KOMISIONI EVROPIAN Bruksel, 08.10.2014 SVD (2014) 303 version i fundit

DOKUMENT PUNE I SHËRBIMEVE TË KOMISIONIT RAPORT PËR PROGRESIN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË 2014

në shtojcë

NJOFTIM I KOMISIONIT DREJTUAR PARLAMENTIT EUROPIAN, KËSHILLIT EUROPIAN, KOMITETIT EKONOMIK-SOCIAL EUROPIAN DHE KOMITETIT TË RAJONEVE

Strategjia për zgjerim dhe sfida kryesore 2014-2015{KOM(2014) 700 versioni final}

Sekretariati për Çështje Evropiane intervenoi në tekst, duke e zëvendësuar referencën "Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë” me emrin kushtetues “Republika e Maqedonisë”.

1

Përmbajtje1. Hyrje........................................................................................................................................5

1.1. Parathënie........................................................................................................................5

1.1. Konteksti..........................................................................................................................51.2. Marrëdhëniet ndërmjet BE-së dhe Republikës së Maqedonisë.......................................5

2. KRITERET POLITIKE.............................................................................................................72.1. Demokracia dhe sundimi i së drejtës...............................................................................7

2.2. Të drejtat e njeriut dhe mbrojtja e pakicave...................................................................152.3. Çështjet rajonale dhe obligimet ndërkombëtare............................................................17

3. Kriteret ekonomike....................................................................................................................193.1 Ekzistimi i ekonomisë funksionale të tregut........................................................................19

3.2. Kapaciteti për ballafaqim me presionin e konkurrencës dhe forcat tregtare në Bashkim25

4. AFTËSIA QË TË MERREN OBLIGIMET NGA ANËTARËSIMI............................................274.1. Kapitulli 1: Qarkullimi i lirë i mallrave..............................................................................27

4.2. Kapitulli 2: Qarkullimi i lirë i punëtorëve.........................................................................284.3. Kapitulli 3: E drejta e themelimit dhe liria e dhënies së shërbimeve..............................28

4.4. Kapitulli 4: Qarkullimi i lirë i kapitalit ..............................................................................294.5. Kapitulli 5: Furnizimet publike .......................................................................................30

4.6. Kapitulli 6: E drejta e shoqërive tregtare .......................................................................314.7. Kapitulli 7: E drejta e pronësisë intelektuale..................................................................31

4.8. Kapitulli 8: Politika e konkurrencës ...............................................................................324.9. Kapitulli 9: Shërbime financiare .....................................................................................33

4.10. Kapitulli 10: Shoqëria informatike dhe media.................................................................344.11. Kapitulli 11: Bujqësia dhe zhvillimi rural ........................................................................35

4.12. Kapitulli 12: Siguria e ushqimit, politika veterinare dhe fitosanitare ..............................364.13. Kapitulli 13: Peshkataria ................................................................................................37

4.14. Kapitulli 14: Politika e transportit ...................................................................................384.15. Kapitulli 15: Energjia.........................................................................................................39

4.16. Kapitulli 16: Tatimimi......................................................................................................404.17. Kapitulli 17: Politika ekonomike dhe monetare .............................................................41

4.18. Kapitulli 18: Statistika ....................................................................................................414.19. Kapitulli 19: Politika sociale dhe punësimi ....................................................................42

4.20. Kapitulli 20: Ndërmarrjet dhe politika industriale ...........................................................444.21. Kapitulli 21: Rrjete transevropiane ................................................................................45

2

4.22. Kapitulli 22: Politika rajonale dhe koordinimi i instrumenteve strukturore .....................464.23. Kapitulli 23: Jurisprudenca dhe të drejtat fundamentale ...............................................47

4.24. Kapitulli 24. drejtësia , liria dhe siguria………………………………………………………564.25. Kapitulli 25: Shkenca dhe hulumtimi .............................................................................61

4.26. Kapitulli 26: Arsimi dhe kultura ......................................................................................614.27. Kapitulli 27: Mjedisi jetësor dhe ndryshimet klimatike ...................................................62

4.28. Kapitulli 28: Mbrojtja e konsumatorëve dhe mbrojtja shëndetësore..............................644.29. Kapitulli 29: Unioni doganor ..........................................................................................66

4.30. Kapitulli 30: Marrëdhëniet e jashtme .............................................................................614.31. Kapitulli 31: Politika e jashtme, e sigurisë dhe e mbrojtjes ...........................................67

4.32. Kapitulli 32: Kontrolli financiar .......................................................................................684.33. Kapitulli 33: Dispozita financiare dhe buxhetore 69

Aneks Statistikor...........................................................................................................................70

3

1. Hyrje

1.1. Parathënie

Komisioni rregullisht e informon Këshillin dhe Parlamentin për progresin drejt integrimeve evropiane që është realizuar nga ana e shteteve të rajonit të Ballkanit Perëndimor, duke vlerësuar përpjekjet e tyre për harmonizim me kriteret e Kopenhagës dhe kushtëzimit nga Procesi I stabilizimit dhe asociimit.

Ky raport për progresin në masë të madhe përcjell strukturën e njëjtë edhe në vitet e kaluara:

– shkurtimisht i përshkruan marrëdhëniet ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian;

– analizon situatën në Republikën e Maqedonisë në lidhje me kriteret politike për anëtarësi;

– analizon situatën në Republikën e Maqedonisë në bazë të kritereve ekonomike për anëtarësi;

– shqyrton kapacitetin e Republikës së Maqedonisë për ndërmarrje të obligimeve nga anëtarësia, do të thotë nga acquis siç është paraqitur në marrëveshjet, legjislacionin sekondar dhe politikat e Bashkimit Evropian.

Ky raport përfshin periudhën prej tetorit 2013 deri në shtator 2014. Progresi matet në bazë të vendimeve të miratuara, legjislacionit të miratuar dhe masave të zbatuara. Sipas rregullit, nuk janë marrë parasysh legjislacionit ose masat që janë në përgatitje ose presin miratimin nga Kuvendi. Kjo qasje siguron trajtim të barabartë në gjitha raportet dhe mundëson vlerësim objektiv.

Raporti bazohet në informata të grumbulluara dhe të analizuara nga ana e Komisionit. Poashtu, janë përdorur shumë burime, duke përfshirë edhe kontributet e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, shtetet-anëtare të BE-së, raportet e Parlamentit Evropian1 dhe informatat nga organizatat e ndryshme ndërkombëtare joqeveritare.

Komisioni përpilon konkluzione të hollësishme në lidhje me Republikën e Maqedonisë në dokumentin e vet të veçantë për zgjerim2, në bazë të analizës teknike të përfshirë në këtë raport.

1.1. Konteksti

Në dhjetor të vitit 2005, Këshilli Evropian i dha Republikës së Maqedonisë statusin e shtetit-kandidat. Marrëveshja për stabilizim dhe asociim ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe BE-së ka hyrë në fuqi në prill të vitit 2004.

1.2. Marrëdhëniet ndërmjet BE-së dhe Republikës së MaqedonisëRepublika e Maqedonisë merr pjesë në procesin e stabilizim asocimit.

Shteti i zbaton obligimet e veta sipas Marrëveshjes për stabilizim dhe asocim (MSA) me BE-në, duke përfshirë edhe ato që kanë të bëjnë me fazën e parë të zbatimit të Titutllit V (“Lëvizje e

1 Deri më 1 korrik të vitit 2014, referuesi për Republikën e Maqedonisë ishte z. Riçard Hovit. Referuesi aktual është z. Ivo Vajgëll. 2 Strategjia për zgjerim dhe sfidat kryesore

4

punëtorëve, themelim, sigurim të shërbimeve, kapital"). Këshilli ende nuk ka marrë qëndrim në lidhje me propozimin e Komisionit nga viti 2009, për kalim në fazën e dytë të asociimit, në pajtim me nenin 5 nga MSA. Protokolli për adaptim të MSA për t’u marrë parasysh aderimi i Kroacisë në BE, është nënshkruar në korrik të vitit 2014; në pritje të ratifikimit të vet, protokolli aplikohet përkohësisht me vlefshmëri prej 1 korrikut 2013.

Dialogu i rregullt politik dhe ekonomik ndërmjet BE-së dhe shtetit vazhdoi nëpërmjet strukturave të caktuara në MSA. Takimet e Komitetit për stabilizim dhe asociim dhe Këshillit për stabilizim dhe asociim janë mbajtur në vazhdueshmëri në qershor dhe korrik të vitit 2014. Ekspertët janë takuar në shtatë nënkomitete dhe në grup të veçantë për reforma në administratën publike. Republika e Maqedonisë marr pjesën në dialogun e përforcuar multilateral ekonomik me Komisionin dhe shtetet-anëtare të BE-së për përgatitje për pjesëmarrje në mbikëqyrje multilaterale dhe koordinim të politikës ekonomike sipas Bashkimit Ekonomik dhe monetar të BE-së. Gjatë kohës së periudhës raportuese nuk janë mbajtur takime të Dialogut aderues në nivel të lartë.

Liberalizimi i vizave për qytetarët e Republikës së Maqedonisë të cilët udhëtojnë në Shengen zonën është në fuqi prej muajit dhjetor të vitit 2009. Si pjesë e mekanizmit për përcjellje të liberalizimit të vizave, Komisioni rregullisht e vlerëson progresin e shtetit në zbatimin e reformave të instaluara sipas udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave. Mekanizmi për përcjellje poashtu përfshin mekanizëm për paralajmërim për t’u shmangur keqpërdorime, i koordinuar nga Fronteks. Komisioni rregullisht i parashtron raportet e veta nga përcjellja e liberalizimit pas vizave në Parlamentin dhe Këshillin Evropian. Raporti i ardhshëm do të prezantohen deri në fund të vitit 2014. Më janar të vitit 2014, hyri në fuqi mekanizmi për suspendim të regjimit pa viza. Në bazë të kësaj, shtetet-anëtare të BE-së mund të kërkojnë nga Komisioni, në situata të jashtëzakonshme edhe si masë e fundit e mundshme, të shqyrtojnë mundësinë për pezullim të përkohshëm të liberalizimit të vizave për shtetasit e shteteve të treta. Ë vitin 2008, hyri në fuqi Marrëveshja për riadmision ndërmjet Bashkimit Evropian dhe Republikës së Maqedonisë.

Në periudhën prej vitit 2007 deri 2013, BE ka siguruar ndihmë financiare për Republikën e Maqedonisë në suazat e Instrumentit për ndihmë paraaderuese (IPA). Shtetit i janë dhënë gjithsej 610 milion euro, të plotësuara me programe prej më shumë-shfrytëzuesve të IPA. Programi nacional i IPA 2012-2013, në vlerë prej 56 milion euro, do të ndihmojë në modernizimin e shtetit në disa fusha të cilat janë me rëndësi kritike për procesin e aderimit, duke përfshirë: sistemi juridik, ekonomik, sektori bujqësor dhe mjedisi jetësor.

Prej kësaj shume të përgjithshme, organet nacionale janë drejtpërdrejtë përgjegjëse për menaxhimin me 470 milionë euro sipas sistemit të decentralizuar të menaxhimit. Megjithatë, ka vonesë me furnizimet sipas atij sistemi, që rezulton me humbjen e më shumë se 21 milionë euro deri në fund të vitit 2013. Vazhdon shqetësimi i kapacitetit të kufizuar nacional për programin dhe shpenzimin e mjeteve nga IPA sipas sistemit të decentralizuar për menaxhim (SAI) mund të shkaktojnë humbje shtesë në të ardhmen. Për këtë arsye, organet duhet të demonstrojnë përkushtim më të madh për rritje të kapacitetit të administratës, me qëllim të përshpejtohet menaxhimi dhe të rritet ndikimi i ndihmës financiare.

Në suazat e IPA II, shteti do të vazhdojë të shfrytëzojë ndihmën paraaderuese në periudhën 2014-2020, me gjithsej financim indikativ prej 664 milionë euro. Komisioni përpiloi dokument strategjik indikativ për atë periudhë kohore, në konsultim me organet nacionale dhe palët tjera të tanguara, që është miratuar më gusht të vitit 2014. Ndihma prej IPA II do të fokusohet në

5

përkrahjen e përpjekjeve për reforma në fushën e sundimit të së drejtës dhe menaxhimit, si dhe të konkurrencës dhe rritjes. Ndihma bilaterale nga IPA II do të vazhdojë të plotësohet me ndihmë për më shumë-shfrytëzues nga IPA II. Programi nacional për vitin 2014 ka të bëjë me sektorët: demokraci dhe menaxhim, sundim të së drejtës dhe të drejta fundamentale, konkurrencës dhe inovacion, transport, mjedis jetësor dhe bujqësi.

Republika e Maqedonisë merr pjesë në mënyrë aktive në programet e BE-së në vijim: “Programi i shtatë kornizë për hulumtim”, “Progresi", “Programi për sipërmarrësi dhe inovacione", “Kultura”, “Evropa për qytetarët”, “Doganë” dhe “Fiskalis”. Poashtu, shteti para një kohe ka nënshkruar ose është në proces të nënshkrimit të marrëveshjeve të reja për numër të madh të programeve, duke përfshirë: “Horizont 2020”, “Erazmus +”, "Konkurrencë e ndërmarrjeve dhe ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme", "Evropë kreative" dhe "Punësim dhe inovacione sociale".

2. KRITERET POLITIKE

Në këtë pjesë shqyrtohet progresi i Republikës së Maqedonisë në plotësimin e kritereve politike të Kopenhagës, të cilat kërkojnë stabilitet të institucioneve që garantojnë demokraci, sundimin e të drejtës, respektimin e të drejtave të njeriut dhe respektimin e pakicave. Poashtu, përfshihet bashkëpunimi rajonal, marrëdhëniet e mira fqinjësore me shtetet në procesin e zgjerimit dhe shtetet-anëtare, si dhe respektimi i obligimeve ndërkombëtare, siç është bashkëpunimi me Gjykatën Ndërkombëtare penale për Ish-Jugosllavinë (GJNPJ).

2.1. Demokracia dhe sundimi i së drejtës

Nga mëvetësimi në vitin 1991, demokracia është konsoliduar. Marrëdhëniet ndëretnike, të cilat ngelen të brishta, prapë vazhdojnë të paraqesin sfidë për shtetin. Marrëveshja Kornizë e Ohrit, që i dha fund konfliktit në vitin 2001, siguron kornizë për ruajtje të karakterit multietnik të shoqërisë. Prapë, vazhdon të ekzistojë mungesa e besimit ndërmjet bashkësive dhe nevojiten iniciativa shtesë për promovim proaktiv të shoqërisë multietnike inkluzive. Në vitet e fundit, kultura politika e ndarjeve të zmadhuara rezultoi me dy kriza politike dhe ndërprerje të dialogut politik. Partitë në pushtet gjithashtu çuan në mosegzistimin e vijës së qartë midis shtetit dhe partisë, me çka është dobësuar besimi në institucionet publike. Ekziston shqetësim serioz për kontrollin e qeverisë mbi institucionet publike dhe mediat.

Çështje të cilat gjithashtu duhet zgjidhur, dhe janë theksuar në periudhën e vitit të kaluar - që kanë të bëjnë me lirinë e të shprehurit dhe mediat, pavarësinë e gjyqësorit dhe cilësinë e drejtësisë.

Kushtetuta

Në korrik të vitit 2014, Qeveria parashtroi në Kuvend pako prej shtatë ndryshimeve kushtetuese me gamë të gjerë të fushave. Këto ndryshime kanë përfshirë zgjerimin e sistemit të ankesës kushtetuese dhe mbrojtjen e pavarësisë së Bankës Qendrore dhe Entit Shtetëror për revizion. Megjithatë, pakoja e ndryshimeve është përgatitur për kohë shumë të shkurtër dhe pa legjislacionin e duhur për zbatim. Vlerësohet harmonizimi i saj me legjislacionin e BE-së dhe standardet evropiane. Krahas kësaj, të gjitha ndryshimet e Kushtetutës duhet të jenë të bazuara në konsensus më të gjerë.

6

Më nëntor të vitit 2013, shumica e gjykatësve nga Gjykata Kushtetuese kanë zgjedhur kryetar të ri nga radhët e tyre, pas pensionimit të kryetarit aktual. Gjykata Kushtetuese, poashtu, është transferuar në hapësira plotësisht të pajisura, moderne. Megjithatë, puna e vet është e penguar nga resurset joadekuate njerëzore, veçanërisht mungesa e bashkëpunëtorëve profesional. Numri i parashtresave kushtetuese të cilat janë pranuar dhe për të cilat është vepruar në nivel vjetor ka ngelur në të njëjtin nivel krahasuar me vitet e kaluara, por ende nuk janë ndërmarrë hapa për përmirësimin e sigurisë juridike lidhur me legjislacionin që anulohet për shkak të pakushtetueshmërisë dhe kjo shpesh krijon zbrazëtira në kornizën juridike. Pushteti ekzekutiv dhe ligjvënës duhet të sigurojnë procedura më sistematike për ndërmarrje të aktiviteteve të njëpasnjëshme për zgjidhje të kësaj çështjes. Poashtu ekziston, shqetësim se ndryshimet në përbërjen e Gjykatës Kushtetuese në vitet e fundit ndikojnë në pavarësinë e vet dhe se i njëjti ka filluar të zvarrit dhe komprometojë vendimet. Më janar të vitit 2014, Gjykata Kushtetuese refuzoi iniciativën të rishqyrtojë kushtetutshmërinë e buxhetit të vitit 2013 që ishte kontrovers, dhe atë me vonesë të konsiderueshme edhe për shkaqe teknike. Në prill të vitit 2014 Gjykata Kushtetuese refuzoi iniciativën të rishqyrtojë kushtetutshmërinë e Ligjit për lustrim që ishte poashtu kontrovers edhe përkrah asaj që ishte kërkuar edhe pranuar mendim nga Komisioni Venecias.

Zgjedhjet

Zgjedhjet presidenciale janë mbajtur më prill bashkë me zgjedhjet e parakohshme parlamentare.Në zgjedhjet presidenciale, Presidenti Ivanov, nga partia VMRO-DPMNE3 përsëri është zgjedhur për mandat të dytë pesëvjeçar. Ai fitoi në rrethin e dytë me 55% të fituara të votave përkundër 41% të kandidatit të partisë kryesore të opozitës partia e LSDM-së4. Dy partitë etnike shqiptare, një qeveritare (BDI5) dhe një në opozitë (RDK6) kanë kontestuar legjitimitetin e tij. BDI kishte propozo të shkohet me kandidat “konsensual" presidencial, i pranueshëm për të gjitha bashkësitë dhe kur kjo nuk u pranua, u bë ajo që OSBE e konsideron, presion tejmase mbi votuesit e vet për të mos votuar. Këto parti dhe LSDM nuk morën pjesën në inaugurimin e Presidentit.

Zgjedhjet parlamentare janë mbajtur në rrethin e dytë të zgjedhjeve presidenciale më 27 prill, 14 muaj para përfundimit të mandatit të qeverisë. Koalicioni i udhëhequr nga VMRO-DPMNE fitoi 61 deputetë (prej gjithsej 123), BDI 19, koalicioni i udhëhequr nga LSDM 34 deputetë, PDSH 7 deputetë, partitë e vogla GROM dhe RDK me nga një deputet. Pas mbylljes së vendeve të votimit, partia kryesore opozitare LSDM deklaroi se nuk do t'i pranojë rezultatet nga zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare, duke akuzuar për një seri të parregullsive, duke përfshirë blerjen e votave, frikësim, votues fantazma, si dhe njëanshmëri nga ana e radiodifuzerit nacional.

Rezultatet kanë treguar rritje të numrit të deputetëve të VMRO-së dhe të BDI-së, të cilët përsëri formuan koalicion. Ky mandat i përforcuar vjen në kontekst të rezultateve të Zyrës së Institucioneve demokratike dhe të drejtave të njeriut të Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE/ODIHR) se zgjedhjet ishin të realizuara në mënyrë efikase, dhe se kandidatët patën mundësi të udhëheqin fushatë pa opstruksione dhe liria e tubimit dhe shoqërimit ishte respektuar. Ata theksuan se prapë, partitë qeveritare nuk kanë siguruar kurrfarë kushte për garë për shkak mos ekzistimit të ndarjes përkatëse mes partisë dhe shtetit dhe akuzat për frikësim të votuesve ekzistonin gjatë fushatës. Monitorimi i medieve nga ana e OSBE/ODIHR tregoi se pjesa më e madhe e medieve të monitoruara, duke përfshirë edhe radiodifuzerin publik, mbanin anën në dobi të partisë qeveritare dhe se mediet shpesh nuk arritën ta garantojnë mbulimin e funksionarëve në cilësinë e tyre si ministri dhe si kandidatë. Komisioni Shtetëror i Zgjedhjeve i ka plotësuar pothuajse të gjitha obligimet dhe mbajtjen e mbledhjeve të

7

rregullta, por ka vazhduar të jetë e ndarë në vijë partiake për çështje të kontestueseshme. Ekzistonte brengosje, gjithashtu lidhur me udhëheqjen dhe saktësinë e listës zgjedhore. Gjatë verës së vitit 2014, dy grupe të punës të obliguar për zbatimin e rekomandimeve të OSBE/ODIHR -it i kanë vazhduar aktivitetet e tyre.

Kuvendi

Përbërja e re parlamentare u formua dhe e mori funksionin më 10 maj 2014, edhe pse ishte pa deputetët e bllokut opozitar të LSDM-së. Koalicioni qeveritar e mbajti shumicën e qëndrueshme. Nga gjithsej 34 deputetë të bllokut opozitar të LSDM-së, 3 deputetë i pranuan mandatet e tyre. Mandatet tjera ende nuk janë refuzuar sipas procedurës. Në fund të gushtit, pas grindjes mes deputetëve të BDI-së dhe PDSH-së, PDSH-ja përkohësisht u tërhoq nga Kuvendi. Mungesa e pjesës më të madhe të deputetëve opozitarë shkaktuan brengosje lidhur me natyrën inkluzive të punës në Kuvend.

Kuvendi mbeti aktiv para zgjedhjeve, me miratimin e legjislacionit dhe me mbajtjen e debateve, përfshirë këtu edhe integrimet euroatlantike. Partitë opozitare morën pjesë në punën e Kuvendit deri në zgjedhje. Ka pasur koncenzus të gjerë ndërpartiak për ndryshimet e rreth 60 ligjeve, duke përfshirë edhe Kodin zgjedhor dhe Kodin penal, por edhe për ndryshimin e ligjeve të cilat kanë të bëjnë me mediat. Kuvendi ka mbajtur debate për tre propozime të parashtruara nga ana e opozitës.

Grupi punues për zbatimin e rekomandimeve të dhëna nga ana e Komisionit anketues për ngjarjet e 24 dhjetorit 2012, kur një numër i madh i deputetëve dhe gazetarëve me dhunë u nxorën nga salla plenare, ishte aktiv deri në tetor 2013, kur anëtarët e LSDM-së e suspenduan pjesëmarrjen e tyre në shenjë të protestës për shkak të arrestimit të kryesuesit të këshillit komunal të Komunës Qendër - Shkup. Si rezultat i kësaj, grupi punues nuk arriti ta kryejë punën e vet lidhur me rekomandimet e Komisionit, ndërsa në veçanti në ndryshimet e Rregullores së Kuvendit.

Komisioni për Çështje Evropiane i ka shqyrtuar të gjitha 19 ligjet në kuadër të Programit nacional për miratimin e të drejtës së BE-së, dhe ka zbatuar evaluim në shfrytëzimin e IPA fondeve, me pjesëmarrje të pushtetit ekzekutiv, institucionet akademike dhe organizatat e shoqërive qytetare. Para zgjedhjeve, Këshilli Nacional për Eurintegrime u takua vetëm dy herë, Komiteti për Marrëdhënie mes Bashkësive vetëm një herë, ndërsa Komisionit Anketues për të Drejtat e Njeriut nuk pati asnjë mbledhje. Nga 399 ligje të miratuara gjatë periudhës së informimit, për 175 prej tyre është zbatuar procedurë të shkurtuar.

Instituti Parlamentar ka siguruar trajnim dhe përkrahje për deputetët e sapozgjedhur (45 prej 123).Në përgjithësi, funksionimi i Kuvendit vazhdoi të jetë i vështirësuar nga mungesa e dialogut konstruktiv politik dhe ndarjet e thella rrjedhëse mes partive politike. Mungesa e pjesës më të madhe të deputetëve opozitar nga Kuvendi e ka penguar punën e tij për miratimin e reformave të reja dhe aftësimin e tij që të sigurojë kontrollet e nevojshme dhe baraspeshën lidhur me aktivitetet e Qeverisë. Përgjegjësia është edhe e Qeverisë edhe e Opozitës që të sigurohet se debati politik zhvillohet në Kuvend dhe të kontribuojnë në krijimin e kushteve për funksionin e tij përkatës. Rekomandimet e përgatitura nga ana e Komisionit Anketues duhet të zbatohen.

Qeveria

8

Qeveria e re e formuar në qershor 2014 përsëri është një koalicion multietnik me VMRO-në dhe BDI-në si partnerë kryesorë. Programi i punës së Qeverisë për vitin 2014-2018 mbetet kryesisht i njëjtë sikurse në dy vitet e kaluara: ngritja e rritjes ekonomike, integrimet në BE dhe NATO, lufta kundër korrupsionit dhe krimit ekonomik, mirëmbajtja e marrëdhënieve të mira ndëretnike në bazë të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit dhe investimet në arsim dhe shkencë. Qeveria gjithashtu u obligua për zbatimin e prioriteteve reformuese lidhur me BE-në. Në përgjithësi, Qeveria e Maqedonisë duhet të funksionojë më mirë si njësi me qëllim që të ndërmerr masa të përbashkëta proaktive për rritjen e besimit mes bashkësive.

Lidhur me aktivitetet që kanë të bëjnë me integrimin në BE dhe ndihmat e BE-së, zyra e Zëvendëskryetarit të Qeverisë të obliguar për Çështje Evropiane ka rol të rëndësishëm.

Përdorimi i regjistrave administrativ llogaritet si metodologji alternative për regjistrim të popullsisë, i cili nuk u zbatua në vitin 2014 për shkak të mos pajtimin me metodologjinë e numërimit të qytetarëve në vende të huaja. Përdorimi i metodologjisë alternative do të kërkojë konsensus të gjerë ndërpartiak.

Decentralizimi i pushtetit është pjesë qendrore e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, por një komunë ende nuk ka e kryer fazën e dytë të decentralizimit fiskal. Disa komuna, siç është Qendra, ishin lëndë e numrit jo proporcional të inspeksioneve nga ana e inspektorëve shtetëror. Nuk janë marrë aktivitete të një pas njëshme nga ana e pushtetarëve për sulmet dhe vandalizmin mbi ndërtesat e Komunës Qendër.

Janë të nevojshme përpjekje plotësuese për sigurimin e ndarjen transparente të grandeve kapitale në komuna dhe të sigurohet se ata e kanë qëndrueshmërinë e nevojshme financiare për realizimin e përgjegjësive të cilat u janë bartur. Ligjet përkatëse për zhvillim rajonal ende nuk janë plotësisht të zbatuara. Buxheti për zhvillim rajonal mbetet e pamjaftueshëm.

Në përgjithësi, koalicioni qeveritar duhet të punojë në mënyrë më të integruar, më të koordinuar dhe më transparent, me qëllim që të ndërmerren masa proaktive për çështje nacionale, çështje rreth bashkësive dhe çështje lidhur me BE-në. Duhet të merren aktivitete që të jepet përgjigje për brengosjen e OSBE/ODIHR për mos ekzistimin e dallimit të qartë mes shtetit dhe partive qeveritare. Nevojiten resurse përkatëse për t'u përfunduar procesi i decentralizimit të pushtetit dhe për përkrahjen e zhvillimit lokal.

Administrata publike

Vendi u angazhua për reforma të gjera në administratën publike. Grupi special për reforma të administratës publike, më i vjetri në rajon, vazhdoi me punën e vet. Administrata publike e Maqedonisë ka ndërtuar kuadër profesional i cili duhet të mbahet. Megjithatë, politizimi i nivelit qendror dhe në nivel lokal mbetet brengosje serioze. Besimi në pavarësisë e institucioneve shtetërore është i ulët për shkak të percepcionit të gjerë të shpërndarë se administrata publike është e politizuar dhe ka mungesë të transparencës. Siç është informuar nga ana e OSBE/ODIHR-it, ekzistojnë konstatime të konfirmuara se është kryer shtypje mbi të punësuarit në sektorin publik gjatë kohës së zgjedhjeve në prill.

Strategjia për reforma në administratën publike, në fuqi prej 2010, siguron kornizë strategjike gjithëpërfshirëse për reforma në administratën publike. Ajo ka për qëllim ta përmirësojë kornizën ligjore dhe administrative, me qëllim të rritjes së kapaciteteve, efikasitetit dhe transparencës së administratës publike dhe të përmirësohet shërbimi që sigurohet për opinionin e gjerë. Ministria

9

e Shoqërisë Informatike dhe Administratës formalisht është e obliguar për koordinimin e këtij procesi të reformave, derisa vendimet kryesore politike mbeten në Zyrën e Kryeministrit.

Procedurat për zhvillim dhe koordinim nëpër sektorë janë të definuar mirë, por jo çdo herë të zbatuar me efikasitet. Shpesh mungon analizë themelore dhe vlerësim i politikave. Procedurat për përcjelljen dhe informimin e realizimit qeveritar, gjithashtu vetëm pjesërisht zbatohen. Është përmirësuar shfrytëzimi i Regjistrit unik nacional elektronik të rregullave RUNE.

Lidhur me servisin publik dhe menaxhimin me resurse njerëzore, vazhdoi rritja e punësimit në sektorin publik, në veçanti në ndërmarrjet publike. Praktika e përditshme në krijimin e vendeve të reja të punës në bazë sociale ose politike në mënyrë artificiale e rrit servisin publik, duke e minuar parimin e shërbimeve dhe qëllimin e përgjithshëm për administratë publike efikase. para zgjedhjeve të vitit 2014, qeveria shpallur plane për plotësimin e një numri të lirë të vendeve të punës në të gjitha nivelet, duke i përfshirë ato udhëheqëse, në institucionet komunale, shtetërore dhe në ndërmarrje.

Janë përcaktuar përmirësime të caktuara në përfaqësimin e pakicave, por pakicat e vogla vazhdojë të jenë jo mjaftë të përfaqësuar. Përpjekjet për plotësimin e qëllimeve për përfaqësim të drejtë, gjithashtu duhet t'i marrin parasysh nevojat reale të kuadrove të institucioneve.

Korniza e re ligjore për nëpunës shtetërorë dhe punësim në sektorin publik u miratua në shkurt 2014 dhe është planifikuar të jetë plotësisht e zbatuar në vitin 2015. Ky është një hapërim drejt sigurimit të administratës publike të unifikuar, transparente dhe me rezultat, përmes vendosjes së parimeve të përbashkëta të cilat duhet të respektohen nga ana e të gjithë nëpunësve shtetëror dhe përmes krijimit të kornizës së përbashkët rregullatore. Korniza ligjore e racionalizon punësimin për bashkësitë shumicë dhe jo shumicë, duke vënë theksin më shumë në meritat. Me kornizën e re ligjore do të jetë e nevojshme që të dhënat për të punësuarit në sektorin publik të jenë publikisht të kapshme, që duhet të kontribuojë në përmirësimin e transparencës.

Vlerësim i plotë i ligjeve të reja do të mundësohet vetëm pasi që të gjitha rregullat për zbatim, duke i përfshirë edhe rregullat kyçe për definim dhe plotësim të qëllimeve për përfaqësim të drejtë, do të vendosen dhe do të zbatohen. Numri i madh i përjashtimeve mundësojnë që të punësuarit në disa institucione të jenë pjesërisht ose plotësisht të rregulluar me ligje të veçanta ose me ligjin e përgjithshëm të marrëdhënieve të punës dhe marrëveshjeve kolektive. Vazhdon brengosja lidhur me transparencën në procedurat për tjetërsim të personelit dhe mobilitetit, si dhe për metodologjinë për fazën e testimit në procesin e seleksionimit.

Si pjesë e përmirësimit të dërgesës së shërbimeve, Qeveria vazhdon të promovojë dhe zhvillin e-qeveri dhe sistemin një sportel si vegla të dobishme për sigurimin e shërbimeve për opinionin e gjerë. Korniza për interoperabilitet duhet të përfundojë. Parimi i miratimit administrativ me heshtje vazhdon të zbatohet në mënyrë jo konsekuente, me procedura të ndërlikuara anketuese dhe takse që shkaktojnë jo siguri dhe prolongim. Komisioni Shtetëror për Vendimmarrje në Procedurë Administrative dhe Procedurë të Marrëdhënies së Punës ende është e pa pajisur dhe me kuadër jo mjaftë e ekipuar edhe krahas asaj që vëllimi i punës së saj dhe përgjegjësitë e tyre janë rritur. Korniza e re draft e ligjit për procedurë të përgjithshme administrative duhet të miratojë ndryshime të mëdha në qasjen e marrë, në vetë procedurën, mjetet juridike të cilat shfrytëzohen në raste kur ankesat janë vërtetuar dhe zbatohen vendimet.

Në pikëpamjen e saktësisë, zbatimi i Ligjit për qasje të lirë në informatat me karakter publik mbetet jo përkatës. Ligji për përdorimin e të dhënave publike, i miratuar në shkurt 2014, pritet që

10

ta rritë transparencën dhe t'i inkurajojë institucionet publike që t'i publikojnë të dhënat. Numri i ankesave të marra nga ana e Komisionit nacional për mbrojtje të së drejtës për qasje të lirë në informata me karakter publik, para së gjithash kundër organeve të drejtorisë shtetërore, pushteti lokal dhe gjyqësore, është zvogëluar për më pak se gjysma në vitin 2013. Siç ishte rasti në vitet paraprake,tre të katërtat e ankesave janë të lidhura me mos suksesin që të përgjigjet në kohë për kërkesat. Që ligji të zbatohet në mënyrë efikase, Komisioni duhet të ketë kapacitet dhe kompetencë të imponojë dënime për kundërvajtje.

Janë vendosur elemente esenciale në kornizën juridike për menaxhim financiar publik, por përparimi në zbatim është i kufizuar dhe jo i mjaftueshëm. Ende nuk ekziston Program për reforma në menaxhimin publik financiar për shkak të ballafaqimit pas sistematik me reformat e nevojshme në pjesë të ndryshme të sistemit për menaxhim me financa publike. Gjatë përgatitjes së pasqyrimit të financave publike dhe mund të shfrytëzohet si pikë fillestare për përpunimin e një programi të tillë. Duhet të përforcohet planifikimi strategjik dhe buxhetimi dhe të vendosjen korniza buxhetore me afat të mesëm. Për ballafaqim me disa sfida, është vendosur evidentimi i detyrueshëm në obligime shumë vjeçare në sistemin e thesarit. Është e nevojshme të përmirësohet planifikimi vjetor dhe realizimi i buxhetit, me qëllim të shmanget shkurtimi i harxhimit investues për ngritje të rritjes, realizimi jo i mjaftueshëm i shpenzimeve kapitale dhe akumulimi i borxheve të mbetura.

Ligji për disiplinë financiare, i cili merret me pagesa të vonuara, ishte ndryshuar që të zgjerojë fushëveprimin e vet në sektorin publik. Megjithatë, ende ekzistojnë borxhe të mbetura të pa paguara nga pagesat e vonuara për kthimin e TVSH-së dhe obligimet për marrëveshjet për furnizime publike. Ekziston mungesë e transparencës rreth këtij vëllimi të borxhit publik. Korniza juridike për ndarjen e borxheve për furnizime publike është relativisht e avancuar, por e shfrytëzon çmimin më të ulët si kriter kryesor për zgjedhje, për kundër vlerës më të mirë të parave, që mund të ketë ndikime negative mbi kualitetin e konsumit publik. Procedura për ndarjen e borxheve duhet të bëhet më transparente. Zbatimi i kontrollit të brendshëm financiar ende është në fazë të hershme. Enti Shtetëror i Revizionit i kryen të gjitha llojet e revizionit, ndërsa revizioni i suksesit gradualisht zhvillohet. Resurset e tyre nuk janë të mjaftueshme për mbulimin e plotë të mandatit të tyre.

Në përgjithësi, administrata publike mbetet e fragmentuar dhe është lëndë e ndikimeve politike edhe krahas përparimit në legjislacion. Janë të nevojshme përpjekje plotësuese që të sigurohet zbatimi i parimeve të transparencës dhe llogaridhënies, meritave dhe përfaqësimit të drejtë. Janë vendosur struktura themelore dhe procese në sistemin e menaxhimit financiar publik por transparenca fiskale duhet të përmirësohet. Gjithashtu, ekzistojnë dobësi në zbatimin e sistemeve për menaxhim financiar publik dhe nevojitet qasje gjithëpërfshirëse në reforma.

Avokati i Popullit

Zyra e Avokatit të Popullit është themeluar në vitin 1997 dhe ka ndërtuar praktikë të rëndësishme në përcjellje dhe informim. Ajo është e autorizuar me Kushtetutë dhe Ligjin për Avokat të Popullit që t'i mbrojë të drejtat e qytetarëve. Në vitin 2013, Zyra ka pranuar 3.780 ankesa (zvogëlim për 27,5% në krahasim me vitin 2012). Shkeljet kanë qenë të vërtetuara në 1.174 raste, prej të cilave pjesa më e madhe ka të bëjë me gjyqësorin, të drejtat e konsumatorëve dhe të drejtat pronësore. Numër i rritur i shkeljeve, mes tjerash u vërtetua edhe në sferën kundër diskriminimit dhe burgjeve. Sikur se edhe në vitet paraprake, niveli i pranimit dhe përcjellja e rekomandimeve të Avokatit të Popullit nga ana e organeve shtetërore mbetet i njëjtë, në rreth 80%. Përpjekje më të mëdha ende janë të nevojshme nga Ministria e Shëndetësisë dhe Ministria e Financave, si dhe nga organet e vetadministrimit lokal, për veprim

11

për ato rekomandime për të cilët nuk është vepruar. Zyra ka filluar aktivisht ta kryejë rolin e saj si mekanizëm preventiv nacional në pajtim me Protokollin fakultativ në Konventën kundër torturës. Ligji për Avokat të Popullit duhet të ndryshohet me qëllim të sigurimit të harmonizimit të plotë me Parimet e Parisit të cilat kanë të bëjnë me trupat institucional për të drejtat e njeriut, në veçanti për zgjerimin e mandatit të Zyrës lidhur me promovimin e të drejtave të njeriut dhe të sigurohet pavarësia e tyre financiare. Propozim ligjor është dorëzuar në Qeveri; megjithatë për të njëjtin nuk veprohet.

Shoqëria civile

Përforcimi i shoqërisë civile është komponenti kyç i çdo sistemi demokratik dhe duhet të pranohet dhe të trajtohet si i tillë nga ana e Qeverisë. Janë bërë përmirësime formale lidhur me legjislacionin dhe mekanizmat për konsultim, por organizatat qytetare vazhdojnë të shprehin brengosje lidhur me klimën e vështirë në të cilën funksionojnë dhe përkushtimi i kufizuar qeveritari i dialogut.

Sekretariati për Çështje Evropiane ka marrë hapa për përmirësimin e konsultimit dhe koordinimit me organizata të qytetarëve. Strategjia e dytë e Planit aksionar të Qeverisë për bashkëpunim me shoqata të qytetarëve u realizuar në mënyrë jo përkatëse, për shkak të mungesës së përkushtimit politik, kapacitetit administrativ dhe resurseve. Ende nuk kanë filluar përgatitjet për vendosjen e Trupit këshillëdhënës për bashkëpunim me shoqata të qytetarëve, njëri nga obligimet kryesore me Strategjinë e Qeverisë dhe Planit Aksionar për qeveri të hapur. Kodeksi i praktikave të mira për pjesëmarrje në organizata të qytetarëve në proceset e krijimit të politikave zbatohet në mënyrë jo konsekuente, që rezultonte me atë që procesi i konsultimeve në masë të madhe të vazhdojë të jetë formalitet.

Ende nuk është plotësisht e rregulluar ndarja e mjeteve shtetërore për organizatat qytetare duke e lënë sektorin në masë të madhe të varur nga donacionet. Ligjet përkatëse lidhur me financimin dhe stimulimet tatimore për sektorin qytetar mbeten të ndërlikuar dhe jo konsekuentë. Ligji i ri për larjen e parave dhe financimin e terrorizmit tashmë nuk imponon obligim për organizatat qytetare që të përgatisin programe vjetore, as që parasheh dënime në para jo proporcionale me buxhetet e tyre vjetore. Shoqëria qytetare në rajonet rurale mbetet jo mjaft e zhvilluar.

Organizatat qytetare filluan të koordinohen më shumë njëra me tjetrën në tema konkrete, siç janë IPA II, dhe propozuan më shumë mekanizma strukturor për konsultime me Qeverinë, në bazë të qasjes së sektorit.

Sistemi i jurisprudencës

Korniza ligjvënëse e cila e rregullon gjyqësorin në vend, si dhe infrastrukturën e tij fizike dhe teknike, dukshëm është zhvilluar si rezultat i reformave gjithëpërfshirëse gjatë dekadës së kaluar. Shumë nga çështjet e përgjithshme me të cilat ballafaqohen të gjitha vendet kandidate janë zgjidhur, duke përfshirë edhe largimin e mbetjes së lëndëve në gjykata, themelimi i Akademisë për Gjykatës dhe Prokurorë, pavarësia formale e trupit të pushtetit gjyqësor (Këshilli Gjyqësor), vendosja e sistemit të drejtësisë administrative dhe përmirësimi i legjislacionit për procedurë qytetare dhe penale. Si rezultat i kësaj, vendi tani është në fazë përparimtare që kërkon përmirësime më komplekse dhe përmirësime të cilat paraqesin sfidë. Kjo ka të bëjë me nevojën që të sigurohet jo vetëm pavarësi e strukturës por edhe funksionimi i pavarur i gjykatësve, përmirësimi i kualitetit të drejtësisë dhe standardet në shërbimin e qytetarëve, rritje të ekonomisë dhe vlerës së sistemit gjyqësor, planifikim më i mirë strategjik, rritje të përdorimit

12

të mjeteve juridike jo gjyqësore dhe zgjidhje alternative të kontesteve dhe qasje të përmirësuar të drejtësisë për më shumë anëtar cenuar të shoqërisë.

Njëra nga sfidat kryesore është brengosja e rritur e shprehur lidhur me seleksionimin dhe ndikimin mbi zbatimin e ligjit dhe gjyqësorit. Parimi themelor i sundimit të drejtës, derisa drejtësia jo vetëm që duhet të arrihet, por gjithashtu detyrimisht duhet të shihet se është arritur, nuk është përshpejtuar plotësisht ose respektuar nga ana e pushtetit lidhur me aktivitetet për zbatimin e ligjit të drejtuara drejt personave konkret ose sektorëve. Edhe më tutje ngritën çështje, brenda dhe jashtë vendimit, për ndikim të mundshëm politik mbi procedura të caktuara gjyqësore. Edhe pse struktura gjyqësore është formalisht e pavarur nga ndikimet e jashtme të pushtetit parlamentar dhe ekzekutiv, gjykatësit individual, gjithashtu detyrimisht duhet të veprojnë në mënyrë të pavarur nga cilado formë e shtypjes, përndryshe besimi i opinionit do të humbet dhe sundimi i të drejtës të vihet në pikëpyetje. Gjithashtu, nevojiten përmirësime të sistemit në kualitetin e drejtësisë, në veçanti argumentim më i qartë i transparencës të aktgjykimeve gjyqësore (që të rritet besimi i opinionit dhe të ballafaqohet me brengosjen e pavarësisë); përdorim më të madh dhe më konsekuent të praktikës në instancat më të larta gjyqësore dhe praktikat gjyqësore GJEDNJ (për përmirësimin e parashikimit dhe sigurisë juridike për individë dhe biznese që i shfrytëzojnë gjykatat) dhe zbatimi më gjerë i kodekseve ekzistuese etike. Nevojitet mbrojtje e përforcuar që të sigurohet se emërimet dhe avancimet gjyqësore janë bazuar në merita. Për analizë të hollësishme për zhvillimin e ngjarjeve në sistemin e jurisprudencës Kapitulli 23 - Jurisprudenca dhe të drejtat fundamentale

Lufta kundër korrupsionit

Është vendosur kornizë institucionale juridike dhe vendi gjithnjë ndërton evidencë të hetuesisë, akuzave dhe aktgjykimeve. Janë grumbulluar të dhëna për disa qindra raste të korrupsionit të filluar nga viti 2009 dhe më shumë se 30 raste të korrupsionit në nivel të lartë të filluar nga viti 2004, prej të cilave të gjitha tani janë lëndë e përcjelljes së përhershme deri në hetuesinë e aktgjykimit përfundimtar. Megjithatë, nevojitet që në praktikë do shihen më shumë rezultate konkrete, si dhe në pikëpamjen e zvogëlimit, ashtu edhe në përgjigjen e korrupsionit. Resurset njerëzore dhe financiare të trupave të ndryshëm për realizimin e agjencive mbikëqyrëse mbeten të dobëta dhe autorizimet e tyre, statusi, pavarësia dhe njohuria duhet të përforcohen që të përfshihen në operacione në vepra. Bashkëpunimi mes agjencisë dhe komunikimit ende duhet të përmirësohet, ndërsa këmbimi i të dhënave dhe ndarja është e kufizuar. Problemet përfshijnë mungesë të lidhshmërisë IT mes gjykatësve dhe shërbimeve në prokurorinë publike dhe mos ekzistimi i regjistrit qendror për nëpunës publik, që e pengon punën mbikëqyrëse të Komisionit Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit. Leksionet e mësuara nga politikat e kaluara kundër korrupsionit duhet të praktikohen shumë më me efikasitet. Për momentin ka planifikim jo të dukshëm strategjik në këtë sferë, ndërsa politikat e ardhshme duhet më mirë të drejtohen kah sferat realisht problematike, duke përfshirë edhe furnizimet publike, korrupsionin në politikë dhe korrupsionin në nivel të lartë. Urgjentisht nevojiten masa për ngritjen e vetëdijes dhe përkushtim më të madh politik. Ende ka pohime për zbatim selektiv dhe ndikim politik në këtë sferë dhe nevojitet qëndrim më pro aktiv që të eliminohen këto çështje serioze. Besimi i opinionit në trupat kundër korrupsionit mbetet i dobët. Siç është rasti edhe në vendet tjera në rajon, korrupsioni mbetet i shpërndarë në shumë sfera dhe vazhdon të jetë problem serioz. Për analizë më të hollësishme për gjendjet në sferën e politikës kundër korrupsionit , shihni Kapitullin 23 Jurisprudenca dhe të drejtat fundamentale.

13

Lufta kundër krimit të organizuar

Është vendosur korniza juridike dhe institucionale dhe ekziston bashkëpunim rajonal dhe ndërkombëtar, duke përfshirë edhe përmes Drejtësisë evropiane dhe Europol-it. Vendi mori qasje te platforma SIENA (SIENA) e Europol në vitin 2013, me çka dukshëm u përforcua këmbimi i informatave me tabelë për zbatimin e ligjit të Bashkimit Evropian. Siç ishte rasti në vitet paraprake, u zbatuan një numër i madh i operacioneve të suksesshme policore kundër grupeve të organizuara, në veçanti ndërprerja e rrugëve ndërkombëtare për tregti me drogë dhe trafikim të emigrantëve. U përgatit evidenca e të gjithë rasteve të krimit të organizuar dhe korrupsionit të filluara nga ana e Ministrisë së Punëve të Brendshme (Seksioni për çrrënjosjen e krimit të organizuar dhe të atij serioz) nga viti 2008, por nevojiten përpjekje plotësuese për përcjelljen e të gjithë rasteve nga hetimi deri te dënimi përfundimtar, duke përfshirë edhe përmes informatave kthyese të përmirësuara dhe këmbimin e informatave ndërmjet organeve për zbatimin e ligjit, prokurorisë dhe gjykatave. Kapaciteti për luftë kundër krimit të organizuar mbetet i vështirësuar nga fakti se as Qendra për luftë kundër krimit të organizuar, as baza nacionale për zbulimin e të dhënave ende nuk kanë filluar me funksion, ndërsa ekzistojnë edhe prolongime në vendosjen e Qëllime hetuese të parapara në Ligjin e ri për procedurë penale.

Analiza e hollësishme e gjendjeve në luftën kundër krimit të organizuar, shih Kapitullin 24 - Drejtësia Liria dhe Siguria.

2.2. Të drejtat e njeriut dhe mbrojtja e pakicave

Është vendosur korniza gjithëpërfshirëse për mbrojtjen e të drejtave fundamentale, por nevojitet funksionim më i madh drejt zbatimit të tij efektiv.

Gjendja me lirinë e shprehjes edhe matej është shumë problematike. Ky rast, edhe krahas futjes së legjislativës së re gjithëpërfshirëse për media në fund të vitit 2013, pas konsultimeve dhe këshillave publike të gjera të mbajtura nga organizatat ndërkombëtare.

Ekziston kontroll e tërthortë shtetërore mbi produksionin media përmes reklamave qeveritare dhe medieve të favorizuara nga Qeveria (dhe të cilave u prin). Servili publik radiodifuziv plotësisht e luan rolin e vet në sigurimin e përmbajtjes mediale informative dhe të balancuar, ndërsa anshmëria e sajë politike u shënua nga ana e OSBE/ODIHR gjatë zgjedhjeve të sivjetme dhe të vitit të kaluar. Kjo rezulton me mangësi nga njoftimi i parur i vërtetë i mangësisë së informatave të sakta dhe objektive të cilat do t'i qasen opinionit nga ana e medieve aktuale. Etika dhe standardet e këqija gazetare kontribuojnë për gjendjen. Pjesëmarrje pozitive është vendosja e trupit të vetë rregulluar, të formuar në dhjetor të vitit 2013 nga ana e vetë aktorëve media. E njëjta duhet të përkrahet me qëllim që të bëhet operative sa është e mundur më shpejt. Në shtator të vitit 2014, Qeveria e përgatiti të dhëna për reklamimin qeveritarë, duke përfshirë numra afarist, publik të qasshëm; megjithatë ende është e paqartë cilat media janë shfrytëzuesit primar të fushatave të këtilla dhe sipas cilave kritere janë paguar mjetet publike. Vazhdojnë të ngrihen padi për shpifje nga ana e gazetarëve kundër gazetarëve tjerë (duke përfshirë nivelin e ulët të solidaritetit në suaza të kastës), nga ana e politikanëve kundër gazetarëve (duke krijuar efekt të tmerrshëm mbi lirinë e shprehjes) dhe nga ana e politikanëve kundër politikanëve tjerë (në vend të debatit të hapur publik). Aktgjykimet e gjykatës të cilat i përcaktojnë pohimet për shpifje janë relativisht të ulëta dhe janë relativisht konservative në kompensimin e tyre të dëmit; megjithatë ekzistojnë përjashtime, duke përfshirë edhe rastet e personaliteteve publike. Kjo dërgon porosi të dëmshme, si në lidhje me lirinë e shprehjes ashtu edhe për paanshmërinë e gjykatave. Duhet të zhvillohen mjetet jo-gjyqësore për zgjidhjen e rasteve të këtilla dhe të njëjtat

14

të në mënyrë intensive të promovohen nga ana e Qeverisë dhe nga ana e gazetarëve, ndërsa personat publik duhet të japin shembull.

Që ka të bëjë me të drejtat e lezbejkave, homoseksualëve, biseksualëve, transeksualëve dhe interseksualëve (LGBTI), incidentet e dhunshme lundër Qendrës për përkrahjen e LGBTI-së nuk janë vërtetuar. Megjithatë, kryerësit e këtyre incidenteve duhet të përndiqen penalisht. Nevojiten përpjekje të rëndësime që të ngrihet vetëdija dhe të respektohen dallueshmëritë në shoqëri dhe të neutralizohet mos toleranca e cila zgjerohet përmes medieve dhe rrjeteve sociale. Të dhënat për paraqitjen, hetimin dhe përndjekjen e gjuhës së urrejtjes dhe veprave të urrejtjes nuk grumbullohen në mënyrë sistematike, ndërsa duhet të përforcohet edhe trajnimi i organeve për zbatim me ligjin, prokurorët dhe gjykatësit. Ligji për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi ende duhet të harmonizohet me të drejtën e BE-së, sepse nuk ndalon diskriminim në bazë të orientimit seksual. Përparimi në pjesën e mbrojtjes së bashkësive vazhdon të pengohet nga resurset e pamjaftueshme financiare dhe njerëzore dhe bashkëpunimin e pa barabartë ndërmjet organeve shtetërore. Nevojitet qasje proaktive që të garantohen identitetet etnike, kulturore dhe gjuhësore të të gjithë bashkësive.

Bashkësia rome vazhdon të jetojë në varfëri të thellë dhe të vuaj nga kushtet e vështira socio-ekonomike. Paragjykimet dhe diskriminimi kundër romëve vazhdojnë, në veçanti në sferën e punësimit. Në rrjedhë janë projektet në disa sfera prioritare, por ato kryesisht menaxhohen nga mjetet e donacionit, ndërsa mjetet buxhetore shtetërore mbeten të pa ndryshuara. Strategjia e re për Romët u miratua më herët nga ana e Qeverisë.

Prioritetet kryesore të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit vazhdojnë të sigurojnë bazë për marrëdhëniet ndërmjet bashkësive, Ekziston hapësirë për përmirësim në sferën e mos diskriminimit, përfaqësimit të drejtë, si dhe përdorimit të gjuhëve dhe arsimit. Ligji për përdorimin e gjuhëve dhe Ligji për përdorimin e flamujve të bashkësive ende nuk zbatohen në mënyrë adekuate. Komisionet lokale për marrëdhënie ndërmjet bashkësive vuajnë nga mungesa e njëjtave. Propozimi për zbatimin e Marrëveshjes kornizë të Ohrit ende është jo i plotë dhe rekomandimet të cilat rezultojnë ende nuk janë shpallur. Buxheti i Sekretariatit për zbatimin e marrëveshjes kornizë është rritur, kryesisht për shkak të rrogave për rreth 1700 nëpunës shtetërorë të cilët së pari duhet të shpërndahen në organet e administratës shtetërore. Sekretariati dhe Sekretariati i Përgjithshëm vazhduan me punësimin e nëpunësve shtetërorë të bashkësive që nuk janë shumicë, por pa saktësuar vende të caktuara pune ose shkresa të vendeve të punës, shpesh në llogari të parimit të shërbimeve. Në vitin 2013, gjithsej pjesëmarrja e nëpunësve shtetërorë të bashkësive që nuk janë shumicë u rrit pak dhe arriti 19%. Masat për adresimin e përfaqësimit të pamjaftueshëm të bashkësive më të vogla, si romët, turqit dhe të tjerët, mbeten jo adekuate. Për zbatim efikas të Strategjisë për arsim të integruar nevojitet përkrahje e rritur politike dhe mjete nga buxheti.

Protesta të mëdha nga ana bashkësisë etnike shqiptare filluan në qershor pas aktgjykimit për rastin e të ashtuquajtur "Monstra" lidhur me vrasjet e kryera në vitin 2012. Vrasja e tinejxherit në komunën e Shkupit Gjorçe Petrov në maj, edhe pse nuk ishte e motivuar etnikisht, shkaktoi greva dhe rritje të tensioneve ndëretnike, sërish duke treguar për mungesën e mosbesimit ndërmjet bashkësive. Partnerët e koalicionit bënë përpjekje të përbashkëta për qetësimin e grevave, por disa liderë politik të të dy bashkësive vazhduan ta shfrytëzojnë gjuhën etnocentrike dhe të ndarjes, në veçanti gjatë kohës së fushatave zgjedhore. Nevojitet përpjekje më e madhe, në pajtim me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit, për përparim proaktiv të marrëdhënieve pozitive ndërmjet bashkësive.

15

Për analizë të hollësishme të ndodhive në sferën e të drejtave të njerëzve dhe mbrojtjen e pakicave, shih kapitullin 23 - Të drejtat fundamentale dhe të jurisprudencës. Për gjendjet në sferën e të drejtave të sindikatave, antidiskriminimi dhe mundësitë e barabarta, shih Kapitullin 19 - Politika sociale dhe punësimi.

2.3. Çështjet rajonale dhe obligimet ndërkombëtare

Republika e Maqedonisë vazhdoi plotësisht të bashkëpunojë me Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë. Në Hagë nuk ka raste të lëna pas dore ose ankesa në rrjedhë.

Republika e Maqedonisë ende e mban marrëveshjen bilaterale për imunitet me SHBA-në nga viti 2003, me të cilën lejohet heqja e qytetarëve amerikan nga juridiksioni i Gjykatës Penale ndërkombëtare. Me ç’rast, kjo nuk është në pajtim me Përbërjen e përbashkët të BE-së për integritetin e Statusit të Romëve, ose me parimet e lidhura udhëheqëse të BE-së për marrëveshjet bilaterale për imunitet. Vendi duhet të harmonizohet me qëndrimin e BE-së.Nga 1 janari 2014, ka pasur gjithsej 2074 refugjatë në Republikën e Maqedonisë, prej të cilëve 955 kanë qenë Romë Refugjatë nga Kosova [ 3 ] dhe 229 pesona të zhvendosur brenda vendit.Në vitin 2013, 82 persona u riatdhesuan vullnetarisht në Kosovë dhe Serbi. Ministria e Punës dhe Politikës Sociale vazhdon të sigurojë përkrahje financiare për familjet shpenzime për qira dhe shërbime komunale, në pajtim me Strategjinë për integrim dhe me Ligjin për azil dhe mbrojtje të përkohshme. Është formuar komision i cili do t'i përfaqësojë romët refugjatë. Janë siguruar disa njësi stabile sociale. Romët refugjatë edhe matej jetojnë në varfëri, në kushte sub standarde për jetesë, me nivel të lartë të papunësisë. Qasja te arsimi, banimi, shëndetësia dhe punësimi vazhdon të paraqesë brengosje. Procedurat gjyqësore lidhur me personat e shpërngulur në brendi të vendit, lidhur me kërkesat për dëmshpërblim që dalin nga konflikti i vitit 2011, janë ende në rrjedhë dhe pjesa më e madhe e atyre të cilët janë prekur mbeten të vendosur nëpër familjet që i kanë pranuar.

Bashkëpunimi rajonal dhe marrëdhëniet e mira fqinjësore paraqesin pjesë esenciale të procesit të afrimit të vendit drejt BE-së. Vendi vazhdoi të marrë pjesë në iniciativat rajonale, duke përfshirë edhe Procesin për bashkëpunim në Evropën Juglindore, Këshillin Rajonal për Bashkëpunim, Marrëveshjen për bashkësi energjetike, Marrëveshjen për sferën aviacionit të përbashkët evropian dhe Marrëveshjen Qendrore evropiane për tregti të lirë, kryesues i të cilave në vitin 2014 është Republika e Maqedonisë. Vendi vazhdon të kontribuojë në misionin e EUFOR ALTEA në Bosnjë e Hercegovinë. Më 29 shator 2014, Republika e Maqedonisë, Bosnja e Hercegovina, Mali i Zi dhe Serbia nënshkruan marrëveshje për zvogëlimin e qëllimeve të shërbimeve të roamingut për rrjete komunikuese mobile publike.

Republika e Maqedonisë vazhdoi të luajë rol konkurrent të përgjithshëm lidhur me marrëdhëniet bilaterale me vendet tjera të procesit të zgjerimit dhe vendet fqinje anëtare të BE-së. Ende nuk është lidhur marrëveshje bilaterale për bashkëpunim rajonal me Serbinë, në pajtim me nenin 12 të MSA-së.

Vazhduan marrëdhëniet e mira bilaterale me Shqipërinë. Tensionet afatshkurta pas demonstrimeve dhe deklaratave në qershor për shkak të aktgjykimit në rastin "Monstra" nuk i

3

16

ndërprenë vizitat e shpeshta bilaterale në nivel të lartë, të cilat vazhduan gjatë vitit. Në mars dy vendet nënshkruan memorandum për bashkëpunim në sferën e turizmit.

Marrëdhëniet me Bosnjën e Hercegovinën vazhduan të zhvillohen mirë. Janë ratifikuar ndryshimet dhe plotësimet e një numri të madh të marrëveshjeve. Pas vërshimeve në maj u dërguan ekipe shpëtimi dhe u grumbulluan mjete për përkrahjen e përpjekjeve humanitare.

Në mënyrë plotësuese u përforcua bashkëpunimi me Malin e Zi. Vendet nënshkruan marrëveshje për këmbim të shërbimeve diplomatike dhe konsullore dhe protokoll për bashkëpunim në sferën e trajnimit ushtarak. Republika e Maqedonisë, gjithashtu, nënshkroi marrëveshje për ndihmë juridike të lëndëve civile dhe penale, për zbatim të ndërsjellë të vendimeve gjyqësore, si dhe për bashkëpunim në sferën e teknologjive informatike dhe të komunikimit me Malin e Zi, si dhe me Serbinë.

Marrëdhëniet me Serbinë mbetën të mira. U hap Qendër e përbashkët për bashkëpunim policorë të kalimit kufitarë Tabanovcë dhe u nënshkrua protokoll për bashkëpunim ndërmjet ministrive për punë të brendshme. Dy vendet, gjithashtu, nënshkruan marrëveshje për këmbim dhe mbrojtje të ndërsjellë të informatave të klasifikuara, për pranim të ndërsjellë të diplomave dhe për ndarje të përbashkët të hapësirave për sipërmarrësi diplomatike dhe konsullore. Ato, gjithashtu, nënshkruan marrëveshje për bashkëpunim në sferën e turizmit. Kontesti lidhur me kishat ortodokse në të dy vendet mbeti i pa zgjidhur, por kjo nuk është pengesë për bashkëpunim më të afërt policorë. Pas vërshimeve në maj, u dërguan ekipe shpëtimi dhe u grumbulluan mjete për përkrahjen e përpjekjeve humanitare.

Bashkëpunimi me Kosovën vazhdoi të përmirësohet. Hynë në fuqi marrëveshje për pranim të ndërsjellë të pensioneve dhe për përforcimin e bashkëpunimit kulturorë. U ratifikua marrëveshja për hapjen e re kufitare të përbashkët Bellanovc-Stançiq.

U mbajtën marrëdhënie të afërta me Turqinë. Vendet ratifikuan marrëveshje për bashkëpunim në sferën e punësimit, sigurimit social dhe punësimit, si dhe për aktivitetet lidhur me vendosjen e qendrave kulturore. Investimet e huaja të drejtpërdrejta nga Turqia vazhdimisht u rritën në vitet e kaluara, duke arritur 4% të SDI-së së përgjithshme në vend në vitin 2013.

Marrëdhëniet me Bullgarinë mbeten nën ndikimin e dallimeve të cilat në fillim kanë të bëjnë me interpretimin e historisë. U realizuan një numër i madh i vizitave të nivelit të lartë. Në dhjetor, u mbajtën konsultime për çështjet lidhur me BE-në në nivel zyrtar dhe eksperte. Vazhduan negociatat për marrëveshje bilaterale për marrëdhënie të mira fqinjësore. Pati, gjithashtu, edhe këmbim të letrave ndërmjet kryetarëve Ivanov dhe Plevneliev për këtë temë. Megjithatë, mbeten çështje të hapura. Vendet vazhduan të bashkëpunojnë për çështjet e mbrojtjes dhe vazhduan marrëdhëniet tej-kufitare, sektoriale dhe marrëdhëniet tregtare, me bashkëpunim të mirë, duke përfshirë edhe prioritetet infrastrukturore. Kontaktet ndërmjet njerëzve vazhduan në mënyrë normale.

Vazhduan marrëdhëniet e mira me Kroacinë, të përparuara me vizita të nivelit të lartë. Hyri në fuqi Marrëveshja për partneritet euroatlantik. U nënshkruan ndryshimet e Marrëveshjes për bashkëpunim ekonomik dhe tregti, si dhe deklaratë e përbashkët për miratimin e strategjisë rajonale për hulumtim dhe zhvillim të inovacioneve për periudhën 2014-2020.

Marrëdhëniet me Greqinë edhe matej janë të tabguara për çështjen e emrit. Bisedime formale për çështjen e emrit, nën patronazh të BE-së dhe të udhëhequra nga përfaqësuesi personal i sekretarit të përgjithshëm të KB Metju Nimic, duke përfshirë vizita në Athinë dhe Shkup dhe tre

17

raunde bisedimesh në Njujork, por nuk miratuan vendim për kontestin. U realizuan vizita në nivel të lartë, duke përfshirë edhe vizitën e Ministrit të Punëve të Jashtme Venizelos, në cilësi të kryesuesit të Këshillit të ministrit të BE-së Ministritë adekuate për mbrojtje nënshkruan protokoll për bashkëpunim. Marrëdhëniet ekonomike dhe territoriale vazhduan në mënyrë normale.

Gjithsej, Republika e Maqedonisë merr pjesë në bashkëpunim rajonal dhe në zhvillimin e mëtejmë të marrëdhënieve bilaterale me fqinjët. Çështja e emrit vazhdon të ndikojë në marrëdhëniet me Greqinë. Mbajtja e marrëdhënieve të mira fqinjësore, duke përfshirë vendimin e ndërsjellë të pranueshëm për çështjen e emrit përmes negociatave, me patronazh të BE-së, mbetet me rëndësi esenciale. Mbeten të hapura çështjet në negociatat për marrëveshje bilaterale me Bullgarinë. E rëndësishme është qasja konstruktive drejt sfidave me fqinjët, dhe duhet të shmangen aktivitetet dhe deklaratat të cilat në mënyrë negative ndikojnë në marrëdhëniet e mira fqinjësore.

3. Kriteret ekonomike

Gjatë shqyrtimit të ndodhive në sferën e ekonomisë në Republikën e Maqedonisë, Komisioni udhëhiqej nga konkluzat e Këshillit Evropian në Kopenhagë nga qershori i vitit 1993, ku theksohet se anëtarësimi në Union imponon ekzistimin e ekonomisë tregtare funksionale dhe kapacitet për ballafaqim me presionin konkurrues dhe forcat tregtare të Bashkimit.

Përcjellja e kritereve ekonomike duhet të shihet në kontest të rolit të rritur të sundimit ekonomik në procesin e zgjerimit, siç u përshëndet e njëjta nga ana e Këshillit për punë të përgjithshme nga 17 dhjetori 2013. Për atë qëllim, Këshilli i EKOFIN-it në maj miratoi udhëheqës të synuar për politikat e vendit, bazuar në programin e tij ekonomik të Para aderimit.

3.1 Ekzistimi i ekonomisë funksionale të tregut

Duke u nisur nga sektori i jashtëm i fuqishëm dhe investimet e huaja të drejtpërdrejta, përparimi ekonomik në një shkallë të caktuar u zvogëluan mos baraspeshat e jashtme. Megjithatë, struktura rigide edhe matej e pengon funksionimin e drejtë të tregut të punës, ndërsa disiplina fiskale dhe transparenca vuajnë nga ajo se menaxhohen nga problemet afatshkurta, ab hok.i Përderisa shteti edhe matej në mënyrë modeste është i kyçur në ekonomi, në kuptimin e pjesës së tij në kapitalin prodhues dhe intervenimin e tij në përcaktimin e qëllimeve, zhvillimin e sektorit konkurrent privat pengohet nga pengesat gjatë zbatimit të marrëveshjeve, ndryshimeve të shpeshta ligjore pa konsultim adekuat të palëve të interesuara dhe zbatim të pabarabartë të kërkesave rregullatore. Zbatimi i reformave për përmirësimin e mjedisit afarist edhe matej zhvillohet ngadalë. Zhvillimi i ekonomisë vendase varet nga ndërtimi i lidhjeve më të mira ndërmjet kompanive për investime të huaja dhe ndërmarrjet lokale që përsëri imponon Qeveria dhe ndërmarrjet lokale të punojnë për përmirësimin e lidhshmërive të punëtorëve me nevojat e vendeve të punës dhe investim në aktivitetet për fitim më të madh. Gjithashtu, do të ndihmojë përmirësimi në sferën e hyrjes dhe daljes nga tregu.

Politika ekonomike

Qeveria edhe më tej mbetet e përkushtuar në politikat për rritje dhe përmirësim të punësimit duke u fokusuar në investimet e huaja dhe zhvillimit e sektorit privat të vendit. Gjendja me tregun e punës pak është përmirësuar, por papunësia vazhdimisht ngelet në nivel të lartë, veçanërisht te personat e ri. Disiplina fiskale dhe transparenca në mënyrë plotësuese janë përkeqësuar çka

18

ka ndikuar mbi shpenzimet kapitale. Më janar të vitit 2014, pushtetet kanë parashtruar Programin paraaderues ekonomik të tetë (PPE), duke sugjeruar në reformat ekonomike, fiskale dhe strukturore për periudhën 2014-2016. Korniza e vet makroekonomike dhe fiskale është optimiste deri në shkallë të caktuar me rritje graduale të rritjes me mesatare përafërsisht deri 4%, udhëhequr nga kërkesa e vendit dhe reduktim gradual i përqindjes së deficitit të përgjithshëm qeveritare deri 2,6% në vitin 2016. Shteti duhet të përforcojë përpjekjet e veta, në pajtim me konkluzionet nga Dialogu Ministrave ndërmjet Ministrave për ekonomi dhe financa të BE-së dhe shteteve kandidate prej muajit maj 2014, me qëllim të përforcohet planifikimi afatmesëm i buxhetit dhe zbatimit të vet dhe të përmirësohet niveli i punësimit të të punësuarve. Në pajtim me konkluzionet e njëjta, nevojiten përpjekje shtesë për t'u përmirësuar mjedisi afarist, veçanrësisht procedurat për dalje prej tregut dhe qasja në financat.Përgjithësisht, është mirëmbajtur konsensusi politik për bazat e ekonomisë tregtare, por politika ekonomike dhe menaxhimi me shpenzimet publike edhe më tej udhëhiqen nga ad- hok problemet, kurse jo nga nevojat afatgjata të ekonomisë.Stabiliteti makroekonomik

Rikuperimi ekonomik që me kujdes ka filluar në gjysmën e dytë të vitit 2012 fitoi bazë më të fortë. Udhëhequr nga sektori i jashtëm, prodhimtaria ka shënuar rritje reale prej 2,9% në vitin 2013.

Foto 1 Rritje reale e PBV dhe e papunësisë

Rritja është zmadhuar për 3,9% në gjysmën e parë të vitit 2014, krahasuar me periudhën e njëjtë të vitit të kaluar. Aktiviteti investues konsiderueshëm është ngadalësuar në vitin 2013, përkohësisht duke u përmirësuar në tremujorin e parë të vitit 2014, para se të ngadalësohet sërish. Konsumi privat ka kontribuar në mënyrë pozitive në rritjen e PBV-së në vitin 2013 dhe ka ngelur fleksibil në vitin 2014. Prodhimtaria industriale konsiderueshëm është zmadhuar nga tremujori i katërt të vitit 2013 e më tej, kryesisht si rezultat i rikuperimit të fuqishëm të prodhimtarisë. PBV për banor edhe

19

më tutje ngelet në rreth 35% të mesatares së BE-së.

Deficiti i llogarisë rrjedhëse është zvogëluar në vitin 2013 në 1,8% të PBV-së si rezultat i përmirësimit të bilansit të tregtisë me mallra edhe krahas rënies në transferet rrjedhëse. Në periudhën e njëjtë janë përforcuar prurjet e investimeve të drejtpërdrejta të huaja (IDH) – në vitin 2013 ato kanë qenë 3,5% të PBV-së dhe kanë ngelur në nivel të njëjtë në gjysmën e parë të vitit 2014. Për periudhën e njëjtë është zvogëluar deficiti në llogarinë rrjedhëse për 1,7% në nivel vjetor, si rezultat i rritjes së ripërtëritur të transfereve edhe krahas rritjes së deficitit në tregtinë e jashtme. Rritja e ngarkimit me borxh të qeverisë jashtë shtetit dhe rritja e kredive të huaja për ndërmarrjet publike ishin shtytësit kryesor për rritje graduale të bruto borxhit të jashtëm. Në fund të tremujorit të parë nga viti 2014, i njëjti ka qenë 66% të PBV-së së projektuar dhe në mënyrë plotësuese është zmadhuar që atëherë, si rezultat i emetimit të euroobligacionit qeveritar prej 500 milioën euro në korrik. Shikuar në retrospektivë, siç pritet rrjedha e transfereve të mbetet jokonstante, investimet e huaja dhe ngarkimi me borxh i qeverisë jashtë shtetit do të duhet të marrin përsipër goditjen nga financimi i deficitit të llogarisë rrjedhëse, çka me siguri do të zmadhohet pak në afat të shkurtër, duke pasur parasysh nevojat e mëdha për import të cilat rezultojnë nga projektet publike infrastrukturore dhe themelimi i subjekteve të reja të huaja.

Fotografia 2: Pozita e jashtme

Pas kësaj pritet të vijojë zmadhimi i aktivitetit eksportues duke filluar nga viti 2015, kur kapacitetet e reja fillojnë me punë. Në përgjithësi, rritja e prodhimit duhet të jetë e bazuar më gjerësisht, ndërsa disbalancet e jashtme me siguri përsëri do të zgjerohen përkohësisht në aspekt të importit lidhur me investimet Kushtet e tregut të punës pak janë përmirësuar, por edhe më tutje mbetën sfidë. Shkalla e papunësisë gradualisht është reduktuar deri në 28.2% në tremujorin e dytë nga viti 2014, nga mesatarja prej 29% në vitin 2013. Megjithatë, papunësia te të rinjtë edhe më tutje është mbi 50% dhe katër prej pesë personave të papunësuar të regjistruar janë të papunësuar një vit ose më shumë. Në vitin 2013 shkalla e papunësisë mbeti në nivel relativisht të ulët prej 50,3% ndërsa shkalla e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore ishte 70,4%. Ndërsa punësimi në tremujorin e dytë nga viti 2014 ishte për 1,3% më lart sesa një vit më herët, një pjesë e madhe e vendeve të reja të punës, si edhe vitin paraprak, ishin në sektorët me produktivitet të ulët në ekonominë e zezë dhe - të nxitur me subvencione të konsiderueshme të masave aktive për tregun e punës. Në kohë më të re, ndikimi nga punësimi nga subjektet e reja të huaja u bë i dukshëm në zmadhimin e vendeve të punës në prodhimtari. Edhe pse nuk janë siguruar ose publikuar informata të plota për punësim në sektorin publik, konsiderohet se pjesëmarrja e re në punësimet e përgjithshme ka mbetur në afro 20%. Tregu i punës mbetet i shënuar me rigiditetin strukturor, siç janë pjesëmarrja e ulët e fuqisë punëtore, mungesa e mobilitetit të punëtorëve ndërmjet sektorëve, lidhja joadekuate e shkathtësive të punëtorëve me nevojat e vendeve të punës dhe reformat e ngadalshme të sistemit për trajnim dhe arsim, aktiviteti i dobësuar inovativ

20

nga firmat dhe produktiviteti i ulët i punës. Në përgjithësi, reformat për ballafaqim me rigiditetin strukturor të tregut të punës arritën vetëm progres të kufizuar. Punësimi i punëtorëve duhet të përmirësohet përmes masave strukturore, si dhe përmes targetimit më të mirë të masave aktive për tregun e punës.

Politika monetare edhe më tutje suksesshëm e mbron kursin valutor fiks. Mjedisi i inflacionit mbeti në nivel të mirë, duke krijuar hapësirë për politikë monetare për të stimuluar rritje të ngadalshme kreditor. Rritja e indeksit të çmimeve të konsumatorëve (IÇK) ishte mesatarisht 2,8 % në 2013, më i vogël për afro 0,5 pikë të përqindjes nga viti 2012 dhe në mënyrë plotësuese është reduktuar në pranverë 2014, kryesisht si rezultat i çmimeve në rënie të ushqimit dhe banimit dhe shërbimeve. Pas inflacionit të gjatë tremujor, çmimet e konsumit përsëri u rritën në korrik, sepse çmimet e rregulluara të energjisë elektronike për amvisëri u rritën, ndërsa çmimet e ushqimit pushuan së zvogëluari. Pas disa uljeve të shkallëve kryesore në politikën monetare në janar dhe korrik 2013 dhe përshtatjes së rezervës së detyrueshme për nxitje të kreditimit bankar në valutë lokale, Banka qendrore e uli në zero kompensimin për depozita të detyrueshme rezerve në nëntor 2013, por shkallët kreditore dhe depozitare dalëngadalë reduktoheshin. Disiplina fiskale dhe cilësia e konsumit publik u përkeqësuan në vitin 2013 dhe 2014. Në të dyja vitet, Qeveria përsëri ishte e detyruar të miratojë rebalanc të buxhetit si rezultat i presioneve që vinin nga mungesa e të hyrave dhe pagesa e borxheve të akumuluara ndaj kompanive private në gjysmë vjetorin e parë të vitit. Targeti për deficit i Qeverisë qendrore u zmadhua nga 3,6 % në 3,9 % nga PBV-ja dhe është përgjegjës për rritje të konsiderueshme në pagesat e pensioneve dhe për borxhet, ndërsa deficiti real, në 4.1% e tejkaloi bile edhe targetin e reviduar. Me rebalancin e buxhetit, deficiti i planifikuar buxhetor për vitin 2014 u rrit nga 3,5 % nga PBV-ja në 3,9%. Shpenzimet më së shumti ishin të përqendruara në periudhën parazgjedhore e deri në fund të korrikut, u arrit afro 85% nga trageti i parë për deficit. Gjithashtu, shpenzimet kapitale zunë një pjesë relativisht të vogël të shpenzimeve - mbi to bien 12% të shpenzimeve të përgjithshme në rebalancin e buxhetit për vitin 2013 dhe janë të prirë në realizimin jo të plotë, me vetëm katër të pestar e shumave të buxhetuara që janë realizuar.

Strategjia afatmesme e Qeverisë për vitin 2014-2016 parasheh deficit të përgjithshëm qeveritar në rënie graduale, që pritet të jetë 2,6 % në vitin 2016. Megjithatë, qëllimi i theksuar i Qeverisë për konsolidimin aktual të bazuar në shpenzime nuk është mbështetur me masa politike. Pensionet dhe subvencionet bujqësore u rritën në pranverë 2014, ndërsa janë paraparë edhe rritje të rrogave në administratën publike. Mungesa në menaxhimin me financat publike kanë çuar në rënie të tregut në transparencën fiskale dhe disiplinën fiskale në vitet e fundit. Që të zgjidhen këto mangësi, shfrytëzuesit e buxhetit qeveritar duhet, që nga janari i vitit 2014, t'i shënojnë detyrimet shumëvjeçare dhe t'i respektojnë kufijtë e epërme shumëvjeçare për shpenzim. Në korrik Qeveria propozoi futje të kufijve të epërme të përcaktuara me Kushtetutën për deficitin qeveritar qendror edhe për borxhin publik, por nuk siguroi detaje adekuate për realizim të cilat do të sigurojnë zbatim të mirë të këtyre dispozitave të bazuar në ligje. Ndryshimi i Ligjit për disiplinë financiare, për ballafaqim me pagesat e vonuara, e zgjeroi përfshirjen e ligjit mbi sektorin publik, gjë që mund t'i lehtësojë problemet me borxhet e pagesave qeveritare ndaj sektorit privat. Megjithatë, ligji përmban numër të madh të përjashtimeve dhe futje të prolonguar në fuqi për subjektet qeveritare, me çka e pengon efektivitetin e tij. Në përgjithësi, disiplina fiskale duhet të përmirësohet dhe të ketë përfshirje të konsiderueshme për përmirësim të transparencës fiskale. Planet e Qeverisë për konsolidim fiskal duhet të mbështeten me masa konkrete.

Raporti i borxhit të përgjithshëm qeveritar, i cili ende është relativisht mesatar, rritet vazhdimisht nga viti 2008, kryesisht në llogari të zmadhimit të deficiteve të para buxhetore. Borxhi qeveritar qendror ishte 40,8 % nga PBV-ja në fund të korrikut 2014 - para lëshimit të euroobligacionit - në

21

krahasim me 34,1 % në fund të vitit 2012 dhe 20,6 % në fund të vitit 2008. Borxhi i akumuluar nga ana e ndërmarrjeve publike dhe detyrimet e ngjashme qeveritare potenciale si rezultat i garancive debitore - që vlerësohet në afro 8% të PBV-së - shqetëson veçanërisht sepse Qeveria ka transferuar një pesë e madhe të shpenzimit të saj për ndërtim të rrugëve te ndërmarrja e re publike jashtë buxhetit. Fotografia 3 Proceset zhvillimore fiskale

Andaj, borxhi i përgjithshëm publik është afro 50% të PBV-së dhe me siguri do të zmadhohet në mënyrë plotësuese në afat të shkurtër deri në afat të mesëm, duke marrë parasysh nevojat e konsiderueshme financiare në lidhje me projektet e planifikuara investuese. Në përgjithësi, rritja e vazhdueshme e niveleve të

borxhit qeveritar dhe publik shkakton shqetësim për qëndrueshmërinë e saj afatgjate. Qeveria duhet të ndërmarrë hapa për stabilizim të niveleve të borxhit.

Veprimi reciprok i forcave të tregut

Rëndësia ekonomike e sektorit publik edhe më tutje është e pandryshuar në shkallë të madhe, me pjesëmarrje në sektorin publik prej 85% në resurset e përgjithshme të ekonomisë. Ndërsa numri i përgjithshëm i ndërmarrjeve me pjesëmarrje qeveritare u zvogëlua për 2, numri i ndërmarrjeve që janë në pronësi të plotë shtetërore mbeti i pandryshuar, 15, si dhe niveli i kapitalit në pesë kompanitë - kryesisht shërbime publike - me pjesë më të madhe të pjesëmarrjes shtetërore. Gjithashtu, Ndërmarrja publike për rrugët shtetërore filloi me punë në janar.

Çmimet e kontrolluara dhe të rregulluara janë afro 13% nga shporta e konsumit (IÇK). Çmimet e rregulluara - afro 12% të shportës - zakonisht i mbulojnë shpenzimet për prodhim. Çmimet e kontrolluara, për ujë dhe hedhurina, janë afro 1% të shportës dhe zakonisht mbulojnë shpenzime. Në përgjithësi, pjesëmarrja e shtetit në resurset e ekonomisë dhe në përcaktimin e çmimeve edhe më tutje është modeste.

Hyrja në treg dhe dalja prej tij

Projekti i Qeverisë "gijotina rregullatore" arriti progres të caktuar në lehtësimin e hyrjes në treg, duke u fokusuar në zvogëlimin e barrës administrative dhe në masat për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Megjithatë, subjektet afariste edhe më tutje ballafaqohen me vështirësi gjatë marrjes së licencave dhe lejeve - procedura për "sistem njësportel" përparon ngadalë dhe duhet të zgjerohet në aktivitetet e afariste, jashtë lejeve ndërtimore. Problem të veçantë paraqesin pengesat gjatë fillimit të veprimtarisë private, sepse të njëjtat kanë tendencë ta pengojnë vendosjen (zëvendësimin e importit) zinxhirëve të dërgimit ndërmjet subjekteve të huaja të avancuara në aspektin teknologjik dhe ekonomisë private vendore. Përmirësimet në procedurat për dalje nga tregu edhe më tutje janë ende më të kufizuara. Numri i procedurave të falimentimit dhe shlyerja nga regjistri i tregut zvogëlohet në vitin 2013 - ndërmjet muajit shtator 2013 dhe maj

22

2014 i njëjti ishte më i ulët për mbi 40% në krahasim me vitin paraprak. Edhe krahas reformave paraprake për përshpejtimin e procedurave, vetëm 20% nga procedurat e falimentimit janë lidhur në vitin 2013, shumë më pak sesa në vitin 2012 (35%). Me qëllim të forcimit plotësues të procedurave për dalje nga tregu, u ndryshua legjislacioni që të futen afate më të shkurtra për procedurat e falimentimit dhe të mundësohet zgjidhje jashtëgjyqësore të kontesteve në raste të insolvencës.

Në lidhje me zonat e lira ekonomike, kompanitë vendore nuk gëzojnë mundësi të barabarta si kompanitë e huaja në aspekt të stimulimeve. Kushtet për marrje të ndihmës publike plotësisht janë në favor të firmave (më të mëdha) të huaja, spese firmat lokale rrallë kur mund ta arrijnë madhësinë e nevojshme të investimeve. Borxhet e Qeverisë ende paraqesin problem për likuidimin e bizneseve edhe krahas kushteve të paradokohshme të tendosura ligjore. Në përgjithësi, edhe pse fillimi i biznesit mbeti për nuancë më i lehtë, mbetën vështirësitë në aspekt të marrjes së lejeve. Procedura për dalje nga tregu edhe më tutje është e gjatë, edhe pse Qeveria ndërmerr hapa të caktuara reformuese në drejtim të duhur. Sistemi juridik

Qeveria edhe më tutje i realizon reformat gjyqësore të drejtuara në përshpejtimin e procedurave dhe përmirësimin e kapaciteteve, më saktësisht me mbindërtim të sistemeve për informatat dhe dorëzim elektronik. Në fund të vitit 2013, numri i rasteve që presin të zgjidhen është zvogëluar për 9%. Zbatimi i marrëveshjeve edhe më tutje mbetet problematik për kompanitë private, me procedura të gjata dhe të shtrenjta juridike, procedura joefikase për lëshimin e lejeve dhe më shpesh zbatim joadekuat të ligjeve. Madhësia e ekonomisë së zezë vazhdon ta pengojë konkurrencën dhe zhvillimin e sektorit privat formal. Ka pak informata në dispozicion në lidhje me Planin aksional për vitin 2013 të Ministrisë së Punës për zvogëlimin e ekonomisë së zezë dhe ministri prezantoi plan të ngjashëm për vitin 2014 pa dëshmi të qartë për vlerësimin e bazuar në rezultate nga masat paraprake.

Aktiviteti afarist ende është i stërngarkuar nga legjislacioni i ri pa konsultim të mjaftueshëm publik. Janë publikuar vetëm 44.5% të draft-ligjeve në regjistrin elektronik nacional në vitin 2013, për dallim nga 61,3 % në 2012. Në përgjithësi, sistemi juridik për ekonominë funksionale të tregut kryesisht është funksional, por në praktikë paraqiten joefikasitete për shkak të procedurave të gjata që e pengojnë zbatimin e ligjeve. Ndryshimet e shpeshta të ligjeve krijojnë pasiguri juridike. Zhvillimi i sektorit financiar

Sektori bankar dominon mbi sistemin financiar të vendit, afro 89% të resurseve të përgjithshme të sistemit, ndërsa sektori i sigurimit, përfshirë edhe pensionet me financim kapital, është ashpër 4% nga resurset e përgjithshme. Madhësia e ndërmjetësimit financiar është e rëndësishme, me rritje graduale të raportit mjete-PBV gjatë viteve të fundit deri afro 80% deri në fund të tremujorit të parë të vitit 2014. Duke e shikuar anën pozitive, përqendrimi në sektorin bankar deri diku është zvogëluar, edhe pse 60% të mjeteve të përgjithshme ende janë në pronësi të të tre institucioneve më të mëdha. Bankat kryesisht financohen nga depozitat, që shënuan shkallë të mirë të rritjes vjetore prej 7% në tremujorin e parë.

Indikatorët për stabilitet fiskal janë fleksibile. Kapitali rregullat është zvogëluar pak, por ende është lartë mbi nivelet që kërkohen sipas rregullativës bankare edhe likuiditeti i bankave edhe më tutje mbetet i mjaftueshëm. Indikatorët për profitabilitetin tregojnë sukses të fuqishëm,

23

veçanërisht në gjysmë vjetorin e dytë të vitit 2013 edhe mëtutje. Cilësia e portofolit kreditor gradualisht është përmirësuar nga vera 2013, por raporti i kredive jofunksional ndaj kredive të përgjithshme për subjektet jofinanciare mbetet i rritur, në 11,1% në fund të marsit 2014. Megjithatë, kreditë jofunksionale duket se nuk imponojnë rrezik sistematik dhe janë plotësisht të siguruara. Rritja e kredive për sektorin privat u zmadhua përsëri nga vera 2013, pas rënies në maj 2012. Rritja e kredisë për kompanitë filloi të zmadhohet kah fundi i vitit 2013. Edhe pse pjesëmarrje e valutës vendore në kreditë e përgjithshme rritet, afro 50% të kredive ende janë të dominuara në valutën e huaj, duke imponuar rreziqe tregtare potenciale në rast të proceseve zhvillimore negative te valuta e huaj. Ka gjasa paraqitje të rrezikut plotësuese, në afat të mesëm, nga ristrukturimi potencial nga kompanitë-nënë, me ndikime negative mbi dy nga bankat më të mëdha në vend, të cilat bashkërisht janë afro 40% nga kapitali sektorial. Kapacitetet e trupave mbikëqyrës u përforcuan në vitin 2014, përmes ndryshimeve të Ligjit për mbikëqyrje të sigurimit dhe Ligjit për letra me vlerë, duke i ashpërsuar kriteret për zgjedhje të anëtarëve të trupave vendimmarrëse mbikëqyrëse. Në përgjithësi, sistemi financiar edhe më tutje është stabil, ndërsa kapacitetet mbikëqyrëse janë përforcuar në mënyrë plotësuese. Megjithatë, qasja në financa edhe më tutje është i vështirësuar, ndërsa segmentet jobankare të tregut duhet të zhvillohen në mënyrë plotësuese, me qëllim që të rriten mundësitë për financim për sektorin privat. Edhe më tutje duhet të ndërmerren masa për përmirësim të kanalit për hua bankare duke përfshirë edhe përmes nxitjes së pastrimit të portofolave kreditore jofunksionale.

3.2. Kapaciteti për ballafaqim me presionin konkurrues dhe forcat të tregut në Union Disponueshmëria e kapitalit njerëzor dhe fizik

Pjesëmarrja e ulët në tregun e punës, veçanërisht të femrave dhe mundësitë e kufizuara për punësim në sektorët e avancuara industriale i kufizojnë mundësitë për zhvillim të shkathtësive të fuqisë punëtore. Niveli i arsimit dhe trajnimit të fuqisë punëtore nuk korrespondon me nevojat e ekonomisë. Përmirësimet e paradokohshme në qasjen në arsimin dhanë rezultate të mira meqë u zvogëlua numri i fëmijëve të cilët para kohe e lëshojnë shkollën, ndërsa shkalla e regjistrimit në arsimin parashkollor është rritur. Numri i personave të diplomuar nga institucionet e arsimit të lartë u zvogëlua në vitin 2013, por pjesëmarrja e përgjithshme e punëtorëve me arsim të lartë u rrit për 4 p.p deri në 18% të fuqisë punëtore ndërmjet vitit 2009 dhe 2013. Megjithatë, një e katërta e tyre janë të papunësuar sepse numri i më i madh i vendeve të punës që u krijuan në vitet e fundit ishin në sektorët me produktivitet të ulët.

Produktiviteti i punës mbetet në nivel të ulët, në afro 18.4% nga mesatarja e BE-së dhe nuk u rimëkëmb pas rënies për shkak të krizës në vitin 2008/2009, veçanërisht në prodhimtari. Struktura sektoriale e punësimit stagnon - ekonomia mbetet edhe më tutje e fokusuar në bujqësinë (19% të punësisë së përgjithshme) edhe në tregtinë, tranzicioni ndaj vendeve të punës me fitim më të lartë që është shumë më e nevojshme ende nuk ka filluar. Kompanitë e huaja, nga të cilat shumica janë aktivë në aktivitetet për prodhim më të sofistikuar dhe më cilësor, shpesh ballafaqohen me vështirësi gjatë gjetjes së shkathtësive të nevojshme te fuqia punëtore ose vendosen zinxhirë për furnizime me kompanitë lokale si zëvendësim për eksport. Qeveria edhe më tutje i zgjedh sfidat e tregut të punës kryesisht përmes një spektri të gjerë të masave aktive për tregun e punës, përfshirë skemat për subvencione gjatë punësimit dhe grantet për ndërmarrje të sapothemeluara. Këtyre masave u jepet prioritet të pamjaftueshëm në bazë të vlerësimit të funksionalitetit dhe nuk i zgjidhin në mënyrë përkatëse shkaqet kryesore

24

strukturore për papunësinë. Spektri i masave dhe numri i punëtorëve të përfshirë me këto skema u zmadhua në mënyrë të konsiderueshme në vitin 2014. Edhe pse Qeveria miratoi numër të madh të strategjive për zgjidhjen e rigiditetit strukturor të tregut të punës, siç është plani për arsim dhe trajnim profesional, megjithatë mungon zbatimi real.

Investimi kapital mbetet modest - në vitin 2013, investimet bruto arritën afro 29% të PBV-së nominale, që është nën nivelet e dy viteve paraprake. Ka dikotomi në shfaqje të rezervave kapitale të shtetit, me çka investimet e huaja gjithnjë më shumë janë fokusuar në sektorët me produktivitet më të lartë, me teknologji të lartë, ndërsa rezervat kapitale në ekonominë lokale mbeten të ulëta dhe relativisht të vjetruara. Gjendja me transportin dhe infrastrukturën energjetike e pengon zhvillimin ekonomik në shumë sfera - Qeveria e zgjidh këtë pengesë përmes projekteve vëllimore investuese publike, të bashkëfinancuara nga ana e donatorëve ndërkombëtare dhe bankave komerciale. Pjesëmarrja e investimeve të huaja të drejtpërdrejta (IDH) në PBV mbeti relativisht e ulët dhe vetëm 40% të derdhjes së IDH-së ishte në formë të investimeve grinfilld në vitin 2013. Rezerva e përgjithshme nga IDH, gjithashtu, është relativisht e ulët dhe është afro 50% të PBV-së. Megjithatë, ndryshimi i tyre i paradokohshëm në strukturën - nga shërbimet dhe komunalit deri në makinerinë dhe pajisjen për transport - jep kontribut të vogël, por pozitiv në azhurnimin e rezervave kapitale. Në përgjithësi, Qeveria arriti progres të caktuar në zgjidhjen e mangësive të cilat mbizotërojnë në kapitalin njerëzor dhe fizik të vendit, por sfidat nga investimi i cili është i nevojshëm për përshpejtimin e rritjes së produktivitetit të punës dhe transformimin strukturor të ekonomisë mbeten shumë të mëdha. Qeveria duhet të vazhdojë ta përmirësojë strukturën e shpenzimit, përmes dhënies së prioriteteve të projekteve investuese në pajtim me potencialin e tyre produktiv në bazë të evaluimeve për shpagueshmëri. Struktura sektoriale dhe struktura e ndërmarrjeve

Nuk ka ndryshim të dukshëm në strukturën sektoriale të ekonomisë. Me 36% tregti, bashkë me shërbimin automobilistik, zotëruan në sektorin e ndërmarrjeve. Pjesëmarrje e prodhimit bujqësor në ekonominë mbetet e pandryshuar, në afro 10%. Kryesisht për shkak të rimëkëmbjes lëkundëse të sektorit të prodhimtarisë në vitin 2013, prodhimtaria dhe shërbimet kanë rënë nga afro 21% në vitin 2011 në 16% në vitin 2013. Industria e ndërtimit ka fituar në rëndësi, duke marrë afro 10% të vlerës së shtuar bruto në vitin 2013, duke u rritur nga 7% në vitin 2011, e lëvizur deri në shkallë të caktuar nga investimet infrastrukturore publike dhe nga investimet e huaja.

Në lidhje me madhësinë, në ekonominë edhe më tutje mbizotërojnë mikro-ndërmarrjet dhe ndërmarrjet e vogla, që përbëjnë 98% nga të gjitha kompanitë në vitin 2013. Numri i kompanive të mëdha është më shumë se dyfishi, i nxitur nga themelimi i kompanive me investime të huaja, edhe pse pjesëmarrje e tyre edhe më tutje është në 1%. Në ndërmarrje e vogla dhe të mesme participojnë mbi 80% të punësimeve të përgjithshme, me ulje të vogël të pjesëmarjes së kompanive të mëdha deri nën 20%. Në përgjithësi, struktura sektoriale dhe struktura korporative në ekonomi mbeten të pandryshuara dhe janë të fokusuar në aktivitetet me produktivitet të ulët. Rritja e paradokohshme e numrit të kompanive të mëdha tregon se pjesëmarrja e aktiviteteve më të avancuara të prodhimtarisë në ekonomi mund të forcohet në njëfarë mënyre gjatë viteve në vijim, por transformimi i vërtetë sektorial mbetet i paarritshëm. Ndikimi i shtetit mbi konkurrencën.

25

Posedimi i kapitalit ekonomik nga ana e shtetit mbeti relativisht modest, por afro 15% të PBV-së. Korniza juridike për ndihmën shtetërore është forcuar me miratimin e rregullave për ndihmë rajonale, ndihmë horizontale dhe shërbimet me interes të përgjithshëm ekonomik, duke transformuar legjislacionin adekuat të BE-së në legjislacion nacional. Ekziston njoftim i kufizuar për ndihmën shtetërore. Gjatë fazës së dytë të derregullimit të tregut të energjisë elektrike, që filloi në prill të vitit 2014, 222 kompani të mesme dhe të mëdha filluan të blejnë energji elektronike në tregun e hapur. Megjithatë, pa qenë në kundërshtim me këto procese zhvillimore, ka spektër të gjerë të instrumenteve për politikat përmes të cilave Qeveria gjithnjë më shumë ka ndikim mbi konkurrencën e ekonomisë, si dhe mbi konkurrencën e sektorëve dhe kompanive të ndryshme, siç janë subvencionet e drejtpërdrejta dhe lirimet tatimore, veçanërisht për investuesit e huaj; inspeksionet dhe dënimet për firmat aty për aty; ndërmarrjet shtetërore; projektet infrastrukturore publike; dhe programet aktive për tregun e punës.

Në përgjithësi, kundrejt tërë prapavijës së pjesëmarrjes së vogël të shtetit në kapitalin ekonomik, legjislacioni i përmirësuar për ndihmën shtetërore dhe rirregullimin e tregut të energjisë elektrike, ndikimi i shtetit në konkurrencën përmes zbatimit të instrumenteve tjera për politikat konsiderohet se u rrit. Integrimi ekonomik dhe konvergjenca me BE-në Tregtia e përgjithshme me mallra dhe shërbime mbeti në nivel të lartë prej afër 126% të BPV-së me eksport të përgjithshëm prej 54% të BPV-së. Në vitin 2013, afër 70% të eksportit të përgjithshëm përfundoi në BE, afër 7% më tepër se vitin 2012 dhe afër 60% (+2pp) të importit erdhi prej atje. CEFTA ishte partneri i dytë më i rëndësishëm, me afër 20% të eksportit - më pak se vitin 2012 - dhe afër 12% të importit. Eksporti mbeti me përqendrim të lartë - 48% të eksportit përbëhej nga hekuri dhe çeliku, substancat kimike dhe veshjet. Kështu, diversifikimi vazhdoi, kryesisht në llogari të investuesve të huaj, duke ndihmuar një kalim gradual ndaj prodhimeve me vlerë më të madhe të shtuar, siç janë makineritë dhe pajisjet për transport - pjesa e tyre në tregtinë e përgjithshme u rrit deri më tepër se 13% në vitin 2013, nga më pak se 5% në vitin 2008. Kompanive të BE-së u ka rënë afër 80% të tepricës së përgjithshme të IDH-ve në fund të vitit 2013. BPV-ja për kokë banori mbeti në afër 35% të mesatares së BE-së në vitin 2013. Në përgjithësi, lidhjet tregtare me BE-në u rritën në mënyrë plotësuese në vitin 2013, si në sferën e eksportit, ashtu edhe në sferën e importit dhe BE-ja edhe më tutje është meritore për pjesën më të madhe të investimeve të huaja të drejtpërdrejta.

4. AFTËSIA QË TË MERREN OBLIGIMET NGA ANËTARËSIMI

Në këtë pjesë shqyrtohet aftësia e Republikës së Maqedonisë për marrje të obligimeve për anëtarësim-përkatësisht acquis, siç është shprehur përmes marrëveshjeve, legjislacionit sekondar dhe politikave të Bashkimit. Gjithashtu, analizohet kapaciteti administrativ i Republikës së Maqedonisë që ta realizojë acquis. Analiza është e strukturuar në pajtim me listën nga kapitulli 33 i acquis. Për secilin nga të lartpërmendurit, Komisioni e vlerëson progresin e arritur gjatë periudhës për të cilën raportohet dhe e mbledh nivelin e përgjithshëm të gatishmërisë së vendit.

4.1. Kapitulli 1: Qarkullimi i lirë i mallrave

Në lidhje me parimet e përgjithshme, u zbatuan tri masa plotësuese për realizimin e neneve prej 34 deri 36 të Marrëveshjes për funksionimin e Bashkimit Evropian. Më tutje duhet të bëhen edhe nëntë ndryshime ligjore (prej gjithsej 42 që ishin të domosdoshme).

26

Në lidhje me përgatitjet për Marrëveshjen për vlerësim të përputhshmërisë dhe pranim të prodhimeve industriale (AKAA), nevojiten përpjekje të mëtejme.

Në lidhje me masat horizontale për standardizim, vendi vazhdoi me miratimin e Standardeve evropiane, duke e mbajtur vëllimin e lartë nga viti paraprak. Instituti për Standardizim miratoi 25 773 standarde dhe dokumente të standardizimit (në krahasim me 22 552 një vit më parë), prej të cilave 23 110 janë standarde evropiane. U lëshuan pesë standarde nacionale (për hedhurina, pajisje gjeoteknike, pajisje të gazit dhe prodhime të duhanit dhe gaz i lëngët nafte). Kapaciteti i Institutit është i mjaftueshëm dhe u punësuan gjatë anëtarë shtesë në personel. Instituti punon me 26 komitete teknike, prej të cilave të gjitha funksionojnë si vëzhgues të trupave për standardizim të BE-së. Gjashtë subjekte juridike kryejnë vlerësim të përputhshmërisë në sferat e rregulluara, kryesisht të ashensorëve, pajisjes me presion dhe aparateve për transport kabllovik.

Në pajtim me kornizën e re nacionale juridike për akreditim, të gjithë trupat e administratës publike e kanë për obligim që të vendosin sisteme për menaxhim me cilësi në bazë të standardeve ndërkombëtare apo lokale. Standardi ISO 9001 është kusht minimal. Ligji për akreditim, megjithatë, i pranon vetëm certifikatat e lëshuara nga trupat e akredituar nga instituti nacional përkatës, por jo edhe ato të lëshuara nga trupat për certifikim të BE-së, që e çrregullon konkurrencën dhe e zmadhon brengosjen për realizimin e obligimeve në pajtim me Marrëveshjen multilaterale për pranim të ndërsjellë të certifikatave. Kapaciteti i Institutit për Akreditim është i mjaftueshëm. Instituti për Akreditim akreditoi gjithsej 136 trupa për vlerësim të përputhshmërisë dhe ka anuluar 13 akreditime. Instituti e filloi procedurën për akreditim të laboratorit medicinal në pajtim me standardin e ri ISO 15189:2010. Kapaciteti i Shërbimit Metrologjik u përforcua në masë të konsiderueshme me punësimin e 9 të punësuarve të rinj, që është zmadhim i numrit të punësuarve për 30%.

Gjatë vitit 2013, Inspektorati Shtetëror i Tregut Kapitulli 147 inspektime për mbikëqyrje të tregut në lidhje me Ligjin për siguri të prodhimeve (më pak se gjysma në vitin 2012) dhe 360 inspektime në lidhje me Ligjin për prodhime ndërtimore (gati zmadhim i katërfishtë në krahasim me vitin paraprak). Këto inspektime zbuluan pesë dhe 23 kundërvajtje, në mënyrë përkatëse. Gjithsej 978 inspektime u kryen në lidhje me zbatimin e Ligjit për metrologji dhe u zbuluan 87 keqpërdorime.

Në sferën e “Qasjes së vjetër” të legjislacionit për prodhime, u lëshuan lista e kimikaleve të ndaluara dhe lista e kimikaleve me rrezik të lartë. Kishte një farë zhvillimi të ri në lidhje me “Qasjen e re dhe globale” të legjislacionit për prodhime dhe masa procedurale, me të cilat vendi tanimë është në fazë të avancuar, me 58 eurokode të indorsuara dhe të përkthyera.

Konkluzion

Progres i vogël u arrit në këtë kapitull. Krijimi i kornizës juridike për vendosjen e ISO sistemeve për cilësi në administratën publike është zhvillimi më i rëndësishëm. Ekziston brengosje për kufijtë e vendosur për pranimin e certifikatave, pasi kjo e çrregullon konkurrencën. Përgjithësisht, gatishmëria në sferën e qarkullit të mallrave mbetet në fazë të avancuar.

4.2. Kapitulli 2: Qarkullimi i lirë i punëtorëve

Në lidhje me qasjen në tregun e punës, qytetarëve të BE-së akoma nuk u është e lejuar që të punëson në administratën publike. Filluan përgatitje për pjesëmarrje në rrjetin për bashkëpunim

27

Servisi evropian për punësim. Koha e lejuar për Agjencinë për Punësim që të japë mendim me kërkesë të punëtorit për leje pune u zvogëlua nga 45 ditë në pesë ditë.

Në sferën e koordinimit të sistemeve për sigurim social, hyri në fuqi marrëveshja me Kosovën në nëntor 2013 për vërtetimin e periudhave të sigurimit për realizimin e të drejtës së pensionit. Negociatat me Slloveninë për marrëveshje bilaterale për sigurim social dhe me Hungarinë për shfrytëzim të kartelës evropiane për sigurim shëndetësor u filluan.

Konkluzion

Progres i caktuar është arritur në sferën e qarkullimit të lirë të punëtorëve. Përgjithësisht, përgatitjet janë akoma në fazë të hershme.

4.3. Kapitulli 3: E drejta e themelimit dhe liria e dhënies së shërbimeve

Në lidhje me të drejtën e themelimit, gjithnjë e më tepër shfrytëzohet sistem elektronik për aplikim online për regjistrim të kompanive. Koha e pritjes për marrje të lejeve u shkurtua dhe shpenzimet u zvogëluan. Të gjitha lejet ndërtimore për kompanitë lëshohen në mënyrë elektronike nga Ministria e Transportit dhe Lidhjeve.

Sa i përket lirisë së dhënies së shërbimeve tejkufitare, rregullat për mjekësi veterinare, arsim privat, ndërtimtari, turizëm dhe profesione të rregulluara akoma përmbajnë kufizime që nuk janë në përputhje me acquis-in.

Liberalizimi i shërbimeve postare universale është prolonguar deri në vitin 2017. Trupi rregullator nacional ka kapacitet të mjaftueshëm dhe sistematikisht e ndjek cilësinë e shërbimeve universale, duke e përfshirë kohën e dërgimit dhe zgjidhjen e ankesave. Atje vazhdon të ekzistojë brengosje për periudhën e pakufizuar të dhënë për caktimin e dhënësit të shërbimit universal dhe për financimin e neto shërbimeve për obligimin për shërbim universal.

Numër i madh i trupave autorizuese akoma nuk e zbatojnë parimin e pranimit të ndërsjellë të kualifikimeve profesionale siç kërkohet me Direktivën për kualifikime profesionale. Legjislacioni për agjentë tregtarë dhe përdorim profesional të prodhimeve toksike akoma nuk është harmonizuar me acquis-in.

Konkluzion

Progres i kufizuar është arritur në këtë kapitull. Aksion i mëtejmë është i domosdoshëm për harmonizim të plotë të legjislacionit nacional me acquis-in, sidomos në aspekt të pranimit të ndërsjellë të kualifikimeve profesionale dhe direktivës për shërbime. Përgjithësisht, në sferën e së drejtës së themelimit dhe lirisë së dhënies së shërbimeve, vendi mbetet në rrugën e vërtetë.

4.4. Kapitulli 4: Qarkullimi i lirë i kapitalit

Vendi tanimë i ka plotësuar kushtet nga faza e parë e Marrëveshjes për stabilizim dhe asocim në sferën e qarkullimit të kapitalit dhe pagesave. Megjithatë, ka kufizime të qarkullimit të kapitalit që nuk janë të lejuara me acquis-in e BE-së. Qytetarëve të BE-së nuk u lejohet që të blejnë tokë bujqësore. Liberalizimi i mëtejmë i qarkullimit të kapitalit dhe pagesave është paraparë pas kalimit në fazën e dytë të MSA-s.

28

Këshilli nacional për sisteme pagesore miratoi Plan aksional për zbatimin e strategjisë për zhvillim të sistemeve pagesore për vitin 2013/17 dhe grupet punuese në sferën e operacioneve me kartelë pagesore i përforcuan aktivitetet e veta.

Sa i përket luftës kundër pastrimit të parave, Ligji për pengim të pastrimit të parave dhe financimit të terrorizimit u ndryshua, duke e përmirësuar harmonizimin me rekomandimet e Grupit për aksion financiar. Numri i transaksioneve të dyshimta nga Drejtoria për Zbulim Financiar ra nga 239 në vitin 2012 në 169 në vitin 2013, që paraqet rënie prej 29 %. Në vitin 2013, Drejtoria për Zbulim Financiar parashtroi 25 njoftime në lidhje me pastrimin e parave dhe financimin e terrorizimit te institucionet për zbatimin e ligjit, që është për 31% më pak nga viti paraprak. Pati 3 aktakuza kundër 25 personave për pastrim parash dhe aktgjykime përfundimtare në 4 raste kundër 41 personave.

Konkluzion

Progres i kufizuar është arritur në këtë kapitull. Zhvillimet kryesore ishin të lidhura me sistemet pagesore dhe me kapacitetin institucional për luftë kundër pastrimit të parave dhe financimit të terrorizimit. Përgjithësisht, përgatitjet në sferën e qarkullimit të lirë të kapitalit mbesin në rrugë të mbarë.

4.5. Kapitulli 5: Furnizime publike

Sa u përket parimeve të përgjithshme, u miratua strategjia për sistemin për furnizime publike 2014-18. Ligji për furnizime publike është ndryshuar në shumë raste që t’i harmonizojë kërkesat e dhënësve dhe nënrealizuesve të shërbimeve transportuese4 me acquis-in. Legjislacioni nacional akoma nuk është i harmonizuar me direktivën e BE-së për furnizime në sferën e mbrojtjes dhe sigurisë.

Legjislacioni për ndarjen e marrëveshjeve publike i cili urdhëron që dokumentet e tenderit të publikohen në formë elektronike dhe falas, e zmadhoi transparencën e procesit të furnizimeve publike. Filloi të funksionojë trupi i ri mbikëqyrës-Këshilli për Furnizime Publike. Në Ligjin për furnizime publike është përcaktuar se zakonisht gjatë ndarjes së marrëveshjeve, doemos duhet të shfrytëzohet kriteri “çmimi më i ulët”. Oferta më e volitshme ekonomikisht mund të zgjidhet vetëm me leje të Këshillit për Furnizime Publike. Ky sistem nuk është në pajtim me acquis-in. Obligimi i organeve kontraktuese që të marrin pëlqim nga Këshilli për Furnizime Publike para se të publikojnë shpallje krijon ngarkim të panevojshëm administrativ. Gjithashtu, ekziston dyshim për parregullsi në projektin “Shkupi 2014”, projekt urbanistik i financuar nga Qeveria. Komuna Qendër, ku kryesisht është i locuar projekti, lëshoi urdhëresë për raport në të cilin zbuloi se vendimet e marra në lidhje me tenderët për punë janë të njëanshme. Deri më sot, as Enti Shtetëror i Revizionit, as Komisioni Shtetëror për Pengim të Korrupsionit apo Zyra e Prokurorit Publik nuk kanë marrë kurrfarë iniciative si përgjigje e konstatimeve nga raporti. Shumë shpesh hasen plotësime të marrëveshjeve për punë, pasi Ligji për furnizime publike nuk e urdhëron dialogun teknik si kusht i domosdoshëm para ndarjes së marrëveshjeve. Kërkesat e tenderit nuk e lehtësojnë pjesëmarrjen e gjerë të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Kapaciteti administrativ i Ministrisë së Ekonomisë edhe më tej mbetet i pamjaftueshëm që të sigurojë zbatim efikas të Ligjit për koncesione dhe partneritet publik privat. Këshilli për partneritet privat publik akoma nuk është në funksion.

29

Resurset njerëzore dhe humane të Komisionit shtetëror për furnizime publike, si pjesë e sistemit për mjete juridike, mbeten të pamjaftueshme. Numri i përgjithshëm i rasteve në mënyrë plotësuese u zvogëlua nga 585 në vitin 2012 në 553 në vitin 2013; shkalla e rasteve të zgjidhura mbetet stabile në 95%. Organet kontraktuese në listën e referencave negative vendosën afër 40 opertaorë ekonomikë, prej të cilëve 11 parashtruan ankesë. Përdorimi i listës së referencave negative akoma nuk është i harmonizuar me rastin C-465/11 të Gjykatës së Drejtësisë së BE-së. U vendosën dënimet me burg prej një deri pesë vjet për profit ilegal dhe keqpërdorim të detyrës zyrtare. Shkeljet e identifikuara të procedurave të furnizimeve publike nuk u procesuan në mënyrë sistematike dhe përfunduan vetëm me një aktgjykim për keqpërdorim të procedurave për furnizime publike apo partneritet privat publik. Legjislacioni nacional akoma nuk është harmonizuar në tërësi me Direktivën e BE-së për mjete juridike.

Konkluzion

Progresi në sferën e furnizimeve publike ishte vetëm i kufizuar gjatë periudhës së raportimit. Ekziston brengosje në lidhje me cilësinë e përgjithshme të zbatimit të ligjeve. Duhet të bëhen përpjekje të mëdha që të sigurohet se përdorimi i mjeteve publike financiare është efikas dhe transparent. Nga pikëvështrimi ligjvënës, përgatitjet edhe më tej janë të fazë të avancuar.

4.6. Kapitulli 6: E drejta e shoqërive tregtare

Korniza juridike e të drejtës së shoqërive tregtare u ndryshua në mënyrë plotësuese që të zbatohet parashtrimi i detyrueshëm i llogarive vjetore nga kompanitë joaktive dhe të vendoset parashtrim elektronik i llogarive vjetore nga kompanitë e mesme dhe të mëdha. Sistemi elektronik për regjistrim i themeluar nga Regjistri qendror është i detyrueshëm për kompanitë e sapo-formuara dhe deri tash ka afër 200 agjentë për regjistrim. Në vitin 2013, Akademia për Gjykatës dhe Prokurorë Publikë siguroi trajnim për 176 gjykatës në sferën e të drejtës së shoqërive tregtare dhe të 45 gjykatësve në sferën e të drejtës ndërkombëtare të shoqërive tregtare. 15 gjykatësve të sapozgjedhur që vendosin për çështje civile dhe konteste lidhur me aktivitetin afarist u janë mbajtur trajnime të specializuara. Harmonizimi me Direktivën për bashkim tejkufitar akoma nuk ka përfunduar.

Sa i përket kontabilitetit korporativ, vlefshmëria e certifikatave të përkohshme për kontabilistë dhe kontabilistë të autorizuar u vazhdua nga 24 në 48 muaj. Afër 3000 licenca të përhershme dhe 7300 licenca të përkohshme janë lëshuar nga Ministria e Financave. Instituti për Kontabilistë të Autorizuar akoma nuk është në funksion dhe përgjegjësia për licencim i mbetet Ministrisë së Financave. Gjithashtu ka prolongim në sigurimin e trajnimit të vazhdueshëm të kontabilistëve profesionalë.

Në lidhje me revizionin, Instituti për revizorë të autorizuar u bë anëtar i plotfuqishëm i Federatës Ndërkombëtare të Kontabilistëve. Këshilli për avancim dhe mbikëqyrje të revizionit e miratoi zbatimin e legjislacionit për pranimin e kualifikimeve të revizorëve të marra jashtë vendit dhe ato kualifikime u pranuan nga Instituti.

Konluzion

Është arritur progres i mirë në sferën e së drejtës së shoqërive tregtare, sidomos në pjesën e revizionit. Instituti për Revizorë të Autorizuar iu bashkua Federatës Ndërkombëtare të Kontabilistëve. Është e rregulluar pranimi i kualifikimeve të revizorëve të marra jashtë vendit.

30

Këshilli për Avancim dhe Mbikëqyrje të Revizionit është në funksion, por Instituti për Kontabilistë akoma nuk e ka marrë përgjegjësinë e vet. Marrë përgjithësisht, përgatitjet në sferën e të drejtës së shoqërive tregtare janë të avancuara.

4.7. Kapitulli 7: E drejta e pronësisë intelektualeLigji për të drejta të autorit dhe të ngjashme u ndryshua për tu rregulluar të drejtat e fonogramit dhe të sigurohet harmonizimi me Marrëveshjen e Organizatës Botërore për pronësi intelektuale për shfaqje dhe fonograme. Qeveria i caktoi antarët e Komisionit për rregullim në sferën e të drejtave të autorit dhe të ngjashme. Kapaciteti I sektorit për të drejta të autorit dhe të ngjashme (si pjesë e Ministrisë së Kulturës) edhe më tej është I pamjaftueshëm. Bashkëpunimi ndërmjet institucioneve përgjegjëse për pronësi industriale duhet të përmirësohet.

Ligji për të drejta nga pronësia industriale u ndryshua që të rregullohen të drejtat e pronësisë intelektuale në pajtim me Strategjinë për inovacione. Sistemi për parashtrimin elektronik të kërkesave u vu në funksion. Në vitin 2013, Akademia e Gjykatësve dhe Prokurorëve Publikë dorëzoi nëntë programme për trajnim të 205 anëtarëve të gjyqësorit për mbrojtje të të drejtave të pronësisë intelektuale. Enti Shtetëror për Pronësi Industriale nuk ka personel të mjaftueshëm për të siguruar shërbim cilësor në raport me aktivitetet afariste dhe për mbështetje të inovacioneve. Trajnimi për ndërmarrje të vogla dhe të mesme për mbrojtje dhe zbatim të të drejtave të pronësisë intelektuale është i kufizuar.

Në lidhje me zbatimin, Trupi koordinues për pronësi intelektuale filloi 16 procedura në vitin 2013 dhe konfiskoi rreth 2000 lëndë të falsifikuara. Kishte 24 ndjekje penale dhe 11 fletëparaqitje për kundërvajtje në lidhje me të drejtat e pronësisë intelektuale. Inspektorati Shtetëror I Tregut Kapitulli rreth 120 inspeksione. Në vitin 2013 vetëm 1% e dënimeve të kumtuara me para u grumbulluan. Agjencia për Shërbime mediale audio dhe audiovizuele lëshoi 18 urdhëresa për ndalime të radiodifuzerëve që të parandalohen kundërvajtjet shtesë të[ të drejtave të autorit dhe të ngjashme. Bashkëpunimi ndërmjet Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Interpolit për zbulimin e kanaleve rajonale peer punë të falsifikuara rezultoi me heqjen e 70 000 lëndëve të falsifikuara, mbylljen e numrit të madh të fabrikave për prodhimin e mallrave të falsifikuara dhe paraburgimin e 330 personave. Numri i përgjithshëm i kontrolleve dhe konfiskimeve bie, megjithatë, edhe angazhimi për luftë kundër cenimit të të drejtave të pronësisë intelektuale nuk përmirësohet. Prodhimet ushqimore, kozmetika, prodhimet për higjienë, barna, lodra, pajisje teknike dhe elektronike të falsifikuara vazhdojnë të shiten në tezgat e tregjeve të rrugës dhe shitore. Vetëdijesimi për cenimin e të drejtave të pronësisë intelektuale dhe për kërcënimet për shëndetin dhe sigurinë mbetet i kufizuar. Trajnimi për ndërmarrje të vogla dhe të mesme për mbrojtje dhe zbatim të të drejtave të pronësisë intelektuale është i kufizuar. Tre laboratorët publikë nuk janë të autorizuar me ligj për zbulimin e barnave të falsifikuara dhe analizat e tyre nuk janë pranuar si dëshmi profesionale nga gjykatat. Falsifikimi nuk konsiderohet krim i organizuar dhe përpjekjet për parandalimin e tij janë akoma të pamjaftueshme. Të dhënat për hetimet, ndjekjen penale dhe analizat për cenime që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë intelektuale nga viti 3013 grumbullohen në mënyrë sistematike, por Enti Shtetëror për Statistikë ende nuk ka siguruar evidence të saktë për zbatimin e tyre.

Konkluzion

31

Është aritur përparim I caktuar në legjislacion në sferën e të drejtës së pronësisë intelektuale. Përpjekjet për zbatim nga të gjitha institucionet vazhdojnë, por ndërlikueshmëria e sistemit për zbatim e pengon mbrojtjen efikase të të drejtave të pronësisë intelektuale. Evidence e hetimeve, ndjekja penale dhe analizat për cenime në lidhje me të drejtat e pronësisë intelektuale ende nuk është e arritshme dhe vetëdija e publikut mbetet e kufizuar. Përgjithësisht, përgatitjet në këtë sferë janë në fazë mesatarisht të përparuar.

4.8. Kapitulli 8: Politika e konkurrencës

Në sferën e antitrustit dhe bashkimeve, Komicioni për Mbrojtjen e Konkurrencës miratoi dy vendime për marrëveshje kundër-konkurruese, katër për keqpërdorim të pozicionit dominant dhe 18 për përqëndrime të tregut. Nëntë procedura të mëtejme janë në rrjedhë. Gjykata Administrative anuloi shtatë vendime të miratuara nga Komisioni për Mbrojtje të Konkurrencës për shkaqe procedurale, nga të cilat gjashtë pastaj u konfirmuan nga Gjykata e Lartë Administrative. Kodi Penal u harmonizua me Ligjin për mbrojtje të konkurrencës, duke mundësuar vendosjen e masave për lëshim. U miratuan Drejtime për kufizime vertikale dhe për marrëveshje horizontale, duke mundësuar hamonizim të mëtejmë me acquis për kinkurrencë. Analiza e tregut të sektorit banker u realizua në vitin 2013. Komisioni për Mbrojtjen e Konkurrencës, në bashkëpunim me Akademinë për Gjykatës dhe Prokurorë Publikë mundësoi trajnim në sfera eksperte për gjykatës dhe personel gjyqësor edhe në Gjykatat Administrative dhe Gjykatat e Larta Administrative. Nga viti 2012, Komisioni për Mbrojtjen e Konkurrencës, nuk ka lëshuar kurfarrë aktvendimesh për kartelë. Buxheti i tij opertaiv mbetet i kufizuar dhe vazhdon me gjoja shfrytëzimin e kapacitetit administrative në sferën e antitrustit dhe bashkimeve.

Komisioni për Mbrojtjen e Konkurrencës,miratoi gjashtë vendime për miratimin e ndihmës së caktuar shtetërore (për dy skemat dhe ndihmë individuale) nga të cilat dy ishin për ndihmë shtetërore rajonale. Kapaciteti i sektorit për ndihmë shtetërore u përforcua dhe numri i të pnësuarve mbetet numër i mjafteshëm. Vetëdija ndërmjet dhënësve të ndihmës shtetërore për sistemet për njoftim për përdorimin e tyre mbetet i ulët, dhe i gërmon mekanizmat hyrës për mbikëqyrje. Pragu i deminimis prej 200 000 eurosh është shumë i lartë dhe joproporcional me tregun e vendit dhe paraqet rrezik për prishjen e konkurrencës. Përgjithësisht, korniza e legjislacionit për ndihmë shtetërore mbetet stabile, por duhet të përmirësohet transparenca në lidhje me detalet dhe shumat e ndihmës shtetërore e cila ndahet.

Konkluzion

Në sferën e politikës e konkurrencës është arritur përparim i mirë. Legjislacioni u harmonizua në mënyrë plotësuese me acquis dhe Kodi penal u harmonizua me Ligjin për Mbrojtjen e Konkurrencës. Vendi e ruan imazhin e vet në kuptimin e zbatimit të ligjeve. Komisioni për Mbrojtjen e Konkurrencës vazhdon të punojë me buxhet të pamjaftueshëm, edhe pse ka numër të mjaftueshëm të të punësuarve. Përgjithësisht, përgatitjet në këtë sferë janë në fazë të përparuar.

4.9. Kapitulli 9: Shërbimet financiare

Në sferën e bankave dhe konglomerateve financiare, Banka Qendrore zhvilloi metodologji të re për vlerësimin e Procesit të vërtetimit intern të kapitalit për mbulimin e rreziqeve (PVIKMRR). Rregullativat për kërkesat për përshtatshmëri të kapitalit u ndryshuan për të përfshirë garanci

32

për punë dhe të harmonizohen me Rregullativën e BE-së për kërkesa prudente për institucione kreditore dhe firma investuese. Legjislacioni i ndryshuar për regjistrin kreditor e zgjeroi përdorimin e veglave IT për përmirësimin e qasjes në informata. Përfshirja e revizionit të brendshëm të bankave u zgjerua për shkak të harmonizimit me standardet e Bazelit për revision të jashtëm të bankave. Udhëzimet për menaxhim me rrezikun likuidues mundësojnë themelimin e fondeve për mbështetje të huave afatgjata. Numri modest i ankesave të parashtruara tregon nivel të ulët të vetëdijes për të drejtat e konsumatorëve, që mbetet shkak për tu brengosur.

U miratuan rregullativa të reja për statistikën e sistemeve IT në sigurimin dhe risigurimin e kompanive. U vendosën etiketa për sertifikim të regjistrimit dhe sigurimit të automjeteve. Ministria e Punëve të Brendshme, akoma, nuk ka lëshuar të dhëna autentike për automjete të pasiguruara. Janë të nevojshme të dhëna autentike me qëllim që të mbahet evidence më e mire për zbatimin e masave të ndërmarra për luftë kundër vozitjes pa sigurim. Liberalizimi I planifikuar I tregut të sigurimit të automjeteve motorike u prolongua për tu mbrojtur industria e sigurimeve. Legjislacioni I tanishëm, i cili e autorizon Ministrinë e Financave të caktojë premi për sigurim të mjeteve motorike, nuk është në pajtim me acquis-in e BE-së dhe e pengon konkurrencën në pjesën më të madhe të tregut të sigurimeve.

Ndryshimet e Ligjit për sigurim pensional me financim të detyrueshëm kapital, në mënyrë plotësuese I përsosën kërkesat për agjentët për fonde pensionale. Agjencia përkatëse vazhdoi ta zmadhojë kapacitetin e vet për zbatim, dhe me këtë edhe mbështetjen e vet për institucionet mbikëqyrjen e të cilave ekryen. Kufizimi prej 50% për investim në letra të huaja me vlerë nuk është në pajtim me acquis-in e BE-së.

Legjislacioni për infrastructure të tregut financiar vetëm pjesërisht është harmonizuar me Direktivën për kolateral financiar (2003/47/ЕЗ), ndërsa harmonizimi me Direktivën për miratim final (98/26/ЕЗ) ende nuk ka filluar.

Në sferën e tregjeve të letrave me vlerë dhe shlërbimeve investuese Ligji për letra me vlerë u ndryshua për zgjerimin e definicionit për oferta private të letrave me vlerë dhe për zgjerimin e obligimeve për njoftim të vendosura për depozitarët e letrave me vlerë, për të përfshirë aksionarë të cilët posedojnë mbi 5% të letrave me vlerë në kompani. Kapaciteti i Komisionit për Letra me Vlerë për rregullim dhe supervision u përmirësua.

Konkluzion

Përgjithësisht është vërejtur përparim i caktuar në sferën e shërbimeve financiare. Legjislacioni në lidhje me bankat, letrat me vlerë, fondet investuese dhe sigurimin pensional me financim të detyrueshëm kapital u përmirësua. Nevojitet statistikë me cilësi më të mire me qëllim që të mbahet evidence më e mire për masat e ndërmarra kundër vozitjes pa sigurim. Legjislacioni për infrastrukturë të tregut financiar ende nuk është harmonizuar me acquis-in. Kapaciteti rregullator dhe supervisor i Agjencisë për Supervizion të Sigurimit Pensional me Financim të Detyrueshëm Kapital dhe Komisionit për Letra me Vlerë u përmirësuan. Përgatitjet në sferën e shërbimeve financiare janë në faze mesatarisht të përaruar.

4.10. Kapitulli 10: Shoqëria informatike dhe mediat

Në sferën e komunikimeve elektronike dhe informative dhe teknologjive të komunikacionit, Ligji I ri për komunikime elektronike u miratua në shkurt, me qëllim që të harmonizohet legjislacioni nacional me kornizën rregullatore të BE-së për vitin 2009. Rregulla të reja u miratuan për

33

zmadhimin e konkurrencës dhe përmirësimin e të drejtave të konsumatorëve. Rregullatori, Agjencia për komunikime elektronike i përcaktoi parimet për kualitet minimal të rrjetit dhe qasja në rrjetin 4G u bë e arritshme. Ajo tani është e pajisur me instrumente për kualitet dhe pajisje për ndjekje të spektrit radiodifuziv që i mundëson monitorim më detajor të kualitetit të shërbimeve nga operatorët. Penetracioni fiks me shtrirje të gjerë arriti nivel prej 16% te popullata në vitin 2013, në krahasim me mesataren e BE-së prej 29%. Rregullatori lëshoi udhëzim i cili vendos qëllime interneti me shtrirje të gjerë. Kompensimet administrative dhe taksat e dedikuara për operatorët janë ende mbi nivelin e duhur për financim të funksionimit të rregullatorit. Shfrytëzimi I mjeteve të tepërta nga rregullatori për dedikime tjera përveç për zhvillim të komunikimeve elektronike vazhdoi edhe më tej, duke e ryshfetizuar kredibilitetin e rregullatorit. Koordinimi për imponim të sanksioneve ndërmjet rregullatorit dhe organit për konkurrim është i dobët. Kapaciteti administrative i Ministrisë për Shoqëri Informatike dhe Administratë mbetet i pamjaftueshëm. Numri telefonik 112 për raste urgjente ende nuk është vendosur.

Sa i përket shërbimeve të shoqërisë informatike, Ligji për rrjetin hulumtues akademik u ndryshua që t’i mundësohet të bëhet rregullator i emrave të domeneve, si dhe tetë kompani nënshkruan marrëveshje të veprojnë si regjistrues në domen nacional. Me këtë përfundon procesi i liberalizimit të tregut në emër të domenit. Procesi për vendosjen e Qendrës Nacionale për përgjigje të incidenteve kompjuterike vazhdon.

Në sferën e politikës audiovizuele Ligji për shërbime mediale audio dhe audiovizuele u miratua pjesërisht me qëllim që të harmonizohet legislacioni nacional me direktivën për shërbime mediale audiovizuele. Vendosja e kornizës institucionale në pajtim me Ligjin e ri është në rrjedhë dhe mbetet të shikohet nëse këto do të funksionojnë në mënyrë efikase në praktikë. Ndryshimet e Ligjit u miratuan në korrik dhe në shtator, vetëm me konsultime të vogla me palët e prekura.

Organi rregullator medial i emëruar, Agjencia për Shërbime Mediale Audio dhe Audiovizuele, vazhdon t’i përcjellë përmbajtjen e programeve, pronësinë mediale dhe koncentrimin e tregut. Ai e zgjeroi aktivitetin e vet të përcjelljes duke e përfshirë edhe televizionin rajonal. Vazhdon brengosja për drejtësi, objektivitet dhe transparencë të qasjes së tij. Pavarësia e tij financiare dhe politike dhe ajo e servisit radiodifuziv publik nuk janë përcaktuar akoma saktësisht. (Shiko gjithashtu, Kapitullin 23- Gjyqësori dhe të drejtat fundamentale)

Konkluzion

Përparim i mire është arritur në lidhje me harmonizimin e acquis-it në sferën e shoqërisë informatike dhe mediave. Legjislacioni i ri është përcaktuar për komunikime elektronike dhe politikë audiovizuele. Duhet të merren masa që të garantohet pavarësia e servisit radiodifuziv publik dhe rregullatorit medial l. Marrë në përgjithësi, përgatitjet në këtë sferë janë në rrugë të mire.

4.11. Kapitulli 11: Bujqësia dhe zhvillimi rural

Në lidhje me çështjet horizontale, përgatitjet për vendosje të sistemit të integruar kontrollues dhe administrative janë në fazë përparimtare. Sistemi për identifikim të parcelave të tokës (SIPT) u zhvillua në mënyrë plotësuese dhe digjitalizimi i parcelave të tokës u përfundua. Sistemi për identifikim të parcelave të tokës tani është i gatshëm të shfrytëzohet për përcjellje të pagesave të drejtpërdrejta në nivel nacional. Numri i pamjaftueshëm i personelit përgjegjës për sistemin e rrezikon mirëmbajtjen, azhurnimin dhe kualitetin e përgjithshëm të rregullt të tij. Sistemi

34

informativ i tregut bujqësor bëhet burim ekskluziv i të dhënave për tregun. Kualiteti i të dhënave nga rrjeti për të dhëna të kontabilitetit nga ekonomitë bujqësore duhet të përmirësohet ende.

U miratua Ligji për konsolidim të tokës bujqësore, që parasheh zbatimin e programeve për konsolidim të tokave. Në mënyrë plotësuese duhet të përmirësohet qasja te shërbimet këshillëdhënëse kualitative për bujq dhe ekonomi të vogla bujqësore, veçanërisht në raport me vlefshmërinë strategjike të kësaj çështjeje. Përdorimi dhe mirëmbajtja efikase e objekteve për ujitje mbetet sferë me interes.

Buxheti për vitin 2014 për bujqësinë dhe zhvillimin rural është fiks në nivel të ngjashëm me atë të vitit 2013 (rreth 155 milionë euro) që paraqet 5% të buxhetit nacional. Rreth dy të tretave të kësaj shume paraqesin pagesa të drejtpërdrejta të bujqve. Për disa prodhime bujqësore, mbështetja financiare mbetet e lidhur me prodhimin. Ndikimi i këtyre pagesave të drejtpërdrejta për realizimin, produktivitetin dhe konkurrencën e ekonomive bujqësore mbetet të vlerësohet. Kërkesat për harmonizim të kryqëzuar janë vendosur pjesërisht.

Është arritur përparim i kufizuar në lidhje me organizimin e përbashkët të tregut të mallrave.

Programi nacional për zhvillim rural u realizua në vitin 2013, nëpërmjet shtatë thirrjeve publike për aplikacione. Buxheti për këtë program është rritur në mënyrë të konsiderueshme në vitin 2014 (për 125% në krahasim me buxhetin e vitit 2013). Është përforcuar kapaciteti i Agjencisë për Mbështetje Financiare të Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural.

Në vitin 2013, shuma prej 11,5 milionë, mjete të ndara nëpërmjet instrumentit për ndihmë paraaderuese për zhvillim rural (IPARD) mbeti e pashfrytëzuar dhe u kthye në buxhetin e BE-së. Dizajni dhe programi i përgjithshëm i volitshmërive dhe rregullave për financim dhe lloje të investimeve të lejuara gjatë fazave të përcjelljes duhet të përmirësohet. Filloi evalvimi i jashtëm i programit me qëllim që të identifikohen rekomandime specifike për përmirësimin e përgjithshëm. Organet nacionale arritën përparim në plotësimin e masave për akreditim të aktiviteteve për ndihmë teknike sipas IPARD-it. Thirrja e tetë publike është publikuar pas ndryshimit të katërt të IPARD-it për blerjen e traktorëve. Numri i aplikacioneve të dorëzuara është zmadhuar në mënyrë të konsiderueshme.

Përgatitjet janë në rrjedhë në sferën e prodhimit organik dhe politikës për kualitet, dhe fokusi tani duhet të jetë në zbatim. Në dhjetor 2013, u miratua Plani nacional për prodhimtari organike 2013-2020. Janë vendosur dispozita për mbështetje financiare të bujqve që janë paraqitur për skemat për prodhimtari organike. Kapaciteti administrative për menaxhim me bujqësi organike duhet të përforcohet.

Konkluzion

Është arritur përparim i caktuar në sferën e bujqësisë dhe zhvillimit rural veçanërisht në sferën e sistemeve të integruara administrative dhe kontrolluese, zhvillimin rural, prodhimtarinë organike dhe mbrojtjen e kualitetit. Të domosdoshme janë përmirësimet në strukturën e ekonomive bujqësore dhe dhënien e shërbimeve këshillëdhënëse që të zmadhohet konkurrenca. Zbatimi joefikas i programit paraaderues për zhvillim rural është sferë me interes serioz. Përgjithësisht, përgatitjet edhe më tej janë në fazë mesatarisht të përparuar.

4.12. Kapitulli 12: Siguria e ushqimit, politika veterinare dhe fitosanitare

35

Në lidhje me sigurinë e përgjithshme të ushqimit, kapaciteti institucional i Agjencisë së Ushqimit dhe Veterinarisë është forcuar me numrin plotësues të të punësuarve në pajtim me planin për punësim, por mbetet i pamjaftueshëm.

Në sferën e politikës veterinare, është miratuar legjislacioni për zbatim me qëllim të harmonizohet rregullativa nacionale me acquis. Legjislacioni fokusohet në përmirësimin e statusit shëndetësor të kafshëve në akuakulturë dhe në programet për ndjekje, tregtinë me kafshë të gjalla, fara, qeliza vezë dhe embrione; në masat për kontroll të sëmundjeve te kafshët, substancat e ndaluara dhe për ndjekjen e rezuideve nga barnat veterinare. Sistemet për kontroll të importit dhe kushtet për import të kafshëve të gjalla dhe prodhimet me orgjinë shtazore azhurnohen në bazë të rregullt nga Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë. Janë miratuar katër plane të bazuara në ndjekjen e rrezikut për dërgesat gjatë importit dhe zbatohen. U miratuan rregullore për identifikim dhe regjistrim të bletave, deleve dhe dhive. Sistemi për identifikim dhe regjistrim të derrave ende nuk është vendosur. Sistemet për kontroll të identifikimit të kafshëve, regjistrimi dhe lëvizja duhet të zbatohen në mënyrë më efikase. Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë vazhdon ta zbatojë programin për vaksinim oral të dhelprave kundër tërbimit. Vonesat e pagesës së stacioneve të autorizuara veterinare private vazhdojnë të shkaktojnë probleme për zbatim të programeve për mbrojtjen shëndetësore të kafshëve.

U miratuan rregullore për nënprodhimet e kafshëve, me qëllim të afrimit të legjislacionit nacional për plasimin në treg të ushqimit, ushqimit të kafshëve dhe nënprodhimeve të kafshëve te legjislacioni relevant i BE-së. Sistemet e domosdoshme për grumbullimin dhe trajtimin ende nuk janë vendosur. Legjislacioni për zbatim të rrezatimit jonizues dhe materialeve që vijnë në kontakt me ushqimin revidohen në pajtim me ndryshimet e acquis. Programi vjetor për ndjekjen e sigurisë së ushqimit nuk është zbatuar plotësisht për shkak të mungesës së mjeteve. Klasifikimi i bazuar në rrezik në ndërmarrjet që merren me ushqim nga origjina joshtazore edhe më tutje zhvillohet dhe planifikohet në inspeksione, gjithashtu, përparon. Kapaciteti i Inspektoratit të Ushqimit mbetet i pamjaftueshëm në lidhje me resurset e njeriut.

U miratuan disa akte nënligjore për rregulla të caktuara për ushqimin e kafshëve.

Në sferën e politikës fitosanitare, u miratuan programe për ndjekjen e organizmave të dëmshme dhe prodhimeve për mbrojtjen e bimëve, por vetëm pjesërisht janë zbatuar. U miratuan akte nënligjore për shëndetin e bimëve dhe për cilësinë e farërave dhe materialit propagandues. Nuk janë miratuar plane për zbatim të kontrolleve zyrtare të importit, regjistrimit, etiketimit dhe përdorimit të prodhimeve për mbrojtjen e bimëve. Numri i të punësuarve, trajnimeve dhe profesionalizmit ende nuk janë të mjaftueshëm. Koordinimi ndërmjet organeve kompetente në sferën mbetet e dobët dhe joefikase. Kapaciteti i Laboratorit Fitosanitar Shtetëror është forcuar, kurse vëllimi i marrjes së ekzemplarëve dhe analizave të bëra është rritur, por ende është i pamjaftueshëm që të sigurojë rezultate të besueshme. Sistemi informatik fitosanitar ende nuk është vendosur. Përgatitjet në këtë sferë nuk kanë përparuar.

Janë miratuar aktet nënligjore plotësuese për organizmat e modifikuara gjenetikisht (OMGJ).

Konkluzion

Përparimi plotësues është bërë në sferën e sigurisë së ushqimit dhe politikës veterinare, veçanërisht në lidhje me përpjekjet nga Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë për zbatim të ligjeve të rëndësishme, dhe plotësimi i sistemit të bazuar në rrezik për kontrollet zyrtare. Përgatitjet në sferën e sigurisë së ushqimit dhe politikës veterinare janë në fazë të avancuar. Përgatitjet në sferën fitosanitare mbesin në fazën e hershme.

4.13. Kapitulli 13: Peshkataria

36

Prodhimi i peshqve bazohet në akuakulturë dhe peshkimin komercial në ujërat e liqenit, për këtë arsye, një pjesë e madhe e acquis që ka të bëjë me menaxhimin me resurse dhe flotë, si dhe inspeksionin dhe kontrollin, vetëm pjesërisht zbatohet.

Janë përgatitur procedura të reja në lidhje me koncesionet e lejuara për peshkim komercial. Ligji në lidhje me mbikëqyrjen inspektuese është ndryshuar me qëllim të rritjes së efikasitetit. Numri i kontrolleve të zbatuara është rritur dyfish në vitin 2013, në krahasim me vitin 2012.

Seksioni i Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Ekonomisë së Ujërave, përgjegjës për peshkim dhe akuakulturë, rregullisht i azhuron bazat e të dhënave në lidhje me politikën e tregut për prodhim dhe tregti me peshk të freskët dhe material riprodhues nga peshqit.

Në lidhje me ndihmën shtetërore, ndarja e mbështetjes financiare për vitin 2014 për peshkim dhe akuakulturë mbetet 1,5 milionë euro.

Nuk ekzistojnë marrëveshje ndërkombëtare formale. Marrëveshjet joformale të punës me Greqinë dhe Shqipërinë e përfshijnë menaxhimin me resurse në të tria liqenet që i ndajnë.

Konkluzion

Një pjesë e madhe e acquis në sferën e peshkimit nuk është relevante për vendet pa dalje në det. Është bërë përparim në sferën e inspeksionit të akuakulturës dhe peshkimit komercial në liqene.

4.14. Kapitulli 14: Politika e transportit

Në sferën e transportit rrugor, Legjislacioni për sigurinë në komunikacion nevojitet, në mënyrë plotësuese, të harmonizohet me acquis. Fushatat për sigurinë në komunikacion nga Këshilli për Sigurinë në Komunikacion u fokusuan në zvogëlimin e fëmijëve viktima. Gjithashtu, nevojitet forcimi i kapacitetit administrativ dhe operativ.

Në sferën e transportit hekurudhor, Ligji për sistem hekurudhor ishte ndryshuar në nëntor 2013, për rregullim të mëtejshëm të certifikimit të parkut të automjeteve hekurudhore, inspektorëve hekurudhorë dhe transportit hekurudhor. Një rregulle është miratuar në dhjetor 2013, për harmonizim të mëtejshëm të legjislacionit nacional me acquis. Nevojiten përpjekje plotësuese për arritjen e nivelit konkurrues të dënimeve për transportitn ngarkues ndërkombëtar. Tregu hekurudhor mbetet i mbyllur për operatorët e licencuar. Megjithatë, ndryshimet në Ligjin për hekurudha mundësojnë që ndërmarrjet e licencuara për hekurudha të punojnë për qëllimet personale dhe transit. Drejtoria për siguri në sistemin hekurudhor vazhdoi me kryerjen e inspeksioneve, por kapaciteti i saj duhet të forcohet. Procedurat për certifikim të sigurisë janë përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme. Komiteti për hetim të fatkeqësive në komunikacion mbetet me kuadër të pamjaftueshëm. Marrëveshja tejkufitar me Serbinë ende nuk është lidhur.

Në lidhje me komunikacionin e brendshëm ujor, ishte ndryshuar Ligji për navigacion të ujërave të brendshme në nëntor 2013, me çka në mënyrë plotësuese rregullohet njohja e lëshimit të vërtetimeve dhe transportit të mallrave në rrugët e brendshme ujore. Plani për inspeksione për siguri, ende, nuk zbatohet plotësisht. Procesi i licencimit pritet të finalizohet.

Në sferën e transportit ndërmodal, studimi strategjik për nyjat multimodale ishte përfunduar në janar 2014, dhe ishte zgjedhur një lokacion potencial. Vendi duhet ta pranojë zhvillimin e transportit konkurrues dhe ekologjik të baraspeshës dhe sistemin e mobilitetit, me një fokus të posaçëm në ekonominë me shtesa të ulëta të karbonit si proioritet.

37

Në sferën e transportit ajror, ishte miratuar një rregullore për inspeksionet në komunikacionin ajror, me çka legjislacioni nacional më tepër u harmonizua me acquis. Duhet të merren hapa të mëtejshëm për harmonizim të legjislacionit nacional me Aneksin I të reviduar në Marrëveshjen për Hapësirë të Përbashkët Evropiane Ajrore (MHPEA). Dispozita nacionale për mundësim të financimit të operatorëve ajrorë, përmes sigurimit të skmave financiare për stimulime për aviokompani është pika për shqetësim për zbatim të kërkesave nga faza e parë e Marrëveshjes. Dhënësi i shërbimeve për navigacion ajror nënshkroi marrëveshje për hua me Bankën Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) për financim të përmirësimit dhe forcimit të kapacitetit teknik dhe administrativ. Puna e drejtorisë përgjegjëse për hetim të fatkeqësive të aeroplanëve dhe incidenteve serioze, ende, nuk është transparente në mënyrë të mjaftueshme.

Konkluzion

Është arritur përparim i caktuar në sferën e politikës së transportit. Siguria në komunikacion dhe legjislacioni për hekurudhat duhet më tutje të harmonizohen me acquis. Tregu në sferën e hekurudhave mbetet i mbyllur për ndërmarrjet e hekurudhave të BE-së, përveç transportit për qëllimet personale. Kapaciteti administrativ i Drejtorisë për Siguri në Sistemin Hekurudhor dhe Komitetit për hetim të fatkeqësive për transportin hekurudhor duhet të forcohet. Në përgjithësi, përgatitjet në këtë sferë kanë përparuar mesatarisht.

4.15.Kapitulli 15: Energjia

Në sferën e sigurisë në furnizim, rezervat e naftës janë rritur pak, dhe tani janë të barabarta me konsumimin mesatar prej 57 ditësh. Ligji për rezerva të detyrueshme të naftës, i miratuar në shtator 2014, ka pëe qëllim harmonizimin me legjislacionin e BE-së në këtë sferë. Hua prej 25 milionë euro ishte siguruar nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim për modernizim të pjesës Manastir - Florinë (Greqi) në rrjetin e bartjes për energjinë elektrike. Në rrjedhë janë procedurat e tenderit për ndërtim të dy objekteve të mëdha hidroenergjetike, Fusha e Lukovës dhe Ura e Boshkut, duke shkaktuar shqetësim për ndikimin e dëmshëm potencial në mjedisin jetësor. Marrëveshja Ndërqeveritare (MN) e nënshkruar me Rusinë në vitin 2013 në lidhje me gazsjellësin "Rrjedha jugore" nuk është kompatibile me acquis. Republika e Maqedonisë dha kontribut për testin e stresit për sigurinë energjetike të zbatuar nga Komisioni Evropian në kornizat e Strategjisë Evropiane për Siguri Energjetike.

Bilanci energjetik për vitet 2014-18 për tregun e brendshëm të energjisë, projekton një rritje të rëndësishme në konsumim të gazit natyror dhe energjisë gjeotermale. Tregu i energjisë elektrike për konsumatorë të mesëm ishte hapur për konkurrencë më 1 prill 2014, kurse hapja e plotë e tregut për të gjithë konsumatorët, duke i përfshirë edhe ekonomitë familjare, është caktuar më 1 janar 2015. Hynë në fuqi rregullat e reja në tregun e energjisë elektrike, sistemi tarifor dhe rregullat për blerjen e energjisë elektrike për mbulim të humbjeve në rrjetë. Grid kodi për shpërndarje të energjisë elektrike ishte ndryshuar që të mundësojë hapjen e tregut. Në rrjedhë janë ndryshimet përharmonizim të legjislacionit me Pakon e Tretë për tregun e brendshëm të energjisë. Ekonomitë familjare të hershme vazhdojnë t'i shfrytëzojnë subvencionet.

Komisioni Rregullator për Energjetikë vendosu rregull në treg për tregun e gazit natyror dhe e ndryshoi rregulloren për rregullim të çmimeve për bartje, shpërndarje dhe furnizim me gaz natyror, të domosdoshme për hapjen e mëtejshme në tregun e gazit natyror. Qeveria miratoi vendime të fillohen aktivitetet për partneritet privat publik për ndërtim të rrjetave të gazsjellësit për furnizim dhe shpërndarje. Operatori për bartjen e gazit në pronësi shtetërore nënshkroi marrëveshje për ndërtim të gazsjellësit për bartjen e gazit, Kleçovc - Shtip - Kavadarc. Qeveria filloi një procedurë të tenderit për partneritet privat publik për shpërndarjen dhe furnizimin me gaz për kompanitë dhe konsumatorët e vegjël në qytetin e Shkupit.

38

Kontesti rreth pronësisë së gazsjellësit për bartjen e gazit nuk është zgjidhur, duke e mbajtur zhvillimin e sektorit. Tregu për shpërndarjen dhe furnizimin me gaz natyror mbetet me përqendrim të lartë, edhe pse dy ndërmarrje të reja publike ishin licencuar.

Plani aksional nacional për burime rigjeneruese të energjisë nuk është miratuar nga Qeveria dhe afati i fundit për parashtrim te Komiteti Energjetik nuk është ruajtur. Legjislacioni nacional, ende nuk është ndryshuar që të pasqyrojë në qëllimin obligues të Komitetit Energjetik prej 28% të bruto konsumimit final nga burimet e ripërtërira, apo kërkesat për mekanizmat bashkëpunues. Në rrjedhë është ndarja e koncesioneve për hidrocentralet e vogla në 80 lokacione. Kapaciteti i lejuar maksimal për tarifat e aurotizuara për energjinë elektrike të prodhur nga biogazi është rritur prej 2 MW deri në 7 MW, por kriteret për prodhimin e mbajtur dhe importin e bio lëndëve djegëse të lëngshme nuk u zbatuan. Ndryshimet e legjislacionit nacional për harmonizim me Direktivën e BE-së për energjinë e ripërtërirë duhet të shpejtohen.

Sa i përket efikasitetit energjetik, plani i dytë aksionar për efikasitetin energjetik ishte gartuar dhe diskutuar me palët e prekura, por ende nuk është miratuar nga Qeveria. Obligimi nga viti 2013 për përkushtimin në qëllimin për kursimin e energjisë prej 4% nuk është plotësuar. Agjencia shtetërore për energjetikë miratoi rregullativë ligjore për zbatim të karakteristikave energjetike të ndërtesave dhe për revizionet energjetike. Grupi i parë revizorët energjetikë të trajnuar dhe të licencuar filloi me punë. Katër anëtarë të rinj nga personali ishin caktuar në Agjencinë për energjetikë, por kapaciteti i saj mbetet i pamjaftueshëm.

Drejtoria për siguri rrezatimi miratopi plan strategjik për siguri nukleare dhe siguri nga rrezatimipër vitet 2014-16, dhe përgatiti raport për zbatim të kodeksit për zbatim të sigurisë së burimeve radioaktive.

Konkluzion

Përparim i caktuar është arritur në sektorin energjetik, veçanërisht që i referohet hapjes së mëtejshme të tregut të energjisë elektrike, përpjekjet të hapet dhe zgjerohet tregu i gazit natyror dhe për aktivitetet e marra të përmirësohet siguria në furnizim. Masat lidhur me burimet rigjeneruese të energjisë dhe efikasitetit energjetik nuk janë zbatuar plotësisht dhe qëllimet nga viti 2013 nuk janë plotësuar. Rregullatori duhet të ketë fuqi më të madhe t'i zbatojë vendimet e tij dhe bizneset e licencuara duhet më mirë t'i plotësojnë obligimet që u janë dhënë. Duhet të forcohen përpjekjet për transponim të plotë dhe zbatim të Pakos së Tretë për Energji. Përgatitjet në këtë sferë kanë përparuar në mënyrë të konsiderueshme.

4.16. Kapitulli 16: Tatimimi

Në sferën e tatimimit të tërthortë, Ligji për tatim mbi vlerën e shtuar (TVSH) ishte ndryshuar që të futet sistemi për bartjen e obligimit tatimor. Shkallët e TVSH-së për ushqimin e kafshëve, prodhimeve të foshnjave dhe mjeteve shkollore është zvogëluar prej 18% në 5%. Në lidhje me akcizat, shkallët u rritën; kështu, disa ende mbesin të ulëta nga kërkesat minimale të acquis. Nevojitet harmonizimi i mëtejshëm në këtë sferë.

Në sferën e tatimimit të drejtpërdrejtë, Ligji për tatim personal mbi të ardhura ishte ndryshuar që të futet koncepti i vetëtatimimit për individët tregtarë dhe ushtruesit e veprimtarisë së pavarur, si dhe sqarimi i dispozitave ekzistuese për zbatim të marrëveshjeve për tatimim të dyfisht. Sistemi për tatimim të fitimeve të lojërave të fatit dhe bastoreve, gjithashtu, ishte thjeshtësuar. Ligji për zona zhvillimore industriale teknologjike nuk është në pajtim me Kodeksin e sjelljes së BE-së për tatimim afarist.

39

Në lidhje me bashkëpunimin administrativ dhe ndihmën e ndërsjellë, ishte ratifikuar marrëveshja për tatimim të dyfisht me Bosnjë e Hercegovinën dhe ishte shpallur "Реег РеуЈеда" raporti nga faza II, pjesa e procesi "Реег РеуЈеда" i formuar nga Forumi Global i OECD-së për transparencë dhe këmbim të informatave për qëllime tatimore.

Në fushën e kapacitetit operativ dhe kompjuterizimit, përdorimi i parashtrimit elektronik të fletëparaqitje tatimore dhe shërbimit elektronit në mënyrë plotësuese u zgjerua, me çka u përmirësua kapaciteti operativ i administratës tatimore në këtë sfera. Drejtoria e të hyrave publike ende nuk ka bërë analizë të mangësive dhe nevojave në lidhje me interkoneksionin dhe interoperabilitetin e BE-së. Kompetenca e Drejtorisë në mënyrë plotësuese u zgjerua, që të përfshijë mbikëqyrje mbi zbatimin e Ligjit për disiplinë fiskale për pagesën e vonuar në transaksionet komerciale dhe analizat forenzike të kontabilitetit financiar. Drejtoria publikoi disa udhëzime dhe procedura për përforcimin e zbatimit. Inspeksionet edhe më tutje janë zmadhuar, veçanërisht për lëshimin e llogarive fiskale dhe pagesën e detyrueshme. Drejtoria filloi ta publikojë listën e borxheve të papaguara dhe debitorëve që vonohen me pagesë. Zvogëlimi i ekonomisë së zezë mbetet sfidë. Vazhduan të ndodhin vonesa në pagesën e kthimit të TVSH-së, gjë që mund të ndikojë në likuiditetin e ndërmarrjeve.

Konkluzion

Është arritur progres i caktuar në sferën e tatimimit. Legjislacioni për tatimim të drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë duhet në mënyrë plotësuese të harmonizohet me asdi/s. Duhet të bëhet më shumë në përgatitjen për interkonsktivitetin dhe interoperabilitetin me BE-në. Ligji për zona zhvillimore industriale teknologjike ende nuk është në pajtim me Kodin e sjelljes së BE-së për tatimimin afarist. Vendi duhet menjëherë të zhvillojë evidencë të mirë për ndjekje të pagesës së kthimit të TVSH-së. Nevojiten përpjekje të mëtutjeshme për luftë kundër mashtrimeve tatimore, evazioneve fiskale dhe ekonomisë së zezë. Infrastruktura e IT-së duhet të përmirësohet. Në tërësi, përgatitjet në sferën e tatimimit janë në fazë mesatarisht të përparuar.

4.17. Kapitulli 17: Politika ekonomike dhe monetare

Në sferën e politikës monetare, Banka Qendrore e përforcon mekanizmin e saj për menaxhim me likuiditetin në sektorin bankar dhe ndërmori hapa plotësuese për zmadhimin e harmonizimit me kërkesën e Sistemit evropian të bankave qendrore.

Programi ekonomik paraaderues për vitin 2014-2016 u parashtrua në kohë. Përfshirja e informatave në kornizë makroekonomike dhe fiskale është e mirë, por nuk është e qartë se si do të arrihen qëllimet e planifikuara të politikës ekonomike. Parregullsitë në të dhënat e paraqitura, mosharmonizimet me standardet e Sistemit evropian të llogarive (ECA) dhe mungesa e njoftimit fiskal krijojnë pengesa për shfrytëzimin e këtij programi ekonomik paraaderues si dokument qendror të politikës. Agjenda e reformave strukturore duhet të jetë kompatibile me strategjinë fiskale dhe t'i adresojë kufizimet strukturore të rritjes. Strategjia fiskale nuk është miratuar në afatin ligjor. Transparenca dhe menaxhimi me financat publike duhet të përmirësohet përmespërgatitjes së kornizës buxhetore afatmesme dhe me azhurnimin e planit investues publik. U ndërmorën disa hapa për përmirësimin e kapacitetit institucional të pushtetit qendror, por kapaciteti për formulimin e politikës strategjike dhe kapaciteti për zbatim duhet të përmirësohen në mënyrë të konsiderueshme në të gjitha nivelet e administratës me qëllim që të jepen rezultate efikase. Nevojiten përpjekje të konsiderueshme për harmonizim të legjislacionit nacional me Direktivën 85/2011 për kërkesat për korniza buxhetore të vendeve përfshirë edhe kërkesën për t'u futur rregulli fiskal.

Konkluzion

40

Është arritur progres i kufizuar në sferën e politikës ekonomike dhe monetare. Ballafaqimi me problemet strukturore në ekonominë do të kërkojë përmirësim të konsiderueshëm të kapacitetit institucional në sferën e formulimit dhe zbatimit të politikës ekonomike. Transparenca dhe cilësia e menaxhimit financiar publik shqetëson edhe më tutje. Në përgjithësi, përgatitjet në sferën e politikës ekonomike dhe monetare janë në fazë përparimtare.

4.18. Kapitulli 18: Statistika

Në sferën e infrastrukturës statistikore, u miratua ndryshimi i ligjit për statistikë për definim të procedurës për zgjedhje dhe emërim të drejtorit të Entit Shtetëror për Statistikë. Përmirësimet e sistemeve IT të Entit Shtetërorë për Statistikë dhe bankës qendrore e përmirësuan deponimin, si dhe mbledhjen dhe administrimin me të dhënat. Enti Shtetëror për Statistikë realizoi pilot-hulumtime për inovacione, çmimet reale të import-eksportit, shpenzimet ekologjike të udhëtarit, mobilitetin dhe prodhimin organik. Gjatë hulumtime statistikore patjetër duhej të prolongoheshin për shkak të mungesës së resurseve të Entit Shtetëror për Statistikë. Vëllimi i të dhënave të dorëzuara në Eurostat u zmadhua dhe u definuan procedurat për sigurimin e qasjes së sigurt në mikro të dhënat për qëllime shkencore-hulumtuese.

Në sferën e klasifikimeve dhe regjistrave, u arrit progres plotësues në tranzicionin ndaj NACE Rev. 2. klasifikimi statistikor i aktivitetit ekonomik. Sistemi për nomenklaturë të njësive territoriale është në pajtim me organizatën territoriale nacionale.

Në lidhje me statistikën sektoriale, statistika e llogarive nacionale ishte më shumë e harmonizuar me asdi/s. Të dhënat historike nga llogaritë nacionale u reviduan. Vlerësimi i parë i përshtatjeve sezonale të të dhënave për llogari nacionale tremujore dhe vjetore u përgatit për periudhën 2004-2013. U përpilua plan aksional për realizimin e ECA 2010 (Sistemi evropian i llogarive) dhe Enti Shtetëror për Statistikë i publikoi seritë e para të të dhënave sipas ECA 2010. Megjithatë, nevojiten përpjekje të mëtutjeshme të konsiderueshme që të harmonizohet me kërkesat e reja dhe duhet të vazhdojë sipas planit aksional të rënë në ujdi me Eurostat-in. Banka Qendrore arri përmirësime në statistikën e saj për shkallët e kamatës dhe në statistikën e saj të jashtme, si dhe në statistikën e cila shfrytëzohet në përpilimin e llogarive financiare. Të dhënat statistikore për bilanc pagesor dhe pozitën investuese ndërkombëtare janë harmonizuar me Doracakun e ri për bilanc pagesor (BPM6), ndërsa janë publikuar edhe të dhëna për seritë vjetore, tremujore dhe mujore për periudhën 1998-2014. U publikua statistika bujqësore rajonale, ndërsa të dhënat për fuqinë punëtore u reviduan. Harmonizimi me asdi/s u përmirësua në lidhje me statistikën sociale përmes realizimit të Anketës për të hyrat dhe kushtet e jetesës (SILC) dhe bartjes së të dhënave në Eurostat. Mungesa e të dhënave të azhurnuara për popullatën vazhdon të ketë ndikime negative mbi saktësinë statistikore në spektër të gjerë të sferave.

Konkluzion

Është arritur progres i mirë në sferën e statistikës, veçanërisht në infrastrukturën statistikore edhe në harmonizimin e statistikës sektoriale me acquis. Resurset e pamjaftueshme njerëzore dhe financiare, megjithatë, e ngadalësuan progresin në këtë sferë. Përgatitjet në sferën e statistikës janë në fazë të avancuar.

4.19. Kapitulli 19: Politika sociale dhe punësimiËshtë arritur progres i kufizuar në lidhje me të drejtën e punës. Bashkëpunimi ndërmjet institucioneve relevante të angazhuara për zbatimin e Ligjit për marrëdhënie të punës nuk është përmirësuar.

41

Janë miratuar rregullore për rreziqe në lidhje me fushat elektromagnetike dhe për përcaktimin e listës së çmimeve për shërbimet në lidhje me sigurinë dhe shëndetin gjatë punës. Duhet të përshpejtohet zbatimi i strategjisë dhe planet e lidhura të veprimit për shëndet gjatë punës. Poashtu, duhet të përmirësohet bashkëpunimi ndërmjet organeve relevante. Këshilli nacional për siguri dhe shëndet gjatë punës mbetet joefikas, nuk takohet rregullisht dhe pa mbikëqyrje. Nuk ka përmirësime në kapacitetin për zbatimin e inspekcioneve në lidhje me sigurinë dhe shëndetin gjatë punës.

Këshilli ekonomiko-social vazhdou të mbajë dialogun social trepalësh ndërmjet Qeverisë, punëdhënësve dhe sindikatave. Dialogu social trepalësh është zhvilluar në shkallë modeste në nivel lokal. Vetëdija e përgjithshme për vlefshmërinë e dialogut social dypalësh është e dobët, ku edhe sindikatat dhe organizatat e punëdhënësve luftojnë për tërheqjen e anëtarëve të ri. Disa sindikata paraqesin vështirësi gjatë përcaktimit të prezencës së tyre në disa ndërmarrje. Përgjithësisht, kapaciteti i partnerëve sociale ngelet i dobët dhe pjesëmarrja e tyre në krijimin e politikave ngelet e kufizuar.

Papunësia edhe më tej është e lartë edhe krahas zvogëlimit të ulët në tremujorin e dytë në vitin 2014. Janë miratuar disa masa specifike për ballafaqimin me papunësinë e të rinjve si pjesë e politikës për punësim në vend, por efekti i tyre ngelet të vërehet. Sektori publik mbetet të jetë punëdhënësi kryesor. Pjesëmarrja në tregun e punës edhe më tutje është në nivel të ulët, veçanërisht te femrat dhe Romët. Qeveria e miratoi planin operativ për programe aktive dhe masa për punësim për vitin 2014. Buxheti nacional për programe aktive dhe masa për punësim deri në një shkallë është zvogëluar në vitin 2014, por megjithatë nuk është i mjaftueshëm t’i plotësojë nevojat e tregut të punës. Është arritur progres i vogël në procesin afatgjatë të modernizimit të Agjencisë për punësim. Ministria për punë dhe politikë sociale përgjegjës për luftën kundër ekonomisë informale ka realizuar disa hapa me qëllim të zvogëlojë nivelin e mosparaqitjes së të punësuarve.

Vazhdojnë të zbatohen projektet e kofinancuara nga IPA të cilën e përgatisin shtetet për pjesëmarrje në Fondin Social Evropian. Institucionet lokale me rolin udhëheqës në menaxhimin me fondet e IPA kanë mungesë të motivimit dhe përkushtimit. Kapaciteti i dobët administrativ dhe bashkëpunimi i pamjaftueshëm ndërmjet institucioneve janë të dëmshme për zbatimin e projekteve. (Shih Kapitulli 22 – Politikë rajonale dhe koordinim të instrumenteve strukturore).Aktiviteti Qeveritar në lidhje me inkluzionin social përfshin punësimin në administratën shtetërore të 1600 shfrytëzuesve të ndihmës sociale dhe 300 personave me invaliditet. Ndikimi i vërtetë i këtij punësimi, megjithatë, kanë ngritur çështjet në lidhje me përgatitjen përkatëse, për shembull trajnim, për integrimin e tyre në vendin e punës, si dhe në lidhje me parimin e meritave. (Shin Kritere politike – Reforma në administratën publike). Është kufizuar progresi në zbatimin e Strategjisë Nacionale të reviduar për reduktimin e varfërisë dhe përjashtimi social dhe plani përkatës veprues për vitin 2014. Shkalla e varfërisë mbetet e lartë dhe institucionet përgjegjëse për zbatimin e politikave dhe aktiviteteve strategjike nuk kanë kapacitet të mjaftueshëm. Të dhënat për varfërinë, duke përfshirë varfërinë fëminore, nuk janë azhurnuar rregullisht, çka e vështirëson plotësimin e qëllimit për zvogëlimin e varfërisë. Janë ndërmarrë aktivitete për tu reduktuar shkalla e braktisjes së arsimit fillor te fëmijët Romë, por kjo edhe më tutje ngelet çështje e hapur. Numri i Romëve pa dokumente zyrtare për identifikim personal vazhdon të paraqet problem, me më shumë se 530 raste të evidentuara deri në datë të caktuar në vitin 2014, prej të cilave vet rreth një e katërta kanë marrë dokumente. Kapaciteti administrativ në fushën e inkluzionit social nuk është përmirësuar dhe është veçanërisht joadekuat në nivel lokal. Koordinimi ndërmjet institucioneve të përfshira në zbatimin e politikave për përfshirje sociale edhe më tutje nuk është adekuate.

Është realizuar progres i kufizuar në zbatimin e Strategjisë nacionale për të drejta të barabarta të personave me invaliditet për vitin 2010-2018. Janë hapur njësi të reja komunale banesore të cilat sigurojnë shërbime

42

për persona me invaliditet, siç janë qendra të reja ditore për fëmijë me nevoja të veçanta. Politikat ekzistuese për avancimin e qasjen në tregun e punës për grupet e cenueshme, duke përfshirë personat me invaliditet, edhe më tejjanë të pamjaftueshme. Trupi nacional koordinues përgjegjës për përcjelljen e zbatimit të Konventës së OKB nuk është aktiv.

Ligji për mbrojtje sociale i ndryshuar ka zmadhuar beneficionet për 5% dhe të grupeve të cenueshme u ka dhënë të drejta plotësuese të kërkojnë beneficione. Menaxhimi me beneficionet është thjeshtëzuar dhe përmirësuar. Reformat në sistemin pensional vazhdojnë. Legjislacioni është ndryshuar për t'u siguruar rritje lineare e pensioneve prej 5% në bazë vjetore, duke filluar prej muajit mars të vitit 2014. Kapaciteti administrativ i institucioneve të cilat janë angazhuar për zbatimin e Ligjit për mbrojtje sociale nuk është përmirësuar.

Zbatimi i planit strategjik për antidiskriminim për vitet 2011-2015 përparon kryesisht me aktivitete për promovim dhe shpallje. Zbatimi i aktiviteteve për ngritje të vetëdijes të caktuara në strategjinë e komunikimeve për vitet 2013-2015 ka filluar me debate të shumta publike në tema të caktuara. Komisioni për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi ka nënshkruar memorandume për bashkëpunim me Sekretariatin për Zbatimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit dhe me Shoqatën për zhvillim social dhe multikulturor të femrave. Komisioni është përfshirë në aktivitete promovuese nëpërmjet publikimit të udhëzimeve dhe raporteve të temave të ndryshme dhe organizimit të pres konferencave. Megjithatë, edhe më tej nuk ka mjaftueshëm financa dhe resurse njerëzore për t’u plotësuar detyre në mënyrë adekuate. Ligji për antidiskriminim edhe më tutje nuk është harmonizuar me acquis, për shkak se nuk ndalon diskriminim në mënyrë eksplicite në bazë të orientimit seksual në fushën e punësimit dhe profesionit. Grumbullimi dhe analiza e të dhënave është përmirësuar, por edhe më tej është e kufizuar. (Shih Kapitulli 23 – Gjyqësori dhe të drejtat fundamentale).

Janë ndarë mjete shtesë financiare për ministrinë kompetente për mundësi të barabarta, me qëllim të sigurohet buxhet operativ për masat në lidhje me barazinë gjinore. Ligji për marrëdhënie të punës është ndryshuar për t’u dhënë të punësuarve të drejta shtesë për mungesë të papaguar për shkak të kujdesit për fëmijët. Tani është aktiv grupi ndërsektorial konsultativ dhe këshillëdhënës për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve. Kapaciteti i komisioneve lokale për mundësi të barabarta është përmirësuar. Komisioni për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi, përgjegjës për ballafaqim me ankesa ka vazhduar punën e vet dhe fillimisht është fokusuar në çështjet për barazi gjinore. Pjesëmarrja e femrave dhe shkallët e punësimit ngelen shumë të ulëta në krahasim me mesataren e BE-së edhe krahas përmirësimit të caktuar, Sektori për mundësi të barabarta edhe më tutje ka mungesë të resurseve përkatëse. Masat e fokusuar për femrat Rome ishin të kufizuara. Zakonet diskriminuese, traditat dhe stereotipet ngelen gjerësisht të përhapura, veçanërisht në fushat rurale. (Shih Kapitulli 23 – Gjyqësori dhe të drejtat fundamentale)

Konkluzion

Është arritur progres i kufizuar në fushën e politikës sociale dhe punësimit. Shkalla e papunësisë deri në një shkallë është zvogëluar, por edhe më tej ngelet e lartë. Sfidat kryesore të papunësisë afatgjate, nivelet e larta të papunësisë te personat e rinj, pjesëmarrja shumë e ulët e romëve dhe femrave në tregun e punës dhe nivelet e larta të punësimit joformal edhe më tej duhet të zgjidhen. Dialogu social dhe kapaciteti i partnerëve socialë duhet të përforcohen në mënyrë plotësuese. Strategjitë për inkluzion social duhet të zbatohen më mirë. Në fushën e politikës sociale dhe punësimit, përgatitjet janë avancuar në nivel mesatar.

43

4.20. Kapitulli 20: Ndërmarrjet dhe politika industriale

Proceset zhvilluese në lidhje me parimet e ndërmarrjeve dhe politikës industriale e përfshinë formimin e Këshillit nacional për sipërmarrësi dhe konkurrencë. Vendi vazhdon t'i zbatojë parimet të Aktit për biznese të vogla. Agjencia për përkrahje të sipërmarrjes mbetet dobët e financuar dhe nuk është plotësisht e integruar në iniciativat qeveritare për zhvillim të sektorit privat.

Në lidhje me instrumentet për ndërmarrjet dhe politika industriale, Ligji për disiplinë financiare ishte i ndryshuar me qëllim të nxitet pagesa në kohë e detyrimeve dhe të përmirësohet likuiditeti i ndërmarrjeve. Harmonizimi me Direktivën për pagesë të vonuar mbetet të vërtetohet. Me Ligjin për marrëveshje jashtë gjyqësore u futën procedura më të shkurta jashtë gjyqësore për detyrimet të kreditorëve, të cilat mund të shfrytëzohen para se procedura e falimentimit të jetë formalisht e filluar. Është formuar Fond për inovime dhe zhvillim teknologjik me buxhet prej 9 milionë euro për katër vitet e para. Këshilli i investitorëve të huaj dhe Agjencia për investime të huaja dhe promovim të eksportit nënshkroi marrëveshje për bashkëpunim për përmirësimin e komunikimit dhe koordinimit të aktiviteteve. Seksion i formuar në kornizat të Agjencisë për investime të huaja dhe promovim të eksportit, me qëllim të ofrohen shërbime plotësuese për investitorët e huaj. Seksioni filloi me zbatimin e programeve nëpërmjet të lidhjes së investitorëve të huaj me ndërmarrjet loakle. Buxheti i ndarë për zbatimin e strategjisë për inovacione dhe politika nacionale për tërheqje të investitorët të huaj u zmadhua. Ishte nënshkruar marrëveshje për pjesëmarrje në Programin e BE-së për “Konkurrencë të ndërmarrjeve dhe ndërmarrje të vogla dhe të mesme (KOSME)". Ende duhet të bëhet më shumë që të mundësohet qasja deri te financat për të gjitha ndërmarrjet, veçanërisht për ndërmarrjet të vogla dhe të mesme dhe ato të jenë zakonisht të informuara për ndryshimet në ligjvënie.

Në lidhje me politikat e sektorëve, buxheti i Agjencisë për Turizëm, duke përfshirë subvencione për tërheqje të turistëve të huaj, dukshëm u zmadhua në vitin 2014. Numri i përgjithshëm i turistëve u zmadhua për 5,8% në vitin 2013, në krahasim me vitin e kaluar.

Konkluzion

Është arritur përparim i vogël në sferën e ndërmarrjeve dhe politikës industriale. U miratuan masa për përmirësimin e disiplinës financiare dhe për nxitje të pagesës në kohë të detyrimeve. U zmadhua financimi për tërheqje të investitorëve të huaj dhe zhvillim të turizmit. Duhet të bëhet më shumë që të përmirësohet qasja te financat. Përgatitjet në këtë sferë janë në fazë të përparimit mesatar.

4.21. Kapitulli 21: Rrjete transeuropiane

Në sferën e rrjeteve transeuropiane, vendi vazhdoi të marrë pjesë në zhvillimin e Rrjetit rajonal të transportit të Evropës Juglindore, në pajtim me Memorandumin për mirëkuptim të këtij projekti. Duhet të përkushtohet kujdes në zhvillimin dhe prioritetin të projekteve për rrugët të përcaktuara në vazhdimin indikativ të TEN-T në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Mbindërtimi i rrugëve dhe lidhjeve hekurudhore të përfshira në Opservatorin e Transportit të Evropës Juglindore (CEETO) të rrjetit gjithëpërfshirës mbetet prioritet.

44

Qeveria miratoi program investues për rrugët për vitet 2013-2017. Punët ndërtimore, bashkëfinancimi nga IPA fondet, të vijave nga autostrada e cila gjendet përtej Korridorit X të rrjetit të Opservatoris të transportit të Evropës Juglinodre përparon. Ndërtimi i Korridorit VIII hekurudhor kah Bullgaria fillojë në mars të vitit 2014, e financuar nga huaja e Bankës Evropiane për rindërtim dhe zhvillim dhe nga Korniza investuese për Ballkanin Perëndimor. Kapaciteti Administrativ dhe teknik i të gjithë institucioneve dhe organeve të cilat janë të përfshirë duhet në mënyrë plotësuese të përforcohet.

Në sferën e rrjeteve energjetike, punët ndërtimore vazhdojnë në 400 kV energji elektrike për interkoneksionin Shtip - Nish (Serbi). Mjetet ishin të mara nga Korniza investuese për Ballkanin Perëndimor për përpilimin e dokumentacionit teknik në lidhje me largpërçuesin Manastir – Elbasan (Shqipëri). Huaja prej 25 milionë euro ishte e sigurua nga Banka Evropiane për rindërtim dhe zhvillim për modernizimin e pjesës Manastir - Lerin (Greqi) nga rrjeti për bartje të energjisë elektrike. Operatori në pronë shtetërore për bartje të gazi nënshkruaj marrëveshje për ndërtimin e gazpërçuesit Kleçovc – Shtip – Kavadar.

Në lidhje me rrjetet të telekomunikacionit, në fillim të vitit 2014 rrjeti 4G u bë i kapshëm, në hapësirë të kufizuar.

Konkluzion

Është arritur përparim i caktuar në sferën e rrjeteve transeuropiane. Vendi vazhdoi në mënyrë aktive të marrë pjesë në Opservatorin e Transportit të Evropës Juglindore dhe Bashkësinë Energjetike të Evropës Juglindore. Përgjithësisht, zhvillimi i rrjeteve të transportit, energjetik dhe të telekomunikacionit përparon. Përgatitjet në këtë sferë janë në fazë të avancuar.

4.22. Kapitulli 22: Politika rajonale dhe koordinimi i instrumenteve strukturore

Në lidhje me kornizën ligjore, dispozitat për kanalizim të mjeteve të buxhetit qendror, siç është përcaktuar në Ligjin për zhvillim rajonal, ende nuk janë plotësisht të zbatuara. Investimet kapitale të projekteve të cilat i zbatojnë ministritë duhet të jenë më transparent. Kapaciteti për bashkëfinancim të projekteve të financuara nga BE në nivel lokal duhet të përmirësohet. Futja e kornizës afatmesme buxhetore do të mundësojë fleksibilitet në përcaktimin e buxheteve dhe programim shumëvjeçar.

Përmirësime janë të nevojshme në përgatitjen dhe zbatimin të programeve të cilat kanë të bëjnë me kornizën institucionale. Koordinimi ndërministror dhe konsultimet me palët e prekura, gjithashtu, duhet të përmirësohen. Sistemet për menaxhim dhe përcjellje duhet të përforcohen me qëllim të sigurohet zbatim efikas në korniza të afateve të lejuara ligjor.

Institucionet të përfshira në zbatimin e IPA ende nuk e kanë kapacitetin e nevojshëm administrativ për absorbimin e fondeve të kapshme të BE-së dhe për sigurimin e menaxhimit efikas dhe efektiv. Motivimi, mbajtja e personelit dhe kushtet për punës mbeten problem.

Kapaciteti për programi dhe përgatitje të projekte duhet në mënyrë plotësuese të përmirësohet. Zhvillimi i projekteve të reja duhet të përfundohet, me qëllim të zbutet zmadhimi i rrezikut nga mospërkushtimi dhe kthimi i mjeteve.

Procedurat për menaxhim me përcjellje dhe evalvim, të cilat përdoren në korniza të komiteteve të rregullta të sektorëve për përcjellje të IPA, ishin të përmirësuara dhe u zhvillua pjesëmarrje e mirë në zbatim. Sistemi informativ për menaxhim duhet plotësisht të shfrytëzohet. Duhet më

45

tepër të bëhet që të sigurohet se veprohet pas rekomandimeve për evalvim, projektet dhe indikatorët programor dhe se rezultatet janë të qëndrueshëm. Komunikimi dhe shikueshmëria e IPA duhet të përmirësohet.

Kapaciteti administrativ në sferën e menaxhimit financiar, kontrollit dhe revizionit duhet në mënyrë plotësuese të përmirësohet (shiko Kapitullin 32 – Kontrolli financiar). Duhet të bëhen përpjekje për përforcim të mëtejmë të menaxhimit financiar, revizioni dhe procedurat për kontroll nëpërmjet përmirësimit të strukturave operative. Endi duhet edhe më tej ta zhvillojë kapacitetin e vet në këtë sferë, me qëllim të sigurohet menaxhim stabil financiar me mjetet të BE-së.

Konkluzion

Është arritur përparim i kufizuar në sferën e politikës rajonale dhe koordinim të instrumenteve strukturore. Vazhdon brengosja rreth funksionimit të sistemit të decentralizuar për zbatim si një tërësi. Nëse problemet nuk zgjidhen urgjentisht, rreziku nga mospërkushtimi ndaj fondeve të BE-së më tej do të zmadhohet. Përpjekje më të mëdha janë të nevojshme që të sigurohet se procedurat për furnizime publike përfshijnë mjete të BE-së zbatohen në mënyrë të rregullt dhe në kuadër të afateve të përcaktuara kohore. Përgjithësisht, përgatitjet në këtë sferë janë mesatarisht të përparuara.

4.23. Kapitulli 23: Jurisprudenca dhe të drejtat fundamentale

Sistemi gjyqësor

Reformat kryesore në këtë sferë në pjesën më të madhe tashmë janë të përfunduara, por janë të nevojshme përmirësime që të sigurohet zbatim i rregullt i standardeve evropiane të cilat kanë të bëjnë në pavarësinë dhe kualitetin të drejtësisë.

Ende nuk është zgjedhur çështja për mangësitë në sistemin të tashëm të karrierës së gjykatësve edhe krahas kërcënimit potencial të cili ata e paraqesin për pavarësinë e gjykatës. Siguria e vendit të punës duhet të jetë më fortë e mbrojtur me ndryshimin e ligjvënies në lidhje me disiplinën dhe shkarkimin, e cila është tepër komplekse dhe në masë të pamjaftueshme e saktë dhe e parashikueshme. Praktika e Këshillit Gjyqësor në lidhje me procedurat disiplinore dhe procedurat për shkarkim duhet të jetë proporcionale dhe më transparente. Ndaj çështjes për rezultatet të dobëta të gjykatësve duhet të qaset fillimisht nëpërmjet masave korrekte, siç janë përmirësime në organizimin dhe trajnime, sesa shkarkim. Shkarkimi duhet të kufizohet në sjellje të pandërgjegjshme serioze dhe konstante në punë dhe duhet të zbatohen vetëm pasi që paraprakisht do të jenë të shqiptuara dënime më të buta disiplinore, siç janë paralajmërime dhe zvogëlime të rrogave, të cilat rrallë shfrytëzohen për momentin.

Në pikëpamje të paanshmërisë, dispozitat në lidhje me konflikti të interesave të cilat janë të përmbajtura në ligjet për procedurën qytetare dhe penale vazhdojnë të funksionojnë në mënyrë të papenguar. Gjykatësit në Gjykatat Themelore dhe të Apelit kanë parashtruar 2 419 kërkesa për të tërhiqen nga raste të konflikte potenciale të interesi, prej të cilave 1 818 ishin të pranuara. Këshilli Gjyqësor ka marrë 77 ankesa prej palë të cilët udhëzojnë në procedura gjyqësore të anshme, por, asnjëra nuk qenka në masë të mjaftueshme e themeluar që të aktivizohet procedurë disiplinore. Ekzistojnë edhe ankesa për ndikim të drejtpërdrejtë politik në udhëheqjen dhe rezultatin e pjese të madhe të procedurave gjyqësore, veçanërisht në pikëpamje të procedurave të krimit të organizuar dhe korrupsionit, si dhe raste të përfshirjes së persona nga politika dhe mediet.

46

Në lidhje me profesionalizimin dhe kompetencën, ndryshimet dhe plotësimet të Ligjit për gjykata i cili hyr në fuqi në vitin 2013, në praktikë nuk sollën deri te çfarëdo qoftë përforcime të rëndësishme në regrutimin dhe avancimin e gjykatësve në bazë të meritave. Në vitin 2013, Këshilli Gjyqësor nuk arriti të harmonizohet me dispozitat ligjore se të gjithë gjykatësit e rinj të shkallës së parë duhet të kenë të përfunduar trajnim në Akademinë për Gjykatës dhe Prokurorë Publikë, me atë që emëron më shumë kandidatë të cilit nuk kanë përfunduar trajnim. Dispozita ligjore për gjykatësit nga gjykatat më të larta të kenë përvojë paraprake në gjyqësi është gjithashtu e cenuar, me atë që emërimit janë bërë drejtpërdrejtë para se ndryshimi i ligjit të hyjë në fuqi, i cili është ehe i injoruar në disa emërime të cilit janë bërë pas hyrjes së tij në fuqi. Kjo vazhdon të vë dyshim në angazhimin për punësim në bazë të meritave. Procesi i emërimit nga ana e Këshillit Gjyqësor, veçanërisht vlerësimi i vlerave përkatëse të kandidatëve, duhet të jetë më transparente.

Akademia për Gjykatës dhe Prokurorë Publikë vazhdon të luaj rol qendror në promovimin e kompetencës dh emërimit të përjetshëm të gjykatëse, prokurorëve dhe personelit gjyqësor. Ajo më tej e zgjeron pjesën e vet praktike të trajnimit në vitin 2013 me atë që përfshinë 4 151 gjykatës, 1 256 prokurorë dhe 1 929 bashkëpunëtorë profesional dhe pjesëmarrës të tjerë. Numri i programeve për trajnim u zmadhua në 272, duke përfshirë edhe 63 të cilat janë të parapara jashtë nga kryeqyteti nëpërmjet sistemi të decentralizuar të trajnimi. Gjenerata e re prej 13 kandidatë gjykatës dhe prokurorë e filloj trajnimin e vet 2-vjeçar në dhjetor të vitit 2013. Kjo është gjeneratë e pestë e kandidatëve të cilët marrin pjesë në Programin për trajnim fillestar të Akademisë prej vitit 2009, por, gjithashtu është edhe një nga më të voglat. Prej 80 kandidatë të cilit kanë përfunduar në pesë vitet e fundit, 76 janë të emëruar si gjykatës ose prokurorë. Edhe krahas fushatave të shumta dhe masat përgatitore të cilat janë të ndërmarra gjatë vitit të kaluar, 29 vende të lira për vitin rrjedhës akademik nuk mund të jenë të potësuara. Përmirësime ishin bërë, duke përfshirë edhe futje të trajnimit përgatitor për provimin pranues, strukturë e re e provimit me pyetje dhe metoda të notimit. Përpjekjet të vazhdueshme duhet të vazhdojnë, duke përfshirë bashkëpunim të ngushtë me universitetet, që të sigurojnë më shumë kandidatë të cilit do të jenë në mundësi t’i plotësojnë kriteret për hyrje në Akademi. Gjithashtu, mbetet e vështirë të motivohen profesionistët e rinj ta shikojnë gjyqësinë dhe prokurorinë si mundësi për karrierë atraktive, dhe organet kompetente duhet t’i kontrollojnë shkaqet për nivelin e ulët të interesit, dhe të ballafaqohen me frikën nga nepotizmi, presione me produktivitet jashtë mase dhe përzierje politike, të cilat mund të ndikojnë në mënyrë demotivuese në kandidatët potencial.

Procedura për notim vjetor të gjykatësve kërkon revizion urgjent, sepse ka efekt të dëmshëm në pavarësinë dhe kualitetin e drejtësisë. Ajo shfrytëzohet fillimisht si vegël për përcjellje të produktivitetit të gjykatësve, në vend të kompetencës dhe integritetit të tyre, kualitetit të punës së tyre dhe shërbimet të tyre ndaj qytetarëve dhe profesionit. Ajo ndikon si paralajmërues qoftë për shkarkim ose për përparim në karinë, në bazë të kritereve të pastra kuantitative. Sistemi vë presion të panevojshëm mbi gjykatësit dhe i privon nga pavarësia të menaxhojnë me lëndët e tyre në mënyrë optimale, në mënyrë indirekte duke nxitur metoda negative të punës. Notimi duhet të ndahet nga sistemi për procedura disiplinore dhe shkarkim dhe duhet të fokusohet më shumë në notimin e kompetencave kryesore të gjykatësve, siç janë përpilimi i aktgjykimeve dhe mendimeve, aftësi organizuese, pjesëmarrje në trajnime dhe nivel i specializimit. Kriteret kuantitative të cila shfrytëzohen për momentin (numri i lëndëve të përfunduara, numri i aktgjykimeve kundra të cilave janë parashtruar ankesa dhe numri i afateve të ruajtura për procedurë) janë më adekuate për notim të sistemit juridik si tërësi, sesa për raste individuale. Sistemi koherent i vlerësimit të kualitetit dhe kënaqësia e klientit nga gjykatat ende duhet të zhvillohet.

47

Përgjegjësia e organeve shtetërore të jurisprudencës përcillet nëpërmjet mekanizma me më shumë ankesa të cilat u janë në dispozicion qytetarëve. Këshilli Gjyqësor, Ministria e Drejtësisë dhe Zyra e Avokatit të Popullit morën 1 061, 339 dhe 732 ankesa, në mënyrë përkatëse për vitin 2013, të cilat kanë të bëjnë me punën e gjyqësisë. Shkaqet më të shpeshta për ankesë janë gjatësia e procedurave gjyqësore, por, edhe mungesa më e madhe e paanshmërisë ose qasjes së barabartë në drejtësi. Gjykata Supreme vazhdoi të marrë ankesa për kompensim për shkak të procedurave të gjata gjyqësore në mënyrë të paarsyeshme. Ai ka marrë 434 ankesa të tilla (zvogëlim prej 676 në vitin 2012) dhe ndau mbi 116 000 euro për kompensim të shpenzimeve. Vendi, gjithashtu, u pajtuar të paguaj mbi 445 000 euro për marrëveshje miqësore, paditësve të cilit kanë parashtruar ankesa para Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, prej të cilave shumica kanë të bëjnë me gjatësinë e procedurave gjyqësore. Në lidhje me përgjegjësinë individuale, pesë gjykatës ishin shkarkuar deri tash në vitin 2014, mbi të gjitha bazat të "ushtrim joprofesional dhe të pandërgjegjshme të funksionit gjyqësor”, dhe një gjykatës parashtroi dorëheqje gjatë kohës së procedurës rrjedhëse për shkarkim. Këshilli i prokurorëve publik, shkarkoi dy prokurorë në bazë të paaftësisë. Vjeshtën e vitit 2013, dy hetime për korrupsion në nivel të lartë përfunduan me aktgjykim, gjykim dhe mbyllje të gjykatësi, dy prokurorë, gjykatës i mëparshëm, gjykatës i mëparshëm i hetimit, i punësuar në prokurori dhe avokat. Komisioni shtetëror për parandalim të korrupsionit, gjithashtu, inicionte procedurë të kundërvajtje kundër 32 gjykatës për mos parashtrimi të deklaratave për konflikt të interesi të cilat janë obligim ligjor.

Në lidhje me efikasitetin e sistemit gjyqësor, 23 prej 27 gjykatave themelore në vend mbajnë shkallë pozitive të lëndëve të zgjedhura (që do të thotë se, gjatë vitit 2013 ato kanë arritur të zgjedhin më shumë raste, sesa kanë marrë) si dhe dy Gjykata të Apelit, Gjykata Administrative dhe Gjykata Supreme. Në lidhje me menaxhimin me lëndë, nuk ka të dhëna për lëndë të mbetura.

Megjithatë, problem i njëjtë serioz me procedura afatgjate gjyqësore ende duhet të zgjidhet. Derisa fazat individuale të procedurës gjyqësore zakonisht përfundohen në kuadër të afateve ligjore, gjatësia e përgjithshme e procedurës nga fillimi i aktgjykimit përfundimtar mbetet një nga shkaqet kryesore për ankesa dhe kërkesa për kompensim të dëmi të qytetarëve. Hapat intensive të cilat ndërmerren në vitet e fundit për ballafaqim me frenimin e rasteve gjyqësore, duke e përfshirë edhe futjen e qëllimeve mujore dhe aksenti i madh i produktivitetit në procedurën vjetore për notim, rrezikon keqësimin e kualitetit të drejtësisë, si rezultat i aftësisë së kufizuar të gjykatësve të përkushtojnë kohë dhe kujdes adekuat për përpilimin e aktgjykimeve të shëndosha, plotësisht të arsyetuara në bazë të të gjitha dëshmive në dispozicion. Në vend se të përshpejtohet procedura e plotë, kjo mund të kontribuojë në problemin afatgjatë të përsëritjes së hetimit të sërishëm dhe gjykime të sërishme, si dhe ta vazhdojë procedurën e tërësishme. Ligji më medijim siguron kornizë juridike për zgjedhje alternative të kontesteve, por në praktikë sistemi ende është në masë të pamjaftueshme i zhvilluar dhe janë të nevojshme më shumë masa për ngritje të vetëdijes që të vihet në funksion. Në fillim të vitit 2014, Këshilli Gjyqësor dhe Ministria e Drejtësisë ndërmorën hapa për identifikimin e “rasteve të vjetra” duke e shfrytëzuar sistemin automatik për menaxhim me lëndë në gjykatat. Në të gjitha instancat gjyqësore, janë identifikuar 3 155 raste të cilat qenkan në sistemin gjyqësor më shumë se tre vjet, prej të cilave 822 raste qenkan më shumë se pesë vjet dhe 56 raste më shumë se 10 vjet. Megjithatë, ky revizion deri tash ishte i kufizuar në rreth 88 000 raste të kontestueshme dhe duhet të zgjerohet që të mbulohen të gjitha lëndët në gjykatat, duke i përfshirë edhe lëndët procedurale dhe jashtëkontestimore, të cilat për momentin janë 180 000.

Buxheti gjyqësor për vitin 2014 është 30,830,000 euro, ndërsa buxheti i Prokurorisë Publike është 7,250,000 euro; dhe të dy pakë janë të zmadhuar nga viti i kaluar. AGJPP merr vetëm

48

0,68 milionë euro nga buxheti gjyqësor, duke pasur parasysh vëllimin e aktiviteteve të saja për trajnim dhe rrolin e saj qendror në gjendjen profesionale të gjyqësisë duhet të zmadhohet. Pjesa më e madhe e buxhetit gjyqësor ende shpenzohet në rroga, ndërsa përqindja e numrit të përgjithshëm të gjykatësve sipas madhësisë së popullatës mbetet mbi 50% më e lartë nga përqindja evropiane. Në të njëjtë kohë, numri i përgjithshëm i rasteve gjyqësore të cilat për momentin janë në procedurë aktive para gjykatave të vendit është zvogëluar në mënyrë drastike në aktër vitet e fundit, prej rreth 1 milionë në fund të vitit 2009 në rreth 180 000 deri në fund të vitit 2013, si rezultat i riorganizimit të kompetencave në sferat siç janë kryerja dhe trashëgimi. Këto faktor e theksojnë nevojën rritëse për racionalizim të sistemit gjyqësor dhe shpërndarje më efikase të resurseve financiare dhe njerëzore.

Në lidhje me qasjen në drejtësi, shpërndarja vjetore e ndihmës juridike nga buxheti mbetet në 50,000 euro, ndërsa numri i avokatëve të regjistruar për sigurimin e ndihmës juridike u hip në 251. Prej 227 kërkesave për ndihmë juridike të parashtruara në vitin 2013, 95 ishin ndarë deri tash, ndërsa 128 ishin të palejuara. Numri më i madh i kërkesave ishin bërë në raste të lidhura me çështjet pronësore, viktima të dhunës familjare dhe mbrojtje të fëmijëve. Janë të nevojshme përmirësimi të mëtejme që të bëhet puna e gjykatave më e kapshme për publikun. Nuk janë ndërmarrë hapa që të locohen vendet të portierëve për informata në hyrje të gjykatave. Qasja fizike te Gjykata Themelore Shkupi II, e cila është me qarkullim më të madh në vend, është joadekuate, sepse nuk ekzistojnë elevator dhe nuk ka qasje adekuate për personat me nevoja të veçanta. Nuk janë ndërmarrë hapa që të futet funksion praktik për kërkim për kërkim të aktgjykimeve të cilat janë të shpallura në ueb faqen e gjykatës. Edhe krahas obligimit ligjor të sigurohet transparencë me shpalljen e të gjitha aktgjykimeve gjyqësore në afat prej dy ditë nga dita e përpilimit dhe nënshkrimit, vendimet më të rëndësishme ose kontroverse të cilat mund të jenë me interes publik përgjithësisht nuk shpallen, që mund të sjellë deri në mungesë të informatave publikisht të kontrollueshme dhe shtrembërim në njoftimin e medieve.

Politika e antikorrupsionit

Kodi zgjedhor ishte ndryshuar që të jepet përgjigje në mangësitë të shënuara nga ana e OBSE/ODIHR në lidhje me financimin e fushatave zgjedhore, ndërsa Kodi zgjedhor ishte i ndryshuar që të futet vepër e re penale për pagesë jolegale të mjeteve shtetërore gjatë kohës së zgjedhjeve. Ligji për menaxhim me pronën e konfiskuar është i vazhduar në vëllim që të mbulohen lëndët të kundërvajtjes dhe administrative, ndërsa janë pastruar edhe rregullat për menaxhim me pronë të konfiskuar. GREKO kryej raundin e katërt të vlerësimit kah fundi i vitit 2013, e cila përfshiu parandalim të korrupsionit në lidhje me anëtarë të parlamentit, gjykatësit dhe prokurorët. Konventa për parandalim të mitmarrjes të nëpunësve të huaj publik në transaksionet ndërkombëtare afariste ende nuk është e ratifikuar.

Kapaciteti administrativ ishte pakë i përforcuar, duke përfshirë punësimin e 34 personave si përkrahje juridike dhe administrative të personelit në Prokuroritë Publike (PP) në të gjithë vendin dhe 5 revizorë më të rinj të sapo pranuar në njësinë e Entit shtetëror për revizion për mbikëqyrje të partie politike dhe financim të fushatës zgjedhore. Prokuroria kryesore publike, PP Themelore, Shkup dhe Prokuroria Themelore Publike, Shkup janë të transferuara në ndërtesën e re me pajisje bashkëkohore. Megjithatë, trupat relevant për zbatimin dhe institucionet për mbikëqyrje mbeten në masë të pamjaftueshme të ekipuar, me resurse të pamjaftueshme dhe të pajisura në mënyrë joadekuate duke pasur parasysh përgjegjësitë e tyre dhe vëllimi i punës, që paraqet sfidë serioze për luftë efikase kundër korrupsionit. Njësia për luftë kundër korrupsionit në Ministrinë e Punëve të Brendshme ishte e mbi ndërtuar në Sektor për luftë kundër korrupsionit, por statusi i saj mbetet i dobët; vetëm 19 vende janë të dedikuara për atë, prej të cilave shumica se një e treta ende duhet të jenë të plotësuara. Resurse të rëndësishme njerëzore dhe materiale

49

ende janë të nevojshme me qëllim prokuroria të sigurojë zbatim të plotë të Ligjit të ri për procedurë penale. Disa Prokurori themelore publike ende punojnë në hapësira joadekuate me IT përkrahje të mjaftueshme. Qendra hetuese në kornizat të PP për luftë kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, edhe pse formalisht e themeluar në vitin 2011, fillimisht duhet të bëhet funksionale, ndërsa qendra tjera hetuese nuk janë themeluar. Vetëm rreth 40% prej 45 vende të parapara në kuadrot të Komisionit shtetëror për parandalim të korrupsionit (KSHPK) ishin të plotësuara dhe ajo edhe më tej mbetet e penguar nga autorizimet e veta të kufizuara. Edhe pse Sektori për kontroll të brendshëm dhe standarde profesionale (SKBSP) në Ministrinë e Punëve të Brendshme i janë ndarë autorizime të reja të integriteti, ende mungon pavarësi. Në drejtim të realizimit të aktiviteteve, kishte rënie prej 50% në vendimet për lirim te veprat penale në lidhje me korrupsion në vitin 2013 (63 në krahasim me 123 në vitin 2012); 56 aktvendime kanë të bëjnë me keqpërdorimin e funksionit publik, përderisa 3 kanë të bëjnë me mitmarrjen. Kapaciteti i plotë i gjykatave për ballafaqim me rastet e korrupsionit edhe më tej është i dobët, sidomos në aspekt të rasteve të nivelit të lartë, ku procedurat janë të gjata dhe joefikase. Nevoja për përmirësime të mëtejshme të procedurës penale duhet të merret parasysh, sidomos për tu mënjanuar taktika e prolongimit të qëllimshëm nga ana e personave të akuzuar dhe përfaqësuesve të tyre. Fakti se ndryshimet, e dedikuara për pengimin e rikthimit të rasteve nga gjykatat e apelit në gjykatat më të ulëta për rigjykim, zbatohen vetëm te rastet e reja, dukshëm e pengon efikasitetin e tyre. KSHPK vazhdoi që të ketë numër të vogël të ankesave nga qytetarët (201 në vitin 2013, 177 në vitin 2012). Ajo parashtroi 9 kërkesa deri te PP për ngritjen e procedurave penale në vitin 2013. Rastet e theksuara nga ana e KSHPK deri te PP rrallë herë sjellin akuza të suksesshme dhe PP duhet të sigurojë më shumë informata për rastet që theksohen, që të sigurohet shkallë më të lartë të suksesit. Kishte një rënie të madhe të konfiskimeve të pronës në rastet e korrupsionit (10 raste në vitin 2013 në krahasim me 70 të vitit 2012) ndërsa përdorimi masave të veçanta hetuese në rastet e korrupsionit ndodhin shumë rrallë.

KSHPK vazhdoi që ti realizojë aktivitetet e veta për parandalimin e korrupsionit. KSHPK inicoi procedura kundërvajtëse kundër 36 nëpunësve publik në vitin 2013 për mos parashtrimin e deklaratave për pronë që janë obligim ligjor, kurse 9 prej tyre u dënuan nga ana e gjykatave. KSHPK kërkoi nga Drejtoria e të hyrave publike që të zbatoj kontroll të mjeteve në 30 raste të reja në vitin 2013, me ç'rast DHP akuzoi tre nëpunës me shkallë tatimore prej 70% të mjeteve të paparaqitura, pas përfundimit të procedurave të kontrollit të mjeteve që kanë filluar viteve të fundit. Sa i përket konfliktit të interesave, KSHPK pranoi 1459 deklarata për konflikt interesash në vitin 2013 Gjithashtu bëri edhe një kontroll sistematik të sektorit të gjyqësisë dhe ngriti procedura kundërvajtëse kundër 32 gjykatësve për mos dorëzimin e deklaratave për konflikt të interesave. Gjithësejtë 196 raste me konflikt potencial të interesave janë përpunuar nga ana e KSHPK në vitin 2013, kurse në 15 raste, nëpunësve ju është shqiptuar vërejtje publike. KSHPK nuk është e autorizuar që të imponojë çfarëdo qoftë dënime tjera për konflikt të interesave, pas prishjes së pjesës së Ligjit për konflikt të interesave nga ana e Gjykatës kushtetuese në vitin 2010. Mungesa e regjistrit të funksionarëve të zgjedhur dhe emëruar vazhdon ta rëndojë kontrollin efektiv të mjeteve dhe konfliktit të interesave. Në rastet ku KSHPK inicion procedurë kundërvajtëse për mos parashtrimin e deklaratave të pronës ose për konflikt interesash, zbatimi i dobët i dënimeve nga ana e gjykatave, e luhat punën e saj dhe nuk dërgon mesazhin paralajmërues te nëpunësit shtetëror që i keqpërdorin rregullat.

SKBSP pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme inicioi procedura disiplinore kundër 12 nëpunësve publik në vitin 2013, kurse 6 prej tyre u dënuan nga ana e gjykatave. SKBSP gjithashtu inicioi procedurë penale në 6 raste në lidhje me korrupsion. Drejtoria doganore i

50

përmirësoi masat për kontroll të brendshëm, miratoi kod të ri të sjelljes dhe organizoi trajnim për luftë kundër korrupsionit te të punësuarit. Procedurat disiplinore që nuk janë të lidhura me korrupsion janë inciuar kundër stacionarëve doganor në vitin 2013, por u parashtruan kallëzime penale kundër dy nëpunësve doganor për kontrabande. Drejtoria doganore duhet ti forcojë përpjekjet në luftën kundër korrupsionit dhe duhet të ketë kapacitet teknik që në mënyrë të pavarur ti realizojë masat te veçanta hetuese, që bëjnë pjesë në kuadër të kompetencave të tyre ligjore.

Në aspekt të partisë politike dhe financimit të fushatës zgjedhore, ka mungesa edhe në rregullativën ligjore dhe zbatimin e saj. Autorizimet dhe resurset e Entit shtetëror për revizion duhet të përmirësohen që të mundësohet kontroll efektiv i prejardhjes së donacioneve. Rregullat për verifikimin e shpenzimeve duhet të forcohen edhe më shumë. Mbyllja e llogarive bankare të fushatës dhe trajtimi i borxheve të fushatës duhet të rregullohet me qëllim që të pengohen keqpërdorimet. Filluan të imponohen në praktikë dënimet për shkeljen e legjislaturës relevante, por duhet të zhvillohet një evidencë valide në këtë sferë dhe mungesa e transparencës dhe përgjegjësisë së partive politike në aspekt të financimit të partive edhe më tutje mbetet një brengë.

Aktgjykimet në kuadër të Kodit zgjedhor për keqpërdorimin e procedurave të furnizimeve publike ishin vetëm 6 në vititn 2013, në krahasim me vitin 2012 ku kishte 12 të tilla. Ligji për furnizime publike u ndryshua që të përfshij dënime kriminale (burg) për kundërvajtje të procedurave të tenderit, megjithatë ndikimi pozitiv mbi integritetin e sistemit të furnizimeve publike, si dhe proporcioni i tyre dhe zbatimi duhet të dëshmohen edhe në praktikë. Për shkeljet më të lehta të ligjit nuk janë paraparë dënime administrative. Ende nuk ekziston institucion i autorizuar për të siguruar kontroll dhe mbikëqyrje efektive dhe në kohë të furnizimeve publike, koncesioneve, partneriteteve publike - private dhe përmbarimit të borxheve. Korrupsioni në furnizimet publike mbetet një problem serioz.

Ligjit për qasje të lirë deri te informatat me karakter publik dhe zbatimi i tij edhe më tutje është i pamjaftueshëm. Mekanizimi për zbatimin e kundërvajtjeve të këtij nuk është efikas dhe në praktikë nuk zbatohen dënimet. Partitë politike mbeten të përjashtuara nga lista e pronarëve të informatave, duke i liruar nga regjimi i përmbarimit. Vetëdija e opinionit për Komisionin Nacional për mbrojtjen e së drejtës për qasje të lirë deri te informatat me karakter publik ende është i vogël. Transparenca dhe llogaridhënia e institucioneve publike dhe ndërmarrje dhe të hyrave publike, edhe më tutje janë të pamjaftueshme.

Në vitin 2013, KSHPK dhe Akademia për gjykatës dhe prokuror publik organizuan trajnime për aktivitete kundër korrupsionit duke arritur numrin prej më tepër se 700 pjesëmarrësve. Megjithatë, mbetet të bëhet shumë në aspekt të forcimit të kapaciteteve dhe ngritjes së vetëdijes te qytetarët. Zbatimi i legjislaturës së antikorrupsionit dhe rezultatet nga ajo mbeten në masë të madhe të padukshme për opinionin. Sistemi i kontrollit të brendshëm në administratën qendrore dhe lokale mbetet i dobët dhe mekanizmat për paraqitje në sektorin publik dhe atë privat duhet të vendosen në të ardhmen. Trupat relevante për luftë kundër korrupsionit duhet të jenë proaktive dhe të fokusohen në problemet sistematike. Besimi te opinioni në efikasitetin dhe pavarësinë e tyre duhet të përmirësohet që të nxiten qytetarët për kundërshtimin dhe zbulimin e korrupsionit, si dhe me një pavarësi të madhe të gjyqësisë dhe lirisë së medieve të forcohen përpjekjet kundër korrupsionit.

Të drejtat fundamentale

51

Vendi është nënshkrues i shumicës së instrumenteve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Përparim të mëtejmë është bërë edhe me ratifikimin e Protokollit të tretë shtesë ndaj Konventës Evropiane për ekstradim. Deklarata evropiane për gjuhë rajonale dhe minoritare ende nuk është ratifikuar. Kuvendi i përgjithshëm i KB e zgjodhi vendit që të jetë anëtare e Këshillit për të drejtat e njeriut të KB për periudhën 2014-2016.Gjatë periudhës raportuese, Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) përcaktoi se vendi e ka shkelur Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut (KEDNJ) në 6 raste, kryesisht me të drejtën e gjykimit të drejtë dhe trajtimit të barabartë, të drejtave procedurale në lidhje me paraburgimin dhe privimin nga liria, si dhe justifikimin e paraburgimit. Në të njëjtën periudhë janë parashtruar 407 padi deri te trupi për miratimin e vendimeve. Propozim plani aksionar për zbatimin e aktgjykimit në rastin El Masri u parashtrua deri te Komiteti i ministrave të Këshillit të Evropës. Byroja për përfaqësimin e shtetit para GJEDNJ përpiloi Plan aksional për zbatimin e disa 50 aktgjykimeve më të vjetra kundër shtetit, kryesisht në lidhje me kohëzgjatjen e tepërt të procedurave gjyqësore. Megjithatë, nuk janë realizuar gjithsejtë 92 aktgjykime për shkelje. Të punësuarit e Byrosë edhe më tutje sigurojnë trajnime në kuadër të programit për trajnime të Akademisë për gjykatës dhe prokurorë. Më tepër kujdes duhet të përkushtohet në mbrojtjen e të drejtave procedurale në lidhje me arrestimet, paraburgimin dhe gjykimin e drejtë, në pajtim me obligimet e vendit sipas KEDNJ. Urdhëresat e paraburgimit, dhe vazhdimi i tij duhet të arsyetohen në tërësi në pajtim me praktikën gjyqësore të GJEDNJ Ndryshimet dhe plotësimet e reja të Kodit penal, që parashohin kastrim kimik për shkelësit që përsërisin veprimet e keqpërdorimit seksual për fëmijët, duhet të kenë edhe masa adekuate mbrojtëse që do të garantojnë se trajtimi është dhënë në bazë vullnetare deh të informuar, në pajtim me ndalesën për veprim jo njerëzor ose nënçmues.Zyra e Avokatit të popullit vazhdoi ti kryej funksionet e saja si mekanizëm parandalues nacional (MPN); duke luajtur rolin qendror në pengimin e torturës dhe trajtimit të keq. Edhe pse pa resurse të mjaftueshme, MPN kishte që qasje të fortë ndaj identifikimit të kushteve jonjerëzore ose nënçmuese në vendet e paraburgimit, e gjithashtu i integruan edhe organizatat e shoqërisë civile në punën e tyre. Në vitin 2013, MPN realizoi 32 vizita parandaluese dhe paralajmëroi për kushtet e këqija të paraburgimit në një numër të madh të objekteve. Megjithatë, ka përcjellje të kufizuar të rekomandimeve të dhëna dhe ende ka kushte nënçmuese. Në vitin 2013, ka pasur 18 ankesa të parashtruara deri te zyra e Avokatit të Popullit në lidhje me keqtrajtimin apo përdorim të tepruar të forcës nga ana e policisë, kurse sektori për kontroll të brendshëm dhe standarde profesionale të Ministrisë së Punëve të Brendshme mori 57 ankesa për përdorim të tepërt të forcës nga ana e policisë (në krahasim me 73 ankesa në vitin 2012). U parashtruan kallëzime penale kundër një polic për trajtim të keq. Mbetet brengosja në lidhje me numrin e vogël të hetimeve të përfunduara në rastet për trajtimin e keq. Ekziston një mos dënim i vazhdueshëm në lidhje me aktivitetet e forcave të sigurisë. Në aspekt të burgjeve, numri i ankesave nga ana e të burgosurve të dorëzuara në Zyrën e Avokatit të Popullit vazhdon të ulet me 247 ankesa të parashtruara në vitin 2013 (278 ankesave në vitin 2012), edhe pse u konfirmuan 93 shkelje, në krahasim me 84 në vitin 2012. Një nëpunës i burgut u dënua për lëndime të rënda trupore dhe u dënua me burg, në një rast të iniciuar nga ana e Avokatit të popullit.Në aspekt të sistemit të burgut, Ligji për zbatimin e sanksioneve u ndryshua, në pjesën e futjes së partneritetit publik - privat dhe transformimin e shërbimit të burgjeve për sigurim në trup të ri (polici e burgjeve). Detyra për sigurimin e mbrojtjes shëndetësore në institucionet ndëshkuese - përmirësuese u transferua nga Drejtoria e realizimit të sanksioneve në sistemin nacional për mbrojtje shëndetësore me rekomandimet e Rregullave evropiane të burgjeve. Buxheti vjetor i sistemit të burgjeve u rrit për 11% në vitin 2014 dhe vazhdoi me ndërtimin e më shumë burgjeve, por megjithatë disa burgje fituan mjete më të vogla edhe përkundër numrit në rritje të të burgosurve dhe nuk kishin mundësi ti mbulojnë shpenzimet themelore të mirëmbajtjes. Numri i të punësuarve në Drejtorin për zbatimin e sanksioneve edhe në disa institucione ndëshkuese -

52

korrigjuese u rrit për pak. Vazhdojnë aktivitetet ad hok për trajnim, kurse janë përgatitur edhe programet fillestare dhe të vazhdueshme për personelin e burgjeve. Sistemi i burgjeve edhe më tutje mbetet kritik pa mjete dhe kuadër të mjaftueshëm. Edhe përkundër hapjes së burgut të ri në Kumanovë, rritja e numrit të përgjithshëm të të burgosurve nënkupton se sistemi vazhdon të vuaj nga stërngarkimi. Në disa objekte ende ekzistojnë kushte substandarde, e sidomos brengosin objektet për të miturit. Nevojitet një shfrytëzim më i madh i sanksioneve alternative dhe masave kujdestare para gjykimit. Burimet e kufizuara financiare dhe njerëzore e rëndojnë sigurimin e kujdesit shëndetësor dhe ekziston një nevojë urgjente për sigurimin e qasjes adekuate te shërbimet psikiatrike për të burgosurit që vuajnë nga sëmundje të rënda mendore. Kapacitetet e menaxhimit dhe administrimit të burgjeve mbeten të dobëta. Ende nuk janë vendosur procedura efikase inspektuese që do të mund të ndihmojnë në ballafaqimin me kundërvajtjet ekzistuese. Është e nevojshme që të zgjerohen autorizimet e Drejtorisë për zbatimit të sanksioneve, që të sigurohet menaxhimin efektiv dhe mbikëqyrje e sistemit të burgjeve. Duhet të ndërmerren masat e duhura për të luftuar korrupsionin në mesin e personelit të burgjeve dhe të dhunës ndërmjet të burgosurve. Strategjia nacionale për sistemin e burgjeve duhet të zhvillohet së shpejti. Duhet, të futet shërbim për dënime me kusht (probacion).Në sferën e lirisë së të shprehurit dhe mediet, hyri në fuqi Ligji i ri për mediet në dhjetor të vitit 2013, me të cilin rregullohen obligimet themelore, mbrojta dhe liria e medieve. Përdorimi i gjerë i procedurave për shpifje vazhdon të ndikojë në lirinë e të shprehurit. Pasi që i dekriminalizuar shpifja ka fundi i vitit 2012, u iniciuan rreth 580 padi civile për shpifje te gjykatat, përfshirë edhe ato kundër gazetarëve, por edhe nga politikan ndaj politikanëve tjerë, me cka dërgohet një porosi negative deri te opinioni dhe mediet. Kanë filluar shumë procedura gjyqësore, e më pas janë ndërprerë, me çka u rrit brenga se procedurat e shpifjes shfrytëzohen si mjet për presion. Edhe ligji për përgjegjësi civile për ofendim dhe shpifje dhe ligji i ri për mediet përmbajnë dispozita për mjete jo gjyqësore, siç është e drejta për përgjigje ose korrigjim. Është e nevojshme që të zhvillohen dhe përkrahen mekanizmat alternativ për zgjidhjen e llojeve të këtilla të kontesteve për shkak të përmirësimit të kulturës mediale. Të drejtat e punëtorëve ende jo mjaftueshëm zbatohen në aspekt të medieve, që gjithashtu kontribon ndaj problemit të vazhdueshëm të auto censurës. Sa i përket reklamimit publik, dispozitat për transparencë në Ligjin për audio dhe shërbimet audio-vizuale mediatiike, duhet të respektohet plotësisht dhe duhet të mbahet më shumë llogari për të siguruar se mjetet publike janë përdorur për të siguruar informata me interes të mirëfilltë publik në vend që promovohen aktivitetet qeveritare. Në dhjetor 2013 u themelua trupo vetërregullues nga ana e aktorëve mediatik, në formën e Këshillit të Etikës së medieve, i udhëhequr nga një bord shtatë anëtarësh me përfaqësim të gjerë të medieve, shoqatave të medieve dhe publikut, por ajo ende duhet për t'u bërë operativ dhe të fillojnë të shqyrtojnë ankesat nga opinioni. Gazetaria hulumtuese ende është e dobët dhe duhet të avancohet përmes edukimit të vazhdueshëm dhe trajnimit të gazetarëve, përfshirë edhe njoftimin me praktikat më të mira të vendeve tjera. Nuk kishte paraqitje për incidente dhe dhunë mbi gazetarët në periudhën e raportimit. Mediet për momentin luajnë një rol të pashmangshëm në hulumtimin dhe zbulimin e korrupsionit dhe krimit të organizuar.Në sferën e lirisë së mbledhjes dhe bashkimit, situata e përgjithshme është e kënaqshme. Nuk kishte raste të keqpërdorimit të legjislaturës ose të zgjedhurve për regjistrime.Liria e mendimit, vetëdijes dhe religjionit në përgjithësi garantohet me ligj dhe janë në zbatim. Numri i subjekteve të regjistruara fetare mbetet në 31.Në sferën e të drejtave të grave dhe barazisë gjinore, është arritur në përparim në zbatimin e planit nacional aksionar 2013-2016 për barazi gjinore. Kuadri i Seksionit për barazi gjinore në Sektorin për mundësi të barabarta pranë Ministrisë së Punës dhe Politikës sociale është rritur dhe është forcuar kapaciteti i komisioneve lokale për mundësi të barabarta. Ekziston rritje e vetëdijes së shoqërisë nga nevoja për luftë dhe parandalim të dhunës familjare. Megjithatë, mbete ende shumë për tu zbatuar ndikimi afatgjatë mbi barazinë gjinore. Ende ekzistojnë tradita

53

diskriminuese dhe paragjykime, kurse trendët sociale - regresive në shoqëri janë të nxitura nga disa pjesë të medieve, si dhe nga ana e disa politikave dhe iniciativave nacionale.Në aspekt të të drejtave të fëmijëve, i ndryshua Ligji për mbrojtjen e fëmijëve, mes tjerash, me inkorporimin e provimeve profesionale për personelin e kopshteve. U miratua Ligji për drejtësi për fëmijët, duke e zëvendësuar Ligjin për drejtësinë e të miturve dhe duke forcuar mbrojtjen në pajtim me standardet ndërkombëtare, veçanërisht në lidhje me trajtimin e fëmijëve viktima dhe dëshmitarë, sanksioneve alternative dhe ndihmën juridike falas për delikuentet e mitur. Edhe krahas përmirësimeve në kornizën ligjore, kushtet e këqija materiale, mungesa e arsimit fillor dhe rehabilitimit sistematik për të miturit të privuar nga liria të vazhdojnë të jenë lëndë e shqetësimit serioz. Qendrat për punë sociale që punojnë me delinkuentët e të miturve, mbeten kritike pa kuadër dhe mjete të pamjaftueshme. Edhe pse u realizuan disa trajnime për profesionistë të drejtësisë së të miturve, mbetet që inkorporohen programe të përhershme për trajnime të vazhdueshme. Vëmendje jo e mjaftueshme i është dhënë përcjelljes dhe mbledhjes sistematike të të dhënave dhe analizës në fushën e të drejtave të fëmijëve. Ende janë të nevojshme përpjekje të mëtejshme për shëndetin dhe ushqimin e fëmijëve, me kujdes të veçantë për fëmijët romë. Gjithashtu nevojitet, që të bëhet më shumë rreth përmirësimit të inkluzionit të fëmijëve të margjinalizuar, sidomos të fëmijëve me nevoja të veçanta, në sistemet arsimore dhe sociale. Fëmijët me nevoja të veçanta dhe fëmijët nga bashkësia rome më së shumti vuajnë nga stigma, diskriminimi dhe segregacioni. Nevojiten përpjekje shtesë që të sigurohet personel i kualifikuar në institucionet nacionale dhe infrastrukturë afektuar e domosdoshme për përkrahjen e procesit të inkluzionit.Inkluzioni i personave të cenuar social dhe/ose personave me nevoja të veçanta nuk është e përmirësuar. Pothuajse një e treta e popullsisë ballafaqohet me varfërinë. Trupi koordinues nacional i themeluar për të monitoruar zbatimin e Konventës së OKB-së për të Drejtat e personave me nevoja të veçanta nuk u mblodh për takim në vitin 2014. Në njësitë komunale banesore për personat me nevoja të veçanta, të cilët janë pjesë e procesit të de institucionalizimit aktualisht janë vendosur më shumë se 70 persona. Zbatimi i Strategjisë nacionale 2010-2018 të drejta të barabarta të personave me nevoja të veçanta mbetet i pamjaftueshëm.Në sferën e politikave të anti - diskriminimit, Ministria e Punës dhe Politikës Sociale kontrolli dhe konfirmoi nevojën për ndryshimin e Ligjit kundër diskriminimit. Profesionalizimi i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi, përfshirë edhe krijimin e sekretariatit të saj teknik dhe transferimin e kompetencave të barrës së dëshmimit u identifikuan si çështjet më urgjente. Komisioni ka pranuar 84 ankesa në vitin 2013. U zbatuan konstatime për diskriminim në 4 raste në bazë të origjinës etnike, përkatësisë politike, statusit personal dhe social dhe përkatësisë së grupeve të margjinalizuara. Mungesa aktuale e konstatimeve dhe mungesa e kaudrit vazhdon të pengojë efektivitetin e saj. Puna e Komisionit gjatë përpunimit të parashtresave duhet të plotësohet me aktivitete për ngritjen e vetëdijes në drejtim të pengimit dhe mbrojtjes kundër diskriminimit dhe promovimit të njohjes më të mirë të punës së tij dhe të politikës kundër diskriminimit në përgjithësi.Në aspekt të të drejtave të lesbikeve, homoseksualëve, biseksualëve, transseksualëve dhe interseksualëve (LGBTI), incidentet e dhunshme nga periudha e kaluar i raportimit nuk u përsëritën. Megjithatë, kryerësit e këtyre incidenteve ende nuk janë të përndjekur penalisht. Nevojiten përpjekje të vazhdueshme për rritjen e vetëdijes dhe respektimit të dallimeve në shoqëri dhe uljes së mos tolerancës së bartur përmes medieve.

Të drejtat e punëtorëve dhe organizimet sindikale respektohen në përgjithësi. Sindikatat paraqitën vështirësi gjatë themelimit në disa kompani. Edhe sindikatat dhe organizatat e punëdhënësve luftojnë për tërheqjen e anëtarëve të rinj dhe rritjen e ndikimit të tyre.Mbi një e katërta e ankesave të parashtruara deri te Zyra e Avokatit të Popullit në vitin 2013 (70 deri 261), në lidhje me të drejtën e pronësisë, ka të bëjnë me veprimet e organeve

54

administrative dhe Gjykatës administrative. Shkeljet e të drejtave të pronësisë u konfirmuan në 109 raste në vitin 2013. 7% e tarifat e paguara nga Kadastra nuk janë në përputhje me normat ligjore të zbatueshme dhe të kërkojnë transparencë më të madhe në lidhje me pagesën e taksave administrative. Progresi në lidhje me mbrojtjen e komuniteteve dhe të drejtave kulturore pengohet nga burimet e pamjaftueshme financiare dhe njerëzore, si dhe bashkërendimin e pamjaftueshëm ndërmjet autoriteteve kompetente. Agjencia për ushtrimin e të drejtave të komuniteteve të përfaqësuara më pak se 20% të rritur stafin e saj dhe të vazhdojë të bashkëpunojë me autoritetet kompetente të administratës shtetërore dhe të shoqërisë civile; Megjithatë, aktivitetet e saj mbeten të kufizuara për shkak të mungesës së fondeve të shtetit. Gjithashtu, ekziston kompensim i vazhdueshëm të mjeteve të të punësuarit në Drejtorinë e arsimit në gjuhën e pjesëtarëve të bashkësive pranë Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, si dhe në Drejtorinë e afirmimit dhe avancimit të kulturës së bashkësive pranë Ministrisë së Kulturës. Masat sistematike për sigurimin e zbatimit të të drejtave etnike, kulturore dhe gjuhësore të të gjitha bashkësive janë të pamjaftueshme dhe mbeten kryesisht të financuara na donator. Zbatimi i Strategjisë për arsim të integruar është penguar edhe për shkak të mjeteve të kufizuara. Vazhdon ndarja në baza etnike në sholla, si dhe incidente dhe dhunë ndëretnike në shkollat e mesme. Vazhduan publikimet në internet që kryejnë ndarje në baza etnike, si dhe tifozëritë në evenimentet sportive dhe demonstratat, që ndonjëherë përkeqësohen nga njoftime jo të balancuara mediale.Seksioni i zbatimit të Strategjisë për romët në kuadër të Ministrisë së Punës dhe Politikës sociale u forcua edhe me punësime të reja; mirëpo koordinimi në mes të organeve kompetente nuk është adekuat. Planet lokale aksionare për Romët janë të penguara për shkak të resurseve të kufizuara financiare. Masat aktive në tregun e punës që kanë të bëjnë me Popullatën rome janë jo efikase për shkak të kërkesave administrative që romët nuk mund ti plotësojnë. Paragjykimet dhe diskriminimi kundër Romëve vazhdon, sidomos në sferën e punësimit. Gjatë vitit të kaluar, është zhvilluar programi mësimor në gjuhën rome dhe kulturë për arsimin fillor dhe të teksteve shkollore janë shtypur, por ndarja e romëve në shkolla vazhdon, një numër i fëmijëve romë në shkollat speciale është në mënyrë disproporcionale të lartë. Stereotipat ndodhin edhe në rrjetet sociale. Edhe pse disa projekte në fushat prioritare janë në vazhdim, ata janë të shtyrë kryesisht nga donatorët, sepse alokimet e buxhetit të shtetit të mbeten të pandryshuara. Në mars 2014 Takimi i katërt mbahet pas seminarit në vitin 2011 për të monitoruar gjendjen e refugjatëve romë dhe romë, të përgatisë një rishikim të plotë të rekomandimeve politike dhe një mundësi për koordinim më të madh të përpjekjeve dhe shkëmbimit të informacioni. Prej atëherë, është bërë përparim i vogël për zbatimin e konkluzioneve operative nga takimi, sidomos në sferën e legalizimit dhe sigurimit të banesave sociale. Ndryshimet ligjore janë të nevojshme edhe për çështje në lidhje me regjistrimet civile dhe marrjen e dokumenteve personale të identifikimit për ato që janë refuzuar në të kaluarën.Drejtoria për mbrojtjen e të dhënave personale, në mënyrë shtesë e rriti numrin e inspektimeve të realizuara, nga të cilat 60% në sektorin privat dhe 40% në sektorin shëndetësor dhe gjyqësi. Pothuajse gjysma e këtyre inspektimeve konfirmuar shkeljet. Numri i ankesave të ishte Drejtoria e qëndrueshme, 404 në vitin 2013, nga të cilat 62% janë të lidhur me keqpërdorimin e të dhënave në rrjetet sociale. Në përgjithësi, numri i shkeljeve të zbuluara dhe të konfirmuara rritur me gati pesë herë, nga 56 në 2012-254 në vitin 2013, si rezultat i qasjes proaktive të Drejtorisë. Aktivitetet për të rritur ndërgjegjësimin e publikut gjithashtu ka vazhduar, duke rezultuar në një rritje 30% në vizitorëve në faqen e internetit të Drejtorisë. Numri i kontrollorëve dhe nëpunësve për mbrojtjen e të dhënave është rritur edhe trajnimi i tyre është përmirësuar, por gjithashtu katër persona nga personeli u larguan. Drejtoria e dorëzoi raportin e saj të par deri te Euro drejtësia për mbrojtjen e të dhënave personale në sistemin e prokurorisë publike. Legjislatura e sektorit në fjalë, ende nuk është harmonizuar me legjislaturën për mbrojtjen e të dhënave dhe janë të nevojshme disa përpjekje për të siguruar se Drejtoria është e

55

konsultuar sistematikisht për të gjitha politikat e reja dhe draft - ligjet. Për shkak të harmonizimit të plot me acquis është e nevojshme adaptimi shtesë i legjislacionit për mbrojtjen e të dhënave.

KonkluzionVendi i ka përfunduar pjesën më të madhe të reformave dhe i ka vendosur strukturat e nevojshme juridike dhe administrative në këtë sferë. Megjithatë, ekziston rrezik nga përkeqësimi i disa sferave, përfshirë edhe gjyqësinë dhe luftën kundër korrupsionit. Nevojiten përpjekje shtesë për mbrojtjen e pavarësisë së gjykatësve, që të përmirësohet kualiteti i drejtësisë dhe të lehtësohet qasja deri te drejtësia. Fokus më i madh duhet të jepet në zbatimin efikas i kornizës ekzistuese për të drejtat fundamentale, sidomos në aspekt të financimit, ekipitimit, ngritjes së vetëdijes, bashkëpunimit ndërinstitucional dhe planifikimit strategjik, sidomos në sfera sic janë burgjet, të drejtat e fëmijëve, anti - diskriminimit, të drejtat e LGBTI dhe Romët. Gjendja me lirinë e të shprehurit edhe më tutje është problematik dhe nevojiten përpjekje më të mëdha për përmirësimin e kulturës së mediave.

4.24. Kapitulli 24: drejtësia, liria dhe siguria

Në sferën e migrimit, Ligji për të huajt në mënyrë plotësuese është harmonizuar me acquis e BE-së, posaçërisht për standardet e përbashkëta dhe procedurat për readmisim të shtetasve të vendeve të treta, e drejta e bashkimit familjar, qëndrimit afatgjat dhe kushtet për raim të shtetasve të vendeve të treta për qëllimet e hulumtimeve shkencore. Është vendosur baza e të dhënave për të huajt e cila përfshinë azil, migrim dhe viza, ndërsa shfrytëzuesve të fundit dhe administratorëve u shtohet tra’nimi‘me qëllim që të bëhet funksionale gjatë vjeshtës. Kontrollat kufitare janë përforcuar, ndërsa numri i parregusive të zbuluara është zmadhuar për 66% në vitin 2013 (për gjithsej 1132), në krahasim me vitin 2012 (682). Numri i tentimeve të zbuluara gjithashtu është zmadhuar për rreth 44%. Numri më i madh i rasteve janë zbuluar në vendkalimin kufitar me Greqinë. Ende nevojiten tentime të mëtutjeshme, posaçërisht në kufijtë me Greqinë dhe Serbinë, ku është rruga kryesore transitore për migrim jolegal. Në vitin 2013, 1328 njerëz janë kthyer sipas marrëveshjes me BE për readmisim, e cia vazhdon të zbatohet pa probleme. Në lidhje me akomodimin dhe infrastrukturën, kustet fizike dhe kapaciteti administrativ i Qendrës për të huajt ende nuk mjaftojnë që të ballafaqohen me numër të zmadhuar të emigrantëve të cilët tranzistojnë në vend. Kapaciteti për zhvillimin e politikës së migracionit ngel i dobët dhe ende nevojiten tentime të mëtutjeshme sistemore dhe planifikim strategjik për menaxhim me rrjedhat migruese. Vendi nuk ka kapacitet të mjaftueshëm për paraburgim dhe identifikim të emigrantëve të parregullt pa dokumente. Në të kaluarën, kjo shpesh e ka penguar fillimin e procedurave për kthim, që e zvogëloi efektin e vërejtjeve të masave për kontroll të kufirit.

Në vitin 2013, janë parashtruar 1323 kërkesa për azil (zmadhim i konsiderueshëm nga 527 në vitin 2012); mirëpo, në 1266 raste (96%) procedura për azil është ndërprerë pasi që është konsideruar se kërkesit tërësisht e kanë tërhequr kërkesën e tyre me lëshi’in e qëndrës strehimore. Renovimi i Qendrës për azil është në rrjedha dhe kapaciteti i saj është përmirësuar pak me punësimin e tre anëtarëve plotësues. Ajo vazhdon të jetë qëllim i grupeve kriminele organizuese duke përfshirë kontraband ë migratëve dhe nevojiten masa më rigoroze që të mënjanohet ky fenomen. Duke të përforcohet bashkëpunimi ndërmjet Seskionit për azil pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Qendrës për Azil me qëllim që të pëmirësohet qasja deri të procedura për azil. Qendra ka orë pranuese në të cilat kërkuesit e azilit mund të takohen me përfaqësues të caktuar të njesisë për azil, por ato janë të kufizuara në dy orë, dy herë në jave dhe nuk ekziston përfaqësues i përhershëm në korniza të Qendrës. Vendosja e bazës së të dhënave për kontroll të të dhenve personale, fortografive dhe shenjave të gishtave të kërkuesve

56

të azilit, ende po avancohet shumë ngadalë dhe ende ekzitojnë vështirësi në sigurimin e interpretuesit gjatë kohës së intervistave për kërkuesit e azilit. Gjykata Administrative vazhdon të veproj sipas ankesave për azil, më shumë në bazë teknike se sa esenciale. Niveli i pranimit të alizit ende është shumë i ulët. Në vitin 2013, status të refugjatit i është dhënë një personi, ndërsa në gjysmën e parë të vitit 2014 10 personave, prej të cilëve të gjithë vijnë nga Siria. Për momentin ka 543 persona nën mbrojtje supsidijare. Sa i përket qasshmërisë së shërbimeve, Seskioni për azil ka siguruar 54 kërkues të azilit me dokumente për identifikim në vitin 2013 (rritje nga 31 i viti të kaluar) dhe janë përpiluar broshura informative për procedurën për azil dhe për pranim. Programi për integrim të shfrytëzuesve të mbrojtjes ndërkombëtare është miratuar dhe Qendra për integrimin e refugjatëve dhe të huajve vazhdon që ta zbatojnë Strategjinë për integrim, duke e përfshirë edhe përmes ndërtimit të 20 njësive banesore sociale. Në vitin 2013, 340 persona, duke i përfshirë edhe refugjatët e njohur dhe personat të cilave ju është dhënë mbrojtje supsidijare, e kanë shfrytëzuar të drejtën e ndihmës mjekësore falas të dhënë në bazë të ndryshimeve të Ligjit për sigurim shëndetësor. Megjithatë, asnjë kërkuesi të azlit ende nuk i është lejuar ndihmë juridike sipas ndryshimeve të Ligjit për ndihmë juridike falas.

Në sferën e polititës së vizave vendi, disa vitë ka përparim të mirë. Legjislacioni në masë të madhe është harmnizuar dhe lidhje ndërmjet përfaqësive diplomatike dhe konzulare, Sistemi nacional i vizave N-VIS dhe Qendra e vizave në Ministrinë e Punëve të Jashtme është në funskion nga viti 2009.

Zbatimi i regjimit pa viza për udhëtim në BE vazhdon pa pengësë në tërësi, por në vitin 2013 janë zmadhuar rrjedhat e parregullta të migracionit. Pushtet nacionale vazhduan të bashkëpunojnë për ballafaqim me kërkesat e pabaza për azil të bëra nga anëtarët e Shengenit dhe vendet aociative. Krahas mbajtjes së kampanjave për informim publik, pushtetet vazhduan të bëjnë kontrolla kufitare proaktive, patrolla për mbikëqyrje dhe analizë të rrezikut, si dhe përforcim të masave dhe aktiviteteve hetuese. Në qershor të vitit 2014, Gjykata Kushtetuese gjykoi se pjesë të Ligjit për dokumentet e udhëtimit, sipas të cilve marrja e dokumenteve të udhëtimit të personave detyrimisht të ktyer në rrethana të caktuara nuk janë kushtetuese. Gjatë periudhës së njoftimit, ishin parashtruar kallëzime penale kundër 8 personave, sipas dispozitave penale në lidhje me lehtësimin e abuzimit të regjimit pa viza. Edhe krahas aktiviteteve, numri i kërkesave është zmadhuar për 15% në ndërmjet vitit 2012 dhe 2013. Politikat dhe masat afatgjatë për zgjidhjen e shkaqeve për këtë fenomen ende kërkojnë tentime strukturore dhe investime me resurse përkatëse, posaçërisht për përpirësimin e përfshirjes ekonomike të grupeve vunerabile. Në shtator 2014, Parlamenti i Gjermanisë miratoi ndryshime dhe plotësime të legjislacionit nacional për azil për përfshirjen e vendit në listën e vendeve të sigurta të prejardhjes.

Në lidhje me kufijtë e jashtëm dhe Shengenin, u hap qendra e përbashkët kontaktuese në Serbi dhe u realizuan 404 patrolla të përbashkëta të kufijve me Kosovën, Bullgarinë, Shqipërinë dhe Serbinë ë vitin 2013. Vazhdoi bashkëpunimi i mire dhe këmbimi i praktikave më të mrë me Frontes, duke përfshirë edhe përmes operacioneve për siguri të zonave të gjelbra të kufive, luftën kundër aktiviteve kriminele të lidhura me automjete të vjedhura dhe migrimit ilegal dhe rrjetit për analizë të rrezikut në Ballkanin Perëndimor (RRARRBP). Ekuipim kadrovim i njësisë për mobilitet të brendshëm është kryer, ndërsa tranimet dhe pajimi janë përmirësuar. Policia kufitare morri pajisje plotësuese për vido mbikëqyrje, megjithatë, gjashtë stacione policore për mbikëqyrje të kufijve ende duhet të lidhen me bazën qendrore të të dhënave në Ministrinë e Punëve të Brendshme. Ende nevojiten tentime plotësuese për përforcimin e kapaciteteve për menaxhim me Qendrën nacionale koordinatave për menaxhim kufitar (QNKMK), pasi që koordinimi dhe bashkëpunimi i brendshëm me ministritë ngel i dobët,

57

Në sferën e bashkëpunimit gjyqësor në lëndët penale dhe civile, Protokolli i tretë plotësues i Konventës Evropiane për ekstradim ishte ratifikuar dhe hyri në fuqi më 1 mars 2014. Gjithashtu, ishin ratifikuar ndryshimet dhe plotësimet e tre marrëveshjeve bilaterale me Bosnjën dhe Hercegovinën për zbatimin e vendimeve nga Gjykata Penale, për ekstradim dhe ndihmë juridike në lëndët civile dhe panale. Dy marrëveshje ishin nënshkruar në Mal të Zi për ndihmë të ndërsjellë juridike në lëndët civile dhe penale dhe për realizimin e aktgjykimeve penale të gjyqsore. Në vitin 2013, në vend ka pasur 1809 kërkesa për ndihmë të ndërjell juridike në çështjet penale dhe 1734 kërkesa për çështjet civile. Kërkesat ishin dërguar deri të vendet tjera në 1303 çështje juridike dhe 931 çështje civile. Vendi lëshoi 114 kërkesa për ekstradim dhe morri 12, si dhe përpunoi gjithsej 19 kërkesa për transfero të personave të gjykuar. Vendi ka bashkëpunuar me Belgjikën, Hungarinë, Slloveninë, Rumaninë dhe Suedinë në korniza të marrëveshjes së saj për bashkëpunim me Eurodrejtësi.

Në sferën e bashkëpunimit policor dhe luftës kundër krimit të organizuar, vazhdon bashkëpunimi rajonal dhe ndërkombëtar në sferën e zbatimit të ligjit përmes Evropol dhe Interpol. Rreth 225 urdhëresa për paraburgim ishin lëshuar në vitin 2013. Aplikacioni operativ SIENA për këmbim të sigurtë të informacioneve të ndjeshme me Evropol u bë funksional. Është emëruar oficer në lidhje me Evropolin. Përgatitjet për Marrëvesgje formav, punuese me Kolexhin Policor Evropian (CEPOL) kanë përparuar mirë, me qëllim që të ju mundësohet trupave racial për zbatimin e ligjit të kenë favor nga përvojat e fituara të CEPOL.

Ndryshimet e Ligjit për punë të brendshme vendosën sistem të karrierës të bazuar në merita për policinë, në bazë të kompetencës së punë. U miratua strategjia për menaxhim me resurse njerëzore dhe politikë të regrutimit të bazuar në merita. Byroja për Siguri Publike pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme ishte riorganizuar që ti përforcojë kapacitetet, ta përmirësojë realizimin policor dhe ti implementojë standardet evropiane. Riorganizimi solli modul nacional të zbulimitpër realizimin e anaizave zbuluese penale në të gjitha nivelet me zbatim të metodologjinë 5x5x5. Pilot projekti për modelin nacional të zbulimit është në udhëheqjen e Sektorit për Punë të brendshme në Shkup. U lëshuan standarde të reja operative dhe drejtime me qëllimë të përmirësimit të standardit të hetimeve të realizuara në nivel rajonal, lokal dhe qendror, si dhe sigurim i ndarjes më efikase dhe më efektive të informatave. U lëshuan procedura të reja për parashtrimin e kërkesave për masat speciale hetuese. Ligji për komunikime elektronike u ndryshua, duke e marrë parasysh anulimin e Gjykatës Kushtetuese në vitin 2010 të statike të caktuara në lidhje me qasjen deri te rrjetet komunikuese. Në koriza të Ligjit të ri për procedurë penale, i cili filloi të zbatohet nga fundi i vitit 2013, vazhdoi trajnimi i policisë dhe prokurorëve publikë. Ishte nënshkruar Protokoll për bashkëpunim në procedurat penale në mes Ministrisë së punëve të Brendshme, Prokurorisë Publike dhe Drejtorisë Doganore, por bashkëpunimi praktikë duhet të përmirësohet në mënyrë plotësuese. Numër i madh i akteve të rëndësishmë juridike të cilat kanë të bëjnë me Ligjin për procedurë penale endë nuk janë miratuar. Nga viti 2011, është miratuar një vendim për vendosjen e qendrës hetuese, por ende nuk është zbatuar. Trajnimi themelor i 330 kadetëve policorë i cili filloi në vitin 2012 kishte përfunduar me punësimin e 318 policëve të ri. Në fund të vitit 2013, Ministria e Punëve të Brendshme emëroi 400 kadtë policor, ndërsa në vijim është trajnimi i tyre. Ende mungon mekanizëm i jashtëmm i fortë dhe i pavarur për mbikëqyrje të forcave policore.

Në vitin 2013, Seskioni për luftë kundër krimit të organizuar parashtroi 85 kallëzime kundër 603 peronave deri te zyra e Prokurorisë themelore të specializuar për luftë kundër krimit të organizuar dhe korrupcionit. Ekuipimi kadrovik i Sektorit vazhdon të përmirësohet. Numër i madh i procedurave të suksesshmë ishin realizuar kundër grupeve krimineve të organiziara të përfshira në kontrabandë me drogë,detyrim me forcë, transportimi ilegal i eemigrantëve , lehtësim të abuzim me regjimin pa viza, falsifiim të pasaportave dhe larjes së parave. Në katër operacioe me

58

suskes janë ndërprerë grupe ndërkombëtare për tregti e marihuanë dhe është prerë kanal ndërkombëtar për kontrabandë të emigrantëve, si dhe është zbuluar përfshirja e një polici dhe një banori në qendrën çër pranimin e azilëve në Shkup. U zbuluan dhe akuzuar 14 anëtarë të grupit kriminel duke përfshirë edhe 6 doganierë. Në vitin 2013, 271 udhëresa ishin lëshuar për zbatimin e masave speciale hetuese në 51 rast. Mirëpo, përdorimi i masave të atilla nga ana e drejtorisë doganore dhe Policisë Financiare ende janë të kufizuara, që pjesërrisht janë falë resurseve të papërshtatshme njerëzore dhe teknike. Qeveria emëroi anëtarë të Qendrës Koorditive Nacionale për luftë kundër krimit të organizuar nga trupa të ndryshim për zbatimin e ligjit. Mirëpo, ngel që të shihet sa ky trup koordinativ do të funksionojë në praktikë. Baza nacionale kriminalistike - zbuluese e të dhënave ende nuk është në funksion. Lufta kundër krimit dhe korrupsionit të organizuar është bazë për lufrë kundër infiltrimit kriminel të sismeve politike, juridike dhe ekonomike.

Në vitin 2013, Drejtoria për Kundërzbulim Financiar (DKF) paraqiti 25 raste të transaksioneve të lidhura me larjen e pravae të pushteteve hetuese dhe prokurorisë publike (në krahasim me 29 në vitin 2012). Gjithashtu, në vitin 2013 u bënë të plotfuqishme aktgjykime gjykuese kundër 41 peron të cilët ishin akuzuar vitet paraprake, pas përfunsimit të procedurës gjyqësore.

U miratuan Strategjia Nacionale dhe Plani Aksional për luftë kundër tregtisë me njerëz për vitin 2013-2016. Ato ishin zhvilluar në bashkëpunim me grupin punues të agjencisë ndërkombëtare, organizata e shoqërisë civile dhe organizatave ndërkombëtare, a posaçërisht fokusohn në luftën kundër punës detyrimore. Në shkurt 2014 ishin miratuar Programi për Mbështjetjen dhe integrimin e viktimave të tregtisë me njerëz dhe për mbështejtjen dhe reintegrimit të fëmijve viktimë e treggtisë. Ministria e Punëve të Brendshme filloi me kampanjë or qasje të integruar ndaj parandalimit të ekspoatimit të punës në vendet e prejardhjes dhe të desitnacionit. Komisoni nacional për luftë kundër tregtisë me njerëz dhe migrimit ilegal zbatoi disa kampanja dhe punëtori për ngritjen e vetëdijes, në bashkëpunim me institucionet partnere. Grupi i ekspertëve në Këshillin e Evropës për aksion kundër tregtisë me njerëz (GRETA) e publikoi raportin e pra për vendin në vitin 2014, konstatoi se janë ndërmarrë disa hapa të rëndësishëm në këtënjerëz, por se ende ekzistojnë numër i madhe i sfidave, siç janë zhvillimi i qasjes multi-disiplinare ndaj identifikimit të viktimave dhe ndihmës dhe përforcim i mëtejmë i rrjetit të punëtorëve social. Gjithsej 15 viktima të tregtisë me njerëz ishin identifikuar në vitin 2013, që paraqet rritje për tetë nga viti paraprak . Në nivel lokal, grupet mobile përpgjegjëse për identifikimin e hershëm të rreziqeve, ndihmë të drejtpërdrejtë dhe përkrahje të familjeve i vazhduan aktivitete e tyre, duke përfshirë edhe raportin e viktimave nga Qendra për viktima të tregtisë me njerëz. Në Qendrëm, e cila punon së bashku me Qeverinë dhe organizatat civile, të janë vendosur tetë viktima në vitin 2013. Niveli i tanishëm i financimit të kurimit dhe reitegrimit nuk është i përshtatshëm. Qendra nuk ka objekte të përkushtuara specila për fëmijët dhe nuk ka kapacitete që të ballafaqohet me viktimat meshkuj. Në vitin 2013, Gjykata Themelore I gjykoi 85 persona për tregti me njerëz. Vendi edhe më tutje ngel burim, destinacion dhe vend tranzitor për tregti me njerëz për eksploatim seksual dhe punë detyrimore Pushtet nacionale në bashkëpunimm me shoqërinë civile, duhet të sigurojnë qasje të pandërprerë për viktimat deri të ndihma, mbështetja dhe mbrojtja, si dhe reintegrim të tyre në shoqëri..

Njësia për krim kompjuterik e cila gjendet në korniza të eskionit për zbulimin e krimit të organizuar dhe serioz dhe forënzikë pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme u bashkua në një Sesion për krim komjuterik dhe forenzike digjitale, duke formuar njës‘ hetuese më efikase dhe më efektive.

Sa i përket luftës kundër terrorizmit DPF parashtroi dy njoftime për transaksione të dyshimta në lidhje me financimin e terrorizmit deri te agjencitë për zbatimin e ligjit në vitin 2013. Vendi do

59

të duhet ti përforcojë kapacitetet për pranadalim të radiokanalizimit, duke përfshirë edhe zhvillim të masave përkatëse për ballafaqim me fenomenin e luftëtarëve jashtë vendit.

Në pikëpamje të bashkëpunimit në sferën e drogave, u miratua Strategjia e re nacionale për droga 2014-2020 dhe Plan aksional 2014-2017 në maj 2014. Vazhdoi bashkëpunimi ndërmjet pikës së fokusimit të shtetit dhe Qendrës së monitorimit Evropian për drogë dhe personave të varur nga dorga (EMCDDA), duke përfshirë edhe ppjesëmarrje në trajnim. Vazhdoi bashkëunimi i përbashkët në mes policisë dhe Drejtorisë doganre për drogë ë konfiskuar. Seskioni për tregti të pajeluar më drogë në Ministrinë e Punëve të Nrendshme ishte përforcuar me dy të unësuar të ri. Numri i të punësuarve në nivel lokal gjithashtu u zmadhua.

Është shënuar zhvillim pozitiv në sferën e bashkëpunimit doganor. Drejtoria doganore ka marrë pjesë në katër operacione ndërmkombëtare dhe dy projekte për zbulimin e tregtisë së palejuar me mallra të falsifikuar, drogë dhe ekspozive, si dhe me kimikale me rrezik të lartë. Është intensifikuar bashkëpunimi dhe këmbimi i të dhënave kundërzbuluese me organet doganore të vendev fqinje dhe më gjerë në rajon. (Shih Kapitulli 29 – Drejtoria Doganore).Për masat kundër falsifikimit të euros, shih Kapitullin 32 – Kontrolli financiar.

KonkluzionVendi ka arritur nivel të lartë të harmonizimit të rregulativës ligjore në këtë sferë, ndërsa kapacitetet administrative dhe strukturat gjyqësore janë në fazë përparimtare. Janë bërë përmirësime të mëtutjeshme në sferën e bashkëpunimit policor dhe luftës kundër krimit të organizuar dhe tregtisë me njerëz. Mirëpo, në disa sektorë përparimi mbetet i ngadalshëm, në lidhje me përmirësimin e infrastrukturës, kapacitetit dhe planifikimit strategjik të cilët janë të nevojshëm për zbatim të tërësishëm dhe efikas të politikave ekzistuese. Këtu bëjnë pjesë, posaçërisht migrimi dhe azili. Mungesa e sistemit të pavarur për mbikëqyrje të jashtme të policisë, gjithashtu duhet të zgjidhet.

4.25. Kapitulli 25 Shkenca dhe hulumtimiPjesëmarrje në vendin në programin kornizë të BE-së për hulumtimin (PK7) vazhdoi të rritet. Shkalla e përgjithshme e suksesit është 15,9 %, në krahasim me mesataren e BE-së prej 21,6 %. Numri i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të përfshira në PK7 në projekte për hulumtim është rritur, por numri i kërkuesve të suksesshëm të grandeve Marija Kiri Sklodovska , ende është shumë i vogël. Marrëveshja për asociim në vendin në programin e ri të BE-së për hulumtime dhe inovacione Horizont 2020 (mbulon 2014-2020) ishte e nënshkruar në qershor të vitit 2014 dhe mundëson pjesëmarrje retroaktive të subjekteve nga vendi si në 1 janar të vitit 2014. Zbatimi i marrëveshjes është në rrugë të mirë, por janë të nevojshme përpjekjet e shtuara për t ë përmbushur sfidat për bashkëpunim në suazat e Horizontit 2020.Progres i madh i kufizuar ishte bërë në lidhje me titullin Sfera Hulumtuese Evropiane, objektivi prej 3% nga BPV ishte investuar në hulumtimin (me investimin momental në vend më pak prej 0,30% prej BPV). Ishte i miratuar Programi nacional 2014-20 për arsim më të lartë dhe veprimtari shkencore dhe hulumtuese. Ishte i dominuar vëzhgues në Komitetin e Sferës Hulumtuese Evropiane.Vendi zhvilloi kapacitet për përcjelljen e zbatimit të Strategjisë Nacionale për Inovaciim , e përgatitur në pajtim me iniciativën Unioni i Inovacionit. Fondi për inovacion dhe zhvillim teknologjik ishte i krijuar me qëllim të sigurimin e ndihmës teknike për themelimin e kompanive, grandeve për ko-financim të spinofit dhe stimulimi i transferimit të teknologjisë, Ministria për Arsim dhe Shkencë siguroi grande për përkrahje të shpalljes të artikujve shkencore në botimet ndërkombëtare. Kapaciteti administrativ për përcjellje të zbatimit të Programit Nacional për Inovacion është tashmë e vendosur. Vendi ishte aktiv në bashkëpunim

60

të nivelit rajonal dhe e nënshkruan Strategjinë Rajonale për Inovacion në Ballkan Perëndimor, e miratuar në tetor të vitit 2013.KonkluzionProgres i caktuar është arritur në sferën e shkencës dhe hulumtimit. Struktura e domosdoshme administrative për pjesëmarrje në Horizont 2020 është e vendosur, por duhet ta forcojë kapacitetin. Janë të nevojshme përpjeke të mëtejshme për veprime të lidhura me Sferën Hulumtuese Evropiane , ndërsa veçanërisht niveli i investimeve në hulumtim duhet të rritet. Përgjithësisht, përgatitjet në sferën e shkencës dhe hulumtimeve janë në rrjedhë.

4.26. Kapitulli 26: Arsimi dhe kulturaNë pikëpamje të Standardeve Evropiane për arsim, trajnim dhe të rinj, ishte e reviduara zbatimi i legjislacionit për arsimin fillor dhe të mesëm. Qasja deri te shërbimet kanë të bëjnë me zhvillimin e hershëm të fëmijëve është e përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme si rezultat të përmirësimit të institucioneve dhe infrastrukturës. Megjithatë, progresi në lidhje me pjesëmarrjen mbeti modest, larg poshtë nivelit të BE-së. Dallime të mëdha në zhvillimin e hershëm të fëmijëve dhe në arsimin parashkollor ende ekzistojnë ndërmjet grupeve etnike të ndryshme dhe ndërmjet zonave urbane dhe rurale. Shkalla e lëshimit të parakohshëm të shkollës gradualisht bie dhe shkalla e mbarimit të arsimit të lartë është në rritje. Procesi i decentralizimit në arsim përparon.Zbatimi i strategjisë 2013-2020 për arsim profesional dhe trajnim përparon bgadal, por me dinamik të rritur. Janë ndërmarr hapat për vendosjen e vendosjes institucionale për Kornizën Nacionale të kualifikimeve për shkollim gjatë gjithë jetës. Procesi i referimit të Kornizës Evropiane për Kualifikim filloi në maj të vitit 2014. Filluan programe të reja për arsim profesional dhe trajnim në lidhje me informacionet e azhurnuara për tregun e punës vazhduan dhe në vitin 2014, duke i tërhequr qindra studentë. Vendi nënshkroi marrëveshje me BE-në duke i mundësuar dhe vendit në përgjithësi të merë pjesë programin e ri Erazmus. Me programin “të rinjtë në aksion” u përfshinë numri i madh i të rinjëve nga vendi në aktivitet ndërkombëtare.Në qershor të vitit 2014 ishte e nënshkruar pjesëmarrja në programin e ri për kulturë “Europa Kreative” (2014-2020) Përfshirja e vendit në procesin Lubjanë vazhdojë të fokusohet në restaurimin dhe revitalizimin e trashëgimisë së tyre kulturore. Ishte e nënshkruar marrëveshja për bashkëpunim kulturor me Kosovën.Duhen të forcohen kapacitet administrative të institucionet përgjegjëse për të siguruar zbatimin efikas të strategjive të miratuara dhe legjislacionin, duke përfshirë dhe përcjelljen e politikës. Është e nevojshme planifikimi i shpenzimeve që i merr parasysh prioritet strategjike dhe nevojat për pjesëmarrje në mehanizmat për koordinim të BE-së.

KonkluzionProgres i caktuar është arritur në sferën e arsimit, trajnimit , të rinjve dhe kulturës. Qasja deri te arsimi parashkollor është e përmirësuar. Qendra profesionale për arsim dhe trajnim dhe qëndrat për arsim për të rritur kanë përfitim nga resurset njerëzore të forcuara. Është e nevojshme përkushtimi i përhershëm që të sigurohet zbatimi i politikave të miratuara. Përgatitjet në sferën e arsimit dhe kulturës janë në fazë mesatarisht të përparuar.

4.27. Kapitulli 27: Mjedisi jetësor dhe ndryshimet klimatike

Në lidhje me mjedisit jetësor, në sferën e legjislacionit horizontal, Ligji për infrastrukturë nacionale të të dhënave hapësinore mundëson harmonizimin e mëtejshëm me Direktivën për infrastrukturën të informacioneve hapësinore në Bashkësinë Evropiane. Gjithashtu , ishte i miratuar Ligji për ratifikim të protokollit për notën strategjike të mjedisit jetësore . Konsultimi

61

publik dhe koordinimi me shoqërinë qytetare mbeten të pakënaqur. Qasja deri te informacionet për mjedisin jetësor ende duhen të përmirësohen.

Është arritur progres i kufizuar në zbatimin e planit nacional për mbrojtjen e kualitetit të ajrit. Në rrjedh të periudhës së qëndrueshme dimrin e kaluar, ishin të evidentuara nivelet e ndotjes së ajrit (RM) në mënyrë të konsiderueshme mbi kufijtë e BE-së. Mungesa e resurseve të mjaftueshme financiare dhe më tej janë ndalim për funksionimin normal dhe mirëmbajtjen e Rrjetit shtetëror për monitorim të kualitet të ajrit. Harmonizimi me acquis vazhdoi me miratimin e Ligjit për kontroll të emisioneve nga kompozimet organike të qëndrueshme dhe me legjislacionin për zbatim të lidhur me vlerësimin e kualitetit të ajrit dhe pragjet për emisionet për ndotje. Vendi u bë anëtare e plotë e Protokollit të Geteburgut.

Filloi zbatimi i sistemit të integruar për menaxhim me hedhurina. Ishin të formuara trupat regjional për menaxhimin me hedhurina dhe filloi përgatitja e planeve regjionale për menaxhim me hedhurina. Kapaciteti administrativ për zbatimin me legjislacionin është përmirësuar, por dhe më tej mbetet i pamjaftueshëm si në nivelin qendror ashtu dhe në nivelin lokal.

Harmonizimi me acquis është më pak i përparuar në sferën e kualitetit të ujit. Strukturat për menaxhim me pellgjet lumore janë të përcaktuara, por ende nuk janë funksionale. Koordinimi i dobët ndërmjet organeve kompetente dhe më tej e ndalon zbatimin e legjislacionit. Vendi duhet të mirët me mangësitë në sistemin për monitorim të ujërave. Përgatitja për investimet në infrastrukturën e izoluar dhe që niveli i financimit nuk është i mjaftueshëm ti kënaq nevojat rrjedhëse. Janë të nevojshme përpjekje më të mësha në zbatimin e parimit “ndotësi paguan” dhe gjithashtu duhen të merren aktivitete për tu përcaktuar sistem përkatës për përcaktimin e çmimit të ujit. Kjo mangësi e përparimit dhe më tej e komplikon funksionimin e stacioneve pastruese dhe nënshtron në rezik investimin në sektor.

Harmonizimi me acquis për mbrojtje të natyrës, veçanërisht për vendbanimet natyrore dhe faunës dhe florës së egër është shtyrë. Nuk është arritur progres në sferën e identifikimit në vendet e ardhshme nga Natura 2000. Janë të zhvilluara dhe duhet të zbatohen planet për menaxhimin për zonat e mbrojtura. Janë bërë përpjekje të caktuara për përmirësimin e financimit të zbatimit të planeve për menaxhim, por masat që janë në fuqi ende janë të pamjaftueshme. Nuk janë të mbaruara strategjia nacionale dhe Plani akcional i shoqëruar për mbrojtjen e natyrës. Bashkëpunimi tej-kufitar vazhdoi në lidhje me Liqenin e Dojranit.

U miratua legjislacioni për zbatimin që të harmonizohet legjislacioni nacional në lidhje me kontroll të ndotjeve industriale dhe menaxhim me rreziqe me Direktivën SevesoII. Procedura për ndalimin e integruar dhe përcjelljen e ndotjeve janë në rrjedh, por në mënyrë të konsiderueshme kanë mbetur.

Në sferën e kimikaleve, është arritur progres i caktuar në zbatimin e Regullativës që ka të bëjë me regjistrimin, evaulimin, lejimin dhe kufizimin e kimikaleve (RELKK) Kapaciteti administrativ mbetet i pamjaftueshëm. Ishte i miratuar legjislacion i ri për zbatim në sferën e zhurmës. Gjithashtu, zhvillimi dhe zbatimi i kartave strategjike të zhurmës mbeten.

Vendi është pjesëmarrës aktiv në mekanizmin e BE-së për mbrojtje civile. U miratua strategjia nacionale për mbrojtje dhe shpëtim 2014-2018 së bashku me Planin aksionar për përcaktimin e lidhjes me Komunikimit të përbashkët dhe sistemit informativ të BE-së për situatat e jashtëzakonshme. Vazhdoi bashkëpunimi trelateral me institucionet nga Shqipëria dhe Kosova në sferën e situatave të krizës dhe situatave të jashtëzakonshme.

62

Vendi duhet të zhvilloi politikën gjithëpërfshirëse dhe strategjinë për ndryshimet klimatike, në pajtim me kornizën e pritur 2030 të BE-së për politikat në sferën e klimës dhe energjetikës. Deri të Konvencioni kornizë të Kombeve të bashkuara për ndryshimet klimatike ishte i dorëzuar komunikimi i tret nacional për ndryshimet klimatike. Vendi rregullisht i bashkëngjitet qëndrimeve të BE-së në kontekstin ndërkombëtar, por ende nuk ka të ndërmarrë angazhim për lehtësim dri në 2020 siç kërkohet pëlqimi me Marrëveshjen nga Kopenhagu. Vendi duhet deri në tre mujorin e parë nga viti 2015, ta jep kontributin saj të paraparë nacional të përcaktuar për Marrëveshjen klimatike për vition 2015 që do të jetë në përputhje me ato të BE-së dhe vendet tyre anëtare.

Është arritur përparim në zhvillim të planit nacional për përshtatje:. Treguesit e cenueshmërisë ndaj ndryshimeve klimatike ishin planifikuar për tetë sektorë, dhjetë organe lokale i përgatitën vlerësimet e tyre socio-ekonomike të cenueshmërisë së popullsisë dhe është përcaktuar sistem për paralajmërim të hershëm nga vërshimet. Ligji për mjedisin jetësor u ndryshua me qëllim të sigurojë asistem për grumbullimin dhe menaxhimin me të dhënat që do të shfrytëzohet për përgatitje të inventarit nacional të emisioneve të gazrave të qelqit. Harmonizimi i legjislacionit nacional me regullativën me mekanizmat për përcjellje duhet të jetë prioritet. Masat ishin të futura që të rritet ndërgjegjja dhe të përparojë bashkëpunimi ndërmjet palëve të interesuara, por të njëjtat duhen në mënyrë të plotësuese të forcohen.

Vendi rregullisht është pjesëmarrës në projektin për mjedisin jetësor dhe klimën e Rrjeteve Rajonale për aderim. Grupi punues ndërinstitucional për ndryshimet klimatike në mënyrë të konsiderueshme të forcohet me qëllim të jetë në gjendje të përgjigjet në nevojat për dorëzim më efikas në lidhje me çështje klimatike në mënyrë të qëndrueshëm, por jo vetëm në bazë të çdo projektit veç e veç.

Janë bërë përpjekje të papërfillshme për forcimin e kapaciteteve administrative për zbatimin dhe realizimin e legjislacionit, me çka mbetet i pamjaftueshme, si në nivel nacional dhe lokal. Koordinimi ndërmjet trupave përkatëse dhe më tej mbetet i paefektshëm. Palët e interesuara ende janë të pamjaftueshëm duke përfshirë në procesin e vendosjes. Zbatimi i legjislacionit ende nuk është efikas. Sistemi për përcjellje të mjedit jetësor dhe informimi nuk është përkatës. Investime në sektorin dhe më tej janë të ulëta në lidhje me nevojat e vazhdueshme Mbrojtja e mjedisit jetësor dhe kërkesa për ndryshimet klimatike ende nuk janë të integruar sa duhet në hartimin e politikave dhe zbatimin e njëjtë në sfera të tjera.

Konkluzion

Është arritur progres i vogël në sferat e mjedisit jetësor dhe ndryshimet klimatike. Kapacitet administrative duhet të forcohen në të gjitha sferat dhe Qeveria duhet të bashkëpunojë me shoqërinë civile dhe palët e tjera të interesuara. Janë të nevojshme planifikimi strategjik dhe përpjekje të rëndësishme për të siguruar se legjislacioni nacional është i harmonizuar me acquis dhe se ky legjislacion është zbatuar. Investimi duhet në mënyrë të konsiderueshme të rritet, veçanërisht në sektorët për hedhurina dhe ujë. Vendi duhet deri në tremujorin e parë të vitit 2015, ta japë kontributin e vet të paraparë për Marrëveshjen klimatike për vitin 2015. Në përgjithësi, përgatitjet në sferën e mjedisit jetësor janë në fazën e përparimit mesatar, ndërsa përgatitjet në fushën e ndryshimeve klimatike janë në fazë të hershme.

4.28. Kapitulli 28: Mbrojtja e konsumatorëve dhe mbrojtja shëndetësore

Si pjesë e legjislacionit horizontal ishte miratuar buxheti për programin dyvjeçar për mbrojtjen e konsumatorëve për vitin 2014-15 duke rezultuar në rritjen e këshillimit dhe vetëdijes për të

63

drejtat e konsumatorëve në të gjithë vendin. Ministria e Ekonomisë ka nënshkruar marrëveshje për praktikë të mirë me shoqatat e industrisë që përfaqësojnë degë të ndryshëm me qëllim të sigurimit të konkurrencës dhe mbrojtjen e konsumatorëve të tregjeve përkatëse. Janë vendosur Këshillime të konsumatorëve loka në disa qytete, duke përfshirë edhe Shkupin. Organizata e konsumatorëve është mesatarisht efektive, vazhdon të ofrojë aktivitete edukative dhe këshilluese dhe e rrit ndërgjegjësimin për problemet e konsumatorëve. Ndarja e Buxhetit të Qeverisë për mbrojtjen e konsumatorëve është rritur për 10%, por financimi është ende i pamjaftueshëm. Mungesa e resurseve administrative dhe financiare vazhdon të pengojë zbatimin efektiv të politikave për mbrojtjen e konsumatorëve.

Të gjitha institucionet e përfshira në sigurinë e prodhimeve (Inspektoratit Shtetëror Sanitar dhe Shëndetësor, Agjencia për Ushqim dhe Veterinari dhe Inspektoriati Shtetëror i Tregut) e kanë forcuar inspektimin e tyre të tregut, si dhe inspektime të rregullta dhe ato të zbatuara me ankesat e konsumatorëve. Vazhdojnë kampanjat informative, seminaret dhe ligjërimet për nxënësit. (Shih Kapitullin 1 - lëvizje e lirë e mallrave). Evidentimi i vendeve në zbatimin e legjislacionit në këtë sferë vazhdon të përmirësohet dhe mbikëqyrja e tregut të forcohet.Janë ndërmarrë aktivitet e caktuara për tu rritur ndërgjegjësimi për të drejtat e konsumatorëve në lidhje me çështjet që nuk janë të lidhura me sigurinë, veçanërisht kredi konsumatore dhe blerjen paketë aranzhmane për pushime dhe për të njoftuar konsumatorët në lidhje me sjelljen jo të drejtë të tregut. Trupat rregullator përgjegjës për komunikimet elektronike dhe mbikëqyrjen e tregut e sigurimit janë njësit rregullatore të tregut që janë të përfshirë në mënyrë aktive në mbrojtjen e konsumatorëve. Organizata e konsumatorëve parasheh këshillim për shërbimet të ofruara nga ana e ndërmarjeve publike dhe industritë e rrjetit, përdorimin e garancive dhe të drejtën për riparim të lirë, bankat, sigurimet dhe çështje të lidhura me ushqim. Supervizoret e tregut dhe trupat e tjerë rregullatorë ende kanë nevojë nga trajnimi plotësues me qëllim të sigurohet mbrojtje efektive e konsumatorëve.

Legjislacioni për shëndetin publik është ndryshuar dhe janë azhurnuar rreth 800 udhëzime mjekësore. Bashkëpunimi dhe këmbimi i informatave ndërmjet institucioneve mjekësore nacionale dhe të huaja është përmirësuar. Investimi në pajisje të re mjekësore, sanacioni i qendrave mjekësore dhe trajnimi i punëtorëve shëndetësorë vazhdon. Është filluar ndërtimi i qendrës së re klinike në Shkup. Janë në përdorim kartela shëndetësore elektronike, receta elektronike dhe sistem elektronik i caktimit të kontrollimeve. Janë ndërmarrë masa për të siguruar përkujdesje mjekësore nga ana e kuadrit profesional në pjesët rurale pa qendra shëndetësore. Zbatimi i qëndrueshëm i politikës shëndetësore të Qeverisë vazhdon të qëndrojë në vend për shkak të burimeve financiare të pamjaftueshme dhe kuadrit të patrajtuar përkatësisht. Kapaciteti i planifikimit dhe zbatimit të programeve të shëndetësisë publike në nivel lokal dhe rajonal është edhe më tutje i dobët dhe kjo e kufizon decentralizimin efektiv të sektorit shëndetësor.

Ligji për mbrojtjen nga pirja e duhanit është ndryshuar që të lejohet që policia dhe organet tatimore ta ndjekin zbatimin e kontrollit të duhanit (ndalesën për pirjen e duhanit) së bashku me inspektimet e tyre të rregullta. Zbatimi i ligjeve mbet në nivel të kënaqshëm dhe në përgjithësi është më mirë në mjediset urbane sesa në tjerat.

Planet e vendit për krizë dhe pandemi dhe reagimi në drejtim të sëmundjeve ngjitëse janë aprovuar nga Qeveria. Sistemi nacional për zbulimin dhe paralajmërimin e hershëm është në funksion. U përpilua analizë më shumësektorëshe për gatishmërinë për tu përgjigjur 55 kanosjeve për shëndetin në përputhje me rregullat shëndetësore ndërkombëtare. Rreth 95% e popullatës është përfshirë me programet e detyrueshme për imunizim. Janë zbatuar programi vjetor për HIV/SIDA

64

dhe Strategjia nacionale 2013-2017, për luftën kundër HIV/SIDA dhe janë vendosur teste molekulare për diagnostikim. U shpërndanë Protokolle për testim të ndjeshmërisë në të gjitha laboratoret mikrobiologjike si pjesë e Strategjisë nacionale për rezistencë antimikrobe. Kapaciteti i laboratorëve për testimin e rezistencës mikrobiologjike duhet të përmirësohet në plotësim. Antibiotikët shiten pa recetë mjekësore, duke mos e marrë parasysh qëllimin strategjik për përforcimin e rezistencës mikrobiologjike.

U miratua Programi për transplantim për vitin 2014 (i cili aplikohet për inde, qeliza dhe organe) Do të shfrytëzohen mjete buxhetore (pothuajse 0,5 milionë euro) për vendosjen e sistemit informativ qendror për marrjen e ekzemplarëve, për përpunimin, kontrollimin e përshtatshmërisë së indit, magazinimin, këmbimin, transplantimin, pajisjen e katër institucioneve shëndetësore dhe për fushatën publike.

Nevojiten angazhime plotësuese për harmonizimin e legjislacionit nacional me acquis-në në fushën e të drejtave të pacientëve në mbrojtjen shëndetësore tejkufitare, njohja e recetave mjekësore dhe kanosjeve tejkufitare serioze për shëndetin.

Shpërndarja financiare e barnave është zmadhuar dhe administrimi i tyre është përmirësuar, por nevojitet qasje më strategjike ndaj regjistrimit të tyre.

Gjithashtu u miratua Programi vjetor për mbrojtjen shëndetësore të personave me pengesa mentale në zhvillim. Ai e thekson rëndësinë e deinstitucionalizimit dhe bashkësinë për mbrojtje shëndetësore mentale. Numri i të punësuarve dhe mjetet financiare të institucioneve shëndetësore mentale janë edhe më tutje të pamjaftueshëm. Qëndrueshmëria e qendrave ekzistuese të bashkësive për shëndet mental është edhe më tutje problem serioz.

Masat për parandalimin e përdorimit të drogës janë përqendruar veçanërisht në trajnimin e punëtorëve shëndetësore. Legjislacioni për mjetet ndihmëse ortopedike është ndryshuar me qëllim që të zmadhohen të drejtat e personave me përdorimin e këtyre aparateve, si pjesë e zvogëlimit të pabarazisë në shëndetësi. Për ca nga grupmoshat e rritura të rrezikshme është parashikuar skrining për zbulimin e hershëm të kancerit në gji, në zorrën e trashë dhe fytin e mitrës. Regjistri për kancerin mbet pjesërisht funksional. Bashkëpunimi me Entin Shtetëror të Statistikës për të dhënat për mortalitetin akoma nuk është kontraktuar. Deri tani akoma nuk është siguruar financim i qëndrueshëm për skrining të rregullt të fytit të mitrës, të gjirit ndhe zorrës së trashë. Në fushën e mjedisit të shëndoshë jetësor, duke e përfshirë parandalimin e lëndimit, vlerësimi i rreziqeve shëndetësore nga ndotja e ajrit akoma nuk është përfunduar, as që ka program për testimin e radonit në truall dhe në pajisjen ndërtimore, ose po program për bio monitorim. (Shiko Kapitullin 27 - Mjedisi jetësor dhe ndryshimet klimatike) Kapaciteti për parandalimin e rreziqeve shëndetësore-ekologjike duhet të përmirësohet. Ekziston financim i kufizuar për shërimin e sëmundjeve të rralla.

Konkluzion

Ka përparim të caktuar në fushën e mbrojtjes së konsumatorëve dhe mbrojtjes shëndetësore, por burimet e kufizuara financiare dhe strukturat e dobëta operative, sidomos në fushën e mbrojtjes së konsumatorëve vazhdojnë ta pengojnë zhvillimin e mëtutjeshëm. Nevojiten burime financiare përkatëse për funksionimin rrjedhës të sistemit shëndetësor me qëllim që të sigurohet qëndrueshmëria e tij. Në përgjithësi, përgatitjet në këtë fushë janë në fazë të përparuar mesatare.

65

4.29. Kapitulli 29: Unioni doganor

Ndryshime të konsiderueshme u bënë në legjislacionin doganor, të cilat përfshijnë vendosje të dispozitave për tranzitimin e përbashkët, duke e përfshirë edhe për parashtrimin e deklaratave elektronike për tranzitim dhe të garancive tranzituese, dhe zbatimi i kritereve të zhvilluara ndërkombëtare për identifikimin dhe analizën e rrezikut. U miratua Tarifa doganore për vitin 2014, në përputhje me ndryshimet e fudnit të Nomenklaturës së kombinuar të BE. U lëshua certifikati i parë për operator të autorizuar ekonomik. Në kuadër të CEFTA, prej më 1 prill të vitit 2014, Serbia, Shqipëria, Mali i Zi dhe Republika e Maqedonisë filuan me zbatimin e konventës rajonale për Pan-Evro-Med rregulla preferenciale të prejardhjes.

Në lidhje me kapacitetin administrativ dhe operativ, është vënë në përdorim sistemi i ri i kompjuterizuar, i cili është parakusht për aderimin në Konventën për procedurë të përbashkët tranzituese. Duhet të sigurohet qëndrueshmëria e sistemit, a nevojitet edhe trajnimi mëtutjeshëm i të punësuarve. Zhvillimi i sistemit të ri për përunimin e deklaratave doganore dhe sistemit të mjedisit të integruar tarifor është në rrjedhë. U vendosën sisteme të reja ekletronike për thjeshtëzimin e procedurave doganore për punë afariste. Këmbimi elektronik i të dhënave ndërmjet Drejtorisë Doganore dhe Drejtorisë për Hyrje Publike mundësoi vendosje të procedurës më të thjeshtë për parashtrimin e TVSH fletëparaqitjeve për import. Janë përmirësuar kapacitetet operative për kontrolle doganore dhe lufta kundër krimit tejkufitar. Standardet për përgjegjësi profesionale dhe integritet dhe masat për konterolin e brendshëm janë zbatuar në mënyrë sistematike. Janë zhvilluar në plotësim menaxhimi me rreziqe dhe bashkëpunimi ndër-institucional. Vazhdoi bashkëpunimi me bashkësinë afariste, ndërsa bashkëpunimi me organet doganore të vendeve fqinje, si edhe me rajonin më të gjerë gjithashtu ishte zgjeruar. Objektet doganore në kalimet kufitare në Bllacë dhe Bogorodicë ishin mbindërtuar.

Konkluzion

Vërehet përparim në fushën e Unionit doganor. Kapaciteti administrativ i administratës doganore është përmirësuar, edhe pse, akoma nevojitet qëndrueshmëri më e mirë e burimeve financiare. Prioritetet për vitin e ardhshëm janë aderimi në Konventën për procedurë të përbashkët tranzituese dhe përfundimi i dy sistemeve IT që janë në përgatitje e sipër. Në përgjithësi, përgatitjet në këtë fushë janë në fazë të përparuar.

4.30. Kapitulli 30: Marrëdhëniet e jashtme

Në lidhje me politikën e përbashkët tregtare, vendi vazhdoi ti koordinojë pozitat e veta dhe gjithnjë e më shumë i harmonizon politikat dhe pozitat e veta me politikat e BE, duke e përfshirë edhe në kuadër të Organizatës Botërore Tregtare. Vendi është kryesues me Marrëveshjen Qendrore Evropiane për tregti të lirë (CEFTA) ndërsa në vitin 2014 edhe e koordinon punën e komiteteve të saj.

Në drejtim të marrëveshjeve bilaterale me vendet që nuk janë pjesë e BE, vendi ratifikoi marrëveshje për mbrojtjen e investimeve mne Azerbejxhanin. Numri i marrëveshjeve të ratifikuara bilaterale për mbrojtjen e investimeve u rrit në 39, prej të cilave 35 janë në fuqi ndërsa 18 janë me vende-anëtare të BE.

66

Përgatitjet në fushën e politikës zhvillimore dhe ndihmës humanitare mbesin në fazën e hershme.

Konkluzion

Është arritur përparim i kufizuar në fushën e marrëdhënieve të jashtme, sidomos në drejtim të politikës së përbashkët tregtare. Kapaciteti institucional i vendit akoma nuk është i mjaftueshëm për pjesëmarrjen e tërësishme në politikat tregtare, zhvillimore dhe humanitere të BE. Në përgjithësi, përgatitjet në fushën e marrëdhënieve të jashtme janë në fazë të përparuar mesatare.

4.31. Kapitulli 31: Politika e jashtme, e sigurisë dhe mbrojtjes

Vazhdoi dialogu politik rrjedhës ndërmjet BE dhe Republikës së Maqedonisë për çështjet e politikës së jashtme dhe të sigurisë. (Për informata në lidhje me marrëdhëniet me vendet tjera nga procesi i zgjerimit edhe me vendet- anëtare të BE, shiko Kriteret politike - Çështje rajonale dhe obligime ndërkombëtare).

Në lidhje me politikën e përbashkët të jashtme dhe të sigurisë, (PPJS), vendi, atëherë kur duhej, u harmonizua me 33 nga gjithsejt 45 deklarata të BE dhe vendimet të Këshillit (73% harmonizime). (Në lidhje me Gjykatën Penale Ndërkombëtare, shiko Kriteret politike - Çështje rajonale dhe obligime ndërkombëtare). Vendi nuk u harmonizua me vendimet e Këshillit për vendosjen e masave restriktive si përgjigje në bashkëngjitjen e paligjshme ruse të Krimes dhe ngjarjet në Ukrainën lindore. Vendi votonte në dobi të Rezolutës së Asamblesë Gjenerale të KB për integritetin territorial të Ukrainës.

Si pjesë e masave për mospërhapjen e armëve, vendi parashtroi raport pranë KB për zbatimin e Programit Aksional të KB për preventivën, luftën dhe çrrënjosjen e tregtisë së palejuar me armë të vogla ose të lehta. Në përputhje me obligimet e Konventës për municion kasetor (Oslo- Konventa) dhe vendimit përkatës qeveritar, ishte shkatërruar një pjesë e madhe e municionit. Vendi e ratifikoi Marrëveshjen për tregti me armë të KB në mars të vitit 2014.

Vendi vazhdoi në mënyrë aktive të marrë pjesë në bashkëpunimin me organizatat ndërkombëtare. Vendi është zgjedhur anëtar i Këshillit për të Drejtat e Njeriut të KB për periudhën 2014-2016. (Shiko Kapitullin 23 - Gjyqësi dhe të drejta fundamentale)

Përfaqësuesit e Drejtorisë për Sigurinë e Informatave të Klasifikuara merrnin pjesë në vizitat studimore te kolegët e tyre me nga institucionet relevante në Çeki, në Poloni dhe Sllovaki.

Vendi vazhdoi të marrë pjesë në operacione civile dhe ushtarake për menaxhimin e krizave në politikën e përbashkët të sigurisë dhe mbrojtjes (PPSM) Aktualisht ka 156 ushtarë të sistematizuar në Forcat ndërkombëtare për ndihmë të sigurisë në Afganistan, ndërsa 11 në operacionin ushtarak të BE në Bosnjë dhe Hercegokvinë, EUFOR ALTEA. Zyrtarisht vendi kontribuonte në Grupin luftarak të Bashkimit evropian 2014-2020 prej në mars të vitit 2014 dhe merrte pjesë në stërvitjet "Ultësira fqinje" 2013 dhe "Luani i shpejtë."Konkluzion Vendi vazhdoi të marrë pjesë në operacionet civile dhe ushtarake për menaxhimin e krizave. Harmonizimi i vendit me deklaratat e BE dhe vendimet e Këshillit në fushën e politikës së jashtme dhe të sigurisë përkeqësohet në krahasim me vitet paraprake dhe duhet të përmirësohet. Në përgjithësi, përgatitjet në këtë fushë janë në rrjedhë.

67

4.32 Kapitulli 32: Kontrolli financiar

Dokumenti 2015-2017 për kontrollin e brendshëm publik financiar u miratua në gusht të vitit 2014. Tani përqendrimi duhet të jetë mbi zbatimin e planit përkatës aksionar me theks të veçantë mbi përmirësimin e përgjegjësisë udhëheqëse. Gjiothashtu, nevojiten angazhime plotësuese për përfundimin e certifikimit të revizorëve të brendshëm dhe përforcimi i zbatimit të revizionit të brendshëm. Komiteti për menaxhim financiar dhe kontroll dhe Komiteti për revizion të brendshëm duhet të takohen në bazë tremujore, por nuk janë takuar prej më shtator të vitit 2012. U lëshuan udhëzime për përgatitjen e strategjive për menaxhim me rrezik dhe për zbatimin e tyre, por pjesa më e madhe e institucioneve akoma nuk i kanë zbatuar. Ghithashtu, duhet të zbatohet Ligji për inspektimin financiar. Reforma e kontrollit financiar publik të brendshëm duhet të integrohet më mirë në procesin rrjedhës të reformës së administratës publike.

Burimet e revizionit të jashtëm të Entit Shtetëror të Revizionit nuk janë zmadhuar në mënyrë proporcionale për shkak të obligimeve plotësuese që i janë dhënë. Strategjia për zbatimin e standardeve të përcaktuara nga ana e Organizatës Ndërkombëtare të Institucioneve Revizore Supreme është në proces të zbatimit. Enti Shtetëror i Revizionit, akoma nuk është i mbrojtur me Kushtetutë dhe pavarësia e tij, veçanërisht nuk është akoma e garantuar në praktikë. Parlamenti akoma nuk ka vendosur procedurë formale për kontrollimin e raporteve financiare të Entit. Mirëpo, Enti vazhdon me kryerjen e obligimeve të veta në mënyrë përgjegjëse dhe profesionale.

Koordinatori nacionale për autorizim paraqiti 20 parregullsi të ndërlidhura me mbrojtjen e interesave financiare të BE, prej të cilave dy ishin drejtuar te Prokurori Publik për procedim të mëtutjeshëm. Strategjia nacionale 2014-2016 për mbrojtjen e interesave financiare të BE, akoma nuk është miratuar.

Në vitin 2013, pushteti evidentoi tetë raste (266 bankënota) të eurove të falsifikuara. Drejtoria qendrore për parandalimin e falsifikimit të parave bashkëpunon dhe merr pjesë në trajnimet që i mban Policia evropiane. Është vendosur bazë e re elektronike e të dhënave për falsifikimin dhe shfrytëzohet nga ana e Ministrisë për Punë të Brendshme, por tek duhet të bëhet e arritshme për të gjitha institucionet tjera përkatëse.

Konkluzioni

Është bërë përparim i caktuar në fushën e kontrollit financiar me nxjerrjen e dokumentit për kontrollin publik të brendshëm financiar dhe në fushën e mbrojtjes së euros nga falsifikimi. Zbatimi i parimeve për përgjegjësi udhëheqëse mbetet i kufizuar në fushën e kontrollit të brendshëm publik financiar. Enti Shtetëror i Revizionit, akoma nuk është i mbrojtur me Kushtetutë dhe veçanërisht pavarësia e tij financiare, nuk është akoma e garantuar në praktikë. Në përgjithësi, përgatitjet janë në fazë të përparuar mesatare.

4.33. Kapitulli 33: Dispozita financiare dhe buxhetore

Nuk është arritur përparim në fushat resurse vetjake tradicionale, resurse të tatimit të vlerës së shtuar ose resurse të bruto hyrjeve nacionale. Mirëpo, është bërë përparim i caktuar në fushat kyçe të politikave që kanë të bëjnë me aplikimin e drejtë të sistemit financiar. (Për

68

zhvillimin e këtyre fushave, shiko Kapitullin 6 - Tatimimi, 18 - Statistika, 29 - Bashkësia doganore dhe 32 - Kontrolli financiar.)

Është arritur përparim caktuar për përmirësimin e infrastrukturës administrative për luftë kundër fshehjes tatimore dhe mashtrimit dhe zvogëlimit të vëllimit të ekonomisë së zezë, edhe pse zgjidhja e këtyre çështjeve mbet sfidë e konsiderueshme. Kapaciteti administrativ i institucioneve që janë drejtpërdrejt të kyçura në sistemin e resurseve vetjake (dogana, tatimimi, statistika dhe kontroli financiar) duhet të përforcohet në plotësim. Do të duhet të përcaktohet në një kohë të afërme një strukturë koordinatave tërësisht operative që të sigurohet përllogaritje e saktë, kontabiliteti, parashikimet, mbledhjet, pagesat dhe kontrolli i resurseve vetjake dhe informimi i BE për zbatimin e rregullave të BE për resurset vetjake Përgatitjet në këtë fushë janë në fazë të hershme.

Konkluzion

Në këtë kapitull është arritur përparim i kufizuar. Duhet të përcaktohet kornizë administrative për zbatimin e rregullave për resurset vetjake. Në përgjithësi, përgatitjet në fushën e dispozitave financiare dhe buxhetore janë në fazë të hershme.

Aneksi statistikor TË DHËNAT STATISTIKORE

Republika e Maqedonisë

Të dhënat themelore Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Popullsia (në mijëra) 2 031 2 049 2 053 2 057 2 060 2 062Sipërfaqja e përgjithshme e tokës (km²) 25 713 25 713 25 713 25 713 25 713 25 713

Llogaritë nacionale 2001 2009 2010 2011 2012 2013Bruto Prodhimi Vendor (BPV) (në milionë nga valuta nacionale)

233 840

410 734 434 112 459 789 458 621p.

473 019 vler.

Bruto Prodhimi Vendor (BPV) (në 3 839 6 703 7 057 7 473 7 454p. 7 683 BPV (në euro për kokë banori) 1 890 3 269 3 434 3 630 3 651p. 3 726 BPV (në standarde të fuqisë blerëse (SFB) për kokë banori)

4 955 8 453 ndër.

8 866 8 994p. 9 045p. :

BPV (në standarde të fuqisë blerëse (SFB) për kokë banori), në lidhje me mesataren e BE-së (BE-28 = 100)

25 36b 36 36 35 35

Shkalla reale e rritjes së BPV-së ndryshimi nga viti paraprak i vëllimit të

-4.5 -0.9 2.9 2.8 -0 4p. 2 9vler.

Rritja e punësimit (të dhënat për llogaritë nacionale), në lidhje me vitin

-1.7 2.5 1.5 3.1 0 5p. :

Rritja e produktivitetit të punës: rritja e BPV-së (shpenzimet konstante) për person të punësuar, në lidhje me vitin

1) -2.9 -3.4 1.4 -0.3 -20 1p. :

Rritja e shpenzimeve për njësi të punës, në lidhje me vitin paraprak (në %)

-0.8 9.9 1.8 -6.5 -0 7p. :

69

**ndryshimi 3-vjeçar (T/T-3) në indeksin e rritjes së shpenzimeve për njësinë nominale të punës (2005 = 100)

: : : : : :

Produktiviteti i punës për person të punësuar: BPV-ja (në SFB-në për person të punësuar në lidhje me mesataren e BE-së (BE-27 = 100)

46.5 60 2ndër.

58.3 : : :

Bruto vlera e shtuar sipas sektorëve Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria (në : : 11.5 10.9 10 3p. :Industria (në %) : : 21.5 21.6 17 8p. :Ndërtimtaria (në %) : : 6.3 7.4 7 9p. :Shërbimet (në %) : : 60.8 60.0 64 1p. :Shpenzimet e konsumimit final, si pjesë e BPV-së (në %)

94.8 95.7 93.8 93.4 93 2p. 94.6

Bruto investimet në mjetet themelore, si pjesë e BPV-së (në %)

2) 14.8 19.9 19.1 20.6 23 0p. 24 3vler.

Ndryshimet në rezervat, si pjesë e BPV- 4.2 6.3 5.8 5.6 6 4p. :Eksporti i mallrave dhe shërbimeve, në 42.7 39.2 46.6 54.9 53 6p. 53.9Importi i mallrave dhe shërbimeve, në 56.6 61.0 65.3 74.5 76 3p. 72.8

Industria Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Indeksi i vëllimit të prodhimit industrial (2010 = 100)

95.9 105.1 100.0 107.0 104.1 107.4

Shkalla e inflacionit dhe çmimet Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Indeksi i çmimeve të konsumimit (IÇK), ndryshimi në lidhje me vitin

5.5 -0.8 1.6 3.9 3.3 2.8

**Ndryshimi vjetor në indeksin e deflacionit të çmimeve vendore (2010 = 100)

: : : : : :

Bilanci i paguar Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Bilanci i paguar: Llogaria rrjedhëse gjithsej (në milionë euro)

3) -263 -457ndër.

-144 -189 -226 -147

Bilanci i paguar llogaria rrjedhëse bilanci tregtar (në milionë euro)

3) -588 -1 560 ndër.

-1 448 -1 648 -1 757 -1 584

Bilanci i paguar llogaria rrjedhëse: Neto shërbimet (në milionë euro)

3) -21 16ndër. 37 97 46 78

Bilanci i paguar llogaria rrjedhëse: neto shërbimet (në milionë euro)

3) -30 -47ndër. -100 -131 -148 -182

Bilanci i paguar llogaria rrjedhëse: neto transferet rrjedhëse (në milionë euro)

3) 377 1 133ndër.

1 367 1 494 1 632 1 542

nga të cilat transferet qeveritare (në milionë euro)

3) 55 35ndër. 31 77 60 43

**Ngecja 3-vjeçare e mesatares së gjendjes rrjedhëse të llogarisë

: -8.9 -7.2 -3.8 -2.5 -2.5

**Ndryshimi pesëvjeçar në këmbimin e eksportit dhe importit botëror të mallrave dhe shërbimeve (në %)

4) : 19.4 12.9 23.1 -8.3 -7.2

Neto investimet e drejtpërdrejta të huaja (IDH) (në milionë euro)

499.0 136.9 158.6 336.8 110.7 252.7

Investimet e drejtpërdrejta të huaja (IDH) (në milionë euro)

1.0 8.1 1.4 0.0 -6.0 -1.2

nga të cilat IDH-ja e ekonomisë për të cilën njoftohet në vendet e BE-28 (në

: : : : : :

Investimet e drejtpërdrejta të huaja (IDH) në ekonominë për të cilën njoftohet (në milionë euro)

3) 500 145ndër. 160 337 72 251

70

nga të cilat IDH-ja e vendeve të BE-28 e ekonomisë për të cilën njoftohet (në

5) : 135.6 139.4 218.2 83.9 175.3

**Neto pozicioni investues ndërkombëtar, në lidhje me BPV-në (në %)

: -53.9 -51.4 -53.1 -56.1 -59.5

Financat publike Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Deficiti / suficiti i përgjithshëm shtetëror, në lidhje me BPV-në (në %)

: -2.6 -2.4 -2.5 -3.8 -4.1

Borxhi i përgjithshëm shtetëror, në 48.8 23.8 24.2 28.0 34.1 36.0

Indikatorët financiarë Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Bruto borxhi devizor i tërë ekonomisë, në lidhje me BPV-në (në %)

6) 44.2 56 4ndër.

58.2 64.9 69.4 67 7p.

Bruto borxhi devizor i tërë ekonomisë, në lidhje me eksportin e përgjithshëm

6) 108.4 148 2ndër.

127.8 120.9 131.7 127.7

Oferta e parave: M1 (bankënotat, monedhat, depozitat afatshkurta, në

7) 415 854ndër. 933 997 1 072 1 138

Oferta e parave: M2 (M1 plus depozitat me afatizim deri në dy vjet, në milionë euro)

7) 1 145 3 040ndër.

3 277 3 523 3 540 3 545

Oferta e parave: M3 (M2 plus instrumentet që mund të ofrohen në

7) 1 267 3 388ndër.

3 781 4 147 4 330 4 558

Kredia e përgjithshme për institucionet financiare monetare ndaj rezidentëve (të konsoliduar)

620 2 913 ndër.

3 102 3 367 3 551 3 779

**Ndryshimi vjetor në përgjegjësitë e sektorit financiar (%)

: : : : : 1.2

**Rrjedhat private të kredive, të konsoliduar, në lidhje me BPV-në (%)

: : : : : :

**Borxhi privat, i konsoliduar, në lidhje me BPV-në (%)

: : : : : :

Shkallët kamatare: shkalla e përditshme e parave, në vit (%)

8) 11.68 6 01ndër .

3.78 2.17 2.10 1.86

Shkalla kamatare e kreditimit (një vit), në vit (në %)

9) 23.00 10.00 5.50 5.50 4.23 3.75Shkalla kamatare e depozitave (një vit), në vit (në %)

9) 10) : : : : 1.00 0.75

kursi devizor i euros: me periudhë mesatare (1 euro = ...valuta nacionale)

60.913 61.273 61.515 61.529 61.524 61.566

Indeksi i kursit devizor efektiv (2005 = 100)

11) 88.6 106.8 106.3 107.2 108.5 109.9

**Ndryshimi 3-vjeçar (T/T-3) në indeksin e kursit devizor efektiv, 42 shtete (2005 = 100)

: : : : : :

Vlera e mjeteve rezervë (duke e përfshirë edhe arin) (në milionë euro)

844 | 1 598 | 1 715 | 2 069 | 2 193 | 1 993

Tregtia e jashtme me mallra Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Vlera e importit: të gjitha mallrat, të gjithë partnerët (në milionë euro)

1 884 3 616 4 130 5 034 5 068 4 969

Vlera e eksportit: të gjitha mallrat, të gjithë partnerët (në milionë euro)

1 290 1 930 2 528 3 201 3 115 3 213

Bilanci tregtar: të gjitha mallrat, të gjithë partnerët (në milionë euro)

-595 -1 686 -1 601 -1 833 -1 953 -1 757

Kushtet e tregtisë (indeksi i çmimit të eksportit / indeksi i çmimit të importit * 100) (në numër)

12) 97 110 90 94 : :

Pjesa e eksportit ndaj BE-28 vendeve në vlerë nga eksporti i përgjithshëm

58.4 61.9 65.5 63.7 65.2 72.6

71

Pjesa e importit nga BE-28 vendet në vlerë nga importi i përgjithshëm (në %)

62.2 54.5 55.3 56.2 60.2 62.6

Demografia Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Shkalla e përgjithshme e ndryshimit natyror të popullsisë (shkalla e rritjes natyrore) numri i lindjeve minus vdekjeve (në mijë banorë)

5.0 2.3 2.5 1.6 1.7 1.9

Shkalla e vdekshmërisë te foshnjat e sapolindura: vdekshmëria e fëmijëve nën një vit (në 1000 të lindur)

11.9 11.7 7.6 7.6 9.8 10.2

Kohëzgjatja e jetës gjatë lindjes: 70.9 72.3 72.9 73.1 73.0 73.2Kohëzgjatja e jetës gjatë lindjes: femrat 75.6 76.7 77.2 77.2 76.9 77.2

Tregu i punës Vër. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Shkalla e aktivitetit ekonomik ndërmjet 20-64: pjesa e popullsisë ndërmjet 20-64, që është

: 70.1 70.4 70.1 69.6 70.4

*Shkalla e punësimit ndërmjet 20-64: pjesa e popullsisë ndërmjet 20-64, që është e punësuar (në %)

: 47.9 48.1 48.4 48.2 50.3

Shkalla e punësimit meshkuj (20-64) : 58.4 58.4 57.8 57.5 59.7Shkalla e punësimit femra (20-64) (në %)

: 37.1 37.5 38.8 38.7 40.7

Shkalla e punësimit ndërmjet 55-64: pjesa e popullsisë ndërmjet 55-64, që është e punësuar (në %)

27.7 34.6 34.2 35.4 35.4 37.9

Punësimi sipas sektorëve kryesorëBujqësia, pylltaria dhe peshkataria (në : : : 18 1pap. 17.3 18.7Industria (në %) : : : 24 1pap. 23.6 23.5Ndërtimtaria (në %) : : : 6 2pap. 6.3 6.9Shërbimet (në %) : : : 51 6pap. 52.7 50.6Shkalla e papunësisë: pjesa e forcës së punës që është e papunësuar (%)

30.5 32.2 32.0 31.4 31.0 29.0

Shkalla e papunësisë së meshkujve (në 29.5 31.8 31.9 31.8 31.5 29.0Shkalla e papunësisë së femrave (në 32.0 32.8 32.2 30.8 30.3 29.0Shkalla e papunësisë së të rinjve: pjesa e forcës së punës ndërmjet 15-24, që është e papunësuar (%)

56.1 55.1 53.7 55.3 53.9 51.9

Shkalla e papunësisë afatgjate: pjesa e forcës së punës që nuk ka qenë e punësuar 12 muaj apo më tepër (%)

26.5 26.3 26.7 25.9 25.5 23.9

Kohezioni social Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Mëditjet dhe rrogat mujore nominale mesatare

10 552 19 957 20 553 20 847 20 902 21 145

Indeksi i mëditjeve dhe rrogave reale (indeksi i mëditjeve dhe rrogave nominale i ndarë me indeksin e

13) 98.1 158.7b 160.8 157.0 152.3 :

*Lëshimi i parakohshëm i arsimit dhe trajnimit: pjesa e popullsisë ndërmjet 18-24 me arsim të ulët të mesëm dhe në këtë moment nuk posedon arsim

: 16.2 15.5 13.5 11.7 11.4

Standardi jetësor Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Numri i automjeteve të udhëtarëve në lidhje me madhësinë e popullsisë (numri në mijë banorë)

152.1 137 7ndër.

151.0 152.1 146.4 168.0

72

Numri i parapagesave për telefoni celulare në lidhje me madhësinë e popullsisë (numri në mijë banorë)

109.0 948.4 1 098.2 104 9vler.

1084.6 1083.9

Infrastruktura Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Dendësia e rrjetit hekurudhor (linjat funksionale në km²)

27 27 27 27 27 27

Gjatësia e autostradave (kilometra) 145 251 251 259 259 259

Inovacione dhe hulumtimi Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Shpenzimet publike në arsim në lidhje me BPV-në (në %)

3.6 3.6 3.7 3.5 4 0p. :

*Bruto shpenzimi vendor i hulumtimit dhe zhvillimit në lidhje me BPV-në

0.30 0.20 0.22 0.22 : :

Përqindja e ekonomive familjare që kanë qasje në internet në shtëpi (në %)

: 42 0e. 46.0 55.0 58.3 65.1

Mjedisi jetësor Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013*Indeksi i emisioneve të gazrave serë, ekuivalent me CO2 (1990 = 100)

14) 92.6 73.6 : : : :

Intensiteti energjetik i ekonomisë (kg në ekuivalent në naftën e 1 000 euro BPV gjatë 2000 çmimeve konstante)

720.4 575.7 573.3 606.7 578 5vler.

:

Energjia elektrike e fituar nga burimet e ripërtërira në lidhje me konsumimin e energjisë elektrike (në %)

9.2 15.4 28.0 15.2 11 7vler. :

Transporti rrugor i spedicionit (në bazë të ton-km) (në %)

15) 87.0 89 0ndër.

89.0 91.8 93.2 92.4

Energjia Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Prodhimi primar i të gjitha prodhimeve energjetike (në mijë tonë energji

1 642 1 607 1 616 1 736 1 518vler.

:

Prodhimi primar i mazutit (në mijë TOE) 0 0 0 0 0 :Prodhimi primar i thëngjillit të fortë dhe lignitit (në mijë TOE)

1 419 1 293 1 194 1 410 1 246vler.

:

Prodhimi primar i gazit natyror (në mijë TOE)

0 0 0 0 0 :

Neto-importi i të gjitha prodhimeve energjetike (në mijë TOE)

1 011 1 273 1 271 1 435 1 450vler.

:

Bruto-konsumimi i energjisë në vend (në mijë TOE)

2 677 2 810 2 879 3 131 2 974vler.

:

Prodhimi i energjisë elektrike (në mijë GWh)

6.4 6.8 7.3 6.8 6 3vler. :

Bujqësia Vër.. 2001 2009 2010 2011 2012 2013Indeksi i vëllimit të prodhimit të mallrave dhe shërbimeve bujqësore

90.2 102.9 107.7 96.8 94.7 103 0vler.

Sipërfaqja e shfrytëzuar bujqësore (në mijë hektarë)

1 244 1 014 1 121 1 120 1 267 1 260

Blegtoria: kafshë (në mijë frymë, fundi i periudhës)

265 252 260 265 251 238

Blegtoria: derra (në mijë frymë, fundi i periudhës)

189 194 191 197 177 167

73

Blegtoria: dele dhe dhi (në mijë frymë, fundi i periudhës)

1 286 849 854 839 796 807

Prodhimi dhe shfrytëzimi i qumështit të fermave (qumështi i përgjithshëm me yndyrë të plotë, në mijë tonë)

201 343 347 376 350 381

Prodhimi i kulturave: drithë (së bashku me oriz) (në mijë tonë

474 609 541 555 460 562

Prodhimi i kulturave: panxharsheqeri (në mijë tonë prodhim i korrur)

38 0 0 0 0 0

Prodhimi i kulturave: perime (në mijë tonë prodhim i korrur)

667 804 887 845 704 702

: = paarritshëm ndër. = ndërprerje në serivler. = vlerësuarp. = përkohësisht pab. = të dhëna të pabesueshme apo të pasigurta * = indikator Evropa 2020 ** = indikator i Procedurës për Disbalancin Makroekonomik (PDM)

Fusnotat:

1) BPV-ja në çmime konstante nga viti paraprak. 2) 2013: të dhënat që i prekin të gjitha bruto investimet, jo vetëm bruto investimet në mjetet themelore. 3) 2001: konvertuar në shfrytëzimin e kursit devizor vjetor mesatar. 4) Burimi i të dhënave për eksportin botëror të mallrave dhe shërbimeve, Pasqyra ekonomike botërore, prill 2014. 5) Të dhënat për rrjedhat e IDH-ve për vendet merren rëndomë për kategoritë, Kapitali në aksionet dhe Komponenti kreditor për kapitalin tjetër. 6) 2001: mbulimi i pjesshëm i të dhënave. 7) 2001: me përjashtim të të dhënave për kursimoret. 8) Shkallët kamatare llogariten si mesatare zgjedhore. Deri në vitin 2001: të

dhënat i mbulojnë transaksionet me maturim të plotë të lidhura në tregun institucional të parave. Vitet tjera: Të dhënat përfshijnë transaksione bilaterale brenda natës.

9) Fundi i vitit (31 dhjetor). 10) Në vitin 2012, Banka Popullore e RM-së futi dy instrumente depozitare për bankat,

depozita brenda natës dhe depozita 7 ditore. Shkalla e depozitës brenda natës ishte 1%, kurse në depozitën 7 ditore ishte 2% në fund të vitit.

11) HEEP (kursi devizor efektiv nominal). 12) Indeksi (viti paraprak = 100) në korrelacion të indekseve Paasche të njësisë së

vlerës. 13) Ndërprerja në serinë e shkaktuar nga futja e konceptit të ri të bruto të ardhurave. 14) Pjesa e inventarit të gazrave serë të përgatitur në kontekst të Njoftimit të Tretë

Nacional (UNFCCC). 15) Ndërprerja në seri, e shkaktuar nga përfshirja e transportit të gazsjellësit.

74

75