri Senatu skoro da nije ni postojao. Generalni nedostatak interesa za ove sfere

produkti su ekonomskih konfikta ali i klasne podele (Frank, 2004: 66). Okupacije

prosečnog rimskog plemića bazirale su se na političkim i diplomatskim državnim

problemima, poput komplikovanih ugovora za saveznicima, državnih odnosa sa

mnoštvom plemena, usmeravanje vojske za potrebe postizanja određenih ciljeva i sl.

Ovo, i želja za očuvanjem položaja, uslovili su konstantno zanemarivanje potencijala

lokalne proizvodnje i regionalne trgovine.

36

Čini se dakle da je Rim imao takvo uređenje gde je normnalni ekonomski

pritisak bio dodatno opterećen unurašnjim borbama za moć. Prosečan radnik nije mogao

da dođe do izražaja među vladajućom klasom, interesi za razvojem proizvodnje bili su

zanemarljivi. Proizvođači su bili do te mere geografski izdvojeni da nisu mogli

zajednički da razvijaju interese, što je dodatno naglašeno širenjem teritorija Republike,

osvajanjima u III i II veku p.n.e. (Frank, 2004: 68).

Ova dešavanja praćena su konstantnim usponom plemstva, i slabljenjem značaja

narodne skupštine, koji će na kraju rezultirati unutrašnjopolitičkom krizom. Vojno

politički uspesi uslovili su priliv velikog bogatstva i robova u srce Republike. Sitni

poljoprivrednici i zanatlije plebejskog porekla bili su mahom odsutni u ratovima, te nisu

uspevali da ostvare upravu nad novoosvojenim posedima. Nasuprot tome, veliki

zemljoposednici samo su uvećavali svoje bogatstvo, što je dovelo do formiranja velikih

poseba – latifundija. Opadanje broja zemljoradnika dovešće do porasta ljudi bez

imovine, i do slabljenja borbene sposobnosti rimskih legija. Rast Rima doveo je do

propasti rimskih širokih slojeva koji su imali najveće zasluge za njegov razvoj.

Kulminacija unutrašnjih problema ogledaće se u reformama braće Grah,

usmerenih ka formiranju novog zemljišnog zakona u cilju ograničavanja poseda velikih

zemljoposednika. Ipak, u decenijama koje su usledile, i pored težnji za prevazilaženjem

unitrašnjih problema, Rim će više puta biti uzdrman njihovim posledicama.

O organizaciji pomorsko trgovačkih aktivnosti u periodu kasnje Republike

pisani izvori maltene ne govore. Drugačija je situacija sa grčkom trgovinom ovog

vremena, od velikog značaja za njen razvoj, pa samim tim i bogato ilustrovana kroz

istorijske zapise. Tako znamo da su grčki trgovci, često bili i brodovlasnici a nekad i

brodograditelji (Frank, 2004: 158).

Trgovina se pokazala kao značajni mehanizam za formiranje i održavanje

socijalnih veza koje su povezivale društva, kroz rodbinsku razmenu, te razmenu

poklona ili dobara.

Pokušavajući da razumemo socijalni kontekst antičke trgovine i razmene,

moramo takođe da sagledamo na koji način su trgovci, odnsono prodavci i njihova roba

bili doživljavani od strane onih sa kojima su dolazili u kontakt direktno ili indirektno,

37

odnosno sa kupcima. Ovo je značajan aspekt u proučavanju pomorske trgovine, često

okarakterisane velikim razdaljinama između ova dva glavna učesnika u procesu

trgovanja. U pitanju su kontakti između ljudi sa različitim kulturnim kontekstima, u

okolnostima kada je retko ko bio u prilici da napusti svoje uže okruženje. U slučajevima

ostvarivanja ovakvih kontakata, do kojih je dolazilo u manjem ili većem vremenskom

rasponu, može se očekivati izvesna dinamičnost u razvoju odnosa i poimanja onog

„drugog“. Primera radi, dobra koja su se u početku ostvarivanja kontakta smatrala

egzotičnim, vremenom su mogla gubiti na tom statusu, jer bi upoznavanje prodavca

dovelo do njegove demistifikacije, a samim tim i njegovih proizvoda.

Dinamika stvaranja uzajamnog odnosa zavisiće uveliko od percepcije prednosti i

nedostataka formiranja trgovačke veze na daljinu, ne samo na individualnom nivou, već

i na nivou grupe, cele zajednice, ali i na nivou poznatog sveta (Sherratt, 2010: 119).

Tako, pitanje eksploatacije koje se često postavlja u kontekstu odnosa jezgro –

periferija, iz perspektive opšteg, „svetskog“ sistema, svodi se na jednu od relativnih

percepcija: dok god periferija ne smatra da biva eksploatisana, i u odnosu sa jezgrom

vidi zajednički interes, u tom slučaju eksploatacije nema. Ukoliko pak periferija prisvoji

ekonomske i kulturne vrednosti jezgra, dolazi do mogućosti eksploatacije.

Na žalost, arheološki podaci nezavisno ne mogu da nam pruže jasne podatke o

načinu formiranja uzajamnog odnosa i njegoj vrsti. Naročito po pitanju interpretacije

trgovine na daljinu, arheološki podaci ostavljaju nam prostor samo za generalne

pretpostavke, bazirane na ograničenenim informacijama, poput vrste amfora kojim su

dobra transportovana, vrste luksuzne robe koja je u nekom okolnostima stigla iz jedne

tržišne tačke u drugu i sl. I pored težnje formiranja teorijskih okvira u cilju pokušaja

uklapanja međusobno naizgled nevezanih podataka, veliki izazov i dalje pričinjava

iznalaženje odgovora na neka od osnovnih pitanja: na koji način su dobra stigla do

određenih tržišta, i na koji način su tamo prihvaćena (Sherratt, 2010: 120).

Sastav tereta antičkih brodoloma i podaci vezani za ovaj tip nalaza ukazuju na

varijetet plovidbenih obrazaca u periodu antike. Ipak, danas se može zaključiti da je

prilikom transporta robe i trgovine istom dominantno korišćen princip plovidbe od

jedne do druge, ranije predviđene luke (Arnaud, 2011: 67). Svakako, često nije lako

38

podvući jasnu razliku između ovog principa i opcije usputne trgovine, pa su prisutni

slučajevi utovara broda robom namenjenom nekoj određenoj luci/naselju uz koju bi se

našla i roba namenjena za usputnu trgovinu. Dok se trgovina između dva centra

oslanjala na dovoljno veliko poznavanje tržišta odredišne destinacije, i time ubeđenje

prodavca da će svoju robu bez problema da proda kada brod stigne u željenu luku, roba

koja se usputno distribuirala po svoj prilici mogla je, ali nije morala biti stvar posebne,

unapred dogovorene porudžbne.

Na području Mediterana u periodu antike, iako u manjoj meri, bio je zastupljen i

sistem kabotaže, odnosno sitne razmene. U ovom slučaju brod bi bio natovaren

raznovrsnom robom, plovio do okolnih luka, a roba bi se prodavala ili trampila po

najboljoj ponudi (Wilson, 2011: 35). Ovaj vid aktivnosti bio je relativno neformalan u

odnosu na pređašnje navedene, ali je i ishod bio nepredvidiv. Takođe, nalazi sa brodova

korišćenih za ovu vrstu plovidbe daju nam malo podataka o glavnim trgovačkim

putevima u periodu rimske dominacije.

Ovaj vid trgovine, ili makar onaj arheološki saglediv deo, vrti se oko pomorskog

transporta robe iz centara proizvodnje u mahom udaljene centre distribucije odnosno

konzumacije. Dobar primer ovome je atinska trgovina, odnosno nabavka žita iz

udaljenih zemalja poput Sicilije, područja Crnog mora i Egipta. Obzirom na

nemogućnost dovoljnog uzgoja za sopstvene potrebe (kakav će slučaj nešto kasnije biti i

u Italiji), o ovome nam svedoče brojni ugovori koji preciziraju vrstu i način dopremanja

ove nezamenljive robe (Fabre, 2011: 28).

U periodu rimske dominacije, specijalizovane isporuke na haljade amfora u

okviru kojih se transportovalo dominantno vino i ulje, ali i drugi proizvodi, zajedno sa

svedočanstvima o prisustvu velikog broja konzumera, te čak predstavništva

organizovanih od strane trgovaca i brodovlasnika upućuju na intenziviranje trgovačkih

aktivnosti ali i olakšavaju interpretaciju pomorskih puteva. Sveukupni literarni i

materijalni podaci ukazuju na razvoj dobro organizovanog i struktuiranog trgovačkog

lanca (Wilson, Robinson, 2011: 5).

39

Nasuprot distribucije velike količine robe (vina, ulja, kamena, tegula..),

karakteristične za područje Galije i Španije početkom nove ere, u istom vremenu imamo

izraženiju regionalnu distribuciju na području severne Afrike. Razlika između ovih

područja ogleda se u činjenici da je severnoarfičko područje svojim proizvodnim

kapacitetima moglo da zadovolji potražnju lokalnog ali i mediteranskog tržišta. Iako

prisutno, galsko i hispansko vino bilo je značajno manje zastupljeno u odnosu na

afričko, a razloge ovome možemo, pored proizvodnih kapaciteta, tražiti i u potražnji,

odnosno „luksuznosti“ robe iz određenog područja (Rice, 2011: 85-6).

Svakako su se veća naseljena područja Mediterana, iz praktičnih razloga,

dominantno snabdevala iz svog okruženja, ukoliko je to bilo moguće. Iako je ova praksa

potvrđena na većem broju lokaliteta, izuzetak nalazimo u Ostiji (Ostia), gde u periodu

sredine II veka n.e. dominiraju amfore, odnosno roba iz uvoza, prevashodno hispanska,

galska i egejska (Rice, 2011: 87).

Takođe, pažnju treba obratiti i na mogućnost da se određena količina vina

transportvala u Rim u kontekstu annona-e militaris (Papaioannou, 2011: 208), što

ukazuje na distribuciju proizvoda i van konteksta privatne trgovine i koristi, odnosno za

potrebe vojske ili samog Carstva. Primer ovome nalazimo i u pristustvu velikog broja

Dressel 20 hispanskih amfora iz Betike (Baetica) na Monte Testaću (Monte Testaccio) u

Rimu, te u vojnim naseljima oko Rajne i na području Britanije. Dakle, i pored činjenice

da su ove amfore uveliko korišćene za potrebe privatne trgovine širom Mediterana,

može se pretpostaviti postojanje posebnog vida dogovora između proizvođača/trgovaca

iz Betike i predstavnika Carstva (Wilson, Robinson, 2011: 6).

Podjednako je značajno napomenuti da su različiti proizvodi iz iste oblasti često

imali različite mehanizme pomorske distribucije. Primera radi, proizvodnja afričkih

amfora za transport ulja i afričke kuhinjske keramike često se odvijala u istom

proizvodnom centru, i može se pretpostaviti da su izvoženi zajedno. S druge strane, u

luku Leptiminus u Tunisu ulje je dopremano iz unutrašnosti i ovde pretakano u amfore.

Ovde bi se ukrcavalo u brodove zajedno za lokalno proizvedenom kuhinjskom

keramikom i distribuiralo dalje. Takođe, u istoj luci afrička sigilata (African Red Slip

40

Ware) mahom je ukrcavana i distribuirana sa žitom, iako se ista nije ovde proizvodila

(Leitch, 2011: 179).

Veličina luka prirodno je igrala ulogu u intenzitetu i vrsti trgovine. Obzirom na

ekonomsku nadmoć Rima u okviru carstva, ne čudi njegova dominacija u lancu trgovine

i razmene. Luke manjeg obima su pak uglavnom služile za dopremanje proizvoda i

njihovu distribuciju na manje područje, obuhvatajući vile sa svojim ekonomatima i mala

naselja. Ipak, neke od ovih manjih luka bile su uključene u razgranate trgovačke puteve,

komunicirajući sa drugim, realtivno udaljenim lukama. Primer ovoga imamo u luci

Kose (Cosa) u današnjoj Toskani, koja nikada nije infrastrukturno razvijena da bi

prevazišla kategoriju male luke, a koja je, sudeći po materijalu, bila uključena u

regionalnu i među-provincijsku trgovinu (Schörle, 2011: 54).

41

8. Podvodno - arheološki nalazi sa područja jugo-istočne obale Jadrana

Kao što smo već konstatovali, stanje podvodne kulturne baštine na području

istočno-jadranske obale u lošem je stanju, i sa izuzetkom Hrvatske, relativno slabo

istraženo. Brojni lokaliteti poharani su, u najvećoj meri nakon popularizacije

rekreativnog ronjenja 70ih i 80ih godina XX veka. Tako će u okviru podataka

prikazanih u ovom poglavlju biti date i pretpostavke o nekada mogućem prisustvu

brodoloma na određenim lokacijama koje su u velikoj meri devastirane, a na osnovu

prisustva određene količine tipološki srodnih amfora. Iako usled zanemarivanja zaštite i

istraživanja podvodnih lokaliteta, naročito na području crnogorskog i albanskog

podmorja danas baratamo skromnim podacima, u određenim slučajevima oni mogu da

posluže za preliminarnu rekonstrukciju plovnih puteva i trgovačkih aktivnosti na ovim

prostorima (sl.11 i 12).

8.1. Hrvatska

Ostrvo Hvar

Ubifikacija Pharosa, grada na istoimenom ostrvu, decenijama je među hrvatskim

istoričarima i arheolozima predstavljala izvor rasprave. Pitanje njegovog pozicioniranja

na mestu savremenog grada Hvara ili pak Starog grada danas je rešeno u korist Starog

Grada, dok su ime, veličina i opseg naselja koje se nalazilo na mestu današnjeg grada

Hvara i dalje nepoznanica (Zaninović, 1984: 36-37).

Maritimni karakter naseobine zadržao je Pharos čitavo vreme svog postojanja. O

ovome svedoče brojni nalazi novca čitavog niza gradova i kolonija poreklom sa većeg

dela Sredozemlja (Zaninović, 1958: 6). Povoljan položaj ostrva Hvara u arhipelagu

srednje Dalmacije privukao je bez sumnje pažnju grčkih kolonista pri njihovom dolasku

istočno-jadranske krajeve u vreme Dionizija Starijeg, sirakuškog tiranina (405-367.

42

godine p.n.e.). Sticaj okolnosti učinio je da ovo ostrvo odigra istaknutu ulogu u

zbivanjima ovih vremena, te da bude spomenuto od strane velikog broja antičkih autora:

Pseudo-Skylak (Periplus, 23.), Pseudo-Skymno (Perigesis, 426-427.), Polibije (Hist. II.

2-12.), Plinije (Nat.hist. III 26.), Ptolomej (Geogr. II.16.), Strabon (Geogr. II.16.)

(Zaninović, 1958: 5).

Pharos, kao i nepoznato naselje na mestu današnjeg grada Hvara, bili su naselja

uz more, a prvo je i osnovano od strane kolonista, koji su došli morskim putem. Sigurno

je da su ove dve luke na ostrvu održavale među sobom i direktnu pomorsku vezu.

Međutim, udaljenost morem između njih relativno je velika, zbog izduženog oblika

ostrva, kao i njihovih lokacija, te je i danas potrebno više časova plovidbe da bi se iz

jednog u drugi stiglo (Zaninović, 1958: 6). Samim tim, bez sumnje se može zaključiti da

je postojala i kopnena veza među ovim naseljima (Zaninović, 1958: 7).

Uvala Vira

Već smo spomenuli problematiku komunikacije između grada Hvara i Starog

Grada, odnosno činjenicu da ih i danas deli velika razdaljina, bilo da se ide kopnom, ili

vodom. Da se pretpostaviti da su oni, koji su se u antici odlučivali da iz jednog u drugo

naselje stignu vodenim putem (što je bio višečasovni poduhvat), morali, naročito u

slučaju vremenskih nepogoda, tražiti utočište u nekoj od uvala na tom putu. Uvala Vira

je u tom smislu bila izuzetno pogodna. Stanovnici ostrva su tako velike razdaljine

smanjivali time što su izbegavali plovidbu oko najzapadnijeg ostrvskog rta Pelegrina, pa

su koristili mogućnost pristajanja u izvrsno zaklonjenoj uvali Viri na severnoj strani od

grada i luke Hvara, što je plovidbu do Pharosa kratilo gotovo na polovinu. Uvala je

svakako korišćena kao luka nekadašnjih stanovnika, o čemu svedoči i skupina od 21

tumula, koja se nalazi na blago povišenoj zaravni, koja deli uvalu u dva dela – Velu

Viru na istoku i Malom Viru na zapadu (Zaninovic, 1991-1992: 41).

43

Brodolomi:

• U blizini Hvara, kod Paržnja (grupa Paklenih ostrva) konstatovan je brodolom sa

teretom Hispanic Dressel 2-4 amfora, poreklom iz Španije. Teret ovog tipa na istočnom

Jadranu konstatovan je još na grebenu Pupak, u blizini Palagruže (Glicksman, 2005:

199). Na olupini kod Paržnja takođe su konstatovani tipovi španske vretenaste amfore i

Dressel 7-11 (garum, riblje prerađevine). Oba tipa se okvirno mogu datovati u kraj I

veka p.n.e. – kraj I veka n.e. (Glicksman, 2005: 199).

• Drugi konstatovani brodolom u blizini Hvara, kod rta Izmetište na ostrvu Sveti

Kliment (grupa Paklenih ostrva) datuje se u I vek n.e., a od tereta sadržao je grčke

amfore tipa Dressel 2-4, delimično obrađen kamen, mahom krečnjak i tamni zeleni

granit (Glicksman, 2005: 203). Prilikom arheoloških istraživanja, oko 2500 komada

keramike je izvađeno. Oko polovine ovog broja činili su ESB II tanjiri i zdele (Hayes

60, 62/63, 76 i 80), dok je druga polovina obuhvatala oko deset različitih tipova grublje

keramike u vidu šolja, bokala, lonaca i sl., istočnjačkih karakteristika. Teret broda po

svoj prilici poreklom je iz Grčke ili Male Azije (Jurišić, 2000: 37).

• Zapadno od mesta Hvara, kod rta Pelegrin, konstatovan je sasvim devastiran

brodolom iz I - II veka n.e. Teret broda činile su amfore rodskog tipa, rimske

provenijencije (Jurišić, 2000: 70).

• U zapadnom delu uvale Župa, u blizini rta Pelegrin, konstatovan je brodolom sa

amforama tipa Lamboglia 2 (Jurišić, 2000: 11).

• U blizini Hvara, u Gojcu, konstatovan je brodolom iz I veka p.n.e. – I veka n.e.

U okviru brodoloma konstatovane su amfore tipa Dressel 6A (Jurišić, 2000: 12).

• U uvali Župa, u blizini rta Sveti Petar kod Hvara, konstatovan je brodolom iz I

veka p.n.e. – I veka n.e. U okviru brodoloma konstatovane su amfore tipa Dressel 6A

(Šimičić et alii, 2014: 22).

Ostrvo Vis

Isa, naselje gradskog tipa formirano oko IV veka p.n.e. posedovalo je luku još u

predrimskom vremenu (Suić, 2003: 142). Prirodna uvala štiti brodove od svih vetrova

osim bure. Oko poluostrva Prirova građena je obala od masivnih kamenih blokova

44

danas očuvanih do tri reda u visinu. Lučki prostor je još i proširen nasipanjem unutar

rubnih kamenih blokova od poluostrva prema severu paralelno s obalom. Verovatno je u

pitanju starija, grčka luka, proširena u rimsko vreme (Jurišić, 2000: 8). Ovome u prilog

govori i dolia ugrađena u nasuti deo obale (Radić Rosi, 2005: 365-366). Podmorje luke

obiluje materijalom, mahom fragmentovanog, širokog hronološkog raspona, pa ulomci

sežu od grčko-italskih amora (IV - III vek p.n.e) do kasnoantičkih (Jurišić, 2000: 77).

Isejski Dorani, koji su došli iz Sirakuze i južne Italije, učestvovali su u

planovima Dionizija Sirakuškog za ostvarenje prevlasti na Jadranu, čemu je ovaj vladar

prišao odmah nakon preuzimanja vlasti 405. godine p.n.e. U Diodorovom tekstu

spominje se da naseobinu osniva u Lissos-u, odnosno da njegov zapovednik odatle

dolazi u pomoć Faranima (Diod., XV, 13, 4-5). Iako je u prvoj polovini XX veka

aktuelna bila nedoumica oko ubificiranja Lissos-a na Visu, arheološka istraživanja ovo

su neosporno utvrdila (Zaninović, 1997: 79).

Prirodni uslovi, dakle zemljište, podneblje i rad ljudskih ruku stvorili su

jedinstven fenomen viških vinograda u kojima rađa prvorazredno grožđe raznovrsnih

sorti, a od kojeg su se pravila neka od najkvalitetnijih vina na Mediteranu. Zato ne čudi

što je ovo ostrvo postalo svojevrsni sinonim za vino i vinogradarstvo na jadranskoj

obali. Ovo je izgleda bio slučaj i u starom veku, o čemu svedoči delo „Gozba sofista“

(Deipnosophistai) Ateneja iz Naukratisa u Egiptu iz II veka p.n.e. Atenej u svom delu

navodi tvrdnju Agatarhida Kniđanina (II vek p.n.e.) da se na Issi, ostrvu na Jadranu

nalazi vino kojem nigde nema ravnog (Zaninović, 1997: 78).

Brodolomi:

• U uvali Komiža na ostrvu Visu konstatovan je u velikoj meri devastiran

brodolom iz I - II veka n.e. Na lokalitetu se nalazi veliki broj ulomaka egipatskih

(bitronconiques) amfora. Ulomci amfora istog tipa nađeni su i u viškoj luci, a sva je

prilika da potiču sa ovog lokaliteta, te da su ih ronioci kao oštećene odbacili (Jurišić,

2000: 67).

• U uvali Vela Svitnja, severno od grada Isse, konstatovan je brodolom iz I

veka p.n.e. sa teretom koji su činile amfore tipa Lamboglia 2, rana faza. Na nekim od

amfora uočeni su i pečati: M. POT: M(arcus) PO(n)T(ius) i L. POT: L(ucius)

45

PO(n)T(ius) (Kirigin et alii, 2005: 5). Kako se ovaj brodolom, odnosno njegov teret,

uzima kao jedan od argumenata u cilju dokazivanja lokalne proizvodnje ovog tipa

amfora na Visu, o njemu će još reči biti kasnije.

• Uz malo ostrvo Host, severo-istočno od Visa, konstatovan je brodolom iz

I veka n.e. Teret su činile vrlo retke amfore tipa Dressel 35 (Jurišić, 2000: 65).

• Uz hrid Krava, na ulazu u višku luku, konstatovan je brodolom iz V - IV

veka p.n.e. U okviru brodskih ostataka, nađene su amfore tipa Chorintian B (Jurišić,

2000: 5).

• Na lokaciji Molu Zlopoje, na ostrvu Visu, konstatovan je brodolom iz II

– I veka p.n.e. U okviru brodoloma konstatovane su amfore tipa Dressel 1 (Kirigin et

alii, 2005: 15)

Ostrvo Sveti Andrija (Svetac)

Brojni arheološki nalazi ukazuju da je glavni put prelaza iz Italije ka hrvatskoj

obali vodio od Monte Gargana, preko Palagruže, ka ostrvima Sveti Andrija i Vis, pa do

same istočno-jadranske obale (Kozličić, Faričić, 2004: 33).

Kontinuitet života na ostrvu može se pratiti od praistorije do današnjih dana

(iako poslednjih decenija postoji tendencija napuštanja ostrva, odnosno samo sezonskog

naseljavanja). Iako veća luka ovde izgleda nije postojala, sudeći po materijalu

konstatovanom u brojnim uvalama ovog ostrva, sidrenje se uveliko praktikovalo.

Takođe, izvestan broj antičkih sidara konstatovan je u uvali Kolac (severo-istočna strana

ostrva) (Kozličić, Faričić, 2004: 37).

Brodolomi:

• Na istočnoj strani ostrva, na dubini od oko 42m konstatovan brodolom I veka

n.e. U pitanju je veoma devastirani lokalitet sa ostacima amfora tipa Dressel 2-4 italske

provenijencije i Richborough 527 (Jurišić, 2000: 74).

46

Ostrvo Korčula

Pelješki kanal je u svim razdobljima svakako bio jedan od prometnijih

pomorskih punktova, što je uslovilo i razvoj grada Korčule kao jakog lučkog središta.

O aktivnom životu i kontaktu sa obalnim stanovništvom još u praistoriji,

svedoče neolitski keramički i litički nalazi sa lokaliteta Vela spila i Jakasova špilja

(Borzić, 2009: 82). Intenzivne kontakte između lokalnog stanovništva i osnivača i

naslednika ovde osnovane knidske kolonije pominju pak istorijski izvori, ali arheološki

nalazi još uvek nisu uspeli da potkrepe ove navode (Borzić, 2010: 28-29). O tome da se

život na ovom ostrvu nastavio i kasnije, svedoče ostaci dve rimske vile: na ostrvu

Gubeša kod Vela Luke konstatovani su ostaci dela vile – suspenzure hipokausta, koja se

obzirom na nedostatak informacija za sada može okvirno datovati u period od I do VI

veka n.e. (Borzić, 2009: 85), dok se na suprotnom – istočnom delu ostrva nalaze ostaci

vile u Lumbardi, zanimljive pre svega zbog tehnike izgradnje – opus reticulatum -

tehnici koja se van Italije retko upotrebljavala. Ovakav opus u Italiji je mahom korišćen

u avgustovskom ili rano-carskom periodu (Dvoržak, Schrunk, 2004: 79).

Brodolomi:

• Na prostoru između Malog i Velikog Pržnjaka nađeni su devastirani ostaci

antičkog brodoloma sa teretom amfora. Iako niti jedna cela amfora nije očuvana, ulomci

ukazuju da je u pitanju bio teret sa amforama tipa Lamboglia 2 (Kozličić, 2001: 190).

• Antički brodolom nedaleko od Korčule, kod ostrva Bisače, konstatovan je

prilikom rekognosciranja 1987. godine. Iako gotovo u celosti devastiran, bilo je moguće

zaključiti da su u pitanju ostaci broda koji je svojevremeno prevozio amfore tipa

Lamboglia 2, na kojima su vidljivi i pečati (RVMAC/TINO/DRAN), po svoj prilici

italskog porekla (Kozličić, 2001: 190).

• Sa južne strane hridi Čerin, nedaleko od Prižbe, konstatovani su ostaci antičkog

brodoloma. Takođe u velikoj meri devastiran, zbog male dubine, a usled delovanja mora

i ljudskog faktora. Ipak, na osnovu fragmentovanih komada, može se zaključiti da se

radilo o teretu sačinjenom od grčko-italskih amfora (Kozličić, 2001: 190; Vrsalović,

1979: 230).

47

Ostrvo Lastovo

Iako sva do danas konstatovana nalazišta pripadaju antičkom periodu, nema

sumnje da su se plovidba oko ostrva, i pomorska trgovina ovde praktikovali i znatno

ranije. Ipak, obzirom na oskudnost nalaza iz ranijih perioda, jasnije interpretacije nije

moguće dati.

Brodolomi:

• U blizini Sapluna na Lastovu, konstatovan je brodolom s kraja III i početka II

veka p.n.e. Iako u velikoj meri devastiran, sudeći po ostacima tereta, brod je prevozio

južno-italsko vino u grčko-italskim amforama (Kozličić, 2001: 227). U pitanju je kasna

faza grčko-italskog tipa amfora, tj. prelazna faza ka Lamboglia 2 tipu (Jurišić, 2000: 6).

• U području Donjih školja konstatovan je brodolom sa amfora tipa Lamboglia 2,

rana faza, prelazna iz grčko italske. Osim amfore, na istoj lokaciji pronađen je jedan

louterion (Kozličić, 2001: 228) i sidro. Izuzetno je zanimljiv nalaz, obzirom da se ranije

upotreba ovih posuda vezivala isključivo za kopno, u profane i sakralne svrhe, odnosno

za obične toalete ili za ritualno pranje i škropljenje u hramovima (Kozličić, 2001: 228).

Ipak, ovaj nalaz nije jedinstven, nekoliko ih je u kontekstu broda u Jadranu već nađeno

(Mali Lošinj, Komiža, Hvar...), pa je očigledno postojala praksa korišćenja istih na

brodovima, iako još uvek nije sigurno da li u profane ili sakralne svrhe (Radić, 1991:

160)

• U blizini Baškog rata konstatovan je brodolom sa oko 100 amfora istog tipa kao

prethodni.

• Kod ostrva Lukovca u Donjim školjima konstatovan brodolom takođe sa

amforama tipa Lamboglia 2, rana faza. Pored amfora, nađen je i bokal. On tipološki

odgovara ulomcima pronađenim na brodolomu Albenga u Italiji (Ligurija), i datuje se

oko 70. godine p.n.e. (Radić-Rossi, 2001: 233).

• Kod južnog rta ostrva Mrčare sa zapadne strane Lastova, konstatovan je

brodolom iz I veka n.e. Teret su mu činile amfore bifidnih kolenastih ručki, profiliranog

vrata i izduženog trbuha, koje pripadaju tipu Dressel 2-4 grčke, odnosno koske

provenijencije.

48

• U blizini prolaza Mali brod, između ostrva Mrčare i Prižbe, konstatovani su

izuzetno devastirani i rasuti ostaci brodskog tereta. Od amfora ovde je otkriveno

nekoliko manjih dimenzija, tipa Spatheion (Keay 26). Među ostalim ulomcima,

prepoznatljiv je i Late Roman 2 tip amfore. Celokupni teret upućuje na kasni 6. vek.

Trgovački brod verovatno je krenuo sa istoka, ostatak tereta ukrcao u severnoj Africi, a

zatim uplovio u Jadran (Radić-Rossi, 2001: 234).

• U blizini Lastova, u Kopištu, konstatovan je brodolom iz I veka p.n.e. – I veka

n.e. U okviru brodoloma konstatovane su amfore tipa Dressel 6A (Jurišić, 2000: 12).

Pelješac

Pelješac je nesumnjivo bio naseljen od perioda praistorije. Na to, između ostalih,

ukazuje i lokalitet Grad, gradina koja se nalazi na zapadnom kraju Pelješca

(Forenbaher, Rajić Šikanjić, 2006: 467). Ova gradina ukazuje na kontinuitet života od

bronzanog doba do helenističkog perioda (Forenbaher, Rajić Šikanjić, 2006: 471), te

svedoči o komunikaciji i trgovini između lokalnog stanovništva i Grčke.

Da pomorska trgovina nije zaobišla ni ovo područje u periodu rimske

dominacije govore ostaci dva brodoloma neposredno uz obale Pelješca, villa rustica i

malo pristanište na ostrvu Majsan, te činjenica da obližnja ostrva – Korčula, Mljet,

Lastovo i Hvar obiluju ostacima nasukanih brodova. Gore navedeno govori u prilog da

je Pelješki kanal svakako intenzivno korišćen, verovatno u cilju poboljšanja sigurnosti

plovidbe. Uostalom, može se pretpostaviti da se do ostrva Hvara – glavnog raskršća

puteva, plovilo upravo kroz Pelješki kanal, čime se izbegavao izlazak na pučinu.

Brodolomi:

• Kod uvale Žuljane, na ostrvu Lirica uz Pelješac konstatovan je brodolom iz I

veka n.e. Teret broda činile su amfore tipa Dressel 6A (Jurišič, 2000: 12)

• Istraživanja kod Vignja – Rt sv. Ivana ukazala su na prisustvo brodoloma iz prve

polovine II veka, sa teretom kuhinjskog posuđa grčko-maloazijskog porekla (tzv.

Istočno - mediteranska keramika, ECW). U okviru broda konstatovan je celi asortiman

oblika – lonci, linčići, zdele, poklopci, tanjiri, bokali, tave, žižci i sl. Ovom prilikom

49

istražen je i deo brodske konstrukcije (Jurišić, 2001: 189). Lokalitet se uklapa u sliku

masovnog importa te vrste keramike u Jadran tokom kraja I i u prvoj polovini II veka

n.e. (Jurišić, 2001: 190).

Majsan:

Na ostrvu Majsan (danas napuštenom), smeštenom usred Pelješkog kanala, jugo-

istočno od Orebića, odvijao se život tokom više vekova (Mirnik, 1985: 87).

Na zapadnoj strani ostrva, uvučena je morska luka Lučica. Svojim pogodnim

položajem pruža prikladno sidrište i pristanište brodovima. U njenoj neposrednoj

blizini, u udolini plodne zemlje, arheološki ostaci svedoče o kontinuitetu života od

praistorije do srednjeg veka. O naseljavanju u neolitu svedoče samo fragmentovani

ostaci keramike, pa se pretpostavlja da su ribari sa Pelješca i Korčule u prolazu

navraćali ovamo. U gvozdenom dobu već je očigledna namera za trajnijim

nastanjenjem, sudeći po tragovima objekta građenog u suhozidu (Fisković, 1984: 5).

Međutim, intenziviranje života ovde se može pretpostaviti tek u antičkom periodu, o

čemu svedoče ostaci ville rustice, izgrađene na istoj lokaciji (Fisković, 1984: 6). Uz

konstatovano pristanište za omanje brodove u neposrednoj blizini vile, te činjenicu da

ovde postoji dovoljna količina obradive zemlje, zaključuje se da je ova celina bila

sasvim samoodrživa i pogodna za život. Potvrdu ovome vidimo i u nastavku života na

istom mestu kroz srednji vek (Fisković, 1984: 8).

Ostrvo Mljet

O naseljavanju Mljeta u gvozdenom dobu svedoče ostaci gradina i tumula ovog

perioda, rasprostranjenih duž čitavog ostrva (Radić, Jurišić, 1993: 114). Izuzetno su

prisutni i oni iz perioda rimske dominacije a i kasnije, što svedoči o intenzivnom životu

na ovom ostrvu. Tako je u okolini sela Korita nađena veća količina novaca Antonina,

Avgusta, Agripe, Aleksandra Severa, Konstantina i Salonina. Rimski grobovi su pak

prisutni oko polja Pomijente, dok se u Pomeni još vide ostaci ville rustice (Bašić, 2010:

159). Ipak, kao najznačajniji svedok ovog vremena, može se uzeti palata u Polačama,

50

bez sumnje antička, iako različiti autori njenu izgradnju široko datuju u period od II do

VI veka n.e. (Bašić, 2010: 160).

Mljetski kanal, zbog svoje širine, nije imao najidealnije uslove za plovidbu,

naročito tokom snažnih severnih vetrova, ali ima uvala pogodnih za sidrenje. U uvali

Lastovskoj, uz Dressel 6A amfore, nađeni su i fragmentovani komadi amfora rimske

provenijencije rodskog tipa (kraj I veka p.n.e. – početak I veka n.e.). Pojedinačni

komadi ovog tipa amfora nađeni su i na sidrištu kod ostrva Ovrata, uz fragmente grčko-

italskih amfora kampanske provenijencije.

Karakteristična su dva sidrišta, jedno manje na severnoj strani ostrva Glavata, i

drugo veće kod ostrva Ovrata. U okviru prvog konstatovano je nekoliko antičkih prečki

sidara, dok je u okviru drugog registrovano 50 sidara različitih oblika i vremenskog

raspona, ali mahom iz antičkog perioda. Ovo ukazuje na veoma učestao promet i dug

kontinuitet upotrebe luke Polače u antici (Bašić, 2010: 166). Sama luka nalazi se na

pogodnom položaju za zaklon i noćište brodova. U okviru uvale, osim pomenutih

sidara, konstatovano je nekoliko mesta sa koncentracijom raznovrsnog materijala

(keramike, stakla i sl.), koji svedoče o boravku i sidrenju brodova ovde. Međutim,

najznačajniji su ovde tragovi pristaništa, konstatovani na dve lokacije u uvali. Zapadno

od palate otkriven je široki gat, obrubljen većim blokovima. Ovo pristanište, danas

vidljivo na dubini od 1 – 1,5m, nastalo je verovatno pre izgradnje palate, i moglo bi se

vezati s ostacima objekta iz I ili II veka n.e., koji se nalazi neposredno uz pristanište

(Bašić, 2010: 167). Oko ostataka pristaništa, rasuta je velika količina raznovrsnog

arheološkog materijala, koji se okvirno može datovati u period od II do VII veka n.e., a

među mnoštvom materijala, našlo se i oko 400 primeraka kasnoantičkog novca (Bašić,

2010: 168).

Brodolomi:

• Na samom ulazu u uvalu Okuklja nalaze se tragovi brodoloma s ostacima

amfora rodsko-rimskog tipa, datovanih u I vek p.n.e. – II vek n.e.

• Nedaleko od ovog nalazišta, u pravcu severo-zapada, na položaju Klačina,

nalaze se ostaci drugog brodoloma, sa teretom amfora rodsko-rimskog tipa (I - II vek

n.e.).

51

• Istraživanja nalazišta u uvali Sobra kod rta Pusti, ukazala su na ostatke

kasnoantičkog trgovačkog broda, dužine 20-25m, koji je mogao prevoziti oko 1000

amfora. Radi se afričkim cilindričnim amforama (Africana 1 Piccolo), a okvirno se

datuju od 260. do 370. godine n.e. Na istom lokalitetu nađeno je i nekoliko komada

amfora verovatno španskog porekla (Almagro 50/Keay XVI). Nekoliko keramičkih

posuda terra sigillata chiara i 2 lampe iz okvirno istog perioda takođe su deo brodskih

nalaza (Bašić, 2010: 167).

• Na nešto više od jednog kilometra zapadno od uvale Polače nalazi se rt Glavat.

Ovde je na dubini od 36-42m konstatovan rimski brodolom sa raznovrsnim teretom. U

okviru olupine nađeno je keramičko posuđe, koje je predstavljalo glavninu tereta,

amfore i poluproizvodi na bazi olovne rude. Od posuđa prisutne su zdele i tanjiri

narandžasto - smeđe boje, zatim duboki tanjiri sa tamno-crvenom presvlakom sa

unutrašnje strane (tzv. pompejanski tanjiri), italska i istočna sigillata, i ostala kuhinjska

keramika (Radić, Jurišić, 1993: 114). Od amfora, između ostalih, nađena su dva

karakteristična tipa – Peacock-Williams 7 i 13 (Richborough 527). Oba tipa datuju se u

I vek n.e., i italskog su porekla (Radić, Jurišić, 1993: 125). Crvena olovna boja bila je

nalivena u keramičke posude širokog grla sa tri ručke, te zalivena olovom koje je služilo

kao čep. Analiza je pokazala da je reč o crvenoj olovnoj boji (Pb3O4), te grumenju

galenita (PbS) i cerusita (PbCO3). Osim za dobijanje elementarnog olova, cerusit je

mogao služiti i za proizvodnju belog pigmenta. Takođe, nađena je velika količina

grumenja plavog i zelenog stakla, te ostaci dva sidra, jednog gvozdenog i olovna prečka

drugog, drvenog sidra (Bašić, 2010: 170).

• Na ulazu u uvalu Pomenu, kod rta Glavat na ostrvu Mljetu, konstatovan je

brodolom s kraja I veka p.n.e. Dominantan teret amfora na brodolomu činile su prelazna

varijanta Lamboglia 2 – Dressel 6A, a u manjem broju nađeni su i ulomci amfora

Dressel 2-4 grčke proveniencije, kao i rodskih imperijalnih. U plićaku uvale nalazi se

manja gomila ploča balastnog kamena crvenkaste boje (Jurišić, 2000: 61).

• U blizini Vratničke na Mljetu, konstatovan je brodolom iz I veka p.n.e. – II veka

n.e. U okviru brodoloma nađene su amfore tipa Dressel 2-4, italske i grčke

provenijencije (Jurišić, 2000: 14).

52

Cavtat

Današnji Cavtat smešten je na južnoj padini istaknutog poluostrva između dvije

uvale Tihe i Luke. Na ovom se poluostrvu prostirao i antički Epidaurum. Površinski

nalazi rimske arhitekture mogu se pratiti duž celog poluostrva, a verovatno je u antičko

doba bila nastanjena i obala uz uvalu Tiha, što potvrđuju i mestimični nalazi. Ipak, ovde

se ne pretpostavlja uže gradsko područje nego predeo vila i ostalih vangradskih

objekata. U ovoj uvali takođe, vidljivi su ostaci verovatnog pristaništa (Faber, 1966:

25).

Prema jugu, nalazi se poluostrvo Sustjepan, koji zatvara cavtatsku luku. Tek

istočni deo ovog poluostrva pogodan je za život, dok su ostali izloženi oštrim

vremenskim prilikama ili su strmoviti. Iako površinski nalazi ovde nisu pristupačni, u

arhivskoj građi pominju se na Sustjepanu piscine, a navodi se i nalaz mozaika na dnu

zaliva (Faber, 1966: 28). Takođe, u Evansovom planu i kroz njegov opis Epidauruma,

pominje se deo rimskog vodovoda koji je išao u smeru ka Sustepanu (Evans, 1885-

1886: 8).

Ipak, i danas nije rešeno pitanje ubifikacije prvobitnog i glavnog gradskog

jezgra, zbog oskudnih podataka. Uhvaćeni su samo gabariti nekropole, od polovine

cavtatskog poluostrva pa sve do zaliva u Tihoj (Faber, 1966: 28).

Brodolomi:

• Južno od ostrva Supetar, ispred Cavtata, na dubini od 28m konstatovan

brodolom sa teretom dolia. Okvirno se može datovati u rano-carski period (Jurišić,

2000: 73).

Arhipelag Palagruža

Palagruža je mali arhipelag smešten između Gargano poluostrva na italijanskoj

obali i ostrva Visa i Lastovo na Hrvatskoj. Ostrvo Palagruža, poznata i kao Diomedovo

ostrvo, svakako je imalo ključnu ulogu u plovidbi na trasi Monte Gargano – Sveti

Andrija/Vis.

53

Ostrvo je, sudeći po arheološkim nalazima, bilo nastanjeno još u neolitu i ranom

bronzanom dobu. Zanimljivo je pak da se pred kraj ranog bronzanog doba ostrvo

napušta, i da na njemu tragovi života nisu uočeni do VI veka p.n.e. (Kirigin et alii,

2009: 139). Ipak, iako tragova nastanjivanja nema, ovo ostrvo je sigurno igralo značajnu

ulogu u gvozdenom dobu. Da su Apuljani prelazili Jadran na ovoj trasi još u IX veku

p.n.e., svedoče nalazi njihove keramike na brojnim lokacijama koje su nastanjivali

Dalmati, Liburni i Histri. Logično je da im je Palagruža koristila u svrhe navigacije ili

eventualnog skroviša (Kirigin et alii, 2009: 139).

O životu na ostrvu od VI veka p.n.e. govori nalaz verovatno Diomedovog

svetilišta. U kontekstu svetilišta, nađena je veća količina keramike arhajskog i klasičnog

perioda, poreklom sa Atike, sa natpisima (Kirigin et alii, 2009: 141). Svetilište je

verovatno korišćeno sve do I veka p.n.e. (Kirigin et alii, 2009: 142), a da je ostrvo

korišćeno i u rimskom periodu, svedoče ostaci brodoloma iz rano-carskog perioda, te

pretpostavljeni ostaci kasnoantičkog utvrđenja (Kirigin, 2003: 368).

Brodolomi:

• Na podvodnom pragu južno od ostrva Mala Palagruža, na dubini od oko 25m

konstatovan brodolom iz perioda I veka n.e. U okviru olupine konstatovana je veća

količina ulomaka dolija, ostaci gvozdenog sidra i olovna prečka sidra. Lokalitet je u

velikoj meri devastirtan (Jurišić, 2000: 69).

• Olupina sa teretom amfora tipa Hispanic Dressel 2-4, konstatovana je na hridi

Pupak, u blizini Palagruže (Glicksman, 2005: 199). Još dva tipa amfora španske

provenijencije nađeno je na grebenu Pupak: Haltern 70 i Beltran 2A (Glicksman, 2005:

199), potom Richborough 527, te južno-italijansko keramičko posuđe (Jurišić, 2000:

17). Ovi tipovi amfora do sada nisu dokumentovani na istočno-jadranskom kopnu, iako

je Beltran 2A tip nalažen u vidu pojedinačnih nalaza pod vodom (Jurišić 2000, 15).

• U blizini ostrva Palagruža, konstatovan je brodolom iz I vek p.n.e. – I vek n.e. U

okviru brodoloma nađene su amfore tipa Dressel 1C i Lamboglia 2 (Jurišić, 2000: 6)

54

8.2. Crna Gora

Njivice

Lokalitet Njivice i rt uvala Ribarice smešteni su nasuprot Herceg Novog u

blagoj morskoj uvali jugo-istočno od hotela Rivijera. Rekognosciranja su ovde vršena

tokom 1990. i 1991. godine, od strane Zavičajnog muzeja Herceg Novi i Filozofskog

fakulteta iz Beograda. Tom prilikom konstatovana je veća količina materijala, datovana

u širok vremenski period od IV veka p.n.e. do kasnog srednjeg veka. Nešto materijala je

ovom prilikom izvađeno i danas se nalazi u hercegnovskom muzeju. Između ostalog

pronađena je jedna cela amfora tipa Peacock & Williams 49, potom stariji tip grčko-

italskih amfora (kraj IV – kraj II veka p.n.e.), a zanimljiv je i nalaz dela jednog skifosa

sa premazom od crnog firnisa (IV vek p.n.e.) (Капуран, Варга, 2007: 175).

Obzirom na raznovrsnost materijala i širok hronološki raspon, ova lokacija

svakako je korišćena za potrebe usidravanja (Karović, 2008: 53), a nije isključena ni

mogućnost da je od Njivica vodio trajektni prelaz ka Rosama, o čemu će više reči biti

dole.

Malo Rose

Malo Rose nalazi se u blizini samog ulaza u Boku Kotorsku, pri vrhu poluostrva

Luštica (opština Herceg Novi). Donekle se zna za ulomke antičke keramike, među

kojima je bilo i amfora, koji su nalaženi na dubini od 20ak metara, na dnu uvale Malih

Rosa (Милинковић, 1997: 168).

Prve relevantnije nalaze iz Rosa pribavio je tadašnji kustos Zavičajnog muzeja u

Herceg Novom, mr Ilija Pušić. Pored prikupljanja nekolicine sitnijih nalaza i vađenja

amfora, Pušić je u potrazi za ostacima antičkih građevina, na Malim Rosama 1976.

godine otpočeo iskopavanja na mestu na kome su se ukazivali zidovi na površini. Prvi

rezultati međutim, pokazali su da je reč o srednjevekovnoj arhitekturi, iako je Pušić,

kako navodi, naišao i na ostatke ili temelje antičkih zidova (Пушић, 1975: 129). Veliki

55

deo izvađenih amfora danas se nalazi u hercegnovskom muzeju, ali bez propratnih

informacija o kontekstu nalaza (Димитријевић, 2012: 163).

U izveštaju o sprovedenim podvodnim istraživanjima kod Rta Kabala, Slobodan

Panić navodi da je nekih 50 metara severno od ovog lolaliteta, na dubini od 25 do 30 m,

konstatovano nekoliko ulomaka amfora. Panić dalje kaže da dominiraju grla kratkog i

uzanog vrata, okruglih ručki, te ih opredeljuje kao amfore tipa Dressel 20 (Панић,

1997: 256).

Od amfora za koje sa sigurnošću možemo tvrditi da potiču da Rosa zastupljeni

su tipovi grčko – italskih i Lamboglia 2. Dakle, iako slabo prisutan u odnosu na

srednjevekovni, sporadični nalazi antičkog materijala, uglavnom u vidu fragmenata ili

celih amfora ipak svedoče u korist postojanja naselja ili drugog vida staništa u doba

antike.

Uzimajući u obzir pretpostavku da Resinium treba tražiti na lokaciji današnjih

Rosa (Пушић, 1975: 128), otvara se mogućnost diskutovanja načina prelaza do

suprotne obale. Idući ovim tragom, 1973. godine Ilija Pušić organizovao je

rekognosciranje šireg područja od Cavtata do Budve, sa najvećim fokusom upravo na

lokacije gde bi se, po konfiguraciji, moglo očekivati smeštanje trajektnog pristaništa.

Najznačajnije otkriće na ovoj trasi su tragovi puta od naselja Verigovac u Sutorini,

obalom sve do naselja Njivice, koje se nalazi na obali suprotno od Rosa, a od njih

udaljeno nepotpunu nautičku milju. Tragovi puta mogu se pratiti u dužini od oko 300m,

i to na samoj obali ili u plićaku pored obale na svega 20-40cm dubine (Пушић, 1975:

129).

Risan

Risan se u istorijskim izvorima prvi put pominje u IV veku p.n.e., pod nazivom

Rhizon. Iako mu se nastanak datuje i ranije, od ovog perioda kreće njegova burna

istorija. Značajnu ulogu Risan je svakako odigrao u rimsko-ilirskim ratovima. Stoga i ne

čudi velika količina materijala iz ovog perioda (Мијовић, Ковачевић, 1975: 27). Da se

u Risnu nastavio aktivan život u periodu rimske dominacije, svedoče arhitektonski

ostaci tog vremena, te brojni nadgrobni spomenici.

56

Prenošenjem poprišta rata sa obale u unutrašnjost, rimski gradovi na primorju

postepeno se izjednačavaju sa onima u unutrašnjosti. Posebnih podataka o Rizinijumu iz

tog vremena nema, ali sudeći po nalazima na kopnu i u moru, život se ovde svakako

aktivno odvijao (Мијовић, Ковачевић, 1975: 39).

Na ovaj lokalitet je do danas bilo obraćano dosta pažnje. Informacije do kojih

dolazimo, međutim, vremenom su se menjale. Od Artura Evansa (Evans 1885-1886:

40), koji tvrdi da je moguće videti ostatke arhitekture pod vodom, preko Jovana

Martinovića (Martinović, 1963: 56), koji u inicijalnim istraživanjima ove tvrdnje

potvrđuje, a kasnije ih uzima sa rezervom, dolazimo do današnjeg stanja kada je malo

šta u podmorju Risna vidljivo. Vizuelna prospekcija, te multibeam snimanja ovog

područja nisu dala veće rezultate kada su ostaci arhitekture u pitanju (ICEP). Ovakva

promena stanja mogla bi se objasniti na više načina. Naime, sedimentacija u Boki je

izuzetno izražena, i značajno otežava uvid u stanje, a takođe je i razorni zemljotres iz

1979. godine svakako ostavio posledice na današnju formu lokaliteta.

Što se, s druge strane, prisustva materijala u risanskom zalivu tiče, situacija je

nešto drugačija. Rekognosciranje dela uvale (područja od manastira Banja do

nekadašnjeg Doma slepih), dovelo je do novih saznanja u smislu načina korišćenja

uvale, te porekla materijala koji se u okviru nje nalazi. Naime, u severnom delu uvale

konstatovana je velika koncentracija ulomaka keramike različitih tipova i karakteristika.

Osim ulomaka amfora koji brojno prednjače, uočeni su ovde i ulomci kuhinjske

keramike. Među fragmentima amfora konstatovano je više tipova (Grčko-italske,

Forlimpopoli, Lamboglia 2, itd.). Sudeći po količini i načinu rasprostiranja materijala,

može se zaključiti da je ova lokacija intenzivno korišćena za sidrenje (Projekat

rekognosciranja risanskog zaliva 2014-2016).

Brodolomi:

• Na oko 100 metara severo-zapadno od uvale konstatovani su veći ulomci, cele

amfore i one koje su najvećim delom očuvane. Amfore su razbacane po dnu tako da

formiraju nešto razdvojeni niz, kretanja u pravcu severoistok-jugozapad. Za sada ih je

konstatovano 30ak, a veruje se da bi ih moglo biti više. Najveći broj amfora pripada

grčko - italskom tipu, a prisutan je i Lamboglia 2 tip. Usled intenzivne sedimentacije,

57

veći broj njih je ukopan u mulj, te su im samo delovi vidljivi. Kakvim su okolnostima

navedene amfore dospele ovde – tek ostaje da se zaključi. Brodolom izazvan nekom

vremenskom nepogodom predstavlja manju verovatnoću, jer je risanski zaliv dobro

zaštićen od agresivnih južnih i jugo-zapadnih vetrova, a i olupina se nalazi u blizini gore

navedenog pristaništa (Projekat rekognosciranja risanskog zaliva 2014-2016).

Veliko je iznenađenje bio pronalazak spomenutih amfora, uzimajući u obzir

činjenicu da Risan već decenijama predstavlja izuzetno popularnu ronilačku lokaciju, te

da, sudeći po pričama lokalnog stanovništva, vađenje amfora iz ove uvale predstavlja

regularnu aktivnost.

Ostrvo cvijeća

Antički sloj ustanovljen je na svim istraživanim površinama, odnosno na

području Manastira (zapadni, središnji deo ostrva) i na južnoj strani ostrva. Prilikom

podizanja bungalova na 'Ostrvu cvijeća', nalaženi su mozaici, koji su uništeni ili

zabetonirani, a neki manji delovi su preneti u Tivat. Po M. Crnogorčeviću, na južnoj

obali ostrva postojali su ostaci neke antičke građevine sa podom pokrivenim mozaikom

(Јанковић et alii, 1998: 139).

Na osnovu dosadašnjih istraživanja, ovde se radi o velikom, luksuznom i

reprezentativnom objektu iz ranorimskog doba, koji je obnavljan i korišćen i u

kasnoantičkom periodu. Treba napomenuti da su i na susednom ostrvu Stradioti (Sv.

Marko), rekognosciranjem i sondiranjem otkriveni ulomci grnčarije od poznog

helenizma do kasne antike i ranovizantijskog doba (Јанковић et alii, 1998: 139).

Obala oko ostrva prekrivena je velikom količinom rasutog, fragmentovanog

antičkog materijala, mahom ulomaka amfora. Velike koncentracije konstatovane su već

na malim dubinama, tačnije od samog plićaka, a dalje rekognosciranje još uvek nije

izvršeno. Materijal se široko datuje od I veka p.n.e. do kasne antike.

58

Uvala Žanjice, Mirište i Arza

U neposrednoj blizini mora u uvali Žanjice, otkriveni su arhitektonski ostaci

građevinskog objekta koji je, sudeći po nalazima novca, nastao u drugoj polovini III

veka n.e. U pitanju je po svoj prilici bila rimska vila, koja je u drugoj polovini IV veka

n.e. pretvorena u baziliku. Obzirom da se najmađi sloj može datovati u VI vek,

građevina je verovatno stradala u razornom zemljotresu koji je ovo područje pogodio

518. godine (Ружић, Пушић, 2007: 161).

Na dnu ovih uvala sporadično se nailazi na fragmentovani arheološki materijal

iz različitih perioda. U pitanju su delovi amfora tipa Dressel 6A i varijante jadranskog

tipa ( II - I vek p.n.e. do I veka n.e.), deo amfore Kapitan II i amfora severo-afričke

provenijencije (III i IV vek n.e.), zatim žišci, delovi trbuha globularnih amfora VI veka

n.e. ukrašenih češljastim ornamentom, po svoj prilici tipa Africana 3 (Karović, 2008:

60). Iz uvale Mirišta potiče i olovna prečka antičkog sidra. Hronološka i tipološka

raznovrsnost materijala, i gore pomenuta vila, odnosno bazilika, ukazuju da su ove

uvale verovatno korišćene za potrebe sidrenja (Karović, 2008: 61).

Ostrvo Mala Gospa

Obzirom na izuzetno povoljne uslove za ronjenje oko ovog ostrva, ne čudi

intenzivna devastacija u poslednjih par decenija. Konstatovani materijal je uglavnom

fragmentovan, a najveća koncentracija zahvata prostor severo-istočno od ostrva

(Капуран, Варга, 2007: 177). Jugoistočno od ostrva Mala Gospa prisutni su brojni

fragmenti, a preovlađuju trbusi globularnih amfora VI veka n.e., ukrašeni češljastim

ornamentom. Male dubine sa ove strane ostrva, omogućile su masovnu devastaciju, pa

su danas ostali samo atipični fragmenti, te je nemoguće doneti neke generalne

zaključke.

Od materijala su zastupljene četiri fragmentovane amfore tipa Africana I piccolo

(III – IV vek n.e.), fragment rimskog lonca tipa Brukner 28 (II - III vek n.e.) i delovi

trbuha globularnih amfora ukrašenih češljastim ornamentom, verovatno tipa Africana 3

(IV vek n.e.) (Karović, 2008: 61; Капуран, Варга, 2007: 177).

59

Obzirom na raznovrsnost materijala i širok hronološki raspon, verovatno je u

pitanju bilo sidrište.

Brodolomi:

• Situacija na severoistočnoj strani je nešto drugačija. Ovde se na dubini od 6m

nalaze okamenjeni ostaci keramičkog tovara, pa je moguće govoriti o potencijalnim

ostacima brodoloma. Ovo područje je takođe devastirano, svi karakteristični delovi

amfora su izvađeni, te su, mimo okamenjenih fragmenata trbuha, konstatovana samo

dva poklopca amfora u potpunosti sačuvana (Karović, 2008: 61)

Ostrvo Mamula

Na jugozapadanom špicu ostrva, prema Prevlaci, pronađeno je grlo korintske

amfore IV veka p.n.e., dok su na strani prema Žanjicama nađeni slepljeni fragmenti

trbuha amfora koje nije moguće tipološki odrediti, te fragment trbuha globularne amfore

ukrašene rebrastim ornamentom, verovatno tipa Africana 3 (VI vek n.e.) i olovna prečka

antičkog sidra. U pitanju su bez sumnje rasuti nalazi koje je najvećim delom doneo rad

talasa i struja. Dve amfore rodosko – rimskog tipa, datovane u I vek n.e., koje se nalaze

u Zavičajnom muzeju u Herceg Novom vezuju se za ovaj prostor (Karović, 2008: 62).

Brodolomi:

• Odmah južno od ulaza u bokokotorski zaliv, prilikom ROV istraživanja, na

dubini od 65 metara, a nekih kilometar od obale, konstatovana je antička olupina, Boka

kotorska 1 čiji se glavni teret sastojao od tegula i imbreksa (oko 1200). Dimenzije

rasprostiranja ostataka olupine približno iznose 25 x 7m. Teret je izgleda bio raspoređen

tako da su u donjim slojevima bile poređane tegule, a u gornjim imbreks. Sticaj

okolnosti, koje su mahom izazvane vučnjom ribarskih mreža po dnu, te samim tim i

disturpcijom ovog lokaliteta, doveo je do situacije da je konstatovan mnogo manji broj

imbreksa negoli tegula, iako znamo da bi njihov broj, iz konstruktivnih razloga, trebao

biti jednak.

60

Veliki broj tegula ipak je intaktan. Kako dosta njih leži po strani, većinska

površina tegula je pokopana u pesak, te se ispod njih može očekivati solidna

konzervacija drvenih ostataka broda. Obzirom da se radi o pozamašnom teretu, može se

pretpostaviti da je u pitanju brod većih dimenzija (Royal 2012: 422).

• U blizini prethodne, konstatovana je još jedna olupina iz istog perioda, na neka 2

km od obale, i nazvana je Boka kotorska 2. Dimenzije ove olupine su približno 20 x

17m i konstatovane su na 60m dubine. Amfore koje su činile teret ovog broda pripadaju

tipu Lamboglia 2. U centralnom delu koncentracije amfore su uglavnom intaktne.

Prilikom potonuća one su ispale iz svog prvenstvenog položaja ali tako da sada čine

pravilnu šemu, i delom zadiru u peščano dno. U odnosu na njih, amfore rasprostranjene

po obodu olupine su prilično rasute i oštećene. Ovakvo stanje je između ostalog

bezmalo i posledica uplitanja ribarskih mreža. Sudeći po dimenzijama koncentracije

materijala, i u ovom slučaju se svakako radilo o većem plovilu (Royal 2012: 425).

Uvala Dobra Luka

O uvali Dobra Luka informacije nam daje G. Karović. Karović kaže da je u

pukotinama stena nađena veća količina bakarnih i mesinganih klinova kao i privezak sa

predstavom konjanika sa podignutim kopljem (usmeni podatak). Iz ove uvale izvađeno

je i nekoliko celih amfora koje se nalaze u privatnim zbirkama. Jedna od njih pripada

tipu Lamboglia 2, datovanih u period od I veka p.n.e. – I veka n.e. Ovi nalazi ukazuju

na mogućnost da se u uvali nalaze ostaci antičkog brodoloma, možda baš iz ovog

perioda, ali sigurniju interpretaciju nalaza omogućila bi tek dalja istraživanjaa (Karović,

2008: 62).

Uvala Pržno

Jovan Martinović 1963. godine iznosi nam podatke o postojanju većeg broja

amfora, poređanih u dva reda, na 5m dubine pri ulazu u uvalu. Do ovog podatka

međutim, došao je posredno, saopštenjem od strane lokalnih ribolovaca (Martinović,

1963: 62). Danas se ovim amforama, ako su ikada i postojale, ne može ući u trag.

61

Uvala Bigova

Zahvaljujući svojoj poziciji, Bigova pruža odličnu zaštitu kako od juga, tako i od

bure. Za uvalu se, za sada, može tvrditi samo da je predstavljala sidrište, verovatno u

smislu zaklona, a onda i eventualnog vršenja pretovara.

Mijović i Kovačević su još 1975. godine izneli mišljenje da bi upravo na Bigovi

mogli tražiti ostatke stanice Vicinium pomenute u Pojtingerovoj karti, između

Resinium-a i Buthua-e. Obzirom da je u pitanju stanica, te da se iznad naselja Bigovo i

zaliva Trašte nalaze ostaci kule za osmatranje i signalizaciju, pretpostavka ima

opravdanja. Kopneni deo Bigove međutim još uvek nije adekvatno istražen, pa se za

sada može govoriti samo o sporadičnom keramičkom materijalu, mahom iz perioda I-IV

veka n.e. Sama uvala pak obiluje raznovrsnim materijalom, rasutim i uglavnom

fragmentovanim. Prednjače fragmenti amfora. Delimični 'uvid' u vrstu materijala

prisutnog u uvali danas se može steći posetom lokalnom restoranu 'Grispolis', u kojem

se izloženo nalazi veliki broj predmeta iz nje, ukljčujući ovde i amfore tipa

Forlimpopoli (I - II vek n.e.), Africana 1 piccolo (II – III vek n.e.) i Late Roman 1 (III –

VII vek n.e.). Sudeći po prisutnom materijalu, uvala je zasigurno korišćena u periodu od

I do IV veka n.e., a dodatna istraživanja utvrdila bi definitivni vremenski okvir. Takođe,

zanimljiva je informacija koju nam, vezano za Bigovu daje J. Martinović 1963. godine.

Naime, prilikom nabrajanja podvodnih lokaliteta u Crnoj Gori, on navodi: „temelji

arhitekture nepoznate namene u dnu uvale Bigovo“ (Martinović, 1963: 60). Radi se ipak

o još jednoj informaciji koja nije na terenu potvrđena, pa za sada možemo samo da

pretpostavimo da se ova uvala koristila za potrebe sidrenja.

Zaliv Trašte

Zaliv Trašte, sa uvalama koje ga zatvaraju, poseduje izuzetno povoljan položaj

za sidrenje. Sporadični nalazi keramike u zalivu, poput grčko-italskih amfora, svedoče o

arheološkom potencijalu koji ovaj lokalitet poseduje. Uvala međutim još uvek nije

istražena.

62

Brodolomi:

Iako zaliv nije istražen, sonarnim istraživanjem broda Herkules RPM Fondacije,

konstatovana su dva brodoloma u njegovoj neposrednoj blizini:

• Lokalitet Trašte 1 predstavlja ostatke trgovačkog broda srednje veličine, čiji

teret su predtavljale isključivo amfore. Na peščanom dnu se brod rasuo i danas se

prostire na površini 23x15m, a najveći deo materijala ukopan je u pesak. Amfore

konstatovane u okviru brodoloma pripadaju tipu Rhodian sa varijacijama. Varijacije u

okviru tipa uglavnom su prisutne u smislu veličine amfora. Kako su Rhodian amfore

mahom korišćene za potrebe transporta vina iz Rodosa ili obližnje egejske i anatolske

regije, može se pretpostaviti da su ove manjih dimenzija služile za transport

kvalitetnijeg vina. Karakteristike Rhodian amfora na olupini Trašte 1, ukazuju da se radi

o kasnijem tipu rimske provenijencije, te se okvirno mogu datovati u I – sredina II veka

n.e. Obzirom da se brodolom nalazi na nekih 5-6km od obale, razlog potonuća se ne

može tražiti u nasukavanju, pa ostaje da se on utvrdi (ICEP).

• Još jedna olupina konstatovana je u blizini uvale Trašte. Ostaci broda formiraju

nasip ovalnog oblika, sa amforama uglavnom ukopanim u pesak. Najveći deo amfora sa

površine nasipa je fragmentovan, a fragmenti su u velikoj meri rasuti i oko olupine. Ovo

je verovatno posledica intenzivnih kočarskih aktivnosti na navedenom području.

Najveći deo tereta činile su amfore globularnog oblika tela sa ovalnim ručkama,

klasifikovane kao amfore tipa MGS III, jedne od ranijih formi Greco-Italic amfora,

proizvedenih na Siciliji i južnoj Italiji, ali nije isključeno da brodolom sadrži i druge

tipove, što je ostalo da se utvrdi. Ove amfore se datuju od kraja V do kasnog IV veka

p.n.e., a uglavnom su korišćene za transport vina (ICEP).

Greben Kalafat

Greben Kalafat (seka Albaneze) je vekovima, pa i danas predstavljao opasnu

tačku za plovidbu. Sa njegove južne strane danas počivaju olupine dva broda iz XX

veka. Kao izuzetno aktivno ronilačko područje, za očekivati je bilo na ovoj lokaciji

zateći samo fragmentovane ostatke amfora.

63

Brodolomi:

Iako je uže područje oko Kalafata u velikoj meri devastirano, rekognosciranje

šireg područja ukazalo je na dva moguća antička brodoloma:

• Na verovatno prisustvo veoma devastiranog helenističkog brodoloma ukazuje

velika koncentracija fragmentovanog materijala iz ovog perioda na jednom mestu, ali i

jedna grčka amfora proizvedena na Korkyri (Krfu) u III veku p.n.e. Pored ovoga, po

rečima G. Karović, više celih i fragmentovanih keramičkih posuda koje potiču sa ove

lokacije, a datuju se u isti vremenski period, nalazi se po privatnim zbirkama (Karović,

2008: 65-66).

• Na oko 150m od grebena, na peskovitom dnu sa dosta mulja, otkriveni su, po

svemu sudeći, ostaci brodoloma sa tovarom prevoženim u amforama tipa Africana

Picolla, poreklom iz severo-afričkih radionica, a iz III veka n.e. (Karović, 2008: 66).

Uvala Krekavica

Uvala Krekavica nije arheološki istražena, ali sudeći po nalazu brodoloma u njenoj

neposrednoj blizini, svakako poseduje arheološki potencijal.

Brodolomi:

• Razbacana i veoma oštećena olupina nalazi se nekoliko kilometara od obale i

uvale Krekavica. Ovde je konstatovan veliki broj amfora i ulomaka na površini morskog

dna, koncentrisanih tako da formiraju oblik širokog brežuljka. Neke od amfora nalaze

se van ove koncentracije, rasute po okolnom peščanom dnu, a kočarske mreže su

zasigurno doprinele ovakvom stanju. Verovatno se određena količina bolje očuvanih

amfora nalazi ukopana u pesak ispod ove koncentracije. Iako je ceo teret teško tipološki

opredeliti zbog fragmentovanosti amfora, najveći deo amfora potpada pod tip African

3C (ICEP). Ovaj tip datuje se u drugu polovinu IV i prvu polovinu V veka n.e., a centar

proizvodnje nalazio se u Tunisu. Iako predstavlja relativno redak tip u Jadranu, olupina

sa amforama Africana 3 A, B i C, konstatovana je u južnoj Albaniji (Joni, o kojoj će

64

više reči biti kasnije), što govori u prilog postojanja trgovačkih kontakata između

severno-afričke obale i istočnog Jadrana u kasnoj antici.

Rt Platamuni

U blizini rta Platamuni, teren je specifične konfiguracije, gde se dno pod izuzetno

oštrim uglom spušta.

Brodolomi:

• Među stenama, na samom strmom spustu, nalazi se veći broj okamenjenih

ulomaka amfora, dok je na dnu konstatovana veća količina ostataka amfora tipa

Lamboglia 2 (I vek p.n.e. – I vek n.e.). Verovatno su u pitanju ostaci broda koji se po

potapanju rasuo niz strminu (Karović, 2008: 66).

• U širem području Platamuna, nalaze se verovatno ostaci još jednog brodoloma iz

II - III veka n.e., obzirom da se u nekoliko privatnih zbirki nalaze amfore tipa

Forlimpopoli, za koje vlasnici tvrde da su izvađene iz mora na ovom prostoru (usmena

informacija).

Uvala Jaz

Oko rta Jaz i u samoj uvali nalazi se keramički materijal, vremenskog raspona

od IV veka p.n.e. do VII veka n.e. Obzirom na distribuciju materijala, odnosno

činjenicu da je u velikoj meri neujednačeno rasut, te na širok hronološki raspon, može

se pretpostaviti da je uvala korišćena u svrhe sidrenja i eventualnog pretovara. Van

uvale nalažene su cele amfore, ali tipološki i hronološki različite, mahom u vidu

izolovanih nalaza (grčke amfore, grčko-italske, Lamboglia 2) (Karović, 2008: 67).

65

Budva

Prvi pomen Budve – Buthua, nalazi se kod Sofokla i potiče iz V veka p.n.e., a

Pseudo-Skilaks nam o njoj govori kao o emporionu. Ako se ovome doda da je Stefan

Vizantinac, koristeći se Filonom (III vek p.n.e.), Budvu nazvao „ilirskim gradom“, te da

se u izvorima pominje i kao polis, Budva i svojim arheološkim nalazima potvrđuje ta

obeležja (Мијовић, Ковачевић, 1975: 23). U rimskom periodu, u Budvi se život

aktivno nastavlja, a sudeći po arheološkom materijalu nađenom u budvanskoj nekropoli,

traje do VI veka n.e. (Мијовић, Ковачевић, 1975: 41).

U ovom periodu, Budva je svakako imala status značajne luke na ovom

području. O tome danas, pored istorijskih podataka, svedoče i nalazi amfora smeštenih u

Arheološkom muzeju u Budvi. Ipak, prilikom izgradnje savremene luke, istraživanja

nisu sprovedena, čime je propuštena prilika da se o ovoj lokaciji prikupi više podataka.

Brodolomi:

• U Arheološkom muzeju u Budvi nalazi se pet celih i pet fragmentovanih amfora,

navodno zaplenjenih od strane kočara, iza ostrva Sv. Nikola, prema Petrovcu. Prisustvo

većeg broja amfora istog tipa (rodsko-rimske amfore) ukazuje na mogućnost postojanja

brodoloma na ovoj lokaciji (Karović, 2008: 68).

• G. Karović na osnovu usmenih informacija o prisustvu veče količine grčkih

amfora na prostoru koji obuhvata luka Budva, pretpostavlja postojanje brodoloma iz IV

- III veka p.n.e. (Karović, 2008: 68).

Četiri olupine konstatovane su u širem okruženju budvanskog zaliva:

• Olupina Budvanski zaliv 1 sastoji se od velike, dobro integrisane, netaknute

koncentracije amfora i dva pitosa. Teret ovog broda činile su amfore tipa Corintian A i

B, datovanih u IV vek p.n.e. Pored amfora, sa obe strane olupine nađen je po jedan

pitos, donekle ukopani u pesak, uspravnog položaja. Moguće je da su pitosi služili za

čuvanje namirnica potrebnih za plovidbu, ali i u svrhu transporta luksuznije robe.

66

• Olupina Budvanski zaliv 2, je sastavljena od većeg broja netaknutih amfora.

Amfore pripadaju ranoj fazi Lamboglia 2. Sudeći po karakteristikama amfora, mogu se

datovati u drugu polovinu II veka p.n.e.

• Konstatovana je olupina, Budvanski zaliv 3 sa teretom istog tipa amfora kao

prethodna.

• Olupina Budvanski zaliv 4 formirana je od velike količine amfora koje su činile

njen teret. Neke od amfora oštećene su kočarskim mrežama i u fragmentima rasute oko

olupine. Veći deo tereta činile su amfore tipa Corintian B, datovane u IV vek p.n.e., ali

mimo njih vidljiv je bar još jedan tip, izduženijeg oblika, koji se tek treba utvrditi

(ICEP).

Uvala Maljevik

Uvala Maljevik probudila je interesovanje arheologa 2009. godine, nakon

slučajnog otkrića 6 kamenih blokova – polufabrikata, značajnih dimenzija.

Sam Maljevik podeljen je na dve uvale – Veliki i Mali Maljevik. Blokovi su

konstatovani u uvali veliki Maljevik, na oko 80m od obale, pri središtu uvale, na veoma

maloj dubini (2-3m). Razlog tek skorašnjoj evidentiranosti može se tražiti u činjenici da

oni po svom izgledu izuzetno sliče okolnim geomorfološkim oblicima, te su teško

prepoznatljivi. Blokovi leže tako da formiraju dve grupacije: prvu čine četiri nepravilno

raspoređena bloka (A-D), a drugu dva bloka (E-F). Dok blokovi A, B, D i E

predstavljaju blokove mahom pravougaonih oblika (sa varijacijama), blokovi C i F

predstavljaju polu - stubove. Petrografske analize ukazale su na lokalno poreklo

kamena3. Međutim pitanje je, čemu su blokovi bili namenjeni, te kako su završili u

plitkim vodama uvale Maljevik. Odgovor na prvo pitanje teško je dati. Međutim o

kontekstu blokova se i da raspravljati. Predložene interpretacije vode ka dve

mogućnosti: brodolom i potonuće obale. Za brodolom, međutim, ne postoji dovoljno

materijalnih dokaza. Nedostatak bilo kakvih materijalnih ostataka vezanih za brod ili

neku vrstu njegovog tereta u široj okolini blokova, te potpuna nepravilnost položaja

blokova i njihova međusobna udaljenost opovrgava ovu mogućnost. S druge strane,

3 Izvještaj o minerološko-petrološkim ispitivanjima uzoraka sa arheološkog lokaliteta Maljevik: Zavod za

geološka istraživanja, Podgorica, 2013.

67

geolozi se slažu da je, sudeći po geomorfološkim karakteristikama uvale, u nekom

momentu verovatno došlo do potonuća užeg pojasa uz samu plažu uvale Maljevik

(usmena informacija geologa D. Čađenovića) (MMARP).

Brodolomi:

• Mimo spomenutih blokova, oko 100m južno od istih, na samom prilazu uvali

Veliki Maljevik, u blizini rta koji razdvaje dve plaže, nalaze se ostaci brodoloma. Radi

se o većoj koncentraciji okamenjenih ulomaka amfora, koji se nalaze na oko 20 metara

dubine. Rasuti ulomci prekrivaju površinu od 20 x 15m. Uglavnom se radi o

fragmentima trbuha amfora. Konstatovano je jedno dno amfore koje bi se sa rezervom

moglo klasifikovati kao tip Brindizi (I - II vek n.e.). Obzirom da Maljevik predstavlja

popularnu ronilačku lokaciju, te da je u pitanju relativno pristupačna lokacija, može se

pretpostaviti da je veći deo materijala sa ovog mesta odnešen (MMARP).

Rt Volujica

Pokazalo se da područje severno od rta Volujica obiluje materijalnom iz

različitih vremenskih okvira. Zbog svoje masivnosti i reprezentativnosti, ovom

lokacijom svakako dominira olupina Dag (Dague) sa početka XX veka, a koja se nalazi

na 18m dubine, nedaleko od obale i lukobrana. Istočno od ove olupine, delom na

peščanom dnu, a delom skriveni u morskoj travi, konstatovani su rasuti fragmenti

keramike, mahom amfora. Nekoliko fragmenata bi, na osnovu karakteristika, sa

rezervom, mogli opredeliti kao Corinthian B tip, a petrografske analize svakako ukazuju

na egejsko poreklo istih. U cilju definisanja površine lokaliteta i njegovog značaja,

svakako je neophodno preduzeti dalja istraživanja (MMARP).

Uvala Bigovica

Bigovica predstavlja malu uvalu koja se nalazi na 1.7km južno od Luke Bar.

Bogatstvo arheološkog materijala konstatovanog na ovom lokalitetu doprinelo je da se

isti stavi pod zakonsku zaštitu 1978. godine. Međutim, iako je ovaj lokalitet već duže

68

vreme prepoznat kao kulturno dobro od značaja, sa prvim sistematskim istraživanjima

na istom započelo se tek 2010. godine, u okviru međunarodnog projekta MMARP

(Montenegrin Maritime Archaeology Rescue Project). U okviru ovog projekta vršena su

sistematska istraživanja u vidu mapiranja, izrade situacionog plana, dokumentovanja

distribucije materijala te sondažnih iskopavanja. Prilikom ovih, konstatovana je

izuzetno velika količina mahom keramičkog materijala, uglavnom fragmenata amfora.

Materijal je u većoj meri koncentrisan u južnom i jugo-istočnom delu uvale, što

verovatno predstavlja posledicu intenzivnog rada talasa i morskih struja. Takođe,

prilikom sondažnih istraživanja, konstatovano je da se materijal proteže do 1.5m

dubine, te da se u preseku sondi mogu izdvojiti tri stratigrafske jedinice (odozgo na

dole) – površinski, peščani sloj, sloj ugljenisane trave i sloj kamena – žive stene. Ovo, i

činjenica da se materijal konstatovan na lokalitetu može datovati u hronološki veliki

raspon (od IV veka p.n.e. do XVII veka n.e.) govori u prilog da je Bigovica intenzivno

korišćena kao sidrište kroz duži vremenski period. Ovo ne čudi, obzirom da Bigovica

predstavlja izuzetan zaklon od, na ovom području, veoma jakih južnih i jugo-zapadnih

vetrova.

Kao što smo već spomenuli, većinu materijala s ovog lokaliteta čine amfore, tj.

njihovi fragmenti. Cele amfore danas uglavnom krase privatne zbirke, jer, bez obzira na

zakonsku zaštitu koju Bigovica već duži vremenski period uživa, od 80-ih godina kreće

njeno aktivno devastiranje. U Zavičajnom muzeju u Baru uglavnom se nalaze (manje ili

više) fragmentovani komadi. Što se perioda koji ovaj rad obuhvata tiče, iz njega

najzastupljenije tipove amfora čine: Corintian B, Dressel 6A, Lamboglia 2,

Forlimpopoli, Keay 25.1 (Africana 3A), Africana 3C, Late Roman 1B, 2A-B, Almagro

54 (MMARP).

Brodolomi:

• Obzirom na prisustvo većeg broj komada istog tipa amfora (Keay 25.1, Dressel

6A), te delova najmanje dva rimska sidra, može se pretpostaviti da su se u ovoj uvali, ili

njenoj neposrednoj blizini, odigrala bar dva brodoloma. Njihovi ostaci su vremenom

rasuti što radom talasa, što vađenjem od strane ronilaca (MMARP).

69

Stari Ulcinj

Legenda koja govori o prvobitnom postojanju antičkog Olcinium-a na ostrvu

Stari Ulcinj i naknadnom preseljenju na sadašnju poziciju usled potonuća ostrva odavno

je opovrgnuta. Rekognosciranjem podmorja oko ovog ostrvca konstatovano je svega par

ulomaka amfora, ovde dospelih radom morskih talasa i struja ili izbačenih sa nekog od

brodova koji je ovom obalom plovio. Od nađenih fragmenata, samo jedan komad,

pronađen severo-istočno od ostrva, mogao bi se opredeliti kao globularni tip amfore.

Ipak, na samom ostrvu konstatovana je veća količina rimske keramike, a o tome

da je korišćeno i kroz srednji vek svedoče ostaci odbrambenih zidova i sakralnog

objekta (Мијовић, Ковачевић, 1975: 62).

Ulcinj

Ulcinj (Olcinium) spada u retke urbane komplekse na primorju koji ne nosi

ilirsko ime. Plinije Mlađi kaže da se Olcinium ranije zvao Colchinium po Kolhiđanima

koji su ga osnovali.

Apolonije Rodoski, iz III veka p.n.e., govori o naseljavanju nekih Kolhiđana u

oblast Enhelejaca (Argonautika IV, 516), prvobitno oko Boke Kotorske. U VI – IV

veku pre n.e. Kolhida je već bila kraljevina s velikim brojem urbanizovanih naselja, s

razvijenom zanatskom proizvodnjom i novčarskom privredom poznatom u čitavom

antičkom svetu. Kovala je i svoj novac, ali on nije dovoljno proučen. Upravo u to

vreme, u periodu VI-V veka p.n.e., može se po svoj prilici smestiti osnivanje

Colchinium-a – Olchinium-a, po Pliniju, na mestu današnjeg Ulcinja (Мијовић,

Ковачевић 1975: 29).

Malo je istorijskih podataka o Ulcinju iz njegovog najranijeg perioda. Pominju ga Tit

Livije i Plinije Stariji, krajem stare i u I veku nove ere. Plinije govori da se Ulcinj

prvobitno zvao Colchinium (Мијовић, Ковачевић, 1975:144), a Livije govori o

privilegijama koje gradu daje Lucije Ancije 168. godine p.n.e. Kod Plinija se kao

savremeno ime grada navodi Olcinium i kaže se da je oppidum civium Romanorum

(Мијовић, Ковачевић, 1975:146). Ipak, u Starom gradu rimskih natpisa nema, a

arheološkog materijala ovog perioda vrlo sporadično i fragmentovano. Ipak, uzimajući u

70

obzir pisane izvore, stilove gradnje te prisustvo arheološkog materijala ovog perioda,

sasvim se sigurno može zaključiti da je neki vid naselja u antici ovde postojao, a sudeći

po povoljnom nautičkom položaju, uvala današnje male plaže je svakako morala biti

korišćena za pomorske komunikacije.

Hrid Đeran

Prilikom rekognosciranja, oko hridi Đeran konstatovana je veća količina

okamenjenog materijala. I pored informacije da se na ovoj lokaciji nalazi velika količina

materijala, pa i gotovo celih amfora (Karović, 2008: 72), ronjenjem se došlo do

zaključka da se, ako je ovo i bio slučaj nekada, danas se situacija značajno razlikuje. Od

materijala konstatovani su uglavnom veoma okamenjeni komadi trbuha amfora, koje je

teško tipološki definisati. Na lokacijama južno i istočno od hridi pak, jasno su vidljive

veće koncentracije ovih ulomaka, verovatno jedino što je preostalo od brodoloma.

Od G. Karović saznajemo da se u privatnoj zbirci nalazi fragmentarno očuvana

amfora koja pripada varijanti Lamboglia 2 tipa, (Karović, 2008: 72), a prilikom zarona

je uočen komad (grlo, drška i deo trbuha) grčko – italske amfore.

Reka Bojana

Bojana, kao veza Skadra i Jadrana, put koji se intenzivno koristio, svakako daje

velike potencijale kada je arheologija u pitanju. Do danas ona je, međutim, neistražena.

Menjajući svoj tok kroz vreme, u starim koritima, čije su trase i danas vidljive, ona je

pohranjivala vekove vodenih aktivnosti. Iz donjeg toka potiču brojni nalazi amfora, sa

različitih lokacija, koji se danas uglavnom mogu naći po restoranima na Adi Bojani.

Restorantski „inventar“ uglavnom čine amfore tipa Lamboglia 2, dok su severno od

mesta gde se Bojana račva, nalaženi su i primerci korintskih amfora (Karović, 2008:

73).

Trebalo bi još spomenuti zanimljivost vezanu za Adu Bojanu, a to je da lokalna

legenda kaže da je ada oformljena između dva ostrva u delti, na ostacima brodoloma.

Ova priča se i danas može čuti od strane lokalnog stanovništva.

71

8.3. Albanija

Lješ - Lissus

Antičko naselje Lissus, današnji Lješ, smešteno je uz južni rukavac, odnosno

prvobitni glavni tok reke Drin (Drilon), na cca 3km od obale Jadranskog mora. U okviru

naselja, na dva mala uzvišenja, formirana su utvrđenja. Prvo, na brdu Mali e

Shelbuemit, naziva Akrolissos, datovano na osnovu materijala u rano gvozdeno doba

(VIII vek p.n.e.), predstavljalo je gradinu, karakterističnu za dat period u ovom

području; drugo pak, u sasvim neposrednoj blizini Lissus-a, naziva Akropolis, sudeći po

arheološkim ostacima, izgrađeno je u IV veku p.n.e. Akropolis je, zajedno sa Lissus-

om, njegovim fortifikacijskim sistemom, i donjim gradom, činio celinu. Prilikom

izgradnje fortifikacije u IV veku p.n.e., inkorporirani su i stariji zidovi, iz VI veka p.n.e.

Istorijski izvori potvrđuju ovu hronologiju, pa tako Diodorus Siculus kaže da je

Lissus osnovan 385. godine kao kolonija Sirakuze od strane Dionizija I4. Sudeći po

materijalnim ostacima, život se ovde kontinuirano odvijao kroz period rimske

dominacije, o čemu svedoči i dobijanje statusa rimskog municipijuma. Pretpostavlja se

da je zajednica koja je nastanjivala ovaj prostor koristila luku Nimfeum (Nymphaeum),

na mestu današenjm Šinđina (Shengjin) (Ceka, 2005: 149).

Drač - Epidamnos/Dyrrachium

Na poziciji današnjeg grada Drača mogu se samo nazreti ostaci nekadašnjeg

Epidamnos-a, odnosno Dyrrachium-a, grčke kolinije, osnovane u VII veku p.n.e. od

strane kolonista sa Korkire, a uz podršku Korinta i ostalih gradova Dorana. Svojim

savremenicima bio je poznat kao značajna luka, ali i mesto uzroka izbijanja

Peloponesko rata, kao i poprište velike bitke između Cezara i Pompeja kod Petre, 48.

godine p.n.e. (Davis et alii, 2003: 42).

Prosperitet Drač doživljava pod rimskom vlašću, čemu u korist ide i njegova

pozicija – na zapadnom kraku Via Egnatie i na jadranskoj obali. Nakon završetka

4 Lissus Excavation Report 2004. Albanian Institute of Archaeology and Austrian Institute of

Archaeology, University of Graz, pp. 3

72

građanskog rata, Cezar u Dyrrachium-u formira koliniju za veterane iz legije koja ga je

pratila u bitci kod Akcijuma, i proglašava ga slobodnim gradom (civitas libera). U IV

veku n.e. proglašen je glavnim gradom rimske provincije Epirus nova. 234. godine n.e.

u velikoj meri strada u razornom zemljotresu, ali biva obnovljen od strane Anastasija I

(Cabanes et alii, 2008: 249).

Novogradnja savremenog doba je međutim pokrila najveći deo teritorije na kojoj

se nekada ova kolinija prostirala. Sudeći po rezultatima dobijenim rekognosciranjem

2001 godine , danas se samo u naznakama može govoriti o veličini i izgledu ove nekada

vrlo značajne kolonije. Sporadični nalazi u vidu mogućih ostataka hrama iz arhajskog

perioda severno od luke Drač, u neposrednoj blizini obale, te pojedinačni nalazi grobova

širokog hronološkog raspona (Davis et alii, 2003: 61), samo nam potvrđuju postojanje

kolonije na ovom mestu, ali nam više od toga ne govore. Za sada se sa sigurnošću može

govoriti o životu kolonije tokom arhaičnog, klasičnog i helenističkog perioda, a o

njenom rasprostiranju se može samo nagađati (Davis et alii, 2003: 69).

Kada je luka u pitanju, nema sumnje da je onda postojala, a sudeći prema

morfološkim karakteristikama, verovatno se nalazila na istoj poziciji kao i savremena.

Istraživanja nikada nisu vršena, a svakako predstavljaju izazov, obzirom da su uslovi za

ronjenje u dračkoj luci, po informaciji ronilaca, izuzetno nepovoljni.

Pojani (Apollonia)

Iako se ne nalazi na samoj obali, relativno je malo udaljena od nje (oko 8km), a

direktna veza koju je omogućavala reka Vjosa (Aoos), dala joj je na značaju kao luci

(Ceka, 2005: 9). Apolonija je, od svog nastanka, početkom VI veka p.n.e., pa sve do

njenog postepenog napuštanja u srednjem veku, predstavljala ekonomski i kulturni

centar ove oblasti (Ceka, 2005: 7). Ovo ne čudi, obzirom da se nalazila na putu Via

Egnatia.

Ubrzo nakon osnivanja od strane kolonista sa Krfa i Korinta, uočava se njen

potencijal u smislu resursa, i postaje značajan zanatski i trgovački centar. Tako su

Apolonjani za svoje potrebe i potrebe izvoza proizvodili grnčariju, alat, bronzano i

gvozdeno oružje, srebrne i zlatne ukrase i sl. (Ceka, 2005: 10).

73

Od svog nastanka do dolaska Rimljana, Apolonija se postepeno širila,

suprotstavljajući se turbulentnim dešavanjima u okruženju. Međutim, od I veka p.n.e.,

zahvaljujući podršci koju je dala Cezaru u njegovom sukobu sa Pompejem, u znak

zahvalnosti dobija status slobodnog grada, oslobođenog poreza. Grad je zadržao grčki

jezik i kulturu, kao i autonomiju političkih institucija.

Međutim, razorni zemljotres 234. godine n.e. u potpunosti uništava grad. Za

razliku od Drača, koji je uspeo da se oporavi, Apolonija nikada nije povratila stari sjaj, i

njeno napuštanje polako je otpočelo, da bi u IV i V veku p.n.e. egzistirala samo kao

omanje episkopsko sedište (Ceka, 2005: 17).

Vlora – Aulona (Oricum)

Vlora (Valona), grad u istoimenoj oblasti, severno od Porto Palerma, u antici je

bio poznat pod imenom Aulona, smeštena u oblasti Oricum-a (Volpe et alii, 2008: 9).

Pretpostavlja se da se upravo ovde odigrala čuvena pomorska bitka između Cezara i

Pompeja tokom građanskog rata (De Bello Civili, III, 39-40).

U severnom delu uvale Vlore nalazi se lokalitet Cape Treporti (rt Treporti).

Ovde su konstatovani ostaci naselja čiji se počeci datuju u VII vek p.n.e. Kroz vekove,

naselje se širilo, pa u IV veku p.n.e. dobija nove zidove. Iako u periodu od IV veka

p.n.e. doživljava procvat, u II veku p.n.e. biva napušten. Naziv ovog naselja i razlog

napuštanja još uvek nisu utvrđeni.

Sama obala Vlore je izgleda u poslednja dva milenijuma potonula do određene

mere. O ovome svedoči velika količina rečne sedimentacije zastupljene u zalivu, što

značajno otežava svaki vid podvodnog rada, ali i činjenica da delovi lokaliteta, odnosno

infrastrukture, Cape Treporti nalaze potopljeni (Volpe et alii, 2008: 13).

Istraživanja Vlore od strane albanskih arheologa, naročito V. Beretija i N. Ceke

u poslednjih 50 godina, ukazala su na mogućnost postojanja helenističkog naselja, a na

osnovu materijala datovanog od VII veka p.n.e. do II veka n.e. Materijal sakupljen

prilikom rekognosciranja iz podmorja Vlore ukazuje na kontinuitet života ovog

zasigurno lučkog mesta od arhaičnog perioda do srednjeg veka (Volpe et alii, 2008: 15-

16).

74

Materijal pronađen u području severno od rta Pullit, i izvađen od strane

albanskih vojnih ronioca, široko se datuje, u period od III veka p.n.e. (amfore tipa MGS

VI), preko amfora rimskog perioda (tipovi Forlimpopoli, Africana IIIC), do

srednjevekovnog materijala. Osim amfora, ovde su zastupljeni i drugi tipovi

keramičkog materijala (Volpe et alii, 2008: 16).

U okolini rta Triporti nađeno je više korintskih amfora, različitih pod-tipova (A-

A' i B-B'), datovanih od VIII do početka III veka p.n.e. Pored njih, konstatovani su i

tipovi Lamboglia 2 i Dressel 2-4. Od amfora kasnijeg datuma, nađeni su tipovi Africana

III, Late Roman 1, 2, 3 i 4 i Samos Cistern tip (Volpe et alii, 2008: 11-12).

Zanimljivo je pomenuti i uvalu Grama, u južnom delu zaliva Vlore. Ovde su u

stenama ostali očuvani raznovrsni natpisi na Grčkom, Latinskom, Albanskom, datovani

od antike do savremenog doba. Verovatno je u pitanju svetilište, vekovima održavano

od strane pomoraca, posvećeno prvenstveno paganskim božanstvima, a kasnije nekim iz

prisutnih monoteističkih religija (Volpe et alii, 2008: 13).

Ostrvo Sazan

U blizini ostrva Sazan, kojе se nalazi na ulazu u uvalu Vlore, kontatovan je

brodolom iz I veka p.n.e. U pitanju su ostaci broda koji je prevozio amfore tipa

Lamboglia 2, a u sklopu njegovog tereta konstatovano je oko 300 komada ovog tipa

(ICEP).

Porto Palermo - Panormos

Porto Palermo je uvala, pozicionirana na oko 40km severno od Sarande. U

pitanju je sidrište koje je vekovima pružalo utočište brodovima. Pretpostavlja se da se

upravo ovde nalazila velika luka Panormos, koju Strabon pominje (Strab. 7,5,8 i 7,7,5).

U prilog ovoj teoriji ide i materijal konstatovan u uvali, u velikoj meri zastupljen i pored

prisutnih devastacija (Volpe et alii, 2008: 6). Sudeći po količini i tipu ulomaka amfora,

može se pretpostaviti postojanje bar jednog brodoloma. Pored amfora, prisutan je

raznovrstan fragmentovani materijal, u vidu keramike, metala i sl., kao i tri rimska sidra

(Volpe et alii, 2008: 7). Od najranijih tipova amfora, konstatovane su grčko-italske i

75

Lamboglia 2, datovanih od III do I veka p.n.e. Takođe, prisutne su i amfore Rodskog

tipa, rimske provenijencije, prisutnih u Jadranu od druge polovine I veka p.n.e., pa kroz

ceo I vek n.e. Iz perioda I veka p.n.e. nađene su i hioske amfore. Od kasno-antičkog

materijala prisutan je tip Late Roman 4 (Volpe et alii, 2008: 8).

Saranda - Onchesmos

Onchesmos prvi put spominje Strabon u I veku p.n.e., inicijalno u smislu luke

koja je služila obližnjem Phoenice (Strab. 7,7,5). Arheološki nalazi svedoče da je ova

luka u II veku n.e. prerasla u samostalni grad. Danas su iz ovog perioda, u ostacima,

očuvani zidovi pravougaonog utvrđenja, nedaleko od mora (Ceka, 2006: 11), a

zanimljiv je i skoriji nalaz – ostaci sinagoge iz II - IV veka n.e. sa podnim mozaikom,

koji su kasnije inkorporirani u hrišćansku baziliku (Cabanes et alii, 2008: 112). U

periodu ranog VI veka, Hijerokle (Hierocles) govori о gradu kao o arhiepiskopskom

centru i jednom od većih u provinciji Stari Epirus (Epirus vetus) (Ceka, 2006: 11).

Brodolomi:

• Severno do Sarande, u blizini mesta Prichhit, konstatovan je brodolom Joni,

relativno dobro očuvan, obzirom na malu dubinu na kojoj se nalazi (oko 23m).

Dimenzije ostataka su 8.7 x 4.4m i sastoje se od velike koncentracije amfora, naslaganih

u najmanje tri sloja, kojе zadiru u peskovito dno, a uočeni su i manji komadi fragmenata

amfora rasuti su oko glavne koncentracije. Osim amfora, konstatovano je i par komada

kuhinjske i trpezne keramike. Ova keramika ima mahom severno-afričke karakteristike,

i verovatno je pripadala posadi. Sam teret uglavnom se sastoji od amfora tipa Africana

3A (Keay 25.1), dok je Mali broj je opredeljen kao tip Late Roman 1 i 2 (Royal 2012:

417).

• Na oko 7 km od rta Kefalit (Qefalit), severno od Sarande, konstatovan je

brodolom koji nosi ime ovog rta. Nalazi se u blagoj depresiji, koja je verovatno bila

produkt potapanja broda, odnosno njegovog naleganja na meki sediment. Može se

pretpostaviti da je ovo razlog što ostaci broda nisu oštećeni kočarskim mrežama. Teret

broda mahom su činile tegule i imbreks. Proizvedene su od gline žućkaste boje sa

76

tamnim dodacima, karakteristične za Korint. Obod tegula i njihove dimenzije okvirno ih

datuju u IV vek p.n.e. Osim tegula i imbreksa, na olupini je konstatovano i par amfora,

gde su sve bile pozicionirane na jednom delu broda, na pramcu ili krmi. Sve amfore

pripadaju tipu Corinthinan A i B, koje se, sudeći po karakteristikama takođe mogu

datovati u IV vek p.n.e. Ipak, poreklo gline od koje su sačinjene amfore ne upućuje na

Korint, već bi se pre moglo vezati za obližnju Korkiru (Corcyra), gde su verovatno,

tokom plovidbe utovarene (ICEP).

Butrint - Buthrotum

Ime Butrint nasleđeno je iz antičkog perioda (Buthrotum), zahvaljujući

kontinuitetu života od njegovog osnivanja u VII veku p.n.e. do sredine XIX veka. Iako

danas donekle izolovan, njegova pozicija za prilike u prošlosti bila je izuzetno povoljna,

naročito zbog blizine Krfa (Corcyra-e) (Ceka, 2006: 5). Nešto severnije od Butrinta, na

obali jezera u mestu Diaporit, novijim istraživanjima konstatovana je luksizna rimska

vila iz II – III veka n.e.

Nasparm Butrinta, na obali butrintskog jezera, na brdu Kalivo, nalazi se

utvrđenje datovano u VI vek p.n.e. Utvrđenje je po svemu sudeću služilo glavnom

centru u Butrintu za kontrolu butrintskog jezera (Ceka, 2006: 9).

Prvi put Butrint pominje u VI veku p.n.e. Hekatej iz Mileta, kao jedan od

najznačajnijih lučkih centara. Arheološki nalazi upućuju da je do nastanjivanja ovog

dela Butrinta došlo u kasnom bronzanom dobu, u XII veku p.n.e. (Ceka, 2006: 15).

Ipak, tek u arhajskom periodu dolazi do procvata života u svim aspektima. Na razvijenu

trgovinu i kontakte u ovom periodu upućuje obimna količina keramičkih nalaza sa

Korinta, Atike, Samosa i Hiosa. U ovom periodu, Butrint uspostavlja potpunu kontrolu

nad butrintskim jezerom, koristeći utvrđenje Kalivo u svrhe kontrole (Ceka, 2006: 16).

Sve do kraja I veka p.n.e. Butrint živi i razvija se bez većih oscilacija i igra značajnu

ulogu u Epiru, sve do dolaska Rimljana 30-te godine p.n.e. Avgust ovde uspostavlja

rimsko naselje, koje će imati osrednji značaj, te biti spomenuto u Tabula Peutingeriana,

kao stanica, sve do kraja V – početka VI veka, kada počinje da se uzduže u status

arhiepiskopskog centra (Ceka, 2006: 20).

77

Krf (Corcyra)

Iako teritorijalno pripada Grčkoj, značajno je u kontekstu plovidbe Jadranom u

antici pomenuti i Krf, naročito imajući u vidu njegovu ulogu u trgovini ovog perioda.

Istorija ostrva Krfa počinje 734. godine p.n.e., naseljavanjem Korinćana. Antičko

naselje koje Tukidid opisuje rasprostranjen je duž rta Kanoni. Brojni arheološki nalazi

upućuju na kontinuitet života kroz duži vremenski period, a naročito se ističu ostaci

Artemidinog hrama čija izgradnja se datuje u 585. godinu p.n.e.Takođe, ostaci svetilišta

konstatovani sun a području Mon Repos parka. Njihova inicijalna izgradnja vezuje se za

kraj VIII veka p.n.e., a pretpostavka je da se radi o Heraion-u, spomenutom od strane

Tukidida. Na ovom prostoru nalaze se i ostaci Dorskog hrama iz 510. godine p.n.e.

(Cartwright 2013: 13). Godine303. p.n.e, nakon neuspele opsade Kasandera, ostrvo na

kratko vreme zauzima spartanski vojskovođa Kleonim, nakon čega Corcyra uspeva da

povrati svoju samostalnost. Ubrzo potom, Agatokle će osvojiti ostrvo, i ponuditi ga

svojoj ćerki Lanasi kao svadbeni dar pri udaji za Pira, epirskog vladara, čime ostrvo

postaje deo epirskog saveza, u okviru kog će ostati do 255. godine p.n.e. Pretpostavlja

se da je u ovom periodu došlo do osnivanja Kasiope, izgrađene za potrebe epirskih

vladara. Nakon smrti poslednjeg epirskog kralja, Aleksandra, ostrvo zauzimaju nakratko

Iliri, ali ubrzo potom, Rimljani zavode dominaciju. Time će do 189. godine p.n.e.

Corcyra služiti kao rimska vojna luka, pod vođstvom prefekta. Četrdeset godina kasnije,

biva pripojeno provinciji Makedoniji, u čijem će sastavu ostati do Dioklecijanovih

reformi, odnosno do podele carstva, nakon čega ulazi u sastav Vizantije (Cartwright

2013: 15).

Važnu će ulogu Corcyra imati u pomorskoj trgovini unutar Jadrana, o čemu

svedoče brojni nalazi Corinthian B amfora, koje su se, osim na Korintu i po svemu

sudeći, na Hvaru, intenzivno i ovde proizvodile (Katić, 2005: 55).

Brodolomi:

U krfskom kanalu konstatovan je veći broj brodoloma, što ukazuje na intenzivno

korišćenje ovog prolaza:

78

• Ostaci olupine Butrint 1 nalaze se rasuti uz podvodnu liticu, na dubini od 20 do

30m, dok se neki ulomci nalaze i na dubini od oko 50m. Litica je uglavnom kamenita i

završava se peščanom zaravninom. U nekim segmentima litice, formirani su tzv.

džepovi, odnosno udubljenja, u kojima su konstatovane dobro pohranjene i očuvane

amfore. Najveći broj amfora pripada tipu Corinthian B, sa karakteristikama koje

ukazuju na pozniju formu i koje se datuju u period od 300-275. godine. Mimo

standardnog primerka ovog tipa, prisutne su i manje varijacije, sličnih karakteristika kao

prethodni, ali veličine od 35-45cm.

Osim poznije forme Corinthian B tipa, u okviru olupine konstatovane su i njene

ranije forme, datovane u početak IV veka p.n.e. Takođe u okolini brodoloma, u manjem

broju i mahom fragmentovani, konstatovani su tipovi: Late Roman Adriatic, Dressel 20,

Dressel 2-4, i vrlo moguće Late Roman 4B. Pored gore navedenog tereta, na centralnom

delu lokaliteta konstatovan je deo sidra, odnosno njegov olovni deo, koje se po formi

može smestiti u Helenistički period (ICEP).

• Olupina, nazvana Butrint 2 konstatovana je 2008. godine na samoj granici

Albanije sa Grčkom, prilikom podvodnih rekognosciranja ove oblasti. Lokalitet čini

velika koncentracija amfora na peščanom dnu, nekih 300m od obale na 30ak metara

dubine. Okvirne proporcije područja na kom se nalazi materijal su 15 x 10m, ali je

glavna koncentracija materijala sabijena na 5 x 5m. U okviru ove glavne koncentracije

konstatovano je najmanje 8 amfora, slomljenih na veće komade, a na osnovu sitnijih

fragmenata, pretpostavlja se prisustvo bar još 5. Na celoj površini može se pretpostaviti

broj od 20-25 amfora. Ova informacija važi samo za vidljive komade, locirane na samoj

površini, a može se pretpostaviti da se i veći broj nalazi ispod njih. Međutim za sada

nisu vršena arheološka iskopavanja, pa se odgovor na ovo pitanje još uvek ne može dati.

Sve amfore koje su se mogle identifikovati pripadaju tipu Tripolitanian 1. Ovo je u

svakom pogledu vrlo značajan nalaz, jer je u pitanju jedini nalaz ovog tipa amfora u

Albaniji, a retke su i u Jadranu (Royal 2012: 412).

• Lokalitet Butrint 3 je sačinjen od depozita rasutih amfora, izrazito dislociranih.

Obzirom da se nalazi na maloj dubini, dislociranost i fragmentovanost amfora posledica

su najverovatnije intenzivnog rada talasa. Fragmenti amfora grupisani su u nekoliko

79

koncentracija, a njihova kalcifikacija otežava tipološku identifikaciju. Ipak, dovoljan

broj hronološki osetljivih fragmenata je prisutan za potrebe primarne interpretacije.

Obodi, drške i dna ukazuju da se radi o tipu Corinthian B, datovanih u period od kasnog

VI do V veka p.n.e. Ovaj tip predstavlja svakako većinu tereta broda, ali se ne može sa

sigurnošću utvrditi eventualna prisutnost drugih tipova (ICEP).

• Iako dokumentovan kao brodolom, i dalje nemamo dovoljno podataka koji bi

Butrint 4 opredelili kao takav. Lokacija Butrinta 4 sadrži raznovrsne predmete,

uključujući amfore, kuhinjsko posuđe i olovnu stopu sidra. Same amfore izuzetno

variraju po pitanju tipa i hronologije, i obauhvataju tipove: Corinthian A (V - IV vek

p.n.e.), Corinthian B (IV – III vek p.n.e), Late Roman 1 (III – VII vek n.e.), Late Roman

2 (IV – VII vek n.e.). Olovna stopa sidra slična je onoj konstatovanoj na brodolomu

Butrint 1, i po svojim odlikama može se datovati u rani helenistički period.

• Lokalitet Butrint 5 se sastoji od dve grupe sačinjene od po 2-3 amfore istog tipa,

Corinthian B. Grupe se nalaze na udaljenosti od oko 30m, na sličnim dubinama,

neposredno uz peščanu padinu. Amfore se mahom nalaze pohranjene u pesku. Mimo

ove dve grupacije, u neposrednoj blizini konstatovana je još jedna amfora istog tipa. Na

ovoj lokaciji potrebno je izvršiti sondažna istraživanja, u cilju utvrđivanja eventualnog

prisustva brodoloma ispod naslaga peska (ICEP).

80

9. Tipologija amfora

Tri se koncepta najčešće primenjuju prilikom studije putanja antičkih brodova:

putnici, ideje i objekti. Od ova tri, materijalne objekte najlakše je pratiti, iako izazovno,

obzirom da se često nalaze van svog kulturnog konteksta i značenja. Stavljajući po

strani veliki broj predmeta koji se pod vodom dezintegrišu, oni koji ostanu očuvani

mogu se interpretirati na različite načine, ali sa oprezom.

Antičke amfore u velikoj meri su se međusobno tipološki razlikovale u

zavisnosti od toga gde i za koju svrhu su pravljene. Tako se na osnovu vrste gline od

koje su napravljene može relativno precizno odrediti lokacija njihove proizvodnje.

Obzirom da su im oblici kroz uglavnom relativno kratke periode evoluirali, hronološko

opredeljenje najčešće se zasniva na tipološkim karakteristikama. Takođe, sadržaj koji su

prenosile je često moguće utvrditi raznovrsnim analizama o kojima će kasnije biti više

reči.

Kada posmatramo brodolome antičkog perioda, prvo pitanje koje ćemo postaviti

odnosiće se na teret – da li predstavlja hronološki i tipološki homogenu grupu. Ukoliko

se ovo ispostavi kao slučaj, može se očekivati da je teret na brod ukrcan u početnoj luci,

i da je roba sa njega bila namenjena nekoj određenoj destinaciji. Kada su pak u pitanju

heterogeni tereti, interpretacija porekla broda, rute kojom je plovio i njegov krajnji cilj

dobijaju kompleksniju komponentu. Na kraju, rezultati analiza sadržaja amfora ukazali

su da nisu retki slučajevi ponovne upotrebe amfora, za potrebe transporta raznovrsne

robe.

Svi raspoloživi podaci o amforama konstatovanim na geografskom području

kojim se ovaj rad bavi, a prikupljeni različitim metodološkim pristupima, biće

prezentovani u narednim poglavljima (tabela 1, sl.1).

I Grčke amfore :

Produkcija i trgovina vinom vezana uz niz centara, nije se prekidala od početka

do kraja antike.

Najčešći rani nalazi su oni korintskih amfora (Corinthian). Prilično

zastupljene u Jadranu, karakteriše ih srcoliki trbuh sa slabo naglašenim pupčanim dnom,

81

ili su sasvim bez njega, i blago naglašeni obod (Jurišić, 2000: 5). Po razlikama u

detaljima izrade, ali i veličini, razlikuju se varijante A i B. Varijanta B se osim u

Korintu, po svoj prilici proizvodila i u njegovoj koloniji Krfu (Corcyra) (Katić, 2005:

52). Pored ovoga, potvrđena je proizvodnja Corinthian B tipa na ostrvu Hvaru (Pharos),

a na osnovu prisustva kemaričarskih peći, te odbačenih ulomaka ovoh tipa amfora na

ostrvu, sporadičnim nalazima u njegovom okruženju, kao pečatima na drškama,

obodima i poklopcima amfora (Katić, 2005: 55). Iako prilično, zastupljeni u jugo-

istočnom Jadranu, uglavnom na potezu Korint – Leuka - Ambrakija – Korkira –

Apolonija – Epidamnos (Vis, Mamula, Budva, Bigovica, Bojana, Vlora, Butrint…)

(Jurišić, 1991: 21; Karović, 2008: 62; Volpe et alii 12; ICEP; MMARP), podvodni

nalazi najčešći su na severo-istočnom delu Sicilije, dakle na ruti Korint – Sirakuza.

Tako se da zaključiti da je glavnina produkcije upućivana na zapad. Nalazi se datuju od

polovine VI veka p.n.e. do polovine III veka p.n.e., s najvećom učestalošću u VI-V veku

p.n.e. (Jurišić, 2000: 20)

Amfore sa Hiosa (Chios) prenosile su prvoklasno grčko vino. Karakteristično

im je zadebljanje na vratu u visini ručki. U ranijoj fazi, pre IV veka p.n.e., dno se

završavalo karakterističnim dugmetastim zadebljanjem, koje se kasnije gubi. Tada se

izdužuje vrat i zaoštrava rame. Ove amfore javljaju se u kontekstu podvodnih nalaza od

kraja VI veka p.n.e. i traju do I veka p.n.e., a najintenzivnija distribucija zapažena je u V

- IV veku p.n.e. (Lawall et alii, 2010: 358). Najzastupljenije su u području Egeja (pet

brodoloma), dok se na zapadnom Sredozemlju uglavnom sreću kao pojedinačni

primerci u sklopu većih tereta drugih amfora (sedam brodoloma). Nalazi, iako oskudni,

ukazuju na njihovu distribuciju i u Jadranu. Konstatovane su na severno-italskom

lokalitetu Valle Ponti iz I veka p.n.e., kao i u uvali Porto Palermo u Albaniji (Volpe et

alii, 2008: 4).

Amfore sa Rodosa (Rhodian) su, po svoj prilici, u najvećem broju slučajeva

korišćene za transport vina. Oblikom se razlikuju helenistička varijanta (IV - I vek

p.n.e.) i tzv. rimsko - rodska (I vek p.n.e. – I vek n.e.) (Monachov, 2006: 70).

Helenistički tip poseduje dno u vidu tupog kolca, i ručke na prelomu pod uglom

zalomljene, dok rimski tip karakteriše vretenasto telo, ponekad ukrašeno kanelurama, i

ručkama sa završetkom preloma u obliku ušica (Monachov, 2006: 71). Da su amfore

oba tipa stizale i u Jadran, iako u najvećoj meri one rimske provenijencije, svedoči veća

82

količina nalaza u vidu brodoloma i sidrišta na istočnoj obali (Mljet, Mamula, Trašte,

Budva, Porto Palermo) (Bašić, 2010: 167; Karović, 2008: 62-68; ICEP).

II MGS i Grčko - italske amfore

Period od V do II veka p.n.e. obeležen je intenzivnim nalazima tzv. grčko-

italskih amfora (Greco – italic) i njihovim ranijim formama – MGS (Magna Grecia

and Sicily) amforama, trougaonog preseka oboda i srcolikog tela. U najranijoj fazi

proizvodile su se na Siciliji, ali se proizvodnja vremenom proširila na južnu Italiju

(Pompeja, Kosa), da bi se u poslednjoj fazi proizvodile i u regionalnim centrima

(spominju se Španija, Francuska, a moguće i istočna jadranska obala) (Jurišić, 2000: 6).

Definisano je šest kategorija MGS (Van der Mersch) tipova (I-VI) i četiri grčko

– italskih (A-E) (Will, E.L.), gde je vremenom došlo do preklapanja i izmena. MGS 1 –

3 predstavljaju najranije forme, i u opticaju su od V do IV veka p.n.e., MGS 4 i 5,

odnosno grčko – italske 1A u upotrebi su od IV do početka III veka p.n.e., MGS

6/grčko – italske 1D od 260/240 – 220/210. godine p.n.e., grčko – italske 1C od 260-

210. godine p.n.e. i 1E od kraja III kroz prvu polovinu II veka p.n.e.5(Will, 1982: 342;

Van der Mersch, 1986: 571).

Rani primerci (V-III vek p.n.e.) manji su, izrazito srcolikog oblika, koji se

vremenom (III - II vek p.n.e.) nešto izdužuje i povećava (Will, 1982: 342). Padom

Sirakuze (212. godine p.n.e.), postepeno prestaje i produkcija ovih amfora. Distribucija

je mahom vezana za Mediteran, najveća količina nalaza prisutna je u Italiji i na Siciliji,

a u nešto manjoj meri u Španiji, Francuskoj, ali i istočnom Mediteranu. Amfore ovog

tipa korišćene su za transport vina (Jurišić, 2000: 6).

Na Jadranu, grčko-italske amfore zastupljene su od svojih najranijih faza, a utvrđene

su i neke lokalne specifičnosti. Sudeći po distribuciji, primetno je da su najraniji nalazi

vezani za srednji i južni Jadran, a oni nešto kasniji za područje od Istre do Boke

Kotorske. Najraniji nalaz ovog tipa konstatovan je u okviru brodoloma kod uvale

Trašte, koji je za teret imao MGS III formu (ICEP). Takođe, više brodoloma obilježava

prelazak iz grčko-italske faze ka kasnijoj – Lamboglia 2 – ostaci četiri antička broda u

okolini Lastova (Radić-Rossi, 2001: 227), dva antička brodoloma kod Budve (ICEP), i

5 Pod-tip 1B grčko-italskih amfora ukinuta je zbog konstatacije da predstavlja prelaznu formu u 1D

83

jednog u uvali Vela Svitnja na Visu (Kirigin et alii, 2005: 5), datovana su u II vek p.n.e.

Kao sporadični nalaz, konstatovani su ulomci MGS VI forme u uvali Vlora kod rta Pulit

(Volpe et alii, 2008: 16). Postoji tendencija da se ovaj tip amfora veže za lokalne

proizvodne centre. Međutim, lokalna se proizvodnja u Draču i Visu pretpostavlja samo

na osnovu velike količine nalaza ovog tipa, a da pri tom nisu pronađeni radoiničarski

centri koji bi ovu pretpostavku potkrepili (Starac, 2006: 87).

III Lamboglia 2 i Dressel 1

Tokom II veka p.n.e. javljaju se novi tipovi vinskih amfora, koji zamenjuju

grčko-italske, preuzimajući neke njihove oblikovne karakteristike. U centralnoj Italiji

počinje proizvodnja prvih italskih vinskih amfora, tip Dressel 1, koji tokom II i I veka

p.n.e. dominiraju zapadnim Mediteranom. Raniji oblici (A i B) imaju izraženo oštro

rame, obod trougaonog preseka, koji podseća na grčko – italske amfore, i ravne,

uspravne masivne ručke. Kasnije, oblik postaje obliji, rame slabije izraženo i ručke

zaobljenije (C) (Will, 1982: 342). Ove amfore korišćene su uglavnom za transport vina,

koje je bilo usmereno od srednje Italije prema Galiji, i dalje prema unutrašnjosti, ali

pored toga, u nekim prilikama korišćene su i za transport spondilusa, lešnika, garuma i

maslina (Jurišić, 2000: 6).

Paralelno sa tipom Dressel 1, na istočnoj italijanskoj obali razvija se tip amfore

koji će se u svojoj završnoj fazi nazvati tipom Lamboglia 2. Rani oblici ovog tipa

konstatovani su, kako smo već imali priliku da vidimo, na više brodoloma kod Vele

Svitnje i Budve. Vremenom prerasta u najdominantniji vid antičkog nalaza u

jadranskom podmorju (videti tabelu). Poznato je preko trideset sigurnih brodoloma, dok

su oni nalazi drugih karaktera daleko brojniji (Jurišić, 2000: 6). Zato ne iznenađuje što

se Vrsalović (1979) odlučio nazvati ih „istočnojadranskim amforama“. Ovim je

amforama vino iz srednje i severne Italije transportovano na istok. Karakteriše ih

naglašen obod, pretežno zakošen u donjem delu, mahom trougaonog preseka, masivne

ručke koje se od gornjeg cilindričnog dela vrata spuštaju na naglašena ramena i vrećasto

telo koje se završava dugačkim, uskim dnom (Karović, 2008: 77). Proizvodni centri

Lamboglia 2 amfora dokumentovani su na zapadno-jadranskoj obali, naročito Apuliji

(Glicksman, 2005: 197), a s obzirom na njihovu izrazitu brojnost u podmorju i na

84

obalama istočnog Jadrana, pretpostavljana je lokalna proizvodnja na ovom području

(Starac, 2006: 88), čemu u prilog govore i rezultati petrografske analiza na pojedinim

uzorcima (Sondi, Slovenec, 2003: 258)

IV Brindizi (Peacock&Williams 1)

Ovaj tip amfora karakteriše cilindrični vrat sa jednostavnim debelim obodom.

Ručke su kružnog preseka i protežu se od ramena do neposredno ispod oboda. Telo je

ovalnog oblika sa dugmetastim dnom. Često je na ručkama prisutan pečat, obično na

latinskom, a javljaju se i grčka slova. Postoje primeri gde na jednoj dršci imamo

pretpostavljeno ime proizvodnog centra, dok na drugoj ime samog grnčara (Bezeczky,

2002: 356). Centri produkcije vezuju se za Brindizi i njegovu okolinu, u Apani (Apani),

Đankoli (Giancola), Marmorelji (Marmorelle) i La Rosi (La Rosa), a korišćene su od

kraja II do kraja I veka p.n.e. Distribuirane su širom zapadnog Mediterana, ali u većoj

meri ka istočnom Mediteranu, a korišćene su mahom za prevoz maslinovog ulja, a u

nekim slučajevima možda i vina (Bezeczky, 2002: 357). Na jugo-istočnoj obali Jadrana

konstatovane su u okviru brodoloma u uvali Maljevik (MMARP).

V Dressel 2-4

Amfore tipa Dressel 2-4 najčešći su tip ranocarskog perioda, raširene od

Britanije do Crvenog mora. Korišćene su za transport vina, a do danas su konstatovane

na više od 100 brodoloma.

Ovoj grupi amfora, koje karakterišu bifidne ručke, vretenast trbuh i diskretni

prstenast obod, pripada niz regionalnih varijanti, koje se razlikuju varijacijama u

osnovnom obliku i sastavu gline. Kao prototip uzima se amfora Dressel 2-4 iz Grčke,

odnosno sa ostrva Kosa (Peackok, Williams, 1986: 105). Razvoj ovih koskih amfora, od

III veka p.n.e. do I veka n.e. teče od niže i zdepastije forme ka višoj, užoj i izduženijoj.

Ovu osnovnu formu u I veku p.n.e. počinju imitirati brojni keramičarski centri širom

Mediterana, čime dobijamo regionalne varijante ovog tipa. Glavni produkcijski regioni

zapadnog Mediterana bile su Kampanja, Lacio, Etrurija, Katalonija, Betika, te južna i

centralna Francuska (I vek p.n.e.- III vek n.e.). Takođe, produkcija se odvija i u

85

istočnom Mediteranu, kao i Egiptu, gde se mogu uočiti specifičnosti oblika (Moore,

1995: 21).

Danas se o kao najraširenijim varijantama Dressel 2-4 tipa uglavnom govori o

italskoj (najčešće kampanskoj), hispanskoj (najčešće tarakonskoj) i grčkoj (najčešće

koskoj) (Jurišić, 2000: 12). Sadržaj ovih amfora velikom većinom bilo je vino, a u

pojedinim primercima su utvrđene datule, dok u jednoj smola (Bjelajac, Petrović, 1996:

25)

Na mediteranskim brodolomima najčešće su amfore Dressel 2-4 hispanske

varijante i provenijencije. Vrlo često njihovi nalazi prate isti plovni put. Najveći broj

brodoloma je na obali Galije, te u prolazu Bonifacio (Moore, 1995: 67). Na Jadranu

poznata su dva brodoloma sa prisutnom ovom varijantom, kod Hvara, i na hridi Pupak

kod Palagruže (Glicksman, 2005: 199). Italske varijante su utvrđene na nekoliko

brodoloma (Ilovik i Plavac na Zlarinu u severnom Jadranu; Sveti Andrija i Vratnička na

Mljetu, u južnom Jadranu; na ovom drugom u kombinaciji sa grčkim) (Jurišić, 1991:

47). Grčke su varijante pak najčešće (Tijašćica na Tijatu, Plavac na Zlarinu, Lokunji-

Unije, Izmetiše, Ilovik u severnom Jadranu; kod rta Glavat na Mljetu, kod Mrčare,

Lastovo, i u uvali Vlora, rt Triporti u južnom Jadranu) (Jurišić, 1991: 163; Radić-Rossi,

2001: 234; Volpe et alii, 2008: 15-16).

VI Dressel 6А

Ovaj tip proizilazi iz tipa Lamboglia 2. Dressel 6 amfore vrlo su im slične i

predstavljaju njihov tipološki nastavak ili dalji razvoj. Amfore su masivne i izvučenog

oboda, a oblik trbuha i dno donekle variraju. Datuju se od kraja I veka p.n.e. do I veka

n.e. Rezultati njihovih istraživanja ukazuju na bitnu razliku između formi A i B. Dressel

6A karakterizovana je proširenim donjim delom koji prelazi u izvučeno dno, dok se B

varijanta razlikuje obodom zalomljenog preseka i kratkim profilisanim dnom (Carre,

1985: 211).

Dakle, amfore tipa Dressel 6A karakteristikama slede Lamboglia 2. Služile su

dominantno transportu severno-italskog vina na istok, ali verovatno i garuma i

maslinovog ulja (Bezeczky, 1998: 230). Kako je transformacija oblika išla postepeno,

tako od I veka p.n.e. na brodolomima možemo naći zajedno ova dva tipa. Centri

86

proizvodnje Dr.6A tipa rasprostranjeni su celom dužinom zapadne jadranske obale, od

Kalabrije do Riminija. Sa druge strane proizvodnja forme Dressel 6B pretpostavljena je

na istočno-jadranskoj obali (Starac, 2006: 90), ali za ovu tvrdnju još uvek manjka

materijalnih dokaza. Većina do danas konstatovanih brodoloma sa teretom ovog tipa

amfora potiče iz Jadrana, poput onih kod Hvara, Pelješca, Bigovice (Jurišić, 1991: 45;

MMARP). Time se može uočiti njihova intentivna distribucija od severne Italije do

egejskog istoka. Takođe, na ostrvu Mljetu, kod rta Glavat, konstatovan je brodolom sa

amforama prelaznog tipa iz Lamboglia 2 u Dressel 6A (Jurišić, 1991: 163).

VII Rodsko – rimske amfore

Produkcija vina i amfora nastavila se na Rodosu i nakon helenističkog perioda, u

rimsko vreme. Amfore tzv. ranocarske rodske varijante korišćene su od kraja I veka

p.n.e. do početka II veka n.e. (Monachov, 2006: 71). Karakterište ih vretenasto telo,

ponekad ukrašeno kanelurama, i ručkama sa završetkom preloma u obliku ušica.

Nekoliko centara proizvodnje postojalo je u egejskom regionu, od kojih je najvažniji bio

Rodos. Široko su bile distribuirane, od Egeja do Kirenaike (Libija), ali i u zapadnim

provincijama (Grace, 1979: 16). Osim najčešćeg sadržaja – rodskog vina, te vina drugih

sorti (Fraser, 1972: 168), mogle su sadržati i druge namirnice (šljive su unutar njih

konstatovane na olupini Dramont D) (Joncheray, 1974: 31).

Najveći broj brodoloma utvrđen je na području Egeje, potom na plovnoj ruti

Jadranom ka zapadu, dok ih je manje u Ligurnskom moru, i to s manjim brojem

primeraka u kompozitnim teretima (Peacock, 1977: 266). Na Jadranu su poznati tereti

kod rta Arat (Silba), ostrva Tramerke, rta Plavac na Zlarinu (severni Jadran), te kod

ostrva Glavata na Mljetu (Jurišić, 1991:163), Okuklja na Mljetu (Bašić, 2010: 167), rta

Pelegrin na Hvaru (Jurišić, 1991: 173), uvale Trašte i ostrva Sv. Nikole (ICEP) (južni

Jadran). Pojedinačno su ove amfore konstatovane u uvali Lastovskoj na Mljetu (Bašić,

2010: 166), kod ostrva Mamula (Karović, 2008: 62) te u uvali Porto Palermo (Volpe et

alii, 2008: 4).

87

VIII Dressel 7 – 11

U pitanju je niz hispanskih tipova amfora I i II veka n.e. Karakteristika ovih

amfora su jajoliko telo, žlebljene ručke i široko, levkasto izvučen obod. U najvećoj meri

su korišćene za transport ribljih soseva, ali konstatovano je prisustvo i robe drugih vrsta.

Proizvodile su se mahom u Kataloniji, ali i na drugim lokacijama. Distribucija im je

uglavnom vezana za zapadni Mediteran. Vrlo retko su predstavljale jedinstven teret na

brodovima, odnosno gotovo uvek su činile deo kompozitnog tereta sa drugim tipovima

amfora ili ingotima metala (Carreras Monfort, 2000: 422). Na Jadranu je poznat samo

jedan veći nalaz ovih amfora, u okviru brodoloma kod ostrva Paržnja, nedaleko od

Hvara, gde su takođe predstavljale deo kompozitnog tereta (Glicksman, 2005: 199)

IX Haltern 70

U pitanju je takođe hispanskih tip amfora I veka p.n.e. i I veka n.e. Karakterizuje

ih izvrnuti obod i ovalne drške. Telo je cilindričnog oblika, a završava se solidnim

koničnim dnom. Retko su pečati prisutni na ovoj formi. Prilično su rasprostranjene u

Mediteranu, posebno u okolini Italije i Severne Afrike, ali i kontinentalnom delu

Evrope, pružajući se od Portugalije i Španije, do Britanije, Nemačke i Francuske

(Carreras et alii, 2004: 26). Korišćene su za transport raznovrsne robe, ali sudeći po

izvorima i natpisima dominantno voćne prerađevine (Parker, Price, 1981: 224). Vrlo

retko su predstavljale jedinstven teret na brodovima, a gotovo uvek u kompozitnim

teretima sa drugim tipovima amfora ili ingotima metala. Na Jadranu je poznat samo

jedan veći nalaz ovih amfora, u okviru brodoloma u blizini Palagruže, na hridi Pupak,

gde su takođe predstavljale deo kompozitnog tereta (Glicksman, 2005: 199).

X Beltran 2A

Amfore tipa Beltran 2A karakteriše širok otvor i duboki, zvonasti trbuh koji se

završava jakim dnom. Ove amfore prevozile su proizvode na bazi ribe. Poreklom su iz

južne Španije, a proizvodile su se na više mesta, pa kvalitet keramike varira. Jedan od

88

najvažnijih centara nalazio se u okolini Kadiza (Cadiz), na jugu Španije. Datuju se u

drugu polovinu I veka n.e. Na brodolomima su uglavnom nalažene kao deo

kompozitnih južno-hispanskih tereta. Distribuirane su po zapadnim rimskim

provincijama, ali i u severnoj Africi i istočnom Mediteranu, a svi zapadno-mediteranski

brodolomi s ovim tipom amfore utvrđeni su između Betike i Ligurije. Jadranski nalazi

su najistočniji ovog tipa (Jurišić, 2000: 15). U kombinaciji sa drugim teretom, ove

amfore su konstatovane kod Palagruže, na hridi Pupak. Ovde su uz njih nađeni i tipovi

Haltern 70, Dressel 2-4 hisp. i Richborough 527, uz južnoitalsko keramičko posuđe

(Glicksman 2005, 199; Jurišić 2000: 15). Materijal ukazuje na brod koji je, krenuvši iz

Španije, u južnoj Italiji dopunio teret, i produžio plovidbu ka istoku.

XI Dressel 21-22 (Peacock&Williams 7)

Amfore ovog tipa okvirno se datuju u I vek n.e. U pitanju su amfore širokog

otvora, sa kružnim obodom ispod kog se često nalazi veliki žleb. Drške su ovalnog

oblika, vrat veoma širok, a cilindrično telo se postepeno sužava ka dnu (Panella, 2002:

252). Veliki broj primeraka sadržao je tituli picti. Prema natpisima su po svoj prilici bile

izrađivane u Italiji (Kampanja, Lacio). Nalazi upućuju na distribuciju ka zapadnom

Mediteranu, a najzastupljeniji su u Italiji. Daleko su češće na kopnenim lokalitetima

nego u podmorju. Natpisi sugerišu da su uglavnom korišćene za transport voća, dok

pojedini primerci spominju riblje proizvode (Panella, 2002: 257).

Na Jadranu, jedini veći nalaz ovih amfora nađen je na brodolomu kod rta Glavat

na Mljetu, kao deo kompozitnog tereta, uz amfore tipa Richborough 527 (Radić, Jurišić,

1993: 125).

XII Dressel 35

U pitanju su male amfore, koje donekle naliče rodskim. Šiljaste ručke spojene su

sa prilično širokim vratom, dok se kratko i ovoidno telo završava malim dugmetastim

dnom. Amfore se datuju okvirno u I vek n.e., a pretpostavka je da im se mesto

produkcije može tražiti u Egeji. Relativno su retke, a distribuirane su mahom ka

89

zapadnom Mediteranu i centralnoj Evropi (Italija, Švajcarska) (Sciallano, Sibella, 1987:

79). U Jadranu nam je poznat samo jedan nalaz ovih amfora, i to u okviru brodoloma

kod ostrva Host u blizini Visa (Jurišić, 2000: 65)

XIII Forlimpopoli

Ovaj tip spada u grupu amfora sa ravnim dnom. Nazvane su po mestu

Forlimpopoli, gde su ujedino nađene i radionice za proizvodnju ovog tipa amfora. Obod

im varira od kružnog do blago suženog, vrati im je koničan, a telo jajoliko. Neki oblici

imali su kanelure duž čitavog trbuha (Bjelajac, Petrović, 1996: 24). Korišćene su kroz I

i II vek n.e., a mišljenje je da su, u zavisnosti od izleda oboda, korišćene za transport

vina ili garuma (Carre, 1985: 230). Distribuirane su širom Mediterana, ali primetno više

ka istočnom. Na Jadranu se sporadično javljaju, uglavnom fragmetnovano u okviru

sidrišta (Risan, Bigova, Bigovica, uvala Vlora) (Projekat rekognosciranja risanskog

zaliva 2014-2016; MMARP; Volpe et alii, 2008: 12), a spominju se i kao delovi

privatnih zbirki. Moguće je da su predstavljale teret na jednom brodolomu kod rta

Platamuni (Karović, 2008: 82).

XIV Richborough 527 (Peacock&Williams 13)

Ovaj tip amfora je na Mediteranu, izuzevši Jadran, dosta redak. U pitanju su

amfore masivnog zaobljenog oboda sa kratkim polukružnim ručicama. Rani oblici

okarakterisani su cilindričnim telom, koje se vremenom širi i dobija vrećast oblik. Na

svim formama prisutne su kanelure. Poreklom su iz Pocuolija, Kampanja (Pozzuoli), a

distribuirane su širom Evrope, do juga Britanije, preko Francuske i Švajcarske. Ipak,

najveći broj fragmenata nađen je upravo u Puteoliju, a pojedinačno su nalaženi na još

nekoliko lokacija na Mediteranu, od Španskog Ampurija (Ampurius, La Coma) do

južnoitalskog Vibo Valencija, Katanija (Vibo Valenta) (Borgard, 1994: 197). Na pet su

ukupno brodoloma utvrđene, i to dva u Francuskoj (Dramont D, La Tradeliére)

(Joncheray, 1974: 31), i tri brodoloma na Jadranu. Mišljenje je da su uglavnom

prenosile voće, pa su tako u pojedinim primercima uočeni ostaci datula, ali hemijske

90

analize ukazale su da su neke od njih korišćene i za transport vina i ulja – ovo se

pretpostavlja u sekundarnoj upotrebi. Iako se na brodolomima mahom nalaze u

kontekstu I veka n.e., nalazi na kopnu ukazuju da su u upotrebi bile i do III veka n.e.

(Borgard, 1994: 198).

Na Jadranu su Richborough 527 amfore do sada utvrđene na tri brodoloma, sa

kompozitnim zapadno-mediteranskim teretima: rt Glavati na Mljetu, greben Pupak kod

Palagruže, i ostrvo Sveti Andrija (Radić, Jurišić, 1993: 125; Jurišić, 2000: 17;

Glicksman, 2005: 199). Osim u slučaju brodoloma kod Palagruže, čije je inicijalno

polazište bila Španija, preostala dva broda su po svoj prilici krenula iz srednje/južne

Italije.

XV Dressel 20

Ove karakteristične kuglaste amfore služile su za transport maslinovog ulja, a

centar proizvodnje vezuje im se za Betiku. Korišćene su od kasnog I do III veka n.e.

Označavane su žigovima i tituli picti. Na Mediteranu je poznato preko 50 brodoloma

koji su za teret imali ove amfore, a većina ih je na ruti od Gibraltara ka Italiji, najviše u

marsejskom zalivu i prolazu Bonifacio. Po pravilu su predstavljale deo kompozitnog

tereta, najčešće sa drugim hispanskim amforama, ali i sa ingotima metala, a nakon II

veka n.e., kada i same postaju ređe, sa afričkim amforama (Bautista et alii, 2008: 26).

Na Jadranu, poznat je samo jedan veći nalaz amfora ovog tipa, i to u njegovom

severnom delu, na obalnom nasipu u Špinutu. U južnom delu Jadrana za sada su nam

poznati samo mogući ulomci ovih amfora iz uvale u Rosama (Панић, 1997: 256).

XVI Tripolitanian 1

Ovaj tip amfora karakteriše zadebljani obod, udubljen sa spoljne strane, sa

prilično visokim cilindričnim ili blago konusnim vratom, koji uz prelom prelazi u telo.

Ručke su kratke i relativno tanke, pričvršene za vrat i rame amfore. Dugačko cilindrično

telo završava se šupljim koničnim šiljkom. Često se konstatuju pečati na obodu i

dršakama (Panella, 1977: 138). Koriste se od I do III veka n.e., kada ih zamenjuju

91

amfore tipa Tripolitanian 3. Proizvodni centri se vezuju za Tripolitaniju, gde je više

radionica konstatovano, a korišćene su za transport maslinovog ulja (Panella, 1977:

141). Distribuirane su mahom ka zapadnom Mediteranu, naročito duž severne afričke

obale i Italije, ali i pirinejskog poluostrva (Lusitania) (Panella, 1977: 142). Na Jadranu

su retke, i za sada jedini potvrđeni nalaz tereta vezuje se za brodolom Butrint 2 (Royal,

2012: 412), dok je par izolovanih komada nađeno uz rt Plavac kod Zlarina (Jurišić,

2000: 24).

XVII Egipatske (bitronconiques)

Ove amfore širokog oboda, izvučenog cilindričnog vrata, malih ručki i

izvučenog tela, široko se datuju, od I veka p.n.e., pa sve do V veka n.e. Proizvodile su

se, izgleda, širom Egipta (Hermopolis Magna, Fayum, Zawyet el-Maietin), ali se za

glavni centar proivodnje uzima jezero Mariut na delti Nila. Retki nalazi ovog tipa

amfora, poput onih na olupini u Skerki kanalu (prolazu između Tunisa i Sicilije), te u

zalivu Fos, u blizini Marselja, ukazuju na distribuciju ka zapadu (Sciallano, Sibella

1991: 65). Na Jadranu su pak nađene tek kao ulomci pojedinačnih komada, a jedini veći

nalaz bio je verovarno u okviru brodoloma kod Komiže na Visu, ali je ovaj lokalitet u

velikoj meri devastiran (Jurišić, 2000: 24-25).

XVIII Late Roman 3

Ovaj tip amfora karakteriše dugi vrat koji se sužava ka blago naglašenom obodu.

Ramena su visoka i zaobljena i uz dugo telo se sužavaju ka šiljastom ili zaravnjenom

dnu. Ovaj tip dugo je korišćen u istočnom Mediteranu (I vek p.n.e. – VI vek n.e.), a

forme od kasnog I do V veka n.e. imaju samo jednu ručku. Centri proizvodnje

konstatovani su u zapadnom delu Male Azije, uključujući Efes, Kušadasi, Milet i

verovatno Pergam. Naintenzivnija distribucija vezuje se za istočni Mediteran, dok u

manjem obimu ka zapadnom Mediteranu, severo-zapadnoj Evropi i području Crnog

Mora. Još uvek nije utvrđeno koja vrsta robe se u njima prevozila (Parker, 1992: 499).

92

Na Jadranu su za sada poznati samo rasuti ulomci u uvali Vlora kod rta Triporti (Volpe

et alii, 2008: 15-16).

XIX Africana I Piccolo

U pitanju je cilindrična amfora srednje veličine. Karakteriše je zadebljani, blago

izvijeni, konveksan obod, kratki ravni vrat, i male ušaste drške. Izduženo cilindrično

telo završava se kratkim šiljastim dnom (Keay, 1984: 109). Izdvojena su dva pod-tipa,

A i B (Keay, 1984: 100-110), sa blagim varijacijama u izgledu oboda. Često su prisutni

pečati, mahom na vratu amfore. Intenzivno se koriste od druge polovine II do kraja III

veka n.e., a kasnije varijante bile su prisutne i kroz IV vek, za prevoz maslinovog ulja.

Centri proizvodnje nalazili su se u okolini Kartagine, ali i duž cele istočne obale, u Susu

(Hadrumetum), Lemti (Leptiminus), Salakti (Sullecthum), Sfaksu (Acholla,Thaenae),

itd. Distribuirane su širom zapadnog Mediterana, a naročito ka Rimu i Ostiji (Keay,

1984: 108). U istočnom Mediteranu su ređe, a na istočnom Jadranu ih nalazimo u

okviru brodoloma kod grebena Kalafat (Karović, 2008: 66), te u vidu sporadičnih nalaza

u uvali Bigova, kod ostrva Mala Gospa (Капуран, Варга, 2007: 177), i u uvali Sobra

na ostvu Mljetu (Bašić, 2010: 167).

XX Almagro 50 (Keay XVI)

U pitanju su velike amfore tela u obliku cigare. Rane forme imaju široko telo,

male ušaste drške i blago naglašen obod. Kasnije forme se izdužuju i stanjuju, a obod se

u potpunosti objedinjuje sa vratom. Proizvodne centre treba tražiti u južnoj Španiji,

čemu odgovara i njihova rasprostranjenost na južnoj polovini zapadnog Mediterana.

Datuju se od kraja druge polovine II veka n.e. pa sve do početka V veka n.e., a

verovatno su korišćene za transport ribljih soseva (Peacock, Williams, 1986:198). U

Jadranu za sada nisu dokumentovane u velikoj meri. Sporadični nalaz od nekoliko

komada nađen je u uvali Sobra na Mljetu, verovatno u okviru brodoloma čiju su većinu

tereta činile afričke amfore, a više autora ih spominje kao deo privatnih zbirki (Bašić,

2010: 167).

93

XXI Kapitan II

U pitanju su amfore egejskog porekla, s glavnim centrom proizvodnje verovatno

na Samosu. Uskog su, istaknutog oboda, sa dubokom brazdom neposredno ispod

visokog koničnog vrata, dok im je dno cevkasto i šuplje. Proizvodnja im počinje u II

veku n.e., ali se najintenzivnija distribucija vezuje za III i IV vek n.e. Po svoj prilici

korišćene su za transport vina. Široko su distribuirane ka istočnom Mediteranu i dalje

(Grčka, Irak, Nubija, Crno more), ali i ka zapadu (Italija, Britanija, Nemačka) (Riley,

1979: 191). U Jadranu su retke, i osim pomena o njihovom postojanju u privatnim

zbirkama (Jurišić, 2000: 21), njihov nalaz se svodi na fragmentovane ulomke u uvalama

Žanjice/Mirište/Arza (Karović, 2008: 83).

XXII Africana 3A-C (Keay 25.1, 25.2)

Ovaj tip amfora inicijalno je klasifikovan kao cilindrične posude kasnog

imerpijalnog perioda. Tipološki potpadaju između serije amfora Africana Grande i

većih cilindričnih afričkih amfora V i VI veka n.e. Keay je izdvojio 30 varijacija,

objedinjenih u okviru tri pod-tipa (A, B i C) (Keay, 1984: 194-212). Karakteriše ih

uglavnom trakasti obod sa blago izvijenim rubom. Vrat je blago koničnog oblika i

izdužen, dok su ručke ušaste, a dna špicasta. Telo je cilindrično i ravno, a na površini je

vidljiva veoma plitka rebrasta profilacija. U upotrebi su od kraja III i kroz ceo IV vek

n.e., a korišćene su za transport vina, maslinovog ulja i ribljeg sosa. Centri proizvodnje

nalazili su se na području današnjeg Tunisa, uglavnom u mestu Zeugitana (Zeugitana) u

blizini Kartagine i u Bizaceni (Byzacena), ali moguće i u Alžiru (Keay, 1984: 193).

Africana 3 predstavlja jedan od najzastupljenijih tipova ovog perioda distribuiranog u

zapadnom Mediteranu (istočna obala Španije, južna obala Francuske, Italija). Na

Jadranu, pod-tip 3A prisutan je u okviru dva brodoloma – u uvali Bigovica (MMARP) i

na brodolomu Joni u južnoj Albaniji (Royal 2012: 417), dok je pod-tip 3C konstatovan

u okviru brodoloma kod uvale Krekavica (ICEP), a u vidu sporadičnih nalaza, kod

ostrva Mala Gospa (Karović, 2008: 61; Капуран, Варга, 2007: 177), u uvali Bigovica

(MMARP), Žanjice (Karović, 2008: 60), i Vlora (Volpe et alii, 2008: 10).

94

XXIII Spatheion (Keay 26)

Tradicionalno, pojam „Spatheion“ odnosi se na grupu afričkih amfora sa dugim,

uskim telom, koje se sužava u izduženo šiljasto dno, prilično visokim vratom, izvijenim

obodom i dve kratke drške priljubljene uz vrat. Kako je već Keay konstatovao, ovaj tip

je često teško razdvojiti od tipa Keay 25.2, osim u smislu da je drugi tip nešto manji.

Keay ih deli u sedam pod-tipova (A-G), u odnosu na blage varijacije oboda (Keay,

1984: 212-219). Kratko su u upotrebi, od kraja IV ili počeka V, pa kroz celi V vek n.e.,

a korišćene su uglavnom za transport maslina i maslinovog ulja, ali nije isključena i

druga roba. Centri proizvodnje vezuju se za region Kartagine i Nebula. Nalazi ukazuju

na distribuciju maslina unutar njih, širom Mediterana i Crnog mora, ali ponajviše ka

područjima zapadnog Mediterana (Keay, 1984: 215). Na istočnom Jadranu su

konstatovane, verovatno kao deo tereta broda, kod Lastova u blizini prolaza Mali brod

(Radić-Rossi, 2001: 234).

XXIV Almagro 54 (Peacock&Williams 49, Late Roman 4)

Rani oblici ovih amfora u obliku “cigare“ (II-III vek n.e.), širokog su i karatkog

tela, debelih zidova i zaobljenog, blago istaknutog dna. U IV i V veku n.e. zadržavaju

oblik, ali im se zidovi tanje, dok ih od kasnog V do ranog VII veka n.e. karakteriše

izduženije ravno telo sa odgovarajućom malom koničnom bazom i strmijim ramenima

(Peacock, Williams, 1986: 196). Sve imaju kratak, vertikalan prstenast obod. Prstenaste

ručke priljubljene su za ramena, a vrat i dno trbuha im je često rebrasto profilisan. Na

ranim verzijama vidljivi su tragovi oslikavanja u predelu ramena. Centri produkcije

nalazili su se na obalnom delu južne Palestine, u Ašdodu (Ashdod), Aškelonu

(Ashqelon), i td. Distribucija ranijih oblika (IV vek) fokusirana je mahom bila na obalu

Levanta i Egipat, ređe ka Crnom moru, da bi od IV do VII veka n.e. obuhvatila ceo

Mediteran i šire (Peacock, Williams, 1986: 197). Na Jadranu su za sada konstatovane

kao sporadični nalazi, na lokalitetu Njivice (Капуран, Варга, 2007: 175) i uvali

Bigovica (MMARP) u Crnoj Gori, uz olupinu Butrint 1 (Royal, 2012: 412), u uvali

95

Porto Palermo (Volpe et alii, 2008: 10) i u uvali Vlora (Volpe et alii, 2008: 15-16) u

Albaniji.

XXV Late Roman 2A-B

Late Roman 2 amfore globularne su sa kratkim koničnim vratom, zadebljanim,

raširenim, a nekad izvijenim obodom i dve kratke savijene drške koje se protežu od

ramena do vrata, dok je dno dugmetastog oblika. Telo je po pravilu rebrasto profilisano

(Bjelajac, Petrović, 1996: 68). Međutim, kako se radi o amforama koje su korišćene

kroz tri veka, njihov oblik se vremenom menjao, pa time i uzrokovao klasifikaciju na

pod-tipove A, B i C. Dok je od kraja IV do VI vek n.e. u opticaju pod-tip A, pod-tip B

ulazi u upotrebu početkom VI veka n.e. Pod-tip A karakteriše izraženo zaobljeno telo a

prelaz između vrata i tela je naglašen prelomom. Obod je zadebljan i zvonolikog oblika.

Kod pod-tipa B ručke su nešto masivnije nego na prethodnom tipu, a vrat izduženiji

takođe sa zvonolikim obodom (Pieri, 1998: 99-100). Produkcija ovih amfora vezuje se

za istočni Mediteran, a produkcijski centri locirani su na Hiosu, Knidu i Argolidi.

Međutim, obzirom na veliku količinu široko distribuiranog materijala, nije isključena

proizvodnja i na drugim mestima. Distribuirane su širom Mediterana, ali i u severo-

zapadnim evropskim područjima, kao i u donjem toku Dunava, a korišćene su za

transport vina i maslinovog ulja (Sciallano, Sibella, 1991: 79). Na Jadranu su

konstatovane kao sporadični nalazi kod Lastova (prolaz Mali brod) (Radić-Rossi, 2001:

234), u uvali Bigovica (MMARP), uvali Vlora kod rta Triporti (Volpe et alii, 2008: 15-

16), fragmentovano rasute oko brodoloma Butrint 4 (ICEP), i kao deo tereta brodoloma

Joni (Royal, 2012: 417).

XXVI Late Roman 1B

Oblik amfora tipa Late Roman 1 znatno se menjao kroz vreme upotrebe, od

sredine III do sredine VII veka n.e., pa su definisani pod-tipovi A (do V veka n.e.), B

(kraj V – VII vek n.e.) i C (VII - VIII vek n.e.). Generalne karakteristike uključuju

zadebljan obod, često nepravilnog oblika i cilindrični vrat. Telo varira od cilindričnog

96

do srcolikog oblika, i završava se slabo naglašenim, dugmetastim dnom. Pod-tip B

karakteriše zaobljenije telo sa manje naglašenim dugmetastim dnom, dok je obod širi i

izraženiji (Bjelajac, Petrović, 1996: 72). Centri produkcije locirani su u rimskim

provincijama Kilikiji, Kipru (Amatus, Zygi) i Isavriji (Anemurium), a pomenute

radionice na Kipru vezuju se upravo za period VI - VII veka n.e. Široko su distribuirane,

duž celog Mediterana, ali i severo-zapadne Evrope i Balkana, a korišćene su za

transport maslinovog ulja i vina (Pieri, 1998: 98). Na Jadranu su konstatovane kao

sporadični nalazi u uvali Bigova, Bigovica (MMARP), uvali Vlora kod rta Triporti

(Volpe et alii, 2008: 15-16), fragmentovano rasute oko brodoloma Butrint 1, na lokaciji

potencijalnog brodoloma Butrint 4 (ICEP), i kao deo tereta brodoloma Joni (Royal,

2012: 417).

XXVII Istočno-mediteranska keramika

Osim amfora, druga velika grupa keramičkog posuđa nađena je na dva velika

brodoloma u Jadranu (Izmetište i Viganj) i nekoliko manjih. U pitanju je takozvana

„Istočna kuhinjska keramika („Eastern Coarse Ware“ – ECW) (Jurišić, 2000: 34).

Reč je o nizu manjih i većih visoko standardizovanih oblika posuđa (šolje,

krčazi, lonci, zdele, poklopci i sl.) okarakterisanih tamno-crvenom bojom gline, tankih

zidova, bez glazure. Ovo posuđe relativno je često, a najzastupljenije je u egejskom

području, gde se i nalaze pretpostavljeni proizvodni centri. Veći deo nalaza datuje se u

period II - III veka n.e., ali nalazi nešto izmenjenog oblika protežu se do V veka n.e.

(Jurišić, 2000: 35).

Ova keramika javlja se na celom nizu jadranskih lokaliteta, od kojih na najmanje

dva brodoloma u vidu glavnog tereta (Izmetište i Viganj), te na dva brodoloma kao deo

tereta. Kao pak deo inventara brodske kuhinje nalaze se na celom nizu jadranskih

brodoloma, a vrlo su čest nalaz i u antičkim lukama, kao i na kopnu. Do sada su na

jadranskim brodolomima konstatovani: čaše, krčazi, lonci, zdele, poklopci, tanjiri

profilisanog oblika, žižci, gradele, male amfore i sl. (Jurišić, 2000: 38).

97

XXVIII Dolije

U pitanju su keramičke transportne posude izuzetno velikih dimenzija i debelih

zidova. Dosezale su visinu do 1.9m, a prečnik do 1.8m, čime su omogućavale transport

velike količine tečnosti (2000 – 3000l) (Heslin, 2011: 157).

Da je postojala ideja da se roba prevozi u ambalaži većih zapremina vrlo rano,

ukazuje nalaz sa brodoloma Ulu Burun iz XIV veka p.n.e., gde je, pored ostalog tereta,

konstatovano i sedam pitosa. Pitosi će biti korišćeni kroz IV – III vek p.n.e., te ih

možemo naći u okviru raznorodnih helenističkih tereta (Jurišić 2000: 25).

Dolij klasičnog tipa javiće se u kontekstu rimskih brodova II-I veka p.n.e., često

uz amfore tipa Dressel 1, ali i ostalih tereta (Moore, 1995: 30).

Značajnu ulogu u transportu robe dolije dobijaju tokom I veka n.e., kada bi veći

broj ovih posuda bio trajno utovaren na brod. U slučaju oštećenja bile bi opravljane

olovom na licu mesta. Kapacitet im je iznosio od 1500 do 3000l, te su napunjene težile i

do dve tone (Moore 1995: 30). U ovom periodu prateći teret mahom su činile amfore

tipa Dressel 2-4, dok su pojedinačni primerci amfora drugih tipova bili u sklopu brodske

opreme (Moore 1995: 31).

U najvećem broju slučajeva teret je predstavljalo vino, što potvrđuje

kombinacija sa pomenutim tipom amfora, kao i oblaganje unutrašnjosti dolija smolom

(Brenni, 1985: 59). Sudeći po žigovima na dolijama, konstatovanim u okviru šest

brodoloma, njihova proizvodnja povezuje se sa porodicom Piranusa iz Mintumae (južni

Lacio), koja je do polovine I veka n.e. trgovala italskim vinom prema Zapadu, a

vremenom istom rutom počinje masovno uvoziti vino ih Hispanije (Brenni, 1985: 55-

56). Nakon I veka n.e. dolazi do smanjenja korišćenja dolija za svrhe transporta, pa će

biti prisutne u znatno manjem broju u okviru brodskih tereta do prve polovine III veka

(Brenni, 1985: 59).

Nalazi dolija pristutni su i na Jadranu. Jedan primerak izvađen je negde između

Hvara i Visa a jedan kod Murtera. U antičkoj luci na Visu dolija je ugrađena u nasuti

deo obale (Radić - Rosi, 2005/2006: 365-366). Takođe, konstatovane su u okviru dva

brodoloma na području južnog jadranskog basena: južno od ostrva Supetar, ispred

Cavtata, konstatovan je brodolom sa teretom dolija datovanim okvirno u ranocarski

period (Jurišić, 2000: 73), dok je kod ostrva Mala Palagruža u okviru brodoloma iz

perioda I veka n.e. konstatovana veća količina ulomaka dolija (Jurišić, 2000: 69).

98

10. Proizvodni centri kroz petrografske analize i druge izvore

Već prva proučavanja amfora ukazala su na činjenicu da ove posude mogu da

sadrže veliki broj informacija, uključujući i one o njihovom poreklu, odnosno mestu gde

su pravljene. Inicijalno zaključci su zasnivani na pečtima, koji bi se neretko našli na

ručkama ili poklopcima amfora, a potom i na tipološkim odrednicama, gde bi oblik

amfore opredeljivao njeno poreklo.

Međutim, standardizacija oblika nije uvek bila isključiva za jedan proizvodni

centar/keramičarsku radionicu, a naročito u arhajskom i helenističkom periodu.

Javila se, dakle, potreba da, u cilju tačnog determinisanja porekla određenog tipa

amfore, a time i lokacije iz koje su dalje distribuirane, dalja istraživanja budu

sprovedena. Petrografske, defraktometar X zraka (X-ray diffractometry) i analize teških

minerala omogućile su preciznije opredeljenje porekla amofora, upoređujući uzorke iz

keramičarskih radionica/peći nalaženih širom proizvodnih centara na Mediteranu.

Rezultati analiza:

Niz amfora proizvođenih u području Egeja u periodu od V do I veka p.n.e. danas

nosi zbirni epitet Grčke amfore. Osnovni centri proizvodnje amfora tipa Chorinthian B

vezuju se za Korint, da bi se po svoj prilici njihovi proizvodni centri širili po Jadranu

osnivanjem korinrskih kolinija. Tako će se vremenom veliki deo proizvodnje ovog tipa

obavljati u okviru koritske kolonije Korkire na Krfu (Preka-Alexandri, 1992: 48).

Analizom uzoraka oba pod-tipa konstatovano je da se produkcijski centri

Corinthian A tipa datovanih u arhajski period ali i u kasniji, IV vek p.n.e. mogu tražiti u

južnoj Albaniji, na lokalitetima Butrint, Phoinike ili Oricos-u (Gassner, 2011: 4).

Moguća proizvodnja Corinthian B amfora vezuje se i za Appoloniu. Mišljenje je izneto

na osnovu velikog broja ulomaka amfora ovog tipa na lokalitetu, međutim,

keramičarska peć još uvek nije nađena (Gassner, 2011: 6).

Na ostrvu Hvaru je proizvodnja amfora potvrđena, na osnovu nalaza ostataka

keramičarskih peći. Katić, analizirajući materijal, prepoznaje tri tipa amfora, Faros 2-4,

99

koje u velikoj meri podsećaju na Corinthian B tip (Katić, 1999-2000, 50-52). Uzimajući

u obzir njegove tvrdnje, te činjenicu da je veliki broj ulomka Corinthian B amfora

konstatovan na Farosu, naročito iz perioda IV i III veka p.n.e. (Katić, 2005: 76),

mogućnost proizvodnje ovog tipa na ostrvu Hvaru može se pretpostaviti.

Proizvodni centri Corinthian B tipa, na osnovu petrografskih analiza,

konstatovani su u okolini Napulja (Napoli) i Velie (Velia) i vezuju se za V vek p.n.e. Za

Veliu se takođe vezuje proizvodnja Corinthian A tipa, datovana u kasni V vek p.n.e.

(Gassner, 2011: 3).

Sudeći po velikom broju keramičarskih peći, te rezultatima petrografskih

analiza, proizvodnja hioskih (Chian) amfora sa sigurnošću se vezuje za ostrvo Hios

(Lawall et alii, 2010: 358).

Petrografske analize rodskih (Rhodian) amfora ukazuju na više

produkcijskih centara, uglavnom lociranih u području Egeja i zapadnom delu Anadolije

(Empereur, Picon, 1989: 236). Keramičarske peći konstatovane su na području Rodske

Pereie (Peraea) (Empereur, Tuna, 1989: 281). Iako su se morfološki menjale vremenom,

što je danas uslovilo podelu na dve velike grupe – helenističke i rimske, sa brojnim pod-

varijacijama, mesta njihove proizvodnje nisu pretrpela velike promene.

Tip Grčko-italskih amfora široko se proizvodio na području jadranske i

tirenske obale Italije, uključujući Magna Greciu, južni Latium, Kampanju (Campania),

Ischiu, Etruriju, Taranto, Salento, Spinu/Adriju i Akvileju (Aquileia) (Tchernia, 1986:

42-53). Takođe, petrografske analize i pečati upućuju da se tip 1A proizvodio na Siciliji,

ali i u Tarantskom zalivu (Vandermersch, 1994: 79). E.L. Will takođe smatra da se

proizvodnja tipa 1C i 1D može povezati sa kolonijom Cosa, dok se tip 1D po svoj

prilici proizvodio i u Pompeji (Pompeii) (Will, 1982: 344). Keramičarske radionice za

tipove 1C i 1D konstatovane su u obalnom delu Etrurije, južnom Latiumu, Kampanji,

kao i u Lukaniji, Brutiji (Bruttium) i Siciliji (Vandermersch 1994: 85-87). Skorije

analize ukazale su da se Grčko – Italski tip proizvodio u Marselju (Marseille), južna

Francuska, kao i u zaleđu Gadesa (Cadiza) u južnoj Španiji (García Vargas, 2000: 61), a

po svoj prilici i u severnoj Africi (Hesnard et alii, 1989: 45).

100

Lamboglia 2 tip spada među najzastupljenije tipove amfora na nalazištima u

Jadranu. Do skorijeg datuma centri proizvodnje ovog tipa vezivali se za Apuliju

(Puglia) i Kalabriju (Calabria). Međutim, obzirom da keramičarske radionice niti peći

za proizvodnju Lamboglia 2 tip nisu potvrđeni na ovim područjima, njihovo poreklo se

možda treba potražiti na drugim mestima. Ovome u prilog govori i činjenica da je ovaj

tip po svoj prilici korišćen za transport vina (obzirom da je unutrašnjost oblagana

smolom), a u pomenutim oblastima proizvodnja vina nije bila preterano zastupljena

(Moore, 1995: 18).

Petrografske analize vršene na uzorcima sa brodoloma iz Jadrana ukazale su na

veliku sličnost sastava gline sa onom iz okoline Salone, a takođe i na odsustvo

vuklanskih čestica, karakterističnih za sastav gline sa Apeninskog poluostrva (Sondi,

Slovenec, 2003: 257).

Takođe, komparacijom pojedinih pečata na ručkama, obodima i poklopcima sa

natpisom na kamenom spomeniku iz Visa, kao mogući proizvodni centar pretpostavlja

se i ovo ostrvo (Katić, 2005: 51). Ovakav primer imamo na nalazu sa brodoloma Vela

Svitnja kod Visa, gde su na amforama evidentirani pečati sa natpisom: M. POT:

M(arcus) PO(n)T(ius) i L. POT: L(ucius) PO(n)T(ius) (Kirigin et alii, 2005: 5).

Obzirom da je izuzetno veliki broj ulomaka ovog tipa amfora nađen na ostrvu, te da se

po svoj prilici, vino intenzivno ovde proizvodilo u antičkom periodu, ova pretpostavka

je sasvim opravdana (Kirigin et alii, 2005: 11).

Proizvodnja amofora tipa Dressel 1 vezuje se mahom za tirensku obalu Italije, i

obuhvata područje od Etrurije do Kampanje, sa brojnim utvrđenim keramičarskim

pećima, a glavne keramičarske radionice konstatovane su u okolini Pompeje (Pompeii) i

Kose (Cosa) (Hesnard et alii, 1989: 37). Osim u Italiji, Dressel 1 tip proizvodio se duž

mediteranske obale severo-istočne Španije i Francuske, iako u dosta manjoj meri

(Carreté et alii, 1995: 26).

Keramičarske radionice za izradu Brindizi (Peacock&Williams 1) amfora

mahom se vezuju za okolinu Brindizija. Poznate su one iz Apanija (Apani), Đankole

(Giancola), Marmorele (Marmorelle) i La Rose (La Rosa) (Palazzo, Silvestrini, 2001:

84).

101

Grupi Dressel 2-4 amfora pripada niz regionalnih varijanti, koje se razlikuju

varijacijama u osnovnom obliku i sastavu keramike. Kao prototip uzima se amfora

Dressel 2-4 iz Grčke, odnosno sa ostrva Kosa (Peackok, Williams, 1986:105).

Kao ostali centri proizvodnje prepoznati su: na području severne Afrike ostrvo

Đerba (Jerba) u Tunisu (Fentress, 2001: 252), na obalama jezera Mariut (Maryut) u

oblasti delte u Egiptu (Empereur, Picon, 1989: 226); u Španiji, obuhvatajući područje

Valensije (Valencia), sa keramičarskim radionicama u Almadravi, Olivi i Kataroji

(Catarroja) (Gisbert Santonia, 1998: 402), dolina Guadalakivira (Guadalquivir) u južnoj

Španiji, u obalnim područjima Betike (Baetica) u okviru Granade i Kadiza (Cadiz), na

području između Taragone (Tarragona) i Đirone (Girona), u okviru rimskih gradova

Barcino, Baetulo i Iluro (Revilla, 1995: 26); u Italiji je oblast Kampanje predstavljala

glavno produkcijsko područje, ali su keramičarske radionice prisutne i u južnim

priobalnim oblastima Etrurije (Moore, 1995: 42-43), te na samom severu, u Raveni,

Modeni i moguće u Trstu (Peacock, 1977: 264); u Francuskoj, radionice su poznate na

području između Kruzija (Crouzilles) i Mugona (Mougon) uz dolinu Loare (Loire)

(Laubenheimer, 1986: 179), potom u Lionu (Lyon) i Marselju (Marseilles) (Desbat,

Picon, 1986: 640); u Velikoj Britaniji po svoj prilici u okviru lokaliteta Brockley Hill

(Castle, 1978: 389); na istočnom Mediteranu, na području istočne i zapadne Kilikije

(Empereur & Picon, 1989: 241).

Generalna pretpostavka do je da su se keramičarske radionice za izradu Dressel

6A amfora prostirale duž jadranske obale Italije, od Kalabrije (Calabria) do Riminija

(Rimini) (Panella, 1970: 112). Sa druge strane, petrografskim analizama potvrđena je

proizvodnja Dressel 6B tipa u radionici porodice Laecanius na Istri (Mange, Bezeczky,

2007: 1029). Takođe, na osnovu nalaza pečaćenih amfora i prozopografskih podataka,

koji, do duše, nisu potkrepljeni nalazima keramičarskih radionica i peći, pretpostavljeni

su proizvodni centri za izradu amfora Dressel 6B u Padovi, Veroni i Trstu, a moguće i u

Dalmaciji (Starac, 2006: 91-92).

Dressel 7-11 čini niz hispanskih tipova amfora I i II veka n.e. Veći broj

keramičarskih radionica i peći konstatovano je duž južne Španije, mahom u oblasti

102

Betike (Baetica), uključujući područja Kadiza (Cadiz), Malage i Uelve (Huelva) (García

Vargas, 1998: 11). Produkcija je takođe potvrđena duž zapadne obale Moroka, u Kedisu

(Khedis), Sali i Volubilisu (Volubilis) (Arharbi, Naji, 2004: 176).

Prepoznata su tri različita područja proizvodnje Haltern 70 amfora: gornji i

središnji deo doline Gvadalkivira (Guadalquivir), okolina Uelve (Huelva) u zahvatu

obalnog područja. Određeni broj radionica prepoznat je na ovim područjima, ali svega

ih je nekoliko istraženo (Puente Melchor, Hospital de las Cinco Llagas) (García Vargas,

2000:103).

Iako je kao glavni centar proizvodnje Beltran 2A amfora prepoznat Kadiz,

proizvodnja ovog tipa amfora utvrđena je i u okviru više drugih centara, na području

južnih španskih provincija Uelve, Malage i Granade (Beltrán Lloris, 1970: 42).

Tituli picti ukazuju na italijansko poreklo amfora grupe Dressel 21-22,

verovatno Kampanju ili Lacio (Panella, 2002: 261). Ovaj zaključak potvrđen je

rezultatima petrografskih analiza, koje su kao dodatnu lokaciju proizvodnje opredelile i

Brutium (Brurrium). Forma je takođe, u manjem broju, reprodukovana u Betici

(Sotomayor, 1969: 401), i Tarakonskoj Hispaniji (Tarraconensis) (Beltrán Lloris, 2000:

450).

Kao oblast proizvodnje amfora tipa Dressel 35 pretpostavlja se egejska regija

(Sciallano, Sibella, 1991: 59).

Amfore Forlimpopoli naziv su dobile po glavnom centru produkcije –

Forlimpopoli, lociranom na severo-istoku Italije (Aldini, 2000: 39). Takođe,

konstatovane su keramičarske radionice u okolini Riminija, koje su proizvodile slične

forme sa ravnim dnom (Maioli, Stoppioni, 1989: 572).

Sudeći po rezultatima petrografskih analiza, može se zaključiti da je glavni

centar proizvodnje Richborough 527 amfora ovog tipa nalazio na Liparskim ostrvima

(Aeolian), severno od Sicilije. Takođe, na ovo ukazuje broj od nekoliko hiljada amfora i

103

ulomaka Richborough 527 tipa u okviru keramičarskih radionica u Hieri (danas

Vulcano) (Cavalier, 1994: 192-196).

Centri proizvodnje amfora tipa Dressel 20 vezuju se za područje Betike u južnoj

Španiji, uglavnom za oblast između Sevilje (Seville) i Kordobe (Cordoba), gde je veliki

broj keramičarskih peći konstatovan (Bautista et alii, 2008: 20). Ovaj tip je takođe

reprodukovan u obalnom delu Betike, te području Tarakonske Hispanije (Tarraconensis)

(Baudoux, 1996: 45).

Proizvodnja Tripolitanian 1 amfora se, koliko je do danas poznato, vezuje isključivo sa

područje Tripolitanije (Libija), gde je više keramičarskih peći konstatovano (Panella,

1973: 544).

Glavni proizvodni centri Egipatskih amfora vezuju se za jezero Mariut

(Maryut), u području delte u Egiptu. Takođe, u manjoj meri su se proizvodile u

Hermopolis Magni, Fayum-u i Zawyet el-Maietin-u (Empereur, Picon, 1989: 240).

Proizvodnja Late Roman 3 amfora vezuje se za više produkcijskih centara u

zapadnoj Anadoliji, uključujući Efes (Ephesus), dolinu Meander, Kušadasi (Kusadasi),

Milet (Miletos) i verovatno Pergam (Pergamon) (Reutman, 1995: 76).

Produkcija Africana I piccolo tipa potvrđena je u Ariani - neposredna blizina

Kartagine (Carthage) (Panella, 1982: 179), kao i na brojnim drugim lokalitetima uz ili u

neposrednoj blizini obale: Hadrumet (Hadrumetum), Leptiminus, Sulektuma

(Sullechtum), Ahola (Acholla), Thenae (Thaenae), Nebul (Nabeul) i Oued el Akarita

(Bonifay, 2004: 66). Pečati takođe upućuju na neke od ovih lokaliteta (Panella, 1973:

612).

Centri produkcije amfora tipa Almagro 50 vezuju se za južni Portugal i severnu

Afriku. Keramičarske peći su konstatovana u dolinama Teho (Tejo) i Sado, kao i u

obalnom delu Algarve (Monfort, 1994: 102).

104

Poreklo tipa Kapitan II još uvek nije sa sigurnošću utvrđeno. Ipak, na osnovu

distribucije, može se pretpostaviti egejsko poreklo (Riley, 1979: 116). Više autora

pretpostavlja moguće centre produkcije na Samosu i regiji oko Efesa (Ephesus)

(Bezeczky, 2005: 69).

Proizvodnja severno-afričkih Africana 3A-C amfora potvrđena je u brojnim

delovima Tunisa, uglavnom u okolini Kartagine (Carthage) (Panella, 1982: 180) i

Bizacene (Byzacena), a pretpostavlja se moguće i u Alžiru (Bonifay, 2004:22).

Produkcija amfora tipa Spatheion potvrđena je u Kartagini (radionica u Ariani)

(Panella, 1982: 182), kao i u regionu Nebula (Ghalia et alii, 2005: 505).

Zanimljivo je da se regionalna verzija ove forme proizvodila na području severne

Palestine – Cezareje (Caesarea) u periodu od V do kasnog VII veka n.e. (Reynolds,

2005: 588).

Centri produkcije Almagro 54 amfora vezuju se za obalni deo južne Palestine.

Radionice su utvrđene u Ašdodu (Ashdod), Aškelonu (Ashqelon), kao i na njihovom

širem području. Takođe, prisutne su u okolini područja Gaze, na do 25km u zaleđu

(Kogan-Zehavi, 1999: 119), a pretpostavljaju se mogući proizvodni centri u regiji

Negeva na području Sinaja (Piéri, 2005: 109-110).

Produkcija Late Roman 2 tipa potvrđena je na Hiosu (Chios) i Knidu

(Cnidos) (Opaiţ, 2004: 300), kao i na Kounoupi u Argolidi (Munn, 1985: 42). Međutim,

obzirom na veliku količinu nalaza ovog tipa amfora, verovatno je postojanje i drugih

produkcijskih centara.

Produkcija Late Roman 1 amfora uglavnom se vezuje za rimske provincije

Kilikiju (Cilicia) i Kipar (Cyprus). Radionice su poznate na priobalnim lokalitetima

ovih provincija, u Anemuriumu, Amatonti (Amathonte), Zigi (Zygi), Kurionu

(Kourion)… (Empereur, Picon, 1989: 231). Period proizvodnje najvećeg broja radinica

sa Kipra datuje se u period od VI do VII veka (Williams, 1987: 237).

105

Pored navedenih, predložena je proizvodnja i u rimskoj provinciji Siriji, sa mogućim

radionicama u Seleukiji (Seleucia) i Arsuzu (Reynolds, 2005: 593).

Kao što smo videli, pored centara za proizvodnju amofra, rasprostranjenih širom

Mediterana, u poslednje vreme više se pažnje posvetilo i onim na istočnoj obali Jadrana.

Već je neosporno utvrđeno prisustvo keramičarskih radionica na ovom području,

među kojima su se, između ostalog, proizvodile i amfore. Tako je potvrđena

proizvodnja Lamboglia 2 amfora, što petrografskim analizama, što komparacijom

pojedinih pečata na ručkama, obodima i poklopcima (Katić, 2005: 51). U Farosu, na

ostrvu Hvaru potvrđena je proizvodnja Corinthian B amfora, a na osnovu velikog broja

nalaza ovog tipa, te rasprostranjenosti keramičarskih radionica (Katić, 2005: 52).

Takođe, za ovo ostrvo karakteristične su i amfore opredeljenje kao tip Faros, sa

varijacijama od 2 do 4 (Katić, 1999-2000, 50-52). Osim na području današnje Hrvatske,

izrada Corinthian B tipa pretpostavlja se i u okviru lokaliteta Butrint, Phoinike ili

Oricos-u u Albaniji (Gassner, 2011: 4). Na kraju, na samom severu istočne jadranske

obale, na lokalitetu Loron (kod Poreča) na Istri potvrđena je proizvodnja Dressel 6B

tipa (Katić, 2005: 52).

106

11. Sadržaj amfora

Pretpostavke o sadržaju amfora, odnosno vrsti robe koju su prenosile, uglavnom

su bazirane na sledećim izvorima: tituli picti, koji su opisivali sadržaj pojedinih amfora,

ikonografskim predstavama (najčešće na novcu) u okviru kojih bi bili predstavljeni

najznačajniji produkti neke regije ili same amfore, te delova istorijskih izvora koji bi se

bazirali na mahom na kvaliet proizvoda pojedinih regija (Lawall, 2011: 23).

Tako, sudeći po natpisima na formama Dressel 1 i 2-4, one su korišćene za

distribuciju vina sa vinograda u okolini Vezuva (Moore, 1995: 92). Španske Dressel 20

amfore su pak, prema tituli picti prevozile maslinovo ulje (Hughes, 2010: 49), dok se za

hioske pretpostavlja da su korišćene za transport vina, obzirom da se na obalama ostrva

Hios intenzivno proizvodilo vino, o čemu svedoči i predstava grozda na hioskom novcu

(Lawall et alii, 2010: 358).

Pored navedenih, skorije doba donelo je nove vrste analiza i pristupa, što je

omogućilo tačnije opredeljenje sadržaja amfora, a čime je takođe i utvrđeno da je jedna

amfora mogla biti, u različitim pošiljkama, korišćena za transport više različitih

proizvoda (Lawall, 2011: 24). U pitanju su, dakle, DNK analize, paleobotaničke,

izotopske, te analize ekstrahovanih lipida. Tragovi robe koju su amfore transportovale

ostaju zarobljeni u njihovim unutrašnjim zidovima, te analizom uzoraka može se

utvrditi za prevoz koje robe (ili više njih) je pojedinačna amfora korišćena. Navedene

analize mogu se vršiti na izuzetno malim uzorcima i to relativno ne-destruktivnim

metodama (Foley et alii, 2012: 391; Kimpe et alii, 2004: 1504; Arobba et alii, 2014:

227). Time, omogućeno je formiranje novih zaključaka i interpretacija u smislu vrste,

načina i putanja distribucije određene robe kroz period helenizma i rimskog doba.

Primera radi, do skoro se pretpostavljalo da su tereti brodova u periodu V-III veka p.n.e.

mahom sadržali vino, i u nešto manjem obimu maslinovo ulje. DNK analizama

utvrđeno je da se pored navedenog, u amforama transportovalo raznovrsno začinsko

bilje, te koštunjavo voće (Foley et alii, 2012: 394).

107

Rezultati dakle upućuju da su amfore korišćene za transport raznovrsnih

proizvoda, te da je u određenom broju slučajeva menjana roba koju su prevozile, što ne

čudi. Međutim, doprinos dobijenih rezultata, i potreba za daljim analizama, ogleda se u

mogućnosti mapiranja lokalne proizvodnje i distribucije lokalnih proizvoda, te uticaja

ovih delatnosti na razvoj trgovine i lokalne ekonomije.

Rezultati analiza:

Pretpostavljalo se do skoro da su amfore tipa Chorinthian B isključivo

korišćene za transport vina (Sibelle, 1991: 11). Međutim, DNK analize sprovedene na

uzorcima uzetim iz devet primeraka amfora ovog tipa (amfore sporadično sakupljene

ribarskim mrežama) ukazale su na dugačije stanje (Foley et alii, 2012: 391). U okviru

amfora konstatovani su: pistaći, masline, grožđe, majčina dušica, origano, usnatice i

kleka, a utvrđeno je i da su pojedine amfore korišćene iz više navrata, odnosno menjale

sadržaj (Foley, 2012: 394).

Hioske amfore su, po svoj prilici, uglavnom korišćene za transport hioskog vina.

Ovoj pretpostavci u korist ide činjenica da je Hios bio poznat po proizvodnji vina, te da

se na hioskom novcu nalazila predstava grozda (Lawall et alii, 2010: 358). Ipak,

analizama sadržaja utvrđeno je da se osim vina ovim amforama transportovala i druga

roba, poput meda, maslina, lešnika i sl. (Lawall, 2011: 27).

Rodske amfore su takođe vezivane za transport vina i proizvoda vezanih za vino

(Bezeczky, 2005: 38). Ipak, neke od amfora rimsko-rodskog tipa konstatovanih u okviru

brodoloma „Dramont D“ uz južnu francusku obalu, prenosile su smokve (Joncheray,

1974: 31-3).

Smatra se da su Grčko – italske korišćene isključivo za transport vina (Will,

1982: 342).

108

Pretpostavljeno je da su amfore tipa Lamboglia 2 služile za transport

maslinovog ulja (Buchi, 1971: 546), međutim, analiza sadržaja amfora sa brodoloma

„Madrague de Giens“ (južna francuska obala) ukazuje da je u okviru ovog tereta vino

prevoženo (Formenti et alii, 1978: 96).

S druge strane, tituli picti na amforama tipa Dressel 1, ali i paleobotaničke i

hemijske analize jasno ukazuju se ovim amforama dominantno prevozilo vino

(Tchernia, 1986: 302; Arobba et alii, 2014: 232). Takođe, u okviru ovog tipa nalaženi

su i tragovi spondilus školjke, smole i lešnika (Tchernia 1986: 31), kao i masline u

okviru brodoloma „Cavalière” (Charlin et alii, 1978: 44).

Za amfore Brindizian tipa pretpostavlja se da su prevozile maslinovo ulje, ali

možda i vino (Manacorda, 1990: 386).

Kada je pak Dressel 2-4 tip u pitanju, teret je po svoj prilici predstavljalo vino.

Za one proizvođene u Kilikiji može se vezati „slatko vino“ koje pominje Plinije

(Reynolds, 2005: 591). Tituli picti amfora ovog tipa iz Tarakonske Hispanije upućuju na

Lauro – jedno od poznatih centara proizvodnje Laietaniskog vina (Moore, 1995: 85),

dok su amfore egipatske proveniencije su verovatno transportovale vino iz regiona

Mariut (Empereur, Picon, 1989: 231).

Tituli picti na amforama tipa Dressel 6A pominju vino i garum (Bezeczky, 1998:

230), ali pretpostavlja se da su korišćene i za distribuciju maslinovog ulja iz Istre,

obzirom da su se tamo proizvodile, te da je po navodima Plinija, maslinovo ulje sa ovih

prostora među najboljem na tržištu (Mange, Bezeczky 2006: 432).

Amfore tipova Dressel 7-11 često sadrže tituli picti, što uveliko olakšava

determinaciju proizvoda za čiji transport su korišćene. Na osnovu brojih zapisa

konstatovano je da su korišćene za prevoz nekoliko tipova ribljih soseva (Beltrán Lloris,

1970).

109

Amfore tipa Haltern 70 su, sudeći po većem broju izvora, korišćene za prevoz

raznovrsne robe. Amfore sa brodoloma „Port Vendres Claudian“ imaju natpise koji

sadržaj opisuju kao defrutum, slatka tečnost dobijena otkuvavanjem voćnog soka

(Parker, Price, 1981: 224). Drugi natpisi pak uključuju masline u defructum-u ili muria-

i kao mogući sadržaj, dok fitolitske analize ukazuju na vino kao sadržaj (Djaoui, 2016:

489).

Beltran 2A amfore su pak, obzirom na informacije koje nam daju tituli picti,

korišćene za transport više vrsta ribljih soseva (Zevi,1966: 232).

Tituli picti uzorka Dressel 21-22 iz Pompeja ukazuju da su, između ostalog, ove

amfore korišćene za transport voća, i to jabuka, trešanja, ali i meda (Zevi, 1966: 234),

dok, na osnovu istih izvora, ni prevoz garuma nije isključen (Malfitana, 2008: 162)

Usled nedostatka analiza ne zna se sa sigurnošću za transport koje vrste robe su

amfore tipa Dressel 35 korišćene, ali se pretpostavlja da je dominantno vino bilo u

pitanju (Sciallano, Sibella, 1987: 79).

Rezltatima analiza sadržaja amfora tipa Forlimpopoli, konstatovano je da su,

između ostalog, korišćene za transport vina (Aldini, 1999: 44), ali i garuma

(Cacciaguerra, 1991: 34).

Pretpostavlja se da su amfore tima Richborough 527 korišćene za transport

lokalnih vulkanskih produkta sa Lipara, uključujući alum (aluminijum-kalijum sulfat),

često korišćenog širom teritorije rimskog carstva, a najčešće za potrebe pročišćavanja

pijuće vode (Borgard, Cavalier, 2003: 99).

Slikovni prikazi i titui picti na amforama tipa Dressel 20 ukazuju da su iste

korišćene za transport maslinovog ulja (Hughes, 2010: 49).

110

Na osnovu podataka dobijenih iz tituli picti prikaza, ali mahom sa uzoraka

nađenih na lokalitetu Monte Testaccio (Rim), pretpostavlja se da je tip Tripolitanian 1

amfora dominantno korišćen za transport maslinovog ulja (Hobson, 2015: 167).

Pretpostavlja se da su Egipatske (bitronconiques) amfore korišćene dominantno

za distribuciju vina iz oblasti jezera Mariut (Empereur & Picon, 1992: 147).

Iako nije poznato za potrebe transporta koje robe su amfore tipa Late Roman 3

korišćene, tituli picti na primeraku nađenom u okviru Gimnazijuma Vedius u Efesu

pominju vino (Bezeczky, 2010: 353), pa se može pretpostaviti da su između ostalog

korišćene i za transport ovog dobra.

Africana I Piccolo amfore korišćene su isključivo za transport maslinovog ulja,

na šta ukazuju rezultati analiza sadržaja, te samog njihovog oblika (Hobson, 2015: 168).

Amfore tipa Almagro 50 korišćene su dominantno za transport ribljih prerađevina i

soseva, uključujući garum, liquamen, halex ili muria-u, na šta ukazuju rezultati analiza

sadržaja amfora, ali i zapisi na istim (Monfort, 1994: 102-103). Uzajamna blizina

keramičarskih radinica i centara za proizvodnju ribljih soseva potvrđuje ovu

pretpostavku (Fabiao, Carvalho, 1990: 41).

Nije sa sigurnošću utvrđeno za prevoz koje vrste robe su amfore tipa Kapitan II

korišćene, ali se pretpostavlja da je vino bilo u pitanju (Carandini, Panella, 1981: 489).

Obzirom da se dosadašnji zaključci da su amfore iz grupe Africana 3A-C

korišćene dominantno za transport vina i eventualno ribljih soseva baziraju na relativno

malom uzorku amfora u okviru kojih je konstatovan premaz zaštitnim slojem sa

unutrašnje strane, isto se i dalje ne može isključivo tvrditi (Hobson, 2015: 169). Ovo

naročito iz razloga što su u okviru brodoloma „Dramont E“ amfore tipa Africana 3C po

svoj prilici korišćene za transport maslina (Santamaria, 1995: 50-51). Takođe, skorija

istraživanja utvrdila su da, suprotno dosadašnjem verovanju, amfore koje su bile

111

predviđene za transport maslinovog ulja takođe bile oblagane sa unutrašnje strane u

cilju sprečavanja prodora ulja u njihove zidove (Baeten et alii, 2009: 901).

Nije sasvim sigurno koju sve robu su prevozile amfore tipa Spatheion. U okviru

tereta na brodolomu „Dramont E“ sadržale su masline (Santamaria, 1995: 54), ali ne

treba isključiti mogućnost da su korišćene i za transport vina ili ribljih soseva (Bonifay,

2004: 24).

Verovatno je da su amfore tipa Almagro 54, proizvođene duž palestinske obale,

prevashodno korišćene za transport poznatog vina Gaze i Aškelona (Pieri, 2005: 110-

114). Pored ovoga, obzirom na rezultate analiza lipida uzoraka iz ovog tipa, utvrđeno je

da su takođe korišćene i za prevoz maslinovog i susamovog ulja (Passi et al, 1981: 780).

Iako postoje dokazi da su amfore tipa Late Roman 2A-B korišćene za transport

vina i maslinovog ulja, pretpostavlja se da su ipak dominantno bile predviđene za

prevoz ulja (Opait, 2004: 301).

Pretpostavka je da su amfore tipa Late Roman 1B korišćene uglavnom za

transport vina, ali i za transport ulja (Piéri, 2005: 83). Glavni razlog ovakvog

promišljanja je činjenica da su skoro svi očuvani primerci sa brodoloma u okviru luke

Marselj, potom sa brodoloma Yassi Ada, te primerci nađeni u Amathonti (Kipar) bili

obloženi sa unutrašne strane zaštitnim slojem (Piéri, 2005: 83-4). Ovo pak, kako smo

gore već videli, ne mora isključiti i transport robe druge vrste. Takođe, valja uzeti u

obzir i to da je u Salamini (Salaminos) nađen veči broj amfora ovog tipa, u neposrednoj

blizini velikih mlinova za masline, što može da ukaže da su ovi primerci korišćeni

upravo za transport maslinovog ulja (Argoud, Helly, 1980: 44).

Opšte uzeto, veliki broj amfora, različitih tipova i hronoloških okvira, vezuje se

za proizvodnju i transport vina. O značaju vina u antičkom periodu svedoče i brojni

istorijski izvori. Tako znamo da je vino u antici variralo kvalitetom od regije do regije,

te da su ona kvalitetnija bila visoko cenjena na tržištu razmene. Tako se, vrhunac italske

proizvodnje vina poklapa sa prisustvom amfora tipa Dressel 1/ Lamboglia 2 (Formenti

112

et alii, 1978: 97). Poznate po proizvodnji vina bile su tada dve regije: latino-kampanjska

i etrurska.

Najbolja vina bila su ona starosti od 5-25 godina, uglvanom bela i vrlo slatka.

Pored njih, postojala su svakako i ona pravljena za „šire narodne mase“, ograničenog

roka i kvaliteta. U ovom periodu I veka p.n.e. karakterističan je masovni italski izvoz

usmeren ka zapadu (Jurišić, 2000: 48). Međutim, tokom I veka n.e. dolazi do promene

načina i vrste prozvodnje vina. Tako će doći do krčenja plemenitih sorti grožđa, koje se

zamenjuju onim manje zahtevnim ali i lošijim. Ovo će Domicijan da pokuša da reši

ediktom o zabrani gajenja plemenitih loza van Italije (Tchernia, 1986: 227), ali po svoj

prilici neuspešno.

Antički tekstovi pominju neke vrste vina, poput amineum-a (po lozi koja se

proširila iz Grčke u Italiju i potom u provincije), passum-a (slatko vino dobijeno

dodavanjem biljne smole i vrenjem na suncu), potom muslum-a (vino s medom?), i sl.

(Tchernia 1986: 244 - 276). S druge strane Tituli picti nas često informišu o

raznovrsnim italskim sortama (caecubum vinum, falernum vetus, picatum vinum

excellens i sl.). Osim samih vina, popularni su bili i razni produkti na njihovoj bazi,

uključujući lympha-u (voće preliveno vinom), laccotum (mešavina mleka i vina?) i

defrutum/defritim (nefermentisano slatko vino odnosno slatka tečnost dobijena

otkuvavanjem voćnog soka) (Tchernia, 1986: 62-63; Andre, Levadoux, 1964: 170).

Kada je proizvodnja vina u Grčkoj u pitanju, ona aktivno traje od početaka

antike. Među najboljim vinom sa ovih prostora važilo je ono sa Hiosa, ali je i vino sa

Tasosa bilo na ceni. O značaju njegove proizvodnje na Tasosu govore i delimično

očuvani tasoski zakoni o vinu. S druge strane, u grupu manje kvalitetnih vina spadala su

ona sa Rodosa, Knida i Kosa, kojima se nekad kao konzervans dodavala morska voda.

Na Kritu se pak proizvodio passum, slatko vino dobijeno dodavanjem biljne smole i

vrenjem na suncu (Grace, 1979: 44).

Tokom I i II veka n.e. na značaju dobijaju vina Galije i Hispanije (naročito

Tarakonensis i Betika). Vina iz Galije važila su za kvalitetnija, a proizvodila su se za

113

potrebe lokalnog tržišta, ali i za izvoz ka Italiji, naročito Rimu. S druge strane

Hispanska vina bila su prosečnog kvaliteta, ali povoljna za duži transport (Tchernia

1986: 5).

Pored navedenih centara proizvodnje od izuzetnog značaja, vino se svakako

proizvodilo širom carstva na lokalnom nivou i za lokalne potrebe. Tako se pretpostavlja

da se na istočnoj jadranskoj obali vino u manjoj meri proizvodilo i konzumiralo i pre

dolaska Grka, nakon čega se proizvodnja svakako intenzivirala, ali nikada nije dosegla

razmere za mogući izvoz (Džino, 2006: 74). Proizvodi od grožđa i maslina su, sudeći po

kazivanjima Strabona, bili od velikog značaja u području centralne Dalmacije. Za

vinom je važila velika potražnja od strane domaćeg stanovništva, naročito Ardeata,

Daorsa i Autarijata. Naime, iako su i druge ilisrke zajednice gajile grožđe, proizvodnja

kvalitetnog vina dovodila se u vezu sa grčkim naseljima. Tako se na „lokalnom“ nivou

najkvalitetnije vino nabavljalo sa Hvara, Visa, Korčule, Mljeta, Pelješca i sl. (Škergo,

2006: 156).

Kada su pak masline i maslinovo ulje u pitanju, proizvodnja za potrebe izvoza u

većoj meri razvila se tek krajem I veka n.e. Tako se izvoz većih razmera vezuje za

proizvodne centre Hispanije, odnosno Betike. Dominantno će sa ovih prostora

maslinovo ulje transportovati amfore tipa Dressel 20. Kada je pak vino u pitanju, u III

veku na tržištu se pojavljuje severnoafričko vino, koje će vremenom istisnuti hispansko.

Postepeno padajući pod rimsku vlast, od polovine II veka p.n.e., do Augusta će

cela severna Afrika bila pokorena. U doba ranog carstva afričke provincije, osim Egipta,

neće biti posebno trgovački aktivne. Međutim, od perioda Severa produkcija uveliko

raste i dolazi do masovnog izvoza, a kao najistaknutije proizvodne regije, dominantno

maslinovog ulja, ističu se Bizacena (Tunis) i Tripolitania (Libija) (Panella, 1977: 141-

142).

Za razliku od maslinovog ulja, koje predstavlja dosta zastupljen vid tereta, same

masline daleko su ređe. Tituli picti pominju razne oblike konzerviranja ili

„začinjavanja“ maslina, poput olivas colonbares, olivac salitas, te oliva nigra ex

defruto. Poput ovih poslednjih, crne masline bi često bile potopljene u defrutum. „Bele“,

odnosno zelene su pak bile nazivane dulcis ili exdulci (Tchernia 1986: 171).

114

Još jedan od značajnih proizvoda carskog perioda predstavljale su raznovrsne

riblje prerađevine, i bile su na izuzetnoj ceni. U periodu I – III veka dominiraće

proizvodi ovog tipa iz Hispanije, uglavnom iz Kadiza (Cadiz), Malage i Kartahene

(Cartagena). Različitom tehnološkom obradom ribe, u smislu usoljavanja, sušenja,

prerađivanja u soseve, dobijali bi se poznati proizvodi, kao što su garum, muria, halex i

liquamen. Po originalnom hispanskom receptu, garum je činio pročišćen, začinjen i

aromatizovan sos od iznutrica sitne ribe, i predstavljao cenjenu „poslasticu“ tog

vremena. Muria je pak bila jeftinija varijanta garuma, manjeg kvaliteta, prilikom čije

obrade se nisu dodavali posebni začini. Prilikom proizvodnje garuma izdvajao se i tzv.

halex, odnosno nedozreo i nefiltriran talog. Osim ovih varijanti ribljih soseva,

transportovala se i soljena riba, salasmenta. Usoljavale su se cele ribe ili veći komadi

ribljeg mesa od tune, skuše i sl. (Lowe, 2017: 308).

Dakle, navedeni proizvodi činili su većinu robe transportovane širom

Mediterana. Međutim, pored njih utvrđena je, u manjoj meri, distribucija još niza

proizvoda, uključujući raznovrsno voće (grožđe, smokve, šljive, breskve, lešnici,

osrasi), voćne prerađevine, ali i začinsko bilje, smola, med, žito i sl. (Bezeczky 1998:

238)

Velika količina arheoloških podataka o proizvodnji i transportu vina,

maslinovog ulja i ribljih prerađevina, prikupljena je širom Mediterana. Utvrđena je, u

okviru nekih centara i masovna proizvodnja određene robe za izvoz, poput maslinovog

ulja u Španiji. Ipak, i pored prikupljenih arheoloških, istorijskih, analitičkih podataka,

nedoumica još uvek ima. Tako, na osnovu masovne zastupljenosti znamo da su se

hioske amfore intenzivno proizvodile tokom V i IV veka p.n.e., te da je hiosko vino bilo

visoko cenjeno, a njegova proizvodnja za samo ostrvo od izuzetnog značaja (prikaz na

novcu) (Lawall et alii, 2010: 358). Ipak, analizama sadržaja utvrđeno je da se nije samo

vino transportovalo hioskim amforama, šta više, transportovala se raznovrsna druga

roba, poput meda, maslina, lešnika i sl., pa se postavlja pitanje dominantnosti

proizvodnje vina na ostrvu. S druge strane, kada su helenističke rodske amfore u pitanju

manje je dilema po pitanju njihovog korišćenja za transport vina, pa samim tim i

115

njegove masovne proizvodnje na ovom ostrvu, jer tome u prilog svedoče i zapisi sa

papirusa, ali i analize sadržaja (Lawall, 2011: 27).

Dakle, postavlja se pitanje da li je moguće formirati vezu između određenog

privrednog razvoja i proizvodnje specijalizovane vrste amfora za potrebe transporta

željene robe? Svakako da proizvodnja određenog dobra mora da bude na „izvoznom“

nivou ne bi li masovna proizvodnja amfora bila opravdana. U slučaju maslinovog ulja i

ribljih proizvoda, koji nisu dosegli razmere proizvodnje kao vino, potražnja je diktirala

široku distribuciju. Pri postojanju zagarantovanog tržišta, proizvodiće se

„specijalizovane“ amfore, namenjene jednom proizvodu, dok za proizvode/područja gde

ovakve mogućnosti nisu postojale, veća je tendencija da će se proizvoditi one za

višestruku namenu (Lawall, 2011: 27).

116

12. O pomorskoj trgovini na istočnom Jadranu u antici kroz istorijske izvore

Ovladavanje veštinom plovidbe na Jadranu i šire bio je dug ali neminovan

proces. Velike imperije istrajale su u tome, svesne činjenice da apsolutna vlast ne može

da se održi bez adekvatne kontrole plovnih puteva. Rimsko carstvo, iako poznato po

vojnoj superiornosti, temelje je gradilo na dobro organizovanim trgovinskim mrežama.

Zato ne čudi što upravo u ovom periodu dolazi do velikog procvata brodogradnje i

lučkih infrastruktura. Svedočanstva o plovnim aktivnostima na Jadranu su brojna, a

najveći dio njih čine istorijski izvori, te ostaci brodoloma, veoma zastupljenih na

području crnogorskog podmorja.

Fernand Brodel (1972) opisao je Mediteran kao oblast sastavljenu od dva velika

basena – istočnog i zapadnog, i dva mala, samostalna regiona – Tirensko i Jadransko

more. Specifičnost njegovog pogleda na Mediteran je što ga on posmatra 'iz vazduha',

odnosno kroz kartu, pa samim tim ga vidi drugačije od pomoraca. Dok pogled na kartu

ukazuje na najbliže rastojanje između dve tačke, brodovi prate putanje koje diktiraju

razni faktori, poput raspoložive pomorske tehnologije, kulturni faktori i prirodni faktori

kao što su vetrovi i morske struje. Osnovna slika o jadranskoj trgovini zahteva i

identifikovanje 'nepokretne infrastrukture' na kopnu u smislu luka i sidrišta, istorijskih

izvora koji se ovom problematikom bave, te tipova trgovine koja se ovde odvijala.

Tipovi pomorske trgovine koji se na Jadranu javljaju tokom antike slični su

onim u drugim periodima. Brodel je predložio sledeću podelu, koja je i među

arheolozima opšte prihvaćena: prvi, okarakterisan brodovima manjih dimenzija, u

okviru kojeg bi trgovci pratili priobalne puteve, posećujući jednu unapred planiranu ili

više luka, i drugi u kojem bi se velikim brodovima određeni teret transportovao od jedne

do druge velike luke. Drugi tip bio je imperativan za prevoz žita iz Egipta u Rim.

Međutim može se reći da prvi tip zapravo karakteriše principe trgovine u antičkom

periodu, što se da zaključiti po prisustvu velikog broja manjih luka i sidrišta kako u

Jadranu, tako i u istočnom Mediteranu. Ove manje strukture mogle su prihvatiti samo

omanja (prosečna) trgovačka plovila koja su upravo bila namenjena za prevoz manje

količine terete i posete većem broju luka.

117

Pseudo Skimno nam u svom delu 'Periegezi' iz III - II veka p.n.e., osim vrlo

značajnih etnografskih podataka istočnog Jadrana, daje još značajniju –

hidrometeorološku sliku ovog područja. Tako nam daje vrlo zanimljive informacije o

rutama plovidbe Jadranom u odnosu na veličinu korišćenih brodova. Za velike brodove

(koji su se uglavnom kretali isključivo pomoću jedara, te zavisili umnogome od vetra)

kaže da se kreću između dve tačke (polazišta i krajnjeg odredišta), te da se uglavnom

drže 'središta mora', zbog teškoća koje bi imali prilikom ulaska i izlaska iz luka. U

ovom slučaju, na brodu bi bilo dovoljno namirnica za ceo put. Ukoliko bi bilo

neophodno (usled nepovoljnih vremenskih uslova), oni bi se sklanjali u veće luke

(Kozličić, 1990: 156). Oni koji se, sa druge strane, koriste brodovima srednje veličine,

ne izbjegavaju u potpunosti obalu, ali ipak plove na određenoj distanci od nje.

Uglavnom plove na potezu između ostrva i obale, gde ovih ima, te se po potrebi

usidravaju u veće luke. Manji brodovi (koji su kao glavni pogon uglavnom koristili

vesla) opet, drže se rute uz samu obalu, te često uz nju pristaju, u lukama i sidrištima

svih veličina, ne bi li se zaštitili od vremenskih nepogoda i snabdeli hranom. Ovakve

pomorske rute predlažu se i pri današnjoj plovidbi (Kozličić, 1990: 157).

Veličina brodova koji su plovili Jadranom uklapa se u standarde koji su važili na

celom Sredozemlju. Većinu pomorskog prometa su obavljali manji brodovi – do 100

tona nosivosti ili manje. Uglavnom se radilo o obalnoj plovidbi vezanoj za stalnu

trgovinu po lukama duž trase puta. Veliki brodovi (preko 300 tona nosivosti, pa čak i do

1700 – 1900 tona) su bez sumnje postojali, ali ih nije bilo mnogo. Uglavnom se tu radi o

brodovima koji su prevozili terete žita za Rim, dnosno o tzv. Annona floti. O veličini,

tonaži i nosivost najlakše je suditi prema količini tereta na intaktnim brodolomima, ali

njih je na Jadranu vrlo malo (Jurišić 1991: 138).

Razmatrajući plovidbu u prošlosti teško je striktno primenjivati danas poznate

šematske odrednice. Brzina antičkih jedrenjaka pod vetrom bila je 5-6 Nm/sat.

Pretpostavljeno vrijeme plovidbe je 10/12 sati dnevno. To bi značilo da je u

najpovoljnijim uslovima brod pod povoljnim vjetrom za dana prelazio između 50 i 60

Nm (razdaljina između Bara i Barija iznosi oko 110Nm). Kako pod jedrima gotovo

118

nikad nema najpovoljnijih uslova, taj se put treba smanjiti na realnih 30-40 Nm, a pod

nepovoljnim vetrom i manje (Jurišić 1991: 138). Sigurno je da su posade radije prelazile

manji put i noćile u sigurnom sidrištu nego li forsirale plovidbu do krajnjih mogućnosti.

Kako antički pisci ipak često spominju dan i noć plovidbe kao meru udaljenosti, valja

razmotriti mogućnost noćne plovidbe. Ravnajući se po zvjezdama kapetani su mogli

voditi svoje brodove u određenom smeru, a ako su još poznavali obalu, u dobrim

vremenskim uslovima (lagani vetar, mesečina) noćna plovidba nije bila nemoguća.

Svetionike, izuzev u okolini najvažnijih gradova, ipak valja izostaviti (Jurišić 1991:

138). Znamo takođe da Eratostenu (III – II vek p.n.e.), danas smatranim za 'prvog

pravog geografa', imamo da zahvalimo na formiranju kartografske projekcije u okviru

koje je uvrstio sva saznanja sakupljena do tog perioda, te na uvođenju geografskih

koordinata (Kozličić, 1990: 168).

Dakle, rimska trgovina bila je društvena delatnost zasnovana na povezanosti na

različitim nivoima, uključujući i lokalne zajednice za proizvodnju robe, jedrenje,

kretanje trgovačkih brodova, kao i infrastrukturnu podršku za trgovinu.

12.1. Plovidba u periodu antike

Pomorstvo na Mediteranu u punom smislu te reči formira se oko velikih

kulturnih celina Levanta početkom III milenijuma p.n.e., da bi sredinom I milenijuma

p.n.e. svoj procvat doživelo i na Jadranu (Kalender, 2004: 261). Kako je linija jadranske

obale apeninskog poluostrva manje razuđena od obale balkanskog poluostrva, naročito

njegovog južnog dela, ne iznenađuje što je na istočnoj strani Jadrana bilo znatno više

luka. Geografski položaj i prirodna razuđenost istočne jadranske obale, sa velikim

brojem ostrva, uvala, zaklona, te pogodnim vetrovima i morskim strujama, omogućili

su izuzetno intenzivan promet i samim tim razvoj pomorstva i trgovine u prošlosti

(Vrsalović, 1974: 14).

Strabon (I v.p.n.e. – I v.n.e.) nam donosi pregršt informacija o području istočne

obale Jadrana, što istorijskih što geografskih, ali na žalost do danas geografska građa

koju nam je on ostavio nije detaljno istražena. On nam tako govori o naseljima, ušćima

119

reka, privredi, ostrvima i ostalim aspektima ovog područja (Kozličić, 1990: 251). Nama

bi ipak zanimljivo bilo izdvojiti njegov opis istočne obale Jadrana, a u kontekstu

plovidbe. On naime govori kako je ilirska obala pogodna za plovidbu, te da sadrži dobre

luke, za razliku od suprotne, italijanske obale, koja ih skoro pa nema. Takođe on prvi

Boku kotorsku naziva zalivom, dok su je pređašnji autori nazivali rekom (Strab. 7,5,10).

Tokom 6. vijeka p.n.e. vrhunac pomorske moći dosežu tri centra na Mediteranu.

Sa jedne strane tu je Magna Graecia, koja svoj prosperitet gradi na teritoriji centralnog

Mediterana, koji omogućava posredovanje između zapadnomediteranskog basena sa

Masalijom kao izuzetno važnim punktom i istočnog Sredozemlja sa matičnim grčkim

teritorijama. Potom Etrurija, koja nastoji da ovlada celom Italijom, a to uključuje i

Tirensko i Ligursko more. I na kraju Kartagina, koja kontroliše severnu Afriku,

Gibraltar, Korziku, Sardiniju i zapadnu Siciliju. U ovom periodu, generalno gledajući,

Jadran je sasvim sporedno more. Po primorskim mjestima se u ovom periodu vremenom

razvija niz privrednih grana, koje su bile od velikog značaja za život italskih plemena,

poput solana, ribarstva, vađenja školjki i sl. (Машкин, 1951: 50).

Tokom perioda IV i III veka p.n.e. događaji sa Mediterana značajno utiču i

menjaju situaciju na Jadranu. Dok na severnom i srednjem Jadranu i dalje dominira

skupina ilirskih plemena, mahom Liburni, na južnom Jadranu i isturenim ostrvima

pojavljuju se Grci. Grčka kolonizacija istočnog Jadrana svoj najveći zamah doseže

upravo u ovom periodu, koji značajno karakterišu sirakuško kolonizovanje Isse (ostrvo

Vis) i parsko Pharosa (ostrvo Hvar). Dionizije Stariji, sirakuški tiranin, povezuje grčke

sicilijanske gradove u jaku državu. Kao isturenu tačku svoje države na Jadranu on

osniva koloniju Issu početkom IV veka p.n.e. a istovremeno pomaže pri osnivanju

kolonije na Hvaru – Pharos (385.g.p.n.e.). Međutim, nakon Dionizijeve smrti država

postepeno slabi i gubi uticaj na Jadranu. Ovo dovodi do stanja u kojem pridošli Grci

'politički' postaju prepušteni sami sebi a 'ekonomski' i dalje ostaju povezani sa grčkim

svetom (Stipčević, 1989: 52).

Samim tim, ne čudi što u ovom periodu dolazi do napretka u poznavanju

geografije naše obale, uključujući i osnovne hidrološke uslove, presudne za plovidbu.

120

Posledica ovoga je formiranje geografskih opusa, u okviru kojih se vrši opšta

sistematizacija pomorsko – geografskih podataka, za područja koja su Grcima tada bila

od interesa. Reč je o svojevrsnim peljarima pomoraca 'mediteranskih mora', koja su do

danas očuvani kao njihovi 'peripli' (oplovljavanja) i 'periegeze' (obilasci) (Kozličić,

1990: 73).

O ovome svedoči i Geografski priručnik 'Plovidba morem uz obale nastanjene

Evrope', poznat kao 'Peripl' Pseudo Skilaka koji potiče iz sredine IV veka p.n.e. Ovde je

od izuzetnog značaja činjenica da je jezgro dela bazirano na izvornim pomorskim

podacima (Kozličić, 1990: 74). Pseudo Skilak nam, između ostalog, daje vrlo bogate

informacije o obali Histra, Liburna, geografskim odlikama srednjeg dela istočne obale

Jadrana, te ostrvlju ovog područja. Međutim, nama najznačajnije informacije su one

koje se tiču Jadrana kao mora, odnosno, kako ga on naziva – 'zaliva'. Naime, Jadran će u

narednon periodu uglavnom nositi ovaj epitet, dok će se ka njemu kao moru odnositi tek

Apolonije Rođanin. Takođe, kao kod Pseudo Skilaka, tako i kod kasnijih autora, granice

Jadrana, konkretno njegov odnos sa Jonskim morem u znatnome varira. Iako Skilak na

jednom mestu njihovu granicu smješta na Otranskim vratima, već na kraju djela on

poistovećuje ova dva mora kao jedno te isto (GGM, 1855: 22-23). Međutim, mimo

geografskih razgraničenja, Ps. Skilak nam daje i izuzetno bogate maritimno –

numeričke podatke za obje obale Jadrana, a koji se pre svega odnose na njihove dužine

u stadijima (1 stadij – 157,7m), te dužine plovidbe između različitih tačaka (tabela 2).

Ono što je od značaja je da on, pri preračunavanju ovih vrednosti, uzima u obzir i

varijetet faktora koji na različite načine utiču na brzinu i efikasnost plovidbe, kao što su

plovidba noću, odmorišta, vetrovi i morske struje, o čemu je već riječi bilo ranije (Suić,

1955: 127-128).

Takođe, Ep o Argonautima Apolonija Rođanina, grčkog pesnika iz III veka

p.n.e. značajan je za nas iz dva razloga: prvo, zbog originalnog teksta, koji nam daje

izuzetan broj istorijsko-geografskih informacija o istočnoj obali Jadrana u hronološkom

rasponu od VIII do III veka p.n.e.; drugi razlog je prisustvo velikog broja komentara na

određene delove njegovog epa, koji nam takođe daju niz zanimljivih mlađih i starijih

istorijsko – geografskih podataka, u ovom slučaju i do I vijeka p.n.e. (Kozličić, 1990:

121

129). Tako nam, pored pregršt etnografskih podataka o ovom području, Apolonije

ostavlja izuzetno bogatu hidrografsku građu, uključujući ovde osnovne karakteristike

Jadrana (po autoru – delu jonskog zaliva), značajne rečne sisteme ove oblasti, te

informacije o jadranskim ostrvima (Apoll.Rhod. 4,308).

Sredinom III veka p.n.e. ilirska plemena južnog Jadrana postaju sve jača. Vladar

Argon ovladava južnim Jadranom i dolazi u sukob sa grčkim zajednicama. Istu politiku

nastavlja Teuta, ali u sukobu sa Rimom ilirsko ardijejsko pleme slabi.

Kroz ova dešavanja, Polibije, iako se kroz svoju 'Istoriju' mahom fokusira na

istorijska zbivanja III i II veka p.n.e., a vezana za rimsku državu, nam sporadično daje

informacije koje se tiču plovidbe. Tako on, pričajući o rimsko-ilirskim sukobima, a kroz

priču o Teuti, ženi ilirskog kralja Agrona, govori o gusarstvu. On kaže da Teuta toleriše

gusarenje svojih podanika, te kako osnovni motiv dolaska Rimljana u ove krajeve

predstavljaju česti ilirski napadi na italske trgovce. Takođe, na dva mesta nam stavlja do

znanja da su se Iliri, makar smatrali, iskusnim brodograditeljima: prvo pri opsadi Isse

(229. g.p.n.e.), gde Teuta zarad ovog cilja naređuje izgradnju većeg broja brodova

(lembi) (Polyb. 2,9,1-2), i drugo, kada Filip V od Ilira traži izgradnju čak sto brodova za

lične potrebe (Polyb. 5,109,3-4).

Uvreženo je mišljenje da je Jadran, u vreme celokupnog ilirskog prisustva na

ovim prostorima, predstavljao izuzetnu opasnost za grčke brodove i kolonizatore sve do

perioda dolaska Rimljana. Međutim, treba uzeti u obzir činjenicu da su tragovi

gusarenja kod ilirskih plemena pre sredine III veka p.n.e. ili jako retki ili ih nema, pa se

postavlja pitanje da li je i koliko intenzivna bila praksa gusarenja pre ovog perioda

(Dell, 1967: 344). Teorija o dominaciji jadranskim morem od strane ilirskih plemena

pre sredine III vijeka p.n.e. zasniva se mahom na mišljenju da je ovo bio razlog zašto

Rimljani nisu ranije uspeli da prodru na teritoriju Balkana (Džino, 2005: 3-4). Međutim,

činjenica je da na pomen ovih plovila (lembusa) u kontekstu sa Ilirima prvi put

nailazimo kod Polibija i to u spomenu njihove pobede nad etolskim Grcima 231. godine

p.n.e. Ovaj naziv takođe koriste i Demosten, Aristotel i Diodor, ali njime samo opisuju

lagano, pokretljivo plovilo i ne dovode ga u vezu sa Ilirima ni na koji način. Dakle, iako

122

se ilirska plemena vezuju za lembus u dešavanjima iz 231. godine, ne postoje istorijski

podaci koji bi ih sa njim povezali pre ovog perioda (Dell, 1967: 346). Takođe, znamo da

je Dionizije I sirakuški (432–367), u cilju širenja svoje moći na teritoriju Grčke

(konkretno Epira) unajmio i naoružao Ilire kao ispomoć u ostvarenju ovog cilja. Ovde

bi se očekivalo da se, ako je moć Ilira u gusarenju i plovidbi zaista bila tolika koliko se

na tome danas insistira, više značaja posveti upravo ovoj činjenici. Međutim, u ovom

slučaju nema spomena ikakvom ilirskom učešću u pomorskim aktivnostima u okolini

Epira ili uopšte na Jadranu. U vreme vladavine Filipa II Makedonskog (382-336)

dolazimo da zanimljivih informacija o moći ilirskih plemena na jadranskoj obali.

Naime, iako se po Izokratu, Filip mogao nazvati „gospodarem svih Ilira“, posebno je

naglašeno da u ove Ilire ne spadaju i oni na jadranskoj obali. Ono što skreće pažnju -

obzirom na okolnosti – je da izgleda Filip, kao i njegovi naslednici, nije ni bio

zainteresovan za postizanje kontrole nad jadranskom obalom (Dell, 1967: 346), a i da u

vreme njegove vladavine i vladavine kasnijih makedonskih kraljeva ne nailazimo na

bitnije pomene navodnog terora koji su ilirski gusari vršili po Jadranu (Dell, 1967:

347). Međutim, u kasnijem periodu se na osnovu mahom ogorčenih zapisa rimskih i

grčih pisaca može zaključiti da su vremenom ipak ilirska plemena bila zaslužna što je

Jadran stekao prilično zlokobni ugled. U Atini, u V vijeku p.n.e. nailazimo na skoro

poslovičnu frazu „ploviti Jadranom“ u smislu poduzimanja opasnog poduhvata. Tako iz

Lisijevih govora vidimo da postoji izvesna zabrinutost trgovaca prilikom slanja brodova

u Jadransko more. S druge strane, Tit Livije nas obavještava o opasnostima Jadrana

kroz svoj opis pomorske ekspedicije Spartanaca 302. godine p.n.e., upozoravajući na

divlja plemena Ilira, Liburna i Istrana poznatih po gusarenju. Ogorčenje tih pisaca

možemo shvatiti jer su oni izražavali stav jedne dobro organizovane i razvijene

civilizacije u kojoj je slobodna i sigurna trgovina predstavljala jedan od osnovnih

stubova. No ono što je u očima rimskih pisaca bilo sramotno i za najoštriju kritiku, u

očima ilirskih plemena, kojima gusarska aktivnost nije ometala normalan privredni

život, isto je predstavljalo način privređivanja (Stipčević, 1989: 151). Naime, gusarski

napadi Ilira na grčke i italske trgovačke brodove imali su prevenstveno privredni značaj,

a tek kada je zbog njih počelo dolaziti do sukoba sa Grcima i posebno sa Rimljanima

poprimila je ta aktivnost i političko značenje. Cilj napada ilirskih gusara bili su brodovi

koji su uz istočnu obalu Jadrana prevozili robu sa severa prema jugu i obratno. Ti su

123

brodovi morali ploviti upravo uz ilirsku obalu, jer suprotna, nerazvijena italska obala

nije mogla pružiti potrebnu zaštitu u slučaju vremenskih nepogoda na moru. Ilirska je

obala, međutim, sa svojim brojnim ostrvima i prirodnim lukama bila idealna za

plovidbu, a gospodari te obale – ilirska plemena – nisu propustili priliku koja im se

ukazivala: presrećući i napadajući brodove pune dragocene robe dolazili su oni na lak

način do bogatstava. Napadi ilirskih brzih brodova na grčke i italske trgovačke lađe, pa i

na grčke gradove u samo Grčkoj, donosili su im lepu korist, i stoga nije čudno što je

plemenskim vođama teško bilo odustati od tako unosnog zanimanja. Koristi od tih

aktivnosti bile su očigledno tako velike da se prilično sigurno može pretpostaviti da je

upravo gusarstvo u mnogome ubrzalo proces privrednog razvoja ilirskih plemena na

primorju i da je roba opljačkana od grčkih i italskih pomoraca imala znatnu ulogu u

procesu raslojavanja ilirskog društva (Stipčević, 1989: 151). Uprkos velikim

opasnostima što su trgovačkim lađama koje su plovile Jadranom pretile od ilirskih

gusara, Grci ne odustaju od trgovine sa plemenima i osnivaju svoje stalne trgovačke

postaje (emporije) tamo gde je to bilo moguće i najpotrebnije (Stipčević, 1989: 154). O

značaju trgovine putem Jadrana i rizicima zanimljive podatke ostavio nam je i poznati

atinski retoričar Lisija (440 -380), koji je smatrao da je trgovina na Jadranu izuzetno

opasna ali unosna. Tako je u jednom svom govoru protiv Dioginita ostavio zanimljivu

priču za sobom – naime za njega tvrdi da je veliki lopov, jer kada šalje brodove u Jadran

ne priznaje svoju finansijsku odgovornost u tome, jer se boji propasti posla. Svoj udeo u

poslu priznaje tek onda kada se brod sigurno vrati i dobitak udvostruči (Zaninović,

1992: 107).

Početkom II vijeka p.n.e. na celom Jadranu dolazi do sve intenzivnijih rimskih

uplitanja, što dovodi do izbijanja sukoba. Tokom rimsko – ilirskih ratova osvojena je

Istra (177. godina p.n.e. pada Nezakcija), južnoilirska država (168. godine p.n.e.

poražen Gencije), slede ratovi protiv Delmata (156-155 i 119-117. godine p.n.e.),

Ardijeja i Pleareja (135. godine p.n.e.), te Histra i Japoda (129. godine p.n.e.) Tokom I

veka p.n.e. rimska država će u najvećoj meri kontrolisati Jadran, a slede joj još ratovi za

prevlast nad zaleđem (Stipčević, 1989: 40).

O ovom periodu i pomenutim dešavanjima svedoče zapisi Tita Livija i Apijana.

Apijan (II vek p.n.e.) nam u svom delu 'Ilirika' govori o ilirskim gusarima, te

problemima koje su rimskim trgovcima izazivali. Pojedinačno nam opisuje pljačke koje

124

su Liburni sprovodili svojim brzim brodovima, te da su Rimljani njihove tehnike

brodogradnje, zbog maritimnih osobina, oberučke prihvatili (Appian. Bell. C., 2,41;

2,59; 3,63; 4,75).

Tit Livije (I vek p.n.e.), pre svega istoričar, nije nam ostavio puno geografskih

podataka, ali iz njegovih opisa tadašnjih događaja dobijamo posredne informacije o

pomorskim aktivnostima. Tako nam on saopštava da je rimski pretor Lucije Anicije uz

zarobljenog Gencija i članova njegove porodice, između ostalog, kao plen doneo i 220

ilirskih brodova. Čak i uz mogućnost da su ovi podaci preuveličani, sam broj brodova (a

i ostalog plena) govori o bogatstvu ilirske kraljevske porodice (Liv. 45,43,5-10).

Takođe, daje nam interesantne podatke vezane za Dardane, odnosno njihovu zemlju. Za

nju kaže da obiluje drvetom za brodogradnju. Zanimljiv je kod Livija i pomen

Skadarskog jezera i reke Bojane. Tako kaže kako Gentije 'uspne se na lađu i rekom

Barbanom plovi u Labeatsko jezero...', odnosno 'kad je istekao treći dan poslao je istu

lađu uz reku u Skodru'. Iz ovog navoda se nedvosmisleno može zaključiti da je reka

Bojana tada bila plovna, te da je korišćena kao veza između Jadrana i Skadra (Liv.

44,31).

Nakon što je dovršeno osvajanje celog mediteranskog basena ratna problematika

seli se postepeno na periferiju carstva, što pozitivno utiče na razmenu dobara i procvat

trgovine. Na Jadranu su nakon niza ratova i ustanaka primirena istočno – jadranska

plemena i ustanovljena je provincija. Duž obale formiraju se i jačaju gradski i trgovački

centri. Dolazi do opšteg napretka provincije i rasta gradova. U ovom periodu postepeno

opada italska ekonomska dominacija dok paralelno s tim raste važnost provincija.

Hidrografske podatke i uopšte informacije o plovidbi u periodu I i II veka n.e.

dobijamo od Plinija Starijeg i Klaudija Ptolomeja. Plinije Stariji (I vek n.e.) bi se,

obzirom na podatke koje nam je ostavio, mogao nazvatio geografskim enciklopedistom.

U svom dijelu 'Prirodopis' daje nam svoju viziju istočno-jadranske obale u opšte-

geografskom, antropološkom pa čak i socijološkom smislu. Koristi se velikim brojem

starih ali još većim brojem novih podataka, ali su nama od najvećeg značaja numerički

podaci koje nam daje (mahom vezani za razdaljine između pojedinih mesta), a koji

omogućavaju da se stvori egzaktnija slika o istočnom Jadranu (Kozličić, 1990: 288).

125

'Geografija' Klaudija Ptolomeja (II vek n.e.) sadrži pak nama zanimljive informacije,

koje je kao izuzetni astronom, matematičar, geograf i kartograf prikupio. Pre svega

treba napomenuti da je upravo on razvio prvu prostu perspektivnu kartografsku

projekciju. Potom je, želeći da ovoj projekciji da geografsku sliku ekumene, prvo na

njoj kartirao najmarkantnije geografske tačke (kolonije Jader, Salona, Narona) i skicirao

obalnu crtu. Zatim je ovoj 'početnoj' skici dodao sve ostale geografske podatke, kao što

su položaji drugih naselja, zalivi, reke, ostrvlja, itd (Kozličić, 1990: 307-308). Svojim

radom uspeo je da stvori do tada najrealnije i najtačnije viđenje Jadrana, njegovih

dimenzija, odnosa između pojedinih mesta, a izraženih u jasnim metričkim podacima.

Pretpostavlja se da se u velikoj meri na podatke Klaudija Ptolomeja naslanja i

Pojtingerova karta – Tabula Peuntingeriana, nastala vjerovatno u III - IV veku n.e. Iako

karta ne obiluje novim podacima, odnosno uglavnom objedinjuje one poznate od ranije,

ovde prvi put nailazimo na kartografsko isticanje luka, te na kartiranje pojedinačnih

mesta i ostrvlja izuzimanih ranije. Određene nelogičnosti i specifičan kartografski jezik

koji je teško protumačiti mogu se pripisati brojnim precrtavanjima ovog materijala kroz

vekove, te mogućim greškama koje su pri tom nastajale (Kozličić, 1990: 321).

Mogućnost da se uspostavi kontakt sa velikim udaljenim tržištima čini vrednom

težnju da se proizvodnja poveća na lokalnom nivou, pa samim tim i stvori višak dobara

konkurentnih na tržištu. Snabdevanje ovih tržišta potom zavisi od efektivnosti

transporta dobara od proizvođača do potrošača. Upravo ovde pomorski vid transporta

dominira nad ostalim, omogućavajući jeftiniji pristup velikim, udaljenim tržištima

(Robinson, Wilson, 2011: 1). Adam Smit u svom delu 'Wealth of Nations' po ovom

pitanju daje praktično poređenje:

'Karavanu većih dimenzija kojim upravljaju dve osobe a koji pokreće osam konja,

potrebno je osam nedelja da prenese oko osam tona robe od Londona do Edinburga i

vrati se. Otprilike isti vremenski period potreban je da brod kojim upravlja šest do osam

osoba, a koji plovi na ovoj relaciji, preveze oko 200 tona robe.' (Smith, 1904: 25).

126

Razvoj pomorstva, upoznavanje mora, kroćenje jedara, išlo je postepeno. Ljudi

su oduvek bili vezani za vodu i njoj težili. Bilo da su u pitanju reke, jezera ili mora,

blizina vode je često bila glavna odrednica prilikom biranja lokacije za duže

nastanjenje. Ovo ne čudi, jer pored činjenice da je voda jedan od glavnih izvora života,

ona u mnogo čemu olakšava i transport dobara. A težnja da se nešto prenese sa jedne

tačke na drugu seže u početke civilizacionog razvoja. Kroz pisane izvore, mi danas

znamo da je u antici prevesti nešto vodom, bilo značajno jeftinije nego kopnom. Time

ne čudi što su velike imperije oduvek težile da gospodare vodenim putevima (Robinson,

Wilson, 2011: 1).

127

13. Prirodne karakteristike Jadrana

Jadransko more retko je proučavano kao makro-regionalno pomorsko područje,

a još manje kroz multi-disciplinarni pristup. Takođe, studije bazirane na prostor jugo-

istočne Evrope malo su pažnje pridavale maritimnoj perspektivi, i uglavnom su bile

koncentirane na kopneni aspekt. Samim tim Jadran, i pored njegovog značaja za

ekonomski, kulturni i politički razvoj jugo-istočne Evrope nije u dovoljnoj meri istažen.

Iako jadranski basen predstavlja važan deo mediteranskog basena, studijama

Mediterana uglavnom se potcenjuje njegov pomorski značaj i uloga u celokupnom

razvoju ovog makro područja. Istočne obale jadransko-jonskog basena, sa izuzetkom

Grčke i delom Hrvatske mahom se isključuju iz generalnog prikaza Mediterana, u

teritorijalnom i socijalnom smislu. Više je razloga ovom izuzimanju i specifičnom

pristupu, a verovatno je onaj glavni vezan za ambivalentnu kombinaciju jedinstva i

različitosti, kako u ekološkom tako i socio-kulturnom smislu. Tako, koegzistencija

brojnih sličnosti i razlika u raznovrsnim domenima daje jadranskoj regiji određenu

konotaciju, iako nije moguće govoriti o jedinstvu sistema ili integrisanom prostoru.

Fizička bliskost između dve obale sa jedne strane, a lingvistička, politička i kulturna

različitost sa druge, samo delimično objašnjavaju ovakav obrazac. Takođe, preklapanje

političkih projekcija i interesa u prošlosti uslovilo je kreiranje specifičnih okolnosti koji

će za posledicu imati izolovanje Jadrana iz mediteranske celine (Cocco, 2006: 7).

Istraživači poput F. Brodela ukazaće na Jadran kao možda najjedinstveniji

prostor Mediterana, prevashodno zbog geografskog konteksta, poput fizičke

izolovanosti ovog uskog mora, zahvaljujući otrantskom moreuzu (Braudel, 1972).

Kontrolisanje uzanog prolaza u Jadran značilo je kontrolisanje celokupnog jadranskog

prostora, koji je, obuhvatajući mali, raznovrsni i razuđeni prostor predstavljao

svojevrstan mikro-kosmos, takođe opisan i kao more intimnosti (Matvejević, 2006: 17).

Stoga, govoriti o Jadranu iz mediteranske perspektive znači diskutovanje o odnostima

između kopna i mora. Ovo je polazište za istraživanje svih aspekata jadranskog prostora

(Cocco, 2006: 8).

128

13.1. Geomorfološki i hidrografski kontekst

Područje Jadrana obuhvata venecijanski zaliv, jadransko more i vezu sa jonskim

morem – otrantska vrata. Površina Jadranskog mora, koje predstavlja mali deo

Mediteranskog mora obuhvata 138,595 km2. Dužine je oko 783km, a prosečna širina

iznosti cca 170 km (Orlić et alii 1992: 111). Delimično je zatvoreno, i time zaštićeno od

uticaja sa Mediterana, po pitanju morskih struja, vetrova i talasa. Značajne topografske

odrednice predstavljaju Alpi na severu, Apenini na zapadu i Dinaridi na Balkanu.

Takođe, bitne tačke su i reka Po, koja odvaja Alpe od Apenina, te tršćanski zaliv –

pukotina između Alpa i Dinarida. Ove karakteristike često su uzrok specifičnim

vremenskim odlikama Jadrana: kanalisanja protoka vazduha, efektima ugaonih

kanalisanja vazduha i efektima vazdušnih barijera, stvorenih od strane visokih planina

(Nestor, 1980: 1). Time, Jadransko more poseduje jedinstvene karatkeristike i

svojevrsnu mikroklimu.

Povezano je sa Jonskim morem putem Otrantskog moreuza, širikom 63km (Orlić

et alii 1992: 111). Najsevernija tačka Jadrana, locirana u tršćanskom zalivu, ujedino je i

najsevernija tačka Mediterana (Elter, 2010).

U definisanju Jadrana, opšte je prihvaćena njegova fizička podela na severni i

južni basen, ali su takodje prisutna mišljenja da uz ove postoji i centralni – srednji

basen. Dubine severnog basena relativno su male, i time predstavlja najplići deo

Mediterana. Oko tršćanskog zaliva i Istre prosečne dubine ne prelaze 50m, a dubine se

postepeno povećavaju krećući se ka jugu, gde dostižu do cca150m. Oko Gargana i

Ankone formirana je zatvorena podvodna klisura u okviru koje dubine dosežu 266m.

Generalno sagledavajući, prosečna dubina Jadrana iznosi oko 300m, a ona najveća,

locirana odmah iznad Otrantskih vrata doseže 1230m (Elter, 2010).

Istočna obala Jadrana prilično je razuđena i kamenita, te naročito u severnom

basenu prisutan je veliki broj ostrva (oko 1300). Dubine su ovde veće i naglo rastu usled

strme obale, za razliku od zapadne strane Jadrana, okarakterisane malim dubinama i

slabo razuđenom peščanom obalom (Evans, 1916: 241). Zapadnom obalom se, osim

jedne planine, pružaju ravnice, dok je istočna obala izolovana od zaleđa velikim

129

planinskim masivima. Takođe, na italijanskoj strani Jadrana nema zaliva, a jedini

razuđeni je njen severni deo, sa močvarama i lagunama.

Regionalno gledajući Jadran se nalazi između Apeninskog i Balkanskog

poluostrva, okružen većim brojem država: sa zapada Italijom, sa severa Slovenijom, a

sa istoka Hrvatskom, Crnom Gorom i Albanijom. Ovakvo okruženje opredelilo je

raznovrsni geografski i kulturni pejzaž, karakteristiku prisutnu kako danas, tako i u

periodu antike. Od perioda rimske dominiacije pejzaž se u manjoj meri promenio. Tako

je porasla količina mulja koju reka Po nanosi u severnom basenu. Ipak, promene koje su

manje osetne, a u kontinuitetu značajnije je porast zapadnog dela obale, i potapanje

istočnog, u proseku u maloj razmeri, oko 1mm na godišnjem nivou (Elter, 2010). Ovo

je primera radi, za posledicu imalo da je rimsko naselje i luka Adria (Atria), nekada

situirano na samoj obali, vremenom završilo u neposrednom zaleđu. Sa druge strane,

pretpostavlja se da su ostaci dračke luke (Epidamnos/Dyrrachium) u današnjoj Albaniji,

danas u velikoj meri pod vodom. Iako naizgled male, ove promene u Jadranu su, u

kontekstu primorskog pejzaža uslovile zanimljive promene.

Jadran se nalazi u zoni suptropske klime, a pozicija u okviru geografske širine

uslovila je intenzivne sezonske varijacije. Vreme tokom različitih godišnjih doba

mahom je kontrolisano uticajem monsuna sa područja Evroazije. Tokom zime

(Novembar-Februar), veliki kontinentalni anticiklon razvija se na ovom području i širi

ka Balkanu. Hladna bura (severni vetrovi) su glavni rezultat ovih vremenskih prilika.

Neretko, prilikom upliva ciklona, dolazi do olujnog i nestabilnog vremena. Leti (jun-

septembar), ove prilike zamenjene su uticajem velike kontinentalne depresije koja se

nalazi iznad jugo-zapadne Azije, što uzrokuje generalno topla i suva leta. Prelazni

periodi, proleće i jesen, imaju značajno različitu dužinu trajanja. Proleće traje relativno

dugo (mart-maj), i okarakterisano je izuzetno promenjljivim vremenom, kombinacijom

zimskih i letnjih temperatura i odlika. Jesen sa druge strane traje relativno kratko,

uglavnom tokom meseca oktobra, i karakteriše ga brz prelaz na zimski vid vremena

(Nestor, Brody, 1980: 1)

Prosečne temperature površine mora iznose između 22 i 24°C tokom leta, a od

12 do 14°C u zimskom periodu. Temperatura vazduha u januaru u proseku se kreće od 7

130

do 8°C, dok tokom jula od 22 do 26°C (Orlić et alii 1992:111). Intenzivni severni i južni

vetrovi međutim u velikoj meri utiču na varijacije datih proseka (Elter, 2010).

Odnos plime i oseke nije preterano izražen, kao u slučaju okeana, i prosečno

iznosi oko 30-40cm, ali u odnosu na Mediteran, naročito obzirom da je u pitanju more

zatvorenog tipa, čini se ipak značajnim (Krajcar, 2003: 93). Posebno je naglašen u

predelu tršćanskog zaliva, gde plima može da dosegne visinu od 1,20 do 1,50 metara

(Elter, 2010).

Salanitet Jadrana na relativno je visokom nivou, što je i karakteristika ovako

zatvorenih mora, ali i samog Mediterana. Severni deo sadrži nešto manji procenat soli,

oko 25%, zahvaljujući velikom uplivu slatke vode preko reke Po i Adiđe, dok prosek u

južnom basenu iznosi oko 34-39% (Elter, 2010).

Morske struje mahom cirkulišu i kreću se uglavnom suprotno smeru kazaljke na

satu, prateći istočnu obalu od juga ka severu, a potom se spuštajući niz zapadnu obalu,

ali manje lokalne varijacije mogu biti izazvane vetrovima (Rauh, 2003:19). Prosečna

brzina struje iznosi oko 0,5 čvorova, ali može da dosegne i brzinu od četiri čvora (Elter,

2010).

Morske dubine

Dubina mora, naročito u priobalnom delu u velikoj meri uticala je na izabir

lokacije za formiranje luka ili pristaništa, ali naročito za odabir plovnih puteva.

Tako je istočna obala kamenita i strma, pa samim tim poseduje i veće dubine,

dok je zapadna peskovita i relativno plitka. Tako se može zaključiti da su ove

karakteristike, pored ostalih, u velikoj meri opredelile intenzivniju plovidbu na istočnoj

obali Jadrana, gde je ona mogla bez sumnje da se odvija uz manje rizika (Hydrograp

Admiralty Hydrographic Office (u daljem tekstu HAHO), 1861:4).

Vetrovi (sl. 9)

Za sigurnu plovidbu od izuzetnog značaja bilo je poznavati vremeneske prilike,

pa ne iznenađuje što je do razvoja mereorologije došlo još u Grčkoj. Aristotel (IV vek

p.n.e.) u svom spisu 'Meteorologica' prvi put koristi ovaj termin, pod kojim

131

podrazumeva sve što lebdi iznad zemlje, pada kroz atmosferu ili je uzdržano u vazduhu

(Vučetić, Vučetić, 2002: 60).

Iako i danas morske struje u velikoj meri diktiraju pravac plovidbe na Jadranu

(JI-SZ uz istočnu obalu i SZ-JI uz zapadnu), u antičkoj plovidbi mnogo je važniji faktor

bio smer i snaga vetra, što pri obalnoj plovidbi, što pri plovidbi na otvorenom moru

(Bilić, 2012: 82).

Najraniji opisi Jadrana (Teopomp, Pseudo Skilak, Apolonije Rođanin...), opisuju

ga u smeru SZ-JI, odnosno uvek se prvo fokusirajući na zapadnu pa tek onda na istočnu

obalu. Ovo čudi, jer bi po samoj logici bilo za očekivati da Grci u Jadran uplovljavaju

istočnom obalom – put iz Grčke je svakako vodio uz istočnu obalu današnjeg jonskog

mora, sa Krfom kao ključnom tačkom. Samim tim bi, opet logično, bilo da plovidbu

nastavljaju uz obalu istočnog Jadrana, čemu su zasigurno pridonosile i preovladavajuće

morske struje, koje pogoduju takvom pravcu plovidbe (Bilić, 2012: 83). Plovidbena

sposobnost antičkih brodova daje barem deo odgovora na to pitanje. Oslanjajući se

mahom na jedra, antički brodovi nisu mogli jedriti u smeru vetra, odnosno nisu mogli

jedriti kursem koji se razlikovao manje od sedam zraka na kompasu od smera vetra

(Casson, 1950:145). To znači da antički brod nije mogao ploviti kursem manjim od

123°45' (JI-I) i većim od 326°15'(SZ-Z) ako je duvala bura (uzima se idealni smer

njenog kretanja od 45°), odnosno u smeru severa (0°) ili istoka (90°), pa je mogao samo

ploviti na severo-zapad (315°) ili jugo-istok (135°). Isto tako, pri jugu (idealni smer

kretanja 135°), nije se moglo ploviti kursem većim od 56°15'(SI-I) i manjim od

213°45'(JZ-J). Tako bi plovidba bila onemogućena prema jugu (180°) i istoku (90°), a

omogućena tek ka severo-istoku (45°) ili jugo-zapadu (225°) (Bilić, 2012: 83).

Od izuzetne važnosti na Jadranu leti je i vetar poznat pod imenom Maestral. On

na otvorenom duva iz pravca S-Z, ali se prilagođava konfiguraciji obale, pa često duva i

iz smera severa ili zapada. U svakom slučaju, on je onemogućavao plovidbu u smeru S-

Z, jednako kao što je olakšavao onu u pravcu J-I (Bilić, 2012: 83).

Zimi pak dominira severni vetar, regionalno poznat kao Bura (Bora), koji prateći

pravac S-J duva sa kopna prema moru, donoseći sa sobom niske temperature i

132

uglavnom suvo vreme (Paklar et alii, 2005: 1084). Naletom ovog vetra prosečnog

intenziteta dolazi do talasanja mora i umanjenja mogućnosti plovidbe. Ipak, bura tokom

zime može da dostigne velike brzine, u kom slučaju plovidba postaje nemoguća. Osetno

je jaka u predelima oko ostrva, gde tokom zime povremeno dobija uraganske razmere.

S druge strane, južni vetar poznat kao Jugo (Sirocco) takođe je izuzetno

dominantan na Jadranu, i možda od većeg značaja za plovidbu. Duva iz pravca jugo-

istoka, sa mora ka obali, i donosi toplo, vlažno i nestabilno vreme (Krajcar, 2003: 93).

Tokom aktivnosti juga, karekteristične za period od proleća do jeseni, vidljivost se u

velikoj meri smanjuje, na šta utiču obilne padavine i česte magle. Plovidba u ovim

okolnostima izuzetno je otežana, zbog formiranja velikih talasa i „podizanja“ mora.

Pored navedenih, iako redak, možda najopasniji za pomorce je jugo-zapadni

vetar Siffanto, karakterističan za letnji period. Naleti ovog vetra uglavnom kratko traju,

ali su iznenadni i izuzetnog intenziteta. Takođe, vazdušni pritisak često uzrokuje nagle

promene u pravcu duvanja, iz jugo-zapadnog u jugo-istočni, što za posledicu može da

ima formiranje manjih pijavica. Ovaj vetar sa svim nepogodama koje donosi često je

najavljen tzv. bonacom, odnsono specifično mirnim, oblačnim vremenom (HAHO,

1861:11).

Takođe, leti se povremeno javlja i severo-zapadni vetar, među Grcima poznat

kao Etesian. Ovaj vetar karakterističan je za ceo Mediteran, a u području južnog Jadrana

javlja se nešto češće (Prtenjak Telišman, 2003: 77).

Iz svega navedenog, moglo bi se zaključiti da su moreplovci ovog doba,

preferirali leti da se kreću uz istočnu obalu Jadrana u pravcu SZ-JI, kada su uz lagan

vetar mogli da se oslone samo na jedra. S druge strane, uplovljavanje u Jadran u ovom

periodu bilo je izuzetno teško, pri čemu su verovatno korišćene obe obale, ali i

intenzivan pogon na vesla (Bilić, 2012: 92). Opet, na odabir putanje su svakako uticali i

drugi faktori, poput morskih struja, prisustvo uvala, ostrva i sl.

Visina talasa, kao produkta vetra, na Jadranu varira u visini od 0,5 do 1,5m, a u

retkim prilikama nadvisuju i pet metara. Najveći uticaj na razvoj talasa imaju i dva

najzastupljenija vetra, Bura i Jugo (Elter, 2010).

133

Plima i oseka

Plime i oseke Jadrana su, kao i u Mediteranu, prilično blage. Ipak, ono što ih čini

specifičnim je njihova neregularnost. U području otrantskih vrata, razlika između plime

i oseke je jedva primetna. Takođe, slična je situacija i na području Dalmacije. S druge

strane, plima se prvo uočava i nešto je izraženija u Boki kotorskoj na istočnoj i

Brindiziju na zapadnoj obali. Prilikom jakih jugo-istočnih vetrova, plima na istočnoj

obali Jadrana može da se uzdigne i do pola metra, a naročito je ovo karakteristično za

uske kanale među ostrvima. Ovaj efekat je međutim relativno kratkotrajan. Na zapadnoj

obali ona s proleća može da dosegne visinu i preko jednog metra, u zavisnosti od

hidrometeoroloških okolnosti (Cocco, 2006: 23), a posebno je naglašena u predelu

tršćanskog zaliva, gde plima može da dosegne visinu od 1,20 do 1,50 metara (Elter,

2010).

Odnos i period nastupanja plime i oseke u Jadranu često su nepravilni, pa samim ti i

nepredvidivi. Primera radi, oko ušća velikih reka, naročito u periodima otapanja snega

ili velikih kiša, plima bi bila odložena i oseka bi češće nastupala. Tako je prilikom

obalne plovidbe bilo potrebno upoznati se sa uvrženim ritmom smene plime i oseke, ali

i eventualnim varijacijama (Elter, 2010). U slučaju oseke, brodovi su morali obali

pažljivo da prilaze, ali i da budu upućeni u postojanje eventualnih opasnosti u smislu

podvodnih grebena, velikih stena i sl. U ovom smislu bilo je lakše pristupiti istočnoj

obali, obzirom na veće priobalne dubine, na koje odnos plime i oseke nije u većoj meri

uticao.

Morske struje (sl.10)

Istaživanja vezana za morske struje Jadrana iz prošlog i ovog veka, složila su se

oko sledećeg: u Jadranu su prisutna dva glavna strujanja, prvo koje prati istočnu obalu i

kreće se u pravcu jug – sever, i drugo koje prati zapadnu obalu, i kreće se u pravcu sever

– jug. Na zapadnoj obali ova struja ima specifično ponašanje, iz razloga što u većem

delu godine nije jedinstvena – teče u tri različita sub-basena, pa se samo s jeseni sve tri

objedinjuju i formiraju jedinstvenu struju (Bolaños et alii, 2014: 55). Tokom leta i jeseni

dolazi do formiranja ciklonskog kruženja struje na području južnog Jadrana, koja

134

delimično zadržava i vode koje se iz jonskog basena prilivaju ovamo. Takođe, i u

srednje – jadranskom basenu u ovom periodu dolazi do formiranja kružne struje, koja

donekle dovodi do razdvajanja severnog basena od ostatka mora (Bolaños et alii, 2014:

63).

Među ostrvima, struje se mahom kreću uz njihove duže strane, što je posebno

izraženo u većim međuostrvskim kanalima. Na mestima gde su među ostrvima

formirani uski kanali, ova strujanja su izuzetno brza i teško im je se suprotstavljati

(Cocco, 2006: 16).

Proces kolonizacije uslovio je i porast saznanja o morskim strujama. Kao što

smo pomenuli, najveći strah izazivale su struje u uskim prolazima. One u mirnom,

slabije razuđenom priobalju detaljno su proučavane, i korišćene. U uslovima

nepovoljnog vetra, koristeći povoljnu struju, brod je sa svega nekoliko veslača mogao

da se kreće (Meijer, 1986: 28-29)

Na intenzitet strujanja utiču razni faktori, ali dominantno sezonsko vreme. Tako

su struje značajno oslabljene tokom leta, kada oko venecijanske obale mogu u

potpunosti da nestanu (HAHO, 1861:14).

Dakle, obzirom da Jadran spada u kategoriju kontinentalnih mora, te da je

oivičen planinskim vencima sa svoje dve duže strane i podeljen u dva, odnosno tri sub-

basena, vremenske i hidrografske karakteristike unutar njega se izuzetno razlikuju.

Vetrovi i morske struje, intenzivne i često nepredvidive pojave, svakako nije bilo lako

savladati. Samim tim, zarad oformljavanja sigurnih navigacionih uslova, bilo je

neophodno ove upoznati (Davis, 2007: 86).

13.2. Istorijski kontekst geomorfoloških i hidrografskih odlika

U cilju boljeg razumevanja plovidbe tokom antike u Jadranu, značajno je gore

navedene karakteristike smestiti u istorijski kontekst, kada je Jadran predstavljao deo

Mare Nostrum-a, odnosno Mediterana (Grant, 1978: 126). Kulturna raznolikost na

istočnoj obali proizvela je sa jedne strane brojne pomorske sukobe, ali sa druge, kroz

potrebu razvijanja komunikacije, izuzetne trgovačke aktivnosti (Grant, 1978: 126).

135

U ovom periodu, priobalni pejzaž bio je u mnogome sličan današnjem, a do

manjih promena došlo je uglavnom intenzivnim radom reka, sporadičnim zemljotresima

i pojavama sličnog tipa. Ipak, možda najveće promene u izgledu obale izazvalo je

postepeno potapanje istočne obale Jadrana.

Greška bi bila pretpostaviti da je Jadranom jednostavno ploviti, iako zbog

njegove strukture naigled može tako da deluje. Kombinacija nepredvidivog vremena,

povremeno intenzivnih strujanja vode, te odnosa plime i oseke uzrokovalo je veliki broj

brodoloma na istočnoj obali. Naročito je specifičan njihov broj oko ostrva, i u okviru

ostrvskih kanala, gde su uslovi plovidbe bili posebno nepredvidivi. Ipak, sudeći po

pisanim izvorima i arheološkim podacima, da se zaključiti da su pomorci rađe birali

istočnu obalu za plovidbu. Ovo ne čudi, obzirom na njenu razuđenost, koja je

omogućila formiranje velikog broja luka i pristaništa u okviru prirodno zaštićenih uvala,

ali i lakši zbeg u slučaju iznenadne promene vremenskih prilika. Zapadna obala nije

pružala ovakve mogućnosti, već je nasuprot, usidrenje zbog malih dubina bilo prilično

otežano, a osim u par velikih luka, veliki brodovi nisu mogli da priđu obali (Purdy,

1826: 188).

136

14. Zaključna razmatranja - putevi distribucije

14.1. Pomorski trgovački putevi u ranocarskom periodu

Od samih početaka pomorske trgovine, Jadran, a naročito njegova istočna obala,

predstavljali su važan plovni put. Brojni podvodni materijalni ostaci, datovani od V

veka p.n.e. pa nadalje, svedoče o intenzitetu korišćenja ove istočne rute, bilo u cilju

ukrcaja, iskrcaja robe ili samo tranzita ka/od drugih lučkih centara.

Tipovi pomorske trgovine koji se na Jadranu javljaju tokom rimske dominacije

slični su onim u drugim periodima. Rimska trgovina bila je društvena delatnost

zasnovana na povezanosti na različitim nivoima, uključujući i lokalne zajednice za

proizvodnju robe, jedrenje, kretanje trgovačkih brodova, kao i infrastrukturnu podršku

za trgovinu. Tako su i sami lučki gradovi, kao ukrcajno-iskrcajni centri predstavljali

tačke među kojima teče komunikacija koja je sama po sebi određena geografsko-

maritimnim činiocima, al i trenutnom političko-strateškom situacijom (Jurišić, 2000:

47).

Problemima identifikacije antičkih plovnih puteva na Jadranu bavilo se unazad

više istraživača, ali mahom se bazirajući na područje Dalmacije, a usled nedostatka

podataka za podmorje Crne Gore i Albanije. Ipak, najviše doprinosa u smislu

svrstavanja Jadrana i pomorskih puteva unutar njega u kontekst Mediterana, dao je

svakako M. Jurišić (2000).

14.2. Formiranje pomorskih puteva na Mediteranu

Inicijalna težnja za razvojem pomorske trgovine formirala se na osnovu

zadovoljavanja jasne potrebe – kvalitetnog snabdevanja centralnog dela carstva – Rima,

odnosno područja Italije. Centralizacija moći kroz veći period carstva diktiraće

dinamiku razvoja trgovine, gde će se kao središte trgovačkih aktivnosti upravo nalaziti

Rim.

137

Intenzivna proizvodnja amfora kroz I vek p.n.e i I vek n.e. (Dressel 1)

(Hesnard et alii, 1989: 37), te brojni izvori koji svedoče o značaju produkcije vina na

ovom području, i njegovoj distribuciji ka zapadu, ukazuju na aktivno italsko učešće u

trgovini ovog perioda (Tchernia, 1986: 302; Arobba et alii, 2014: 232). Vremenom će

opasti kvalitet proizvodnje u Italiji, a paralelno sa tim doći do razvoja proizvodnje u

regionalnim centrima širom Mediterana (Tchernia, 1986: 227), čime će italska trgovina

postati više uvozno orjentisana.

Raznovrsna roba biće dopremana u Rim na prodaju. Na prvom mestu biće to

roba široke potrošnje, prevashodno žitarice (Morley, 2007: 50). Ali pored ovih

„neophodnih“ proizvoda, svoj put do rimske elite naći će i egzotične namirnice,

predmeti i materijali. Tako je iz Aleksandrije dopreman papirus, iz Pergama sidonsko

staklo, mermer iz Parosa, Atine i Eubeje (Euboea), potom murex školjke i sunđeri iz

područja Egeja, pa čak i slonovača iz Indije, preko Aleksandrije i Delosa (Meijer, 1986:

187-188).

Uzimajući Rim kao središte carstva, a Mediteran kao osnovno područje

proizvodnje i distribucije dobara, ne čudi uvržena podela na istočne i zapadne

plovidbene puteve. Inicijalno će istočni plovni putevi biti dominantno korišćeni, i

formiraće komunikaciju sa brojnim istočnim provincijama i njihovim produkcionim

centrima. U smislu proizvodnje dominiraće Grčka i Egipat, a najznačajniji lučki centar

istočnog basena biće Aleksandrija. Pored Aleksandrije, usled porasta produkcije i

izvozne moći, razviće se priličan broj lučkih centara na istoku, uključujući Cezareju,

Korkiru (Corcyra), Dirahium (Dyrrachium)... (Blackman, 1982: 187-188). Trgovina

svakako nije bila ograničena na Mediteran, pa su trgovački putevi preko njegove istočne

obale i Crnog mora vodili do Arabije i Indije (Morley, 2007: 32).

Na zapadu su vremenom od trgovačkog interesa postale provincije Galija,

Hispanija, Britanija i Mautiranija. Najveći značaj kao lučki centar ovde će imati

Masilija (Massilia), kao raskršće pomorskih i kopnenih puteva, koji su dalje vodili ka

Galiji, Germaniji i Britaniji (Meijer, 1986: 187). Pored ovako definisanih područja

Mediterana i pokušaja formiranja njihovih uzajamnih veza, još neki specifični putevi su

138

u ovom period bili karakteristični. Tako je aktuelna bila italska veza sa Numidijom,

kasnijom afričkom dijacezom, te Kartagom kao glavnim lučkim centrom. Kao što smo

već videli, severnoafričko vino na značaju će dobiti u III veku n.e., a ruta će od Rima ka

ovoj luci voditi direktno preko Sicilije. Najkraćom rutom ići će iz Aleksandrije za Rim i

Annona, snabdevajući ovaj grad neophodnim zalihama žita (Morley, 2007: 50).

Jadran će pak, u kontekstu Mediterana imati svoju specifičnost. Sudeći po

teretima brodova iz jadranskog podmorja, jadranski plovni put bio je u najvećoj meri u

funkciji severne Italije, sa Ravenom kao najznačajnijim lučkim centrom. Teret bi dakle,

bio upućivan od juga ka severu i (ređe) obrnuto, da bi se na Otrantu uključio u

generalnu istočnu rutu. U značajno manjoj meri brodovi bi iz Jadrana išli ka zapadu

(Jurišić, 2000: 48).

14.3. Jadran između istoka i zapada

Geografski položaj i prirodna razuđenost istočne jadranske obale, sa velikim

brojem ostrva, uvala, te pogodnim vetrovima i morskim strujama, uslovili su njeno

intenzivno korišćene u svrhe pomorske trgovine (sl. 7 i 8). Kako je linija jadranske

obale apeninskog poluostrva manje razuđena od obale balksnskog poluostrva, naročito

njegovog južnog dela, ne iznenađuje što se glavnina pomorskog prometa odvijala

upravo sa ove strane Jadrana (Vrsalović, 1974: 14). S druge strane, plitka i peskovita

obala Italije okarakterisana je sa svega nekoliko većih luka, uključujući Brundisium,

Anconu, Ravenu (sl.13) (Машкин, 1951: 49).

Populacije koje su nastanjivale područje istočne jadranske obale u pred-

helenističkom, a potom i tokom helenističkog perioda svoju ekonomiju i egzistenciju

bazirale su dominantno na poljoprivredi i stočarstvu. Helenističkim kolonizovanjem

ribarenje i zanatske radinosti dobiće na značaju. Pod rimskom dominacijom će sve

navedene privredne grane doživeti procvat, ali Rim će najveći interes iskazati za

eksploataciju ruda, u vidu minerala, a naročito plemenitih metala (Škegro, 2006: 149). S

druge strane, doći će u ovom periodu do intenziviranja uvoza robe širokog opsega,

uključujući onu luksiznu, ali i, u većoj meri, oni za svakodnevnu upotrebu.

139

Osim pomenutih seveno-jadranskih polaznih (ili krajnjih) luka Ravene i

Akvileje, važnu ulogu su sigurno igrali i veliki gradovi duž istočne jadranske obale -

Pola, Jader, Salona, Narona, Pharos, Dyrrachium. Statistički rezultati prezentovani od

strane Jurišića, fokusirani na obalu Dalmacije, ukazuju da se oko 70% nalaza iz

jadranskog podmorja može pripisati generalnoj istočnoj ruti, i to od prilike u

podjednakom odnosu polaznim i povratnim teretima (Jurišić, 2000: 52). Prema Istoku

su bili upućivani brodovi koji su, recimo, unutar amfora tipa Dressel 6A, Forlimpopoli i

Portorecanato (Hvar, Pelješac, Bigovica...) (Jurišić, 2000: 45; MMARP), transportovali

uglavnom vino, a moguće garum i maslinovo ulje, a iz istočnih centara su se vraćali oni

sa teretom istočno-mediteranske keramike, čiji su ostaci danas kod Vignja i lzmetišta

(Jurišić, 2000: 34) ili grčkog vina (Dressel 2-4) (Reynolds, 2005: 591).

Determinisanje matičnih luka na osnovu tereta ipak donekle da predstavlja

izazov. Ovo naročito ako se uzme u obzir česta heterogenost tereta, te tipološke odredbe

brodskih posuda i opreme, koje pri interpretaciji takođe treba uzeti u obzir. I pored

svega, treba na umu imati da je logično da će težnja biti da brod uvek plovi natovaren,

pa se postavlja dodatno pitanje usputnog sakupljanja tereta ali i brodskog inventara. Svi

ovi faktori mogu uticati na mogućnost utvrđivanja početne luke. Uzmimo za primer

brodolom kod rta Glavat, u okviru kojeg ima dosta mešanih istočnih i zapadnih

elemenata. U ovom slučaju većina brodske keramike ipak upućuje na zapadnoitalski

brod, odakle je i glavnina tereta (Radić, Jurišić, 1993: 125). S druge strane, obzirom da

u okviru brodoloma s teretima istočno-mediteranske keramike kod Vignja i lzmetišta

nisu nađeni predmeti zapadnog porekla, može im se pripisati istočna matična luka

(Jurišić, 2000: 34-35).

Takođe, i veličina broda će diktirati identifikaciju porekla i vrste tereta. Veći

brodovi nisu, nakon ukrcaja u glavnoj luci, svraćali u usputne radi lokalne – manje

trgovine. Cilj ovih plovila bio je da dopreme traženu robu do naznačene tačke. S druge

strane, brodovi manjih gabarita bili su prigodniji za lokalnu obalnu plovidbu. U okviru

njih bi se mogao očekivati heterogen teret, ali i raznovrsniji brodski inventar, obzirom

na češće kontakte sa lokalnim stanovništvom i tržištima. Uzimajući navedene elemente

140

u obzir, može se pretpostaviti da veći sevenoitalski tereti (Gojca, Kopište...) nisu bili

namenjeni jadranskom tržištu, već im je željena destinacija bila neka veća luka istočnog

Mediterana. Isto tako su brodovi nasukani kod Viganja i Izmetišta stigli pod punim

teretom u Jadran, i svoje trgovačke aktivnosti ovde tek započeli.

Veličina brodova koji su plovili Jadranom uklapa se u standarde koji su važili na

celom Sredozemlju. Većinu pomorskog prometa su obavljali manji brodovi – do 100

tona nosivosti ili manje. Uglavnom se radilo o obalnoj plovidbi vezanoj za stalnu

trgovinu po lukama duž trase puta. Veliki brodovi (preko 300 tona nosivost, pa čak i do

1700 – 1900 tona) su bez sumnje postojali, ali ih nije bilo mnogo. Uglavnom se tu radi o

brodovima koji su prevozili terete žita za Rim, tačnije o tzv. annona floti. O veličini,

tonaži i nosivosti najlakše je suditi prema količini tereta na intaktnim brodolomima, ali

njih je na Jadranu vrlo malo (Jurišić, 2000: 52).

Brzina antičkih jedrenjaka pod vetrom bila je 5-6 Nm/sat. Pretpostavljeno vreme

plovidbe je 10/12 sati dnevno. To bi značilo da je u najpovoljnijim uslovima brod pod

povoljnim vetrom za dana prelazio između 50 i 60 Nm. Kako pod jedrima gotovo

nikada nema najpovoljnijih uslova, taj se put treba smanjiti na realnih 30 – 40 Nm, a

pod nepovoljnim vetrom i manje (Suić, 1955: 127-128). Na Jadranu su i danas među

pomorcima vrlo poznati vetrovi jugo i bura. Brzina prvog nekada može da dosegne i

200 km na sat, i uzrokuje velike talase i tzv. veliko more. Bura je sa druge strane

značajno zahvalnija za plovidbu (Pandžić, Lisko, 2005: 81). Ovaj severni i južni vetar,

svaki na svoj način, mogli su u mnogim aspektima da zakomplikuju plovidbu, neretko

ostavljajući fatalne posledice na brod i posadu. Sigurno je da su posade radije prelazile

manji put i noćile na sigurnom sidrištu nego li forsirale plovidbu do krajnjih

mogućnosti. Međutim, antički pisci pominju celokupni dan (uključujući i noć) kao meru

udaljenosti, te se može pretpostaviti da se noćna plovidba svakako praktikovala (Bilić,

2005: 137). Služeći se astralnom navigacijom, mornari su mogli svoje brodove

orijentisati ka željenom smeru, a ako su još poznavali obalu, u dobrim vremenskim

uslovima (lagani vetar, mesečina) noćna plovidba nije bila nemoguća. Svetionike,

izuzev u okolini najvažnijih gradova, ipak valja izostaviti (Bilić, 2006: 42).

141

Zastupljenost rimskih vila na ostrvima Šolta, Brač i Hvar ukazuju na naseljenost

ove regije. Međutim, nedostatak podvodnih nalaza područja severno od Hvara (iako

nedovoljno istraženog) upućuju na mogućnost da se ovuda veća plovidba nije obavljala,

već verovatno samo lokalna. Zapadna strana Hvara, sa Paklenim ostrvima imala je pak

sasvim drugačiji značaj, i predstavljala jednu od ključnih tačaka plovidbe Jadranom, o

čemu svedoči veliki broj sidrišta ali i brodoloma, naročito u akvatoriju luke Visa (Isse).

Ovde je dakle, po svemu sudeći, bilo glavno jadransko rakstšće plovnih puteva (Bašić,

2010: 165).

Mali broj brodoloma konstatovanih u okviru ovog raskršća vezuje se za zapadni

plovni put. Tako je kod Paržnja konstatovan brodolom sa teretom Hispanic Dressel 2-4

amfora u okviru kog se nalazio i manji broj amfora tipa Dressel 7-11, dok se na hridi

Pupak nasukao brod sa teretom takođe Hispanskih Dressel 2-4 amfora, ali su u

neposrednoj blizini olupine konstatovani i amfore Haltren 70 i Beltran 2A (sl.3)

(Glicksman, 2005: 199).

Verovatno je većina brodova sa hispanskim teretom inicijanlo stizala u Italiju,

tamo nešto prodala, a potom se uputila ka istočnoj jadranskoj obali (sl. 3,4). Ostaje

pitanje da li su postojali kontakti sa južnom Dalmacijom, Makedonijom i Epirom, jer

dosadašnja, do duše skromna, istraživanja nisu naišla na značajnije ostatke hispanskih

tereta na ovom području. Šta su ovi brodovi prevozili pri povratnom putovanju, još uvek

nismo sigurni. Nije isključeno da su korišćeni za, već pomenuti, intenzivni transport

italskog vina ka istoku (Gojce, Kopišta), a moguće i ka zapadu. Jasno je da su dalje rute

od Paklenih ostrva vodile prema istoku ili preko Šćendra na Pelješki kanal, ili spoljnom

stranom ostrvo Korčule. Oba ova kraka bi se sastala u mljetskom kanalu, ali su uslovi

plovidbe unutar njih bili različiti. Nalazi ukazuju da su oba puta bila korišćena, s tim što

su na spoljnoj ruti kao sidrišta, odnosno skloništa korišćeni Lastovo, ali i luka grada Isse

(Jurišić, 2000: 48).

Ostrvo Mljet još jedna je od bitnih tačaka za plovidbu Jadranom. Mljetski kanal,

zbog svoje širine, nije imao najidealnije uslove za plovidbu, naročito tokom snažnih

vetrova, ali je imao više uvala pogodnih za sidrenje. Svakako su pomorci rađe birali ovu

142

stranu ostrva, verovatno zbog velikog broja uvala, nego li zapadni ili istočni deo. Ipak,

sudeći po količini nalaza brodoloma, i pored svih uvala, mljetski kanal je bilo teško

savladati (Bašić, 2010: 166). Nakon Mljeta slede Elafiti, gde su brodovi mogli relativno

sigurno ploviti i sidriti se u Koločepskom kanalu, a potom dug potez strme obale.

Izuzeci su luka Epidaurusa i dve uvale Molunta koje predstavljaju relativno dobro

sidrište (Jurišić, 2000: 55).

Obzirom na, i dalje, slabu istraženost crnogorske i albanske obale, o plovidbi

ovim delom istočnog Jadrana ne može se sa preciznošću govoriti. Svakako se plovidba

ovde intenzivno odvijala, o čemu svedoče nalazi brodoloma i sidrišta, te pomena

značajnih gradova i luka. Neminovno je Boka kotorska igrala veliku ulogu u plovidbi i

trgovini u antičkom periodu. Naselje Rhisinium (Risan), te brojna sidrišta i vile govore

takođe tome u prilog. U kontekstu zaliva valja pomenuti i mogućnost postojanja

trajektne veze između Rosa i Njivica sa suprotne strane, kao olakšavajuće okolnosti

plovidbe (Пушић, 1975: 129).

Krećući se ka jugu, zaklone su veći brodovi mogli naći tek u većim lukama

poput Buthue, Olciniuma i Lissosa, dolazeći do Dyrrachiuma (Drač) i Appolonie

(Pojani) kao značajnih lučkih i trgovačkih centara. Kao što smo već pomenuli, od

Dyrrachiuma i Appolonie je ka istoku dalje kopnom išla Via Egnatia, dok se od

Dyrrachiuma ka zapadu preko Jadrana plovilo za Brundisiuma (Brindisi). Ovaj trajekt

je, prema istorijskim izvorima, imao veliki značaj, ali u cilju utvrđivanja ovoga

potrebno je vršiti dalja podvodna istraživanja. Južno od Appolinije, kao značajna naselja

i luke/sidrišta isticali su se Aulona (Vlora), Panormos (Porto Palermo), te Saranda

(Onchesmos), a na samom izlazu iz Jadrana moguće je bilo sidrenje ali i trgovina u

značajnim centrima – Butrintom (Buthorum) i Krfom (Corcyra).

Kada je sam istočni plovni put u pitanju, njegov značajni krak prolazio je

Jadranom (sl. 2-6). Ovo iz razloga što je severna Italija igrala veliku uvoznu ulogu.

Zapadna obala Italije sa Rimom takođe je, iako više orijentisana zapadnom Mediteranu,

potraživala i robu sa istoka. Raznolika je roba stizala iz istočnih provincija, ali sudeći po

143

zastupljenosti tereta na brodolomima, dominiralo je grčko vino, ali i kamen iz Grčke i

male Azije.

Podvodni nalazi ukazuju da je severna Italija, u odnosu na centralnu i južnu, bila

od znatno većeg značaja za pomorski promet, što i ne čudi, obzirom da su odatle putevi

vodili dalje u kopno, a ovde se završavao i „jantarski put“. Takođe, među italskim

regijama se međusobna komunikacija, pa samim tim i trgovina, uglavnom odvijala

kopnenim putem. Opet, visoke cene kopnenog putovanja uslovile su intenziviranje

pomorskih komunikacija sa istokom i zapadom, što do izražaja dolazi u I veku p.n.e. U

ovom periodu dve severnoitalske luke istaknuće se po značaju u smislu trgovine, i to

Spina i Adria. Vremenom će njihovu funkciju preuzeti Ravena, koja će za Avgustove

vlasti postati jedna od najznačajnijih luka carstva, a ujedno i baza vojne flote - Classis

Ravennatium (Jurišić, 2000: 50). U ovom periodu će rimska mornarica kao ključnu

dužnost imati upravo čuvanje važnih pomorskih puteva, a time i same rimske ekonomije

(Casson, 1964: 214). Kao drugi lučki centar Jadrana carskog perioda razviće se

Akvileja i dobiti funkciju izlazne luke.

U samoj ekonomiji Carstva, severna Italija će dati svoj doprinos uglavnom

proizvodnjom vina. Ukoliko se uzme u obzir mogućnost proizvodnje Lamboglia 2

amfora na istočnoj italskoj obali, distribucija vina ovim amforama Jadranom pokazala

bi se kao izuzetno intenzivna. Pored toga, i naslednici ovog tipa – Dressel 6A,

Forlimpopoli i Portorecanato, svedoče o intenzivnom izvozu italskog vina ka istoku

(Royal, 2012: 448; Tchernia, 1986: 148), a u manjoj meri iz severne Italije ka zapadu, o

čemu svedoči, do duše mali broj, broloma sa teretima Lamboglia 2 i Dressel 6A amfora

(sl. 2,3) (Tchernia, 1986: 53).

Izgleda da je, za većinu brodova, drugi krajnji cilj bio egejski basen. Iako

skromno istražen, dovoljan broj brodoloma sa rodskim imperijalnim amforama o tome

svedoče. Svakako, mogućnost je da je plovidba u nekim slučajevima nastavljana i dalje

prema Levantu, čemu u prilog govore Egipatske amfore iz uvale Komiža kod ostrva

Visa (Jurišić, 2000: 67).

144

Potpadanjem maloazijskih provincija i Grčke pod vlast Rima tokom II veka

p.n.e. tendencija ranijeg izvoza, osvedočenog brojnim nalazima grčkih amfora se

nastavlja. Egejski prostor nastavlja da bude izuzetan izvor vina, skupocenih minerala i

kvalitetnog keramičkog posuđa. Vino sa Hiosa važiće dugo za visoko kvalitetno, kao i

ono sa Tasosa, o čemu svedoče i delimično očuvani tasoski zakoni o vinu. Kosko vino

se takođe cenilo, ali je bilo u kategoriji onih jeftinijih, a nekada mu se kao konzervans

dodavala morska voda (Grace, 1979: 44).

U periodu kada italsko vino gubi na kvalitetu i značaju, tokom I veka n.e., doći

će do razvoja distribucije grčkog vina ka zapadu, pretežno jadranskim plovnim putem

prema severnoj Italiji (sl. 2, 3) (Tchernia, 1986: 227). Takođe, kamenolomi i rudnici

egejskog prostora nastavljaju svoju predrismku tradiciju i tokom Carstva, nalazeći svoje

kupce među elitom u Italiji i samom Rimu, o čemu svediče brojni brodolomi na

italskom jugu (Casson, 1964: 226). Ovaj vid materijala retko bi skrenuo u Jadran, i

evidentiran je na malom broju brodoloma, uključujući Izmetište (Jurišić, 2000: 37) i rt

Glavat (Bašić, 2010: 170). Dakle, ovi će brodovi uglavnom skretati preko Otranta, neki

se uputiti annona rutom preko Malte i ići dalje na zapad.

Annona ruta će pak predstavljati vitalnu rutu Rima i Italije, korišćenu za

dopremanje žita iz Egipta (Casson, 1964: 234). Obzirom na zavisnost Rima od ove

trase, i neophodnosti da žito u pravo doba stigne u Rim, adekvatno upravljanje ovim

plovnim putem i brodovima velikih gabarita koji su korišćeni za transport, verovatno

predstavljaju osnovu i uslov za neometano funkcionisanje ostalih aspekata trgovine u

periodu Carstva širom Mediterana.

Na kraju, Jadran se može izdvojiti po teretima istočno-mediteranske keramike.

Obzirom na količine zastupljenosti, što u vidu tereta, to i u vidu brodskog inventara,

istočna kuhinjska keramika u odnosu na zapadni Mediteran apsolutno dominira.

Specifičan je ipak broj prisutnih brodoloma u Jadranu sa ovom keramikom, te se može

zaključiti da je glavna potražnja dolazila upravo sa ovih prostora, o čemu naročito

govore brodovi nasukani kod Vignja i Izmetišta sa desetinama hiljada komada posuda

ukrcanih u okviru tereta (Jurišić, 2000: 37).

145

U kasnijem periodu, tokom III i IV veka, iz Grčke je, po svoj prilici u Jadran

vino bilo dopremano i amforama tipa Kapitan II (sl. 5). Komunikacija sa istokom kroz

period IV – VII veka okarakterisana je mahom amforama tipa Late Roman 1 – 4 (sl. 6).

Relativno brojni nalazi Late Roman 1 i 2 amfora, naročito u priobalju Crne Gore i

Albanije, svedoče o transportu vina i maslinovog ulja u ove krajeve iz područja Grčke i

Male Azije. Late Roman 4 amfore, koje su iz područja Gaze i Ašelona mahom

dopremale vino, po svemu sudeći mogle su biti korišćene i za transport maslinovog i

susamovog ulja (Passi et al, 1981: 780). Late Roman 3 amfore su ređe zastupljene u

Jadranu, i za sada se ne može sa sigurnošću tvrditi koju vrstu robe su prevozile, a

poreklo im se takođe uglavnom vezuje za Grčku (Parker, 1992: 499; Volpe et alii, 2008:

15-16). U ovom periodu vidljiv je povećani udio istočne robe među jadranskim

nalazima. Dolazi do intenziviranja kontakata sa Vizantijom, a zapadna roba sve ređe

dolazi u Jadran. Ipak, u svim aspektima, pomorska trgovina će igrati značajno manju

ulogu nego u periodu kasne antike.

Kada su u pitanju tereti upućeni iz zapadnih provincija ka istoku, oni su u većem

broju prilika svoj put završavali u Italiji. Neki su pak, produžavali dalje na istok, a tek

retki ulazili u Jadran. Nakon drugog punskog rata južna Hispanija će potpasti pod vlast

Rima, krajem III veka p.n.e. Tokom II veka Rim će svoju dominaciju širiti duž

Pirinejskog poluostrva, da bi Hispaniju definitivno pokorio Agripa krajem I veka p.n.e.

Avgust će ovde oformiti tri provincije: Lustiania, Baetica i Tarraconensis. Betika i

Tarakonensis će u početnom periodu biti značajni Carstvu zbog resursa metala, naročito

zlata, srebra, olova, bakra i željeza, koji će odavde biti izvoženi u vidu ingota (sl. 3).

Vremenom će i izvoz poljoprivrednih proizvoda dobiti na značaju, posebno žita,

maslinovog ulja i vina, a kao poseban vid cenjene robe i riba i riblje prerađevine (Lowe,

2017: 308). Brojni kompozitni tereti konstatovani širom zapadnog Mediterana, sa

raznim tipovima hispanskih amfora i ingotima metala svedoče o ovome.

Hispanija će tako biti integrirana u ekonomiju Carstva, o čemu svedoči određena

grupa hispanskih brodoloma širom Sredozemlja. Već od I veka ovde će se proizvoditi

varijante amfora Dressel 2-4, a u istom periodu javljaju se i autohtone varijante u vidu

146

tipova Dressel 7-11, Haltern 70, Beltran 2A, Dressel 20, i opet hispanska varijanta

Dressel-a 21-22 (ovde pominjemo one prisutne u Jadranu) (sl. 3, 4). Proizvodni centri i

izvozne luke biće Cadiz, Malaga i Cartagena. Do intenziviranja izvoza vina doći će već

u I veku, kada će, kako smo već pomenuli, italska izvozna moć ovog dobra da oslabi.

Ovo je osvedočeno nalazima amfora tipa Haltern 70, ali još značajnije, hispanskom

varijantom Dressel 2-4, ujedino i najčešće vinske amfore zapadnog Mediterana

ranocarskog perioda (Revilla, 1995: 26). Međutim, najzačajniji proizvod koji je

Hispanija imala da ponudi bila je svakako riba i riblje prerađevine. Distribucija ovih

proizvoda ogleda se u nalazima amfora tipa Dressel 7-11 i Beltran 2A (Beltrán Lloris,

1970: 46; Zevi, 1966: 232). U periodu I-III veka kao značajni centri ulova i prerade ribe

izdvojiće se Betika, Lustianija i Tarakonensis. Vremenom će, takođe, maslinovo ulje

Betike biti distribuirano širom Carstva, a ova trgovina biće okarakterisana amforama

tipa Dressel 20, koje će se koristitisve do kraja III veka (Bautista et alii, 2008: 26).

Osim primera konstatovanih u Jadranu, svi brodolomi sa teretima hispanskog

porekla nađeni su u zapadnom mediteranskom basenu. Sudeći po njihovoj

rasprostranjenosti, brodovi su započinjali svoj put od Betike, te uz hispansku i galsku

obalu išli do Masalije. Potom bi deo tereta rečnim putem (Ronom, Sienom, Rajnom) bio

distribuiran dalje ka severu, a deo bi išao dalje od Foskog zaliva, kroz prolaz Bonifacio

za srednju i južnu Italiju. Praktikovala se, osim ovoga, i direktna ruta Od Hispanije za

Italiju, koja je preko Baleara vodila na prolaz Bonifacio (Jurišić, 2000: 49).

Kako je Galija u periodu ranog carstva bila značajno važnija kao tržište nego li

kao izvoznik, ne čudi što je veći deo hispanskih tereta bio upućivan upravo ovamo, a i

Italija se, po svojoj prirodi, nametala kao radi potrošač. Zato je dalja distribucija istočno

od Italije predstavljala izuzetak, o kom svedoče nalazi u Jadranu. Put ka Jadranu vodio

je kroz mesinski tesnac, oko južne Italije do Monte Gargana, pa preko Peregrinskog

praga za srednju Dalmaciju. O ovome svedoči koncentracija nalaza hispanskih brodova

oko Palagruže i Hvara (Glicksman, 2005: 199).

Za razliku od Hispanije, zapadna Italija je uglavnom bila okrenuta ka uvozu.

Ipak, period I veka, kada će Italija važiti za proizvođača kvalitetnog vina, karakteriše

147

masovni italski izvoz usmeren ka zapadu, što je dokumentovano italskom varijantom

amfore Dressel 2-4. Takođe, Italija će distribuirati keramičarsko posuđe, po čijoj

proizvodnji je bila poznata, uključujući orlo bifido, zdele sa tanjirima/poklopcima i

pompejanske tanjire, kao luksizni vid robe. Po svoj prilici glavno tržište distribucije ove

keramike bile su jadranske luke, odakle je roba kretala dalje ka unutrašnosti. Može se

time pretpostaviti da je upravo italska roba bila razlog što su neki brodovi, sa delom u

Italiji neplasiranog hispanskog ili pak italskog tereta, plovili dalje na istok (Jurišić,

2000: 49).

Dakle, veze Jadrana sa zapadnim Mediteranom daleko su slabije od onih sa

istokom, ali svakako su postojale. U ovim slučajevima, početnu tačku puta broda

predstavljala bi Hispanija, središnju južna Italija a konačnu istočni Jadran. Obzirom da

u okviru ovih tereta nema evidentirane galske robe, verovatno je glavna plovna ruta

brodova išla preko Baleara, prema Kampanji, gde se vršila nadopuna tereta, nakon čega

bi brod opkružio Italiju, i prešao na istočnu jadransku obalu kod Palagruže (Bašić, 2010:

165).

Period posle II veka u okviru zapadnih provincija biće okarakterisan opadanjem

proizvodnje izvoznih proizvoda. U Italiji i Galiji uveliko proizvodnja zamire, dok će se

hispanska roba, u manjoj meri, još neko vreme nalaziti na tržištu. Tako će riblje

prerađevine u okviru Almagro 50 amfora i dalje pristizati u Jadran. Međutim, tokom

kasne antike, ulogu glavnog mediteranskog izvoznika maslina i ulja preuzeće severna

Afrika (sl. 6. Iz ovog perioda u Jadranu prisutne su cilindrične afričke amfore,

dominantno tipa Africana 3, ali i Africana I Piccolo, koje su dopremale maslinovo ulje

iz Kartagine i Bizacene (Bonifay, 2004: 22). Isti proizvod stizao je i iz Tripolitanije

(Panella, 1973: 544).

Takođe, doduše sporadičnim nalazima Egipatskih amfora u Jadranu, potvrđena

je i distribucija vina iz oblasti jezera Mariut u Egiptu u ove krajeve (Empereur, Picon,

1992: 147). Za kasniji period, IV i V veka, vezuje se pak import maslina, a moguće i

drugih proizvoda iz Kartagine i Nebula, u okviru amfora tipa Spatheion (Santamaria,

1995: 54). Sudeći po nedostatku odgovarajućih nalaza na vanjskim ostrvima, te u okviru

148

„trajektnih zona“, u ovom periodu je glavna veza Jadrana sa glavnim proizvodnim

afričkim centrima išla preko Egeja (Jurišić, 2000: 55).

Veliki centri proizvodnje u dovoljnoj meri su identifikovani da bi se kreirala

osnovna slika puteva distribucije dobara širom Mediterana. Ostaje pak da se više pažnje

posveti manjim proizvodnim centrima koji često nisu dostizali potencijale mogućeg

masovnog izvoza, ali su svakako igrali ulogu pri razvoju lokalne privrede i trgovine.

149

15. Bibliografija

Aldini, T. 1999. Anfore foropopiliensi in Italia, Forlimpopoli. Documenti e

studi. 10: 23-56

Aldini, T. 2000. Archeologia Bertinorense Forlimpopoli. Documenti e

studi. 11: 23-66

André, J., Levadoux, L. 1964. La vigne et le vin des Allobroges. Journal des

savants, Vol.3, No.1, pp. 169-181

Apijan, Rimski građanski ratovi, prevod B.M. Stevanović, 1967. Beograd:

Kultura

Argoud, G. C. O., Helly, G. 1980 Salamine de Chypre XI. Une résidence

Byzantine. 'L'Huilerie'.Paris.

Arhabi, R. & Naji, H. 2004. Les amphores de Khédis à l'époque

maurétanienne. ANSER. Anciennes Routes Maritimes Méditerrannéennes.

Méditerrannée occidentale antique: Les échanges. III seminario: 169-188

Arnaud, P. 2011. Ancient sailing-routes and trade patterns: the impact of human

factors. In: Maritime Archaeology and Ancient Trade in the Mediterranean (ed.

Damian Robinson and Andrew Wilson): 61-81.

Arobba, D., Caramiello, R. Larcher, R., Martinelli, L. 2014. Paleobotanical,

chemical and physical investigation of the content of an ancient wine amphora

from the northern Tyrrhenian sea in Italy. Journal of Archaeological Science 45:

226-233

Baeten, J., Poblome, J., Pierre, J., Waelkens, M. 2009. Wine and olive oil

permeation in pitcher and non-pitched ceramics: relation with results from

archaeological amphorae from Sagalassos, Turkey. Journal of Archaeological

Science 36, pp. 900-909.

Bašić, Đ. 2010. Otok Mljet u svijetlu (hidro)arheoloških nalaza i povijesti

(pomorstva) na plovnom putu istočnojadranske obale (U povodu 50-godišnjice

Nacionalnog parka Mljet). Pomorski zbornik 46, str. 139-196.

Baudoux, J. 1996. Les amphores du nord-est de la Gaule. Paris: Documents

d’archéologie Française.

Bautista, J.S.B., Bautista, J.L.B., Siles, J.S., Diaz, J.M. 2008. Figlina scalensia:

Un centro productor de anforas Dressel 20 de la Betica. Barcelona: Col.leccio

INSTRUMENTA

Beltrán Lloris, M. 1970. Las ánforas romanas en España. Zaragoza

Beltrán Lloris, M. 2000. Ánforas béticas en la Tarraconense: bases para una

síntesis. Congreso internacional. Ex Baetica amphorae. Conservas, aceite y vino

de la Bética en el imperio romano. Actas. 2: 441-536

150

Bezeczky, T. 1998a. Amphora types of Magdalensberg. In , Arheoloski Veštnik.,

pp. 225-242

Bezeczky, T. 2002. Brindisian Olive-oil and wine in Ephesus. Vivre, produire et

échanger: reflets méditerranéens. Mélanges offerts à Bernard Liou. Archéologie

et histoire romaine. : 355-358

Bezeczky, T. 2010. Trade Connections Between Ephesus and Adriatic Region.

Historia Antiqua 19, pp. 351-358

Bilić, T. 2005. Plovidba po geografskoj širini na Mediteranu. Opvscvla

Archaeologica vol. 29: 121-159.

Bilić, T. 2006. Some Northern Constellations Used for Navigation in Antiquity.

Vjesnik arheološkog muzeja u Zagrebu 3.s., XXXIX: 15-58.

Bilić, T. 2012. Smjer vjetra – jedan od problema u antičkoj plovidbi Jadranom.

Scientific Journal of Maritime Research 26/1, str. 81-93

Bjelajac, Lj., Petrović, P. 1996. Amfore gornjomezijskog Podunavlja. Beograd:

Arheološki institut.

Blackman, D.J. 1982. Ancient harbours in the Mediterranean. Part 2. The

International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration

11.3: 185-211.

Boardman, J. 1964. The Greeks Overseas. Harmondworth: Penguin

Bolaños, R., Tornfeldt Sørensen, J.V., Benetazzo, A., Carniel, S. Scalvo, M.

2014. Modelling ocean currents in the northern Adriatic Sea. Continental Shelf

Research 87, pp. 54-72

Bonifay, M. 2004. Études sur la céramique romaine tardive d’Afrique. Oxford:

Archaeopress , British Archaeological Reports. International Series

Borgard, P. 1994. L’Origine liparote des amphores “Richborough 527” et la

determination de leur contenu. S.F.E.C.A.G., Actes du Congrés du Millau, pp.

197-203

Borgard, P., Cavalier, M. 2000. The Lipari origin of the Richborough 527. In

, Journal of Roman Pottery Studies: 96-106

Borzić, I. 2009. Uvala Gradina na otoku Korčuli u svijetlu podmorskih

arheoloških nalaza. Jurišićev zbornik (Zbornik radova u znak sjećanja na Marija

Jurišića), str. 82-97.

Borzić, I. 2010. Značajke naseljenosti otoka Korčule u antičko doba. Izdanja

HAD-a, str. 27-42.

Braudel, F. 1972. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age

of Philip II. New York: Harper & Row.

Brenni, G.M.R. 1985. The Dolia and the Sea-Borne Commerce of Imerial Rome.

Master od Arts Thesis. Texas A&M University.

Buchi, E. 1971. Banchi di anfore romane a Verona. Note sui commerci

cisalpini. Il Territorio Veronese in età Romana. Atti del convegno tenuto a

Verona, 22-24: 531-637

151

Cabanes, P., Korkuti, M., Baçe, A., Ceka, N. 2008. Carte Archéologique de

L’Alanie. Tirana: K&B klosi& benzeberg.

Cacciaguerra, L. 1991. Anfore Foropopiliensi nel Veneto Orientale.

Forlimpopoli, 2, str. 21-36.

Carandini, A., Panella, C. 1981. The trading connections of Rome and Central

Italy in the late second and third centuries: the evidence of the terme del

Nuotatore excavations, Ostia. The Roman west in the Third century. British

Archaeological Reports International Series. 109: 487-503

Carre, M.-B. 1985. Les amphores de la Cisalpine et de l'Adriatique au debut de

l'Empire. In , Mélanges de l'Ėcole Française de Rome. Antiquité., pp. 207-245

Carreras Monfort, C. 2000. Producción de Haltern 70 y Dressel 7-11 en las

inmediaciones de Lacus Ligustinus (Las Marismas, Bajo Guadalquivir),

In: Actas Congreso Internacional Ex-Baetica Amphorae, Sevilla-Écija, pp. 419-

426

Carreras, C., Aguilera, A., Berni, P., Garrote, E., Marimon, P., Morais, R.,

Moros, J., Nieto, X., Puig, A., Remesal, J., Rovira, R., Vivar, G. 2004. Culip

VIII i les àmfores Haltern 70. In: Monografies del Casc 5, pp. 23-32

Carreté, J-M., Keay, S., Millet, M. 1995. A Roman Provincial Capital and its

Hinterland. The survey of the territory of Tarragona, Spain, 1985-1990. Ann

Arbor: Journal of Roman Archaeology Supplement.

Cartwright, M. 2013. Corcyra. Ancient History Encyclopedia

Casson, L. 1964. The Ancient Mariners. Seafarers and Sea Fighters of the

Mediterranean in Ancient Times. New York: The Macmillan Company

Casson, L. 1971. Ships and Seamanship in the Ancient World. New Jersey:

Princeton University Press.

Castle, S. A. 1978. Amphorae from Brockley Hill, 1975. In: Britannia: 383-92

Cavalier, M. 1994. Les amphores Richborough 527. Découverte d'un atelier à

Portinenti (Lipari, Italie). Société Française d'Étude de la Céramique Antique en

Gaule. Actes du congrès de Millau (1994). SCEFAG.: 189-196

Chadwick, J. 1976. The Myceaean World. Cambridge University Press

Charlin, G., Gassend, J-M., Lequément, R. 1978. L'épave antique de la baie de

Cavalière (Le Lavandou, Var). Paris: Archaeonautica.

Ceka, N. 2005. The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni.

Ceka, N. 2005. Apollonia, History and Monuments. Tirana: Migjeni

Ceka, N. 2006. Buthrotum, Its History and Monuments. Tirana: Migjeni

Cocco, E. 2006. Introduction: The Adriatic Space of Identity. Nar.umjet. 43/1,

pp. 7-14

Davis, L.J., Wolpert, A.D., Hoti, A., Acheson, P.E., Pojani, I., Hayes, J.W.,

Stocker, S.R. 2003. The Durres Regional Archaeological Project.

Archaeological Survey in the Territory of Epidamnus/Dyrrachium in Albania.

Hesperia 72, pp. 41-119

152

Davis, D. 2007. Ancient Navigation. In: The Oxford Encyclopedia of Maritime

History (Ed. John B. Hattendorf). Oxford University Press, pp. 85-93

Dell, H.J. 1967. The Origin and Nature of Illyrian Piracy. Historia: Zeitschrift

fur Alte Geschichte, Bd. 16, H. 3, str. 344-358

Desbat, A., Picon, M. 1986. Les importations d'amphores de Mediterranée

orientale à Lyon (fin du Ier siècle avant J.-C. et Ier siècle après). In J.-Y.

Empereur & Y. Garlan (edd.), Recherches sur les amphores grecques. Bulletin

Correspondence Héllenique: 637-648

Димитријевић, М. 2012. О грчко-италској амфори из Роса у Боки

Которској. Бока 32, стр. 163-171

Djaoui, D. 2016. Les amphores de type Haltern 70: olives ou defrutum? Et que

faire des tituli picti concernant la sapa, le mulsum, la muria et l’hallex?

Archéologie et Historie Romaine 33, pp. 489-490

Duplančić L. T. et al 2004. Coastal Lengths and Areas of Islands in the Croatian

Part of the Adriatic Sea Determined from the Topographic Maps at the Scale of

1:25000. Geoadria 9 (1): 5-32.

Dvoržak, V.B. i Schrunk, I.D. 2004. Rimske vile u Istri i Dalmaciji III –

Maritimne vile. Pril.Inst.arheol.Zagrebu, 21/2004, str. 65-90.

Džino, D. 2005. Illyrian Policy of Rome in the Late Republic and Early

Principate. PhD Thesis, Department of Classics, University of Adelaide.

Džino, D. 2006. Delmati, vino i formiranje etničkog identiteta u predrimskom

period. Vjesnik za arheologiju i povijest damatinsku, Sv. 99, str. 71-80

Ejstrud, B. 2005. Size Matters: Estimating Trade of Wine, Oil and Fish-Sauce

From Amphorae in the First Century AD. Ancient Fishing and Fish Processing

in the Black Sea Region (Black Sea Studies) (Ed. Tonnes Bekker – Nielsen), pp.

171-181.

Elter, T. 2010. Az Adriai-tenger (The Adriatic Sea)

http://www.divecenter.hu/Hirek/2318/az-adriai-tenger

Empereur, J-Y., Picon, M. 1989. Les régions de production d’amphores

imperiales en Méditerranée orientale. Amphores romaines et histoire

économique: dix ans de recherche. Actes du colloque de Sienne (22-24 mai

1986). Collection de l’École Française de Rome. 114: 223-248

Empereur, J-Y., Tuna, N. 1989. Hieroteles, potier Rhodien de la Perée." In V.

Deroche & J. M. Spieser (edd.), Recherches sur la céramique Byzantine, Athens

1987. Bulletin de correspondance Hellénique: 277-299

Empereur, J-Y., Picon, M. .1992. Les reconnaissance de productions des ateliers

céramiques: l’exemple de la Mareotide." In P. Ballet (ed.), Cahiers de la

céramique Egyptienne: 145-152

Evans, A. 1885 & 1886. Antiquarian Researches in Illyricum. Archaeologia 48

(parts I & II), 49 (parts II and IV). Republished by IB Tauris in 2006.

153

Evans, A. 1916. The Adriatic Slavs and the Overland Route to Constantinople.

In:

The Geographical Journal 47(4): 241-261.

Faber, A. 1966. Prilog topografiji ilirsko-rimskog Epidaura s posebnim obzirom

na nova istraživanja. Opuscula Archaeologica 6, str. 25-38

Fabião, C., Carvalho, A. 1990. Ânforas da Lusitânia: uma perspectiva. As

ánforas Lusitanas: Tipologia, produção, comércio. Actas das jornadas de

estudo realizadas em Conimbriga em 13 et 14 de Outobro 1988: 37-63

Fabre, D. The shipwreck of Heracleion-Theonis: a preliminary study. In:

Maritime Archaeology and Ancient Trade in the Mediterranean (ed. Damian

Robinson and Andrew Wilson) pp.13-33

Fentress, E. 2001. Villas, wine and kilns: the landscape of Jerba in the late

Hellenistic period. In: Journal of Roman Archaeology: 249-268

Fisković, C. 1984. Antička naseobina na Majsanu. Prilozi povijesti umjetnosti u

Dalmaciji, 1984, str. 5-27

Foley, B.P., Hansson, M.C., Kourkoumelis, D.P., Theodoulou, T.A. 2012.

Aspects of ancient Greek trade re-evaluated with amphora DNA evidence.

Journal of Archaeological Science 39, pp. 389-398

Forenbaher, S. 1995. John C. Chapman i Robert Shiel: Social Change and Land

Use in Prehistoric Dalmatia. Proceedings of the Prehistoric Society 59, 1993:

61-104 (Recenzija). Opuscula archaeologica 18, str. 191-193.

Forenbaher, S. i Rajić Šikanjić, P. 2006. The Prehistoric Hillfort at Grad

(Pelješac, Dalmatia) – Preliminary Results of Intensive Surface Survey.

Collegium Antropologicum 30, pp. 467-473

Formenti, F., Hesnard, A., Tchernia, A. 1978. Une amphore (Lamboglia 2)

contenant du vin dans l'épave de la Madrague de Giens. Paris: Archaeonautica.

Fortis, A. 1774. Viaggio in Dalmazia, II. Venezia.

Foster, B.O., Moore, F.G., Sage, E.T., Schlesinger, A.C. 1919-1951. Livy, vol. I-

XIV, The Loeb Classical Library, prevod na engleski A.C. Schlesinger, London

Frank, T. 2004. An Economic History of Rome (Second Edition Revised).

Kitchener: Batoche Books.

Fraser, P. M. 1972. Ptolemaic Alexandria. Oxford

García Vargas, E. 1998. La producción de ánforas en la Bahía de Cádiz en

época romana (siglos II a.C. – IV d.C.). Ėcija

García Vargas, E. 2000. La producción de ánforas romanas en el sur de

Hispania. Republica y alto Imperio. Congreso Internacional. Ex Baetica

amphorae. Conservas, aceite y vino de la Bética en el imperio romano. Actas. 1:

57-174

Gassner, V. 2011. Amphorae Production of the Ionic-Adriatic Region. Facem,

provenance studies on pottery in the central Mediterranean, pp. 1-7

154

Gisbert Santonja, J.A. 1998. Àmfores i vi al territorium de Dianium (Dénia).

Dades per a la sistematizació de la producció amforal al Pais Valencià. El vi a

l'antiguitat. Economia, producció i commerç al Mediterrani occidental. Actes II

col.loqui internacional d'arqueología romana. Monografies Badalonínes. 14:

383-418

Ghalia, T., Bonifay, M. & Capelli, C. 2005. L'atelier de Sidi-Zahruni : mise en

evidence d'une production d'amphores de l'Antiquité tardive sur le territoire de la

cité de Neapolis (Nabeul, Tunisie).LRCW I. Late Roman Coarse Wares,

Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and

Archaeometry. British Archaeological Reports International Series. 1340: 495-

516

Glicksman, K. 2005. International and External Trade in the Roman Province of

Dalmatia. Opuscula Archaeologica 29(1): 189-230.

Grace, V. R. 1979. Amphoras and the Ancient Wine Trade. Princeton

Grant, M. 1978. The History of Rome. London: Weidenfeld and Nicolson.

Heslin, K. 2011. Dolia shipwrecks and the wine trade in the Roman

Mediterranean. In: Maritime Archaeology and Ancient Trade in the

Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson) pp. 157-169

Hesnard, A., Rico, M., Arthur, P. Picon, M. & Tchernia, A. 1989. Aires de

production des Greco-italiques et des Dressel 1. Amphores romaines et histoire

économique: dix ans de recherche. Actes du colloque de Sienne (22-24 mai

1986). Collection de l’École Française de Rome. 114: 21-65

Hobson M.S. (2015), The African boom: the origins of economic growth in

Roman North Africa. In: Erdkamp P., Verboven K., Zuiderhoek A.

(Eds.) Ownership and exploitation of land and natural resources in the Roman

world.. Oxford: Oxford University Press. 207-33.

Hughes, Ryan, "Distribution of Stamped Dressel 20 Amphorae Produced at

Axati in Roman Baetica: A Quantitative Study of Olive Oil Consumption Levels

at Military and Civilian Sites" (2010). Theses and Dissertations

(Comprehensive). Paper 1017.

Hydrograp Admiralty Hydrographic Office 1861. The Adriatic Pilot: From the

Surveys of Bampana, Visconti, and Smyth, and the Portolano of Marieni.

London: Hydrographic Office, Admiralty.

Јанковић, Ђ., Живковић, М., Симоновић, Г., Ћапин, Ђ. 1998. Михољска

Превлака, истраживанја у 1997. Гласник Српског археолошког друштва 14,

стр. 137-143

Joncheray, J-P. 1974. Étude de l'épave Dramont D (campagne 1972). In: Cahiers

d'archéologie subaquatique: 21-48

Jurišić, M. 1991. Antički pomorski promet na Jadrani tijekom 1. i 2. stoljeća.

Doktorska teza. Sveučilište u Zagrebu.

155

Jurišić, M. 1998. Zapadnosredozemni brodski tereti iz ranocarskoga razdoblja na

Jadranu. Poseban otisak iz časopisa Izdanja HAD 19, znanstveni skup Područje

Šibenske županije od pretpovjesti do srednjeg vijeka. 18.-20. oktobar 1995,

Šibenik: 143-158.

Jurišić, M. 2000. Ancient Shipowrecks of the Adriatic, Maritime Transport

During the First and Second Centuries AD. BAR International Series 828.

Oxford: Archaeopress.

Jurišić, M. 2001. Podmorski arheološki lokaliteti otoka Korčule. Izdanja HAD-a,

svezak 20, str. 189-197.

Календер, Г. 2004. Ренесанса среднјег царства, међународна трговина. Стр.

260-262 У: Оксфордска историја старог Египта (ур. Ијан Шо). Београд:

Clio.

Капуран, А. и Варга, В. 2007. Археолошка истраживанја акваторија Херцег

Новог. Архаика 1, стр. 173-181.

Karović, G. 1999. Kulturna baština podmorja. Prostorni plan područja posebne

namene za morsko dobro Crne Gore, Beograd.

Karović, G. 2001. Projekat za osnivanje Centra za podvodnu arheologiju Crne

Gore, Helsinki, Finska.

Karović, G. 2008. Problemi konzervacije i zaštite arheoloških nalaza i nalazišta

crnogorskog podmorja. Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

(magistarska teza).

Karović, G. 2008. Podvodna arheološka nalazišta crnogorskog podmorja.

Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru LV-LVI: 425-459.

Katičić, R. 1970. Podunavlje i Jadran u epu Apolonija Rođanina, Godišnjak CBI

5/1970, 71-132

Katić, M. 1999-2000. Uvod u proučavanje keramičkih radionica Farosa.

Opvsc.archaeol. 23-24: 49-58

Katić, M. 2005. Proizvodnja kasnih korintskih amfora u Farosu. Prilozi povijesti

umjetnosti u Dalmaciji, Vol. 39 No.1, str. 51-59

Keay, S. J. 1984. Late Roman amphorae in the Western Mediterranean. A

typology and economic study: the Catalan evidence. Oxford: British

Archaeological Reports International Series.

Kimpe, K., Drybooms, C., Schrevens, E., Jacobs, P.A., Degeest, R., Waelkens,

M. 2004. Assessing the relationship between form and use of different kinds of

pottery from the archaeological site Sagalassos (southwest Turkey) with lipid

analysis. Journal of Archaeological Science 31, pp. 1503-1510

Kirigin, B. 2003. Palagruža godine 2002, Preliminarni izvještaj s arheoloških

iskopavanja. Opuscula Archaeologica 27, str. 367-378

Kirigin, B., Katunarić, T. i Šešelj, L. 2005. Amfore i fina keramika (od 4. do 1.

st.pr.Kr.) iz srednje Dalmacije: preliminarni ekonomski i socijalni pokazatelji.

Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku, Vol.1 No.98: 5-21.

156

Kirigin, B., Johnson, A., Vučetić, M., Lušić, Z. 2009. Palagruža – The Island of

Diomedes – and Notes on Ancient Greek Navigation in the Adriatic. BAR

International Series 2037, pp. 137-155

Kogan-Zehavi, E. 1999. Report on Gazan amphorae at Ashkelon. In , Atiqot:

113-126

Kozličić, M. 1990. Historijska geografija istočnog Jadrana u starom vijeku.

Split: Književni krug

Kozličić, M. 2001. Pomorsko-zemljopisni položaj otoka Korčule u antici.

Izdanja HAD-a, svezak 20, str. 183-189.

Kozličić, M. i Faričić, J. 2004. The Significance of Sv. Andrija Island on a

Sailing Route across the Adriatic Presented on Old Geographical Maps.

Geodaria, Vol.9, No.1, pp. 33-49.

Krajcar, V. 2003. Statistical approach to wind induced currents in the Northern

Adriatic. In: Geofizika 20: 93-104.

Laubenheimer, F. 1986. La production d’amphores de deux ateliers de potiers du

basin de la Loire moyenne. In , Revue archéologique du Centre: 175-187

Lawall, M., Lejpunskaja, N.A., Diatroptov, P., Samojlova, T.L. 2010. Transport

amphoras. In: N.A. Lejpunskaja et al. (Eds.) The Lower City of Olbia (Sector

NGS) in the 6th century BC to the 4th century AD (Black Sea Studies 13.

Aarhus, pp. 355-405

Lawall, M. 2011. Production and Trade of Amphorae in the Black Sea. Acts of

the Onternational Round Table held in Kiten, Nessebar and Sredetz, September

26-30, 2007. (ed. Chavdar Tzochev, Totko Stoyanov and Anelia Bozkova), pp:

23-314

Leitch, V. 2011. Location, location, location: characterizing coastal and inland

production and distribution of Roman African cooking wares. In: Maritime

Archaeology and Ancient Trade in the Mediterranean (ed. Damian Robinson

and Andrew Wilson) pp.1-13

Lissus Excavation Report 2004. Albanian Institute of Archaeology and Austrian

Institute of Archaeology, University of Graz. Project directors Gëzim Hoxha,

Erwin Pochmarski and Manfred Lehner

Lowe, B. 2017. The Consumption of Salted Fish in the Roman Empire. In: The

Sea in History: the Ancient World (Ed. P. de Souza and P. Arnaud), pp. 307-

318.

Maioli, M.G., Stoppioni, M. 1989. Classe, Podere Chiavichetta: anfore di

produzione locale. Amphores romaines et histoire économique: dix ans de

recherche. Actes du colloque de Sienne (22-24 mai 1986). Collection de l’École

Française de Rome. 114: 570-573

Malfitana, D. 2008. Roman Sicily Project: Ceramics and Trade. A

Multidisciplinary Approach to the Study of Material Culture Assemblages. First

157

Overview: The Transport Amphorae Evidence. FACTA, a Journal od Roman

Material Studies 2-2008, str: 158-170

Manacorda, D. 1990. Le fornaci di Visellio a Brindisi: primi risultati dello

scavo. In: Vetera Christianorum: 375-415

Mange, M.A. i Bezeczky, T. 2007. The Provenance of Paste and Temper in

Roman Amphorae from the Istrian Peninsula, Croatia. Developments in

Sedimentology, Vol. 58: 1007-1033.

Martinović, J. 1963. Lokaliteti podmorske arheologije na crnogorskom primorju

u Boki Kotorskoj. Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru XI

Matvejević, P. 2006. Mediteranski brevijar. Zagreb: V.B.Z.

Машкин, Н.А. 1951. Историја старог Рима. Београд: Издавачко предузеће

Народне Републике Србије.

Meijer, F. 1986. A History of Seafaring in the Classical World. London and

Sydney: Croom Helm

Мијовић, П. и Ковачевић, М. 1975. Градови и утврђења у Црној Гори.

Београд: Археолошки инсититу и Улцињ: Музеј Улцињ

Милинковић, М. 1997. Росе – Мало Росе, Бока Которска –

античко/касноантико насеље и средњовековна црква. Гласник Српског

археолошког друштва 13, стр. 167-181.

Mirnik, I. 1985. Nalazi novca s Majsana. VAMZ, 3. s., XVIII, str. 87-96

Monachov, S.J. 2006. Rhodian Amphoras: Developments in Form and

Measurments. Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC

(Ed. Vladimir F. Stolba and Lise Hannestad). Aarhus, pp. 69-97

Monfort, C.C. 1994. A Macroeconomic and Spatial Analysis of Long-distance

Excange: the Amphora Evidence from Roman Britain. University of

Southampton, Department of Archaeology, Doctoral Thesis, 462pp.

Moore, J. 1995. A Survey of the Italian Dressel 2-4 Wine Amphora. Open

Access Dissertations and Theses.

Morley, N. 2007. Trade in Classical Antiquity. Cambridge University Press

Morrison, J.S., Williams, R.T. 1968. Greek Oared Ships 900-322 BC.

Cambridge University Press

Muller, C. 1855. Geographi Graeci minorec (GGM), vol. I-II, Paris

Muller, C. 1883-1891. Claudii Ptolemaei Geographia, vol. I-II, Paris

Munn, M. Z. 1985. A late Roman kiln site in Hermionid Greece. In , American

Journal of Archaeology: 342-343

Nestor, J. & Brody, L., 1980. Handbook for Forecasters in the Mediterranean,

Monterey, California: Naval Einvironmental Prediction Research Facility.

Opaiţ, A. 2004. The eastern Mediterranean amphorae in the province of

Scythia. Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean. Acts of

the International Colloquium at the Danish Institute at Athens, Monographs of

the Danish Institute at Athens. 5: 293-308

158

Orlić, M. & Gacić, M. & La Violette, P. 1992.The currents and circulation of the

Adriatic Sea. In: Oceanologica Acta15 (2):109-124.

Paklar, B. G. et al. 2005. Bora-induced currents corresponding to different

synoptic conditions above the Adriatic. Annales Geophysicae 23: 1083–1091.

Palazzo, P. , Silvestrini, M. 2001. Apani: anfore brindisine di produzione

"aniniana". In: Daidalos: 57-107

Pandžić, K. i Likso, T. 2005 Eastern Adriatic Typical Wind Field Patterns and

Large-Scale Atmospheric Conditions. International Journal of Climatology 25:

81-98.

Panella, C. 1970. Anfore. Ostia II Le terme del Nuotatore: scavo dell ambiente

1. Studi miscellanei. 16: 102-156

Panella, C. 1973 Appunti su un gruppo di anfore della prima, media e tarda età

Imperiale. Ostia III: Le terme del Nuotatore: scavo dell'ambiente V et di un

saggio dell'area. Studi miscellenei. 21: 460-633

Panella, C. 1977. Anfore tripolitane a Pompei. L'instrumentum domesticum di

Ercolano e Pompei nella prima età imperiale. : 135-149

Panella, C. 1982. Le anfore africane della prima, media e tarda età imperiale,

tipologia e problemi. Actes du colloque sur la céramique antique (Carthage, 23-

24 juin 1980). CEDAC. Dossier. 1: 171-186

Panella, C. 2002. Le anfore di età imperiale nel Mediterraneo

occidentale. Céramiques héllenistiques et romaines 3. Publications du Centre

Camille-Julien. 28: 177-275

Панић, С. 1997. Хидроархеолошко истраживанје подморског локалитета

„Рт Кабала“. Гласник Српског археолошког друштва 13, стр. 253-273

Pano, N., Frasheri, A., Avdyli, B. Gjoka, K. Bukli, M., Bozdo, S. 2007. Hydro

Geomorphological Classification of the Albanian Coastline in the Mediterranean

Sea. Proceedings of Hydrology Days Conference, March 19-21, Colorado State

University, pp: 209-218.

Papaioannou, T. A. 2011. Reconstruction of the Maritime Trade Patterns

Originating from Western Asia Minor During Late Antiquity, on the Basis of

Ceramic Evidence. In: Maritime Archaeology and Ancient Trade in the

Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson) pp.197-211

Parker, A. J. & Price, J. 1981. Spanish exports of the Claudian period: the

significance of the Port Vendres II wreck reconsidered. In , International

Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration., pp. 221-228

Parker 1992 Parker, A. J., Ancient shipwrecks of the Mediterranean and the

Roman Provinces, British archaeological reports. International series, 580,

Tempus Reparatum, Oxford, 1992.

Parker, A.J. 2008. Artifact Distributions and Wreck Locations: The Archaeology

of Roman Commerce. In: The Maritime World of Ancient Rome. Proceedings of

159

“The Maritime World of Ancient Rome” Conference held at the American

Academy in Rome 27-29 March 2003 (ed. Robert L. Hohlfelder), pp. 177-197

Passi, S., Rothschild-Boros, M.S., Fasella, P., Navarro-Porro, M., Whitehouse,

D. 1981. A application of high performance liquid chromatography to analysis

of lipids in archaeological samples. Journal of Lipid Research, pp. 778-784

Peacock, D. P. S. 1977. Recent discoveries of Roman amphora kilns in Italy.

In Antiquaries Journal., pp. 262-269

Peacock, D. and Williams, D. 1986. Amphorae and the Roman Economy: An

Introductory Guide. Longman, London.

Pieri, D. 1998. Les importations d’amphores orientales en Gaule meridionale

durant l’antiquite tardive et le haut-muyen age (Ive-VIIe siecles apres J.-C.).

Tipologie, chronologie et contenu, SFECAG, Actes tu Congres d’Istres, str. 97-

106).

Piéri, D. 2005. Le commerce du vin oriental à l’époque Byzantine. Beirut:

Bibliothèque d’Archéologie et d’Histoire. Institut Français du Proche Orient.

Polibije, Istorije, knj. I-II, prevod M. Ricl, 1988. Beograd: Matica srpska

Preka‐Alexandri K. 1992. A Ceramic Workshop in Figareto, Corfu. In Les

Ateliers du Potiers dans le Monde Grec aux Époques Géometrique, Archaïque et

Classique. Actes de la Table Ronde Athènes 1987, edited by F. Blondé, and J.Y.

Perrault, 41–52. BCH Suppl. 23. Paris: de Boccard.

Prtenjak Telišman, M. T. 2003. Main characteristics of sea/land breezes along

the eastern coast of the Northern Adriatic. In: Geofizika 20: 75-91.

Purdy, J. 1826. New Sailing Directory for the Mediterranean Sea, the Adriatic

or Gulf of Venice, the Archipelago and Levant, the Sea of Marmara and the

Black Sea. London: Printed for R. H. Laurie.

Пушић, И. 1975. Нови правац римске цесте кроз Боку Которску.

Историјски записи 32/1, стр. 127-131

Radić, I. 1991. Three more louteria finds in the Eastern Adriatic. The

International Journal of Nautical Archaeology 20.2, pp. 155-160.

Radić, I. i Jurišić, M. 1993. Das antike Schiffswrack von Mljet, Kroatien.

Sounderduck aus Germania 71, pp. 113-138

Radić-Rossi, I. 2001. Arheološka nalazišta antičkog doba u podmorju otoka

Lastova. Izdanja HAD-a, svezak 20, str. 227-236.

Radić-Rossi, I., Senjanović, I., Rudan, S. i Indof, J. 2004. Podrijetlo i funkcija

šiljatoga dna amfora. Prilozi Instituta za arheologiju u Zagrebu, Vol.21.No.1:

91-107.

Radić - Rossi, I. 2005/2006. Lokalitet: Luka Vis, Izdanja HAG 2, ur. Jasen

Mesić, 365-366. Zagreb: Kratis.

Rauh, H. K. 2003. Merchants, sailors and pirates in the Roman world. Stroud:

Tempus.

160

Renfrew, C. 1975. Trade as Action at a Distance: Questions of Integration and

Communication. Ancient Civilization and Trade. J. Sabloff and C. Lamberg-

Karlovsky, editors. University of New Mexico Press, Albuquerque, NM.

Reutman, M. L. 1995. Two late Roman Wells at Sardis. Atlanta: AASOR

, Preliminary excavation Reports: Sardis, Idalion and Tell el-Handaquq North.

Revilla, V. 1995. Producción cerámica, viticultura y propiedad rural en las

Hispania Tarraconensis (siglos la C-III dC). Barcelona: Col.leció Instrumenta.

Reynolds, P. 2005. Levantine amphorae from Cilicia to Gaza: a Typology and

Analysis of Regional Production Trends from the 1st to 7th Centuries,. LRCW I.

Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the

Mediterranean: Archaeology and Archaeometry. British Archaeological Reports

International Series. 1340: 563-612

Rice, C. 2011. Ceramic assemblages and ports. In: Maritime Archaeology and

Ancient Trade in the Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson)

pp. 81-93

Riley 1979 Riley, J. A., The coarse pottery from Benghazi, in Excavations at

Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice). II, J. A. Lloyd ed., Supplements to Libya

Antiqua, 5, 91-497, Department of Antiquities, Tripoli, 1979.

Robinson, D. and Wilson, A. 2011. Maritime Archaeology and Ancient Trade in

the Mediterranean. Oxford: Oxford Centre for Maritime Archaeology

Royal, J.G. 2012. Illyrian Coastal Exploration Program (2007-2009): The

Roman and Late Roman Finds and Their Contexts. American Journal of

Archaeology, Vol. 116, No. 3: 405-460. Boston: Archaeological Institute of

America.

Ружић, М. и Пушић, И. 2007. Прилог проучавању античке археологије

Боке Которске. Архаика 1, стр. 161-173.

Santamaria, C. 1995. L’épave Dramont E à Saint-Raphaël (Ve s. ap. J.-

C.). Paris: Archaeonautica.

Sargent, R.L., 1927. The Use of Slaves by the Athenians in Warfare. Classical

Philology, Vol. 22, No. 3, pp. 264-279

Schörle, K. 2011. Constructing port hierarchies: harbours of the central

Tyrrhenian coast. In: Maritime Archaeology and Ancient Trade in the

Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson) pp. 93-107.

Sciallano, M. & Sibella, P. 1991. Amphores: Comment les identifier ?. Aix-en-

Provence

Sherratt, S. 2010. Greeks and Phoenicians: Perception of Trade and Traders in

the Early First Millennium BC. In: Social Archaeologies of Trade and

Exchange, Exploring Relationships among People, Places, and Things (Ed.

Alexander A. Baues, Anna S. Agbe-Davies), pp. 119-143.

Smith, A. 1904. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations.

London: Methuen & Co., Ltd.

161

Sondi, I., Slovenec, D. 2003. The Mineralogical Characteristics of the

Lamboglia 2 Roman-age Amphorae from the Central Adriatic (Croatia).

Archeometry 45, pp. 251-262

Sotomayor, M. 1969. Hornos romanos de ánforas en Algeciras. X Congreso

nacional de arqueología.: 389-410

Spatial Plan of Montenegro Until 2020. Podgorica: Ministry of Economic

Development and „Montenegroinženjering“, 2008., Podgorica.

Starr, Ch.G. 1977. The Economic and Social Growth of Early Greece 800-500

BC. New York: Oxford University Press

Starac, A. 2006. Promet amforama prema nalazima u rovinjskome podmorju.

Histria archaeologica 37: 85-116.

Stipčević, A. 1989. Iliri, povijest, život, kultura (II, dopunjeno izdanje). Zagreb:

Školska knjiga

Suić, M. 1955. Istočna jadranska obala u Pseudo Skilakovom Periplu, Rad JAZU

306/1955, str. 121-185

Suić, M. 2003. Antički grad na istočnom Jadranu (2. izmijenjeno i dopunjeno

izdanje). Zagreb: GOLDEN MARKETING

Šimić, M., Bekić, L., Royal, J. 2014. Istraživanja R/V Herculesa u konavoskom i

župskom primorju 2014. godine. Potopljena baština 4, str. 17-24

Škegro, A. 2006. The economy of Roman Dalmatia. BAR International Series

1576, pp. 149-173

Tchernia, A. 1986. Le vin de l'Itale romaine. Essai d'histoire economique d'apres

les amphores. Rome: BEFAR

Van der Mersch, C. 1986. Productions Magno-Grecques et Siciliotes du IVs

avant J.-C. Bulletin de correspondence hellénique, supplement 13, pp. 567-580

Van der Mersch, C. 1994. Vins et amphores de Grande Grèce et de Sicile, IVe-

IIIe s. avant J. –C. Naples

Vogeikoff-Brogan, N., Apostolakou, S. 2002. New Evidence of Wine Production

in East Crete in the Hellenistic Period in Transport Amphorae and Trade in the

Eastern Mediterranean. Ed. Jonas Eiring and John Lund. Acts of the

International Colloquium at the Danish Institute at Athens: 417-429

Volpe, G., Anastasi, A. Leone, D., Disantarosa, G. Turchiano, M., Mangialardi,

N.M., Mazzoli, M. 2008. Progetto Liburna. Archeologia subaquea in Albania,

Campagne 2007/2008. L’Archeologo Subacqueo, XIV, 2-3, pp. 2-16

Vrsalović, D. 1974. Istraživanja i zaštita podmorskih arheoloških spomenika u

SR Hrvatskoj. Dosadašnji rezultati i prijedlozi za rad. Zagreb: Republički zavod

za zaštitu spomenika kulture Zagreb.

Vrsalović, D. 1976. Istraživanja i zaštita podmorskih arheoloških spomenika na

području SR Hrvatske. Materijali XII: 357-378

162

Vrsalović, D. 1979. Arheološka istraživanja u podmorju istočnog Jadrana,

Prilog poznavanja trgovačkih puteva i privrednih prilika na Jadranu u antici,

doktorski rad, Filozofski fakultet u Zagrebu.

Vučetić, M., Vučetić, V. 2002. Vrijeme na Jadranu: meteorologija za nautičare.

Zagreb: Fabra

Wachsmann, S. 1981. The Ships of the Sea Peoples. IJNA, 10, pp. 187-220

Warmington, E.H. 1969. The Geography of Strabo, vol. I-IV, The Loeb Classical

Libarary, prevod na engleski H.L. Jones, London

Warmington, E.H. 1972. Pliny Natural History, vol. I-XII, The Loeb Classical

Library, prevod na engleski H. White, London

Weber, E. 1976. Tabula Peuntingeriana, Codex Vindobonensis 324, vol. I-II,

Graz

Will, E. L. 1982. Greco-Italic amphoras. In: Hesperia., pp. 338-356

Williams, D. F. 1987. Roman amphorae from Kourion, Cyprus. Report of the

Department of Antiquities of Cyprus. 32: 235-238

Wilson, A. 2011. Developments in Mediterranean shipping and maritime trade

from the Hellenistic period to AD 1000. In: Maritime Archaeology and Ancient

Trade in the Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson) pp.33-

61

Wilson, A., Robinson, D. 2011. Introduction: Maritime Archaeology and the

Ancient Economy. In: Maritime Archaeology and Ancient Trade in the

Mediterranean (ed. Damian Robinson and Andrew Wilson) pp.1-13

Zaninović, M. 1958. O pitanju kopnene veze između dvaju antičkih naselja

otoka Hvara. Opuscula archaeologica III, str. 5-12.

Zaninović, M. 1984. Gradina u luci antičkog Pharosa (Polyb., III, 19). Opuscula

archaeologica, 9, str. 35-46.

Zaninović, M. 1991-92. Heraclea Pharia. VAMZ, 3.s. XXIV-XXV, str. 35-48.

Zaninović, M. 1992. Pomorstvo Ardijejaca temelj njihove moći.

Opvsc.archaeol. 16, str. 103-115

Zaninović, M. 1997. Grčka podjela zemljišta na otoku Visu. Opuscula

archaeologica 21, str. 77-84

Zevi, F. 1966. "Appunti sulle anfore romane. La tavola tipologica del Dressel."

Archaeologia Classica., pp. 208-247

Projekti:

Montenegrin Maritime Archaeology Rescue Project (MMARP), 2010-2013.

Systematic archaeological survey of coastal area of Municipality of Bar.

Sistematic underwater archaeological research of Maljevik Bay and Bigovica

163

Bay. Partners: Museum of Bad and the Centre for Maritime Archaeology

(CMA) at the University of Southampton.

Illyrian Coastal Exploration Program (ICEP), 2007-2017. Systematic

archaeological survey of Croatian, Montenegrin and Albanian coastal waters.

Partners: RPM Nautical Foundation, Albanian Institute of Archaeology,

Albanian Center for Marine Research, Center for Conservation and Archaeology

of Montenegro and International Centre for Underwater Archaeology in Zadar,

Croatia.

Projekat podvodnog arheološkog istraživanja risanskog zaliva, 2014-2016.

Nosilac posla: Ministarstvo kulture Crne Gore: Realizator: JU Centar za

konzervaciju i arheologiju Crne Gore.

164

GRAFIČKI PRILOZI

165

Tabela 1: popis amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana6

Broj Tip amfore Lokalitet Hronologija Poreklo Distribucija Sadržaj

I (a)

(b)

Grčke - Korintske A-B

- Hioske

- Ostrvo Vis, hrid Krava, brodolom (B)

- Ostrvo Mamula (B) - Greben Kalafat (B) - Budva, brodolom (A-B) - Budva, brodolom (B) - Rt Volujica - Uvala Bigovica - Reka Bojana (B) - Uvala Vlora, rt Triporti (A-B) - Kefalit, brodolom - Butrint, tri brodoloma (B) - Butrint, brodolom (A-B)

- Uvala Porto Palermo

VI-III vek p.n.e. VI – I vek p.n.e.

A: Ostrva Korint, Krf i Hvar; moguće južna Albanija B: Okolina Napulja I Velie Ostrvo Hios

Jadran, Sicilija Područje Egeja, Jadran, sporadično zapadni Mediteran

Dominantno vino; takođe pistaći, masaline, grožđe, majčina dušica, usnatice i kleka Dominantno hiosko vino; takođe med, masline, lešnik

6 Numeracija iz tabele usklađena je sa numeracijom iz poglavlja 9.Tipologija amfora, 10. Proizvodni centri kroz petrografske analize i druge izvore i 11. Sardžaj

amfora

166

II MGS i Grčko-italske

- Grčko-italske

- MGS III

- MGS VI

- Vis, luka - Korčula, Prižba, brodolom - Lastovo, brodolom - Risan, brodolom - Njivice, uvala - Rose, uvala - Trašte, brodolom - Uvala Jaz - Hrid Đeran - Uvala Porto Palermo

- Trašte, brodolom - Uvala Vlora, rt Pulit

V – II vek p.n.e. V – IV vek p.n.e. III vek p.n.e.

Magna Grecia, južna Italija, regionalni Centri (Španija, Francuska)

Magna Grecia, južna Italija Magna Grecia, južna Italija

Istočni i zapadni Mediteran, Jadran Italija Italija

Vino Vino Vino

III

(a)

(b)

Lamboglia 2 i Dressel 1

- Dressel 1

- Ostrvo Vis, Molu Zlopoje, brodolom

- Palagruža, brodolom

II – I vek p.n.e. II – I vek p.n.e.

Tirenska obala, izrazito u okolini Pompeje; Regionalne varijante u Španiji i Francuskoj Ostrvo Vis; moguće

Dominantno zapadni Mediteran; u manjoj meri istočni Mediteran, uključujući Jadran Istočni i zapadni

Dominantno vino, takođe spondilus školjke, smola i lešnik Dominantno

167

- Lamboglia 2

- Ostrvo Hvar, uvala Župa, brodolom

- Ostrvo Vis, uvala Vela Svitnja, brodolom

- Lastovo, Donji školji, brodolom

- Lastovo, Baški rat, brodolom - Lastovo, Lukovica, brodolom - Lastovo, Sapluna, brodolom - Ostrvo Mljet, Glavat,

brodolom - Palagruža, brodolom - Uvala Rose - Risan, brodolom - Ostrvo Mamula, brodolom - Uvala Dobra luka - Rt Platamuni, brodolom - Uvala Jaz - Budva, dva brodoloma - Uvala Bigovica - Hrid Đeran - Reka Bojana - Uvala Vlora, rt Triporti - Ostrvo Sazan, brodolom - Porto Palermo, uvala

Apulija i Kalabrija Mediteran maslinovo ulje, takođe vino

IV Brindizi

- Uvala Maljevik, brodolom II – I vek p.n.e. Okolina Brindizija Dominantno istočni Mediteran ali prisutne i na zapadnom

Maslinovo ulje, možda vino

168

V

(a)

(b)

(c)

Dressel 2-4

- Hispanske

- Grčke

- Italske

- Ostrvo Hvar, Paržanj, brodolom

- Palagruža, hrid Pupak, brodolom

- Ostrvo Mljet, uvala Vratnička, brodolom

- Ostrvo Mljet, Glavat, brodolom

- Lastovo, ostrvo Mrčara, brodolom

- Uvala Vlora, rt Triporti - Ostrvo Mljet, uvala

Vratnička, brodolom - Ostrvo Hvar, Sveti Kliment,

brodolom - Ostrvo Svetac, brodolom

I vek p.n.e. – III vek n.e. III vek p.n.e. – I vek n.e. I vek p.n.e. – III vek n.e.

Valensija, Guadalakivir, Betika, Granada i Kadiz Ostrvo Kos Kampanja, južna Etrurija, Ravena, Modena, moguće Trst

Dominantno zapadni Mediteran Dominantno istočni Mediteran; u manjoj meri Italija Zapadni i istočni Mediteran

Vino Vino Vino

VI Dressel 6A - Ostrvo Hvar, uvala Župa, brodolom

- Pelješac, Žuljane, brodolom - Ostrvo Mljet, rt Glavat - Uvale Žanjece, Mirište, Arza - Uvala Bigovica, brodolom

I vek p.n.e. – I vek n.e.

Od Kalabrije do Riminija, moguće Istra

Dominantno Jadran i područje Egeja

Vino, garum, moguće masilnovo ulje

VII Rodsko-rimske - Ostrvo Hvar, rt Pelegrin, brodolom

- Ostrvo Mljet, uvala Lastovska

- Ostrvo Mljet, Glavat,

I vek p.n.e. – II vek n.e.

Područje Egeja i zapadne Anadolije

Dominantno područje Egeja i Jadrana; u manjoj meri zapadni Mediteran

Dominantno vino i proizvodi vezani za vino; takođe smokve

169

brodolom - Ostrvo Mljet, Klačina,

brodolom - Ostrvo Mamula - Uvala Trašte, brodolom - Ostrvo sv. Nikola, brodolom - Porto Palermo, uvala

VIII Dressel 7-11 - Ostrvo Hvar, Paržanj, brodolom

I – II vek n.e. Betika, Kadiz, Malaga i Uelva; regionalne varijante duž zapadne obale Moroka

Dominantno zapadni Mediteran

Riblji sosevi

IX Haltern 70 - Palagruža, hrid Pupak, brodolom

I vek p.n.e. – I vek n.e.

Dolina Gvadalkivira i okolina Uelve

Dominantno zapadni Mediteran i atlantska obala

Defrutum i muria

X Beltran 2A - Palagruža, hrid Pupak, brodolom

I vek n.e. Kadiz, Uelva, Malaga i Granada

Zapadni Mediteran, severna Afrika, u manjoj meri istočni Mediteran

Riblji sosevi

XI Dressel 21-22 - Ostrvo Mljet, rt Glavat, Polače, brodolom

I vek n.e. Kampanja i Lacio; regonalne varijante u Betici i Tarakonskoj Španiji

Italija, severna Afrika i istočni Mediteran

Voće (jabuke, trešnje), med, moguće garum

XII Dressel 35 - Vis, ostrvo Host, brodolom

I vek n.e. Egejska regija Italija Moguće vino

XIII Forlimpopoli - Risan, uvala - Rt Platamuni, brodolom

I – II vek n.e. Forlimpopoli i okolina Riminija

Jadran, istočni Mediteran, u

Dominantno vino, takođe

170

- Ulava Bigovica - Uvala Vlora, rt Pulit

manjoj meri zapadni Mediteran

garum

XIV Richborough 527 - Ostrvo Svetac, brodolom - Ostrvo Mljet, rt Glavat,

Polače, brodolom - Palagruža, hrid Pupak,

brodolom

I – III vek n.e. Liparska ostrva Zapadni Mediteran, Jadran

Lokalni vulkanski produkti sa Lipara

XV Dressel 20 - Rose, uvala

I – III vek n.e. Betika, Sevilja, Kordoba i Tarakonska Hispanija

Dominantno zapadni Mediteran, u manjoj meri istočni

Maslinovo ulje

XVI Tripolitanian 1 - Butrint, brodolom

I – III vek n.e. Tripolitanija (Libija) Zapadni Mediteran, severna Afrika

Maslinovo ulje

XVII Egipatske (bitronconiques)

- Vis, uvala Komiža, brodolom I – V vek n.e. Egipat, dominantno oko jezera Mariut

Dominantno zapadni Mediteran

Vino

XVIII Late Roman 3 - Uvala Vlora, rt Triporti

I – VI vek n.e. Zapadna Anadolija Zapadni Mediteran, severna Afrika, Crno more

Vino

XIX Africana I Poccolo - Ostrvo Mljet, uvala Sobra - Ostrvo Mala Gospa - Greben Kalafat, brodolom

II – IV vek n.e. Okolina Kartagine Dominantno zapadni, u manjoj meri istočni Mediteran

Maslinovo ulje

171

XX Almagro 50 - Mljet, uvala Sobra

II – V vek n.e. Južni Portugal i severna Afrika

Zapadni Mediteran

Riblje prerađevine (garum, liquamen, halex, muria)

XXI Kapitan II - Uvale Žanjice, Mirište, Arza

II – IV vek n.e. Područje Egeja, Samos i Efes

Dominantno istočni Mediteran i Crno more, u manjoj meri područje Italije

Vino (?)

XXII (a)

(b)

Africana 3A-C - Africana 3A

- Africana 3C

- Uvala Bigovica, brodolom - Okolina Sarande, brodolom

Joni

- Uvala Krekaciva, brodolom - Uvala Bigovica - Uvala Vlora, rt Pulit - Uvala Vlora, rt Triporti

IV vek n.e. IV – V vek n.e.

Tunis, dominantno okolina Kartagine i Bizacene; moguće Alžir Tunis

Dominantno zapadni Mediteran i severna Afrika, u manjoj meri istočni Mediteran Dominantno zapadni, u manjoj meri istočni Mediteran

U najvećoj meri vino, takođe masline i moguće maslinovo ulje Masline (?) Riblji sosevi (?) Vino (?)

XXIII Spatheion - Lastovo, prolaz Mali brod, brodolom

IV – V vek n.e. Kartagina i Nebul; regionalna varijanta u okolini Cezareje

Dominantno zapadni Mediteran i Crno more

Masline; Vino i riblji sosevi (?)

XXIV Almagro 54 - Uvala Njivice - Uvala Bigovica - Uvala Vlora, rt Triporti - Uvala Porto Palermo - Butrint 1, brodolom

II – VII vek n.e. Južna Palestina, uključujući Ašdod, Aškelon; područje Gaze; moguće u regiji Negeva

Istočni i zapadni Mediteran i Crno more

Vino, takođe maslinovo i susamovo ulje

172

XXV Late Roman 2A-B - Lastovo, prolaz Mali brod - Uvala Bigovica - Uvala Vlora, rt Triporti - Okolina Sarande, brodolom

Joni - Butrint 4, brodolom

IV – VI vek n.e. Hios, Knid, Argolida Istočni Mediteran i severna Afrika

Maslinovo ulje i vino

XXVI Late Roman 1B - Uvala Bogova - Uvala Bigovica - Uvala Vlora, rt Triporti - Okolina Sarande, brodolom

Joni - Okolina brodoloma Butrint 1 - Lokacija Butrint 4

III – VII vek n.e. Kilikija i Kipar Dominantno istočni Mediteran, u manjoj meri Crno more

Vino i maslinovo ulje

173

Slika 1, prikaz amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana78

7 Numeracija iz slike usklađena je sa numeracijom iz poglavlja 9.Tipologija amfora, 10. Proizvodni centri kroz petrografske analize i druge izvore i 11. Sardžaj amfora 8 Slika sadrži crteže amfora preuzetih sa http://archaeologydataservice.ac.uk/archives/view/amphora_ahrb_2005/

174

Tabela 2, plovidbene relacije prema Ps. Skilakovom „Periplu“ (Kozličić, M. 1990.

Historijska geografija istočnog Jadrana u starom vijeku, izvod iz Tabele 2, str. 422)

Pogl.

Pomorska ruta

Dužina plovidbe

od

do

dana

noći

Stadija

Prosječno

danju noću

24. Narona

(Vid kod

Metkovića)

Butua

(Budva)

2 - 1.150 575 -

25. Butua

(Budva)

Epidamnos

(Drač)

1 1 800 500 300

26-

28.

Epidamnos

(Drač)

Korkyra

(Krf)

(2) - 1.120 560 -

175

Slika 2, putevi distribucije amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana (VI-I vek p.n.e.)9

9 Numeracija iz slika 2,3,4,5 i 6 usklađena je sa numeracijom iz poglavlja 9.Tipologija amfora, 10. Proizvodni centri kroz petrografske analize i druge izvore i 11.

Sardžaj amfora

176

Slika 3, putevi distribucije amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana (III vek p.n.e. - III vek n.e.)

177

Slika 4, putevi distribucije amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana (I - III vek n.e.)

178

Slika 5, putevi distribucije amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana (I - V vek n.e.)

179

Slika 6, putevi distribucije amfora konstatovanih u podmorju jugo-istočne obale Jadrana (II - VII vek n.e.)

180

Slika 7, prikaz Jadrana sa elementima predstavljenim u GIS-u: vetrovi, morske struje, luke i sidrišta, brodolomi i pomorski

trgovački putevi

181

Slika 8, prikaz Jadrana sa elementima predstavljenim u GIS-u: vetrovi, struje, luke i sidrišta, brodolomi i pomorski trgovački putevi

182

Slika 9, prikaz dominantnih vetrova na Jadranu predstavljenih u GIS-u

183

Slika 10, prikaz dominantnih morskih struja predstavljenih u GIS-u

184

Slika 11, prikaz luka i sidrišta na jugo-istočnoj obali Jadrana predstavljenih u GIS-u

185

Slika 12, prikaz brodoloma na jugo-istočnoj obali Jadrana predstavljenih u GIS-u

186

Slika 13, prikaz pomorskih trgovačkih puteva na jugo-istočnoj obali Jadrana predstavljenih u GIS-u