REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS · PDF fileNdikimi i Krizës Ekonomike Financiare në Financat Publike në Europë dhe Shqipëri REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

DISERTACION

PER MBROJTEN E GRADËS SHKENCORE

DOKTOR

NDIKIMI I KRIZËS EKONOMIKE E FINANCIARE NË

FINANCAT PUBLIKE NË EUROPË DHE SHQIPËRI

Kandidati: Udhëheqës Shkencor: Msc.Anxhela KASAPI Prof. Dr. Sulo HADËRI

Tiranë, 2016

Ndikimi i Krizës Ekonomike Financiare në Financat Publike në Europë dhe Shqipëri

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Disertacion i paraqitur nga:

Anxhela Kasapi

Në kërkim të gradës shkencore:

DOKTOR

Në “Studime Evropiane dhe Integrim Evropian”

NDIKIMI I KRIZËS EKONOMIKE E FINANCIARE NË

FINANCAT

PUBLIKE NË EUROPË DHE SHQIPËRI

Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Sulo Hadëri

Mbrohet më, dt. ...../ ....../ 2016

1. ..................................................... Kryetar

2. ..................................................... Anëtar (oponent)

3. ..................................................... Anëtar (oponent)

4. ..................................................... Anëtar

5. ..................................................... Anëtar

Tiranë, 2016


ii

© E drejta e autorit: Anxhela Kasapi, 2016

Ky punim shkencor është formatuar sipas kërkesave të Rregullores së Programit të doktoraturës të Institutit të Studimeve Europiane. Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, përdorje dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cenues me çfarëdo lloj mjeti apo forme, pa autorizimin me shkrim të autorit.


iii

MIRËNJOHJE

Punimi i këtij disertacioni dhe përfundimi i tij ka qenë një rrugë e gjatë dhe lodhshme, por sigurisht interesante dhe e bukur. Gjatë këtyre viteve jam rritur shumë dhe njëkohësisht shumë gjëra kanë ndryshuar në jetën time. Gjithsesi edhe pse rruga ka qenë e vështirë, asnjëherë nuk e kam humbur besimin në vetvete dhe në angazhimin që kisha marrë edhe falë personave që më kanë mbështetur dhe ndenjur pranë në këtë rrugëtim. Dëshiroj të shpreh mirënjohjen dhe vlerësimin tim të veçantë për udhëheqësin tim Prof.Dr. Sulo Haderi. Dëshiroj ta falënderoj thellësisht për inkurajimin e vazhdueshëm në punën time kërkimore dhe formimin tim si kërkuese shkencore. Këshillat e tij për këtë studim, por edhe për rritjen time profesionale kanë qenë të paçmueshme. Gjithashtu dëshiroj të falenderoj drejtoren e Institutit të Studimeve Europiane Znj.Eva Hyskaj dhe stafin e saj të mrekullueshëm që më kanë lehtësuar punën me ndihmën dhe këshillat e tyre të vlefshme. Kryerja e këtij disertacioni nuk do të kishte qenë e mundur pa kontributin e prindërve të mi të dashur. I falenderoj nga zemra për çdo gjë që më kanë mësuar, për atë që unë jam sot. I jam thellësisht mirënjohëse për vlerat pozitive që më kanë rrënjosur, për respektin ndaj të tjerëve dhe punën, por mbi të gjitha për besimin në vetvete dhe pavarësinë. Më kanë treguar në çdo moment dashurinë dhe krenarinë e tyre. Shpresoj thellësisht të jem një model po aq i mirë për fëmijët e mi në të ardhmen. Një njeri tjetër thelbësor në jetën time është motra ime. Dua ta falenderoj sepse për mua është më shumë se motër. Më njeh më mirë se çdo njeri tjetër dhe më shoqëron në çdo vendim apo përvojë të jetës sime. Lajmi i ëmbël i pritjes se një nipi më ka mbushur me optimizëm, duke lehtësuar ngarkesën e periudhës së fundit. Së fundmi, por jo i fundit dua të falenderoj shokun tim të jetës. Dashuria, mbështetja, mirëkuptimi dhe besimi i tij tek unë më kanë shoqëruar ëmbëlsisht gjatë kësaj përvoje. Për këto dhe çdo gjë tjetër i jam thellësisht mirënjohëse.


iv

ABSTRAKT

Ky punim është një nga përpjekjet e para për të hetuar empirikisht ndikimin e krizës globale financiare në treguesit e financave publike në Shqipëri. Deficitet fiskale janë zgjeruar në mënyrë të menjëhershme gjatë viteve të fundit, pas nisjes së krizës financiare globale. Vlerësimi i masës me të cilën faktorët strukturorë ose ciklike mund të ketë kontribuar në këtë ecuri është i rëndësishëm për vlerësimin e zhvillimeve të ardhshme, si dhe përcaktimin e politikave të duhura fiskale. Kohët e fundit, Shqipëria është përballur me parashikime tepër optimiste, akumulimin e detyrimeve të prapambetura, mungesën e transparencës dhe llogaridhënies në operacionet qeveritare. Ky punim kryen një hulumtim empirik të ndikimit të krizës globale financiare në financat publike në Shqipëri nëpërmjet një modeli regresioni linear të shumëfishtë, duke përdorur të dhëna tremujore për periudhën ndërmjet vitit 2007 dhe 2014. Të dhënat e qeverisjes së përgjithshme të përdorura në këtë hulumtim janë përpiluar në përputhje me standardet ndërkombëtare, duke mundësuar krahasueshmërinë ndërkombëtare të statistikave dhe rezultatet e analizave. Kriza aktuale ekonomike dhe financiare globale ka pasur implikime të mëdha në treguesit fiskalë, duke theksuar rëndësinë e statistikave të cilësisë së lartë. Ekzistenca e një kuadri të shëndoshë statistikor që siguron të dhëna të besueshme dhe të krahasueshme është një kusht i domosdoshëm për realizimin e politikave të duhura dhe efikase fiskale. Gjetjet e këtij studimi janë të rëndësishme për të kuptuar rëndësinë e adoptimit të standardeve ndërkombëtare të raportimit fiskal. Rezultatet e studimit tregojnë ekzistencën e faktorëve strukturorë dhe ciklikë në përcaktimin e deficitit të qeverisjes së përgjithshme shqiptare. Sipas rezultateve të analizës, investimet kapitale të qeverisë dhe rritja e PBB-së kanë ndikim të rëndësishëm në deficitin fiskal në Shqipëri. Për më tepër, rritja e nivelit të deficitit mund t’i atribuohet kryesisht faktorëve strukturorë, duke përfshirë investime publike dhe shpenzimeve në përgjithësi të financuara në mënyrë të papërshtatshme, çështjet e sektorit të energjisë dhe hendekun e financimit të sigurimeve shoqërore. Ndërkohë, një pjesë e rritjes së deficiteve fiskale rezulton të jetë e lidhur me faktorë të ndryshëm ciklikë, përfshirë ndryshimet në rritjen e prodhimit dhe pritet që të ndryshojë së bashku me rimëkëmbjen ekonomike. Rezultatet sugjerojnë një reduktim të nivelit të deficitit, pas përfundimit të krizës financiare globale, por që ende do të regjistrojë vlera të larta për shkak të faktorëve strukturorë të ekonomisë shqiptare. Kështu, politika fiskale duhet të synojë konsolidimin e financave publike dhe reduktimin e risqeve fiskale për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë. Si rezultat, përparësi duhet t'i jepet zgjidhjeve të çështjeve strukturore, së bashku me politikat që kanë për qëllim rritjen dhe zhvillimin ekonomik. Për më tepër, përpjekjet më të mëdha duhet të fokusohen në parandalimin e korrupsionit në sektorin publik, duke përmirësuar transparencën, përgjegjshmërinë dhe pjesëmarrjen sociale në procesin e vendimmarrjes. Fjalë kyçe: Kriza Financiare, Financa Publike, GFS, Politikat fiskale, Transparencë


v

ABSTRACT This work is one of the first attempts to empirically investigate the impact of the global financial crisis in Albanian public finance indicators. Fiscal deficits have widened abruptly over the last years, starting from and following the course of the global financial crisis. Evaluating the extent to which structural or cyclical factors may have contributed to this trend is important for assessing the future developments, as well as to establish appropriate fiscal policies. Recently, Albania has struggled with overoptimistic forecasts, build up of arrears, lack of transparency and accountability in the government operations. An empirical investigation of the impact of global financial crisis on public finance in Albania was carried out in this paper by employing a multiple linear regression, using quarterly time series data for the period between 2007 and 2014. General government data utilized in this research have been compiled according to international standards, enabling international comparability of statistics and analysis results. The current global economic and financial crisis is having major implications for fiscal accounts, thus highlighting the importance of good statistics. The existence of a sound statistical framework providing reliable, timely and comparable data is an indispensable condition for the delivery of good and efficient fiscal policies. We believe that findings of this research will be relevant to understand the importance of adopting internationally accepted standards of fiscal reporting. The findings reveal the existence of both structural and cyclical factors in the determination of Albanian general government deficit. The analysis results show that government capital investments and GDP growth have significant impact on fiscal deficit in Albania. Furthermore, the rise in the deficit level can be related in large part to structural factors including large inappropriately financed public investments and spending in general, energy sector issues and social security financing gap. Meanwhile, part of the rise in fiscal deficits appears to be related to various cyclical factors including changes in output growth and may be expected to reverse alongside the economic recovery. The results suggest a reduction in the deficit after recovering from global financial crisis, but still registering high values due to structural factors of the Albanian economy. Thus, fiscal policy should aim the consolidation of public finances and the reduction of fiscal risks to the sustainability of the budget. As a result, priority should be given to the resolution of structural issues, coupled with policies that aim at economic growth and development. Furthermore, bigger efforts are required to the prevention of corruption in the public sector by improving transparency, accountability and social participation in the decision-making process. Keywords: Financial crisis, Public finances, GFS, Fiscal policy, Transparency


vi

Ia dedikoj këtë punim prindërve të mi për mbështetjen e

vazhdueshme e dashurinë pa pakufi

dhe Liamit


vii

PËRMBAJTJE

LISTA E DIAGRAMEVE ........................................................................................x

LISTA E TABELAVE ...............................................................................................x

LISTA E FIGURAVE..................................................................................................x

LISTA E AKRONIMEVE ......................................................................................xiii

HYRJE ............................................................................................................................... 1

1. OBJEKTIVI I STUDIMIT .......................................................................................... 3

2. RËNDËSIA E STUDIMIT.......................................................................................... 4

3.METODOLOGJIA ....................................................................................................... 4

4. STRUKTURA E TEMËS ........................................................................................... 5

KAPITULLI I

RISHIKIM I LITERATURËS ........................................................................................ 8

1.1. Aspekte teorike të krizave ........................................................................................ 8

1.1.1 Teoria klasike dhe neoklasike .......................................................................... 11

1.1.2. Teoria Keynesiane ........................................................................................... 13

1.1.3. Teoria Marksiste .............................................................................................. 15

1.1.4. Kapitalizmi dhe pabarazia sipas Thomas Piketty ............................................ 18

1.2. Llojet e Krizave ...................................................................................................... 20

1.2.1. Krizat valutore ................................................................................................ 21

1.2.2. Krizat e bilancit të pagesave ............................................................................ 23

1.2.3. Krizat e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm. ................................................ 23

1.2.4. Krizat bankare ................................................................................................. 25

1.3. Pasojat reale dhe financiare të krizave ................................................................... 28

1.3.1. Efektet financiare të krizave ............................................................................ 28

1.3.2. Efektet reale të krizave .................................................................................... 30

1.4. Studime të ngjashme empirike ............................................................................... 32


viii

KAPITULLI II

KRIZA FINANCIARE GLOBALE .............................................................................. 36

2.1. Analizë e faktorëve kryesorë që shkaktuan krizën ................................................. 36

2.2. Përhapja dhe pasojat e krizës në ekonominë globale ............................................. 40

2.3. Krahasimi me kriza të tjera ndërkombëtare ........................................................... 45

2.4. Parashikimi i Krizave. A mund të parashikohej kriza financiare? ......................... 48

2.4.1. Parashikimi i krizave: evidenca empirike ........................................................ 50

2.4.2. Përshkrimi i të dhënave dhe metodologjia ...................................................... 50

2.3.3 Analiza empirike .............................................................................................. 51

2.3.4. Rezultatet e analizës ........................................................................................ 53

KAPITULLI III

KRIZA NË EUROPË, NGA KRIZA FINANCIARE NË KRIZË TË BUXHETEVE PUBLIKE .............................................................................................. 57

3.1. Hyrje ....................................................................................................................... 57

3.2. Transmetimi i krizës në Europë ............................................................................. 58

3.3. Masat dhe politikat e adoptuara ............................................................................. 61

3.4. Pasojat reale të krizës në Europë ............................................................................ 66

3.4.1. Impakti i krizës në nivelin e prodhimit dhe rritjen potenciale ......................... 67

3.4.2. Impakti i krizës në nivelin e punësimit ............................................................ 68

3.5. Kriza e buxheteve publike dhe tronditja e Sistemit Europian ................................ 70

KAPITULLI IV

KRIZA NË SHQIPËRI, NDIKIMI I SAJ NË FINANCAT PUBLIKE ..................... 78

4.1. Një vështrim i përgjithshëm mbi efektet e krizës në Shqipëri ............................... 78

4.1.1. Rritja ekonomike ............................................................................................. 79

4.1.2. Bilanci i Pagesave ............................................................................................ 82

4.1.3. Sektori Financiar ............................................................................................. 83

4.1.4. Sektori Energjitik ............................................................................................. 84

4.1.5. Transporti ........................................................................................................ 85

4.1.6. Papunësia dhe Varfëria .................................................................................... 85


ix

4.2. Performanca fiskale ................................................................................................ 86

4.3. Problemet kryesore në menaxhimin e financave publike ....................................... 89

4.3.1. Performanca buxhetore .................................................................................... 91

4.3.2. Detyrimet e prapambetura të qeverisë ............................................................. 95

4.3.3. Përmirësimi i menaxhimit të financave publike në Shqipëri ......................... 100

4.4. Analizë empirike e ndikimit të krizës në deficitin fiskal ..................................... 101

4.4.1. Faktorët që impaktojnë deficitin .................................................................... 101

4.4.2. Të dhënat. Kthimi i treguesve fiskalë të qeverisë sipas standardeve

ndërkombëtare. .............................................................................................. 111

4.4.3. Ndërtimi i modelit ......................................................................................... 120

4.4.5. Rezultatet e analizës empirike ....................................................................... 126

KAPITULLI V

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ............................................................... 129

BIBLIOGRAFIA........................................................................................................... 134


x

LISTA E DIAGRAMEVE

Diagramë 2.1. Skema e transformimit të kredive "subprime" në letra me vlerë të tregtuara në gjithë botën ............................................................................ 38

Diagramë 3.1: Transmetimi i krizës në Europë ................................................................ 60 Diagramë 4.1. Cikli i Menaxhimit të Financave Publike .................................................. 90 Diagramë 4.2: Procesi i identifikimit dhe pagesës së detyrimeve të prapambetura ......... 99 Diagramë 4.3: Përparësitë e GFS ............................................................. 113_Toc444763816 Diagramë 4.5: Llogaritja e deficitit sipas standardeve kombëtare kundrejt atyre

ndërkombëtare (GFS) .............................................................................. 119

LISTA E TABELAVE

Tabelë 2.1 : Krahasim i krizave të ngjashme financiare ................................................... 47 Tabelë 2.2 : Statistika të përgjithshme përshkruese për indeksin S&P 500

(01.01.2002-31.12.2007) ............................................................................... 51 Tabelë 2.3 : Statistika të përgjithshme përshkruese për indeksin S&P 500

(01.01.2008-31.12.2013) ............................................................................... 51 Tabelë 4.1 : Përmbledhje e politikës fiskale të ndjekur nga qeveria në periudhën 2007-

2014 ............................................................................................................... 89 Tabelë 4.2.: Të ardhurat totale të planifikuara dhe faktike ............................................... 92 Tabelë 4.3 : Shpenzimet totale të planifikuara dhe faktike ............................................... 92 Tabelë 4.4: Klasifikimi i të ardhurave sipas standardeve kombëtare kundrejt atyre

ndërkombëtare ............................................................................................. 115 Tabelë 4.5: Klasifikimi i shpenzimeve korente. Standardet kombëtare kundrejt atyre

ndërkombëtare ............................................................................................. 117 Tabelë 4.6 : Klasifikimi i shpenzimeve kapitale: Standard kombëtar kundrejt

ndërkombëtar ............................................................................................... 118 Tabelë 4.7 :Statistika të përgjithshme ............................................................................. 121 Tabelë 4.8: Rezultatet e Regresion-it .............................................................................. 126

LISTA E FIGURAVE

Figurë 2.1 Rritja e PBB në botë dhe SHBA (2007-2014) ............................................... 43 Figurë 2.2. Shpërndarja normale e kthimeve të indeksit S&P 500 (2002-2013)................54 Figurë 2.3: “Value at risk” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 5% (01.01.2002-

31.12.2013) .................................................................................................... 53 Figurë 2.4: “Expected Shortfall” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 5%

(01.01.2002-31.12.2013) ............................................................................... 54 Figurë 2.5: “Value at risk” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 1% (01.01.2002-

31.12.2013) .................................................................................................... 54


xi

Figurë 2.6: “Expected Shortfall” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 1% (01.01.2002-31.12.2013) ............................................................................... 55

Figurë 3.1. Rritja e PBB në BE dhe Eurozonë (2006-2014) ............................................. 68 Figurë 3.2. Norma e papunësisë në BE dhe eurozonë (2006-2014) ................................. 69 Figurë 3.3. Deficiti në Bashkimin Europian dhe në zonën euro (2005-2014) .................. 73 Figurë 3.4. Deficiti në shtetet europiane në vitin 2009 dhe 2014 ..................................... 73 Figurë 3.5.Borxhi i qeverisë në Bashkimin Europian dhe në zonën euro (2005-2014).....77 Figurë 3.6. Borxhi i qeverisë në shtetet europiane në vitin 2014 ..................................... 75 Figurë 4.1: Rritja nominale e PBB (2005-2014) ............................................................... 81 Figurë 4.2: Deficiti i llogarisë korente (2005-2014) ......................................................... 82 Figurë 4.3: Treguesi i transparencës në vendet e rajonit (2015) ....................................... 93 Figurë 4.4: Treguesi i pjesëmarrjes së publikut në vendet e rajonit (2015) ...................... 94 Figurë 4.5: Detyrimet e prapambetura në vitet 2007-2014 ............................................... 98 Figurë 4.6 Detyrimet e prapambetura ne % sipas kategorive (2007-2014) ..................... 99 Figurë 4.7: Detyrimet e prapambetura në kategori, në vitet 2007-2014 ......................... 100 Figurë 4.8: Deficiti dhe komponentët e tij për periudhën 2005-2014............................. 103 Figurë 4.9 : Të ardhurat nga taksat në % ndaj PBB-së nominale dhe rritja në % e

PBB-së nominale (2005-2014) .................................................................... 105 Figurë 4.10 :Të ardhurat nga grantet e huaja në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014) 106 Figurë 4.11 :Shpenzimet për interesa në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014) .......... 107 Figurë 4.12: Shpenzimet kapitale në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014) ................ 108 Figurë 4.13 : Borxhi i brendshëm dhe i jashtëm qeveritar në % ndaj PBB-së (2005-2014) ............................................................................................................................... 109 Figurë 4.14 : PBB tremujorë 2007-2014......................................................................... 110 Figurë 4.15 : Deficiti në përqindje ndaj PBB dhe rritja nominale e PBB (2005-2014) .. 110 Figurë 4.16: Të ardhurat e qeverisjes së përgjithshme: Standardi kombëtar kundrejt

atij ndërkombëtar (2005-2014) .................................................................... 114 Figurë 4.17 : Shpenzimet korente sipas standardeve kombëtare dhe

ndërkombëtare(GFS) (2005-2014) ............................................................ 116 Figurë 4.18.Shpenzimet kapitale sipas standarteve kombetare dhe nderkombetare

(GFS) (2005-2014) Figurë 4.19 :Deficiti sipas standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare (2005-2014) .... 119 Figurë 4.20. Vlerat e observuara kundrejt vlerave te parashikuara nga modeli..............128 Figurë 4.21. Q-Q norm....................................................................................................129 Figurë 4.22. Mbetjet kundrejt investimeve neto.............................................................129 Figurë 4.23. Mbetjet kundrejt rritjes së PBB..................................................................130 Figurë 4.24. Shpërndarja normale...................................................................................131


xii

LISTA E AKRONIMEVE

BE Bashkimi Europian

BME Bashkimi Monetar Europian

BQE Banka Qendrore Europiane

ERE Entiteti Rregullator i Energjisë

ES Expected Shortfall

FED Federal Reserve

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

GFS Government Finance Statistics

GFSM 2014 Government Finance Statistics Manual 2014

IHD Investime te huaja direkte

KESH Korporata Energjitike Shqiptare

MFP Menaxhimi i Financave Publike

OSHEE Operatori i Shpërndarjes së Energjise Elektrike

OBS Open Budget Survey

PBB Produkti i Brendshëm Bruto

PEFA Public Expenditure and Financial Accounting

SKZHI Strategjia Kombetare për Zhvillim dhe Integrim

SHBA Shtetet e bashkuara të Amerikës

S&P 500 Treguesi Standard& Poors 500

SPV Special Puorpose Vehicle

TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar

VAR Value at Risk


1

HYRJE

Kanë kaluar më shumë se shtatë vjet që nga fillimi i periudhës më të rëndë dhe të gjatë të paqëndrueshmërisë financiare dhe rënies apo ngadalësimit të aktivitetit ekonomik që nga koha e Depresionit të Madh. Kriza globale financiare e filluar në fund të vitit 2007, vazhdon të rezultojë shumë e kushtueshme, jo vetëm në aspektin financiar, por edhe atë ekonomik, politik, social dhe kulturor. Përveç shumave marramendëse të humbura në të gjithë botën në tregjet financiare, qytetarët kanë humbur vendet e punës, në mjaft raste ata kanë humbur edhe shtëpitë e tyre, të para dhe/ose të dyta, duke sjellë kështu një përkeqësim të skajshëm në perspektivat e tyre për të ardhmen. Në këtë kuadër, kriza dhe stanjacioni apo recesioni ekonomik që vazhdon ta shoqërojë, ka për të patur një ndikim jo vetëm në brezat e sotëm, por edhe ato pasues. Këto vështirësi, në mjaft vende të zhvilluara, janë shoqëruar me humbje të besimit në autoritetet dhe rritje të intolerancës sociale apo sjelljeve nacionaliste. Në vendet në zhvillim, ndonëse përgjithësisht jo direkt të prekura nga kriza financiare, kjo e fundit nxori në pah brishtësinë e normave të larta të rritjes ekonomike dhe themeleve makroekonomikë, nevojat për reforma të thella strukturore të ekonomisë, konsolidim fiskal dhe përmirësim të kuadrit rregullator të financave publike.

Sot mund të pohojmë se as tregjet financiare, as politikëbërësit nuk ishin të përgatitur për mundësinë që një krizë e një shkalle të tillë dhe me efekte të tilla shkatërruese mund të ndodhte. Rënia e papritur e tregjeve globale dhe kriza që nxiti, ka befasuar edhe pjesën më të madhe të studiuesve dhe ekonomistëve. Në këtë kuadër, ajo që ndodhi tejkaloi pritshmëritë e më të këqija të të gjithëve. Çështja që nëse kriza financiare mund të ishte shmangur, ose të paktën parashikuar, përbënte një nga temat më të nxehta të debatit akademik dhe politik në fillim të krizës. Por me gjithë rëndësinë e këtij debati, shpejt fokusi kaloi në masat që qeveritë e vendeve të ndryshme duhet të ndërmerrnin për të minimizuar humbjet, frenuar recesionin dhe për të nxitur aktivitetin ekonomik. Përgjigja e këtyre pyetjeve sigurisht nuk është e thjeshtë dhe universale. Ajo kërkon një kuptim të faktorëve që shkaktuan krizën dhe ndryshimeve të nevojshme në politikën ekonomike dhe kuadrin rregullator. Dhe sigurisht, e gjithë kjo nuk mund të kalonte pa debat dhe konfrontim midis shkollave të ndryshme të mendimit ekonomik në lidhje me faktorët dhe masat e politikës ekonomike, që duhet të ndërmerren për rimëkëmbjen e ekonomive dhe parandalimin e një krize të ngjashme në të ardhmen.

Megjithatë, duhet të mbajmë në konsideratë që megjithë ngashmëritë, që çdo krizë është unike, pra ka karakteristikat e veta, të cilat e bëjnë atë të ndryshme nga ato të mëparshme. Prandaj, për të shmangur krizat e ardhshme është e rëndësishme të kuptohen shkaqet dhe mekanizmat e krizës aktuale dhe atyre të shkuara. Për t’ju bërë ballë humbjeve të larta të bankave, bizneseve dhe individëve, rritjes së papunësisë dhe pasigurisë, qeveritë ndërmorën masa të menjëhershme dhe konkrete për të rivendosur besimin e tregut. Por këto stimuj, në mjaft vende të ndërmarra me hije të shumta pavendosmërie dhe dyzimi, e rrjedhimisht jo mjaftueshëm të forta, gjerësisht kanë rezultuar të pamjaftueshme; pasi në shumicën e vendeve rimëkëmbja ekonomike ka qenë shumë e brishtë, e ndërkohë që ajo vazhdon të kërcënohet nga një përkeqësim i financave publike, pjesërisht si pasojë e masave për të siguruar rritje ekonomike.


2

Për rrjedhojë, nga një krizë e besimit në tregjet financiare, tani më së shumti po përballemi me një krizë të besimit në autoritetet publike. Treguesit fiskalë në shumë ekonomi, veçanërisht vendet e zhvilluara, janë përkeqësuar ndjeshëm që nga viti 2007. Ashtu si kriza financiare edhe kriza e borxhit sovran kërkon veprim të menjëhershëm dhe në shkallë globale. Kriza e borxhit sovran ka vënë në dukje edhe cilësinë e dobët të raportimit dhe menaxhimit financiar publik nga ana e qeverive. Problemet financiare që shkaktuan krizën e borxhit sovran në Greqi, ishin të ndërlidhura me fshehjen e pozicionit real të deficitit dhe borxhit publik. Por përtej rastit të Greqisë, përgjithësisht kriza nxori në pah dobësitë apo mangësitë e qeverive në raportimin e performancës dhe pozicionit financiar. Logjikisht në këtë kontekst, tashmë janë të nevojshme reforma të rëndësishme strukturore dhe një përmirësim në raportimin financiar dhe transparencën ndaj publikut. Marrja e këtyre masave është e domosdoshme për të rritur besimin dhe bashkëpunimin ndërmjet qeverive dhe qytetarëve. Miratimi dhe zbatimi i standardeve ndërkombëtare të raportimit financiar është një hap i rëndësishëm në rrugën e reformave financiare. Raportimi më i mirë financiar përfshin edhe parashikime me cilësi më të lartë të të ardhurave dhe shpenzimeve publike, monitorim më të mirë të performancës së politikave ekonomike dhe informacion më të plotë për risqet fiskale që i shoqërojnë ato. Në përgjithësi, kjo do të sigurojë që vetë qeveritë dhe agjentët ekonomikë të kenë informacion më të mirë në lidhje me natyrën e vërtetë të politikave dhe risqeve fiskale nga ç'kishin para krizës globale. Pavarësisht masave të ndërmarra deri tani, ka ende shumë punë për të bërë në këtë drejtim. Kriza aktuale e borxhit sovran është kryesisht një krizë e besimit. Shumë autorë dhe politikëbërës vlerësojnë se ajo kërkon thellimin e integrimit në Bashkimin Evropian (BE) dhe sidomos një bashkim më të fortë fiskal për të rikthyer besimin te monedha e përbashkët Euro. Rivendosja e besimit të investitorëve dhe qytetarëve është e nevojshme për të ruajtur vetë sistemin. Dhe qëndrueshmëria e financave publike luan një rol kyç në këtë drejtim. Financat publike në BE janë vënë nën një provë të vështirë duke qenë se luajnë një rol qendror në rimëkëmbjen nga kriza financiare dhe ekonomike. Ekonomia e BE-së u godit rëndë nga kriza financiare, për shkak të varësisë së fortë nga eksporti, integrimit të saj në tregjet globale, por edhe nga pabarazitë e mëdha të jashtme dhe të brendshme. Duke marrë parasysh se disa shtete anëtare të BE-së kanë qenë veçanërisht të goditura nga kriza, të karakterizuara gjithashtu nga pozita të vështira fillestare makroekonomike, nevojat për politika fiskale ndryshojnë brenda BE-së.

Shqipëria, edhe pse me vonesë në raport me vende të tjera të rajonit, është prekur nga kriza globale dhe kryesisht nga kriza në BE. Pas një sërë vitesh politikash fiskale ekspansioniste dhe investimesh në infrastrukturë, financat publike kanë shënuar një përkeqësim të dukshëm. Gjatë gjithë këtyre viteve, Shqipëria ka mbajtur norma pozitive të rritjes reale ekonomike edhe pse ato janë reduktuar ndjeshëm në raport me normat e regjistruara para fillimit të krizës. Për më tepër, rënia e aktivitetit ekonomik, e rrjedhimisht edhe rënia e të ardhurave publike, në kontekstin e një menaxhimi jo shembullor të financave publike, u shoqëruan me akumulimin e detyrimeve të prapambetura të qeverisë ndaj sektorit privat. Akumulimi i këtyre detyrimeve solli edhe pasoja më të rënda për ekonominë, duke u shoqëruar me një rritje të kredive të këqia, rënien e kredimit, rritjen e papunësisë dhe rënien e kërkesës së brendshme. Njohja e këtyre detyrimeve i kushtoi Shqipërisë një rritje të borxhit publik prej rreth 5


3

pikë përqindje në terma të Produktit të Brendshëm Bruto (PBB), dhe për rrjedhojë, stoku i borxhit kaloi mbi 70% të PBB-së. Në bashkëpunim me Fondin Monetar Ndërkombëtar, qeveria e Shqipërisë ka shlyer tashmë pjesën më të madhe të këtyre detyrimeve, dhe për herë të parë për vitin 2016 parashikon një suficit primar prej 0.5%, si pjesë të një reforme më të gjerë të konsolidimit fiskal që synon uljen e borxhit në nivele më të pranueshme për një periudhë 5-vjeçare. Ndërkohë që aktorë të ndryshëm gjejnë shpjegime dhe argumenta të ndryshëm që shpjegojnë apo justifikojnë këtë përkeqësim të financave publike. Megjithatë, sikurse shpjegohet në këtë punim, Shqipëria gjendet në këtë situatë si pasojë e një kombinimi të faktorëve ciklikë të ekonomisë europiane dhe globale, të faktorëve strukturorë të ekonomisë Shqiptare dhe problemeve në kuadrin ligjor, transparencën dhe përgjegjshmërinë ndaj financave publike.

1. OBJEKTIVI I STUDIMIT

Ende larg rimëkëmbjes së plotë nga kriza globale, ekziston një nevojë e qartë për kërkime të mëtejshme në fushën e krizave financiare dhe ekonomike. Sa më shumë të mësojmë për të, aq më efektive do të jenë politikat dhe masat për të nxitur rimëkëmbjen dhe rritjen ekonomike, dhe aq më të larta do të jenë mundësitë për të shmangur apo minimizuar efektet e një krize tjetër financiare globale. Megjithatë, ky punim fokusohet në ndikimin e krizës financiare globale në financat publike në Europë dhe kryesisht në Shqipëri. Më specifikisht, punimi kërkon të plotësojë literaturën empirike mbi ndikimin e krizës mbi financat publike në Shqipëri, duke analizuar nëpërmjet një modeli ekonometrik faktorët që kanë çuar në rritjen e deficitit publik. Në këtë kuadër, pyetja kryesore e hulumtimit është: Cili është efekti i krizës financiare ekonomike mbi treguesit e financave publike në periudhën 2007-2014? Ky disertacion është shkruar me pyetjen e mësipërme në mendje dhe duke u bazuar në literaturën shkencore, kuadrin rregullator dhe të dhënat e disponueshme, përpiqet të sigurojë përgjigje edhe për pyetjet e mëposhtme:

1. A mund të parashikohej kriza globale financiare? 2. Si ndikoi kriza në përkeqësimin e financave publike në Europë? 3. Cilat janë problematikat kryesore në menaxhimin e financave publike në

Shqipëri? 4. Sa i rëndësishëm është raportimi i saktë financiar sipas standardeve

ndërkombëtare në kontekstin e krizës së fundit globale? 5. Deficiti fiskal në Shqipëri është rezultat i faktorëve ciklikë, strukturor apo një

kombinim i tyre? 6. Cilat janë politikat e nevojshme për të siguruar përmirësimin e performancës

dhe financave publike në Shqipëri?


4

2. RËNDËSIA E STUDIMIT

Megjithë studimet e shumta në nivel europian dhe rajonal, ky punim përbën një nga studimet e para dhe të pakta empirike mbi ndikimin e krizës financiare ekonomike globale në financat publike shqiptare. Rëndësia e studimit qëndron në faktin se nuk mjaftohet vetëm në pohimin se kriza ka ndikuar në financat publike shqiptare, por tenton në mënyrë metodike dhe ndërkombëtarisht të krahasueshme, të përcaktojë faktorët dhe masën e ndikimit të tyre në përkeqësimin e treguesve fiskalë. Në fakt, përcaktimi i tyre është i rëndësishëm për të adresuar në mënyrë efektive problemin tjetër kritik të hartimit dhe zbatimit të politikave ekonomike që duhet të ndërmerren për të përmirësuar gjendjen e financave publike dhe vendosjen e tyre në trajektoren e qëndrueshmërisë afatgjatë. Ky studim bazohet në të dhëna të detajuara mbi financat publike, të cilat janë konvertuar dhe përpiluar nga autori sipas standardeve të pranuara ndërkombëtarisht për përpilimin dhe raportimin e Statistikave Financiare Publike. Raportimi financiar publik në Shqipëri, ndonëse i frymëzuar prej tyre, mbetet ende larg standardeve më të mira ndërkombëtare. Për rrjedhojë, konvertimi i të dhënave sipas këtyre standardeve i jep studimit një rëndësi kritik sepse jep një pamje të vërtetë dhe të besueshme të performancës fiskale të vendit. Gjithashtu bën të mundur krahasimin me studime të tjera të ngjashme të rajonit dhe më gjerë. Për më tepër, punimi identifikon disa nga problematikat kryesore në menaxhimin dhe raportimin e financave publike në Shqipëri, duke ofruar edhe rekomandime për përmirësime të mëtejshme. Duke qenë një ndër studimet e para empirike që studion efektet e krizës në deficitin publik, duke matur edhe ndikimin e faktorëve të ndryshëm, por edhe duke ofruar tashmë një paraqitje të të dhënave që lejon krahasime efektive ndërkombëtare, ky punim kontribuon në plotësimin e literaturës dhe shërben si një bazë për studime të mëtejshme në këtë drejtim.

3.METODOLOGJIA

Zgjedhja e metodologjisë së studimit është një element kyç në procesin kërkimor. Ky studim bazohet në një ndërthurrje të metodave të ndryshme të hulumtimit shkencor, por ku dominojnë metodat sasiore dhe empirike. Megjithatë edhe metodat cilësore rezultuan të rëndësishme për të krijuar sfondin për zhvillimin e hulumtimit. Për tju përgjigjur pyetjes kryesore të studimit është përdorur një model regresoni linear i shumëfishtë, i bazuar në të dhëna të detajuara për deficitin fiskal, shpenzimet kapitale publike dhe Produktin e Brendshëm Bruto (PBB-në). Të dhënat bazë të përdoruara në këtë studim janë siguruar nga Ministria e Financave dhe Instituti i Statistikave, dhe mbulojnë periudhën 2007-2014, me bazë tremujore. Për shkak të mungesës së të dhënave të detajuara përpara vitit 2010, të dhënat për periudhën 2007-2009 janë kosideruar në nivel agregat. Statistikat Financiare të Qeverisë të përdorura në këtë studim, janë përpiluar sipas udhëzimeve të Manualit të Fondit Monetar Ndërkombëtar mbi Statistikat Financiare të qeverisë të përditësuar në vitin 2014


5

(GFSM 2014). Përpilimi i të dhënave historike të ekzekutimit të buxhetit të shtetit sipas formatit të GFS (pra përdorimi i klasifikimeve të GFS) është kryer nëpërmjet përdorimit të tabelave “urë” (bridge tables), të cilat shërbejnë për të kryer lidhjen midis kodifikimeve kombëtare dhe atyre të GFS. Kjo ka qenë një punë shumë voluminoze për shkak të nivelit të detajimit të planit kontabël të Shqipërisë dhe numrit të transaksioneve financiare publike (shpenzime, të ardhura etj.,) të procesuara.

4. STRUKTURA E TEMËS

Kapitulli i parë ofron një shqyrtim të literaturës mbi krizat me një fokus të veçantë mbi teoritë e ndryshme ekonomike që janë përdorur për të shpjeguar krizat dhe ofrimin e masave dhe politikave për menaxhimin e tyre. Janë analizuar shpjegime për krizën, në bazë të teorive të ndryshme ekonomike që kanë dominuar politikën ekonomike gjatë periudhave të ndryshme. Diskutohet për paaftësinë e teorisë dominuese neoklasike për të ofruar shpjegime dhe përgjigje efektive për krizën, duke çuar kështu në nevojën për një ndryshim të thellë në teorinë ekonomike. Gjithashtu është trajtuar rishikimi i literaturës për llojet kryesore të krizave financiare, pasojat reale dhe financiare të krizave, e gjithashtu janë shqyrtuar në mënyrë të përmbledhur studime të ngjashme dhe rezultatet e tyre kryesore.

Kapitulli i dytë fokusohet në krizën globale financiare në vetvete, duke identifikuar shkaqet e saj të menjëhershme e pasojat dhe duke siguruar një përmbledhje të evolucionit të saj me kalimin e kohës. Ky kapitull ofron gjithashtu një krahasim të krizës së fundit me kriza të mëparshme globale, duke evidentuar diferencat dhe ngjashmëritë kryesore. Në vijim autori përpiqet t’i përgjigjet pyetjes: “a mund të parashikohej kriza e fundit financiare nëpërmjet një analizë empirike të thjeshtuar të modeleve më të përdoruara të vlerësimit të riskut financiar?”

Kapitulli i tretë i dedikohet transmetimit dhe zhvillimit të krizës financiare në Europë me një fokus të veçantë në ndikimin e saj në financat publike dhe në vetë mirëfunksionimin e Bashkimit Europian. Trajtohen shkurtimisht mekanizmat nëpërmjet të cilëve, kriza u transmetua nga SHBA në Europë. Gjithashtu ofrohet një përmbledhje e politikave dhe masave të ndërmarra nga qeveritë europiane për menaxhimin e krizës dhe rimëkëmbjen e ekonomisë dhe pasojave në ekonominë reale.

Kapitulli i katërt përmban analizën kryesore të këtij punimi. Fillimisht ofron një vështrim të përgjithshëm mbi ndikimin e krizës në ekonominë shqiptare, duke u përqendruar në analizën e performancës fiskale dhe identifikimit të problematikave kryesore në menaxhimin e financave publike. Në vijim kapitulli prezanton analizën empirike të ndikimit të krizës globale financiare në financat publike në Shqipëri, që përbën objektivin kryesor të këtij punimi. Kapitulli përshkruan të dhënat dhe metodologjinë e përdorur dhe së fundmi paraqet rezultatet e hulumtimit empirik. Së fundmi, kapitulli i pestë ofron një përmbledhje të konkluzioneve dhe rekomandimeve kryesore të këtij punimi.


6


8

KAPITULLI I

RISHIKIM I LITERATURËS

"Studimi i historisë së mendimit ekonomik është parakusht për emancipimin e mendjes. Nuk e di se çfarë do ta bënte një njeri më konservator - të mos njohë asgjë përveç të tashmes apo të mos njohë asgjë përveç të shkuarës".

KEYNES J.M.

1.1. Aspekte teorike të krizave

Kriza financiare globale që nisi në vitin 2007 nxori edhe një herë në pah natyrën shumëdimensionale dhe të paparashikueshme të krizave. Krizat ndodhin në vende të vogla dhe të mëdha, në vende të varfra, por edhe në vende të zhvilluara e ekonomikisht të fuqishme. Koha ka treguar se ato marrin forma dhe madhësi të ndryshme, të cilat evoluojnë në forma të tjera dhe përhapen me shpejtësi përtej kufijve. Për rrjedhojë, kemi mësuar se edhe natyra e masave dhe politikave që duhen ndërmarrë për stabilizimin dhe përmirësimin e situatës është e ndryshme. Pasojat e rënda të krizës së fundit financiare, që ende vazhdon të mbërthejë shumë nga vendet e prekura, nënvizojnë rëndësinë e studimit të këtij fenomeni, dhe mënyrave të duhura të parandalimit dhe reagimit ndaj saj. Prej fillimit të saj, kriza financiare, përgjithësisht është shoqëruar me një bllokim apo frenim të rritjes ekonomike dhe rritje të papunësisë. Vendet në zhvillim, pavarësisht ekspozimit të ulët në tregjet financiare globale, pothuajse menjëherë u përballën me rritjen e pasigurisë, rënien e aktivitetit ekonomik dhe një përkeqësim të situatës makroekonomike dhe fiskale. Të gjendur para një situate të tillë, diskutimet fillestare tentonin të identifikonin origjinën e problemit për të përcaktuar më pas edhe kurën e duhur. Në fakt, kjo panoramikë pritej të sillte diskutimin mbi natyrën e modelit ekonomik kapitalist neoklasik dhe rolin e shtetit në aktivitetin ekonomik të vendit. Megjithatë, për arsye që do të shpjegohen më poshtë, pothuajse unanimisht dhe pa pritur gjatë, qeveritë e vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim, ndërhynë masivisht në ekonomitë e tyre. Dhe arsyet kryesore për këto veprime, lidheshin me frikën se pa ndërhyrjet masive publike të qeverive, pasojat do të kishin qenë shumë më të rënda.

Në terma të historisë së mendimit ekonomik, kriza që po përjetojmë përbën një ngjarje të një rëndësie të krahasueshme me atë të Depresionit të Madh në vitet '30 dhe krizës që pasoi rritjen e çmimit të naftës në 1973. I pari lejoi shfaqjen dhe dominimin e politikave Keynesiane. Ndërkohë kriza e viteve ‘70 shënoi fundin e periudhës së ekspansionit ekonomik dhe punësimit të lartë të quajtur "Golden Age" duke i hapur


9

rrugën monetarizmit dhe zhvillimeve të tij që aktualisht dominojnë makroekonominë. Por ndryshe nga ajo që ndodhi në dy krizat e mëparshme, duket se kriza aktuale nuk është duke u shoqëruar me ndonjë ndikim aq të madh në diskutimet mes forcave politike në lidhje me natyrën e modelit ekonomik dhe detyrave të qeverisë në ekonominë e vendit. Studiuesit për momentin nuk vërejnë ndryshime të qenësishme në mësimdhënie, në punët kërkimore shkencore në fushën e makroekonomisë dhe as në teoritë dhe modelet e përdorura nga departamentet kërkimore të bankave (qendrore) dhe institucioneve financiare. Një shpjegim i mundshëm është se nuk ka arsye shkencore për të ndryshuar; sipas këtij shpjegimi teoria dominante neoklasike është krejtësisht e saktë, me vetëm një mbivlerësim të aftësisë së tregjeve financiare për t’u vetërregulluar, çka shpjegon edhe gabimet e politikës ekonomike që favorizuan apo nuk parandaluan shpërthimin e krizës. Ndërkohë, studiues të tjerë mendojnë se ka arsye të forta shkencore për ndryshim radikal të teorisë ekonomike, por do të jepej një imazh jo i mirë i kapitalizmit.

Për t’iu afruar përgjigjes për konsideratat e mësipërme, vlerësojmë të nevojshme të shpjegojmë më tej aspektet teorike të modelit ekonomik në të cilin kriza financiare mundi të krijohej, zhvillohej dhe përfundimisht të shpërthejë, në mungesë të sinjaleve paralajmëruese. Deri në gjysmën e parë të viteve 2000, ekonomistët kryesorë amerikanë nga Robert Lucas te guvernatori i Bankës Qendrore Federale të SHBA-ve, Alan Greenspan e përshkruanin modelin ekonomik liberal, të destinuar për një të ardhme të qëndrueshme. Në të njëjtën kohë, Evropa mendohej të kishte arritur stabilitetin me rregullat e Maastrichtit, me konvergjencën e supozuar të normave të interesit dhe të inflacionit dhe me perspektivën e ruajtjes së një tregu të vetëm që do të shmangte goditjet asimetrike. Pra, gjithkush kishte një besim të pakufi në aftësinë e tregut për t'u vetërregulluar, pa nevojën e ndërhyrjeve të jashtme.

Ndërkohë, me shpërthimin e krizës ekonomike, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, me gjithë kritikat jo të vogla, Obama vendosi shtetin në qendër të veprimit politik, duke filluar nga ndërhyrja për të shpëtuar sistemin financiar dhe industrinë, stimujt e vazhdueshëm ndaj ekonomisë, reforma e kujdesit shëndetësor, frenimi i uljes së taksave, rritja e tavanit të borxhit publik, forcimi i rolit të caktuar për Bankën Qendrore Federale (Federal Reserve - FED) si një huadhënës. Europa gjithashtu ndoqi të njëjtën linjë veprimi, duke shtuar diskutimet për nevojën e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi dhe sidomos nevojën për të rregulluar më shumë dhe më mirë tregjet financiare. Ndërkohë, në sinkron me vendet e zhvilluara, ato në zhvillim, duke parë rrezikun e rënies së aktivitetit ekonomik real ndërmorën masa për të stimuluar likuiditetin financiar të shoqëruar me politika fiskale ekspansive.

Nën dritën e këtyre zhvillimeve, shumë studiues vlerësojnë se teoria mbizotëruese ekonomike neoklasike nuk ofron një shpjegim bindës për fenomenin e krizave. Paradoksi i parë që vihet re, është konflikti i dukshëm midis teorisë dhe politikave ekonomike të ndërmarra nga pothuajse të gjitha shtetet. Përballë një situate emergjente që kërkonte masa të shpejta dhe të gjera, politikat fiskale Keynesiane, të diskredituara për një kohë të gjatë nga teoria mbizotëruese neoklasike u rikthyen në modë. Çarjet e krijuara në sistemin financiar duheshin arnuar sa më shpejt dhe duheshin ndërmarrë masa të shpejta për të ringritur ekonominë reale me injeksione masive të fondeve publike. Në të njëjtën kohë u ndërmorën politika monetare tejet


10

ekspansioniste për të parandaluar një krizë likuiditeti. Eksponentë të teorisë mbizotëruese predikonin se kriza financiare do të ishte e përkohshme dhe zgjidhja më e mirë ishte të lejohej dështimi i “mollëve të këqija” dhe të pritej që tregu të rikthehej automatikisht në ekuilibër. Ende sot, mjaft studiues vlerësojnë se për fat të mirë, thirrjet e tyre nuk u morën në konsideratë nga vendimmarrësit. Megjithatë, në mjaft raste, shpëtimet e bankave dhe stimujt fiskalë të ndërmarrë pa ndonjë koordinim efektiv midis vendeve të ndryshme, apo me një besim dhe bindje të lëkundur të politikë-bërësve, rezultuan të pamjaftueshme për të rikthyer sigurinë në tregje dhe për të nxitur një rritje të qëndrueshme.

Gjatë historisë, shoqëria ka përjetuar lloje të ndryshme krizash, që nga krizat tipike të shoqërive agrare të lidhura ngushtë me ngjarje të veçanta, të cilat ndikonin në prodhimin dhe të ardhurat, në krizat e shoqërive të industrializuara më pak të ekspozuara ndaj kushteve klimatike dhe luhatjeve të aktivitetit ekonomik. Për rrjedhojë, janë zhvilluar teori të ndryshme të orientuara drejt analizës ekonomike të fenomenit "krizë". Megjithatë duhet të mbajmë në konsideratë se realisht nuk ekziston një teori ekonomike e vetme që dominon organizimin e jetës social-ekonomike të një vendi. Përgjithësisht, teoria mbizotëruese bashkëjeton së bashku me teoritë e tjera, të cilat shpesh i kundërvihen duke vënë në diskutim rëndësinë apo koherencën e saj. Për rrjedhojë, gjatë dhe në varësi të kohërave teoritë dominuese janë alternuar.

Një qasje e parë është dhënë nga shkolla klasike dhe më pas nga ajo neoklasike. Elementi më i rëndësishëm i teorisë dhe modelit të ekonomisë klasike konsistonte në besimin se ekonomia e tregut priret automatikisht drejt punësimit të plotë. Pothuajse të gjithë ekonomistët e shkollës klasike e mbështetën këtë besim, deri sa 'Depresioni i Madh' vuri në diskutim vlefshmërinë e tij. Parimet liberale të politikave ekonomike çuan në fund të viteve '20 në një recesion të rëndë e të gjatë mbi 10 vjet, dhe që shkaktoi dëme të rënda ekonomike dhe sociale, në aspektin e të ardhurave dhe punësimit.

Më pas me shkollën Keynesiane u braktisën tërësisht parimet klasike dhe neoklasike, duke u bazuar në bindjen se takimi mes kërkesës dhe ofertës nuk çon në një shpërndarje optimale të burimeve dhe se në mungesë të ndërhyrjes së shtetit në stabilizimin e ekonomisë, periudhave të ekspansionit dhe rritjes së paqëndrueshme ekonomike, do t’ju alternohen faza të recesionit të thella dhe të zgjatura.1 Kjo bindje e keynesian-ëve u vërtetua nga Depresioni i Madh i viteve 30’, ku për herë të parë, kapitalizmi nuk pati një rimëkëmbje spontane. Në këtë kuadër, ndryshe nga mendimi klasik, kriza duket si një fenomen normal i përkohshëm e jo aksidental dhe përbëhet nga cikle relativisht të rregullta.

Por në vitet ‘70 inflacioni dhe stanjacioni ekonomik sfiduan dominimin e teorisë Keynesiane dhe çuan në një rikthim të postulateve të ekonomisë neoklasike, versioneve të reja të makroekonomisë klasike (R. Lucas)2 dhe cikleve reale të biznesit (F. Kydland dhe E. Prescott)3. Kështu, prej mbi tre dekadash kemi patur një dominim

1 John M. Keynes., (1926), The End of Laissez-Faire, 2 Robert E. Lucas., (1972), “Expectations and the Neutrality of Money.” Journal of Economic Theory. 3 Kydland, F., Prescott, E., (1982), Time to build and aggregate fluctuations, Econometrica.


11

absolut të postulateve neoklasike si: a) tregu është i aftë të arrijë ekuilibrin, me kusht që të mos shqetësohet nga ndërhyrjet qeveritare; b) globalizimi sjell vetëm përfitime, për të gjithë; c) efektet e variablave monetare janë vetëm nominale dhe jo reale; d) papunësia e pavullnetshme nuk ekziston; e) një ulje e taksave nxit një shpërndarje më të përshtatshme të burimeve. Megjithatë, pas mbi tre dekadash dominimi të postulateve të teorisë neoklasike, recesioni ekonomik u prezantua sërish dhe ndodhi diçka e ngjashme me atë që ndodhi gjatë krizës së vitit 1929. Tregjet financiare të lëna tërësisht të lira, sollën pabarazi të forta në shpërndarjen e të ardhurave midis shtresave shoqërore. Dhe kjo pabarazi është shumë më e dukshme në ndarjen e të ardhurave midis të punësuarve nga njëra anë dhe sipërmarrësve, tregtarëve dhe profesionistët e pavarur nga ana tjetër. Por një shpërndarje e përshtatshme e të ardhurave, që i jep të drejtë çdo qytetari për të përfituar nga të mirat e një shoqërie demokratike, është një parakusht i nevojshëm i vetë saj. Në këtë kuadër disa kufizime ndaj modelit dhe politikave ekonomike neoklasike rezultojnë të nevojshme, sidomos kur papunësia tejkalon nivele të caktuara, kur mungon siguria në vendin e punës, kur një përqindje në rritje e popullsisë bie nën pragun e varfërisë, kur shërbimet më thelbësore publike bien nën nivelet e pranueshme sasiore dhe cilësore apo janë të pashfrytëzueshme nga shumica e qytetarëve.

Në këtë kuadër, një gjë vlerësohet e sigurt nga studiuesit, që jemi drejt fundit të një epoke, për sa kohë rezulton se sistemi ekonomik dominues neoklasik ka dështuar në misionin e tij. Dhe në fakt, rizbuluam se ekonomia nuk mund të zhvillohet bazuar në ligjet e spontanitetit dhe veprimit të lirë të tregut. Qeveritë kanë një përgjegjësi të madhe në sigurimin e një zhvillimi të qëndrueshëm të ekonomisë dhe mirëqenie për popullin që i ka besuar dhe i ka zgjedhur. Mbetet vetëm të shpresojmë që kjo krizë të jetë më pak e shtrenjtë se ajo e viteve '30 në drejtim të kohëzgjatjes, humbjes së të ardhurave, humbje të vendeve të punës dhe për këtë arsye edhe në drejtim të reduktimit të demokracisë.

Për të kryer një analizë dhe një interpretim sa më të saktë të krizës aktuale, faktorëve që e shkaktuan, zhvillimit dhe pasojave të saj është i nevojshëm studimi i teorive të ndryshme në historinë e mendimit ekonomik. Në vijim paraqitet një përmbledhje e postulateve kryesore në lidhje me krizat të teorive të ndryshme që kanë mbizotëruar historinë ekonomike.

1.1.1 Teoria klasike dhe neoklasike

Teoritë klasike dhe neoklasike bazohen përgjithësisht në trajtimin e krizave si fenomene rastësore dhe jo strukturore. Sistemi kapitalist prezantohet si një grup rregullash e normash sociale, me një sistem auto-displinues, eficient, harmonioz dhe linear, që mund të zgjasë në pafundësi. Pra, në këtë kontekst procesi i disiplinimit - nga jashtë - është i panevojshëm. Por gjithsesi herë pas here krizat ndodhin. Në vazhdim do të trajtohen postulatet kryesore të këtyre dy teorive në lidhje me arsyet e nisjes së një krize, zhvillimin dhe kapërcimin e saj.


12

1.1.1.1. Shkolla Klasike Ekonomia politike klasike predominoi nga fundi i shekullit të shtatëmbëdhjetë deri në vitet 1830. Ajo studioi lidhjet e brendshme të marrëdhënieve të prodhimit kapitalist. Themelet e kësaj shkolle janë ligji i akumulimit të kapitalit dhe kërkimi i vazhdueshëm i fitimit që vë në lëvizje aktivitetin ekonomik. Puna ka rol qendror në ekonominë politike klasike. Ky fakt vihet re dhe në teorinë e vlerës që përbën dhe një nga teoritë bazë. Sipas Ricardo-s "vlera e një malli ose sasia e çdo malli tjetër me të cilin ai do të shkëmbehet, varet nga sasia relative e punës së nevojshme për prodhimin e tij". Në një shoqëri të ndarë në klasa sociale, produkti nuk do të shkojë i gjithi për punëtorët, por ndahet midis përfituesve të qirasë, kapitalistëve dhe vetë punëtorëve. Gjithashtu sipas Ricardo-s, “fitimet do të jenë më të larta ose më të ulëta në varësi të faktit nëse pagat janë të ulëta apo të larta”4. Analiza e klasike e procesit të akumulimit të kapitalit dhe të rritjes së ekonomisë vazhdon të jetë shumë aktuale, pasi ajo çon në përfundimin se rritja e pakufizuar pengohet nga faktorë ekonomikë, përfshirë konfliktin e shpërndarjes së të ardhurave, si dhe nga faktorë demografikë, socialë dhe mjedisorë të cilët detyrimisht çojnë në rënien e normës së fitimit, në ndalimin procesit të akumulimit dhe në fund në stanjacionin e ekonomisë. Ekonomistët klasike i bazuan parashikimet e tyre mbi punësimin e plotë në një parim të njohur ndryshe si “ligji i Say-it”5 sipas të cilit oferta krijon kërkesën e saj dhe mekanizmi i çmimit eliminon tepricën e ofertës. Pra, supozohet që sistemi i çmimeve është fleksibël, kusht që sigurohet vetëm në tregje me konkurrencë të përsosur. Në një sistem të tillë ekonomik nuk mund të ketë superprodhim apo papunësi. Logjikisht rrjedh që në kushte normale nuk mund të ndodhin kriza. Prandaj, ato konceptohen ekskluzivisht si ngjarje rastësore, aksidentale. Si pasojë e besimit në ligjin e Say-it dhe në fleksibilitetin e pagave dhe çmimeve, ekonomistët klasikë e konsideronin punësimin e plotë si situatë normale. Ata e mbajtën këtë besim edhe gjatë periudhave të përsëritura të papunësisë, të cilat nuk përjetoheshin me shqetësim pasi sipas tyre shkaktoheshin nga faktorë të jashtëm si luftërat apo katastrofat natyrore. Por rreth vitit 1870, shkolla klasike u përball me probleme si teorike ashtu dhe ideologjike, të cilat shkaktuan humbjen e rëndësisë së saj. Ndërkohë edhe ekonomistët klasikë heterodoksë si Malthus dhe Sismond ju kundërvunë pikëpamjeve të shkollës klasike, duke e përcaktuar krizën si fenomen strukturor dhe jo rastësor.

1.1.1.2. Shkolla Neoklasike Rreth viteve 1870 teoria ekonomike u përfshi nga një revolucion, një ndryshim radikal i perspektivës së ekonomisë politike klasike. Ky orientim i ri teorik përfaqësohej nga teoria neoklasike, sipas së cilës në themel të sistemit kapitalist, qëndronte logjika e maksimizimit të fitimit, rritjes së produktivitetit dhe antagonizmi i klasave. Ndryshimi më i rëndësishëm në teorinë neoklasike është braktisja e binomit vlerë-punë, mbi të cilën bazoheshin teoritë klasike dhe adoptimi i një teorie të bazuar

4Ricardo, David, Sui principi dell'economia politica e della tassazione, Mondadori, Milano, 1979 5Jean- Baptisit Say, “Law of market”, A treatise on Political Economy, or the production, distribution and consumption of wealth.


13

në binomin vlerë-dobishmëri.6 Në teorinë neoklasike ndryshe nga ekonomia klasike, objekt i analizës nuk janë më shtresat shoqërore, të përcaktuara në bazë të marrëdhënieve të tyre me prodhimin dhe shpërndarjen e fitimit, por është individi me nevojat dhe preferencat e tij. Dhe, në themel të mendimit neoklasik është ideologjia e "laissez faire" - neutraliteti i shtetit, pasi ekuilibri është në gjendje të formohet në mënyrë spontane. Për neoklasikët, një ekonomi tregu nuk duhet të njohë kriza, përveçse në rastet e konkurrencës së papërsosur, në prani të ndërhyrjes shtetërore apo kur informacioni në treg nuk është i plotë. Teoria neoklasike në thelb është mikroekonomike, por shpreh edhe funksionimin e ekonomisë në tërësi. Nëse në tregun e punës nuk ekzistojnë fërkime ose ngurtësi artificiale, do të vendoset një pagë ekuilibri, që korrespondon me nivelin e punësimit të plotë. Kapaciteti i prodhimit do të përdoret plotësisht dhe gjithashtu prodhimi do të shitet plotësisht. Në fakt, teoria neoklasike huazon ligjin e Say, sipas të cilit oferta krijon kërkesën e vet dhe mundësia e një krize shpjegohet si një fenomen i përkohshëm, pa ndikime në strukturën e sistemit kapitalist. Frekuenca dhe rregullsia në ndodhjen e krizave u shpjeguan nga dy linja mendimi, të cilat nuk cënonin pohimet bazë të këtyre teorive. E para pohon se krizat nuk duhet të ndodhin, por ato mund të shkaktohen nga faktorë të huaj të cilët nuk i përkasin funksionimit normal të riprodhimit kapitalist. Si faktorë të huaj përcaktohen shkaqet natyrore apo ato të bazuara në natyrën njerëzore. Por rregullsia në ndodhjen e krizave e bën shumë të vështirë shpjegimin e tyre bazuar në këto faktorë, duke qenë se ato shfaqen si fenomene ciklike. Prandaj linja e dytë i shpjegon këto fenomene me anë të cikleve të biznesit. Sistemi kapitalist konsiderohet ende si një sistem vetëdisiplinues, por ai nuk është linear, por ciklik.7

1.1.2. Teoria Keynesiane

Linja e mendimit Keynesian i trajton krizat si fenomene strukturore, por të kapërcyeshme. “Teoria e përgjithshme"8 e Keynes-it mori shkas nga një reflektim mbi krizën dhe papunësinë në Britani në vitet '30. Sikurse përmendur më sipër, në atë kohë krizat konsideroheshin nga ekonomistët si ngjarje thjesht aksidentale, të cilat mund të kapërceheshin lehtësisht nëpërmjet mekanizmave automatikë të riekuilibrimit të tregut. Por, shumë shtete u gjenden të papërgatitur për t'u përballur me krizën e rëndë të atyre viteve dhe ashtu siç Keynes kishte parashikuar, masat e politikës ekonomike që u ndërmorën sollën efekte të kundërta nga ato të dëshiruara. Në këtë kuadër, shkolla Keynesiane ofron një këndvështrim që rezulton më afër realitetit. Keynes mohoi ekzistencën e mekanizmave automatikë të brendshëm të sistemit kapitalist. Sipas tij edhe në një situatë ekuilibri kapaciteti i prodhimit nuk mund të shfrytëzohet plotësisht dhe mund të ketë papunësi. Keynes ishte i bindur se krizat ishin fenomene strukturore dhe jo rastësore të sistemit kapitalist, por gjithashtu ishte i sigurt se ato mund të kapërceheshin. Megjithatë për këtë ishte e nevojshme ndërhyrja e shtetit në ekonomi. Pa ndërhyrjen e shtetit në stabilizimin e ekonomisë, periudhave të rritjes ekonomike do i alternohen faza të gjata recesioni. Në përfundim, ekonomia e

6Lunghini, G., La crisi dell'economia politica e la teoria del valore, Milano 1977 7Shaikh, A., 1978. “An Introduction to the History of Crisis Theories” 8Keynes, J.M., The general theory of employment, interest and money, London 1936


14

tregut nuk është në gjendje të arrijë në mënyrë spontane katër objektivat kryesore makroekonomike: rritje ekonomike, nivel i ulët i papunësisë, normë e ulët e inflacionit dhe ekuilibri.

Qëllimi i Keynes nuk ishte të kritikonte sistemin kapitalist, por ta trajtonte këtë sistem nga një këndvështrim tjetër. Në lidhje me krizat, në disa pika, qëndrimi i Keynes i afrohet atij të Marksit, i cili i konsideronte ato si kontradikta të brendshme të sistemit kapitalist. Por Marksi theksonte se ato nuk mund të kapërceheshin përderisa ato janë të lidhura ngushtë me mënyrën e prodhimit kapitalist. Kërkesa efektive përbën elementin kyç në shpjegimin e krizës nga Keynes. Prodhimi do të varet nga vendimet në lidhje me shpenzimet. Niveli i shpenzimeve përcakton nivelin e përdorimit të burimeve që normalisht nuk është në maksimumin e mundshëm. Sipas Keynes mënyrat e shfaqjes së krizës janë:

Në tregun e punës: papunësia; Në tregun e kapitalit: mungesa e investimeve; Në tregun monetar: mungesa e likuiditetit të sistemit.

Karakteristikë e përhershme e krizave është mosshfrytëzimi i plotë i kapaciteteve prodhuese për shkak se sipërmarrësit nuk prodhojnë nga frika se nuk do të shesin. Dhe meqenëse nuk ka asnjë forcë të brendshme të mekanizmit të akumulimit që bën të mundur arritjen e punësimit të plotë, ekuilibri vendoset në një nivel të shfrytëzimit jo të plotë të burimeve. Në këtë rast, sipas ekonomistit anglez, e vetmja mënyrë për të rigjallëruar ekonominë është rritja e shpenzimeve publike, duke e çuar kërkesën totale në një nivel të pajtueshëm me punësimin e plotë, duke qenë se niveli i kërkesës private është i pamjaftueshëm. Sugjerimi i Keynes për të arritur punësimin e plotë, është që të prodhohet dhe të shpenzohet (konsumohet) më shumë, duke ngritur nivelin e ekuilibrit dhe jo të prodhohet më pak duke përshtatur nivelin e prodhimit me atë të shpenzimeve. Gjithashtu, në teorinë Keynesiane, niveli i prodhimit dhe punësimit varet nga investimet, që varen nga pritshmëritë e investitorëve në lidhje me fitimet e ardhshme, të cilat janë të ndikuara nga shkalla e optimizmit/pesimizmit mbi ecurinë e përgjithshme të ekonomisë. Dhe sipas Keynes, kapitali akumulohet pasi ekziston në sistem një kategori e veçantë operatori ekonomik, sipërmarrësi, i cili sfidon pasigurinë e të ardhmes dhe riskon duke ndërmarrë aktivitete të reja ose duke zgjeruar aktivitetet ekzistuese në bazë të vlerësimeve për të ardhmen që shkojnë përtej llogaritjeve të ftohta matematikore. Ndryshe nga teoria neoklasike që theksonte se variablat monetarë nuk kanë asnjë ndikim në variablat realë, sipas Keynes ato kanë ndikim. Pra, në procesin e prodhimit kapitalist paraja nuk është neutrale. Për Keynes, rëndësia e parave, në thelb, varet nga fakti se vendimet tona janë marrë në kushte të dijes së kufizuar dhe të njohurive të papërsosura, pra në kushte të pasigurisë. Prandaj ekziston mundësia që paraja të përdoret jo vetëm si një mjet i dobishëm për shkëmbim, por edhe për qëllime spekulative. Kjo do të ketë pasoja në nivelin e normës së interesit, e cila është një nga përcaktuesit e investimeve. Gjithashtu edhe pritshmëritë e investitorëve, në lidhje me kthimin e ardhshëm të investimeve të reja që ata duan të ndërmarrin, janë bërë nën kushtet e pasigurisë. Pra, ekziston mundësia që kërkesa për investime të mos jetë në nivelin e duhur për të siguruar përdorimin e plotë të kapacitetit të prodhimit në dispozicion në ekonomi, pra punësimin e plotë.


15

Për Keynes ekonomia në të cilën jetojmë nuk është bashkëpunuese, siç hipotezohet nga neoklasikët, por ajo është një ekonomi monetare prodhimi, në të cilën paraja luan një rol thelbësor. Prandaj është e nevojshme ndërhyrja e shtetit, në qoftë se duam të eliminojmë të metat e mëdha të sistemit ekonomik në të cilin jetojmë, si papunësia dhe shpërndarja e “padrejtë” e pasurisë dhe të ardhurave. Keynesianët sugjerojnë politika specifike stabilizimi për të siguruar rritje më të madhe dhe më të shpejtë ekonomike dhe nëse qeveritë janë të afta të ndërmarrin hapat e duhur në mënyrën e duhur, do të vihet re një ndryshim radikal në ciklin e prodhimit. Në dekadat e fundit, cikli ekonomik është konsideruar si një fenomen relativisht i kontrollueshëm. Konkluzione të tilla janë arritur dhe nga persona me përvojë të konsiderueshme në këtë fushë, si Robert Lucas. Gjithsesi, nuk mund të mohohet që sot kontrolli i ciklit të biznesit është përmirësuar padyshim dhe në sajë të rolit të autoriteteve monetare. Rritja ekonomike, ulja e papunësisë, ulja dhe stabilizimi i inflacionit, barazia e bilancit të pagesave, janë objektivat kryesore që drejtojnë politikat makroekonomike të ndjekura nga qeveritë e vendeve të ndryshme. Mënyrat e trajtimit të këtyre objektivave ndikojnë në aftësinë e një vendi për t'u përballur me recesionin ekonomik. Kjo ishte skema me të cilën Keynes interpretoi ashpërsinë e depresionit të viteve ‘30, pra si pasojë të politikës fiskale të ndjekur, që zbatonte me rigorozitet parimet e kufizimeve të buxhetit të shtetit, pavarësisht nga rënia e nivelit të kërkesës private. Sipas tij, në prani të niveleve të ulëta të konsumit për shkak të vështirësive financiare të familjeve dhe frenimit të investimeve për shkak të pritshmërive negative të investitorëve, vetëm shpenzimet publike mund të mbështesin kërkesën agregate dhe të shtynin ekonominë në drejtim të punësimit të plotë. Në konkluzion, me aplikimin e New Deal, qeveria amerikane ndërhyri në mënyrë aktive në mbështetje të kërkesës, me anë të politikave Keynesiane. Sipas interpretimit Keynesian, suksesi i këtij manovrimi, megjithatë, është i pjesshëm për shkak të moderimit me të cilin qeveria amerikane ndërmori masat fiskale ekspansioniste. Në veçanti, efekti ekspansionist i rritjes së shpenzimeve publike u kufizua nga përpjekja për të mbajtur në ekuilibër bilancin e pagesave.

1.1.3. Teoria Marksiste

Ndërkohë që teoritë klasike dhe neoklasike i trajtojnë krizat si fenomene rastësore, aksidentale dhe të shkaktuara nga faktorë të jashtëm, shkolla Keynesiane e identifikonte krizën si një dukuri karakteristike e sistemit kapitalist. Megjithatë, shkaqet e krizave dhe funksioni që këto kriza kishin në kuadrin e përgjithshëm të zhvillimit kapitalist kishin mbetur kryesisht të panjohura. Një linjë e re teorike, kryesisht Marksiste trajtoi problemin e krizave nëpërmjet kritikës ndaj mënyrës së prodhimit kapitalist dhe ndaj ekonomisë klasike politike. Sipas analizës marksiste krizat janë manifestim i një limiti, i një kontradikte në mënyrën e prodhimit kapitalist dhe ato përbëjnë edhe zgjidhjen e pjesshme dhe të përkohshme ndaj pabarazive dhe kontradiktave të këtij sistemi. Për rrjedhojë, duke qenë fenomene të lidhura ngushtë me strukturën e këtij sistemi ato janë të pakapërcyeshme. Në këtë linjë mendimi janë zhvilluar teoria e nënkonsumit dhe teoria e tendencës së rënies së normës së fitimit.


16

1.1.3.1. Teoria e Nënkonsumit Mbështetësit e teorisë së nënkonsumit theksojnë se ekziston një kontradiktë shumë e thellë në mënyrën e prodhimit kapitalist. Nën presionin e konkurrencës, industrialistët kapitalistë janë të detyruar të rrisin prodhimin, por në të njëjtën kohë, konkurrenca i detyron ata të ulin kostot. Kjo i detyron ata që të paguajnë paga sa më të ulëta të mundshme. Pra, për kapitalistin paga shfaqet si një kosto e prodhimit, dhe si çdo kosto tjetër e prodhimit ai do të përpiqet ta minimizojë. Por për ekonominë në tërësi, pagat formojnë fuqinë blerëse me të cilën do të duhej të bliheshin mallrat e prodhuara. Dhe në qoftë se pagat janë të ulëta, nuk do të jetë e mundur që të gjitha mallrat e prodhuara të shiten dhe për rrjedhojë do të ketë vështirësi në realizimin e fitimeve. Ekonomisti zviceran Sismondi, themeluesi i teorisë së nënkonsumit mbi krizat dhe të teorisë së krizave në përgjithësi, vëzhgoi se si kapitalizmi nxiste zhvillimin e pakufizuar të prodhimit, por në mënyrë të qëndrueshme varfëronte klasën e punëtorëve, të zejtarëve dhe të fshatarëve, të cilët përbënin pjesën më të madhe të popullsisë. Futja në përdorim e makinerive dhe rritja e përgjithshme e produktivitetit të punëtorëve, ishin arsyet kryesore që çuan në rritjen e papunësisë. Nga ana tjetër, rritja e numrit e të papunëve ndikoi negativisht në nivelin e pagave të punëtorëve, të cilat zbritën në minimumin e mbijetesës. Dhe sipas Sismondit, kontradikta që lind si rezultat i përplasjes së superprodhimit të përgjithshëm, rrjedhojë e kapitalizmit industrial dhe kërkesës reale e cila është e kufizuar, sidomos në kushtet e një varfërie të shumicës së popullsisë, detyrimisht do të shkaktojë kriza ekonomike.9 Në të njëjtën linjë, Marksi vlerësonte se punëtorët, përveç kryerjes së një sasie të caktuar pune që riprodhon vlerën e pagave të tyre, janë të detyruar të kryejnë një sasi shtesë punës që ai e quajti “vlerë e shtuar”. Në të kundërt, kapitalistët nuk do të ishin në gjendje të blinin mallin e vetëm që punëtorët kanë për të shitur, fuqinë e tyre punëtore. Punëtorët mund të blejnë vetëm një pjesë të vogël të masës së gjerë të mallrave që ata prodhojnë. Mbështetësit e teorisë së nënkonsumit argumentojnë se rrjedhimisht industrialistët kapitalistë prodhojnë mallra më shumë nga sa punëtorët mund të blejnë, duke çuar në mënyrë periodike në superprodhim, në mbylljen e fabrikave dhe në rritjen e papunësisë, pra në një krizë të përgjithshme të superprodhimit industrial. Sigurisht nëse se do të prodhohej vetëm për nevojat e prodhuesve, një krizë e përgjithshme e mbiprodhimit industrial do të ishte e pamundur. Por qëllimi i sistemit kapitalist nuk është prodhimi për të përmbushur nevojat e prodhuesve-konsumatorë, por prodhimi për sigurimin e fitimeve nga kapitalistët. Gjithsesi, vlerësohet se mbështetësit e teorisë së nënkonsumit shpesh harrojnë se në sistemin kapitalist punëtorët nuk janë blerësit e vetëm të mallrave. Kapitalistët janë gjithashtu konsumatorë edhe pse relativisht më pak në numër.

1.1.3.2. Teoria e tendencës në rënien e normës së fitimit Sipas Marksit, krizat janë fenomene të lidhura ngushtë me vetë thelbin e procesit të akumulimit të kapitalit, i cili thellon kontradiktat e brendshme të këtij sistemi derisa

9 Riesman, G., 2007 “Overproduction and Under-consumption Fallacies”


17

ato shpërthejnë në kriza.10 Ndër këto kontradikta, tendenca e rënies së normës së fitimit është më e rëndësishmja. Në vlerësimin e tij, kriza është e lidhur ngushtë me anarkinë e sistemit. Asnjë sipërmarrës nuk është i informuar sa duhet mbi të tjerët, të gjithë duan të rrisin pa kufi normën e vet të fitimit dhe të gjithë bëjnë të pamundurën për të penguar njëri-tjetrin. Të gjithë dëshirojnë të arrijnë dobinë maksimale, por pa u kujdesur për mbingarkesën e tregjeve dhe rënien e fuqisë blerëse të konsumatorëve. Pasi çmimet stabilizohen në një nivel shumë të lartë, ndodh një frenim i shitjeve dhe nga ky moment e tutje, çdo sipërmarrës përpiqet të ofrojë mallrat me çmime gjithmonë e më të ulëta. Por kjo sjell rënien e normës së fitimit, sepse në të njëjtën kohë, kostot prodhimit mbeten të njëjta. Rënia e ndjeshme e normës së fitimit shkakton zhdukjen e ndërmarrjeve më të dobëta, dhe rrjedhimisht, përqëndrimin e mëtejshëm të kapitalit. Krizat ekonomike për Marksin janë kriza mbiprodhimi, të cilat kanë tendencë të përkeqësohen dhe të përhapen.11 Në interpretimin e shkaqeve të Depresionit të Madh, ekonomistët marksistë këmbëngulin në procesin e mekanizimit që përfshiu industrinë së bashku me superprodhimin bujqësor. Kolapsi i tregjeve financiare, sipas këtij interpretimi, përfaqësoi vetëm kulmin e një akumulimi të kontradiktave ekzistuese në ekonominë reale. Zgjerimi i kreditimit në vitet 20’ u interpretua si një përpjekje për të luftuar rënien e normës së fitimit nëpërmjet instrumenteve financiare, por ato shërbyen vetëm për të vonuar momentin e krizës, duke rënduar pasojat. Përpjekjet për të mbështetur kërkesën dhe çmimet e aksioneve nëpërmjet kredisë nuk e ndaluan rënien e normës së fitimit, duke e bërë të pashmangshme rënien e çmimeve të aksioneve. Nga një pikëpamje financiare, zhvlerësimi i kapitalit në tregun aksionar krijoi kushtet për sigurimin e përfitimeve nga kapitali.12 Por, pasojat e krizës në ekonominë reale zgjasin. Në fakt, nga ky këndvështrim, përpjekjet e vëna në jetë nga SHBA nëpërmjet “New Deal” dhe ristrukturimit të sistemit të kursit të këmbimit ndërkombëtar nuk rezultuan të suksesshme. Vetëm Lufta e Dytë Botërore, shoqëruar me shkatërrimin në masë të kapitalit fizik, i dha fund përfundimisht periudhës së stanjacionit ekonomik. Megjithatë intensifikimi i krizave periodike të mbiprodhimit nuk çoi në braktisjen e mënyrës së prodhimit bazuar në kapitalin privat, siç kishte parashikuar Marksi.

Gjithsesi, duhet vënë në dukje një problem me teorinë e rënies së normës së fitimit për krizat. Pjesa më e madhe e krizave kapitaliste që nga viti 1825 kanë qenë të prirura për të filluar në sektorin e mallrave të konsumit, sidomos në atë të ndërtimit të banesave. Edhe rimëkëmbja nis më parë në këto sektorë. Kriza aktuale ofron një shembull të mirë. Ajo filloi në industrinë e ndërtimit në SHBA, e cila arriti kulmin në vitin 2006. Me thellimin e krizës, kreditë “subprime” u bënë gjithmonë e më të vështira dhe çmimet e shtëpive filluan të bien. Sidoqoftë, industri të tilla si ajo e metal-prodhuese, e minierave, e energjisë vazhduan rritjen ekonomike deri në vjeshtë të vitit 2008. Vetëm në vjeshtën e vitit 2008, kriza u përhap edhe në industritë e metal-çelikut dhe energjisë, duke shënuar fillimin e një recesioni të thellë që mbërtheu gjithë botën. Kjo bie në kundërshtim me teorinë e rënies së normës së fitimit, e cila parashikon që kriza duhet së pari të fillojë në industri të tilla, si industritë metal- 10 Marx, Capital, vol. 3, p. 216 11 Mariolis, Th., 2010 “Critical Exsposition of The Marxian ‘Law of the falling rate of profit’ 12Devine, J., "The Causes of the 1929-33 Great Collapse: A Marxian Interpretation," in Research in Political Economy. vol. 14: pp. 119-194


18

prodhuese, ku kërkesa është e përcaktuar nga niveli i investimeve kapitale dhe të përhapet më pas në pjesën tjetër të ekonomisë.

1.1.4. Kapitalizmi dhe pabarazia sipas Thomas Piketty

Publikimi në vitin 2014 i librit “Kapitali në Shekullin XXI” nga Thomas Piketty tërhoqi vëmendjen e botës ekonomike në një mënyrë të jashtëzakonshme. Ndryshe nga pritshmëritë, Piketty nuk rezulton as marksist dhe as post-Keynesian, nga i cili mund të presësh një analizë të përqendruar tek pabarazia. Përkundrazi, ai është anëtar i elitës së ekonomisë neoklasike dhe kur paraqiti perspektivën e re teorike, që sfidonte qasjen primare të ekonomistëve neoklasikë mbi shpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë, rezultati ishte shpërthyes. Por për të kuptuar më mirë gjetjet e tij, vlerësojmë të nevojshme të përsërisim shkurtimisht parimet bazë të modelit ekonomik neoklasik: parimi i parë mbështetet në besimin se një ekonomi e lirë kapitaliste është e aftë të arrijë nivelin e punësimit të plotë dhe barazisë, duke argumentuar se papunësia shkaktohet nga jo-përsosmëritë e tregut apo ndërhyrjet e shtetit në ekonomi; ndërkohë, parimi i dytë thotë se pabarazia eventuale e të ardhurave dhe pasurisë shkaktohen nga diferencat në "produktivitetin margjinal" të faktorëve të ndryshëm të prodhimit, kryesisht kapitalit dhe punës.

Ndërkohë, duke u bazuar në një analizë të thellë të të dhënave për një periudhë pothuajse 100-vjeçare, Piketty thekson se, supozimi i rritjes së barazisë në ekonomitë e zhvilluara kapitaliste është i gabuar dhe se pohimi neoklasik, se devijimet nga barazia vijnë si rezultat i atributeve si aftësia, njohuria, dhe/ose produktiviteti më i lartë – gjithashtu nuk qëndron në ekonominë reale. Duke studiuar lidhjen midis normës vjetore të kthimit të kapitalit dhe normës së rritjes së ekonomisë, Piketty vëren se në ekonomitë kapitaliste me rritje të ngadaltë (nën 1.5%), të cilën ai e merr si rast normal, pasuria zgjerohet më shpejt se të ardhurat - një fenomen që pa dyshim është rritur në epokën aktuale të financiarizimit ekstrem. Dhe ky fakt sipas tij, siguron që pasuria - që vazhdon të përqendrohet gjithnjë e më shumë në pjesën më të kamur të shoqërisë – rritet, jo aq shumë për shkak të asaj që ata bëjnë, por për shkak të pozicionit të tyre në hierarkinë e klasës shoqërore. Piketty dhe Saez përdorën të dhënat mbi të ardhurat në SHBA nga viti 1913 deri në vitin 2010, për të identifikuar pabarazinë. Rezultatet treguan se rritja e pabarazisë është shumë më e madhe në SHBA se në çdo vend tjetër të zhvilluar kapitalist, me 1% më të pasur të popullsisë që zotëron më shumë se 20% të të ardhurave kombëtare, nga 9% që zotëronte në vitin 1970.

Në veprën e tij, Piketty ilustron katër gjetje të rëndësishme:

Së pari, prirje të ngjashme, edhe pse jo aq atë theksuara sa në SHBA, paraqiten pothuajse në çdo vend në botë.

Së dyti, në SHBA, një faktor kryesor në këtë prirje është rritja e një elite të "super menaxherëve", pra zyrtarë të lartë në korporatat më të mëdha që marrin paga shumë të mëdha, duke qenë se ata mund ta përcaktojnë vetë pagën e tyre.

Së treti, Piketty thekson se 1% e më të pasurve ka gëzuar distancë të ngjashme nga pjesa tjetër e popullsisë gjatë pjesës më të madhe të historisë së kapitalizmit. Periudha e vetme në të cilën raporti midis kapitalit dhe të ardhurave rezulton më i barabartë është periudha midis Luftës së Parë Botërore dhe mesit të viteve


19

1970, që përfshin periudha me të vërtetë të jashtëzakonshme: dy luftëra botërore katastrofike, revolucioni bolshevik, Depresioni i Madh, dhe rritja e shtetit të mirëqenies sociale pas Luftës së Dytë Botërore. Gjatë kësaj periudhe në fakt, taksat e larta ishin vendosur mbi të ardhurat dhe pasuritë më të larta, pavarësisht se këto të fundit ishin humbur në të dy luftërat dhe periudhës se Depresionit. Për më tepër, gjatë kësaj periudhe lëvizjet e klasës punëtore detyruan vendosjen e pagave më të larta dhe sigurimeve shoqërore e shëndetësore nga punëdhënësit dhe qeveritë, të cilat ishin të gatshme të bënin lëshime vetëm për të shmangur një radikalizim të thellë të klasës punëtore. Megjithatë, një herë që elitat rifituan pozitat, kapitalizmi iu rikthye rritjes së pabarazisë.

Së katërti, gjatë 60 viteve të rritjes së barazisë, u formua një klasë e "mesme" e konsiderueshme me profesionistë, nëpunës civilë dhe punonjës, të cilët kishin të ardhura të mjaftueshme për të jetuar dhe për të grumbulluar një sasi të caktuar pasurie, kryesisht në formën e pasurive të patundshme. Rritja e kësaj klase ka pasur efekte të thella në trajektoren politike të kombeve të pasura, sepse ekziston një pjesë e konsiderueshme e shoqërisë që ka për qëllim ruajtjen dhe nëse është e mundur rritjen pasurisë së tyre.

Në përfundim, sipas Piketty, kapitali do të zotërohet gjithnjë e më shumë nga një pjesë e vogël e fuqisë punëtore globale dhe rrjedhimisht të ardhurat dhe pasuria do të bëhen gjithnjë e më të pabarabarta, duke krijuar nivele pakënaqësie që do të dëmtojë stabilitetin e sistemit ekonomik dhe politik13.

Stanjacioni i gjatë ekonomik dhe rritja e pabarazisë kanë vënë thellësisht në vështirësi ekonominë neoklasike.14 Larg ekuilibrit të punësimit të plotë, ajo që vërejmë sot është një tendencë afatgjatë stanjacioni ekonomik. Afërsisht për të njëjtën periudhë, niveli i të ardhurave dhe pasurisë, në vend të konvergonin, kanë shkuar ndjeshëm në kahe të kundërta - një divergjencë që nuk mund t'i atribuohet dallimeve në arsim dhe aftësi, as për kontributet e kapitalit në lidhje me punën. Por ndërkohë, dy eksponentë me peshë të shkollës neoklasike Feldstein dhe Lucas largojnë çdo shqetësim në lidhje me shpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë, duke vijuar argumentin se pabarazia i atribuohet niveleve të ndryshme të produktivitetit margjinal, arsimit dhe aftësive përkatëse të ndryshme. Në këtë këndvështrim, të ardhurat e një personi janë funksion i produktivitetit dhe gatishmërisë së tij për të punuar e për rrjedhojë, njerëzit janë të varfër, sepse ata nuk janë shumë produktivë, ose për shkak se nuk kanë dëshirë të punojnë. Dhe produktiviteti varet nga vullneti i individëve për të investuar në "kapital njerëzor" dhe lloji më i rëndësishëm i investimit është arsimimi. Kështu personat me të ardhura të larta supozohet se kanë investuar në kapitalin e tyre njerëzor dhe kanë preferenca të ulta të kohës së lirë, ndërsa për të varfrit ndodh e kundërta. Në fakt, teknologjia moderne në këtë pikëpamje e ka bërë kapitalin njerëzor më të rëndësishëm dhe shumë njerëz kanë të ardhura më të ulëta për shkak se ata nuk zotërojnë njohuritë që teknologjia moderne kërkon. Në këtë kuadër, shumica e ekonomistëve argumentojnë se politikat publike duhet të ndihmojnë në uljen e pabarazisë, për shembull, duke lehtësuar aksesin në arsim të atyre që kanë më pak para dhe mundësi. Megjithatë, tetë vite krizë ekonomike e thellë përbejnë një përgënjeshtrim të shumë

13 Chadha, J., 2015 “Capitalism, inequality and financial crisis – does Piketty’s capital in the twenty-first century offer the answer?”, Economic Thoughts 14 Summers, L, 2013 “Resurrection of the idea”, IMF forum


20

bindjeve që teoria neoklasike dominante ka kultivuar dhe përhapur në tridhjetë vitet e fundit. Megjithatë, kjo shkollë mendimi ekonomik nuk është gati për të rikonsideruar pozicionet e saj teorike dhe të politikes ekonomike. Ndikimi i kësaj teorie mbi klasën politike dhe sidomos, mbi komunitetin akademik është ende shumë i fortë.

Paaftësia për të konsideruar të rëndësishme hipotezën e një paqëndrueshmërie të brendshme të kapitalizmit dhe për të zhvilluar modele teorike që shpjegojnë shkaqet, penguan teorinë neoklasike për të kuptuar thellësinë e krizës dhe për të ofruar përgjigjet e duhura. Megjithatë, ekziston një front i gjerë i studiuesve që, edhe pse bazohen në vizione të ndryshme teorike, konvergojnë duke e konsideruar krizën e aktuale financiare si një manifestim të paqëndrueshmërisë së pandashme të sistemit kapitalist, zgjeruar më tej nga financiarizimi i gjerë i proceseve ekonomike. Kjo është një paqëndrueshmëri e brendshme që teoria ka kërkuar për kohë të gjatë ta mohojë. Ky mohim del qartë nga nënvlerësimi i disa karakteristikave thelbësore të sistemit kapitalist: konceptit të pasigurisë, ndërlidhjes dhe heterogjenitetit të agjentëve, dinamikës së shpërndarjes së të ardhurave. Mund të tentojmë të bëjmë një bilanc të shkaqeve, pasojave dhe efektivitetin e kundërmasave apo implikimet për teorinë ekonomike. Bilanci është natyrisht negativ në të gjitha drejtimet. Me përjashtim të njërit: debati midis ekonomistëve është rihapur, konformizmi është prishur dhe po kërkohet një model i ri, me një vizion të ri, i cili mund t'i ‘kundërvihet’ në mënyrë më efikase teorisë dominuese15.

1.2. Llojet e Krizave

Kriza globale financiare e vitit 2007-2009, përbën një shembull emblematik të natyrës shumëdimensionale të krizave, të cilat mund të lindin në një vend në sektorin privat dhe/ose publik dhe të eksportohen lehtësisht në vendet e tjera. Prandaj është e rëndësishme të kemi një kuptim sa më të gjerë për to. Në një farë mënyrë krizat manifestojnë ndërlidhjen e fortë ndërmjet sektorit financiar dhe ekonomisë reale. Dhe në fakt, efektet shkatërruese të krizës së fundit e tregojnë më së miri këtë dukuri duke kërkuar gjithashtu ndryshime të vazhdueshme në politikat fiskale dhe financiare kombëtare dhe ndërkombëtare.

Krizat financiare mund të marrin forma nga më të ndryshmet dhe vijnë si një si rezultat i një tërësie elementësh, duke filluar nga ndryshime të qenësishme në volumin e kreditimit, çmimet e aseteve, ndërprerje ose tkurrje të forta të ndërmjetësimit financiar, si për shembull në financimet e huaja, probleme të thella të bilanceve të aktorëve të ekonomisë si bizneset, konsumatorët, bankat dhe vetë shtetit. Përgjithësisht krizat financiare paraprihen nga situata të rritjes së lartë të kreditimit dhe çmimit të aseteve, të cilat më pas përfundojnë si flluska që detyrimisht do të shpërthejnë. Gjithsesi, për sa i përket klasifikimit, mund të dallohen dy grupime kryesore: grupi i parë përfshin kryesisht krizat valutore dhe krizat e bilancit të pagesave dhe grupi i dytë përmban krizat e borxhit dhe ato bankare (Reinhart dhe Rogoff, 2008, 2009)16.

15 Foster J. B., Yates M. D., “Piketty and the Crisis of Neoclassical Economics” 16 Reinhart, C. M., and K. S. Rogoff, 2008, “Is the 2007 U.S. Subprime Crisis So Different? An International Historical Comparison,” American Economic Review, Vol. 98, No. 2, pp.339–44.;


21

Një krizë valutore përfshin një sulm spekulativ ndaj një valute duke shkaktuar zhvlerësimin e saj dhe duke i detyruar autoritetet që për të mbrojtur monedhën e tyre kombëtare të shpenzojnë sasi të mëdha të rezervave të tyre ndërkombëtare, të rrisin normat e interesit ose të vendosin kufizime dhe kontrolle mbi lëvizjet e kapitaleve. Ndërkohë, një krizë e llogarisë kapitale apo bilancit të pagesave, përkufizohet si një rënie e ndjeshme (dhe shpesh e papritur) e flukseve hyrëse ndërkombëtare të kapitalit. Një krizë e borxhit të jashtëm ndodh kur një vend nuk mundet (ose nuk do) të kryejë pagesat për shërbimin e borxhit të jashtëm. Një krizë e borxhit të brendshëm ndodh kur një vend nuk respekton obligimet e veta të brendshme fiskale në terma realë, nga falimentimi ose duke inflacionuar dhe zhvlerësuar monedhën e vet. Në një krizë bankare, eventet si falimentimi apo thjesht “bank runs” mund të shkaktojnë pezullimin e këmbyeshmërisë së detyrimeve ose mund të detyrojë qeverinë që të ndërhyjë duke injektuar masivisht likuiditet dhe financimet.

Ky përbën vetëm një nga klasifikimet e mundshme. Ndërkohë, duhet të mbajmë në konsideratë faktin se lloje të ndryshme krizash mbivendosen dhe janë pandashmërisht të lidhura me njëra- tjetrën. Në vijim ofrohet një shpjegim i gjerë i formave kryesore të krizave të identifikuara sipas përkufizimit të mësipërm.

1.2.1. Krizat valutore

Teoritë mbi krizat valutore kanë evoluar me kalimin e kohës pasi vetë natyra e tyre ka ndryshuar. Në veçanti, literatura ka evoluar duke spostuar fokusin tek roli i pritshmërive të agjentëve ekonomikë dhe variablave financiarë, sidomos ndryshimet e forta në bilancet e aktorëve të ekonomisë, në nxitjen e krizave valutore (dhe lloje të tjera të trazirave financiare). Dallojmë tre lloje modelesh që janë përdorur për të shpjeguar krizat valutore të katër dekadave të fundit. Gjenerata e parë e modeleve, të motivuar kryesisht nga kolapsi i sistemeve të kurseve të këmbimit valutor fiks, është përdorur për të analizuar zhvlerësimet valutore në Amerikën Latine dhe në vendet e tjera në zhvillim (Claessens, 1991). Ato tregojnë se një sulm i papritur spekulativ ndaj një monedhe me kurs këmbimi fiks, mund të vijë si rezultat i sjelljes racionale të investitorëve, të cilët - të saktë në parashikimin se qeveria ka gjeneruar deficite të mëdha buxhetore dhe që këto deficite janë financuar nga banka qendrore - vazhdojnë të mbajnë monedhën për sa kohë besojnë se kursi i këmbimit do ruhet, dhe fillojnë ta shesin atë kur kuptojnë se këmbimi fiks është drejt fundit. Në tentativën për të mbrojtur monedhën, banka qendrore humbet sasi të konsiderueshme rezervash valutore dhe në fund detyrohet të braktisë mbrojtjen dhe të lërë monedhën të zhvlerësohet. Gjenerata e dytë e modeleve pjesërisht është e motivuar nga kriza e Mekanizmit Europian të Kurseve të Këmbimit, ku vende si Mbretëria e Bashkuar pësuan një presion valutor në vitin 1992, dhe u detyruan të zhvlerësojnë monedhën e tyre, edhe pse rezultate të tjera ishin të mundshme. Duke u bazuar në pavendosshmërinë e

Reinhart, C. M., and K. S. Rogoff, 2009, “This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly”, Princeton Press.


22

qeverisë për të mbrojtur monedhën dhe kursin fiks, këto modele theksojnë rëndësinë e pritshmërive të agjentëve ekonomikë, ku arsyeja pse agjentët “sulmojnë” monedhën kombëtare është thjesht fakti se ata besojnë që agjentët e tjerë do ta sulmojnë atë. Në këto raste fitimi realizohet duke qenë ndër të parët që shesin monedhën. Pra këto modele bazohen në rolin e “profecive vetë-plotësuese”, në kontekstet kur qeveritë kanë arsye të mira për të mbrojtur monedhën, por në të njëjtën kohë edhe zhvlerësimi i saj në një mënyrë ose një tjetër do të mund të sillte përfitime për qeverinë, si p.sh., ulja e kostos së shërbimit të borxhit, ulja e papunësisë si pasojë e rritjes së pritshme të prodhimit vendas si pasojë e rritjes së konkurrueshmërisë nga zhvlerësimi etj. Në përfundim, ndërkohë që në modelet e gjeneratës së parë, politikat ekonomike para krizës mund të shkaktojnë krizën – pra nivele të larta të borxhit publik dhe kurs këmbimi fiks, në modelet e gjeneratës së dytë, dyshimet, pavendosshmëria dhe ndryshimet në politikën ekonomike në përgjigje të një sulmi “të mundshëm”, mund të çojnë në një sulm spekulativ duke shërbyer si shkas për krizën valutore. (Për më tepër lutemi referojuni studimit të kryer nga Obstfeld) dhe Eichengreen, Rose and Wyplosz (1996), Frankel and Rose (1996).

Gjenerata e tretë e modeleve studion se si përkeqësimi i bilanceve të agjentëve ekonomike, të lidhura me luhatje të çmimeve të aseteve, përfshirë kursin e këmbimit, mund të çojnë në kriza valutore. Përgjithësisht këto modele frymëzohen nga krizat aziatike të fundviteve ’90. Në rastin e vendeve Aziatike, treguesit makroekonomikë të vendit rezultonin relativisht në gjendje të mirë para krizave. Deficitet buxhetore ishin relativisht të ulta dhe deficiti i llogarisë korrente të bilancit të pagesave rezultonte i menaxhueshëm; por sektori financiar ishte vulnerabël dhe në fakt problemet e bilanceve të bankave, sidomos me nivele mjaft të larta huamarrje në monedha të huaja shërbyen si bazë për krizën valutore. Sipas McKinnon dhe Pill (1996), Krugman (1998), dhe Corsetti, Pesenti dhe Roubini (1998) subvencionet qeveritare mund të stimulojnë bankat të marrin hua më tepër se nivelet normale. Dobësitë që rrjedhin nga huamarrja e tepërt mund të shkaktojë kriza valutore.

Një aspekt i rëndësishëm i krizave financiare është përfshirja e qeverisë dhe dështimi potencial i masave dhe rregullimeve që ajo mund të ndërmarrë, si për shembull regjimi i kursit të këmbimit. Shumica e krizave valutore, e ka origjinën në dëshirën e madhe të qeverive për të mbajtur një kurs këmbimi fiks me valutat e huaja, çka në fakt shpesh është në konflikt me objektiva të tjerë fiskalë të vetë qeverisë. Dhe kjo mund të çojë në kolapsin e plotë dhe të papritur të regjimit të kursit fiks. Sikurse u përmend më sipër, modelet janë ndërtuar dhe testuar në një numër të madh vendesh, në kontinente të ndryshme dhe kohë të ndryshme. Por ato rezultojnë tejet aktuale edhe për situatën në të cilën ndodhet Bashkimi Monetar Europian. Në themel të teorive të krizave valutore qëndron edhe trilema e famshme e financës ndërkombëtare, sipas së cilës, një vend mund të zgjedhë vetëm dy nga tre objektiva: a) lëvizje të lirë të kapitaleve (ndërkombëtare); b) autonominë monetare; c) stabilitetin e kursit të këmbimit. Vendet e eurozonës e kanë kuptuar tashmë se në tentativën për të arritur objektivin e parë dhe të tretë, ato kanë hequr dorë nga objektivi i dytë, e për rrjedhojë kanë mundësi të kufizuara për t’iu përgjigjur rënies së aktivitetit ekonomik dhe në të njëjtën kohë të ruajnë nivelin e borxhit publik, të shkaktuara nga kriza globale.


23

1.2.2. Krizat e bilancit të pagesave

Modelet e përdorura për këto kriza ngjajnë me gjeneratën e fundit të modeleve të krizave valutore duke qenë se gjithashtu fokusohen në problemet e bilanceve dhe afateve të maturimit në sektorët financiarë dhe ato të korporatave (Calvo et al, 2006.). Ato i japin rëndësi më të madhe faktorëve ndërkombëtarë, si normat ndërkombëtare të interesave ose primet mbi asetet me risk, në shkaktimin e krizave – ndalesave të papritura - në flukset e kapitalit. Zakonisht pritet që një "ndalesë e papritur" në flukset hyrëse mund gjenerojë një rritje të prodhimit dhe jo rënie, pasi zhvlerësimi i monedhës kombëtare do të rriste konkurueshmërinë dhe për rrjedhojë eksportet neto. Por në fakt nuk ndodh kështu, pasi një rënie në flukset hyrëse të kapitalit, shoqërohet me rritjen e riskut për kreditimin në monedhë të huaj, dhe në rastet kur kompanitë duhet të marrin hua si paradhënie, p.sh., për të blerë inputet, rënia e kreditimit në fakt ul kërkesën dhe shoqërohet me një rënie të prodhimit. Ndalesat e papritura shpesh ndodhin në vendet me sektorë të tregtisë relativisht të vegjël dhe detyrimeve të mëdha në valutë të huaj. Ato kanë prekur vende me PBB për frymë, nivele zhvillimit financiar, si dhe regjime të kurseve të këmbimit gjerësisht të ndryshme, si dhe vende me nivele të ndryshme të nivelit të rezervave valutore. Ka dy elemente të përbashkët të pjesës më të madhe të këtyre ngjarjeve, siç dokumentohet nga Calvo, Izquierdo dhe Mejía (2008): një ofertë e vogël e mallrave të tregtueshme në krahasim me kërkesën e brendshme - një shenjë për ndryshime të mundshme në kursin real të këmbimit - dhe një sistem të brendshëm bankar me detyrime të mëdha në valutë të huaj, që rrit probabilitetin e një krize.

Studimet empirike tregojnë se shumë ndalesa të papritura kanë qenë të lidhura me tronditjet globale. Për disa nga ekonomitë në zhvillim, p.sh., ato në Amerikën Latine dhe në Azi në vitet 1990 dhe në Evropën Qendrore dhe Lindore në 2000, pas një periudhe fluksesh hyrëse të mëdha kapitali, verifikohej një ndryshim ose inversion i flukseve të kapitalit, shkaktuar nga tronditjet globale (të tilla si rritje në normat e interesit apo ndryshimet në çmimet e mallrave). Milesi-Ferretti dhe Tille (2011) dokumentojnë që ndryshimet e shpejta në flukset e kapitalit ishin faktorë të rëndësishëm të krizave lokale gjatë krizës së fundit. Punime të tjera, si p.sh., Rose dhe Spiegel (2011), theksojnë rolin e vogël të faktorëve ndërkombëtarë, përfshirë flukset e kapitalit, në përhapjen e krizës së fundit financiare.

1.2.3. Krizat e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm.

Teoritë mbi krizat e borxheve të jashtme dhe falimentimet janë të lidhura ngushtë me ato që shpjegojnë borxhin sovran. Në thelb, duhet të konsiderojmë se pa mekanizma të fuqishëm detyruese, përgjithësisht huadhënësit nuk mund të sekuestrojnë kolateralet nga një vend tjetër, ose të paktën jo nga një vend sovran, kur ky refuzon të respektojë detyrimet e borxhit. Dhe modelet empirike të zhvilluara për këto lloj krizash bazohen në një thjeshtëzim shumë të fortë të ekzistencës së sanksioneve intertemporale ose intratemporale. Sanksionet intertemporale vijnë në formën e kërcënimit të ndërprerjes së kreditimit në të ardhmen në qoftë se një vend shpall falimentin (Eaton dhe Gersovitz, 1981). Pa akses në kreditim, (përgjithmonë ose për një periudhë të caktuar), vendi nuk është në gjendje të mbulojë deficitet e tij duke përdorur tregjet financiare ndërkombëtare. Në këtë kuadër, kjo kosto e mundshme në


24

të ardhmen luan një rol të fortë për të shtyrë vendin të vazhdojë pagesat e borxhit aktual edhe pse në fakt shpallja e falimentit dhe ndërprerja e pagesës së shërbimit të borxhit nuk do të shoqërohej me kosto të menjëhershme në atë moment. Sanksionet intratemporale mund të lindin nga pamundësia për të marrë valutë të huaj sot, për shkak se partnerët tregtarë vendosin sanksione ose përjashtojnë vendin nga tregjet ndërkombëtare. (Bulow dhe Rogoff, 1989). Sipas këtyre modeleve pamundësia ose mungesa e vullnetit për të paguar, mund të rezultojë nga faktorë të ndryshëm. Kushtet dhe incentivat e qeverive për të shlyer borxhin nuk janë të njëjta me ato të korporatave dhe familjeve. Gjithsesi këto incentiva ndryshojnë në varësi të modelit të përdorur. Në modelin intertemporal, një vend shpall falimentin dhe ndalon së paguari detyrimet, kur kostoja oportune e paaftësisë për të marrë hua përsëri nga sanksionet, është e ulët, dhe kjo ndodh kur ato përgjithësisht kanë një gjendje të mirë të prodhimit dhe tregtisë dhe këto nuk pritet të përkeqësohen (Kletzer dhe Wright, 2000).

Modele të tilla megjithatë nuk janë në gjendje të shpjegojnë se pse shtetet falimentojnë dhe pse kreditorët japin hua. Shumë modele në fakt parashikojnë se, në ekuilibër, falimenti nuk ndodh sepse si kreditorët dhe debitorët shmangin kostot e “përhershme dhe të padobishme” të rinegocimit të kushteve dhe pagesave të borxhit. Gjithsesi, shtetet jo gjithmonë shpallin falimentin në kohët të këqija, siç parashikojnë shumica e modeleve. Tomz dhe Wright (2007) raportojnë se vetëm në 6% të rasteve, aktiviteti ekonomik ishte më poshtë trendit. Modelet, gjithashtu nënvlerësojnë gatishmërinë e investitorëve për t’u dhënë hua vendeve me risk të larte falimentimi. Për më tepër, ndryshimet në dimensionin institucional, si ato të implementuara pas krizës se borxhit të viteve 1980, duket sikur nuk kanë ndryshuar marrëdhëniet midis variablave ekonomikë e politikë dhe probabilitetit të shpalljes së falimentimit. Të gjitha këto fakte sugjerojnë se modelet nuk janë në gjendje të analizojnë të gjitha aspektet e nevojshme për të shpjeguar falimentet. (Panizza, Sturzenegger dhe Zettelmeyer, 2009).

Edhe pse krizat e borxhit të brendshëm kanë qenë të shpeshta, duket sikur këto episode nuk kanë tërhequr vëmendje të madhe në literaturë. Teoria ekonomike cakton një rol kontrovers të krizave të borxhit të brendshëm duke qenë se, përgjithësisht modelet supozojnë se qeveritë gjithmonë respektojnë detyrimet e tyre të borxhit të brendshëm. Megjithatë, zhvillimet e fundit (Reinhart dhe Rogoff, 2009) tregojnë se pak vende kanë qenë në gjendje të shmangin falimentin e borxhit të brendshëm, shpesh të shoqëruar me pasoja të pafavorshme ekonomike.

Në terma më të përgjithshëm, shkaqet e krizave të borxhit mund të jenë të shumta duke filluar nga faktorë të tillë, si: integrimi financiar, politikat ekonomike të ndjekura, si dhe kuadri ligjor e institucional. Për vendet në tranzicion, me demokraci dhe qeverisje të pakonsoliduar, ose me një mbikëqyrje të dobët të sektorëve financiarë, liberalizimi i flukseve të kapitaleve të huaja mund të përkthehet në vulnerabilitet ndaj krizave. McKinnon dhe Pill (1996, 1998) përshkruajnë se si rreziku moral dhe mbikëqyrja e dobët e kombinuar me lëvizjen e lirë të kapitaleve mund të çojë në krizë, duke qenë se, bankat përballen me risqet valutore. Krizat e borxhit gjithashtu mund të jenë ngushtësisht të lidhura me ndalesa të papritura të flukseve të kapitaleve, kriza valutore dhe bankare, ose me ndonjë kombinim të tyre, duke e bërë


25

kështu tejet të vështirë identifikimin e shkaqeve të fillimit të krizës së borxhit. Pra, përgjithësisht rezulton mjaft e vështirë të identifikohen në mënyrë të saktë shkaqet e krizave të borxhit.

1.2.4. Krizat bankare

Krizat bankare përbëjnë edhe llojin më të përhapur të krizave. Së pari duhet të specifikojmë se sistemi bankar mbështetet në një formulë të thjeshtë: financimi i aseteve afatgjata me depozita me afat më të shkurtër. Ndërkohë që afatet e maturimit reflektojnë preferencat e konsumatorëve dhe huadhënësve, koordinimi i tyre mbetet sfida më e madhe e sistemit financiar. Dështimi apo mungesa e elementëve që duhet të sigurojnë koordinimin, i ekspozon bankat ndaj riskut të falimentimit. Ky risk vjen si rezultat i rasteve kur një numër i madh konsumatorësh tërheqin depozitat e tyre pasi, për një sërë arsyesh, besojnë se banka, nuk është ose shumë shpejt mund të mos jetë, në gjendje të paguajë. Ndërkohë që vërshimi vazhdon, ai krijon një forcë tërheqëse që çon në një profeci vetëplotësuese: pra, ndërkohë që gjithmonë e më shumë depozitues tërheqin depozitat e tyre, probaliteti i paaftësisë paguese rritet dhe inkurajon vërshime të të tjerëve. Kjo mund të destabilizojë bankën deri në atë pikë sa të përballet me falimentin pasi nuk është në gjendje të mbulojë, të paktën jo menjëherë, kërkesat për likuiditet në një afat të shkurtër. Në këtë drejtim bankat janë institucione mjaft të brishta dhe të ekspozuara ndaj riskut. Por gjithsesi, këto brishtësi, njihen prej shumë kohësh dhe vetë bankat, institucionet financiare, tregjet dhe autoritetet financiare e qeveritare kanë zhvilluar mekanizma për t’i parandaluar këto situata (Dewatripoint dhe Tirole, 1994). Kështu, p.sh., vetë bankat dhe institucionet financiare kanë adoptuar rregullore, procedura dhe strategji të reduktimit e menaxhimit të riskut; autoritetet financiare kombëtare e ndërkombëtare kanë miratuar dhe mbikëqyrin zbatimin e rregullave në mënyrë që të reduktohen incentivat e bankave për të ndërmarrë veprime tepër të rrezikshme dhe të ndihmojnë në krijimin e stabilitetit e transparencës. Në të njëjtën kohë, bankat qendrore, si autoritet rregullator, mbikëqyrës dhe si financues i instancës së fundit, luajnë një rol të rëndësishëm në menaxhimin e situatave të trazirave financiare, së bashku me institucionet e tjera publike, përfshirë edhe qeverinë e cila mund të mbështesë bankën që përballet me probleme nëpërmjet lëshimit të garancive, mbështetjes financiare direkte ose blerjes së aseteve me performancë të ulët etj. Pra, në sistemin financiar dhe në reduktimin e ekspozimit të tij, apo reduktimin e brishtësisë, kuadri institucional, rregullator dhe mbikëqyrës luan një rol tepër të rëndësishëm. Megjithatë, duhet të mbajmë në konsideratë nivelin e lartë të inovacionit në tregjet financiare dhe shpeshherë rregullimet ligjore apo mbikëqyrja e gjejnë veten humbës të kësaj gare, duke rezultuar të pamjaftueshme për të parandaluar krizën.

Megjithëse ekzistojnë një sërë mekanizmash që duhet të sigurojnë ekuilibrimin dhe koordinimin e afateve të maturimit, vërejmë se krizat bankare ndodhin dhe prekin vende me karakteristika të ndryshme, në terma të madhësisë, zhvillimit ekonomik, situatës makroekonomike dhe fiskale. Në këtë kuadër, është e rëndësishme të kuptojmë se cilët janë faktorët që shtyjnë depozituesit të vërshojnë për të tërhequr paratë e tyre, duke çuar në një krizë. Në këndvështrimin historik, krizat bankare apo forma të tjera të panikut financiar, shumë rrallë duket të jenë fenomene rastësore. Disa studiues vlerësojnë se paniku bankar ka më shumë gjasa të ndodhë afër një momenti


26

piku të ciklit të biznesit, në momente kur në horizont shfaqet një recesion ose kur fillojnë të ndizen shqetësimet se kreditë e dhëna nuk do të mund të arkëtohen. Në këto raste, ajo që ndodh është që duke e ndjerë riskun, depozituesit kërkojnë të tërheqin paratë e tyre dhe meqenëse banka nuk mund (të paktën jo menjëherë) të plotësojë të gjitha kërkesat, mund të fillojë një moment paniku. Të gjitha këto elemente janë identifikuar në krizën e madhe të viteve ’30 (Gorton 1988; Gorton and Wilton, 2000).

Por shumica e studiuesve vërejnë se shumë shpesh krizat bankare lidhen me probleme në tregjet e aseteve. Bankat përballen me probleme kur shumë nga kreditë e tyre nuk performojnë ose kur titujt financiarë humbasin me shpejtësi vlerën e tyre. Kjo ka ndodhur në shumë vende më parë, si p.sh., në ato nordike në vitet ’80, Japonia në vitet ’90 dhe sigurisht kriza e fundit. Në secilin nga këto shembuj, në fillim nuk është vënë re një vërshim masiv për të tërhequr depozitat nga bankat, por probleme shumë të mëdha të lidhura me kreditë për pasuritë e paluajtshme i kthyen bankat në të keqkapitalizuara, duke diktuar nevojën për ndërhyrjen nga qeveria. Problemet në tregjet e aseteve, në veçanti ato të lidhura me instrumentet “subprime” apo forma të tjera të letrave me vlerë të mbështetura mbi kredi hipotekore, luajtën një rol të rëndësishëm në krizën e fundit financiare. Këto lloj problemesh, mund të kalojnë pa u pikasur për një periudhë kohe të konsiderueshme dhe kriza bankare fillon të dalë në pah kur një pjesë e mirë e bankave fillon të ketë vështirësi në gjetjen e financimeve. Por krizat bankare mund të vijnë edhe si pasojë e problemeve strukturore. Studimet (Lindgren, Garcia & Saal, 1996; Barth, Caprio & Levine, 2006, e shumë të tjerë) kanë identifikuar disa karakteristika strukturore të përbashkëta që lidhen me krizat bankare, si p.sh., mungesa e disiplinës në tregje si pasojë e faktit që bankat marrin përsipër më shumë risk kur e dinë që shteti do të ndërhyjë në një mënyrë apo në një tjetër për t'i ndihmuar nëse do kenë probleme pasi “nuk mund t'i lërë të falimentojnë” (moral hazard); ose kur një pjesë e mirë e depozitave janë të siguruara, qoftë edhe në formën e garancive shtetërore (garanci të tepërta). Karakteristika të tjera të hasura gjatë krizave lidhen me nivele të ulëta të transparencës; kuadër rregullatorë i paplotë dhe i dobët; mbikëqyrje e dobët nga autoritetet përkatëse, pjesërisht rrjedhojë e situatave të konfliktit të interesave; nivel i lartë i prezencës së shtetit si aksioner në kompani; nivel i ulët i konkurrencës në tregjet financiare, përfshirë kufizime të hyrjes së bankave të huaja; sektor financiar i pa-divesifikuar, si p.sh., dominim i sektorit vetëm nga banka (Banka Botërore, 2001).

Por paniku bankar mund të vijë edhe si pasojë e politikave të ndjekura për parandalimin ose menaxhimin e tyre. Kur një bankë fillon të përballet me probleme dhe qeveria ndërhyn për ta mbështetur, është e shumë e rëndësishme të tregohet kujdes dhe të jepen sinjalet e duhura, sidomos informacion mbi gjendjen financiare të bankave të tjera. Paniku bankar në Indonezi në vitin 1997, i është atribuuar ndërhyrjeve të parakohshme dhe të keq-menaxhuara të institucioneve qeveritare, (Honohan and Laeven, 2007). Ndërkohë, kriza bankare e Argjentinës në vitin 2001, i atribuohet plotësisht veprimeve të qeverisë, pasi me vendosjen e kufizimeve në sasinë e parave që mund të tërhiqeshin, depozituesit vunë në dyshim gjendjen e gjithë sistemit bankar. Edhe kriza e fundit financiare i është atribuuar pjesërisht mungesës së konsistencës në veprimet dhe politikat e qeverive (Calomiris, 2009). Meqenëse sektori financiar është mjaft i lidhur me format e ndryshme të mbështetjes nga sektori publik, shtrembërime të incentivave nga politikat ekonomike të ndjekura mund të çojnë


27

lehtësisht në një krizë. Në kontekstin e krizës së fundit financiare, qeveria e SHBA-ve pati dhënë një mbështetje të madhe për financimin e strehimit (nëpërmjet kompanive publike Fannie Mae dhe Freddie Mac) dhe kjo argumentohet të ketë shtyrë agjentët e tregut financiar të merrnin përsipër më tepër risk. Në të njëjtën mënyrë, tendenca e politikave fiskale dhe monetare ekspansive për t’iu kundërvënë efekteve të krizës, të paktën në disa vende të zhvilluara, gjithashtu mund të interpretohet si një formë pakete shpëtimi ex-post, që në vetvete mund të krijojë shtrembërime të incentivave ex-ante, dhe të inkurajojë kështu sërish marrjen përsipër të risqeve të tepërta (Farhi and Tirole, 2010). Një problem tjetër që përmendet shpesh lidhet me fenomenin e “huadhënies së lidhur”, e cila krijon incentiva të forta, pasi korporatat dhe politikanët marrin shuma të mëdha të huave nga bankat dhe mund të çojnë në rritjen e riskut të sistemit financiar. Raste të mirë-studiuara të këtij fenomeni gjenden për Meksikën (La Porta et al. 2000; Haber 2005), Rusinë (Laeven, 2001) dhe Indonezinë (Fisman, 2000).

Ndërkohë që analizuam se cilët janë faktorët që mund të çojnë në fillimet e panikut financiar, duhet të përmendim edhe mënyrën e përhapjes së krizës. Kriza e fundit financiare në gjenezë të saj kishte shumë elementë të përbashkët me llojet e tjera të krizave. Dhe në fakt, studiues të shumtë kanë shkruar për shkaqet e saj, ((Calomiris (2009), Gorton (2009), Claessens et al. (2012) dhe shumë të tjerë). Ndërkohë që studiuesit kanë mendime të ndryshme për peshat që u japin faktorëve që shkaktuan krizën, lista e faktorëve të përbashkët me krizat e mëparshme përgjithësisht është e ngjashme. Katër janë karakteristikat kryesore të përmendura: (1) rritje e çmimeve të aseteve që u provua të ishte e paqëndrueshme; (2) rritje e lartë e kreditimit që çoi në rritjen e nivelit të borxheve; (3) rritja e kredive të këqija dhe risk sistemik; (4) dështimi i kuadrit rregullator dhe mbikëqyrës për të ndjekur hapin e inovacionit financiar dhe për t'i dalë përballë krizës kur ajo filloi. Dështimet në kuadrin ligjor dhe të institucioneve mbikëqyrëse mbeten faktorët më të përmendur si shkaqet e krizës, pavarësisht përmirësimeve të dekadave të fundit në terma të rregullave, kapaciteteve mbikëqyrëse dhe ekspertizës17. Studimet tregojnë se kuadri rregullator përbën një element të rëndësishëm në parandalimin e risqeve dhe se duhet të jetë i balancuar me instrumente që duhet të garantojnë disiplinën në treg dhe me mbikëqyrjen efektive. E gjithë kjo duhet të mbështetet nga një kornizë institucionale.

Megjithatë kriza globale u ndikua edhe nga disa faktorë të tjerë të konsideruar të rinj: (1) përdorimi i gjerë i instrumenteve financiarë kompleksë dhe jo plotësisht transparentë; (2) ndërlidhja e madhe e tregjeve, kombëtarisht dhe ndërkombëtarisht me SHBA-të në qendër; (3) niveli i lartë i borxheve të institucioneve financiare; (4) roli qendror i konsumatorëve. Këta faktorë, në bashkëpunim me ato të përmendura për krizave të tjera, të ushqyer gjithashtu me ndërhyrje të dobëta dhe qeverive, në momente të ndryshme, çuan në krizën më të madhe të parë pas Depresionit të Madh. Rivendosja e qetësisë në tregjet financiare kërkoi burime financiare publike të jashtëzakonshme dhe pasojat e saj vazhdojnë të ndihen në shumë vende të zhvilluara, ndërkohë që është në skenë në shumë vende Europiane. 17Čihák, M., A. Demirgüç-Kunt, M.Soledad Martínez Pería, and A. Mohseni Cheraghlou, 2012, “Bank Regulation and Supervision around the World: A Crisis Update,” World Bank Policy and Research Working Paper, No.6286.


28

Gjithsesi, edhe pse rregullimet ligjore dhe garancitë mund të ndihmojnë, duke qenë të hartuara apo të implementuara në mënyrën dhe kohën jo të duhur ato e rrisin probabilitetin e një krize bankare. Sigurisht që qëllimi i rregullimeve ligjore është reduktimi i dobësive të sistemit, por shpesh rregullat dhe mbikëqyrja e gjejnë veten në garë me inovacionin, e për rrjedhojë mund të rezultojnë jo në nivelin e duhur. Mbështetja nga sektori publik gjithashtu mund të ketë efekte negative. Risku moral, si pasojë e garancive shtetërore mund t'i shtyjë bankat të ndjekin strategji apo të ndërmarrin veprime me shumë risk. Kur bankat besojnë se janë shumë të mëdha për të falimentuar dhe së në një mënyrë apo në një tjetër qeveria do të ndërhyjë për t'i shpëtuar, ato mund të marrin përsipër më shumë risk, duke krijuar kështu një dobësi për të gjithë sistemin (Barth, Caprio & Levine, 2006; Laeven, 2011).

1.3. Pasojat reale dhe financiare të krizave

Në këtë seksion do të paraqitet një rishikim i literaturës mbi pasojat makroekonomike dhe financiare të krizave. Pasojat makroekonomike të krizave financiare përgjithësisht janë shumë të rënda. Edhe pse llojet e krizave mund të jenë të ndryshme, efektet në variablat makroekonomike si konsumi, investimet, prodhimi që ato shkaktojnë, paraqesin një nivel të lartë ngjashmërie. Efektet e krizës mbi rritjen ekonomike janë përgjithësisht afatgjatë. Ndërkohë, variblat financiare si p.sh., çmimet e aseteve zakonisht ndjekin të njëjtin trend gjatë krizave, por me variacione për sa i përket kohëzgjatjes dhe peshës së tyre.

1.3.1. Efektet financiare të krizave

Tregjet financiare kanalizojnë burimet e kapitalit drejt përdorimeve më efeciente, e për rrjedhojë janë thelbësore për mirëfunksionimin e një ekonomie. Për më tepër, kombinimi i ndërmjetësimit financiar dhe shpërndarja e riskut lejojnë transferimin e likuiditetit nga subjektet në suficit tek ata në deficit. King dhe Levine (1993) nëpërmjet një studimi empirik tregojnë se në vendet më të zhvilluara tregjet financiare rriten më shpejt dhe këto të fundit janë shumë të rëndësishme për bizneset dhe ndërmarrjet, sidomos për ato që mbështeten kryesisht në fonde të jashtme. Për të analizuar drejt efektet e një krize, fillimisht është e rëndësishme të merren në konsideratë ngjarjet kryesore në periudhën para nisjes së saj. Identifikimi i ecurive të disa variablave mund të shwrbejw si një sinjal paralajmërues. Në këtë rast, duke ndërmarrë masat e duhura mund të parandalohen apo të limitohen efektet dramatike të një krize. Literatura e gjerë mbi krizat dëshmon se materializimi i krizave paraprihet nga një periudhë “bumi” ekonomik. Kaminsky dhe Reinhart, 2000 tregojnë se ndryshimet rregullative mund lejojnë bankat të japin hua më lirisht dhe të ndërmarrin më shumë risk. Si rezultat rritet niveli i kreditimit nga bankat. Gjithashtu kjo shoqërohet dhe me një rritje të kërkesës nga bizneset, por edhe nga qeveria (Rogoff dhe Reinhart, 2010). Sipas Bordo dhe Jeanne (2002), çmimet e aseteve reagojnë pozitivisht ndaj rritjes së çmimeve të banesave dhe kapitalit. Gjatë kësaj periudhe vihet re një rritje e shpejtë e nivelit të prodhimit dhe investimeve. Por, periudha e bumit ekonomik pasohet nga një periudhë rënie drastike që me shpejtësi transformohet në një krizë (Mendoza dhe Terrones, 2008).


29

Krizat financiare ndodhin kur tregu financiar, në vijim të disa tronditjeve të forta nuk është i aftë të funksionojë siç duhet. Si rrjedhim mund të shfaqen problemet serioze të mungesës së likuiditetit, por edhe të përçimit të krizës në ekonominë reale përmes kanaleve të ndryshme të transmetimit. Krizat financiare janë përgjithësisht ngjarje sistemike, që përhapen shpejt nga vendi origjinë drejt tregjeve dhe ekonomive të tjera. Infektimi ndodh kryesisht nëpërmjet sistemit dhe tregjeve financiare. Kriza e fundit kishte kryesisht natyrë financiare, duke qenë se u nis dhe u përhap në sektorin financiar, pas falimentimit të një kolosi financiar si Lehman Brothers. Për më tepër, një rol të rëndësishëm e ka informacioni, duke qenë se një kolaps në një pjesë të sistemit mund të jetë një sinjal për investitorët që pjesët e tjera janë gjithashtu në rrezik, duke çuar në një rënie të besimit që është kryesor për mirëfunksionimin e sistemit. Një tjetër mënyrë për të identifikuar probleme thelbësore në tregjet financiare që mund të shkaktojnë një krizë financiare është analiza e ecurive të flukseve dhe stoqeve financiare. Sipas Calvo (1991), një sinjal paralajmërues mund të jenë ndalesa të papritura në fluksin e kapitaleve të huaja. Ndërkohë, Mendoza dhe Terrones (2008), argumentojnë se rritja e vazhdueshme e nivelit të kredive ndaj sektorit privat është një tregues kryesor i dobësive sistemike në sistemin financiar, sidomos në vendet në zhvillim. Shpesh “bumi” i kreditimit përkon me krizat financiare. Reinhart dhe Rogoff (2010), sugjerojnë se një qasje efikase mund të jetë analizimi i humbjeve drastike të vlerës në aktive të rëndësishme si banesat, aksionet apo borxhin qeveritar. Si rezultat vihet re një përkeqësim në performancën dhe pozicionet financiare të familjeve, bizneseve dhe qeverisë. Efektet financiare të krizave janë të lidhura me ndryshime dhe korrigjime të ndjeshme të variablave financiarë. Një program i gjerë hulumtimi ka analizuar evolucionin e variablave financiarë gjatë krizave. Edhe pse rezultatet ndryshojnë në varësi të llojeve të krizave, si çmimet e kredive dhe ato të aktiveve kanë tendencë të zvogëlohen ose të rriten me norma shumë më të ulëta gjatë krizave dhe se gjatë periudhave të qeta. Claessens, Kose dhe Terrones (2011), kanë gjetur se në shumë vende të zhvilluara kreditë pësojnë rënie me rreth 7%, çmimet e banesave bien me rreth 12% dhe çmimet e kapitalit me më shumë se 15% gjatë tkurrjeve të kreditit dhe rritjes së çmimit të banesave dhe aktiveve. Çmimet e aktiveve dhe kreditë gjatë krizave shfaqin veti të ngjashme si në tregje të zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim, por kohëzgjatja dhe amplituda e rënies është më e madhe për këto të fundit. Ndikimi më i madh në ekonominë reale nga një krizë financiare shkaktohet nga mungesa e kredive nga bankat dhe institucionet e tjera financiare. Dell'Ariccia, Detragiache, Rajan (2005) dhe Klingebiel, Laeven dhe Kroszner (2007) tregojnë se si pas krizave bankare, sektorë që rriten më ngadalë se natyrisht iu nevojitet financim i jashtëm, për shkak se bankat janë dëmtuar në kapacitetin e tyre të dhënies së kredive. Si vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim kanë përjetuar fenomenin e rimëkëmbjes në mungesë krediti. Këto rimëkëmbje janë mjaft të zakonshme në kriza financiare që lidhen me ndalesa të papritura të flukseve të huaja të kapitaleve, në ekonomi tregu në zhvillim (Calvo, Izquierdo dhe Talvi, 2006). Abiad, Dell'Ariccia dhe Li (2013) , tregojnë se rreth një në pesë rimëkëmbje është e tillë. Këto rimëkëmbje janë më të zakonshme pas krizave bankare apo bumeve të kredisë. Rritja mesatare e PBB-së gjatë këtyre episodeve është rreth 30% më e ulët se gjatë rimëkëmbjeve "normale". Studime individuale mbi disa vende gjithashtu tregojnë se krizat financiare janë të


30

lidhura me uljen e investimeve dhe punësimit (Campello, Graham dhe Harvey 2010, shqyrtim dëshmi për SHBA). Kjo sugjeron se oferta e kreditit pas një krize financiare mund të pengojë rritjen ekonomike.

1.3.2. Efektet reale të krizave

Pas materializimit të një krize, tkurrja e nivelit të kreditimit, flukseve hyrëse të kapitalit të huaj dhe investimeve shkakton ndryshime thelbësore në ekonominë reale (Calvo, 2006). Krizat financiare kanë kosto të mëdha ekonomike. Ato ndikojne në aktivitetin ekonomik dhe shpesh shkaktojnë recesion (Claessens, Kose, and Terrones, 2009 and 2012). Kohëzgjatja mesatare e një recesioni të shkaktuar nga një krizë financiare është rreth 6 tremujorë, dy me shumë se një recesion normal. Gjithashtu vërehet se në recesionet e shkaktuara nga krizat rënia e prodhimit është më e ndjeshme se në një recesion normal. Impakti real i krizave në prodhim mund të llogaritet duke përdorur qasje të ndryshme. Nga analiza e kryer nga Claessens, Kose and Terrones (2012) për një numër të madh vendesh dhe për një periudhë të gjatë, rezulton se recesionet e lidhura me tkurrje të kreditit apo rritje të çmimit të banesave janë më të kushtueshme se ato të lidhura me rritje të çmimit të aksioneve. Një mënyrë tjetër për të vlerësuar humbjet është në bazë të diferencës midis ecurisë së rritjes potenciale dhe rritjes aktuale për një numër vitesh pas krizës apo derisa nivelet e rritjes të rikthehen në ato të trendit. Gjithsesi pavarësisht metodologjisë së përdorur, humbjet ndryshojnë nga vendi në vend. Përgjithësisht pasojat janë më të rënda në vendet në zhvillim, por krizat e fundit financiare e kanë përgënjeshtruar këtë fakt duke dhënë një pamje komplet të ndryshme. Mesatarja e humbjeve për vendet në zhvillim llogaritet të jetë 33 % e prodhimit ndërsa për vendet në zhvillim është 26 %. Në përgjithësi krizat janë të lidhura me rënie të dukshme të variablave makroekonomike. Recesionet që pasojnë krizat shfaqin rënie shumë më të mëdha në konsum, investime, prodhim industrial, punësim, eksport dhe import. Për shembull, rënia e konsumit gjatë recesioneve të lidhura me kriza financiare është zakonisht shtatë deri në dhjetë herë më e lartë se në ato pa kriza të tilla në tregjet në zhvillim. Në recesionet pa kriza, norma e rritjes së konsumit ngadalësohet, por nuk bie nën zero. Gjatë krizave financiare vërehen rënie të mëdha në prodhimin botëror. Krizat financiare mund të ndikojnë në ekonominë reale përmes efekteve mbi kërkesën agregate. Për më tepër, jo vetëm që vihen re ndryshime në kërkesën agregate, por edhe ndryshime në përbërjen e kërkesës, duke gjeneruar ndryshim në çmimet relative. Ndryshimet në përbërjen e kërkesës agregate, mund të kenë implikime të mëdha në prodhimin sepse ndryshojnë çmimet relative, duke kufizuar aftësinë e firmave që të paguajnë detyrimet e tyre apo për të emetuar të reja. Shembulli më i spikatur është kursi i këmbimit, i cili mund të ketë një ndikim negativ në aktivitetin e kompanive. Megjithatë, konstatohen edhe zhvendosje në çmimin relativ të kapitalit. Në të gjitha këto raste, një normë e ulët interesi është e nevojshme për të siguruar ekuilibrin në tregun e mallrave. Sipas Woodford (2003), verifikohet një ulje e natyrshme në normën e interesit. Në qoftë se rënia është drastike, ekonomia mund të përjetojë një mungesë serioze të likuiditetit. Kostoja e përballuar nga ekonomia botërore gjatë


31

Depresionit të Madh është dokumentuar në shumë studime. Gjithashtu, në dy vitet që pasuan Luftën e Dytë Botërore ekonomia botërore përjetoi një recesion global dhe kriza në shumë vende (Kose, Loungani dhe Terrones, 201 ). Në vitin 1982, një recesion global u shoqërua me një mori problemesh në vendet e zhvilluara, si dhe me krizën Latino-amerikane të borxhit. Gjithashtu, recesioni global në vitin 1991 përkoi me kriza financiare në shumë pjesë të botës, vështirësitë në tregjet e kreditit të SHBA, krizat bankare dhe valutore në Evropë dhe flluskave të çmimeve të aseteve në Japoni. Ndërsa PBB botëror për frymë rritet me rreth 2 % në një vit, ajo ka shënuar rënie me rreth 0.8 % në vitin 1982 dhe 0.2 % në vitin 1991. Studimet e fundit gjithashtu dokumentojnë se rimëkëmbjet nga krizat mëposhtme priren të jenë të dobëta dhe të ngadalshme, me efekte afatgjata. Kannan, Scott dhe Terrones (2013) përdorin të dhënat krahasuese midis vendeve dhe arrijnë në përfundimin se rimëkëmbjet e krizave financiare kanë qenë tipikisht të ngadalshme, të shoqëruara nga kërkesë e brendshme e dobët dhe tkurrje të kreditit. Këto rezultate janë në përputhje me ato të raportuara në disa studime të tjera (Reinhart dhe Rogoff, 2009a, Claessens, Kose dhe Terrones, 2012, Papell dhe Prudan, 2011; Schularick dhe Taylor, 2012). Abiad dhe të tjerët (2013) analizojnë ndikimin afatmesëm të krizave financiare dhe arrijnë në përfundimin se prodhimi ka rënie të ndjeshme pas krizave bankare. Ato raportojnë se rënia e prodhimit është i lidhur me reduktime të gjera me përmasa përafërsisht të barabarta në shkallën e punësimit, raportit të kapitalit me punën, të produktivitetit. Nga një perspektivë fiskale, krizat mund të jenë shumë të kushtueshme, sidomos krizat bankare. Sipas Laeven dhe Valencia (2013), për krizat bankare, shpenzimet fiskale përbëjnë mesatarisht rreth 6.8 % të PBB-së. Kostot neto për krizat bankare priren të jenë më të larta për tregjet në zhvillim, 10 % kundrejt 3.8 % për vendet e zhvilluara. Gjithashtu, krizat e borxhit mund të jenë të kushtueshme për ekonominë reale. Borensztein dhe Panizza (2009), Levy-Yeyati dhe Panizza (2011), Furceri dhe Zdzienicka (2012) tregojnë se krizat e borxhit shkaktojnë humbje të konsiderueshme të PBB. Furceri dhe Zdzienicka (2012) raportojnë se krizat e borxhit janë më të kushtueshme se ato bankare e valutore dhe janë të lidhur zakonisht me rënie të prodhimit e 3% deri në 5 % pas një viti dhe 6% deri në 12% pas 8 vitesh. Për më tepër Gupta, Mishra dhe Sahay (2007) theksojnë se edhe krizat valutore kanë efekte tkurrëse në nivelin e prodhimit dhe aktivitetit ekonomik.

Kombinimi i kostove të ristrukturimit të sistemit financiar dhe ekonomisë së ngadaltë mund të shkaktojë rritjen e ndjeshme të deficitit dhe borxhit publik gjatë krizave financiare. Reinhart dhe Rogoff (2009a) dokumentojnë se episodet e krizave janë shpesh të lidhura me rënie të konsiderueshme në të ardhurat tatimore dhe rritje të konsiderueshme të shpenzimeve të qeverisë. Laeven dhe Valencia (2013) raportojnë rritjen mesatare të borxhit publik me rreth 12% për 147 krizat bankare sistemike të studiuara prej tyre.

Në episodet e mëparshme të krizës, ndikimi në tregun e punës shpesh ka ndodhur nëpërmjet ndryshimeve në nivelin e punësimit, orëve të punës apo pagave. Në disa raste, pagat nuk kanë pësuar rënie për shkak se qeveria ka ndërhyrë për mbrojtjen e vendeve të punës dhe të ardhurat e punëtorëve të punësuar (McGrattan dhe Prescott, 2007, Mertens dhe Ravn, 2008). Edhe gjatë Depresionit të Madh, u ndoqën politika për të mbajtur pagat nominale në nivele të njëjta (Ohanian, 2009). Ndërsa në krizën


32

japoneze të viteve 90, u vendos një rënie e detyrueshme në orarin e punës (Hayashi dhe Prescott, 2000). Disa probleme të tregut të punës janë specifike për krizat financiare. Kompanitë kryesisht ngurrojnë të punësojnë punëtorë të rinj gjatë një krize, duke reduktuar dhe kostot e tyre. Së fundi edhe problemet e alokimit në tregjet e kapitalit mund të përhapen në tregjet e punës, duke përkeqësuar ndjeshëm aftësinë e punësimit të punëtorëve më të kualifikuar nga kompanitë më produktive (Caballero, 2007). Evidenca empirike tregon se përkeqësimet në tregun e punës gjatë krizave financiare janë më të rënda se gjatë një recesioni normal. Një raport i fundit i FMN (2010) konstaton se edhe në fazën e rimëkëmbjes nga krizat financiare, papunësia rezulton më e ulët se ajo që zakonisht do të verifikohej nga rënia e nivelit të prodhimit. Për më tepër, Caballero (2007) tregon se, ndërsa në ciklin normal të biznesit amerikan punët ekzistuese nuk ndryshojnë. Në kriza financiare ka pasur një shkallë të madhe e shkatërrimit të vendeve të punës e pashoqëruar nga një rritje proporcionale në krijimin e vendeve të reja të punës. Ndikimi i madh i krizave financiare në tregun e punës gjithashtu mund të gjenerojë ndryshime strukturore në tregun e punës, p.sh. rritjen e papunësisë në periudhën afatgjatë (Elsby et al., 2010). Riintegrimi i këtyre punëtorëve në forcën e punës rezulton i vështirë për shkak të uljes së aftësive të tyre dhe shkëputjes nga tregu i punës. Tendenca ciklike e përkohshme e rritjes së papunësisë transformohet në një rritje të përhershme strukturore në normën e papunësisë (Ball, 2009).

1.4. Studime të ngjashme empirike

Deficitet fiskale kanë tërhequr vëmendje të madhe gjatë dekadave të fundit, sidomos prej faktit që ato lidhen me sfidat më të mëdha me të cilat duhet të përballen vendet në zhvillim, si p.sh, nivele të larta inflacioni, nivele të larta të huamarrjes, humbje të sovranitetit kombëtar, kreditimit të gjerë të ekonomisë etj. Gjatë kohërave, studime të ndryshme empirike kanë synuar identifikimin dhe analizimin e faktorëve strukturorë apo ciklik që ndikojnë në deficitin fiskal të një vendi. Në vijim do të paraqiten në mënyrë të përmbledhur disa nga studimet kryesore, duke nxjerr në pah gjetjet e tyre më të rëndësishme. Këto të fundit do të shërbejnë për të zhvilluar analizën empirike që përbën qëllimin kryesor të këtij punimi.

Easterly dhe Shmidt-Hibbel (1991), në një hulumtim empirik të 10 vendeve në zhvillim, vlerësojnë se një deficit i ulët dhe i qëndrueshëm, përgjithësisht shoqërohet me rritje ekonomike, ndërsa nivelet e larta të deficitit shoqërohen me norma të larta interesi. Kjo tregon se një rritje e normave reale të interesit rrit koston e interesave të borxhit, çka përkeqëson më shumë deficitin fiskal duke rritur koston e ripagesave të borxhit.

Kuncoro (2011) vëren se procesi dhe momenti i lëshimit të titujve të borxhit publik duhet të bëhet me një kujdes të tillë që duhet të marrë në konsideratë edhe peshën e pagesave të titujve të maturuar. Më tej ai rekomandon kryerjen e studimeve të thelluara buxhetore, pasi një ulje e raportit të borxhit publik mbi produktin e brendshëm bruto, jo domosdoshmërish nënkupton një përmirësim të pozicionit financiar të qeverisë.


33

Fisher (1930) hipotizon se norma nominale e interesit përbëhet nga dy komponentë, norma reale dhe norma e pritur e inflacionit. Kështu, nëse rriten pritshmëritë për inflacion, atëherë norma nominale e interesit do të rritet, çka nënkupton edhe rritjen e vlerës së borxhit publik.

Gondolfo (2001) vëren se në vendet e Amerikës Latine, edhe pas rritjes së të ardhurave publike, deficitet fiskale vazhdojnë të jenë të larta dhe/ose të rriten, si pasojë e politikave sociale ineficente. Në të njëjtin konkluzion arrin edhe Perotti dhe Tanzi (2000). Ndërkohë, Persson dhe Tabellini (1997) pohojnë se niveli i deficitit publik varet nga sistemi politik, pasi sipas tyre, vendet me sisteme elektorale proporcionale dhe jo maxhoritare apo presidenciale, vendet me koalicione qeverisëse dhe ndryshime të shpeshta në qeverisje dhe vende me sisteme buxhetore të pa konsoliduara përballen me nivele deficiti dhe borxhi të larta si rrjedhojë e shpenzimeve më të mëdha.

Debbie (2004) studion lidhjen midis politikave fiskale dhe deficitit buxhetor në Kenia dhe vëren se politikat e taksimit ishin shkaku kryesor i deficitit. Niveli i lartë i taksimit dhe niveli i ulët i respektimit të detyrimeve fiskale identifikohen si burimi i deficiteve kronike të vendit dhe përfundon, se një ulje e barrës fiskale do të përmirësonte ndjeshëm situatën.

Mayr (2010) vëren se ndihmat ndërkombëtare, në të gjitha format e tyre (grante apo ulje të borxheve), përbëjnë një zë të rëndësishëm të buxheteve në shumë vende me të ardhura të ulëta. Ai ngre dyshimin se financimet në formën e ndihmës së huaj mund të rrisin riskun moral dhe të bëjnë që qeveritë të marrin edhe më shumë borxhe. Në përfundim, ai sugjeron se ndihmat e huaja nuk duhet të relacionohen me nivelin e borxhit, por përkundrazi, mund të financojnë një pjesë të shpenzimeve për ato shërbime publike që mund të kenë efekt në rritjen ekonomike si p.sh., edukimi, shëndetësia etj.

Brownbridge dhe Tumusiime-Mutebile (2007) në studimin e efektit të rritjes së deficitit në qëndrueshmërinë e financave publike në Uganda, vlerësojnë se ndihmat e huaja inkurajojnë rritjen e deficiteve.

Bayar dhe Smeets (2009) identifikojnë faktorët kryesorë që mund të kenë një ndikim në ndryshimin e deficitit buxhetor për 15 vende të BE-së. Studimi merr në konsideratë disa variabla të pavarur: ndryshimin e normës së rritjes PBB-së, ndryshimin e normës së papunësisë, ndryshimin e kostos së shërbimit, borxhit, variabla politike dhe institucionale, me një vëmendje të veçantë ndaj faktorëve politikë dhe institucionalë. Castro (2007) analizoi faktorët që shkaktojnë deficite buxhetore mbi limitet e përcaktuara (me të larta se 3% e PBB) për 15 vende të BE-së, nga viti 1970 deri në vitin 2006. Ai përdori një model binar ku si variabël të varur “dummy” vendosi nivelin e deficitit prej 3% të PBB-së. Rezultatet tregojnë se një qëndrueshmëri e dobët fiskale, rritja e ulët ekonomike, qeveritë e majta dhe zhvillimi i zgjedhjeve parlamentare janë shkaqet kryesore për regjistrimin e deficiteve përtej nivelit limit në vendet e BE-së.


34

Tujula dhe Wolswijk (2004) në një hetim empirik për identifikimin e faktorëve përcaktues të deficitit buxhetor dhe për vendet e OECD-së dhe BE-së marrin parasysh ndryshimet në stokun e borxhit të qeverisë, rritjen reale të PBB-së, normën e interesit, vitin zgjedhor dhe inflacionin. Gjetjet e tyre tregojnë se normat e larta të interesit ndikojnë negativisht nivelin e deficiteve buxhetore. Gjithashtu del në pah qartë se vitet e zgjedhjeve elektorale shoqërohen me nivele më të larta të deficiteve buxhetore.

Fondi Monetar Ndërkombëtar (2013) vëren se në Afrikën Sub-Sahariane, deficitet fiskale mbeten të larta kryesisht si pasojë e krizës financiare dhe ekonomike globale dhe rritjes së çmimeve të lëndëve të para, ushqimeve dhe karburantit. Megjithatë, në disa nga këto vende aktiviteti ekonomik është rimëkëmbur dhe masat e konsolidimit fiskal po luajnë një rol në stabilizimin e deficiteve fiskale. Me tej, vërehet se kriza globale ka gërryer llogaritë e vendeve të zhvilluara, të cilat vazhdimisht kanë financuar shpenzimet e vendeve në zhvillim nëpërmjet mbështetjeve buxhetore, granteve për zhvillim ose kredive të drejtpërdrejta. Gjithsesi, këto vende duhet të rikthehen në nivele të qëndrueshme të borxheve publike, për të menaxhuar risqet, promovuar rritjen afatgjatë dhe krijimin e vendeve të punës.

Darrat (1988) studion lidhjen midis deficitit buxhetor dhe atij tregtar dhe faktorët që shkaktojnë deficitet në SHBA, duke përdorur të dhëna me bazë tremujore për periudhën 1960-1980. Ai zbuloi se ekziston një lidhje e fortë, e zhdrejtë ndërmjet deficitit buxhetor dhe atij tregtar, duke përdorur testin e shkakut të Granger-it (Granger causality test). Ai studion gjithashtu variabla të tjerë makroekonomikë që shkaktojnë deficit buxhetor, duke gjetur se normat e interesave afatshkurtër, kostot e personelit, baza monetare, deficiti tregtar, prodhimi real, të ardhurat në valutë të huaj, inflacioni, kursi i këmbimit dhe normat afatgjata të interesit janë ndër shkaktarët për shkakësinë (kauzalitetin) e Grangerit.

Hallerberg dhe Hagen (1997) përdorën të dhëna për vende të Bashkimit Evropian, për periudhën 1981-1994, duke përdorur seritë kohore dhe modele regresioni për të studiuar nëse në rritjen e deficitit buxhetor ndikojnë qeveritë me bazë koalicioni apo ato që kanë të vetme shumicën (maxhoritare). Ata vërejnë se variabla të rëndësishme që ndikojnë madhësinë e deficitit buxhetor janë kufizimet nga kriteret e Maastricht-it dhe jo sistemi elektoral i vendit. Ata konkludojnë se të pasurit e një ministri të fortë financash ose kufizime të dakordësuara të buxhetit ka të ndikuar ndjeshëm në rritjen e deficiteve, ndërkohë që kriteret e Maastricht-it kanë luajtur një rol mjaft efektiv në reduktimin dhe mbajtjen nën kontroll të deficiteve dhe borxheve publike, në ato vende që kanë përjetuar destabilitet politik.

Metin (1998) ka studiuar lidhjen ndërmjet inflacionit dhe deficitit buxhetor në Turqi për periudhën 1950-1987, duke përdorur analizën e ko-integrimit të kufizuar të Johansen and Juselius (restricted Johansen and Juselius cointegration analysis), dhe vërejnë ekzistencën e një lidhjeje midis deficitit dhe inflacionit në periudhën afatgjatë dhe se një rritje e deficitit ndikon në nivelin e inflacionit.

Egeli (1999) ka studiuar deficitet buxhetore në një miks prej 23 vendesh të zhvilluara dhe në zhvillim duke përdorur regresionin e shumëfishtë dhe vëren se rritja e shpenzimeve publike çon në rritjen e deficiteve dhe përmirësimi i mundësive për


35

huamarrje të jashtme, ndikon pozitivisht në nivelin e deficitit. Gjithashtu, Egeli (2000), studion faktorët që shkaktojnë deficitet buxhetore në 17 vende të zhvilluara me nivele të larta të të ardhurave dhe vëren se ndërkohë që deficiti buxhetor përdoret si variabël e varur, produkti i brendshëm bruto, normat e inflacionit, shpenzimet totale publike, stoku i borxhit, normat e interesit të kredive dhe raporti i borxhit publik neto mbi produktin e brendshëm bruto përdoren si variabla shpjeguese. Këto, me përjashtim të normave të interesit për kreditë dhe raportit të borxhit publik neto mbi PBB-në, janë gjetur statistikisht të rëndësishme. Pra, konkludohet se përtej shpenzimeve publike edhe variabla të tjera të pavarura ushtrojnë ndikim mbi deficitet buxhetore.

Nga rishikimi i literaturës në lidhje me studime empirike të ngjashme me studimin objektiv të këtij punimi rezulton se deficiti buxhetor ndikohet nga një shumëllojshmëri faktorësh me karakter ekonomik, por nuk duhen neglizhuar edhe faktorët politikë apo ato socialë. Ndikimi i faktorëve të ndryshëm varet nga kushtet fillestare ekonomike të një vendi, periudha që studimi merr në konsiderate, kushtet ciklike apo goditjet e jashtme. Gjetjet e mësipërme tregojnë se ka ndryshime thelbësore në faktorët që ndikojnë deficitin në vendet e zhvilluara nga ato në zhvillim. Vendet në zhvillim rezultojnë më të brishta ndaj goditjeve të jashtme dhe faktorëve politikë. Ndërkohë vendet e zhvilluara që karakterizohen nga qëndrueshmëri fiskale janë më pak të ndjeshme ndaj faktorëve politikë apo socialë. Megjithatë kriza e fundit financiare globale tronditi në mënyrë të pashmangshme të gjithë vendet pavarësisht kushteve të tyre ekonomike, politike apo sociale duke dëshmuar se asnjë vend nuk është imun nga goditja e eventeve të këtyre dimensioneve.


36

KAPITULLI II

KRIZA FINANCIARE GLOBALE

2.1. Analizë e faktorëve kryesorë që shkaktuan krizën

Kanë kaluar tashmë tetë vjet nga kriza më e madhe financiare e ekonomike e këtij mijëvjeçari. Tete vjet, që kur Wall Street përjetoi tronditjet e para. Disa institucione të rëndësishme financiare deklaruan falimentimin e tyre. Vazhdimi është histori e njohur: një krizë e madhe, një tkurrje e jashtëzakonshme të prodhimit dhe një humbje e madhe e vendeve të punës, e cila u përhap me shpejtësi nga Shtetet e Bashkuara në Europë. Kriza aktuale u parapri nga një periudhë e gjatë e rritjes së shpejtë të kreditimit, primeve të ulëta të riskut, disponueshmërisë së likuiditetit, leverazh të lartë, rritje të ndjeshme të çmimeve të aseteve dhe zhvillimin e flluskave në sektorin e pasurive të patundshme. Sidomos, pozicionet me leverazh të lartë ndikuan në rritjen e ndjeshmërisë së institucioneve financiare ndaj lëvizjeve në tregjet e aseteve. Pas rreth një dekade mund të pohojmë se kriza financiare globale ishte rezultat i një kombinimi faktorësh të ndërlidhur me njëri-tjetrin. Disa nga faktorët patën ndikim të drejtpërdrejtë ndërkohë të tjerë ndikuan në mënyrë të tërthortë në shfaqjen dhe përhapjen e saj. Rrënjët e krizës mendohet të qëndrojnë në nivelet e larta të kursimeve globale, të cilat përmes një sistemi të dobët bankar në Shtetet e Bashkuara u kanalizuan në tregun e strehimit (Krugman, 2009). Në pamje të parë problemi kryesor i ekonomisë amerikane qëndronte në përkeqësimin e vërejtur në tregun e banesave dhe implikimet e mundshme në tregun e kredive dhe rrjedhimisht, në ekonominë reale. Në fakt problemet ishin shumë më të thella. Roberts (2009) dhe Heng (2010) argumentojnë së risku i tepruar i marrë nga institucionet financiare në SHBA kombinuar me joefikasitetin në kuadrin rregullator të tregut të banesave në SHBA ishin shkaqet kryesore të recesionit global. Për më tepër, Heng (2010) ofron një shpjegim të hollësishëm të çështjes, duke sqaruar se institucionet financiare në Shtetet e Bashkuara kanë inkurajuar individët me problematika kreditimi të zotërojnë banesa dhe gjithashtu kanë ndikuar në rënien e shpejtë të çmimeve të banesave, duke çuar në shpërthimin e "flluskës së strehimit". Gjithashtu edhe Sobel (2012) në studimin e tij konfirmon faktorët e evidentuar më lart, por trajton edhe faktorë të tjerë shtesë që nuk janë përmendur nga autorët e tjerë. Sipas tij, mangësitë në formulimin e politikave të normave të interesit, si dhe politikat për të ulur inflacionin në SHBA kanë luajtur rol të madh në krijimin e rrethanave që çuan në krizën globale ekonomike. Në fakt, roli i politikës monetare në ekonomitë e mëdha të përparuara, veçanërisht në SHBA, paraqitet mjaft i rëndësishëm. Pas shpërthimit të “flluskës së internetit” në SHBA, politika monetare e ndjekur në ekonomitë e tjera të avancuara dhe SHBA pati karakter lehtësues. Gjithashtu ka evidencë që vendimet e kursit të Bankës Qendrore


37

Evropiane (BQE) janë prekur nga vendimet e politikës monetare amerikane Fed (Taylor 2009). Politika monetare lehtësuese stimuloi rritjen e konsumit dhe investimeve në SHBA. Siç mund të pritej, me norma të tilla të ulëta nominale dhe reale të interesit, aktivet regjistruan fitime të larta, sidomos në strehim dhe pasuri të patundshme, duke siguruar një shtysë të mëtejshme për konsum dhe investime. Kërkesa agregate shënoi rritje konsistente që u pasqyruan në deficite të mëdha dhe në rritje të llogarisë korente në SHBA gjatë periudhës së krizës. Kërkesa e madhe e brendshme e SHBA shkaktoi tepricat në rritje në pjesën tjetër të botës, veçanërisht në Kinë dhe ekonomitë e tjera të Azisë Lindore, furnizuese kryesore të mallrave dhe shërbimeve me kosto relativisht të ulët. Për më tepër, disponueshmëria e mallrave dhe shërbimet relativisht të lira ndihmuan në ruajtjen e stabilitetit të çmimeve në SHBA dhe vende të tjera. Kështu inflacioni në ekonomitë e zhvilluara mbeti i ulët, duke kontribuar në vazhdimësinë e politikës monetare lehtësuese. Të gjithë ekonomistët bien dakord që në qendër të krizës qëndronte një "flluskë strehimi" në SHBA. Ëndrra amerikane e të pasurit të një banesë, përfshirë edhe nga ata me të ardhura të ulëta dhe historik jo të mirë kredie, ishte bërë gjithnjë e më e përhapur. Rregullimi i pamjaftueshëm financiar inkurajoi kreditimin për aplikantët që nuk kualifikoheshin për të marrë kredi të tilla. McCoy dhe Renuart (2008) përshkruajnë zhvillimet kryesore në tregun e kredive hipotekore gjatë viteve 1980 dhe 1990, të cilat mbështetën rritjen e shpejtë të kreditimit "subprime" pas vitit 2003. Zhvillimet kryesore lidhen me ndryshimet legjislative që eliminuan kufijtë për normat e interesit të kredive dhe i lejuan huadhënësit ofrimin e kredive me norma të ndryshueshme interesi. Në fakt, në rrethana të përshtatshme, kushtet e kredisë jo tradicionale mund të rezultojnë të dobishme si për huadhënësin dhe huamarrësin. Por, përvoja e kohëve të fundit ka treguar se, kur përdoren në mënyrë të papërshtatshme, kushtet e kredisë mund të rrisin në mënyrë të konsiderueshme riskun e huamarrësit për mospagesën e detyrimeve. Kreditimi "subprime" u nxit në masë të konsiderueshme nga zhvillimet teknologjike të viteve 1990 që i mundësuan huadhënësve përdorimin e modeleve statistikore dhe vlerësimeve të kreditit që çuan në nënvlerësimin e riskut të huamarrësit. Gjithashtu mungesa e informacionit, gjykimi i dobët dhe praktikat agresive të kreditimit inkurajuan shumë blerës të marrin përsipër hipoteka të rrezikshme. Kreditë “subprime” ishin kredi me risk të lartë të destinuara për individë që nuk kualifikoheshin për kredi të tjera për shkak të nivelit të ulët të të ardhurave apo historikut të limituar dhe problematik të kreditimit. Kredi të tilla zakonisht kishin norma më të larta interesi sesa kreditë e tjera së bashku me tarifa në numër më të madh dhe më të larta. Tregu i kredive "subprime" ka përjetuar shumë praktika abuzive të kreditimit, duke përfshirë huamarrës të cilët kualifikoheshin për kredi "prime" dhe merrnin kredi "subprime". Në fakt vetëm një numër i vogël i kredive subprime u destinuan për huamarrës me të ardhura të ulëta (Park, 2008). Ndërkohë, 60-70% e të ashtuquajturave kredi subprime shkoi për huamarrës me të ardhura të niveleve të mesme dhe të larta, të cilët kualifikoheshin për kreditë e nivelit të parë. (Aalbers, 2009). Kreditë “subprime” gjeneruan të ardhura më të larta për institucionet huadhënëse, duke inkurajuar huadhënësit për të nxitur këto kredi për huamarrësit potencial. Institucionet e pavarura huadhënëse përbëjnë burimin kryesor të shumicës së kredive subprime në SHBA. Ndërkohë kërkesa e lartë në tregun e banesave çoi në


38

rritjen e vlerës së banesave. Ecuria e vazhdueshme pozitive çoi gjithmonë e më shumë drejt pritshmërive optimiste. Deri në vitin 2006, 48% e të gjitha hipotekave ishin të financuara nëpërmjet kredive "subprime" (Verick dhe Islami, 2010).

Në vijim, duke përdorur instrumentet financiarë të rinj, produkt i inxhinierisë financiare, huadhënësit shpërndanë riskun duke e zgjeruar ekspozimin ndaj këtyre kredive. Këtu del në pah dhe roli i sistemit financiar dhe instrumenteve të reja financiare. Kreditë hipotekore u shitën nga huadhënësi kryesor tek palë të treta (Special Purpose Vehicle), të cilat më pas i ripaketuan në letra me vlerë, të mbështetura mbi kreditë. Këto letra me vlerë,të cilat u vlerësuan nga agjencitë e vlerësimit Moddy's dhe Standard&Poor's si letra me risk të ulët u shitën tek investitorët anë e mbanë globit. Ky ishte një tjetër gabim shumë i madh, pasi vlerësimi i tyre ishte fiktiv dhe jo i vërtetë. Risku i këtyre letrave me vlerë u nënvlerësua dhe nxiti edhe investitorët më të kujdesshëm për t'i blerë. Letrat me vlerë me risk të ulët dhe kthim të lartë rezultonin tërheqëse për të gjithë. Nëpërmjet kësaj strukture të ndërlikuar, huadhënësit fillestarë realizuan eliminimin e kredive "suprime" nga bilancet e tyre. Në veçanti, strukturat për investime të veçanta (SIV) lejuan institucionet financiare të rrisnin leven financiare dhe kthimin nga investimet e tyre. Kështu, kreditë hipotekore që i përkisnin fillimisht sistemit bankar tradicional u tregtuan në tregjet e hapura, si brenda në SHBA dhe jashtë kufijve të saj. Shumë nga këto tregtime u kryen mbi banak duke shmangur kuadrin rregullator. Në figurën më poshtë paraqitet një skemë e thjeshtuar e transformimit të kredive subprime në letra me vlerë, të blera nga investitorët dhe një përmbledhje e aktorëve kryesorë të këtij procesi.

Diagramë 2.1. Skema e transformimit të kredive "subprime" në letra me vlerë të tregtuara në gjithë botën

Burimi: Prezantim i autorit Në fakt nga sa është thënë dhe më sipër, rezulton së protagonisti kryesor i kësaj krize ishte mungesa e një kuadri të plotë rregullator i sistemit financiar. Një lakunë e rëndësishme në kuadrin rregullator ishte mungesa e mbikëqyrjes së agjencive të vlerësimeve të riskut. Këto agjenci kanë luajtur një rol kyç në hapjen e tregjeve për letrat me vlerë të mbështetura në kreditë hipotekore “subprime” ndaj investitorëve institucionalë dhe kompanive financiare. Është e qartë se agjencitë e vlerësimit ishin


39

tepër optimiste në vlerësimin e risqeve që lidheshin me kredi “subprime” dhe letrave me vlerë që mbështeteshin mbi këto kredi. Fakti që agjencitë janë paguar nga firmat që shiten letrat me vlerë për investitorët, ka të ngjarë të ketë luajtur një rol të rëndësishëm në dështimin e agjencive për të vlerësuar në mënyrë korrekte këto letra me vlerë. Gjithashtu menaxhimi i dobët i riskut dhe nënvlerësimi i tij nga pothuaj të gjithë aktorët e sistemit financiar pengoi parandalimin apo kufizimin e efekteve të krizës. Papritur ndodhi ajo që asnjë s'kishte parashikuar dhe besimi në tregun financiar u trondit fortë. Pas vitit 2004, kur treguesit makroekonomikë filluan të riktheheshin drejt vlerave normale, qeveria hoqi dore nga ndjekja e një politike stimuluese. Si rezultat, normat e interesit filluan të rriten dhe huamarrësit e kredive hipotekore me norma interesi të ndryshueshme apo me norma fillestare të ulëta u përballen shumë shpejt me realitetin e zymtë. Ata nuk ishin më në gjendje të përballonin pagesat e tyre mujore. Ndërkohë çmimet e shtëpive pësuan rënie. Pronarët realizuan së kishin detyrime më të larta sesa vlera reale e banesës së tyre. Nga të gjitha kreditë subprime të lëshuara në vitin 2006, të paktën 40% paraqitën vonesë në pagesa deri në fund të vitit 2008. Kur tregu i strehimit në SHBA filloi të pësojë rënie, një reaksion zinxhir ekspozoi dobësitë e sistemit financiar. Instrumentet e reja financiare nuk i ofruan dot më investitorëve mbrojtjen e premtuar. Letrat me vlerë të mbështetura në kreditë "subprime" regjistruan rënie drastike të vlerës. Në këto kushte u bë e vështirë shitja e këtyre aseteve të dyshimta me çfarëdo çmimi. Për më tepër standardet e kontabilitetit kërkonin që asetet të rivlerësoheshin nëpër librat kontabël me vlerën e tregut dhe jo atë historike. Kështu institucionet financiare u forcuan të konstatonin dhe pranonin humbjet e tyre zyrtarisht në librat e tyre kontabël. Ky qe një hap shumë i vështirë dhe pasojat qenë katastrofike sidomos në terma të humbjes së besimit në sistemin financiar. Filluan falimentimet e para të institucioneve të rëndësishme e të mëdha financiare.

Dështimet në sektorin financiar ishin në qendër të tronditjes. Bankierët dhe rregullatorët e tjerë kishin përgjegjësinë kryesore për këtë dështim, për keqmenaxhimin e situatës, për paaftësinë e kontrollit të disbalancave makroekonomike dhe mungesën e mbikëqyrjes së duhur të institucioneve dhe instrumenteve të reja financiare. Një nga gabimet kryesore që u atribuohet rregullatorëve dhe qeverisë është lejimi i falimentimit të Lehman Brothers, një nga kolosët financiar. Kjo shtoi panikun në tregjet financiare. Papritmas, askush nuk i besonte më askujt. Kreditimi ngriu. Nga krizë besimi u shndërrua në krizë likuiditeti. Kompanitë jofinanciare, në pamundësi për të përdorur linjën e kreditimit u gjendën në vështirësi deri në pamundësi për të kryer pagesat ndaj furnitorëve apo punonjësve. Kështu shumë shpejt kriza financiare shtriu efektet e saj në ekonominë reale. Në këto kushte qeveria u detyrua të ndërmarrë shpëtime të shumë institucioneve të tjera, për të frenuar panikun, duke mos përsëritur gabimin e kryer me Lehman Brothers. Ndërkohë institucione bankare e financiare në të gjithë botën kishin blerë letra me vlerë të mbështetura mbi kreditë "subprime". Për më tepër krijimi i euros nxiti një zgjerim të jashtëzakonshëm të sektorit financiar si brenda zonës së euros ashtu dhe në rajonet e afërta. Europa luajti një rol të rëndësishëm në nxitjen e krizës dhe përhapjen e efekteve të saj. Ajo karakterizohej nga pabarazitë e brendshme të krahasueshme me ato të SHBA-së dhe Kinës. Bankat qendrore mund të kishin ndërmarrë masa për të


40

parandaluar këtë situatë. Por në fakt asnjë prej tyre as në SHBA as në Europë nuk bëri asnjë përpjekje për ta frenuar "flluskën e strehimit" apo pabarazitë ekzistuese. Pra, kriza globale është shkaktuar pjesërisht nga mungesa e koordinimit rregullator ndërkombëtar. Globalizimi i tregjeve financiare ka bërë që shumë kredi dhe kapitale të mos jenë nën juridiksionin e organeve rregullatorë kombëtare. Rregullorja kombëtare ekzistuese ka rezultuar gjithashtu e pamjaftueshme për të mbrojtur investitorët nga risku i tepërt. Dështimi i qeverive për të rregulluar në mënyrë më efikase sistemin bankar dhe institucionet e tjera financiare, lejuan këto institucione të përfitonin nga lakunat e krijuara në kërkimin e tyre për fitime më të mëdha.

Megjithatë, kriza mund të përshkruhet gjithashtu edhe nëpërmjet zhbalancimeve të mëdha globale, të cilat nga ana tjetër, ishin rezultat i periudhave të gjata të politikës monetare tepër lehtësuese në ekonomitë më të mëdha të përparuara. (Mohan 2007, Taylor, 2008). Pabarazitë globale janë manifestuar me një rritje të konsiderueshme të deficitit të llogarisë korente të SHBA-së pasqyruar nga teprica substanciale veçanërisht në Azi dhe në Kinë (Lane, 2009). Sipas Portës (2009), pabarazitë globale makroekonomike kanë qenë shkaku kryesor themelor i krizës. Mungesa e balancës ndërmjet kursimeve-investimeve dhe flukset konsistente ndërkufitare financiare vështirësuan procesin e ndërmjetësimit financiar. Zhbalancimet globale kombinuar me problemet në tregjet dhe instrumentet financiare gjeneruan tiparet specifike të krizës.

2.2. Përhapja dhe pasojat e krizës në ekonominë globale

Kriza u materializua si një krizë e mirëfilltë financiare, por shumë shpejt efektet e saj u shtrinë në ekonominë reale. Në fakt kjo përbën dhe një nga karakteristikat e veçanta të kësaj krize, e cila dallohet nga krizat e mëparshme për shpejtësinë e transmetimit të saj në sektorë të ekonomisë. Kolapsi i tregut të kredive hipotekore solli zhvlerësimin e vazhdueshëm në bursë të aksioneve të institucioneve financiare. Zhvlerësimi i vazhdueshëm i mjeteve financiare në bursa, përkeqësimi i bilancit të firmave kryesore financiare dhe rënia e përshpejtuar e çmimeve të banesave, ndikuan në mënyrë direkte në ecurinë e ekonomisë reale. Shtrëngimi i kushteve të nevojshme për dhënien e kredive të reja dhe efekti i zhvlerësimit nominal të aseteve të individëve dhe kompanive, përshpejtuan rënien e indekseve të besimit të konsumatorëve e bizneseve dhe njëkohësisht të investimeve agregate. Rritja e përshpejtuar e numrit të kredive të “këqija” shkaktoi efekt negativ në pozicionet financiare të shumë institucioneve financiare dhe kulmoi me falimentimin e disave prej tyre. Për pasojë, tregu ndërbankar u përball me mungesë të likuiditetit dhe bankat u detyruan të shtrëngojnë më tej kushtet e miratimit të kredive të reja. Investimet agregate dhe shpenzimet për konsum, dy ndër komponentët kryesorë në përllogaritjen e PBB-së, pësuan rënie me ritme të përshpejtuara në terma vjetorë. Dy treguesit e mësipërm kombinuar me rënien e eksporteve agregate për shkak të forcimit të dollarit amerikan dhe rënies së kërkesës në botë, shkaktuan kontraktimin e ekonomisë amerikane. Këto kushte detyruan institucionet vendimmarrëse të zbatojnë politika monetare lehtësuese për t’i dhënë frymëmarrje tregut, si edhe paketa fiskale për të rritur besimin e publikut në sistemin financiar dhe për të ndihmuar bankat dhe industritë e tjera të mëdha në vështirësi falimentimi, në disa raste duke shtetëzuar një pjesë të tyre. Fillimisht, qeveria


41

amerikane ndërmori disa masa në formën e lehtësimeve fiskale me synim favorizimin e rritjes së shpenzimeve për konsum. Këto masa ndihmuan në rritjen e PBB-së. Gjithashtu, kërkesa e jashtme shënoi përmirësim për shkak të zhvlerësimit të dollarit amerikan kundrejt disa monedhave kryesore ndërkombëtare.

Si pasojë e krizës financiare që nisi në SHBA, prej vitit 2007 ekonomia botërore përjetoi një periudhë me ritëm më të ulët rritjeje. Fillimisht ekonomia amerikane dhe ajo e disa vendeve të industrializuara, shfaqën shenja ngadalësimi, ndërkohë që ekonomitë e vendeve në zhvillim luajtën rolin kryesor në rritjen ekonomike botërore. Përkeqësimi i gjendjes financiare në tregjet perëndimore, kryesisht ato amerikane rriti risqet për ecurinë ekonomike botërore. Rritja e shpejtë e çmimit të energjisë dhe të ushqimeve, shkaktuar nga rënia e ofertës dhe e kërkesës relativisht të lartë shkaktuan presione inflacioniste. Me thellimin e krizës financiare në gjysmën e dytë të vitit 2008, çmimet kryesisht ndoqën një prirje rënëse. Tkurrja e aktivitetit ekonomik botëror u thellua në vitin 2009 si rrjedhojë e rënies ekonomike të vendeve të zhvilluara dhe ngadalësimit të ndjeshëm ekonomik të vendeve në zhvillim. Aktiviteti ekonomik në vendet e zhvilluara ka qenë kryesisht negativ, por është përmirësuar si pasojë e stimujve makroekonomikë dhe fiskalë të aplikuar nga qeveritë e vendeve të prekura nga kriza financiare. Pas një kontraktimi të thellë të ekonomisë gjatë vitit 2009, ekonomia e SHBA-së, e ndikuar nga vijimësia e stimujve fiskalë e monetarë, shfaqi prirje rritëse gjatë këtij viti. Kështu, PBB-ja gjatë vitit 2010 u zgjerua me 2.9% në terma vjetorë. Kontributin kryesor në këtë ecuri e dhanë rritja e shpenzimeve për konsum, e investimeve agregate dhe e shpenzimeve të qeverisë federale. Ndërkohë, ndonëse eksportet në vlerë shënuan prirje rritëse, ndikimi i tyre pozitiv në përllogaritjen e PBB-së u eklipsua tërësisht prej tendencës më të përshpejtuar rritëse të importeve. Deficiti buxhetor i qeverisë federale mbetet i lartë për shkak të politikave fiskale stimuluese. Norma mesatare e papunësisë për vitin 2010 ishte 9.6%, rreth 3.5 pikë përqindje më e lartë kundrejt mesatares historike të regjistruar gjatë dhjetë viteve të fundit.Në vitin 2010 aktiviteti ekonomik botëror iu rikthye normave pozitive të rritjes. Kjo rritje u mbështet kryesisht në ekspansionin e shpejtë ekonomik të vendeve në zhvillim, por edhe në rritjen e aktivitetit ekonomik të vendeve të zhvilluara. Masat nxitëse me natyrë fiskale dhe monetare kanë arritur të sjellin normat e rritjes ekonomike në territor pozitiv. Në kushtet e një klime më pozitive ekonomike, tregjet financiare janë karakterizuar nga stabiliteti dhe prirja në rënie e normave të interesit. Tregjet financiare kanë patur tendenca rritëse, por edhe luhatshmëri të lartë në segmente të caktuara, veçanërisht në tregjet e letrave të borxhit sovran të ekonomive të eurozonës. Gjithsesi dolën në pah dobësitë strukturore, që karakterizojnë ekonominë botërore. Shumica e këtyre dobësive lidhen kryesisht me shpërndarjen e pabarabartë të rritjes ekonomike, me zhbalancimet makroekonomike brenda ekonomive të mëdha dhe midis vendeve të ndryshme, me gjendjen e sektorit financiar dhe financave publike të vendeve, me normat e larta të papunësisë dhe çmimet e larta e në rritje të lëndëve të para. Pas një rimëkëmbje të përkohshme dhe të dobët, ekonomia botërore shënoi ngadalësim të ritmeve të rritjes gjatë vitit 2011. Mund të themi që kjo është një krizë në forme W: një recesion i thellë i ndjekur nga një rimëkëmbje që nga e dobët dhe e paqëndrueshme çoi në një recesion të ri. Ky recension i dytë i atribuohet efekteve të krizës së borxhit publik në Europë dhe ndikimit të saj në klimën e besimit tek investuesit dhe tek tregjet financiare.


42

Figurë 2.1. Rritja e PBB në botë dhe SHBA (2007-2014)

Burimi: Banka Botërore Thellimi i krizës së borxhit dhe shtrirja e saj tek shumë nga vendet e zhvilluara, ka ndikuar negativisht në performancën ekonomike të këtyre shteteve. Si rrjedhim tensionet janë përcjellë në tregjet financiare, duke shkaktuar rritjen e primeve të riskut dhe duke vështirësuar shkëmbimin e kapitaleve. Vendet në zhvillim kanë regjistruar rritje më të shpejtë së vendet e zhvilluara, ndonëse me vlera më të moderuara nga viti i kaluar. Dobësimi ekonomik i shteteve të industrializuara ka kushtëzuar ecurinë e përgjithshme të ekonomisë botërore, duke ndikuar te kërkesa e jashtme e shteteve në zhvillim, nga të cilat eksportet përbëjnë një zë kryesor në rritjen e PBB-së. Ndërkohë, ekonomia amerikane ka shënuar ritme pozitive të rritjes gjatë vitit 2011 edhe pse me ritme më të ulëta. Niveli i PBB ka shënuar rritje si rezultat i zhvillimeve pozitive në tregun e punës, në konsumin privat, në investimet e huaja dhe rritjen e prodhimit industrial. Ndërkohë rënia e nivelit të eksporteve neto, e investimeve afatgjata dhe e shpenzimeve publike ndikuan në frenimin e saj. Ndonëse aktiviteti ekonomik vazhdon të rimëkëmbet, duhet theksuar së gjendja e tij mbetet akoma e brishtë, duke marrë parasysh dhe ndikimin që kriza në eurozonë mund të ketë në ekonominë amerikane. Ngadalësimi i aktivitetit ekonomik botëror ka vijuar edhe në vitin 2012. Shumë nga shtetet e zhvilluara përjetuan tkurrje të vazhdueshme të PBB-së gjatë këtij viti, ndërkohë që ekonomitë në zhvillim regjistruan reduktim të ritmeve të rritjes për shkak të ecurisë së eksporteve dhe flukseve e investimeve drejt tyre. Pjesa më e madhe e ekonomive të zhvilluara u përballën me norma të larta të papunësisë dhe dobësi të kërkesës agregate. Financat publike iu nënshtruan politikave të konsolidimit fiskal. Si rrjedhim i këtyre vështirësive tregjet financiare u karakterizuan nga prime risku të larta. Ekonomia amerikane ka shënuar ritme pozitive të rritjes gjatë vitit 2012. Gjatë dy viteve të fundit ekonomia botërore ka shënuar ritme pozitive rritjeje. Rikuperimi i prodhimit dhe i aktivitetit ekonomik ka qenë jo i njëtrajtshëm në rajone të ndryshme. Në zonën euro rritja vazhdon të shënojë ende norma modeste. Disa nga ekonomitë në zhvillim kanë regjistruar norma negative të rritjes. Politikat e shtrënguara fiskale që u ndërmorën në shumë shtete të zhvilluara, janë zbutur, ndërsa politikat monetare të bankave kryesore qendrore kanë vijuar të jenë lehtësuese dhe kanë mbështetur rritjen e aktivitetit ekonomik. Gjithsesi normat e


43

papunësisë mbeten të larta në shumicën e shteteve kryesore, ndërkohë që dobësia e kërkesës agregate ka kufizuar ritmet e rritjes së punësimit në shtetet në zhvillim. Bankat kryesore qendrore kanë vijuar të ndjekin politika monetare lehtësuese, duke ndihmuar përmirësimin e likuiditetit të tregjeve financiare dhe duke mbështetur rritjen e aktivitetit ekonomik. Nga ana tjetër, çmimi i naftës, çmimet e ushqimeve dhe çmimet e produkteve energjetike kanë ardhur në rënie, duke u përcjellë në nivele të ulëta inflacioni në rang botëror. Pavarësisht zhvillimeve pozitive, tregjet dhe ekonomia botërore mbeten të rrethuara nga element pasigurie, të lidhur si me tensionet gjeopolitike në disa rajone ashtu edhe me efektet e krizës që vijojnë të jenë ende të pranishme. Epiqendra e kolapsit financiar ishin SHBA, ekonomia më e madhe në botë. Por paradoksalisht SHBA ishte dhe vendi ku rimëkëmbja nga kriza u realizua më shpejt dhe ku pasojat ishin të rënda, por të kufizuara në kohëzgjatje. Pavarësisht nga ritme relativisht të larta të rritjes ekonomike para krizës, pagat dhe fuqia blerëse e shumicës së amerikanëve pësuan një ulje drastike. Globalizimi i tregjeve të punës, duke përfshirë edhe transferimin e punëve nga vendet e zhvilluara ,në vende me nivele më të ulëta të pagave, dobësimi i sindikatave, rritja e kthimit të kapitalit në lidhje me punën dhe rënia e pagës minimale kontribuuan në ngadalësimin e ekonomisë në terma realë. Gjithsesi shpenzimet e konsumit mbeten në nivele të cilat favorizuan rritjen. Kjo e fundit e ndihmuar dhe nga politikat monetare me interes të ulët, të cilat favorizonin kreditimin.

Kriza e SHBA-së u shndërrua në një krizë globale, për shkak të dy mekanizmave kryesorë të transmisionit. Rritja e papritur e riskut dhe paqëndrueshmërisë së tregjeve financiare u transmetua në mbarë botën për shkak së tregjet financiare janë shumë të integruara në nivel global. Për më tepër, rënia e papritur e kërkesës, sidomos për mallrat kapitale, u transmetua me shpejtësi përgjatë zinxhirit të furnizimit global. Brenda Evropës, integrimi i tregjeve financiare dhe zinxhirët e furnizimit janë akoma më të fortë, dhe si pasojë, kriza preku të gjitha vendet anëtare, madje edhe ato që nuk kishin shfaqur asnjë simptomë.

Globalizimi i kohëve të fundit është karakterizuar nga liberalizmi i tregtisë dhe lëvizjeve të kapitalit. Mendimi dominues, të paktën para krizës aktuale, ka qenë se tregu i lirë do të rriste efikasitetin ekonomik. Liberalizimi i tregtisë dhe hapja ekonomike do të mundësonin vendet të maksimizonin përdorimin e burimeve dhe avantazheve krahasuese, të tërheqin IHD dhe rritjen e formimit të kapitalit. Përfitimet e rritjes do të shtriheshin më pas në shumicën e popullsisë. Kjo qasje, megjithatë, nuk ka arritur rezultatet e premtuara në shumë vende, dhe në fakt ka ndikuar në përkeqësimin e efekteve të krizës (van der Hoeven, 2010). Globalizimi në vitet para krizës përshpejtoi integrimin ekonomik që lehtësoi përhapjen e krizës në të gjithë botën. Kriza u përhap përmes ndërlidhjeve të tregut financiar në të gjithë Evropën dhe ndikoi shpejt në ekonominë reale, duke qenë se kreditimi dhe investimi u bë gjithmonë e më i vështirë. Ndikimi i krizës në rritjen ekonomike dhe punësimin ka qenë tepër i ashpër (Torres (2010) ; van der Hoeven (2010)).

Përveç vendeve të zhvilluara me të ardhura të larta, kriza ka pasur edhe ndikime negative në vendet në zhvillim. Rënia e tregtisë dhe çmimeve të produkteve globale dëmtuan eksportin. Tregtia u përkeqësua nga një kolaps i kërkesës së importit në vendet e mëdha të zhvilluara dhe shumë më pak financimin e tregtisë. Flukset tregtare


44

ranë me 30 deri 50 % në shumicën e ekonomive në fund të 2008 dhe në fillim të vitit 2009, ku ekonomitë e Azisë Lindore përjetuan rënien më drastike. Kriza financiare po ashtu befas ndryshoi prirjen rritëse të çmimeve të naftës dhe produkteve të tjera që prej vitit 2002. Çmimet e naftës ranë më shumë se 70% nga nivelet e tyre të pikut në vitin 2008. Në të njëjtën periudhë, çmimet e metaleve pësuan rënie drastike. Çmimet e produkteve bujqësore gjithashtu ranë ndjeshëm. Si rezultat, shumë vende në zhvillim pësuan luhatje të forta në fushën e tregtisë. Në veçanti, eksportuesit e naftës dhe mineraleve pësuan goditje të forta të çmimeve të eksportit me rënien e kërkesës globale për shkak të recesionit. Proteksionizmi tregtar është rritur me evoluimin e krizës. Një numër i mirë i vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim rriten tarifat dhe aplikuan masa të reja jo-tarifore. Paketat fiskale stimuluese dhe masat për rimëkëmbjen gjithashtu përmbajnë elemente proteksioniste, të tilla si subvencionet e drejtpërdrejta dhe mbështetje për industritë vendase, ose kufizime në shfrytëzimin e këtyre burimeve për të blerë produkte të huaja. Disa vende riparaqitën gjithashtu subvencione për eksportit për disa produkte bujqësore. Tregtia botërore vijoi rikuperimin në vitin 2010 kryesisht për shkak të kërkesës së fortë të importit nga ekonomitë në zhvillim.

Hyrjet neto të kapitalit privat në ekonomitë në zhvillim pësuan rënie drastike në fund të vitit 2008 dhe në fillim të vitit 2009. Rënia më e mprehtë i përket kredive bankare ndërkombëtare për ekonomitë në zhvillim. Ekonomitë në tranzicion, veçanërisht shtete të Evropës Qendrore dhe Lindore, përjetuan ndryshime më dramatike në qasjen në kreditë bankare. Flukset e kreditimit nga institucionet jo-bankare gjithashtu ranë ndjeshëm gjatë krizës. Dalje të mëdha të kapitalit janë regjistruar në gjysmën e dytë të vitit 2008. Ndërkohë flukset e IHD-ve kanë tendencë të jenë më pak të paqëndrueshme se komponentët e tjerë të flukseve të kapitalit privat, ranë me më shumë së 30% në vitin 2009. Kostot e financimit të jashtëm për ekonomitë në zhvillim u rritën dhe si rezultat qasja e sektorit privat për kredi në tregjet e reja ishte vështirësuar. Rënia në flukset e kapitalit privat u kompensua pjesërisht nga rritja e hyrjeve zyrtare, veçanërisht nga FMN-ja dhe institucionet e tjera financiare.

Kriza globale financiare ka transformuar jetën e shumë individëve dhe familjeve, madje edhe në vendet më të zhvilluara. Krizat financiare mund të kenë pasoja serioze për mirëqenien ekonomike dhe sociale të njerëzve dhe vendeve. Ndërkohë që të gjithë janë të ndjeshëm ndaj pasojave të tyre negative, krizat financiare dëmtojnë në mënyrë joproporcionale të varfrit, të cilët nuk kanë kapacitetet dhe instrumentet e duhura për të kufizuar pasojat e krizës dhe për ta kaluar atë. Dështimi për të menaxhuar risqet financiare në mënyrë efektive, para dhe pas materializimit të tyre, mund të minojnë qëndrueshmërinë e të varfërve për të përballuar pasojat negative, si dhe aftësinë e tyre për të përfituar nga mundësitë e zhvillimit. Në çdo vend të caktuar, kriza goditi veçanërisht shtresat më të rrezikuara, të rinjtë, të moshuarit, gratë dhe të sëmurët. Një krizë e rëndë financiare mund të transformohet në një krizë sociale në qoftë se nuk menaxhohet në mënyrën e duhur.

Kriza aktuale tërhoqi gjithashtu vëmendjen për rritjen e pabarazisë. Vlera reale e pagës minimale ka rënë. Rritja e pabarazisë në Shtetet e Bashkuara dhe vende të tjera gjithashtu ka kontribuar në krizën financiare. Në Shtetet e Bashkuara, në mes të viteve 1970, 1% e më të pasurve zotëronin rreth 8% të të ardhurave kombëtare; pas vitit 2000, ky grup ka dyfishuar vlerën, duke arritur në 16%. Të ardhurat për 90% më pak


45

të pasur të popullsisë ka rënë nga 65.4% në vitin 1980 në 51.8% në vitin 2008 (Johnston, 2010). Përqendrimi kaq i lartë i të ardhurave në duart e një grupi kaq të ngushtë nuk ishte vërejtur që nga viti 1929, pak para fillimit të Depresionit të Madh. Ky akumulim masiv i pasurisë kërkoi mundësi për investime fitimprurëse dhe rriti presionin mbi sektorin financiar për të bërë investime gjithnjë e më të rrezikshme në një mjedis gjithnjë e më pak të rregulluar. Lindja e instrumenteve të reja financiare, mundësoi institucionet financiare për të shtrirë pozicionet e tyre, ndërkohë që investitorë me besim të tepruar investonin në asete me risk tepër të lartë (Milanovic, 2009, Rajan, 2010).

2.3. Krahasimi me kriza të tjera ndërkombëtare

Çdo herë kur një krizë e re financiare shfaqet ajo perceptohet si më e rënda që historia ka përjetuar. Në fakt sistemi financiar botëror po bëhet gjithnjë e më i ndërlidhur, duke i dhënë çdo krize të re financiare mundësinë për të qenë më e rëndë së ato të mëparshmet. Mënyra më e mirë për të kuptuar ndikimin e krizës së fundit financiare në ekonominë botërore është të krahasojmë krizat më të mëdha në histori. Një vështrim mbrapa në shkaqet edhe zhvillimet e krizave të mëparshme siguron të dhëna për menaxhimin e krizës aktuale në nivel global dhe evropian. Reinhart dhe Rogoff (2009) sugjerojnë që krizat financiare ndajnë mjaft karakteristika kryesore të përbashkëta. Karakteristika kryesore është rënia që verifikohet në tregjet e aseteve që gjatë krizave financiare paraqitet e theksuar dhe serioze. Ky fakt mbështetet dhe nga Shachmurove (2011) i cili vë në dukje së çmimet e banesave pësojnë një rënie mesatare prej 35% në gjashtë vjet, ndërkohë që çmimet e kapitalit reduktohen me një mesatare prej 55% në tre vjet e gjysmë. Krizat financiare dhe në veçanti Depresionin i Madh dhe Recesioni i Madh karakterizohen nga "shpërthimet e borxhit", shkaku i të cilave sipas Irving Fisher (1933) janë periudhat e gjata të niveleve të larta të borxhit.

Thellësia dhe përmasat e krizës aktuale financiare globale janë të pashembullta në historinë ekonomike të pasluftës. Kriza aktuale është konsideruar nga studiuesit si kriza më e thellë që nga Depresioni i Madh i viteve 1930. Ajo ka regjistruar luhatje makroekonomike të një amplitudë që nuk janë shënuar që nga periudha midis dy luftërave. Në disa mënyra kriza aktuale ngjan edhe me krizat e standardit të arit para Luftës I Botërore në vitin 1873, 1893 dhe në veçanti me panikun financiar në 1907. Në fillimet e viteve 1900, panikët bankare ndodhnin çdo disa vjet, të shoqëruara me kolapse në sistemin ekonomik çdo dhjetë vjet apo më shumë. Ndërkohë, në periudhën aktuale të gjitha kriza duket se kanë përgjithësisht natyrë financiare. Vihen re shumë ngjashmëri midis krizave të 1907-08, 1929-35 dhe krizës aktuale, kryesisht në kushtet fillestare dhe origjinën gjeografike. Ato kanë ndodhur pas një bumi të qëndrueshëm, të karakterizuar nga zgjerimit i kreditimit, rritje e çmimit të aseteve, besimi i madh i investitorëve dhe nënvlerësime të risqeve të marra përsipër. Të gjitha u shkaktuan fillimisht nga faktorë në SHBA, edhe pse shkaqet dhe pabarazitë ishin komplekse e globale. Të gjitha u përhapen ndërkombëtarisht duke ndikuar thellësisht në ekonominë botërore. Në të tre episodet, sektori financiar ishte


46

kanali kryesor i transmetimit në ekonominë reale dhe goditja e sektorit financiar u pasua nga recensioni në ekonominë reale. Depresioni i Madh i viteve 30’ filloi me rënien drastike të tregut të aksioneve dhe falimentimet e bankave. Por në fakt ajo që e përkeqësoi situatën ishte politika e ndjekur nga FED e cila rriti normat e interesit, në përpjekje për të mbrojtur standardin e Arit. Duke rritur normat e interesit, FED ngadalësoi ekonominë. Për më tepër, zgjedhjet e politikave para dhe pas krizave kanë luajtur një rol të rëndësishëm në formimin e krizës. Sidomos, gjatë “Depresionit të Madh” dhe krizës së fundit financiare, politika monetare ka luajtur një rol të diskutueshëm. Mbrojtësit e arsyetimit monetarist të “Depresionit të Madh” si Friedman & Shvarc ishin shumë kritik për rolin e autoriteteve në shkaktimin e deflacionit dhe tkurrjen e ofertës së parasë që sipas tyre kontribuuan në përkeqësimin e krizës. Autoritetet monetare ishin në dilemë nëse duhet të mos ndërhynin për të mos frenuar rritjen ekonomike, por nga ana tjetër ata ishin të vetëdijshëm për nevojën për të frenuar spekulimet. Friedman dhe Schwartz pohojnë së një politikë restriktive mund të shfrynte bumin në tregun e aksioneve në mënyrë që të parandaloheshin efektet e rënda që u verifikuan me pas.

Si rezultat, shumë biznese falimentuan. Papunësia u rrit në nivele të larta, niveli i pagave pësoi rënie drastike dhe PBB-ja u përgjysmua. U deshën 10 vjet dhe fillimi i Luftës së Dytë Botërore përpara së ekonomia të rimëkëmbej. Ndërsa gjatë krizës së fundit, ndërhyrja e Qeverisë dhe politikat e ndërmarra kanë ndihmuar në përmirësimin e situatës. Ndoshta kjo ka ndikuar edhe në rimëkëmbjen më të shpejtë të SHBA-së. Ndërsa politikat e BQE kanë rezultuar jo shumë efikase dhe kriza rezulton më e thellë këtë herë se sa gjatë “Depresionit të Madh”.

Një tjetër ngjashmëri ndërmjet “Depresionit të Madh” dhe krizës së fundit financiare lidhet me akumulimin e borxhit privat para shfaqjes së krizave, e cila u përqendrua kryesisht në akumulimin e huave hipotekore. Të dy episodet e krizës janë shoqëruar me rritje të shpejtë të çmimeve të banesave dhe një shkallë në rritje të levës financiare, të cilat ushqyen “bumin”. Lufta I Botërore shkaktoi një çekuilibër të konsiderueshme në strehim. U krijua një kërkesë në rritje për banesa nga familjarët. Kështu, në vitet që pasuan, kreditimi i lartë i kombinuar me flluskën spekulative të formuar, çuan në mbindërtim të shfrenuar. Sipas Mishkin (1978), ndryshimet demografike dhe mbindërtimi në tregun e banesave ishin përcaktues të rëndësishëm të tkurrjes ekonomike midis viteve 1929 dhe 1933. Në vitet para krizës së fundit, ndodhen ngjarje të ngjashme, si liberalizimi në procesin e kreditimit dhe shtrirja e huave hipotekore “subprime”. Përveç kësaj, zhvillimi dhe kompleksiteti i produkteve financiare nxiten rritjen dhe natyrën spekulative të flluskës së formuar. Pra të dy këto episode kanë goditur direkt familjet, aftësinë e tyre për të ruajtur banesat, duke shkaktuar rënie në konsum dhe investime, por edhe duke tronditur fort besimin në ekonomi. Nga spekulime të forta dhe optimizëm në anën e pasme të një periudhe të prosperitetit të qëndrueshëm, batica përmbyset shpejt, duke tërhequr poshtë çmimet e aksioneve dhe rritja e pasigurisë. Si periudhat e rritjes së shpejtë ekonomike dhe krizat pasuese, janë të bazuara në flluska të çmimit të aktiveve në sektorin e pasurive të patundshme. Kur çmimet e shtëpive pësuan rënie drastike dhe huamarrësit nuk ishin të aftë të respektonin detyrimet e tyre, problemi u transmetua në sektorin bankar. Këto probleme cenuan sektorin bankar, i cili u gjend i pambrojtur. Shkaku i kësaj dobësie është i ndryshëm në dy episodet dhe rezultatet, megjithatë, ishin ngjashmërish shkatërruese.


47

Piketty në veprën e tij "Kapitali në shekullin e 21" nxjerr në pah rolin e pabarazisë në krizën e fundit financiare. Kumhof & Rancière (2010) duke shpjeguar “Depresionin e Madh” dhe krizën e fundit zhvilluan një model të bazuar në pabarazi, e cila çon në flluska. Të dy krizat u paraprinë nga një rritje e mprehtë në pabarazinë e të ardhurave dhe pasurisë, si dhe në një rritje të konsiderueshme të raportit midis borxhit dhe të ardhurave, midis familjeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme. Statistikat sugjerojnë se recesioni i vitit 1930 pati një shtrirje më të gjerë dhe përhapje më të ngadalshme në të gjithë ekonomitë e mëdha në krahasim me krizën aktuale.

Tabelë 2.1 : Krahasim i krizave të ngjashme financiare

Faktorët shkaktues

Kohëzgjatja Përhapja Pasojat

Recensioni i gjatë 1873

Politikë e shtrënguar monetare për t'u rikthyer në standardin e Arit

Periudhë e gjatë

Kryesisht në SHBA dhe Europë

Recension i gjatë

Paniku financiar 1907-1908

Mungesa e një kuadri të përshtatshëm rregullator për “trustet”

Relativisht e shkurtër

Përhapja më e kufizuar në krahasim me krizat e tjera. Rol kryesor i sistemit financiar ashtu si në krizat e tjera

Pasoja të kufizuara

Depresioni i Madh 1929-1935

Rënie drastike në çmimet e aksioneve në SHBA dhe falimentimet e bankave.

Periudhë e gjatë

Nëpërmjet sektorit financiar kriza u përhap në tërë botën, por me shpejtësi të moderuar në krahasim me krizën e fundit.

Pasoja të rënda dhe që zgjaten në kohë. Rënie e madhe e produktit dhe nivele të larta të papunësisë. Rimëkëmbje e ngadaltë.

Kriza aktuale

Flluskë e strehimit dhe kreditë “subprime” në SHBA.

Recension i shkurtër i ndjekur nga rimëkëmbje dhe i pasuar nga një recension i dytë.

Nga SHBA u përhap me shpejtësi në Europë dhe më pas në vendet në zhvillim nëpërmjet sistemit financiar.

Pasoja të rënda në sistemin financiar dhe më pas në atë real. Gjithsesi niveli i papunësisë dhe rënia e produktit janë më të kufizuara se në rastin e “Depresionit të Madh”.

Burimi: Paraqitje e autorit


48

Bazuar në treguesit e fundit dhe parashikimet, pasojat negative të “Depresionit të Madh” shfaqen më të rënda dhe më të qëndrueshme. Ndërsa në vitin 1930 vendi origjinë i krizës dhe vendet periferike në ekonominë botërore u prekën në një mënyrë të ngjashme, në krizën aktuale. Ndikimet më negative në ekonominë reale ndodhën jo domosdoshmërish në vendet e origjinës së krizës, por në disa ekonomi në zhvillim, rritja e të cilëve ka qenë shumë e varur nga flukset hyrëse të kapitalit të huaj. Së fundi, viti 1930 dëshmoi papunësi masive në një nivel të paprecedent. Në SHBA shkalla e papunësisë arriti në 38% në vitin 1933 dhe në Evropë rreth 30%. Në krizën aktuale rezulton se një rritje e ngjashme në nivelin e papunësisë dhe rënien e përdorimit të burimeve mund të shmanget për shkak të stabilizuesve automatikë dhe politikat më të forta kundër-ciklike, të ndjekura aktualisht në një shkallë të gjerë botërore. Rënia e prodhimit ka qenë më e përmbajtur gjatë krizës aktuale. Gjithsesi kriza aktuale është zhvilluar me ritme të larta në krahasim me “Depresionin e Madh”, kryesisht për shkak të shkallës më të madhe të levës financiare, borxhit dhe pabarazitë globale, faktorët themelor në krijimin, transmetimin dhe thellësinë e krizës aktuale. Në tabelën 2.1 paraqitet një përmbledhje e ndryshimeve dhe ngjashmërive kryesore të krizave më të mëdha financiare globale në historinë moderne, duke marrë parasysh karakteristika, si: faktorët shkaktues të krizës, kohëzgjatja, përhapja dhe pasojat. Dallimi kryesor midis “Depresionit të Madh” dhe krizës së fundit financiare konsiston në reagimet e ndryshme të qeverisë. Sipas Doan (1997 p 33) qëndrimi i qeverisë gjatë “Depresionit të Madh” duhet të analizohet në dy periudha të ndryshme: Gjatë periudhës së parë nga viti 1929 deri 1932, deflacioni është lejuar të zhvillohet dhe qeveria mbajti një qëndrim pasiv ndaj krizës. Periudha nga viti 1933 deri në vitin 1941 dëshmuan një angazhim në rritje të qeverisë për të rimëkëmbur ekonominë dhe për të ofruar ndihmë për popullatën dhe tregjet financiare. Përgjigjja e autoriteteve ndaj krizës së fundit ndryshon nga ajo e “Depresionit të Madh” pasi veprimet e ndërmarra kanë qenë të menjëhershme. Për më tepër, masat e politikës u fokusuan kryesisht në mbështetjen e sektorit bankar. Veprimet e qeverisë konsistuan kryesisht në politika monetare dhe fiskale, të orientuara drejt shpëtimit të bankave të mëdha dhe institucioneve të tjera financiare.

2.4. Parashikimi i Krizave

A mund të parashikohej kriza financiare?

Parashikimi i krizave vazhdon të tërheqë vëmendjen e analistëve dhe studiuesve. Duke u bazuar në modele dhe variabla të ndryshme, disa studiues tentojnë të vlerësojnë probabilitetin e shfaqjes së një krize (Eichengreen, Rose and Wyploz (1996), Frankel and Rose (1996), Kumar et al (2003)), ndërkohë që të tjerë (Kaminsky, Lizondo, and Reinhart (1998) dhe Kaminsky and Reinhart (1999)), kanë ndërtuar modele për të testuar nëse variablat e përdorur nga modelet e para janë vetë në gjendje të parashikojnë krizat. Pra, ndërkohë që ekziston një konsensus mbi treguesit që i paraprijnë dhe shoqërojnë krizat, rezultatet në fushën empirike për parashikimin e krizave vazhdojnë të jenë zhgënjyese dhe kriza më e fundit financiare


49

ishte një provë e madhe e vështirësisë së parashikimit të tyre (Kaminsky, Lizondo and Reinhart (1998), Kaminsky (2003), dhe Frankel and Saravelos (2012).

Prandaj parashikimi i krizave vazhdon të mbetet një sfidë, e cila vështirësohet nga fakti së shpesh krizat fillojnë si pasojë e luhatjes së besimit nga nivelet e larta të detyrimeve dhe huave në tregjet financiare. Për më tepër, natyra e krizave ndryshon me evoluimin e strukturave ekonomike dhe financiare, duke i shndërruar modelet dhe sistemet e sinjalizimit në mjete obsolete dhe të paafta për të qëndruar me hapin e risive financiare. Ky seksion paraqet një përmbledhje të evoluimit të llojeve të ndryshme të modeleve që tentojnë të parashikojnë krizat dhe analizon stadin aktual të modeleve sinjalizuese.

Në fakt, rezultatet e krizës së fundit financiare tregojnë së modelet dhe sistemet e menaxhimit të riskut të institucioneve financiare nuk funksionuan siç pritej, duke mos qenë në gjendje të parashikojnë ndryshimet ekstreme të çmimeve gjatë periudhës së luhatjeve të ndjeshme të tregjeve. Në fakt pjesa më e madhe e institucioneve financiare regjistruan një sërë vlerash shumë të larta të njëpasnjëshme, kur humbjet tejkaluan vlerën e humbjes së parashikuar nga modeli Value-at-Risk (VaR)18. Në shumë raste, numri total i përjashtimeve tejkaloi kufirin maksimal prej 10 përjashtimesh të përcaktuara në kuadrin rregullator19. Për rrjedhojë, besueshmëria dhe saktësia e sistemeve dhe procedurave të modeleve VaR u vu në dyshim. Në bazë të ndryshimeve të Marrëveshjes së Bazelit për të inkorporuar riskun e tregjeve, institucionet financiare mund të përdorin modele të vetat VaR për të llogaritur rezervat e detyrueshme ditore të kapitaleve të nevojshme për të përballuar një humbje potenciale. Por nëse ato regjistrojnë shumë tejkalime të vlerave të riskut të treguara nga modeli VaR, atëherë ato penalizohen duke u detyruar që të mbajnë më shumë rezerva kapitale, dhe/ose të rishikojnë modelin dhe sistemet e tyre VaR. Por nga ana tjetër, objektivi i institucioneve për maksimizimin e fitimit kërkon që ato ta përdorin kapitalin me eficiencë dhe produktivitet, çka nënkupton minimizimin e kapitaleve të papërdorura. Në këtë drejtim, modelet VaR janë të destinuara për t’u përballur me dilemën e saktësisë dhe eficiencës20. Por kriza financiare mund t’i atribuohet edhe dështimeve dhe dobësive të kuadrit rregullator të menaxhimit dhe qeverisjes së korporatave, i cili nuk ia arriti qëllimit të tij të parandalimit të marrjes së risqeve të tepërta nga një numër shumë i madh institucionesh financiare. Sistemet e menaxhimit të riskut, në shumë raste, dështuan jo për shkak të pasaktësisë së modeleve kompjuterike, por më tepër si rrjedhojë e procedurave të menaxhimit dhe qeverisjes së korporatave. Në shumë raste, bordet drejtuese, apo nivelet më të larta të

18 Modeli Value-at-Risk, është një model statistikor i përdorur për të matur në terma sasior riskun financiar të një firme apo portofoli investimesh në një periudhë të dhënë kohe. Ai përdoret gjerëisht nga insitucionet financiare dhe ato rregullatore për të matur nivelin potencial të humbjeve që mund të përjetojë një firmë apo portofol investimesh, dhe qëllimi kryesor është që të sigurojë që institucionet nuk riskojnë më shumë së niveli që ato mund të përballojnë, në një periudhë kohe. 19 Campel, A., Chen, X.L., 2008. The year of living riskily. “Risk” Magazine, Korrik 2008, 28-32 20 Louzis, Dimitrios P.; Xanthopoulos-Sisinis, Spyros and Refenes, Apostolos P. “Are realized volatility models good candidates for alternative Value at Risk prediction strategies?”


50

menaxhimit nuk kishin dijeni mbi nivelet e ekspozimit ndaj riksut. Dhe menaxhimi i riskut më tepër bazohej në një qasje rast pas rasti se sa në nivel korporate21. Në përgjithësi, krizat ekonomike nuk janë evente të rralla. Që prej mesit të viteve ’20, indeksi S&P 500 ka regjistruar rënie dhe humbje të mëdha pothuajse çdo 10 vjet. Ndërkohë që modelet standarde të riskut nuk kanë sinjalizuar apo nuk u kanë caktuar një probabilitet të lartë shfaqjes së tyre. Në këndvështrimin historik të tregjeve financiare, këto evente tejet negative kanë ndodhur nga 5 deri në 10 herë më shpesh nga ç’është parashikuar nga këto modele. Për rrjedhojë, vlerësohet se dështimet e sistemeve të menaxhimit të riskut në shumë institucione financiare u atribuohen më shumë skemave të stimulimit që inkurajonin dhe shpërblenin ndërmarrjen e risqeve më të larta. Kriza ekonomike dhe financiare e fundit ka vendosur në dyshim sistemin financiar botëror dhe sigurisht që ka lëkundur besimin e investitorëve. Dhe humbjet spektakolare në tituj financiarë apo investime të konsideruara të sigurta e përforcojnë këtë konstatim. Ndërkohë që shumica e ekonomistëve akuzohen se dështuan në detyrën e tyre për të parashikuar krizën financiare. Ka pasur disa zëra që e kanë paralajmëruar atë, si p.sh., inxhinieri i riskut financiar Nassim Nicholas Taleb, autor i librit të vitit 2007 “The Black Swan”. Prej vitesh ai paralajmëronte rënien e sistemit bankar dhe ekonomisë në tërësi për shkak të modeleve të gabuara dhe besimit të tepruar në aftësinë e tyre parashikuese.

2.4.1. Parashikimi i krizave: evidenca empirike

Në këtë seksion do të kryejmë një vlerësim të aftësisë së modeleve standarde të riskut financiar për të parashikuar performancën e institucioneve financiare gjatë krizës së fundit financiare. Për këtë kemi analizuar ecurinë e normave të kthimit të indeksit Standard & Poor’s (S&P) 500, para dhe pas krizës së fundit financiare. Indeksi S&P 500, është një indeks i ponderuar i vlerave të tregut të 500 aksioneve të kompanive të mëdha të listuara në bursat e Nju Jorkut “NYSE” dhe “NASDAQ”. Ky indeks përbën një ndër indikatorët kryesorë të ecurisë së tregut financiar në SHBA dhe mat performancën e ekonomisë nëpërmjet ndryshimeve në vlerën e tregut të 500 aksioneve përfaqësuese të të gjitha industritë kryesore. Për këtë indeks ne kemi llogaritur dhe krahasuar performancën e modeleve standarde të riskut financiar “Value-at-Risk” dhe “Expected Shortfall”, së bashku me statistikat përkatëse përshkruese. VaR përkufizohet si vlera e “humbjes” që nuk duhet të tejkalohet me një interval të caktuar besimi, ndërkohë që “Expected Shortfall” (ES) përkufizohet si humbja e pritshme e një institucioni, që tejkalon vlerën e VaR22. 2.4.2. Përshkrimi i të dhënave dhe metodologjia Duke përdorur çmimet e mbylljes së ditës së indeksit S&P 500, kemi llogaritur kthimet ditore sipas formulës:

21 Grant Kirkpatrick “The Corporate Governance Lessons from the Financial Crisis” 22 Hull, JC (2009): “Risk Management and Financial Institutions”, Prentice Hall.


51

r = LnPt+1 - LnPt (1) ku Pt është çmimi ditor i mbylljes së indeksit. Për këtë analizë kemi përdorur të dhënat nga periudha Janar 2002 – Dhjetor 2013, duke e ndarë këtë hark kohor në dy periudha, të konsideruara “para krizës” dhe “krizë”.

2.3.3 Analiza empirike

Kemi studiuar ecurinë e kthimeve të indeksit S&P 500 nëpërmjet grafikëve të mëposhtëm, duke evidentuar se variabiliteti i kthimeve të indeksit rritet në fundin e vitit 2007 dhe arrin maksimumin e tij në fund të vitit 2008, që përkon me falimentimin e institucioneve të mëdha financiare në SHBA. Për semestrin e dytë të vitit 2009 dhe 2010, variabiliteti i kthimeve është më i ulët. Për të kuptuar më mirë tendencën dhe variabilitetin e kthimeve të indeksit, më poshtë paraqesim edhe statistikat përshkruese (tabela 1 dhe 2), të cilat ndihmojnë analizën empirike dhe analitike, duke dhënë një vlerësim të performancës në të shkuarën.

Tabelë 2.2 : Statistika të përgjithshme përshkruese për indeksin S&P 500 (01.01.2002-31.12.2007)

Tabelë 2.3 : Statistika të përgjithshme përshkruese për indeksin S&P 500 (01.01.2008-31.12.2013)

2002 2003 2004 2005 2006 2007

Mesatare -0.00106 0.000927 0.000342 0.000117 0.000509 0.000138

Minimum -0.04242 -0.03598 -0.01645 -0.01686 -0.0185 -0.03534

Maksimum 0.055744 0.034814 0.027163 0.019544 0.021336 0.02879

Devijim standard

0.016304 0.010713 0.00709 0.006478 0.006316 0.010094

Kurtosë 0.719426 0.822086 0.435842 -0.13015 1.210275 1.500055

Asimetria 0.429849 0.051231 0.053624 -0.01571 0.105542 -0.4967

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mesatare -0.00192 0.000839 0.000477 -1.3E-07 0.000503 0.001025

Minimum -0.0947 -0.05426 -0.03976 -0.06896 -0.02495 -0.02533

Maksimum 0.109572 0.068366 0.043035 0.046317 0.024615 0.025086

Devijim standard

0.025826 0.017175 0.011378 0.014712 0.008037 0.00696

Kurtosë 3.779787 1.93096 2.023657 2.94108 0.866428 1.462153

Asimetria -0.037 -0.06051 -0.21231 -0.51843 0.038118 -0.36591


52

Devijimi standard është tregues i variabilitetit të kthimit të një investimi rreth mesatares së tij, kështu që kur deviacioni rritet, risku i rritjes së variabilitetit të kthimeve rritet gjithashtu. Duke parë vlerat e mëposhtme të deviacionit standard, evidentohet se deviacioni i vlerave të kthimeve për periudhën 2004-2006 është pothuajse i njëjtë, me diferenca të vogla. Evidentohet një rritje e qenësishme në vitin 2007 që vazhdon edhe përgjatë vitit 2008, duke korresponduar me fillimin e krizës financiare. Gjithsesi, deviacioni standard nuk jep një vlerësim të plotë të prezencës së vlerave ekstreme të mundshme të kthimeve. Figurë 2.2. Shpërndarja normale e kthimeve të indeksit S&P 500 (2002-2013)

Kurtosa jep variabilitetin e kthimit të një investimi dhe tregon nëse ka vlera ekstreme. Një vlerë pozitive e kurtosis tregon ose prezencën e vlerave ekstreme të kthimeve. Në rastin tonë, kurtosis ka marrë vlera negative për vitet 2004 dhe 2005 dhe vlera pozitive për vitet në vijim, ndërkohë që vlera më e lartë regjistrohet në vitin 2008. Ndërsa për sa i përket asimetrisë në shpërndarje, për periudhën e marrë në konsideratë, ajo ka marrë gjithnjë vlera negative, çka tregon që kahu i majtë i funksionit të probabilitetit është më i gjatë së kahu i djathtë i tij. Metodologjia e përdorur për të vlerësuar Value-at-Risk dhe and Expected Shortfall 1-ditor është simulimi historik, si më poshtë:

Value-at-Risk me nivel besimi α mund të përcaktohet si më poshtë:

) (2)

Ku X1, X2,..., Xn, janë n variabla rastësorë të shpërndarë në mënyrë të njëjtë e të pavarur që masin kthimet ditore të treguesit në kohën 1, 2, n. Kushti për variablat rastësore paraqitet si më poshtë:

ES bazuar në metodën e simulimit historik përcaktohet si më poshtë:


53

(3)

Pse kemi përdorur metodën e simulimit historik?

Metoda e simulimit historik është gjerësisht e përdorur, veçanërisht nga bankat. Perignon dhe Smith (2010) tregojnë se gjatë një studimi të kryer për bankat, 73% e tyre rezultuan të kishin përdorur metodën e simulimit historik për llogaritjen e VAR në vitin 2005. Kjo metodë mbështetet në një sasi të caktuar të vrojtimeve të kaluara historike (periudhës së vëzhgimit). Metoda e simulimit historik përdor përqindjet aktuale të periudhës së vëzhgimit, si vlerësim për VAR. Në studimin tonë kemi zgjedhur periudha vëzhgimi prej 100 ditë, 250 ditë dhe 500 ditë. Në vlerësimin e VAR dhe ES janë përdorur dy intervale besimi, 95 % dhe 99 %. Zgjedhja e nivelit të besimit është jashtëzakonisht e rëndësishme për shkak të efektit të konsiderueshëm në ecurinë e VAR dhe ES.

2.3.4. Rezultatet e analizës

Performanca e VAR dhe ES është vlerësuar duke krahasuar vlerat e parashikuara të VAR dhe ES me normat e kthimit të vërejtura të indeksit S&P 500. Rezultatet e studimit tonë janë paraqitur në figurat më poshtë. Figura 1 dhe Figura 2 përshkruajnë seri kohore një-ditore të vlerave të parashikuara për VAR dhe ES (niveli i besimit 95%) të llogaritura përmes simulimit historik me periudha të ndryshme vëzhgimi. Duke vëzhguar vlerat e matësve të riskut për periudhën e konsideruar është e qartë se masat e ndryshme të riskut çojnë në rezultate të ndryshme. ES merr vlera më të larta se VAR. Kjo është diçka që pritej, duke marrë parasysh se ES konsideron vetëm pjesën e shpërndarjes që tejkalon VAR.

Figurë 2.3: “Value at risk” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 5% (01.01.2002-31.12.2013)

Burimi: Të dhënat bazë nga Bloomberg. Përllogaritje të autorit


54

Figurë 2.4: “Expected Shortfall” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 5% (01.01.2002-31.12.2013)


Vlerat e VaR dhe ES rriten prej vitit 2007, duke arritur kulmin e tyre në vitin 2008. Në vitet 2009 dhe 2010 që koincidojnë me një rimëkëmbje të përkohshme, vlerat rezultojnë më të ulëta, por gjithsesi të larta duke i krahasuar me periudhën e para krizës.

Figura 2.5: “Value at risk” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 1% (01.01.2002-31.12.2013)


Në terma të luhatshmërisë gjatë kohës, mund të pohojmë se si VaR dhe ES, kur përdoren periudha të gjata vëzhgimi kanë tendencë të prodhojnë rezultate me luhatshmëri të vogël, krahasuar me rastin kur periudhat e vëzhgimit të përdorura janë më të shkurtra.


55

Figurë 2.6 : “Expected Shortfall” i treguesit S&P 500 me nivel besimi 1% (01.01.2002-31.12.2013)


Figura 3 dhe 4 paraqesin seri kohore një-ditore të VaR dhe ES me një nivel besimi 99%. Vihen re luhatje shumë të papritura dhe drastike me periudhë vëzhgimi 100-ditore. ES duket se ka një performancë më të mirë duke iu afruar më shumë vlerave të vërejtura. Për më tepër ashtu si në rastin e parë me nivel besimi 95%, periudha e shkurtër e vëzhgimit rezulton të ketë një performancë më të mirë.

Në kuadrin e analizës së mësipërme mund të pohojmë se kriza nuk ishte një fatkeqësi natyrore, por u materializua si rezultat i riskut të lartë, produkteve komplekse financiare; dështimit të rregullatorëve, agjencive të vlerësimit të kreditit dhe tregut vetë. Ishte e vështirë të kuptoje se një krizë e madhe po afrohej për shkak se shumë nga masat e riskut të përdorura gjerësisht nuk arritën të parashikojnë riskun. Ato e pasqyruan riskun pasi kriza kishte goditur sistemin financiar. Prandaj, investitorët nuk duhet të mbështeten vetëm në masat sasiore të riskut në ndërmarrjen dhe monitorimin e investimeve. Është e rëndësishme që investitorët të vlerësojnë rolin e menaxhimit të riskut dhe parashikimit të risqeve që mund të materializohen në të ardhmen. Rregullatorët, investitorët dhe drejtuesit treguan që kishin një kuptim të kufizuar të ekspozimit të institucioneve individuale ndaj riskut financiar. Kështu që rezultoi e vështirë për ata, që të menaxhojnë efektivisht institucionet gjatë krizës. Për të ardhmen, është e rëndësishme që të ketë një masë efektive të ekspozimit ndaj riskut të institucioneve financiare. Metodat tradicionale të modelimit të riskut shpesh dështojnë për të reflektuar rëniet dhe kur ato do të ndodhin. Duhet vlerësuar nevoja për modele të ndryshme gjatë periudhave të krizës dhe atyre të jo-krizës. Gjithashtu duhet kujdes në nxjerrjen e konkluzioneve nga të dhënat e periudhave jo-krizë me ato në periudhat e krizave dhe anasjelltas. Është e rëndësishme që investitorët të mos mbështeten plotësisht në vlerësimet e modeleve tradicionale të rrezikut, por të marrin në konsideratë dhe burime të tjera të vlefshme. Nga ana tjetër, është gjithashtu e nevojshme të përcaktohen më mirë masat që kanë


56

për qëllim tejkalimin e krizës dhe parandalimin e saj, nëpërmjet hartimit të rregullave, institucioneve dhe politikave të reja. Ashtu si procesi i daljes nga kriza do të jetë i vështirë dhe kompleks, po aq e vështirë do të jetë edhe procesi i rishikimit të skemave të analizës teorike dhe sasiore.


57

KAPITULLI III KRIZA NË EUROPË, NGA KRIZA FINANCIARE NË KRIZË TË BUXHETEVE PUBLIKE

3.1. Hyrje

Kriza lindi në SHBA, por paradoksalisht SHBA rezulton të jetë vendi ku pasojat e krizës rezultuan më të reduktuara dhe rimëkëmbja më e shpejtë. Kriza financiare u transformua në një krizë ekonomike globale, kur produkti i brendshëm bruto global u tkurr në vitin 2009. Në fazat e hershme, kriza u manifestua si mungesë akute e likuiditetit ndërmjet institucioneve financiare. Në këtë fazë, u rriten shqetësimet mbi aftësinë paguese të institucioneve financiare, por një kolaps sistemik konsiderohej i pamundur. Ky perceptim ndryshoi dramatikisht kur një bankë e madhe amerikane e investimeve “Lehman Brothers” falimentoi në shtator të vitit 2008. Besimi në tregje pësoi një goditje të rëndë dhe investitorët likuiduan masivisht pozitat e tyre. Prej atëherë ekonomia e BE-së hyri në fazën e rënies drastike e të paprecedent që prej krizës së vitit 1930. Transmetimi i problemeve financiare në ekonominë reale evoluoi me shpejtësi rekord. Edhe transmetimi përtej kufijve ishte gjithashtu jashtëzakonisht i shpejtë, për shkak të lidhjeve të ngushta brenda vetë sistemit financiar. PBB-ja reale e BE-së u tkurr me rreth 4% në vitin 2009, tkurrja më e madhe në historinë e saj. Recesioni pritet të lërë gjurmë të thella dhe afatgjatë mbi performancën ekonomike dhe sociale. Pozicionet fiskale të qeverive do të vazhdojnë të përkeqësohen, jo vetëm për arsye ciklike, por edhe në mënyrë strukturore për shkak të tkurrjes së bazës tatimore dhe shfaqjes së detyrimeve kontingjente të qeverive, si rrjedhim i shpëtimeve bankare të detyruara për të evituar një kolaps financiar. Ky recesion global ka reduktuar në mënyrë të konsiderueshme të ardhurat publike. Përveç kësaj, qeveritë në vendet më të zhvilluara, kanë ndërmarrë paketa të kushtueshme shpëtimi ndaj krizës financiare dhe shkurtime drastike të shpenzimeve e masave shtrënguese për të reduktuar deficitin e tyre publik. Në të njëjtën kohë, besimi i tregut në borxhin sovran u lëkund kur investitorët dhe agjencitë e vlerësimit filluan të dyshojnë aftësinë paguese të vendeve të caktuara në eurozonë, sidomos Portugali, Irlandë, Greqi dhe Spanjë. Vlerësimi negativ i aftësisë paguese të vendeve ndikoi në rritjen e normave të interesit, duke e bërë më të vështirë pagesën e shërbimit të borxhit. Megjithatë nuk mund të thuhet se kriza aktuale u shfaq si një rrufe në qiell të hapur. Problemet ekonomike të disa shteteve, si Greqia, ishin të njohura prej kohësh. Kriza globale nxori në pah dobësitë e bashkimit ekonomik dhe monetar Europian. Ky bashkim karakterizohet nga një çekuilibër i theksuar midis anës së fortë monetare dhe asaj të dobët ekonomike. Zona euro është një bashkim monetar që vepron nën një politikë të vetme monetare dhe politika ekonomike të koordinuara, por të decentralizuara. Ndërkohë që menaxhimi i politikës monetare është përgjegjësi ekskluzive e Bankës Qendrore Europiane, politikat ekonomike dhe buxhetore janë një kompetencë kombëtare. Megjithatë, në një zonë monetare dhe ekonomike të integruar, shpenzimet e tepruara dhe kontrolli i dobët mbi normat e inflacionit në disa vende shkaktojnë një kosto kolektive për të gjitha vendet. Kjo u bë akoma më e


58

dukshme, në fund të vitit 2009, kur kriza greke, pjesërisht e shkaktuar dhe përforcuar nga kriza globale, ka prekur vendet e tjera të eurozonës dhe diskredituar monedhën e përbashkët, euron.

3.2. Transmetimi i krizës në Europë

Ekzistonte një besim i gjerë se ekonomia evropiane, ndryshe nga ekonomia amerikane, do të ishte imune ndaj turbullirave financiare. Ky besim ishte ushqyer nga perceptimet se ekonomia reale, edhe pse ngadalësuar, ishte e ndërtuar mbi themele të forta të tilla, si rritja e shpejtë e eksporteve dhe pozicionet financiare të forta të familjeve dhe bizneseve. Këto perceptime ndryshuan në mënyrë dramatike në shtator të vitit 2008, me falimentimin e Lehman Brothers, shpëtimin e Fannie Mae dhe Freddy Mac dhe frikën e shembjes së gjigantit të sigurimeve AIG. Paniku mbërtheu tregjet e aksioneve dhe investitorët iu drejtuan instrumenteve të pakta të sigurta që kishin mbetur. Kriza filloi të zgjerojë përmasat e saj. Bankat frenuan procesin e kredimit, aktiviteti ekonomik u ngadalësua ndjeshëm dhe u zgjerua lista e kredive “të këqija”. Rënia në tregjet e aseteve u përhap me shpejtësi në të gjithë botën. Besimi i konsumatorëve dhe bizneseve ra në nivele të paprecedent. Shkaku kryesor i krizës financiare i është atribuuar shpërthimit të flluskës në sektorin e banesave në Shtetet e Bashkuara dhe përkeqësimit pasues në pozicionet financiare të institucioneve financiare në mbarë botën. Por kjo nuk shpjegon se pse një flluskë në sektorin e banesave e zhvilluar në SHBA pati një ndikim të tillë shkatërrues edhe në Evropë. Duhen marr në konsideratë faktorët si në Shtetet e Bashkuara dhe në Evropë (Blanchard, 2009). Në këtë seksion do të diskutohen në mënyrë të përmbledhur shkaqet kryesore të krizës në Europë. Roli i sektorit financiar ka ngritur shumë diskutime. Shumë studiues kanë anashkaluar analizën e një sërë goditjesh mjaft negative ndaj kërkesës agregate që kanë prekur ekonominë europiane, duke shkaktuar ngadalësimin e saj. Sigurisht ky fakt rrezikon të shkaktojë rekomandime të politikave të papërshtatshme. Kriza financiare ndikoi fuqimisht në ekonominë e BE-së nga vjeshta e vitit 2008 e më tej nëpërmjet disa kanaleve thelbësore të transmetimit: • Nëpërmjet sistemit financiar. Edhe pse fillimisht humbjet e kishin origjinën në Shtetet e Bashkuara, humbjet e bankave janë vlerësuar të jenë shumë më të mëdha në Evropë, veçanërisht në Britani të Madhe dhe në zonën e euros, sesa në SHBA. Sektori financiar europian ishte një nga blerësit kryesore të aseteve amerikane të ashtuquajtura "toksike". Për më tepër, bankat në mënyrë drastike reduktuan ekspozimin e tyre në tregjet e reja, duke mbyllur linjat e kredisë dhe nëpërmjet riatdhesimit të kapitalit. Prandaj kriza u përhap më tej duke reduktuar fondet sidomos në ekonomitë në zhvillim të Evropës, sistemet financiare të të cilave ishin pak të prekura fillimisht. Rënia e menjëhershme e vlerës së aseteve dhe vështirësia apo pamundësia e tregtimit të tyre shkaktoi një kolaps në sistemin financiar europian. Sektori bankar në veçanti pësoi një goditje të rëndë. Si rezultat kompanitë dhe konsumatorët europian përjetuan pasoja negative. Në një botë me liberalizim të lëvizjeve të kapitalit, ishte e pashmangshme që likuiditeti i tepërt global të shkaktonte një rritje të shpejtë në çmimet e aseteve edhe në Evropë nëpërmjet kanaleve kryesore të transmetimit. Kushtet e mira financiare gjithashtu kishin rrënjë mikroekonomike


59

dhe lista e faktorëve që kontribuuan është e gjatë. Modeli i ndërtuar, ku kreditë u zgjeruan dhe më pas paketuan dhe shiten në treg, bëri që aftësia paguese e huamarrësit nuk mund të vlerësohej nga kreditori fillestar. Për më tepër, ndryshimi teknologjik lejoi zhvillimin e produkteve të reja komplekse financiare dhe agjencitë e vlerësimit të kreditit shpesh e nënvlerësuan riskun e lidhur me këto instrumente të reja duke i shndërruar ato në tërheqëse për investitorët. Ndërkohë skemat e kompensimit të bankave nxitën marrjen përsipër e risqeve të larta afatshkurtra, duke injoruar pasojat afatgjata të veprimeve të tyre. Përveç kësaj, bankat që kishin investuar në produktet e reja, shpesh eliminonin nga bilancet e tyre këto instrumente duke ia kaluar të ashtuquajturave “Njësi për qëllime të veçanta” (SPVs). SPVs nga ana tjetër ishin financuar me kredi afatshkurtra të tregut të parasë, duke shkaktuar rrezikun e mospërputhjeve të maturimeve. Ndërkohë bankat që fillimisht kishin liruar kapitalin, duke eliminuar këto aktive nga bilanci i tyre, njëkohësisht kishin ofruar garancitë e kreditit për SPV-të e tyre. Dobësitë në procesin e mbikëqyrjes dhe rregullimin shkaktuan një neglizhence ndaj këtyre aktiviteteve në shumë vende. Përveç kësaj institucionet bankare kanë rritur jashtëzakonisht aktivitetin e tyre duke u radhitur në listën e institucioneve të ashtuquajtura “shumë të mëdha për të falimentuar”. Si rezultat i këtyre zhvillimeve makroekonomike dhe mikroekonomike institucionet financiare ishin të detyruar për të financuar portofolet e tyre me gjithmonë e më pak kapital. Rezultati ishte një kombinim i inflacionit të çmimeve të aseteve dhe një përkeqësim përkohësisht i fshehur i cilësisë së kredive. Një flluskë u formua në tregjet e ndërthurura të aseteve, duke përfshirë tregun e strehimit dhe tregun e letrave me vlerë të mbështetura mbi huat hipotekore. Bankat e mëdha amerikane të investimeve arritën tregues të normave të huamarrjes 20% deri në 30%, por disa banka të mëdha evropiane kishin norma më të larta. Leva financiare kishte arritur nivele të larta. Me norma kaq të larta, një rënie e vogël në vlerat e portofolit mund të mjaftonte për të shkaktuar paaftësinë e pagesës për një institucion financiar. Për më tepër, mospërputhjet midis maturimeve përgjithësisht më të gjata të portofoleve dhe atyre më të shkurtra të kredive të tregut të parasë shkaktuan mungesa akute likuiditeti. Kjo shpjegon se si probleme në një pjesë të vogël të tregjeve financiare të SHBA-së arritën të infektojnë të gjithë sistemin bankar botëror.

• Nëpërmjet kërkesës. Tkurrja e kërkesës së konsumatorëve amerikane ndikoi direkt

në nivelin e eksporteve të vendeve europiane, të ndikuara më parë edhe nga rivlerësime të kursit të këmbimit. Për më tepër me tkurrjen e kreditimit dhe rënien e pasurisë së familjeve, niveli i kursimit u rrit dhe kërkesa për mallra të konsumit dhe investimeve në pasuri të paluajtshme pësuan rënie. Për më tepër, Banka Qendrore Europiane filloi rritjen e normave të interesit që prej vitit 2006, nga 2% në 4% deri në mes të vitit 2007, për të kundërshtuar rritjen e normës së inflacionit, të shkaktuar nga çmimet më të larta të importit. Nëpërmjet kanaleve të transmetimit kjo shkaktoi tkurrjen e kërkesës agregate. Tregtia botërore pësoi një rënie të jashtëzakonshme në tremujorin e fundit të vitit 2008. Tkurrja e tregtisë që ishte më e thellë sesa mund të pritej në bazë të të dhënave historike, u mundësua për shkak të mungesës së financimit të tregtisë dhe një ndikim më të shpejtë të aktivitetit mbi tregtinë si rezultat i globalizimit dhe mbizotërimit të rrjeteve globale të furnizimit. Gjithashtu, çmimet e naftës pësuan një dyfishim midis fillimit të vitit 2007 dhe verës së vitit 2008.


60

Diagramë 3.1: Transmetimi i krizës në Europë

Burimi: Prezantim i autorit Rritje të ngjashme janë regjistruar për një numër të madh produktesh të tjera. Si rezultat kostot e kompanive u rriten, të ardhurat reale të punëtorëve u ulen, duke reduktuar kërkesën agregate. Inflacioni ndërkohë në një kohë të shkurtër shënoi vlerën 4%.

• Nëpërmjet zhvlerësimit të dollarit ndaj euros. Ulja e ndjeshme e normave të interes

nga FED si kundërpërgjigje ndaj krizës shkaktoi një zhvlerësimit të dollarit amerikan ndaj euros. Ky zhvlerësim ndikoi negativisht në aftësinë konkurruese të produkteve europiane. Euro u vlerësua kundrejt dollarit amerikan, monedhës kryesore globale, nga 1.20 në 1.60 USD– një rritje prej 33% - midis fillimit të vitit 2006 dhe verës së vitit 2008. Gjithashtu në këtë periudhë u realizua dhe një rritje paralele ndaj Yen. Rivlerësimi i euros ka tkurrur fitimet e kompanive në sektorin e tregtisë së mallrave. Si rezultat bilancet e tregtisë dhe llogarisë korente kanë kaluar nga surplus në deficit dhe niveli i eksporteve ka pësuar një rënie të pashembullt


61

• Nëpërmjet ekonomive në zhvillim. Ekonomitë në zhvillim ishin përfituesit kryesorë të bumit ekonomik para vitit 2007. Por, zhvillimi i tyre i ardhshëm varet, në një masë të madhe, nga perspektivat ekonomike globale. Sot ekonomia globale dhe ekonomia evropiane janë shumë më të integruar dhe të ndërvarura sa ishin dhjetë apo njëzet vjet më parë. Edhe pse me vonesë kriza u përhap edhe në ekonomitë në zhvillim që përjetonin një rritje ekonomike me ritme relativisht të larta dhe të cilat ishin importuese të rëndësishme të produkteve dhe shërbimeve europiane. Kur efektet e krizës u përhapën në këto vende, niveli i importeve u tkurr në mënyrë të ndjeshme. Përveç tre faktorëve kryesorë shtrëngues të shpjeguar më lart, të cilat kanë prekur negativisht të gjitha ekonomitë evropiane në një mënyrë të ngjashme, shumë nga vendet në mënyrë individuale janë përballur me probleme specifike. Mbretëria e Bashkuar, Irlanda dhe Spanja, në veçanti, kanë përjetuar një numër karakteristikash të përbashkëta me ekonominë amerikane: flluska e strehimit, rritja e borxheve familjare dhe deficiteve të llogarisë korente apo problemet e konkurrencës ndërkombëtare.

3.3. Masat dhe politikat e adoptuara

Europa po përjeton një nga krizat më të mëdha të historisë së saj. Eurozona është duke përjetuar pasoja shumë më të rënda se SHBA, e cila prej vitit 2010 ka shënuar rritje të aktivitetit ekonomik. Kriza financiare, ekonomike dhe fiskale globale është pa dyshim problemi më i rëndësishëm dhe emergjent me të cilin vendet perëndimore po përballen sot. Kjo do të vazhdojë të jetë një çështje sfiduese për disa vite të ardhshme. Një nga çështjet kryesore për t'u adresuar është se si qeveritë europiane i janë përgjigjur krizës globale.

Ky recension i gjatë dhe i thellë i atribuohet edhe gabimeve të politikave të ndjekura në eurozonë. Politikëbërësit në Bashkimin Evropian u befasuan kur efektet e krizës financiare u ndjenë në nivele jashtëzakonisht të larta në shtator të vitit 2008. Deri në atë kohë, aktiviteti politik përbëhej kryesisht nga operacione të politikës monetare për të mbështetur likuiditetin e institucioneve financiare. Por, pas shtatorit të vitit 2008 veprimi politik hyri në gradë më të lartë, duke përfshirë edhe një ndryshim të politikës monetare, rritjen e garancive të borxhit, rikapitalizimin e aktiveve të zhvlerësuara, zbatuar me shpejtësi rekord për të shmangur falimentimin e institucioneve financiare dhe rënies së sistemit financiar në përgjithësi.

Në këtë pikë dukej e pashmangshme se rënia në ekonominë e BE-së do të ishte shumë më e thellë se u mendua fillimisht. Përvoja e kaluar me kriza të rënda financiare ka treguar se politikat për sistemin financiar nuk janë të mjaftueshme për të parandaluar një rënie të madhe ekonomike. Rënia ekonomike shkakton rënie të mëtejshme dhe përkeqësimin e kushteve për rimëkëmbjen e sistemit financiar. Prandaj menjëherë pas ngjarjeve të shtatorit të vitit 2008, u vunë në jetë politika për të zbutur ndikimin e krizës në ekonomi, por edhe për të minimizuar probleme sociale të lidhura me punësimin, të ardhurat dhe humbjen e pasurisë. Këto politika përfshinin stimul masiv fiskal, të shoqëruara me mbështetjen e tregjeve të punës dhe produkteve. Politikat e ndërmarra fillimisht në Bashkimin Evropian si përgjigje ndaj krizës mund të konsiderohen si të suksesshme. Në faza të ndryshme ka pasur kërcënime për politika individuale të shteteve anëtare që mund të kishin efekte negative mbi vendet e tjera, por rreziqe të tilla janë shmangur përgjithësisht. Në dritën e zhvillimeve e deri


62

më tani duhet gjithashtu të vihet re, duke patur parasysh nivelin e koordinimit. Këto veprime mund të kenë qenë zbatuar më shpejt dhe kostoja sociale do të kishte qenë më i ulët. Me gjithë vonesat dhe mosmarrëveshjet e brendshme, vendet e eurozonës reaguan ndaj rrethanave shumë të pafavorshme. Pavarësisht nga vështirësitë e vendimmarrjes ndërmjet 18 shteteve anëtare me situata të ndryshme ekonomike dhe interesave të ndryshme, janë ndërmarrë shumë masa. Që prej shpërthimit të krizës financiare ndërkombëtare Qendrore Evropiane (BQE) dhe bankat e tjera të mëdha qendrore kanë ndjekur një politikë monetare më aktive. Përdorimi i përbashkët i politikave të normave të interesit ka qenë i shoqëruar me politikat e bilancit në drejtim të aktiveve, detyrimeve, përbërjes dhe zgjerimit. Përveç kësaj, politika e komunikimit ka ndryshuar, në drejtim të rritjes së besimit dhe reduktimit të pasigurisë në lidhje me zhvillimin e ardhshëm të ekonomisë. Gjithsesi, nuk ka pasur asnjë rikuperimi të qëndrueshëm të ekonomisë së eurozonës. Pavarësisht mbështetjes dhe masave stimuluese që janë zbatuar që nga tetori i vitit 2008, tkurrja e kreditit ende frenon aktivitetin ekonomik dhe do të vazhdojë të bëjë kështu për aq kohë sa kanalet e kreditimit mbeten të dëmtuara. Bankat dhe tregjet financiare mbeten tepër të shmangura ndaj riskut, duke shkaktuar stanjacion dhe deflacion. Shtatë vjet pas falimentimit të bankës së parë në eurozonë, e cila u shpëtua nga qeveria gjermane, bankat e Europës akoma nuk janë stabilizuar. Vetëm kur të zgjidhen disbalancat financiare që shkaktuan krizën, atëherë mundemi të kemi një rimëkëmbje të vërtetë. Ndërkohë, dështimet në kuadrin rregullator janë identifikuar si faktorë shkaktues të krizës dhe një kuadër i ri rregullator në drejtim të rritjes së kujdesit dhe të mbikëqyrjes, konsiderohet i domosdoshëm. Kuadri i ri rregullator ka si funksion kryesor shmangien e përsëritjes së një krize të ngjashme në të ardhmen, apo në rast të dështimit për të parandaluar një krizë menaxhimi e zgjidhjen e saj në bazë të rregullave të përcaktuara mirë dhe në mënyrë të koordinuar. Në një krizë globale, sfida kryesore është koordinimi i zgjidhjeve të përshtatura për sistemet e ndryshme financiare kombëtare, me një kuadër rregullator globale që parandalon arbitrazhin. Kriza aktuale ka treguar rëndësinë e hartimit të një kuadri të koordinuar për menaxhimin dhe parandalimin e krizave. Masat e adoptuara në Europë mund të kategorizohen në tre drejtime të ndryshme, por të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. • Parandalimi i Krizave për të parandaluar një përsëritje në të ardhmen. Ndryshimet në kornizat e politikave makroekonomike, rregullatore dhe mbikëqyrëse mund të ndihmojnë për të parandaluar përsëritjen e tyre. Qëndrueshmëria ndaj krizave të ardhshme mund të forcohet edhe nga politikat që nxisin rritjen potenciale ekonomike dhe konkurrueshmërinë. Në fazën e parandalimit të krizës, politika financiare duhet të ofrojë kuadrin e duhur rregullator edhe mbikëqyrjen e tregjeve financiare në mënyrë që të minimizojnë rrezikun për krijimin e kushteve për ndërtimin e një krize. Rregullat e reja të vendosura në bashkimin bankar, në fuqi që nga data 1 janar 2014, lejojnë ndërhyrje të hershme kur bankat përballen me probleme. Mbikëqyrësve të bankës u janë zgjeruar kompetencat për të mundësuar ndërhyrjen nëse një institucion përballet me risk të lartë financiar para se problemet të bëhen kritike. Këto kompetenca janë të përcaktuara në planet e rimëkëmbjes së bankave. BQE si mbikëqyrëse e vetme do të mbikëqyrë ndërhyrjen e hershme duke u koordinuar me autoritetet përkatëse. Së bashku me kuadrin e ri rregullator të BE-së për sektorin financiar, bashkimi bankar është një hap i madh në integrimin ekonomik dhe monetar të BE-së. Ajo do t'i japë


63

fund epokës së ndihmave masive të paguara nga taksapaguesit dhe do të ndihmojë në rivendosjen e stabilitetit financiar. Kjo, nga ana tjetër, krijon kushtet e duhura për sektorin financiar të kreditoje ekonominë reale, duke nxitur rimëkëmbjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës. Përveç politikave monetare dhe fiskale duhen ndërmarrë dhe politika strukturore për të stimuluar rritjen ekonomike dhe fleksibilitetin e tregut, duke siguruar baza të forta makroekonomike. Një kuadër për politikat strukturore në BE tashmë ekziston në formën e Strategjisë së Lisbonës, pas reformës së vitit 2005. Megjithatë koordinimi i politikave financiare është kryesisht i pazhvilluar. Rregullimi dhe mbikëqyrja e tregjeve financiare mund të funksionojë vetëm edhe nëse merren parasysh dimensionet globale të institucioneve financiare dhe tregjeve. E njëjta gjë vlen për ndërmarrjen e shpëtimeve bankare dhe forma të tjera të mbështetjes së institucioneve financiare. • Menaxhimi i Krizave është i domosdoshëm për të minimizuar dëmet duke parandaluar falimentimin sistemik të bankave ose duke kufizuar humbjen e prodhimit dhe lehtësimin e vështirësive sociale që rrjedhin nga recesioni. Objektivi i tij kryesor është stabilizimi i sistemit financiar dhe ekonomisë reale në periudhën afatshkurtër. Koordinimi në të gjithë BE-në është shumë i rëndësishëm në mënyrë që të arrihet ekuilibri i duhur midis interesave kombëtare dhe efekteve të përhapjes që ndikojnë në shtetet e tjera anëtare. Edhe kuadri rregullator më i mirë për parandalimin e krizave mund të dështojë. Prandaj, një kuadër për menaxhimin e krizës kur ajo ndodh është i domosdoshëm. Stimuli fiskal duhet të jetë në kohë dhe i përkohshëm. Stabilizues automatikë janë plotësues të stimulit fiskal, edhe pse në një krizë të thellë stabilizuesit automatikë mund të kenë nevojë të përforcohen. Mbështetja për “Bilancin e Pagesave” mund të jetë e nevojshme për vendet që janë përjashtuar nga financimet e jashtme. Ndërhyrja në tregjet e produkteve mund të kryhet për të ndihmuar industritë në vështirësi, por të qëndrueshme. Në mënyrë të ngjashme, ndërhyrjet në tregjet e punës mund të jenë të nevojshme për të shmangur vështirësitë dhe humbjen e kapitalit njerëzor. Kuadri i politikave të BE-së për menaxhimin e krizës në masë të madhe është i mbështetur mbi institucionet dhe procedurat ekzistuese, por pjesë të tij po ndërtohen nga veprimet e ndryshme politike të nxitura nga kjo krizë. Ndërsa disa elemente janë të trashëguara nga e kaluara e funksionale dhe të përcaktuara mirë, të tjera janë duke u zhvilluar apo diskutuar për momentin. Iniciativat kryesore të politikës së BE-së i përkasin menaxhimit të krizës dhe zbutjes së efekteve të saj. Fillimisht përgjigjja ndaj krizës është fokusuar kryesisht mbi planet e rimëkëmbjes dhe paketa e shpëtimit në sektorin financiar. Arsyeja e një mbështetje të tillë është se garancitë shtetërore dhe rikapitalizimet do të rrisin aftësinë huadhënëse të bankave, duke stimuluar një rritje të investimeve, i cili pritet të krijojë vende pune (Van Reisen et al 2009). Politikat e financiare të shpëtimit u përqendruan në rivendosjen e likuiditetit dhe kapitalit të bankave dhe ofrimin e garancive në mënyrë që të siguronin funksionimin e sistemit financiar. Pas ngjarjeve të shtatorit të vitit 2008 disa vende ndërmorën shpëtime për institucionet e tyre financiare me rëndësi sistemike. Kjo shkaktoi një strategji të menjëhershme dhe të koordinuar të BE-së për të parandaluar një kolaps të drejtpërdrejtë të sistemit financiar. Paketat e shpëtimit për sektorin bankar kombëtar u vendosën me shpejtësi, në përputhje me udhëzimet e dhëna për hartimin dhe zbatimin e ndihmës shtetërore në favor të bankave. Arsyetimi kryesor i


64

këtij udhëzimi është që të sigurohej që masat e shpëtimit mund të arrinin plotësisht objektivat e stabilitetit financiar dhe mirëmbajtjen e flukseve të kredive, duke minimizuar shtrembërimet e konkurrencës dhe përhapje negative të ndërhyrjeve publike; në mes të përfituesve të ndihmës në shtete të ndryshme anëtare, në mes të përfituesve me profile të ndryshme rreziku dhe midis përfituesve të ndihmës dhe bankave që nuk përfitojnë nga ndihma. Banka qendrore u përgjigj duke ulur koston e huamarrjes për bankat. Ata gjithashtu morën masa të hershme për të rritur likuiditetin e tregut. Për më tepër, u rrit niveli i garancive për depozitat. Banka qendrore procedoi me uljen e normave të interesit për lehtësuar huamarrjen për institucionet financiare. Qeveritë kanë ofruar gjithashtu likuiditet për institucionet financiare në vështirësi, si dhe garanci shtetërore mbi detyrimet e tyre, të ndjekura injeksione kapitale. Stimuj fiskal janë përdorur për të rritur kërkesën dhe për të lehtësuar vështirësitë sociale. Komisioni ka miratuar fonde ndihmë shtetërore për institucionet financiare, të cilat janë përdorur në mënyrë efikase për garancitë e borxhit, rikapitalizimin, mbështetjen e likuiditetit, si dhe trajtimin e aktiveve të zhvlerësuara. Garancitë shtetërore për detyrimet e bankave përfaqësojnë angazhimin e madh buxhetor. Ngritur si një përgjigje e menjëhershme ndaj mungesës së likuiditetit në tregun ndërbankar, në ditët e para të krizës, qëllimi i tyre ishte që të sigurojnë një zgjidhje në kohë për mungesën e besimit dhe parandalimin e pasojave më të gjera. Shtetet anëtare kanë zgjedhur një mënyrë tipike për të ofruar garanci të tilla në skemat kombëtare, kohëzgjatje të caktuar gjatë të cilit bankat kanë akses në përdorimin e tyre. Burimi kryesor i mundshëm i përhapjes së efekteve negative të masave të tilla, të cilat mund të rrezikojnë efikasitetin e tyre, ishte rreziku i flukseve të mëdha të fondeve ndërmjet shteteve anëtare në kërkim për nivelin më të lartë të mbrojtjes. Për të shmangur këtë arbitraritet, rekomandimet e BQE mbi çmimet e garancive të qeverisë, vendosen kushtet që çdo garanci kombëtare mbi detyrimet e bankave do të duhej të respektonte. Ata duhet të jenë të hapura për të gjitha bankat, duke përfshirë filialet e bankave të huaja të vendosura në një shtet anëtar, pa asnjë diskriminim; ata mund të mbulojnë detyrimet mbi 3 muaj deri në tre vjet dhe ata duhet të ndjekin një formulë çmimi të përbashkët. Por, politikat stimuluese të ndërmarra ndikuan në përkeqësimin e treguesve fiskalë të qeverive europiane. Niveli i deficitit dhe borxhit publik u rriten në mënyrë drastike. Politikat stimuluese u zëvendësuan nga politika konsoliduese që kishin si objektiv uljen e nivelit të borxhit publik. Fokusi i politikave u spostua nga shpëtimet bankare në shpëtime të buxheteve publike. Në vitin 2011, Bashkimi Evropian krijoi Mekanizmin e Stabilizimit Financiar Evropian, një program financimi emergjent mbështetur mbi fondet në tregjet financiare dhe të garantuara nga Komisioni Evropian, duke përdorur buxhetin e Bashkimit Evropian si kolateral. Ky mekanizëm është nën mbikëqyrjen e Komisionit dhe ka për qëllim ruajtjen e stabilitetit financiar në Evropë duke ofruar ndihmë financiare për shtetet anëtare të BE-së në vështirësi ekonomike. Ka pasur disa zgjidhje shumë të ndryshme në drejtim të trajtimit të problemeve fiskale. Franca dhe Italia janë mbështetur gjerësisht në rritjen e taksave dhe jo shkurtimin e shpenzimeve për të ulur huamarrjen. Ndërkohë, Britania e Madhe është mbështetur kryesisht në shkurtime të shpenzimeve publike. Si rezultat Britania e Madhe pritet të ketë një nivel më të ulët të shpenzimeve, një nivel të ngjashëm të


65

tatimit dhe një nivel më të ulët të huamarrjes krahasuar me periudhën para krizës. Të gjitha vendet kanë rritur normat e taksimit në një farë mase dhe natyra e rritjes së taksave të zbatuara tregon disa ngjashmëri interesante. Për shembull, Franca, Irlanda, Italia dhe Spanja kanë zgjedhur të rrisin normat e TVSH-së dhe kontributeve të sigurimeve shoqërore. Franca, Spanja dhe Mbretëria e Bashkuar kanë rritur normën e tatimit mbi të ardhurat për individët me të ardhura më të larta. Ndërsa Franca dhe Britania e Madhe kanë reduktuar normën e taksave ndaj korporatave, por njëkohësisht kanë zgjerimin bazën e tyre. Edhe pse vendimet për taksimin janë të ngjashme, vendet paraqesin ndryshime thelbësore për sa i përket vendimeve për shpenzime. Franca, Italia dhe Spanja nuk reduktuan shpenzimet për ndihmë sociale, në kontrast të plotë me Irlandën dhe Mbretërinë e Bashkuar, ku shkurtimet për këto shpenzime kanë luajtur një rol të madh. Franca dhe Britania e Madhe kanë zgjedhur të garantojnë një nivel të qëndrueshëm të shpenzimeve në sektor kyç, si: shëndetësi dhe arsim. Ndërkohë që në Itali dhe Spanjë këto sektorë janë penalizuar në krahasim me sektorë të tjerë. Në kuadër të ndryshimeve të mëdha fiskale që nga fillimi i krizës, politikëbërësit mund të kishin përmirësuar efikasitetin e sistemit të taksave dhe shpenzimeve publike në vendet e tyre. Për fat të keq, në shumë raste, përgjigjja fiskale ndaj krizës rezultoi jo efikase. Në shumë raste reformat kanë krijuar një mënyrë të panevojshme pasigurie dhe shtrembërime në ekonomi. Si rezultat nuk ka optimizëm në lidhje me reformat e mëtejshme në këtë drejtim, duke shpresuar që të paktën ato të mos theksojnë më tepër mangësitë ekzistuese. • Zgjidhja e krizës për të siguruar qëndrueshmërinë dhe koston më të ulët të mundshme për tatimpaguesit, duke siguruar mbrojtjen e konsumatorit dhe minimizuar shtrembërimet konkurruese në tregun e brendshëm. Kjo pjesërisht kërkon eliminimin e masave të përkohshme mbështetëse si veprim dhe për të rivendosur ekonomitë në rritje të qëndrueshme. Një strategji e rregullt për largimin nga politikat ekspansioniste makroekonomike është gjithashtu një pjesë thelbësore e zgjidhjes së krizës. Në fazën e zgjidhjes së krizës, duhet të jetë në dispozicion një plan i koordinuar për ndërmarrjen e politikave akomoduese financiare, në nivel makroekonomik dhe mikroekonomik. Shkalla dhe thellësia e mbështetjes së politikës përcaktohet nga ashpërsia e krizës financiare dhe rënies ekonomike. Por këto politika mund të zbatohen në mënyrë efektive vetëm përkohësisht. Hartimi i politikave aktuale të Bashkimit Evropian pas shtatorit të vitit 2008 kanë ndjekur përgjithësisht këtë logjikë. Megjithatë, daljet nga qëndrimet e politikave mbështetëse ende nuk janë hartuar. Në parandalimin dhe kontrollin e krizave financiare janë evidentuar mangësi serioze, të cilat duhet të adresohen. Për më tepër, në dritën e përhapjes së veprimeve të politikës kombëtare në një kontekst të tregjeve financiare të integruara dhe të produktit, është thelbësore që kuadri koordinues i BE-së të konsolidohet dhe të zhvillohet më tej, veçanërisht në zonën e euros. Politika monetare në zonën e euros është e centralizuar dhe kjo duhet të lehtësojë bashkëpunimin ndërmjet autoriteteve monetare në BE dhe globalisht. Hapat e ardhshëm që duhet të merren së shpejti për plotësimin e kuadrit institucional të bashkimit ekonomik përfshijnë: një skemë të vetme të garancisë së depozitave në të gjitha shtetet anëtare; një mekanizëm të vetëm për vlerësimin e risqeve financiare; zgjerimi i mbikëqyrjes në produkte të rrezikshme financiare dhe krijimi i një agjencie


66

europiane të vlerësimit të kreditit për të thyer monopolin amerikan në këtë fushë. Paralelisht, roli i Bankës Qendrore Evropiane duhet të zgjerohet për të mundësuar injektimin e likuiditetit për nevojat e Mekanizmit të Stabilitetit Europian (ESM) për shtetet anëtare dhe bankat e tyre.

3.4. Pasojat reale të krizës në Europë

Kriza financiare ka pasur një ndikim të konsiderueshëm në ekonominë reale të BE-së. Kostoja e krizës financiare në ekonominë reale deri tani nuk është vlerësuar në mënyrë të plotë, ndoshta dhe për shkak të vështirësisë në kryerjen e një vlerësimi të tillë. Europa dhe në veçanti eurozona është prekur nga flluska e strehimit dhe problemet e kreditimit po aq sa SHBA. Çmimet e shtëpive janë rritur në Evropë po aq sa në SHBA. Për më tepër, në veçanti sektorët financiar dhe të korporatave tregojnë një shkallë më të lartë të levës financiare në Evropë sesa në SHBA. Nga kjo perspektivë, nuk është për t'u habitur që Europa po përjeton një krizë të thellë. Kriza financiare ka goditur shtetet anëtare në një shkallë të ndryshme. Irlanda, vendet Baltike, Hungaria dhe Gjermania fillimisht përjetuan tkurrje të aktivitetit ekonomik që tejkaluan mesataren e BE-së prej -4%. Nga ana tjetër, Bullgaria, Polonia, Greqia, Qiproja dhe Malta duhet të ishin shumë më pak të prekura se mesatarja. Shkalla në të cilën kriza financiare ka ndikuar në shtetet anëtare individuale të Bashkimit Evropian varet fuqimisht nga kushtet dhe problematikat e tyre fillestare, si p.sh shkalla me të cilën tregjet e banesave ishin mbivlerësuar dhe përmasat në rritje të industrive të ndërtimit. Disa vende të BE-së kanë qenë më të rrezikuar se të tjerat, duke shfaqur ndryshime në pozicionin e llogarisë korente apo ekspozime ndaj flluskës së strehimit. Rritja e çmimit real të banesave është vërejtur në dhjetë vitet e fundit më shumë në Angli, Francë, Irlandë, Spanjë e në vendet Baltike dhe në disa raste kjo është shoqëruar me gjallërimin e aktivitetit të ndërtimit - me përjashtim të Anglisë, ku kjo u pengua nga ligjet e rrepta të zonimit. Sa më e madhe varësia e ekonomisë nga veprimtaria e strehimit, aq më e madhe ndjeshmëria e kërkesës së brendshme ndaj tronditjes së tregut financiar. Përveç aktivitetit aktual ekonomik kriza preku ndjeshëm edhe prodhimin potencial dhe kjo ka implikime të mëdha për rritjen afatgjatë dhe situatën fiskale në Europë. Disa nga kushtet fillestare kryesore që kanë ndikuar në dimensionet e pasojave të krizës në shtete të ndryshme janë: • Varësia e ekonomisë nga eksporti dhe pozicioni i llogarisë korente. Vendet ku kërkesa eksportit ka qenë e lartë, të cilat kanë regjistruar teprica të llogarisë korente janë më të ekspozuar ndaj tkurrjeve të mprehta të tregtisë botërore. Vendet të cilat regjistronin suficite të mëdha kishin më shumë gjasa të ishin të ekspozuar ndaj efekteve negative në tregjet ndërkombëtare. Në anën tjetër, vendet të cilat kanë qenë regjistruar deficite të mëdha përballen me një rrezik të reduktimeve të flukseve të kapitalit. Disa shtete anëtare në Evropën Qendrore dhe Lindore bëjnë pjesë në këtë kategori. Zgjerimi i tepërt i industrive të ndërtimit dhe çmimet e larta të banesave vërtetë kanë ecuri të përbashkët dhe nga ana tjetër janë të lidhura me pozicionet e deficitit të llogarisë korente, pasi rritja e tregjeve të banesave në shumë raste është financuar kryesisht nga jashtë. Vendet të cilat kanë pasur deficite të llogarisë korrente zakonisht kanë grumbulluar detyrimet e jashtme neto dhe kjo është pasqyruat në norma të larta të borxhit ndaj PBB-së. Në këto vende kërkesa ka pësuar një tkurrje të


67

madhe për shkak të krizës. Në disa raste, ndalesat e papritura të financimeve të huaja kanë detyruar qeveritë për të kërkuar ndihmë nga BE-ja, FMN-ja dhe Banka Botërore. • Madhësia e sektorit financiar dhe ekspozimit të saj ndaj aseteve të rrezikshme. Vendet me qendra të mëdha financiare, të tilla si: Irlanda dhe Luksemburgu, janë padyshim më të ekspozuara ndaj tronditjeve financiare. Në anën tjetër, vendet të cilat janë bazë e aktiviteteve bankare ndërkufitare në ekonomitë në zhvillim në Evropën Qendrore dhe Lindore u prekën fuqishëm. Ekspozimi i bankave europiane ndaj riskut të tregjeve në zhvillim është mjaft i përqendruar në disa vende. Në vazhdim do të trajtohen në mënyrë të përmbledhur disa nga pasojat kryesore të krizës në ekonominë reale.

3.4.1. Impakti i krizës në nivelin e prodhimit dhe rritjen potenciale

Kriza ka shkaktuar rënie të ndjeshme në nivelin e prodhimit.(Figura më poshtë). Në periudhën direkt para shfaqjes së krizës, aktiviteti ekonomik në eurozonë ka vijuar të zgjerohet me një ritëm të moderuar. Kontribuuesit kryesorë në këtë rritje të aktivitetit ekonomik ishin të gjithë përbërësit e kërkesës së brendshme, sikurse edhe eksportet neto. Gjatë vitit 2007 u vu re një ngadalësim i prodhimit industrial, rritje në sektorin e shërbimeve dhe përmirësim në kushtet e tregut të punës. Treguesit makroekonomikë afatshkurtër dëshmuan për një ngadalësim të aktivitetit ekonomik gjatë tremujorit të tretë. Investimet e bizneseve dhe eksportet pësuan rënie, si rezultat i forcimit të euros dhe i rënies së kërkesës nga tregjet amerikane. Përkeqësimi i situatës së likuiditetit u përcoll edhe në tregjet financiare evropiane. Këto zhvillime ndikuan ekonominë e eurozonës, duke përkeqësuar ecurinë në tregun e banesave të disa vendeve, sikurse sektorin e ndërtimit dhe shpenzimet për konsum. Ekonomia e eurozonës njohu ritme të ngadalësuara të rritjes në vitin 2008 duke shënuar rreth 0.9%, krahasuar me 2.7% në vitin 2007. Viti 2008 u karakterizua nga një ngadalësim i kërkesës së brendshme dhe investimeve private, tkurrje e aktivitetit kreditues, rritje e papunësisë dhe tendencë rënëse e indekseve të besimit të biznesit dhe të konsumatorit. Rritjen më të lartë ekonomike në vitin 2008, eurozona e shënoi në tremujorin e parë kur kriza financiare nuk ishte thelluar ende. Ajo u ndihmua nga rritja e shpenzimeve për konsum dhe nga zhvillimet pozitive në sektorin e ndërtimit. Në tremujorët vijues të vitit 2008, ekonomia e eurozonës ka shënuar tkurrje, duke hyrë kështu në recesion. Ky ngadalësim ekonomik është pasojë e krizës financiare dhe e përçimit të saj në ekonomi. Kjo ka shkaktuar luhatje të tregut të banesave dhe falimentimin e disa prej institucioneve financiare të mëdha. Megjithë masat ndihmëse të marra nga BQE, ritmi i rritjes së kërkesës së brendshme dhe investimeve private është ngadalësuar ndjeshëm. Sigurisht në këtë analizë duhet të merret parasysh edhe rritja potenciale. Vlerësimi i ndikimit të krizës në rritjen potenciale është i rëndësishëm sepse është një përcaktues kryesor i zhvillimit të standardeve të jetesës në periudhën afatmesme dhe afatgjatë. Nëse niveli i prodhimit potencial është nënvlerësuar, rreziku i deflacionit dhe nxitja e politikave stimuluese do të nënvlerësohen gjithashtu. Prodhimi potencial është një përcaktues i rëndësishëm i pozicionit fiskal. Nivele më të ulëta të prodhimit potencial do të gjenerojnë diferenca (negative) më të ulëta të prodhimit dhe rrjedhimisht komponenti strukturor i deficitit buxhetor do të jetë më i madh.


68

Figurë 3.1. Rritja e PBB në BE dhe Eurozonë (2006-2014)

Burimi: Eurostat Projeksionet për rritjen ekonomike potenciale para krizës parashikuan një ngadalësim në rritjen potenciale në Bashkimin Evropian prej 2% në vit në dekadën e ardhshme për pak më shumë se 1% nga 2020 e tutje, për shkak të plakjes së popullsisë. Ky ngadalësim kërkon korrigjime të pozicioneve fiskale, siç është cilësuar edhe në Paktin e Stabilitetit dhe Rritjes. Është e vështirë të imagjinohet se kjo krizë nuk do të ketë një ndikim afatgjatë mbi normën e rritjes potenciale në të ardhmen e afërt. Gjatë krizave financiare mundësitë e investimit janë të kufizuara, kërkesa e ulët dhe kostoja e huamarrjes e lartë. Pas daljes nga recesioni, reduktimi i nivelit të PBB-së nuk mund të kompensohet lehtë, nëse ekonomia konvergon në nivelin e tij potencial tepër ngadalë. Për më tepër, nëse kriza ndikon negativisht në potencialin e rritjes afatmesëm dhe afatgjatë, Evropa do të zhvendoset në një rrugë të ndryshme të rritjes me pasoja të rëndësishme për pozicionin e saj konkurrues në botë dhe standardet e jetesës së popullsisë së saj. Kriza të rënda financiare dhe ekonomike, dëshmojnë për një ndikim të fortë dhe të qëndrueshëm negativ në prodhim dhe punësim. Megjithatë, të dhënat mbi ecurinë e PBB nuk janë të vetmet që mund të demonstrojnë efektet e krizës në ekonominë reale. Ecuria në nivelet e konsumit dhe punësimit përbëjnë një tregues më të mirë të ndikimit të krizës në jetën e përditshme të qytetarëve se sa ndryshimet në nivelin e PBB. Evropa po përballet me një rënie katastrofike ekonomike dhe sociale. Masat shtrënguese të marra gjatë rënies ekonomike të Evropës kanë kontribuar më tej në rritjen e varfërisë dhe papunësisë.

3.4.2. Impakti i krizës në nivelin e punësimit

Norma e papunësisë përbën një tjetër tregues të pasojave të krizës në ekonominë reale. Masat anti-krizë të BE-së u shoqëruan, veçanërisht në Evropën Jugore, nga politikat të ashpra të kursimit, duke rritur ndjeshëm nivelin e papunësisë, duke ulur nivelin e pagave reale dhe shkurtime në sistemin e sigurimeve shoqërore. Tregjet e punës në BE filluan të dobësohen në mënyrë të konsiderueshme në gjysmën e dytë të vitit 2008, përkeqësuar më tej gjatë vitit 2009. Shkalla e papunësisë në BE është rritur me më shumë se 4 pikë përqindje. Nga figura më poshtë ku paraqitet norma e


69

papunësisë në BE dhe eurozonë në vitet e fundit vihet re se rritja në normën e papunësisë rezulton më e lartë në vendet e eurozonës. Edhe për këtë tregues ekzistojnë dallime konsistente midis shteteve të ndryshme. Në Gjermani norma e papunësisë ka shënuar rritje të ulët në krahasim me rritjen shumë të lartë të shënuar në Spanjë me rreth 8%. Në fakt, ekzistenca e këtyre diferencave mbështetet në faktorë strukturorë të ekonomisë së vendit. Ndërmarrjet gjermane kanë investuar shumë në aftësitë e forcës së tyre të punës dhe për këtë arsye mbajnë në punë punëtorët e tyre të kualifikuar edhe nëse disa prej tyre përkohësisht nuk janë të nevojshëm. Ndërkohë, në Spanjë shumica e rritjes së punësimit gjatë dekadës së fundit përbëhej nga punëtorë me kualifikim të ulët në industrinë e ndërtimit dhe turizmit. Përkeqësimi i ecurisë së këtyre sektorëve shkaktoi largime masive nga puna. Në fazat e hershme të krizës, pjesa më e madhe e humbjeve të vendeve të punës ishin të përqendruara në vetëm një pjesë të vogël të shteteve anëtare, kryesisht si rezultat i dobësive para-ekzistuese, si dhe një ekspozim më të madh ndaj pasojave të drejtpërdrejta të goditjeve (p.sh. sektori financiar dhe tregjet e banesave, ekspozimi në tregtinë ndërkombëtare).Megjithatë, me tkurrjen e mprehte të kërkesës së brendshme dhe asaj të jashtme punësimi ka pësuar rënie në të gjitha shtetet anëtare, që prej tremujorit të parë të vitit 2008. Vendet që kanë regjistruar ecuri më negative të normës së punësimit janë Spanja dhe Greqia. Grupet socio-ekonomike me kontrata relativisht fleksibile të punës dhe me aftësi të ulëta dhe të mesme kanë ndierë më shumë barrën e recesionit fillimisht. Një rritje e konsiderueshme e papunësisë është regjistruar në nivelin e punëtorëve artizanalë dhe ata të punësuar në profesionet elementare, kryesisht në shërbime. Femrat janë më pak të prekura se burrat, duke patur parasysh se kriza goditi kur numri i meshkujve ishte relativisht i lartë (industria e makinave, ndërtimi). Rritja e papunësisë u kufizua fillimisht nga një tkurrje e fuqisë punëtore për shkak të dekurajimit të punëtorëve. Këto efekte janë reflektuar kryesisht në numrin e punonjësve jo-kombëtar, të cilët përbëjnë rreth 5% të fuqisë së përgjithshme punëtore në BE. Risku se papunësia nuk mund të kthehet lehtë në nivelet e para-krizës përbën një sfidë të madhe për vendet e BE-së. Në këtë kuadër vlerësohet se nëse nuk merren masat e duhura, efektet mund të jenë tronditëse. Së bashku me efektet afatgjata në rritjen ekonomike potenciale, kjo mund të kërcënojë modelin evropian të mirëqenies sociale, i cili është në vështirësi edhe nga plakja e popullsisë. Figurë 3.2. Norma e papunësisë në BE dhe eurozonë (2006-2014)

Burimi: Eurostat


70

Në muajt e fundit, ka pasur një ulje të lehtë të normës së papunësisë evropiane, por periudha e zgjatur e papunësisë ka shkaktuar probleme të rëndësishme sociale dhe ekonomike për të gjithë eurozonën. Pavarësisht ndikimeve të dëmshme sociale dhe ekonomike, papunësia duket ka pasur një vëmendje të ulët nga hartuesit e politikave evropiane. Ata janë shqetësuar më shumë në lidhje me ecurinë e tregjeve të obligacioneve dhe nivelin e ulët të inflacionit sesa për trajtimin e problemit të papunësisë. Ka patur një ngurrim për të trajtuar dobësitë themelore të kërkesës agregate, e cila çoi në rënie të punësimit. Përpjekjet për zvogëlimin e papunësisë janë limituar në diskutime mbi fleksibilitetin e tregjeve të punës. Ky i fundit mund të jetë pjesë e zgjidhjes për papunësinë strukturore, por nuk mund të kurojë dhe komponentin ciklik të papunësisë.

3.5. Kriza e buxheteve publike dhe tronditja e Sistemit Europian

Prej vitit 2010 nisi kriza evropiane e borxhit sovran, e njohur ndryshe dhe si kriza e eurozonës. Në vendet me nivelet e larta të borxhit dhe deficiteve buxhetore, të shoqëruara me rritje të normave të interesit mbi obligacionet shtetërore, financimi i mëtejshëm i deficitit dhe borxhit rezultoi i pamundur. Financat publike të shteteve europiane u përkeqësuan dukshëm. Rënia e rritjes potenciale për shkak të krizës mund të ushtrojë presion të mëtejshëm mbi financat publike dhe detyrimet kontingjente që lidhen me shpëtimet financiare dhe ndërhyrje të tjera. Një nga karakteristikat e krizës financiare ka qenë zgjerimi i konsiderueshëm i riskut sovran dhe rënia e vlerësimit për aftësinë paguese të disa Shteteve Anëtare. Në vitet para krizës, Irlanda dhe Spanja kishin pozicionet më të shëndetshme fiskale. Ato kishin regjistruar suficite buxhetore për të paktën tre vitet paraardhëse. Megjithatë, me fillimin e krizës, shumë shpejt u bë e qartë se ky pozicion ishte mbajtur falë të ardhurave të larta, por të paqëndrueshme, përgjithësisht në tregun e pasurive të patundshme. Kriza financiare shkaktoi një përkeqësim të konsiderueshëm në financat publike të Irlandës dhe të Spanjës. Edhe pse pasojat ishin më pak të rënda, financat publike të Francës, Italisë dhe Britanisë së Madhe gjithashtu u dobësuan, secili me më shumë se 5% të PBB-së. I vetmi përjashtim është Gjermania, financat publike e të cilës rezultuan të paprekura nga recesioni në periudhën afatgjatë. Kjo e fundit përjetoi një rritje të përkohshme të nivelit të borxhit pasuar nga një kthim i shpejtë në normalitet. Në fakt, kriza evropiane e borxhit sovran ndodhi në periudhën kur disa vende evropiane u përballën me kolapsin e institucioneve financiare, nivelin e lartë të borxhit qeveritar dhe rritjen e shpejtë të normave të letrave me vlerë të qeverisë. Megjithatë shenjat e para u shfaqen në vitin 2008, me rënien e sistemit bankar të Islandës, dhe u përhapen në shtetet e tjera anëtare të eurozonës si Greqi, Spanjë, Irlandë, Portugali dhe Qipron të cilat nuk ishin në gjendje për të shlyer apo rifinancuar borxhin e tyre qeveritar, apo për të shpëtuar bankat e tyre pa ndihmën e institucioneve financiare të palës së tretë të tilla, si: Banka Qendrore Evropiane (BQE) dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN). Kriza e borxhit çoi në një krizë të besimit për ekonomitë dhe bizneset evropiane.


71

Agjencitë e vlerësimit të riskut ulën ndjeshëm vlerësimin për borxhin e disa vendeve të eurozonës, veçanërisht për borxhin grek që arriti në vlerat më të ulëta të mundshme. Në kushtet e një risku shumë të lartë të borxhit sovran, në vitin 2010, huadhënësit kërkuan norma të larta interesi nga shtetet e eurozonës, të cilat regjistronin nivele të larta të borxhit dhe deficitit. Si rrjedhojë u vështirësua së tepërmi financimi i deficiteve të tyre buxhetore, për më tepër që këto vende po përballeshin me reduktim të thellë të rritjes ekonomike. Në përgjigje ndaj kësaj situate për të luftuar krizën, disa vende rritën taksat dhe reduktuan ndjeshëm shpenzimet. Këto masa drastike kontribuuan në përmbysje sociale dhe krizën e besimit, veçanërisht në Greqi. Agjencitë ndërkombëtare të vlerësimit të kreditit përkeqësuan më tej vlerësimet e tyre për këto vende, duke trembur seriozisht investitorët. Në tetor të vitit 2009, Greqia pranoi se nuk ishte më në gjendje për të paguar kreditorët e saj dhe në shkurt të vitit 2010, vendi u vu nën mbikëqyrje buxhetore nga Komisioni Evropian. Deficiti fiskal i Greqisë në vitin 2009 ishte rreth 13.6 % i PBB dhe borxhi i përgjithshëm publik 115% i PBB-së. Vlerësimi i aftësisë paguese të vendit pësoi rënie me humbjen e besimit të investitorëve, duke e çuar Greqinë në prag të falimentimit ndaj detyrimeve të saj të kredisë. Publiku ka reaguar me forcë, me protesta masive e të dhunshme që prej shkurtit 2010. Grevat e vazhdueshme ndërpren më tej aktivitetin ekonomik, veçanërisht në sektorin e rëndësishëm të turizmit. Falimentimi u evitua me ndihmën e Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe Bashkimit Europian. Kështu, pas një përmirësimi të shkurtër dhe të lëkundur, në fund të vitit 2009, kriza greke zhvendosi fokusin nga falimentimi i aseteve private në falimentin e mundshëm të buxheteve publike, shumë të rënduara nga operacionet e shpëtimit të disa instituteve bankare “shumë të mëdha për të falimentuar”. Në përpjekje për të përmirësuar situatën, në vitin 2010 vendet e eurozonës dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar ranë dakord për një kredi konsistente për të ndihmuar Greqinë, por me kusht se afati nuk mund të shtyhej nëse nuk do të ndërmerrej një reformë sipas së cilës dhe mbajtësit e borxhit të qeverisë të paguanin një pjesë të shpenzimeve të ardhshme sovrane. Greqia në këmbim pranoi të aplikonte masa të ashpra për reformimin dhe stabilizimin e financave publike. Qeveria filloi të zbatojë një sërë masash shtrënguese, ulje të shpenzimeve publike, rritjen e taksave dhe rritjen e moshës së pensionit. Si pasojë e kësaj lëvizje, investitorët filluan shitjen e obligacioneve qeveritare të vendeve problematike duke rritur normën e tyre. Megjithatë, nga mesi i vitit 2011 u bë e qartë se ndihma e mëtejshme do të ishte e nevojshme për të parandaluar falimentimin. Greqia kërkoi një tjetër paketë shpëtimi ndërkohë që problemet po kërcënonin Spanjën dhe Italinë. Banka Qendrore Evropiane komunikoi se ishte e gatshme për të filluar blerjen e letrave me vlerë italiane dhe spanjolle për t'iu kundërvënë një krize të borxhit sovran. Në gjysmën e parë të vitit 2011 në Athinë u përshkallëzuan protestat kundër shkurtimeve buxhetore të mëtejshme dhe rritjes së taksave. Në mes të trazirave politike në Greqi, liderët e Eurozonës dhe FMN-së arritën në një marrëveshje me kreditorët privatë për të fshirë një pjesë të borxhit të Greqisë. Kundërshtimi ndaj masave shtrënguese çoi në rrëzimin e qeverisë në tetor të vitit 2011 dhe formimin e një qeverie uniteti. Që atëherë shteti grek është karakterizuar nga një paqëndrueshmëri e theksuar politike.


72

Edhe Irlanda u detyrua të kërkonte mbështetjen financiare të Stabilitetit Financiar Evropian në mënyrë që të paguante shërbimet e borxhit në nëntor të vitit 2010. Në vijim Portugalia në maj të vitit 2011 dhe ekzistonte frika se Spanja dhe Italia madje mund të kishin nevojë për mbështetje financiare në mënyrë që të përmbushin detyrimet e tyre të shlyerjes së borxheve. Në vitin 2012, pati protesta publike masive dhe paqëndrueshmëri politike si rezultat i kundërvënies ndaj masave shtrënguese, edhe pse në fakt, vendet europiane nuk ndoqën politika klasike të kursimit, duke u mbështetur në rritjen e taksave për të ulur nivelin e deficitit. Pas një periudhe ekspansive në drejtim të shpenzimeve, Spanja, Britania e Madhe, Franca dhe Greqia nuk i kanë reduktuar ndjeshëm shpenzimet pas vitit 2008. Edhe kur disa vende filluan të aplikonin shkurtime të shpenzimeve ato rezultuan relativisht të vogla në krahasim me madhësinë e buxheteve të tyre. Në fakt, reformat e plota strukturore kanë qenë të rralla. Shumë vende anëtare nuk adresuan probleme strukturore të tilla si tregjet e punës jo konkurruese apo sistemeve të paqëndrueshme të mirëqenies, por i mbuluan ato nëpërmjet deficiteve qeveritare. Kur kriza financiare u materializua, deficitet qeveritare u rriten ndjeshëm për shkak të rritjes së shpenzimeve publike dhe rënies së nivelit të të ardhurave. Deficitet u rritën, jo vetëm në vendet me problematike dhe me kushte fillestare të brishta, por edhe në vendet me pozicione financiare më të favorshme. Si rezultat besimi i tregjeve filloi të lëkundet, pasi kishin lindur dyshime nëse shpëtimet ndaj vendeve në vështirësi do të realizoheshin apo jo. Për më tepër reduktimet e shpenzimeve u shoqëruan me rritje të mëdha të taksave që rezultuan kundërproduktive. Në vitet para krizës, një pjesë e përmirësimit të pozicioneve fiskale ishte e lidhur ndër të tjera me rritjen e taksave nga aktiviteti në tregjet e strehimit dhe ndërtimit. Për më tepër, disa vende të eurozonës, veçanërisht Portugalia, Italia, Irlanda, Greqia dhe Spanja kishin financuar deficitet e tyre me normat artificialisht të ulëta të interesit. Disa prej tyre kishin grumbulluar nivele të paqëndrueshme të borxheve publike. Një sjellje e tillë ishte e mundur vetëm për shkak se në tregje ekzistonte besimi që këto vende nuk mund të falimentonin pasi edhe në situata të vështira do të shpëtoheshin nga vendet e tjera të eurozonës, për të parandaluar një rrëzim të euros. Me fjalë të tjera, monedha e përbashkët favorizoi abuzimin e qeverive me borxhin publik, duke shërbyer si një garanci për tregjet. Në këtë recension të dytë instrumentet në dispozicion janë të pakta, duke qenë se pjesa më e madhe e vendeve luftojnë ndaj deficitit dhe niveleve të borxhit jashtë kontrolli: janë shpenzuar shumë fonde publike për të nxitur daljen nga kriza dhe tani që paratë janë drejt fundit është deficiti që pengon përmirësimin e gjendjes. Ky deficit i krijuar për të shpëtuar bankat dhe institucionet financiare, mbulohet duke reduktuar shpenzimet publike, sidomos paga e pensione. Rritja ekonomike duhet nxitur me rritjen e fleksibilitetit në tregun e punës. Punëtorët po paguajnë nga xhepi i tyre një krizë që nuk e kanë gjeneruar dhe operacione shpëtimi nga të cilat nuk kanë përfituar. Në figurën 3.3 tregohet ecuria e deficitit në BE dhe në Eurozone. Pas vitit 2009 deficiti në BE dhe Eurozonë ka tejkaluar gjerësisht vlerën limit prej 3% të PBB. Kohët e fundit madhësia e deficitit është reduktuar, por prapë shënon vlera më të larta se nivelet e para-krizës.


73

Figurë 3.3. Deficiti në Bashkimin Europian dhe në zonën euro (2005-2014)

Burimi: Eurostat Figurë 3.4. Deficiti në shtetet europiane në vitin 2009 dhe 2014

Burimi: Eurostat


74

Nuk është rastësi që pozicionet fiskale të vendeve të BE-së janë goditur në mënyrë disproporcionale, duke pasur parasysh se disa nga mekanizmat që formuan krizën ishin veçanërisht të përhapura atje. Mbretëria e Bashkuar dhe Irlanda janë qendra të rëndësishme financiare dhe kanë përjetuar rritje të mëdha të tregjeve të banesave. Rritja e kredisë dhe çmimet e aktiveve, çmimet e shtëpive në veçanti, kanë tendencë të rrisin të ardhurat e qeverisë gjatë bumit dhe të shkaktojnë humbje gjatë krizës. Ritmi i përkeqësimit të pozicioneve fiskale në BE është e krahasueshme me episode të mëparshme të krizave financiare. Shpërndarja e rritjes së deficiteve fiskale, megjithatë është e pabarabartë edhe pse pozicionet fiskale janë përkeqësuar praktikisht kudo në BE. Vendet që kishin pozicione relativisht të forta fiskale në fillimin e krizës mbeten më poshtë ose në afërsi të vlerës limit të 3% të PBB-së për disa vite. Të ardhurat nga taksat u rritën fuqishëm në përgjigje të bumit të aseteve, edhe pse ndikimi në pozicionin fiskal ishte ekuilibruar nga shpenzimet. Në fazën e rënies, të ardhurat kanë pasur të njëjtin efekt, edhe pse në drejtim të kundërt, duke mos qenë të kompensuara nga reduktime të shpenzimeve, kanë shkaktuar përkeqësime të pozicioneve fiskale. Natyrisht do të ishte gabim t’ia atribuonim të gjithë rritjen e deficiteve fiskale që prej fillimit të krizës, ecurisë së detyruar të shpenzimeve publike dhe të ardhurave. Në vitin 2010, kriza financiare çoi në rritjen e borxhit publik në eurozonë në nivele të tilla sa pati panik për një rrëzim të mundshëm të euros. Vendet më problematike përfshinin Greqinë, Portugalinë, Spanjën, Irlandën dhe Italinë. Diferenca midis normave të obligacioneve të këtyre vendeve dhe anëtarëve të tjerë të BE-së, sidomos Gjermanisë u rrit në mënyrë drastike. Rritja e nivelit të borxhit u shkaktua jo vetëm nga deficitet fiskale, zakonisht të financuara nëpërmjet borxhit, por edhe për shkak se qeveritë ndërmorrën injektime kapitali në bankat në vështirësi dhe dhanë garanci të financuara me borxh. Gjithsesi, rritja e nivelit të borxhit gjatë krizave është një fenomen normal. Rritja më e madhe e borxhit publik i përket atyre shteteve anëtare që regjistruan edhe rritje të konsiderueshme të deficiteve fiskale, si Britania e Madhe, Spanja, Irlanda dhe Letonia. Megjithatë, për shkak të kushteve më të favorshme fillestare, këto nuk janë shtetet me nivelin më të lartë të borxhit publik, të cilat janë Italia, Portugalia dhe Greqia (figura me poshtë). Figurë 3.5. Borxhi i qeverisë në Bashkimin Europian dhe në zonën euro (2005-2014)

Burimi: Eurostat


75

Duke analizuar ecurinë e borxhit ndaj PBB-së së vendeve të eurozonës vihet re se ky raport shënoi një rënie të lehtë deri në vitin 2008, kur kriza financiare impaktoi në ekonominë botërore. Maurer (2010) sugjeron se për shkak të kësaj rënie të lehtë, normat e ulëta reale të interesit që paraqisnin një avantazh të BME nuk shkaktuan një rritje të huamarrjes së qeverisë. Përkundrazi, sektori privat shënoi rritje të ndjeshme të borxhit në kushtet e liberalizimit të kreditimit.

Figurë 3.6. Borxhi i qeverisë në shtetet europiane në vitin 2014

Burimi: Eurostat Qëndrueshmëria e financave publike u vu në rrezik nga nivele të larta të borxhit si pasojë e krizës ekonomike dhe financiare. Për BE, kjo u përkthye një rritje e borxhit publik bruto ndaj PBB me rreth 30 pikë përqindje në mes të 2007 dhe 2015, duke


76

arritur kulmin prej gati 89% në vitin 2014. Edhe pse borxhi i lartë publik nuk përbënte faktor shkaktues të krizës në shumicën e vendeve të eurozonës, mungesa e hapësirës fiskale pengoi përdorimin e duhur të politikave fiskale për t’u përballur me efektet e krizës. Nivelet e larta të borxhit i përkasin njëkohësisht dhe sektorit privat. Një borxh kaq i lartë dhe i zgjatur në kohë mund të kompromentojë seriozisht rritjen ekonomike. Konteksti aktual makroekonomik i një inflacioni të ulët, së bashku me rritjen e moderuar të PBB-së, paraqet sfida shtesë për reduktimin e niveleve të borxhit publik në BE. Në kushtet aktuale, rritja nominale mund të kontribuojë në një masë të kufizuar në uljen e normave të borxhit publik. Reduktimi i borxhit publik mund të arrihet vetëm nëpërmjet konsolidimit fiskal që nënkupton shkurtim të shpenzimeve joproduktive publike dhe rritjen e efikasitetit. Financa të qëndrueshme publike dhe nivele të ulëta të borxhit publik në veçanti, mbeten elemente të rëndësishme për të siguruar që vendet e BE-së të kenë hapësirë të mjaftueshme fiskale për të përballuar zhvillimet negative makroekonomike gjatë ciklit ekonomik. Administrimi i politikës fiskale duhet të sigurojë që amortizatorët e ndërtuar të jenë të gatshëm për të mbështetur ekonominë në kohë të këqija, së bashku me frymën e rregullave të përcaktuara në Paktin e Stabilitetit dhe Rritjes. Kriza e Eurozonës ka krijuar përçarje të thella midis vendeve anëtare evropiane. Brenda eurozonës, Gjermania dhe Franca kanë marrë kryesim në nxitjen për integrimin më të madh të ekonomive të eurozonës. Recesioni ekonomik më tej kërcënon qasjen e Europës ndaj mirëqenies sociale. Në nivel kombëtar, shkurtimet e shpenzimeve për të reduktuar deficitet publike kanë shkaktuar një reduktim në shërbimet sociale, të mirëqenies dhe ato publike. Institucionet e BE-së kanë theksuar gjithashtu rëndësinë e Strategjisë së Lisbonës dhe të Europës 2020 në përgjigje të krizës ekonomike. Pas zëvendësimit të Strategjisë së Lisbonës me 'Europa 2020', strategjia e rritjes së BE-së nga viti 2010 deri në vitin 2020 ka një qëllim të dyfishtë: Fokusimi në masat për të kapërcyer krizën dhe në afat të mesëm, përcaktimi i modelit ekonomik dhe social BE-së, i nevojshëm për t'u përballur me sfidat e globalizimit. Ndihma mund të jetë një burim i rëndësishëm i mbështetjes për zhvillimin ekonomik dhe social dhe përbën më shumë që 20% të shpenzimeve qeveritare në disa vende në zhvillim. Buxhetet e ndihmës u rritën në Belgjikë, Finlandë, Francë, Norvegji, Republika e Koresë, Zvicra dhe Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriut, por ra në disa vende, ku u zhvilluan kriza të borxhit.

Kriza ekonomike ka rritur tensionet në të gjithë Bashkimin Evropian ndërmjet shteteve anëtare mbi paketa shtrënguese dhe ka rënduar pabarazitë midis punonjësve. Po kërcënohet vetë ekzistenca e modelit social evropian. Për fat të keq, kriza ekonomike duket se ka dominuar aq shumë vëmendjen në nivel evropian sa që nismat sociale që janë të nevojshme për të menaxhuar efektet e qëndrueshme të zgjerimeve të BE-së, janë mënjanuar. Dialogu social evropian në nivel të BE-së duhet të forcohet edhe më tej, sidomos në periudhat e krizës, pikërisht për të inkurajuar koordinim më të mirë dhe ndërveprimin e përgjigjeve kombëtare. Bazuar në këtë argument, një politikë aktive sociale evropiane nuk mund vetëm të kontribuojë në zgjidhjen e tensioneve në vijim të zgjerimeve evropiane, por gjithashtu mund të lehtësojë presionet e rënies ekonomike.


77

Një nga dështimet më të mëdha të Bashkimit Monetar Europian ishte trajtimi i vendeve si një entitet i vetëm. Edhe pse këto vende formuan një zonë të monedhës, politikat fiskale mbetën kryesisht nën kontrollin e vendeve të veçanta. Tregjet financiare nuk arritën të dallonin shenjat paralajmëruese të përkeqësimit të pozitave financiare të disa prej vendeve të eurozonës, si rritja e nivelit të borxhit dhe paaftësia për të shlyer këtë borxh, për shkak të zvogëlimit të konkurrencës. Për euron, vihej re një tendencë drejt optimizmit të tepërt në periudhat e hershme; ekseset financiare u përkeqësuan ndjeshëm nga mungesa e diferencimit midis anëtarëve të Eurozonës dhe përcaktimit të çmimit të borxhit (Wihlborg et al. (2010). Kriza aktuale ka nxjerrë në pah se Bashkimi Monetar pa një politikë fiskale të përbashkët është i destinuar të dështojë. Bashkimi Monetar Europian gjendet në një pikë kritike ku duhet braktisur, ose duhet të bëhet më i fortë. Një studim i fundit nga Maurer (2010) paraqet të dhëna për të mbështetur pikëpamjen se kriza e eurozonës e borxhit, nuk u shkaktua vetëm nga mungesa e disiplinës fiskale, por nga pabarazitë e brendshme midis anëtarëve të Eurozonës. Gjithashtu Maurer (2010) propozon braktisjen e Bashkimit Monetar si një opsion për anëtarët me probleme të eurozonës. Largimi do të gjeneronte një zhvlerësim të monedhës vendase dhe përfitimet e lidhura me të. Por duke qenë se këto vende kanë pozita të larta të borxhit ndërkombëtar, monedha e tyre do të përkeqësonte problemet e tyre të borxhit. Gjithashtu do të rezultonte e vështirë qasja ndaj kreditoreve ndërkombëtare. Për më tepër braktisja e BME do të rezultonte dramatike për vlerën simbolike të saj dhe pasiguria e tregjeve mund të përkeqësonte sistemin financiar ndërkombëtar. Qëllimi është forcimi i disiplinës fiskale dhe kuadrove rregullatore për të rritur konkurrencën, punësimin dhe qëndrueshmërinë e stabilitetin në financat publike.

Rimëkëmbja nga kriza nuk do të jetë e thjeshtë, e shpejtë dhe e lehtë. Ekziston nevoja e menjëhershme për të mbijetuar në periudhën afat shkurtër, duke përdorur shpëtimet bankare dhe standarde të rregullta për të arritur në një zgjidhje afatgjatë e të qëndrueshme të borxhit. Duhet të shmangen mangësitë strukturore në huamarrjen publike. Huamarrja duhet të përdoret kryesisht për të financuar shpenzimet kapitale dhe jo shpenzimet korente. Zgjidhja nuk është vetëm financiare dhe ekonomike, por edhe kulturore, politike dhe institucionale. Ajo kërkon një ndarje më të barabartë të prosperitetit, nëpërmjet reduktimit të zhbalancimeve tregtare, ndarjes së borxhit në të gjithë BE-në në bazë të aftësisë për të paguar dhe rritjes së buxheteve për fondet strukturore të BE-së. Është e nevojshme konvergjenca e plotë e ekonomive të BE-së, jo vetëm ekonomike edhe financiare, por edhe institucionale, politike dhe kulturore, duke forcuar kompetencat e BE-së për harmonizim dhe standardizim të ligjeve të punësimit, taksave, subvencioneve, pensioneve, sistemeve, mirëqenies etj.


78

KAPITULLI IV KRIZA NË SHQIPËRI, NDIKIMI I SAJ NË FINANCAT PUBLIKE

4.1. Një vështrim i përgjithshëm mbi efektet e krizës në Shqipëri

A ka ndikuar kriza financiare globale në ekonominë shqiptare? Tetë vite pas nisjes së krizës mund të themi me siguri se ajo ka ndikuar në ngadalësimin e rritjes ekonomike të Shqipërisë. Veçanërisht kriza në vendet fqinje Itali dhe Greqi ka pasur peshën më të madhe. Ekspozimi i Shqipërisë në fushën e tregtisë, lidhjet financiare dhe remitancat e emigranteve nga këto vende e kanë rritur ndjeshmërinë e ekonomisë sonë ndaj çdo zhvillimi të pafavorshëm në këto vende. Sipas ekspertëve, eksportet, remitancat dhe investimet e huaja direkte (IHD) kanë qenë kanalet kryesore të transmetimit të krizës financiare globale në ekonominë shqiptare. Gjithsesi analiza e detajuar e faktorëve dhe mekanizmave për transmetimin e krizës në vendin tonë shkon përtej qëllimit kryesor të këtij studimi. Studimi do të fokusohet në analizën e ndikimit të krizës globale, në financat publike të vendit. Përpara paraqitjes së analizës empirike, në këtë seksion do të japim një përshkrim të përgjithshëm të ekonomisë shqiptare në sfondin e krizës financiare ekonomike globale.

Periudha para krizës karakterizohej nga një mjedis i jashtëm i favorshëm, performancë e lartë ekonomike nxitur nga shpenzimet familjare, një normë e lartë e rritjes në sektorin e ndërtimit, bum krediti dhe flukse hyrëse të konsiderueshme nga remitancat. Ndikimi i krizës globale në përkeqësimin e këtyre faktorëve ka tkurrur normën e rritjes ekonomike. Shenjat e para të krizës u manifestuan në tremujorin e fundit të vitit 2008, nëpërmjet tkurrjes së nivelit të konsumeve, bllokimit të investimeve dhe shfaqjes së disa problematikave ekzistuese kryesisht të lidhura me sistemin financiar. Ndikimi i krizës në ekonominë e vendit erdhi në rritje graduale derisa rritja ekonomike regjistroi normën e saj më të ulët në vitin 2013. Zhvillimet makroekonomike në vend u ndikuan në masë të konsiderueshme nga ngadalësimi i rritjes ekonomike botërore, nga rritja e çmimeve të importit dhe nga ecuria e ngadaltë e kërkesës së brendshme. Në këtë periudhë ekonomia shqiptare u zhvillua në një mjedis ndërkombëtar të karakterizuar nga pasiguri e lartë dhe nga tensione në tregjet financiare. Sigurisht, pasiguria që derivoi nga tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave nga sistemi. Këto tërheqje shkaktuan probleme likuiditeti në sistem dhe u shoqëruan me tendenca të rritjes së normave të interesit gjatë kësaj periudhe. Për më tepër pas vitit 2010, detyrimet e prapambetura konsistente të qeverisë ndaj sektorit privat thelluan më tej mungesën ekzistuese të likuiditetit.

Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në uljen e gatishmërisë së sistemit për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht, në ngadalësimin e dukshëm të ritmit të kreditimit gjatë tremujorit të fundit të viti 2008. Në përgjigje Banka e Shqipërisë mori masa për injektimin e likuiditetit dhe ruajtjen e besimit të publikut në sistemin bankar. Gjithashtu, ajo forcoi rregulloret e mbikëqyrjes gjatë vitit 2008, duke synuar forcimin


79

e stabilitetit të sistemit financiar. Këto masa kanë rezultuar efektive dhe sistemi bankar shqiptar e ka përballuar me sukses goditjen e parë të krizës ekonomike dhe financiare botërore. Gjatë viteve para krizës dhe gjatë krizës inflacioni ka shënuar vlera shumë afër nivelit të vendosur si objektiv, kjo dhe për shkak të rënies së nivelit të prodhimit dhe presioneve të ulëta inflacioniste të jashtme. Politika monetare u përball me rënien e çmimeve globale, një ulje të nivelit të prodhimit, si dhe kërkesës së ulët të punës. Banka e Shqipërisë ka ulur vazhdimisht normën bazë të interesit, duke arritur minimumin historik prej 2% në janar të vitit 2014. Megjithatë, transmetimi i plotë i efektit në tregjet e kredive është zbehur për shkak të euroizimit të lartë, primeve të larta të riskut, dhe kërkesës së dobët për kredi. Kursit i këmbimit i monedhës vendase (ALL) ndaj euros ka qenë i qëndrueshëm, duke ndryshuar pak që nga viti 2011. Edhe deficiti i llogarisë korente pësoi rritje të ndjeshme pas vitit 2008. Rënia e ndjeshme e importeve dhe përmirësimi në bilancin tregtar për sektorin energjitik, po ndikojnë në një përmirësim të llogarisë korente. Zhbalancimet e mëdha të jashtme po korrigjohen gradualisht, por dobësitë e jashtme mbeten. Në llogarinë financiare, financimi është kryer përmes borxhit dhe kapitalit. Gjithsesi, Shqipëria ka ruajtur stabilitetin makroekonomik, ka vijuar me pagesën e detyrimeve të prapambetura dhe ka ndërmarrë hapa për të përmirësuar administratën tatimore dhe mbledhjen e të ardhurave. Megjithatë, rritja ekonomike mbetet e ulët dhe deficiti i llogarisë korente mbetet i madh, duke reflektuar konkurrencën e dobët. Deficiti buxhetor ka shënuar vlera të larta prej vitit 2008 dhe niveli i lartë i borxhit publik është rritur duke kufizuar më tej hapësirën fiskale për manovrim. Borxhi i jashtëm është rritur nga viti 2009, por ka mbetur në nivele të menaxhueshme. Shqipëria duhet të ndjekë politika fiskale me synim reduktimin e borxhit publik, por në të njëjtën kohë duhet të ndërmarrë shpenzime për të stimuluar rritjen ekonomike. Sektori i energjisë duhet të reformohet dhe reformat e pensioneve dhe administratës tatimore duhen vazhduar më tej për të përmirësuar financat publike. Niveli i kreditimit mbetet i ulët për shkak të nivelit të lartë të kredive me probleme në bankat e nivelit të dytë. Papunësia është e lartë dhe ekonomia informale mbetet akoma në nivele të larta. Huadhënia bankare dhe rritja e kreditimit ka nevojë të mbështetet nga pagesa e vazhdueshme e borxheve të shtetit ndaj kompanive dhe duke ua adresuar kredive me probleme. Pengesa për zhvillimin e sektorit privat duhet të zbehet duke përmirësuar mjedisin e biznesit, i cili karakterizohet nga mangësitë në sundimin e ligjit, dobësitë në kuadrin rregullativ dhe pasiguria mbi pronësinë. Krijimi i kushteve të favorshme për investimet private dhe veçanërisht atë të investimeve të huaja direkte, është thelbësore për të nxitur prodhimin dhe rritjen ekonomike. Arsimimi është gjithashtu një sektor që meriton vëmendje dhe duhen kryer përmirësime të mëtejshme, për të adresuar mospërputhjet me tregun e punës dhe për të nxitur rritjen e punësimit.

4.1.1. Rritja ekonomike

Kriza që përfshiu ekonominë globale është reflektuar në vendin tonë në terma të uljes së normave të rritjes ekonomike prej fundit të vitit 2008. Në vitet direkt para krizës, rritja ekonomike ka shënuar norma pozitive, e mbështetur nga ecuria pozitive e


80

sektorëve të shërbimeve, industrisë, transportit dhe telekomunikacioneve. Rritja ekonomike në vend është mbështetur kryesisht në rritjen e shpejtë të kërkesës së brendshme. Kjo kërkesë ka shënuar rritje në të gjithë komponentët e saj: konsum, investime dhe shpenzime qeveritare. Një faktor tjetër që ka ndikuar në rritjen ekonomike ka qenë edhe ecuria në rritje e eksporteve dhe investimeve të huaja direkte.23 Në tre tremujoret e parë të vitit 2008 rritja ekonomike ka shënuar ritme të kënaqshme. Ndërkohë, gjatë tremujorit të fundit të vitit, nën ndikimin e krizës financiare dhe ekonomike botërore, aktiviteti ekonomik shfaqi shenja ngadalësimi. Edhe treguesit monetarë kanë patur luhatje të dukshme. Thellimi i pasojave të krizës financiare dhe ekonomike në rang botëror u shoqërua me uljen e çmimeve të lëndëve të para dhe një nivel më të ulët të inflacionit të importuar. Ngadalësimi i konsumit privat, së bashku me rënien e investimeve, kanë qenë kontribuuesit kryesorë në ngadalësimin e normave të rritjes së kërkesës agregate. Kjo prirje vazhdoi dhe gjatë vitit 2009. Ndërsa në vitin 2010 stabiliteti makroekonomik dhe ulja e primeve të riskut kanë ndikuar në përmirësimin gradual të kërkesës agregate. Rikuperimi i vazhduar në ekonominë botërore dhe ndikimi pozitiv i saj në kërkesën për eksporte ka mbështetur rritjen e ekonomisë vendase gjatë vitit 2010. Aktiviteti ekonomik pati shenja rikuperimi gjatë gjysmës së parë të vitit 2010. Investimet private shfaqën rritje vetëm në gjashtëmujorin e dytë të vitit. Në të njëjtën kohë, niveli i besimit të konsumatorëve shënoi rritje duke mbështetur konsumin privat. Nga ana tjetër, kontributi i shpenzimeve publike në kërkesën agregate dhe në rritjen ekonomike ka ardhur gradualisht në rënie përgjatë vitit 2010.

Ekonomia shqiptare gjatë vitit 2011 ka vijuar të rritet me norma të përmbajtura, ashtu si dhe gjatë dy viteve të fundit. Rritja ekonomike e këtij viti ka vijuar të mbështetet nga kërkesa e huaj, ndonëse në një masë më të vogël si reflektim i ngadalësimit të ekonomisë botërore. Kërkesa e brendshme ka qenë e përmbajtur dhe është formuar më së shumti nga kontributi i sektorit fiskal, gjatë gjashtëmujorit të parë.

Edhe gjatë vitit 2012 për shkak të nivelit të lartë të pasigurisë, kushteve të shtrënguara të financimit dhe e kërkesës së dobët agregate, rritja ekonomike mbeti relativisht e dobët. Ajo nuk ishte e mjaftueshme për të shfrytëzuar kapacitetet prodhuese të vendit, duke gjeneruar presione të dobëta inflacioniste nga ana e kërkesës. Pasiguria për të ardhmen, frenoi shpenzimet konsumatore dhe investimet. Rritja ekonomike u mbështet kryesisht në kërkesën e huaj, ndërkohë që kërkesa e brendshme dha një kontribut të ulët. Aktiviteti ekonomik u zgjerua gjatë tre tremujorëve të parë të vitit, i mbështetur kryesisht nga kërkesa e huaj. Të ndikuara edhe nga ngadalësimi i aktivitetit ekonomik jashtë, eksportet vazhduan të rriten, por me normë më të ulët. Nga ana tjetër, kërkesa e brendshme ishte e plogësht, duke dhënë një kontribut minimal në rritjen e kërkesës agregate.24

Viti 2013 ishte një vit sfidues për ekonominë dhe për tregjet financiare shqiptare. Kërkesa agregate rezultoi e dobët: stimuli fiskal dhe kërkesa e huaj kompensuan vetëm pjesërisht ecurinë e dobët të konsumit dhe të investimeve private. Kërkesa e sektorit privat vazhdoi të ndikohet negativisht nga besimi i ulët i agjentëve ekonomikë, nga ngadalësimi i të ardhurave, si dhe nga kushtet relativisht të

23 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 2007 24 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 2012


81

shtrënguara të financimit. Gjithashtu, ambienti i jashtëm ekonomik, i karakterizuar nga vështirësi të theksuara ekonomike në partnerët tregtarë dhe reduktimi i financimeve të vendeve në zhvillim, nuk ka favorizuar aktivitetin ekonomik në vend. Zgjedhjet e përgjithshme të zhvilluara, gjatë vitit rritën pasigurinë tek agjentët ekonomikë dhe tregjet financiare, duke ndikuar negativisht vendimet e tyre të konsumit e investimeve. Kërkesa e dobët agregate u reflektua në një rritje të ulët të ekonomisë shqiptare. Kjo ecuri u shoqërua me një rritje të ngadaltë të punësimit e të pagave dhe gjeneroi më tej presione të ulëta inflacioniste. Ajo krijoi vështirësi në gjendjen financiare të bizneseve shqiptare dhe ndikoi në përkeqësimin e kredive me probleme në bilancet e sistemit bankar. Për më tepër, ngadalësimi ekonomik preku edhe financat publike, të cilat u karakterizuan nga rritja e shpejtë e deficitit buxhetor dhe e borxhit publik. Figurë 4.1: Rritja nominale e PBB (2005-2014)

Burimi: INSTAT

Tendencat ekonomike tregojnë një përmirësim gradual të rritjes ekonomike që prej tremujorit të tretë të vitit 2013. Në sajë të rritjes së kërkesës së brendshme të mbështetur nga politika të drejta fiskale dhe reformave strukturore, rritja ekonomike shënoi një përshpejtim në vitin 2014. Cikli i biznesit ka pësuar një rritje të ngadalshme, nga reformat e ndërmarra nga qeveria, si pagesa e detyrimeve të prapambetura pjesa më e madhe e të cilave pritet të paguhet brenda vitit 2015. Në vitet e ardhshme parashikohet një rimëkëmbje graduale e rritjes ekonomike të drejtuar nga kërkesa e brendshme. Produkti i brendshëm bruto (PBB) është parashikuar të rritet në vitet në vazhdim, mbështetur kryesisht nga rritja në investimet e huaja direkte. Si rezultat i pagesave të detyrimeve të prapambetura nga qeveria ndaj biznesit dhe zgjerimit të kreditimit, pritet gjithashtu që investimet e brendshme private të pësojnë një rritje të ndjeshme. Konsumi privat parashikohet të ndikohet pozitivisht nga përmirësimi i besimit dhe nga ulja e niveleve të kursimit që ishin rritur ndjeshëm në vitet e menjëhershme post-krizës. Rritja reale e investimeve parashikohet të jetë edhe më e fuqishme, nxitur edhe nga flukset hyrëse të investime të huaja direkte, përmirësimi i likuiditetit, nga pagesa e detyrimeve të prapambetura të qeverisë, si dhe kushte më të mira financiare. Parashikohet një përmirësim i qëndrueshëm në të gjitha


82

degët e ekonomisë, me kontributin më të madh të rritjes nga industria nxjerrëse dhe ajo e shërbimeve. Gjithashtu rimëkëmbja e ngadaltë e parashikuar për eurozonën, pritet që gradualisht të japë efektet e saj pozitive. Shqipëria ka nevojë për një periudhë të zgjatur rritje të fortë për të mbështetur procesin e rimëkëmbjes. Kjo thekson nevojën për të zbatuar reformat strukturore me synim rritjen e potencialit ekonomik në periudhën afatgjatë. Pritshmëritë dhe parashikimet tregojnë për një trend në rritje, por gjithsesi nën nivelet e para krizës dhe nën potencialin e saj. Por, mund të ndodh që këto parashikime mos të materializohen. Efektet e rritjes se ngadalshme europiane për një periudhë të gjatë mund të shtrijnë ndikimin e tyre duke dëmtuar rritjen dhe stabilitetin e sektorit të jashtëm dhe atij financiar. Kjo varet nga një konsolidim fiskal efektiv dhe progresi në reformat strukturore për të rritur besimin e investitorëve. 4.1.2. Bilanci i Pagesave Politikat makroekonomike duhet të jenë të kujdesshme për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë të bilancit të pagesave, si një nga aspektet kryesore të stabilitetit makroekonomik të vendit dhe një nga kushtëzuesit kryesorë të rritjes afatgjatë të ekonomisë. Deficiti i llogarisë korente të Shqipërisë është një fenomen i natyrshëm, në kontekstin e nivelit të zhvillimit të vendit. Veçanërisht pozitiv është fakti që pjesa më e madhe e importeve të vendit përfaqësohet nga importet e makinerive dhe pajisjeve, si dhe importi i mallrave të ndërmjetëm në aspektin e konsumit. Megjithatë, rritja e deficitit të llogarisë korente është një zhvillim që duhet monitoruar në vazhdimësi. Kërkesa e brendshme është reflektuar në rritjen e deficitit tregtar dhe të deficitit të llogarisë korente gjatë vitit 2008. Si pasojë e forcimit të efekteve të krizës ekonomike në ekonomitë e vendeve fqinje, rritja e shpejtë e importeve dhe ngadalësimi i remitancave ndikuan në rritjen e deficitit të llogarisë korente.25

Figura 4.2: Deficiti i llogarisë korente (2005-2014)

Burimi: Banka e Shqipërisë

25 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 2008


83

Duhet theksuar se një pjesë e faktorëve që kanë ndikuar në zgjerimin e llogarisë korente, si çmimet e larta të mallrave bazë të importit dhe zgjerimi i përkohshëm i deficitit buxhetor si pasojë e rritjes së investimeve publike për projektin e rrugës Durrës-Kukës, kanë natyrë të përkohshme. Në mungesë të këtyre faktorëve, deficiti i llogarisë korente do të shënonte një vlerë më të ulët. Deficiti i llogarisë korente gjatë kësaj periudhe ka shënuar vlera të larta. Niveli i deficitit tregtar të Shqipërisë ka qenë tradicionalisht i konsiderueshëm për shkak të nivelit të ulët të prodhimit dhe eksporteve. Dobësia e kërkesës së brendshme ka kontribuar në tkurrjen e tij gjatë viteve 2012 dhe 2013. Në periudhën 2009-2013, më shumë se dy të tretat e deficitit të llogarisë korente është financuar nga hyrjet neto të investimeve të huaja direkte edhe pse mbulimi ishte disi më i ulët në vitin 2014. Flukset hyrëse të investimeve direkte priten të mbeten të konsiderueshme. Edhe pse eksportet kanë vazhduar të rriten, niveli i lartë i importeve ka ndikuar sërish në përkeqësimin e tij në vitin 2014. Deficiti i lartë reflekton diferencën midis nevojave për investime dhe kursimeve relativisht të ulëta. Në periudhën afatgjatë, kjo diferencë mund të reduktohet me rritjen e të ardhurave dhe prodhimit. Disiplina fiskale gjithashtu, duhet të kontribuojë në rritjen e nivelit të kursimit vendas. 4.1.3. Sektori Financiar Rritja ekonomike është financuar në masën më të madhe nga burimet e brendshme të financimit, duke u shoqëruar me një rritje të shpejtë të kredisë për ekonominë. Kjo kredi ka mbështetur kryesisht rritjen e investimeve në ekonomi, e manifestuar kjo në peshën dominuese që zë kredia për biznese në portofolin dhe shtesën e portofolit të kredisë. Me gjithë ngadalësimin e treguar gjatë vitit 2008 edhe kredia për konsum ka shënuar një rritje të ndjeshme, duke dëshmuar për rritjen e konsumit privat në ekonomi. Pasiguria që përcolli tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave nga sistemi. Këto tërheqje sollën probleme likuiditeti në sistem dhe u shoqëruan me tendenca për rritjen e normave të interesit gjatë kësaj periudhe. Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në mënyrë të natyrshme në uljen e gatishmërisë së sistemit për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht edhe në ngadalësimin e dukshëm të ritmit të kreditimit. Ky zhvillim, i shoqëruar me uljen e remitancave gjatë kësaj periudhe, ndikoi në ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Në përgjigje të tij, Banka e Shqipërisë mori masa për injektimin e likuiditetit dhe ruajtjen e besimit të publikut në sistemin bankar. Gjithashtu, ajo forcoi rregullorët e mbikëqyrjes gjatë vitit 2008, duke synuar forcimin e stabilitetit të sistemit financiar. Këto masa kanë rezultuar efektive dhe sistemi bankar shqiptar e ka përballuar me sukses goditjen e parë të krizës ekonomike dhe financiare botërore. Sektori financiar vazhdon të përballet me risqe të rëndësishme, sidomos ato të jashtme, por vazhdon të mbetet i qëndrueshëm dhe kohët e fundit ka treguar përmirësim të tendencave. Kriza ekonomike dhe borxhi grek paraqesin risk për Shqipërinë. BSH ka ulur normën bazë të interesit në muajin janar 2015 në një nivel rekord prej 2%. Si pasojë, gjatë vitit 2015, normat e interesit kanë vazhduar të ulen. Kursi i këmbimit të euros ka mbetur i njëjtë. Megjithëse kushtet monetare dhe financiare janë përmirësuar, kreditimi dhe kërkesa për mjete monetare kanë mbetur të


84

ulta. Euroizimi i përhapur, kërkesa e dobët dhe shmangia e bankave nga risqet, pengojnë transmetimin e politikës monetare. Autoritetet kanë ndërmarrë disa masa ligjore dhe administrative të mbështetura nga Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) për të adresuar problematikën e “Kredive të këqija”. Shlyerja e detyrimeve të prapambetura deri më tani nuk ka ndikuar në mënyrë të konsiderueshme në reduktimin e kredive me probleme, por pritet një rënie në të ardhmen. Progresi në pastrimin e këtyre kredive me probleme ka qenë i kufizuar. Ndërkohë, gjatë vitit 2015, bankat pritet të anulojnë kredi të vjetra të konsideruara të pa rekuperueshme, në përputhje me rregullat e Bankës së Shqipërisë. Rimëkëmbja ekonomike, pagesa e plotë e detyrimeve të prapambetura dhe reforma e ligjit të falimentimit do të ndihmonin në lehtësimin e ristrukturimit e pozicioneve financiare të sektorit privat dhe të rrisin kërkesën për kredi. Pavarësisht nga niveli i lartë i kredive problematike, bankat mbeten në gjendje të mirë. Sektori bankar ka mbetur fitimprurës edhe për shkak të uljes së nevojës së krijimit të provizioneve për humbjet nga kreditë. Aktiviteti bankar vazhdon të financohet kryesisht nga depozitat. Megjithatë edhe pse kreditë me probleme mbeten të larta dhe janë të provizionuara mirë, kreditë me probleme ende përbëjnë rreth 50% të kapitalit të bankës. Për më tepër, pavarësisht nga një tendencë në rënie, euroizimi i lartë i ekonomisë mbetet një shqetësim, pasi ajo ekspozon bankat të rrezikut të kreditit. Kredia në valutë ende përbën rreth një të tretën e totalit të kredive, duke e bërë shlyerjen e tyre më të ndjeshme nga një zhvlerësimi mundshëm i lekut. Gjithashtu, meqenëse letrat me vlerë të qeverisë përbëjnë 25% të aktiveve të bankës, një rritje e riskut sovran do të ndikonte në aftësinë paguese të bankave.

4.1.4. Sektori energjitik

Sektori i energjisë përmban risk të lartë fiskal. Problematikat e shumta që ky sektor i rëndësishëm paraqet, si mungesat e shpeshta të energjisë, humbjet e vazhdueshme të larta të gjeneruara nga rrjeti i shpërndarjes dhe tarifat më të ulëta se kostoja e energjisë kanë rezultuar në mbështetje të qëndrueshme fiskale nga Qeveria në formën e garancive për importe të energjisë dhe huadhënieve apo subvencioneve ndaj Korporatës Energjitike Shqiptare (KESH). Në nënsektorin e shpërndarjes së energjisë, normat e ulëta të pagesave nga familjet, bizneset dhe institucionet publike kanë kontribuar në përkeqësimin e situatës financiare të kompanisë publike të shpërndarjes (OSHEE), e cili përballet me një deficit shumë të lart. Kombinimi i disa faktorëve si varësia totale nga hidrocentralet dhe kushtet e motit, niveli i lartë i humbjeve të rrjetit të shpërndarjes dhe importe të larta të energjisë elektrike kanë përkeqësuar situatën financiare të këtij sektori dhe ekonomisë në përgjithësi. Gjatë katër viteve të fundit, 2011-14, siguria e furnizimit me energji elektrike është përkeqësuar. Niveli i humbjeve dhe borxhit në nënsektorin e shpërndarjes ka ndikuar ndjeshëm në performancën e sektorit. Në fund të vitit 2014, qeveria nisi zbatimin në terren të një programi për të reduktuar vjedhjen e energjisë elektrike dhe për të përmirësuar mbledhjen e hyrjeve. Si rezultat, situata është përmirësuar dhe në vitin 2014, humbjet arritën 38 për qind në krahasim me 45 për qind në vitet e mëparshme. Megjithatë, kostoja e humbjeve të shpërndarjes se energjisë mbetet ende shumë e


85

lartë. Enti Rregullator i Energjisë (ERE), ka aplikuar tarifa të reja reflektuese të kostove për të gjitha kategoritë e konsumit, duke filluar që në janar të vitit 2015. Reforma e sektorit të energjisë synon të kontribuojë pozitivisht në uljen e varfërisë dhe prosperitetit të përbashkët, duke ndihmuar për të mbështetur rritjen ekonomike dhe për të zvogëluar risqet fiskale. Megjithatë mund të ketë gjithashtu një efekt negativ në familjet e varfra. Efekt që mund të eliminohet duke rritur subvencionet e energjisë për shtresat e varfra të popullsisë. Nevojiten përpjekje të mëtejshme për të rivendosur qëndrueshmërinë financiare në këtë sektor dhe për të siguruar që humbjet, borxhi dhe borxhet e këqija të reduktohen në nivele të qëndrueshme. Kjo sigurisht do të reduktonte barrën për qeverinë dhe do të siguronte një furnizim të përshtatshëm me energji, kusht i rëndësishëm për përmirësimin e ambientit të biznesit. Për më tepër në shkurt të vitit 2015, Qeveria ka përgatitur për sektorin e energjisë elektrike planin e rehabilitimit financiar, zbatimi i të cilave është mbështetur dhe financuar nga Banka Botërore. 4.1.5. Transporti Sektori i transportit ka qenë në fokus të investimeve publike më të rëndësishme të ndërmarra vitet e fundit. Në veçanti, rrjeti rrugor është shumë i rëndësishme për zhvillimin e Shqipërisë në mbështetje të rritjes ekonomike dhe krijimit të vendeve të reja të punës. Në dekaden e fundit gjendja e rrjetit rrugor është përmirësuar. Pjesa më e madhe e investimeve publike sidomos në vitet 2008-2011 kanë qenë të kanalizuara në këtë sektor. Rrugët në Shqipëri janë një nga asetet me vlerë më të lartë në bilancin e qeverisë. Prandaj, sektori kërkon buxhet të mjaftueshëm për të menaxhuar dhe mirëmbajtur në mënyrë të qëndrueshme këto asete. Aktualisht, menaxhimi i tij, financimi dhe zhvillimi përballet me disa sfida kryesore. Në sektorin e transportit, fokusi kryesor ka qenë në zhvillimin e rrjetit kombëtar, por këto investime nuk janë ruajtur në mënyrë adekuate. Prioritetet aktuale të sektorit të transportit brenda draftit të Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) 2014-2020 përfshijnë një fokus të fortë në ndërtimin, rehabilitimin dhe menaxhimin e rrjetit rrugor kombëtar. 4.1.6. Papunësia dhe Varfëria Performanca e mirë ekonomike e Shqipërisë para vitit 2008 u shoqërua me ndryshime pozitive në punësim dhe reduktim në normat e varfërisë. Shkalla e varfërisë, matur nga standardet kombëtare, ka rënë nga 25% në vitin 2002 në 12% në vitin 2008, dhe varfëria rurale ka rënë me një normë edhe më mbresëlënëse nga 40 në 15% gjatë të njëjtës periudhë. Tregjet e punës dhe transfertat publike dhe private, kanë qenë kanalet kryesore për përmirësimin e standardit të jetesës. Megjithatë, efektet e krizës globale dhe rritja e ngadaltë duket se kanë ndryshuar ecurinë. Studime të fundit për matjen e standardeve të jetesës tregojnë se shkalla e varfërisë është rritur pas vitit 2008. Të dhënat në dispozicion mbi normën e papunësisë tregojnë se ajo është rritur nga 12.5% në vitin 2008 në 18% në vitin 2014. Niveli i papunësisë është më i lartë tek të rinjtë dhe tek gratë. Rritja e varfërisë u zbut pjesërisht nga të ardhurat nga pensionet


86

dhe transfertat sociale. Masa të mëtejshme janë planifikuar për të përmirësuar barazinë, efikasitetin, transparencën dhe efektivitetin në përdorimin e burimeve për mbrojtjen sociale. Ndihma Ekonomike përbën përfitimin kryesor të programit të asistencës sociale, duke siguruar një ndihmë mujore për rreth 7.3% të popullatës. Shpenzimet e përgjithshme për asistencën sociale janë të krahasueshme me vendet e tjera të rajonit, por përbërja është zhvendosur gradualisht nga përfitimet drejtuar shtresës së varfër. Shtresa më e varfër që përbën 20% të përfituesve, përfitojnë 56% të ndihmës ekonomike. 4.2. Performanca fiskale Performanca fiskale e sektorit publik është vendimtare për rrugën e vendit drejt anëtarësimit në BE. Mbështetja e koordinuar nga organizatat ndërkombëtare ka qenë e fokusuar veçanërisht mbi përmirësimin e menaxhimit financiar publik. Në periudhën direkt para fillimit të krizës ekonomike globale, politika fiskale e ndjekur ka kontribuar pozitivisht në ecurinë e përgjithshme të ekonomisë. Politika fiskale ndjekur në këtë periudhë mund të konsiderohet përgjithësisht e shtrënguar. Deficiti buxhetor ka shënuar nivele më të ulëta se ai i planifikuar. Viti 2007 veçanërisht përkon dhe me realizimin e disa reformave të rëndësishme në ekonomi. Disa nga reformat më të rëndësishme lidhen me përmirësimin e administrimit të taksave dhe shpenzimeve publike, reduktimin e mëtejshëm të tarifave doganore mbi një sërë produktesh në përputhje me detyrimet që rrjedhin nga marrëveshja e tregtisë së lirë me Bashkimin Europian, riorganizimi dhe forcimi i mbikëqyrjes së sektorit financiar, si dhe krijimi i Qendrës Kombëtare të Regjistrimit.26

Si rezultat i strategjive dhe politikave të Ministrisë së Financave në drejtim të reduktimit të riskut fiskal dhe njëkohësisht të ruajtjes së stabilitetit makroekonomik në vend, deficiti ka ruajtur një nivel të qëndrueshëm dhe duke respektuar vlerën limit të përcaktuar. Ndryshe nga dy vitet paraardhëse, deficiti u financua kryesisht nga të ardhurat e privatizimit dhe u shënua një rënie e ndjeshme e peshës së financimit të deficitit me anë të emetimit të letrave me vlerë. Politikat fiskale në drejtim të të ardhurave kanë pasur si objektiv kryesor stimulimin e biznesit dhe rritjen e nivelit të të ardhurave nga taksat. Nga këndvështrimi i shpenzimeve buxhetore, politika fiskale ka synuar rritjen e pagave në sektorë të ndryshëm të ekonomisë me përparësi arsim e shëndetësi, si edhe reduktimin e kontributeve të sigurimeve shoqërore. Në vitet 2008-2009 politika fiskale ka patur një karakter ekspansionist. Ky karakter është reflektuar në zgjerimin e investimeve publike dhe të deficitit buxhetor. Niveli i borxhit qeveritar shënoi rritje gjatë vitit 2008, por duke mbetur brenda nivelit tavan prej 60%. Megjithatë, përmirësimi i administrimit të borxhit publik në drejtim të zgjatjes së afatit të maturimit dhe diversifikimit të burimeve të financimit është zhvillim pozitiv, që ka ndihmuar rifinancimin e borxhit dhe kontrollin e impaktit të kostos së tij në treguesit e buxhetit. Borxhi qeveritar ka vazhduar rritjen pas vitit 2008, duke arritur në 71% të PBB-së në vitin 2014. Përgjithësisht kontributin më të madh në këtë rritje e ka dhënë borxhi i jashtëm. Rritja e borxhit u shkaktua nga politika fiskale liberale, nevojat për të mbështetur sektorin energjitik dhe goditjeve të jashtme nga kriza globale. Gjithashtu

26 Ministria e financave. Programi Ekonomik dhe Fiskal 2006-2008


87

niveli i borxhit në vitin 2013 u rrit më tej, për shkak të njohjes së detyrimeve të prapambetura ndaj sektorit privat prej 5.2%. Deficiti buxhetor për vitin 2008, vlerësohet të ketë arritur në 5.7 % të PBB-së, duke u thelluar me rreth 2.2 pikë përqindjeje në terma vjetorë. Kontribuuesi kryesor në zgjerimin e mëtejshëm të deficitit fiskal, janë shpenzimet për investime.27 Përmirësimi i administrimit të “shpenzimeve kapitale”, nëpërmjet një rishpërndarjeje të fondeve drejt projekteve më të mëdha, ka përfaqësuar një prej përparësive të politikës fiskale gjatë vitit 2008. Ky vit fiskal është karakterizuar nga një nivel relativisht i lartë shpenzimesh kapitale krahasuar me vitet paraardhëse, një pjesë e konsiderueshme e të cilave përfaqësohet nga shpenzimet për ndërtimin e segmentit rrugor Rrëshen – Kalimash. Politika fiskale për këtë periudhë kohore, e karakterizuar përgjithësisht nga një natyrë ekspansioniste, ka shërbyer si një stimul fiskal për ekonominë. Shpenzimet buxhetore janë përqendruar kryesisht në tremujorin e dytë dhe atë të katërt të vitit. Sikurse dhe në dy vitet paraardhëse shpenzimet janë përqendruar gjerësisht në muajt e fundit të vitit, duke ushtruar presione rritëse ndaj normave të interesit në tregun e letrave me vlerë të qeverisë. Edhe gjatë vitit 2009 politika fiskale u karakterizua nga një natyrë ekspansioniste e cila, krahas stimulit monetar, ka ndihmuar ekonominë në gjenerimin e normave pozitive të rritjes. Deficiti u zgjerua me ritme të larta, sidomos pas tremujorit të parë, duke u vlerësuar në fund të vitit 2009 në rreth 7% të PBB-së. Burimet kryesore të financimit të deficitit ishin të ardhurat nga privatizimet dhe kredia sindikale. Zgjerimi i deficitit ndikoi në këtë mënyrë dhe në rritjen e stokut të borxhit publik. Rritja e borxhit publik dhe deficitit buxhetor gjatë vitit 2009, si pasojë e stimujve fiskalë në kuadër të gjallërimit të ekonomisë, bëri të domosdoshëm ndryshimin e kahut të politikës fiskale në vitin 2010. Në këto kushte, në vitin 2010 politika fiskale u orientua drejt konsolidimit fiskal, proces i cili u përshpejtua sidomos pas gjashtëmujorit të parë të vitit 2010, me miratimin e buxhetit të rishikuar, i cili përcaktonte një nivel më të ulët shpenzimesh nga ai i miratuar në fillimin e vitit. Konsolidimi fiskal gjatë vitit 2010, konsistoi kryesisht në kontrollin dhe reduktimin e shpenzimeve buxhetore edhe pse nuk munguan masat në drejtim të rritjes së të ardhurave. Për shkak të rritjes ekonomike të ngadaltë të ardhurat u realizuan nën nivelin e planifikuar. Objektivat operacionalë të politikës fiskale për vitin 2011 në terma sasiorë u shprehën si respektim i kufirit të borxhit publik nën 60% të PBB-së, si edhe i ruajtjes së niveleve të ulëta për deficitin buxhetor. Këto dy ankora fiskale në funksion të qëndrueshmërisë së financave publike, kanë kushtëzuar hapësirat fiskale përgjatë vitit 2011, çka ka bërë të domosdoshme ndjekjen e një politike fiskale të kujdesshme për këtë vit buxhetor. Politika fiskale në tërësi për vitin 2011 mund të cilësohet lehtësisht stimuluese. Rritja e ulët ekonomike dhe dobësia e kërkesës së brendshme kërkuan ndjekjen e një politike fiskale stimuluese në vitin 2013. Politika fiskale e ndjekur ishte sigurisht e lidhur ngushtë edhe me zhvillimin e zgjedhjeve elektorale. Rritja e deficitit buxhetor vlerësohet të ketë dhënë një impuls fiskal. Pjesa më e madhe e tij është krijuar nga politika fiskale diskrecionare, ndërkohë që stabilizatorët automatikë kanë kontribuar në një masë më të kufizuar në formimin e impulsit fiskal gjatë vitit 2013.

27 Banka e Shqiperise, Raporti vjetor 2008


88

Ndërkohë, gjatë vitit 2014 politika fiskale i është rikthyer natyrës konsoliduese. Niveli i lartë i borxhit publik nuk la hapësirë për ndjekjen e një politike fiskale stimuluese. Procesin e konsolidimit fiskal e ka drejtuar rritja e të ardhurave tatimore, ndërkohë që impulsi fiskal i gjeneruar nga shpenzimet primare korente është neutralizuar nga ritmet rënëse të shpenzimeve kapitale. Programi i konsolidimit fiskal që filloi në vitin 2014 dhe është përfshirë në kuadrin fiskal afatmesëm synon reduktimin e borxhit qeveritar ndaj PBB-së duke filluar prej vitit 2015. Reformat fiskale, duke përfshirë edhe ato që lidhen me të ardhurat nga taksat dhe menaxhimin e financave publike do të jenë reforma kyç. Paketa fiskale e vitit 2014 përfshiu vendosjen e një takse progresive mbi të ardhurat personale, modifikime të tatimit mbi fitimin dhe reformën akcizë. Masa të mëtejshme janë të nevojshme për të përmirësuar administratën tatimore edhe pse masa të tilla ka të ngjarë të japin përfitime vetëm në periudhën afatmesme. Përmirësimi i mbledhjes së taksave është një nga objektivat kryesore të vitit aktual. Administrata tatimore është duke pësuar një reformë të gjerë, përfshirë implementimin e një sistemi të ri elektronik, që synon uljen e mundësive për gabime dhe korrupsion. Rritja e pritshme e nivelit të të ardhurave tatimore është parashikuar të krijojë mundësinë për rritjen e shpenzimeve, për investime, si dhe rritjen e pagesave të interesit. Ligji vjetor i buxhetit për vitin 2015 ka prezantuar masa fiskale për të hyrat dhe shpenzimet, që synojnë një ulje të deficitit fiskal. Një tjetër objektiv kryesor është ulja e niveleve të borxhit ndaj PBB-së, duke siguruar nivel të qëndrueshme për një vend në zhvillim, për të mos cenuar qëndrueshmërinë afatgjatë. Politikat fiskale do të fokusohen në efikasitetin e shpenzimeve publike, prioritetin e shpenzimeve të politikave me ndikime të mëdha, duke hapur perspektiva të reja për investimet e sektorit privat, promovimin e fitimet e efikasitetit, rritjen ekonomike dhe punësimin. Borxhi publik i Shqipërisë parashikohet të zbresë nën 60% nga 2019, si rezultat i niveleve më të ulëta të deficitit dhe rritjes së PBB-së. Megjithatë, kushtet e dobëta ciklike caktojnë një limit maksimal për nivelin e përmirësimit të vendit pa shkaktuar pasoja negative ekonomike dhe sociale. Verifikimi i parashikimit është në varësi të disa faktorëve si ndryshimeve në pozicionin e politikës fiskale, kursit të këmbimit, si detyrimet e papritura nga sektori energjetik. Qeveria e Shqipërisë është duke zbatuar një sërë reformash me qëllim rritjen e eficiencës në kryerjen e shpenzimeve. Gjithashtu reforma thelbësore duhet të ndërmerren në drejtim të sistemit të sigurimeve shoqërore dhe sektorit energjitik. Sistemi i pensioneve është aktualisht në deficit dhe me parashikimin për plakjen dramatike të popullsisë gjatë dekadave të ardhshme, ajo nuk do të jetë në gjendje për të përballuar rritjen e kërkesave për pensione. Forcimin i kuadrit fiskal dhe rritja e përgjegjësisë dhe përgjegjshmërisë për përdorimin efektiv dhe efikas të burimeve financiare publike janë prioritet kryesore për qeverinë. Mungesa e masave politike do të përbënte një risk serioz për stabilitetin makroekonomik. Rritja e perceptimit të riskut sovran në tregun e brendshëm të letrave me vlerë mund të ndikojnë në vullnetin e tij për të financuar borxhin e qeverisë, duke rezultuar në rritjen e normave të interesit. Pa politikat e përshtatshme dhe reforma të domosdoshme strukturore, borxhi publik do të arrinte nivele të larta duke ndikuar negativisht në rritjen ekonomike.


89

Tabela 4.1 : Përmbledhje e politikës fiskale të qeverisë në periudhën 2007-2014 POLITIKA

FISKALE MASAT E NDËRMARRA TË ARDHURAT SHPENZIMET

2007 POLITIKË

SHTRËNGUESE

-Aplikimi i taksës së sheshtë për tatimin mbi të ardhurat personale në masën 10 %. -Rritja e akcizës për disa mallra -Rritja e taksave nacionale -Rritja e nivelit të taksave vendore -Reduktim i taksave doganore

• Rritja e pagave në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Reduktimi i kontributeve të sigurimeve shoqërore.

2008 POLITIKË EKSPANSIVE

-Tatim fitimi 10% -Përjashtimi i disa bizneseve nga pagesa e TVSH.

Rritja e investimeve publike

2009 POLITIKË EKSPANSIVE


2010 POLITIKË SHTRËNGUESE

Reduktimi i investimeve publike

2011 POLITIKË LEHTËSISHT STIMULUESE

Ligji për legalizimin e kapitaleve dhe amnistinë fiskale.

2012 POLITIKË SHTRËNGUESE

Përmirësime në procedurat tatimore

2013 POLITIKË STIMULUESE

Përjashtimi nga TVSH për disa kategori të biznesit. Reduktim i akcizave


2014

POLITIKË

KONSOLIDUESE

-Aplikimi i taksës progresive për tatimin mbi të ardhurat personale. -Modifikimi i tatimit mbi fitimin -Reformë e akcizës

Pagesa e detyrimeve të prapambetura

Burimi: Prezantim i autorit 4.3. Problemet kryesore në menaxhimin e financave publike Kriza globale financiare ka prekur të gjitha vendet e rajonit e më gjerë. Rivendosja e stabilitetit dhe qëndrueshmërisë së financave publike mbetet një shqetësim i madh për qeveritë në rajon. Për më tepër, kriza zbuloi ekzistencën e riskut të lartë fiskal dhe dobësitë në procesin e menaxhimit të financave publike. Gjithashtu, mungesa e transparencës në veprimet e qeverisë në shumë vende ka kontribuar në përkeqësimin e situatës. Publiku i gjerë ka bërë thirrje për përgjegjësi më të madhe në përdorimin e burimeve publike. Si rezultat i kësaj, kohët e fundit ka një fokus në rritje në përmirësimin e cilësisë së menaxhimit të financave publike në mbarë botën. Shumë vende janë duke marrë hapa të rëndësishëm drejt forcimit të menaxhimit financiar publik dhe qeverisjes (Olden 2012). Në këtë qasje të re të qeverive ndaj menaxhimit


90

financiar do të duhen modele të reja dhe mjete më të sofistikuara. Në një mjedis ku burimet janë të kufizuara është shumë e rëndësishme të sigurohet shpërndarja efektive e burimeve. Kështu, buxhetet duhet të jenë të lidhura në mënyrë efektive me objektivat e politikave. Megjithatë, ende mbetet shumë për t'u bërë. Pse menaxhimi i financave publike është i rëndësishëm? Objektivat kryesore të menaxhimit të financave publike janë ruajtja e disiplinës fiskale, arritja e efikasitetit në procesin alokues, sigurimi i efikasitetit operacional, transparencë dhe llogaridhënie. (Lawson, 2012)

Diagramë 4.1. Cikli i Menaxhimit të Financave Publike

Cilësia e shërbimit publik të ofruar nga qeveria është shumë e varur nga niveli i efikasitetit të menaxhimit të financave publike. Burimet publike duhet të përdoret në mënyrën më efikase të mundur, për të minimalizuar humbjet. Përveç kësaj, menaxhimi efektiv i financave publike është i rëndësishme për vendimmarrjen. Kjo e fundit dhe alokimet efektive të burimeve duhet të mbështeten në informacion të saktë financiar (Khagram, S. et al. 2013). Rritja e efikasitetit të menaxhimit të financave publike mund të kontribuojë pozitivisht në ndërtimin e një marrëdhënie besimi mes qeverisë dhe publikut të gjerë që është kritike për stabilitetin dhe zhvillimin e vendit. Kjo marrëdhënie mund të përmirësohet më tej dhe të forcohet me anë të llogaridhënies së fortë dhe transparencës në përdorimin e fondeve publike. Vendet me sisteme të forta, transparente dhe të përgjegjshme të menaxhimit të financave publike, të udhëhequr nga parimet e përdorimit efikas dhe efektiv të burimeve publike kanë tendencë për të ofruar shërbime më të mira për qytetarët dhe stabilitetin makroekonomik; dy parakushte për rritjen ekonomike dhe uljen e varfërisë. Për të siguruar një rritje afatgjatë e të qëndrueshme, një nivel të lartë të përgjegjësisë e transparencës dhe shërbim cilësor për qytetarët, duhet të ndërmerren reforma të rëndësishme për të adresuar dobësitë dhe paaftësitë e sistemit dhe proceseve të menaxhimit të financave publike.

Në Shqipëri, dobësitë në menaxhimin e financave publike shkaktuan rritje të borxhit qeveritar në raport ndaj PBB-së mbi kufirin 70% dhe akumulim të konsiderueshëm të borxheve kryesisht për shkak të faturave të papaguara dhe rimbursimeve të papaguara të TVSH-së për biznesin. Stoku i përgjithshëm i detyrimeve të prapambetura është


91

vlerësuar në shumën prej 700 milionë USD, ekuivalente me gati 5.3% të PBB-së. Në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE, Shqipëria duhet të adresojë mangësitë në sistemin e menaxhimit të financave publike për të zhvilluar një sistem të shëndoshë. Administrata dhe shërbimet publike eficente konsiderohen si prioritete kyçe për vendin. Ky seksion do të nxjerrë në pah dhe do të diskutojë mbi të metat kryesore të menaxhimit aktual të financave publike. Ndër më të rëndësishmet, do të merren në konsideratë parashikimet tepër optimiste të të ardhurave publike; planifikime jo-operative të buxhetit afatmesëm; mungesa e transparencës dhe pjesëmarrjes së publikut në procesin e buxhetit; krijimi i detyrimeve të prapambetura të qeverisë; sistemet e dobëta të kontrollit të brendshëm dhe mbikëqyrja e kufizuar nga institucioni i auditimit të jashtëm. Për të siguruar planifikime të kujdesshme fiskale dhe financiare, parashikimet makroekonomike duhet të përmirësohen në mënyrë të konsiderueshme. Parashikimet optimiste të të ardhurave kanë ndikuar negativisht në angazhimet shumëvjeçare dhe kanë çuar në një akumulim të konsiderueshëm të detyrimeve të prapambetura dhe një rritje të borxhit qeveritar. Për më tepër, është regjistruar një humbje e efikasitetit të shpenzimeve publike. Investimet kapitale ishin kategoria më e prekur e shpenzimeve. Efektet do të ishin të kushtueshme edhe nëse aktivitetet do të ishin ndërprerë apo bllokuar plotësisht. Ndonjëherë buxhete të kufizuara që në fillim rezultojnë shumë më mirë se shkurtime të paplanifikuara që kufizojnë dhe ndërpresin aktivitetet e rregullta. Përveç kësaj, shkurtimet e paplanifikuara mund të kenë një efekt dramatik në procesin e buxhetimit afatmesëm. Rishikimet e vazhdueshme të buxhetit dekurajojnë institucionet buxhetore që prodhojnë plane afatgjata dhe afatmesme, duke përkeqësuar cilësinë e procesit. (Potter dhe Diamond (1999)) Përveç parashikimeve optimiste të të ardhurave dhe rishikimeve gjatë vitit edhe devijimet në përbërjen e shpenzimeve kanë demonstruar një problem në cilësinë e procesit të planifikimit dhe buxhetimit. Pavarësisht performancës së dobët, objektivat për projektet e investimeve janë mbajtur në nivele tepër optimiste. Buxheti afatmesëm dhe tavanet buxhetore nuk janë të lidhura në mënyrë të mjaftueshme me procesin vjetor të buxhetit. Si rezultat, efikasiteti i shpenzimeve rezulton më i ulët se sa ishte planifikuar. Dobësi të rëndësishme vihen re edhe në kontrollin e brendshëm financiar publik. Kuadri ligjor rezulton i përshtatshëm ndërkohë që ka një mungesë të zbatimit të menaxhimit të rrezikut dhe standardeve të tjera të kontrollit në të gjithë administratën publike. Për këtë arsye, zhvillimi i duhur i kontrollit dhe auditimit të brendshëm do të kërkojë kohë dhe përpjekje. Vlerësimet e fundit nga organe të pavarura apo organizata ndërkombëtare tregojnë se administrata publike dhe shërbimi publik është prekur nga korrupsioni e mashtrimi. Këto të fundit mund të dëmtojnë seriozisht rezultatin e reformave të menaxhimit të financave publike në drejtim të përmirësimit të efikasitetit.

4.3.1. Performanca buxhetore

Një menaxhim i shëndoshë i financave publike mund të sigurohet nëpërmjet sistemeve efikase të buxhetit që rezultojnë të besueshme, gjithëpërfshirëse, transparente dhe që monitorohen nga një mbikëqyrje e fortë dhe e pavarur. Mungesa


92

e transparencës buxhetore, pjesëmarrjes publike ose mbikëqyrjes mund ta kompromentojnë disiplinën fiskale dhe të nxisin mundësitë për korrupsion. Në vitet e fundit, ka një vëmendje në rritjen e transparencës, pjesëmarrje dhe llogaridhënie në vendimmarrje fiskale nëpër botë. Objektivat fiskale të plota, të qëndrueshme dhe transparente janë vendimtare për një proces të saktë të vendimmarrjes dhe për sigurimin e llogaridhënies nga qeveria. Përveç kësaj, objektiva të tilla duhet të jenë lehtësisht të matshme, me afate të përcaktuara qartë, që mbulojnë të gjithë sektorin publik dhe të raportuara sipas standardeve të raportimit financiar. Një buxhet nuk rezulton i besueshëm kur ka një mospërputhje në mes të planeve dhe rezultateve. Në këtë rast buxheti nuk është një mjet i përshtatshëm menaxherial. Vlerësimet e fundit PEFA në Shqipëri (2011) tregojnë një renditje të ulët të besueshmërisë të buxhetit. Devijimi nga plani rrjedh kryesisht nga parashikime tepër optimiste buxhetore, paparashikueshmëria e shpenzimeve për investime dhe të planifikimit të dobët të likuiditetit. Kredibiliteti i buxhetit duhet të forcohet duke përmirësuar parashikimet makroekonomike dhe fiskale, procesin e përgatitjes së buxhetit dhe planifikimin e rrjedhës së parasë. Gjithashtu, shpenzimet duhet të kryhen në bazë të burimeve të disponueshme. (Klepsvik, Knut, et al. 2014). Tabela 1 dhe 2 tregojnë diferencën midis vlerave të planifikuara dhe faktike për të ardhurat dhe shpenzimet e qeverisë së përgjithshme, për periudhën 2008-2014. Tabelë 4.2. : Të ardhurat totale të planifikuara dhe faktike milionë ALL 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Buxheti 283.686 334.823 360.955 362.223 355.759 360.661 364.704

Fakti 291.238 298.981 324.721 330.475 330.384 323.705 366.721

Devijimi ‐3% 12% 11% 10% 8% 11% ‐1%Burimi: Ministria e Financave, Shqipëri. Llogaritje të autorit Në vitin 2008, hyrjet e të ardhurave rezultuan më të larta se sa pritej, ndërsa shpenzimet shënuan vlera më të ulëta se ato të buxhetuara. Rënia e papritur e flukseve të të ardhurave në vitin 2009, nuk u shoqërua me një reduktim proporcional të shpenzimeve. Si rezultat, deficiti buxhetor shënoi një vlerë të lartë prej gati 7% të PBB-së. Tabelë 4.3 : Shpenzimet totale të planifikuara dhe faktike milionë ALL 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Buxheti 369.034 384.834 410.721 409.035 396.922 409.594 456.404

Fakti 351.492 379.863 362.752 376.352 376.241 394.118 438.849

Devijimi 5% 1% 13% 9% 5% 4% 4% Burimi: Ministria e Financave, Shqipëri. Llogaritje të autorit Midis viteve 2010 dhe 2013, të ardhurat shënuan një nivel shumë më të ulët se parashikimet. Si përgjigje, për të ruajtur deficitin buxhetor brenda niveleve të qëndrueshme, qeveria ngriu disa shpenzime të reduktuara më tej, nëpërmjet rishikimit të buxhetit të mes-vitit. Megjithatë, në vitin 2013 reduktimi i shpenzimeve rezultoi më i ulët për shkak të zgjedhjeve elektorale.


93

Që nga viti 2009, pjesërisht për shkak të krizës ekonomike financiare në Europë e SHBA parashikimi ka qenë i vështirë në Shqipëri. Megjithatë, në vitin 2014 vlerat e planifikuara kanë rezultuar më realiste. Flukset hyrëse të të ardhurave kanë tejkaluar parashikimet për shkak të rritjes së PBB, por edhe përmirësimit të administratës tatimore. Një buxhet transparent nënkupton që të gjithë individët e një vendi mund të kenë akses në informacion të detajuar mbi të dhënat (p.sh. llojeve të ndryshme të shpenzimeve dhe të ardhurave, ndihmën e donatorëve ndërkombëtarë etj). Për të hetuar mbi transparencën buxhetore dhe në nivelin e pjesëmarrjes së publikut në procesin e buxhetit në Shqipëri ky punim i referohet rezultateve të “Open Budget” (2015). Buxheti i Hapur (“Open Budget”) është një program hulumtimi global që promovon qasjen e publikut në informacione mbi buxhetin dhe ndërtimin e sistemeve të përgjegjshme të buxhetit. Ai shqyrton për 102 vende nga e gjithë bota matjen e tri aspekteve të menaxhimit të financave publike. Treguesit e Opening përdoren për të matur angazhimin e përgjithshëm të vendeve të anketuara drejt transparencës dhe për të bërë të mundur krahasimet midis vendeve. Ato tregojnë nëse qeveritë ofrojnë publikut një qasje të duhur në të dhëna kombëtare mbi buxhetin, nëse qeveritë ofrojnë mundësinë për të marrë pjesë në procesin e buxhetit dhe nëse mbikëqyrja e buxhetit kryhet nga ligjvënësit dhe auditorët. Buxhetet e hapura lejojnë publikun që të jetë gjyqtari i qeverisë për përdorimin e mirë të fondeve publike. Furnizimi i publikut me informacion të plotë dhe në kohë, për buxhetin e qeverisë dhe me mundësinë për të marrë pjesë në vendimmarrje, mund të forcojë mbikëqyrjen e qeverisë, rritjen e përgjegjshmërisë së saj dhe përmirësimin e zgjedhjeve të politikave. Proceset e mbyllura kryesisht kanë efekte të kundërta. Kufizimi i aksesit në informacion krijon mundësi për qeveritë për të fshehur shpenzimet jo eficiente duke favorizuar korrupsionin. Për të matur shkallën e transparencës së buxhetit, konsiderohen sasia e të dhënave buxhetore, niveli i detajimit të tyre dhe afatet kohore kur informacioni është vënë në dispozicion të publikut nga qeveria. Çdo vendi i jepet një rezultat në mes 0 dhe 100 që përcakton renditjen e tij. Figura 4.3: Treguesi i transparencës në vendet e rajonit (2015)

Burimi: International Budget Partnership


94

Figura 4.3 paraqet vlerën e indeksit për vendet e rajonit për vitin 2015. Shqipëria është një nga vendet ku treguesi i transparencës shënon vlerat më të ulëta. Ndërkohë që ndër vendet e rajonit, vlera më e lartë i përket Sllovenisë.Ekziston një mungesë e qartë e gjithëpërfshirjes të buxhetit dhe transparencës në Shqipëri. Për të përmirësuar transparencën e buxhetit, Shqipëria duhet të ndërmarrë hapa të tjerë për të vendosur më shumë informacion në dispozicion të publikut. OBS (2015) rekomandon publikimin e një raporti të fundvitit, duke përfshirë informacion mbi financimin e borxhit, stokut të borxhit, aktivet financiare dhe të rezultatit të vitit aktual dhe paraprak; prodhimi dhe publikimi i buxhetit për qytetarët dhe të buxhetit të vitit të rishikimit; paraqitja e një informacioni të detajuar mbi klasifikimin e shpenzimeve për vitet e ardhshme dhe klasifikimin e shpenzimeve në vitet e mëparshme. Gjithashtu, fondet e donatorëve duhet të përfshihen në raportet standarde fiskale. Së fundi, është i rekomandueshëm që monitorimi qendror i ndërmarrjeve publike dhe borxhit të qeverisë të forcohet. Historikisht procesi i vendimmarrjes ka qenë pothuajse i fshehtë. Shpesh, shoqëria civile, organizatat dhe qytetarët kanë pak ose aspak qasje në informacionin mbi menaxhimin e financave publike. Treguesi i pjesëmarrjes së publikut në procesin buxhetor analizon mundësitë që qeveritë i sigurojnë shoqërisë civile dhe publikut të gjerë për t'u angazhuar në vendimet për mënyrën se si do të sigurohen dhe shpenzohen burimet publike. Figura më poshtë paraqet vlerat e treguesit për vendet e rajonit gjatë vlerësimit të fundit të kryer. Ashtu si për transparencën edhe në drejtim të nivelit të pjesëmarrjes së publikut në procesin buxhetor, Shqipëria radhitet nga vendet me performancën më të dobët në rajon. Edhe pse disa hapa janë ndërmarrë në drejtim të rritjes së transparencës apo përfshirjes së shoqërisë civile, përsëri performanca e vendit tonë mbetet e ulët. Për të përmirësuar transparencën e buxhetit, Shqipëria duhet të ndërmarrë hapa të mëtejshme. Rekomandohen publikimi i një raporti të fundvitit, prodhimi dhe publikimi i një buxheti për qytetarët dhe rishikimi i buxhetit gjatë vitit. Gjithashtu rekomandohet paraqitja e një informacioni më të detajuar mbi klasifikimin e shpenzimeve për vitet e ardhshme dhe klasifikimin e shpenzimeve për vitet e mëparshme. Figurë 4.4: Treguesi i pjesëmarrjes së publikut në vendet e rajonit (2015)

Burimi: International Budget Partnership


95

Në drejtim të përmirësimit të pjesëmarrjes së publikut, Shqipëria duhet të marrë masa për krijimin e mekanizmave të besueshme dhe efektive (p.sh., dëgjime publike, sondazhet, grupet e fokusuara). Përveç qasjes në informacion, qytetarët gjithashtu kanë të drejtë të marrin pjesë në hartimin e buxhetit. Pavarësisht interesit përreth metodologjive specifike të buxhetimit nëpërmjet pjesëmarrjes, konsiderohet se qytetarët nuk kanë njohuri ose ekspertizë të mjaftueshme për të justifikuar përfshirjen e tyre në faza të ndryshme të procesit të buxhetit. Megjithatë, gjërat po ndryshojnë. Kohët e fundit, organizatat ndërkombëtare bëjnë thirrje për një përfshirje më të madhe të publikut të gjerë në procesin e hartimit të politikave.

4.3.2 Detyrimet e prapambetura të qeverisë Si pasojë e krizës globale financiare, shumë vende të zhvilluara dhe në zhvillim janë përballur me probleme serioze të akumulimit të detyrimeve të prapambetura të qeverisë. Pavarësisht efektit të krizës, e cila ka detyruar shumë qeveri të ndërmarrin politika fiskale ekspansioniste dhe ka shkaktuar rënie drastike në të ardhurat publike, në përgjithësi krijimi i detyrimeve të prapambetura të qeverisë është rezultat i një procesi të gjatë të menaxhimit të dobët të financave publike, si dhe mungesës së llogaridhënies. Për shkak të gamës së gjerë të rregullave që rregullojnë shpenzimet publike dhe pagesat në vende të ndryshme, me afate të ndryshme për pagesat, nuk ka një përkufizim të caktuar të detyrimeve të prapambetura. Megjithatë, ato kanë një karakteristikë të veçantë, që është, fakti që krijohen nga qeveritë, që për arsye të ndryshme, nuk janë në gjendje të përmbushin detyrimet e tyre brenda datës së caktuar. Por paaftësia e qeverive për të përmbushur detyrimet mund të jetë një shenjë e problemeve ciklike ose strukturore. Të parat lidhen me ciklet ekonomike, krizat financiare dhe ekonomike apo probleme të likuiditetit të qeverisë. Në të gjitha këto raste, pasi autoritetet arrijnë të zgjidhin shkaqet, problemi i detyrimeve të prapambetura mund të zgjidhet brenda një horizonti kohor të arsyeshëm. Por, kur detyrimet e prapambetura janë të lidhura me dobësi strukturore dhe sistemike, zgjidhja zakonisht kërkon më shumë kohë dhe angazhim e përpjekje të qeverisë. Nga ana tjetër, dobësitë sistemike apo strukturore mund të jenë të rrënjosura në secilën nga fazat e ciklit të menaxhimit të shpenzimeve publike d.m.th që prej autorizimit të shpenzimeve, të angazhimit, verifikimit, pagesës, kontabilitetit dhe auditimit. Zakonisht sistemeve të shëndosha të menaxhimit të shpenzimeve publike mbështeten në kontrollin e shpenzimeve në çdo fazë të ciklit, të cilat janë po aq të rëndësishme për arritjen dhe ruajtjen e disiplinës fiskale. Megjithatë, për të kufizuar krijimin e detyrimeve të prapambetura, kontrolli i angazhimeve është provuar të jetë më i rëndësishmi. Kjo është për shkak se angazhimi nënkupton një detyrim për të paguar dhe kur ai krijohet nëpërmjet nënshkrimit të një kontrate, qeveria nuk mund të shmangë pagesën dhe është tepër vonë për të ushtruar kontrollin e shpenzimeve. Më tej mungesa e regjistrimit apo pagesës së faturës krijon detyrimet e papaguara, të cilat herët a vonë, qeveria duhet t'i likuidojë. Shqipëria përjetoi akumulimin e detyrimeve të tilla dhe regjistrimi i të gjitha faturave të vjetra dhe të pa raportuara, përkeqësoi në mënyrë kritike financat publike, duke rritur borxhin deri publik në 72% të PBB-së. Përveç kësaj, monitorimi i pamjaftueshëm dhe raportimi i pasaktë i detyrimeve të prapambetura mund të komplikojë parandalimin dhe menaxhimin e tyre.


96

Veçanërisht si pasojë e krizës financiare globale, pas disa viteve të politikave fiskale ekspansioniste, vendet janë duke u përpjekur për të konsoliduar financat e tyre publike. Si rezultat i kësaj, shumë vende kanë ndërmarrë reforma drastike për të identifikuar, verifikuar, raportuar dhe likuiduar shumat e papaguara, si dhe të ndërmarrë strategji për të shmangur krijimin e detyrimeve të reja. Hartimi dhe zbatimi efektiv i strategjive të konsolidimit, megjithatë, kërkon identifikimin dhe analizimin e shkaqeve kryesore të këtyre problemeve. Përvoja ndërkombëtare tregon se shkaqet më të zakonshme të borxheve, krijimit dhe akumulimit janë: • Dobësi në procesin e përgatitjes së buxhetit. Si rezultat i parashikimeve tepër optimiste të të ardhurave dhe rritjes ekonomike, të cilat më pas nuk arrijnë të materializohen gjatë ekzekutimit të buxhetit, ndërkohë mund të rezultojnë joreale dhe të paqëndrueshme buxhetet publike. Qeveritë angazhojnë burimet publike bazuar në nivelin e autorizimeve buxhetore. Kështu që reduktimi i autorizimeve buxhetore gjatë vitit, pasi shpenzimet janë kryer gjatë ekzekutimit të buxhetit, përbën një rrezik të madh për krijimin e vonesave të pagesave. Siç është përmendur dhe më lart, kur burimet janë angazhuar, herët a vonë, qeveria do të duhet të shlyej detyrimin. Me fjalë të tjera, duke mbivlerësuar të ardhurat dhe financimet, të cilat më vonë dështojnë të përmbushen, qeveria mund të gjendet me fonde të pamjaftueshme për të kryer shpenzimet e planifikuara (OECD 2011). Kjo është arsyeja pse, projektimi i treguesve të saktë buxhetore është vendimtar për arritjen dhe ruajtjen e disiplinës fiskale. Megjithatë, duhet të merret në konsideratë fakti se edhe me parashikimet e mira, ndryshime të papritura mund të ndodhin në mjedisin makroekonomik gjatë vitit. Të ardhurat varen nga një mori faktorësh, shpesh jashtë kontrollit apo ndikimit të qeverive. Ndikimi i krizës në aktivitetin ekonomik, tregjet e paqëndrueshme financiare, rënia e kohëve të fundit në çmimet e karburantit, të gjithë kanë ndikuar në burimet financiare publike në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim. Prandaj, qeveritë në të gjithë botën duhet të përballen me sfidat për të reflektuar në buxhetet publike, ndryshimet e mjedisit makroekonomik, si dhe të sigurojnë disiplinën fiskale në një mjedis në ndryshim. • Dobësi në procesin e ekzekutimit të buxhetit. Kontrolli i shpenzimeve publike është një element thelbësor i disiplinës fiskale. Siç e kemi përmendur më parë, ka një marrëdhënie shumë të ngushtë në mes të mungesës së kontrolleve të duhura për angazhimet, krijimin dhe akumulimin e detyrimeve të prapambetura. Radev dhe Khemanit (2009) pohojnë se faza e angazhimit është ndoshta më e rëndësishmja nga të gjitha fazat e ciklit të shpenzimeve, pasi ajo përfaqëson lindjen e një detyrimi në të ardhmen. Si e tillë, kontrolli i angazhimeve është thelbësor për kontrollin e kostove dhe parandalimin e detyrimeve të prapambetura. Kontrollet e angazhimeve shërbejnë për të menaxhuar shfaqjen fillestare të detyrimeve, për të shmangur akumulimin e borxheve të paqëndrueshme dhe të faturave të papaguara. Për të gjitha këto arsye, rregullimi i përshtatshëm i kuadrit ligjor për kontrollet e angazhimeve, kërkon angazhim të fortë politik dhe përgjegjshmëri, si edhe zbatimin e tyre efektiv. Krijimi dhe akumulimi i detyrimeve të prapambetura të shpenzimeve nga qeveritë mund të ketë një ndikim tepër negativ në ekonominë e vendit. Kriza financiare e vitit 2008 në Evropë tregoi se grumbullimi i borxheve mund të jetë një problem edhe në vendet e zhvilluara, si Portugalia, Greqia, Spanja dhe Italia. Ekzistenca e detyrimeve të prapambetura mund të fsheh madhësinë e vërtetë të deficitit dhe stokut të borxhit të qeverisë, të zvogëlojë në mënyrë të konsiderueshme ndikimin e politikës fiskale në


97

kërkesën agregate dhe potencialisht të minojë stabilitetin makroekonomik. Pasojat ekonomike e detyrimeve të prapambetura nga qeveritë mund të jenë të shumëllojshme. Disa nga pasojat kryesore paraqiten si në vijim: • Pasojat për ekonominë e vendit. Reduktim i rritjes ekonomike. Sipas Flynn dhe Pessoa (2014), ekzistenca e detyrimeve të prapambetura të qeverisë krijon probleme të likuiditetit në ekonomi që mund të kenë një ndikim negativ në kërkesën agregate. Nëse bizneset janë të varura nga kontratat qeveritare, detyrimet e pashlyera mund ndikojnë ndjeshëm në performancën dhe pozicionin financiar të tyre. Si rrjedhim mund të shkaktojnë reduktimin e aktivitetit ekonomik dhe rritjen e papunësisë në vend. Rritja e kostos së ofrimit të shërbimeve nga bizneset. Bizneset, klientë të qeverisë në përpjekje për të kompensuar humbjet apo kostot oportune nga vonesat në pagesa, mund të rrisin çmimet për produkte apo shërbimet që ato ofrojnë duke shkaktuar inflacion në ekonomi. Mungesa e likuiditetit për bizneset mund të rrisë kërkesat e tyre për kreditim nga bankat, duke shtuar presionin në tregjet e kreditit dhe duke rritur normat e interesit. Këto presione, nga ana tjetër, mund të detyrojnë bankën qendrore të ndjekë një politikë monetare relaksuese, që mund të ndikojë në rritjen e përgjithshme të çmimeve. Këto biznese do të përballen me probleme serioze të likuiditetit, vështirësi në kreditim nga bankat dhe rrjedhimisht do të ngadalësojnë aktivitetin e tyre ekonomik ose do ta ndalojnë plotësisht atë. • Pasojat për qeverinë. Një nga pasojat kryesore është ulja e besimit në politikën fiskale. Detyrimet e prapambetura mund të fshehin madhësinë e vërtetë të detyrimeve të qeverisë. Reduktimi ose ndërprerja e ofrimit të shërbimeve publike. Rritja e kostove të produkteve dhe shërbimeve, mund të detyrojë qeveritë të reduktojnë sasitë e produkteve dhe shërbimeve të ofruara të kushtëzuara nga burime të kufizuara. Furnitorët mund të kërkojnë që qeveria të kryejë parapagesa për mallrat dhe shërbimet, ose që dorëzimi i produkteve apo shërbimeve të mëtejshme të varet nga pagesat e kryera nga qeveria. Ofrimi i shërbimeve publike mund të frenohet nëse furnizuesit ndalojnë furnizimin me produkte apo shërbime. Kostot fiskale mund të jenë edhe indirekte, duke u shfaqur në një moment të dytë. Bizneset të përballura me mungesë likuiditeti, norma më të ulëta të fitimeve, reduktim të numrit të punonjësve dhe vështirësi të tjera, mund të reduktojnë ose të refuzojnë të paguajnë detyrimet tatimore dhe kontributet e sigurimeve shoqërore derisa qeveria t’ju paguajë atyre detyrimet e prapambetura. Kjo do të shkaktonte reduktimin e nivelit të të ardhurave qeveritare nga taksat dhe rrjedhimisht rritjen e nivelit të deficitit.

Në Shqipëri, parashikimet tepër optimiste të nivelit të PBB-së dhe të ardhurave, përveç dështimeve për të rregulluar sjelljen e menaxhimit, kanë dëmtuar në mënyrë të konsiderueshme proceset e planifikimit dhe buxhetimit në vitet e fundit. Parashikimet fiskale tepër optimiste kanë qenë një nga faktorët kryesorë që kanë kontribuar në krijimin e detyrimeve të prapambetura të qeverisë. Reduktimi i normave të rritjes ekonomike si rezultat i krizës financiare ekonomike globale, si dhe dobësimi i aftësisë së mbledhjes së të ardhurave, shkaktuan rënie në nivelin e përgjithshëm të të ardhurave. Përballë këtij fakti qeveria u detyrua të kryente rishikime në pakësim të shpenzimeve në mënyrë që të përmbante nivelin e deficitit buxhetor në vlera të pranueshme. Shumë nga fondet e rishikuara gjatë vitit lidheshin me kontrata që kishin filluar zbatimin e tyre. Si rrjedhim në mungesë të fondeve, faturat e lidhura me këto kontrata nuk u paguan gjatë vitit. Dështimi për të përshtatur shpenzimet me ngadalësimin e rritjes së të ardhurave të qeverisë shkaktuan nivele më të larta të


98

deficiteve buxhetore në krahasim me ato të planifikuara dhe një rritje të borxhit publik, pjesërisht në formën e detyrimeve të prapambetura. Figura tregon ecurinë e detyrimeve të prapambetura gjatë viteve. Pas vitit 2010 vihet re një rritje dramatike e tyre. Sipas udhëzimit të Ministrit të Financave “Mbi likuidimin e detyrimeve të prapambetura”28, detyrimet e prapambetura konsiderohen detyrimet financiare të përcaktuara nga një ligj, kontratë, marrëveshje apo vendim gjykate i formës së prerë që mbeten të papaguara 30 ditë pas datës së specifikuar në kontratë apo me ligj, duke përfshirë edhe periudhën kontraktuale të shtyrjes së pagesës, të cilat kanë lindur në njësitë e qeverisjes qendrore, në njësitë e qeverisjes vendore (kontratat e financuara nga qeveria qendrore) dhe fondeve speciale të sigurimeve shoqërore e shëndetësore. Në detyrimet e prapambetura të lindura në njësitë e qeverisjes vendore, përfshihen vetëm detyrimet për punimet e kryera, por të papaguara në kuadër të financimeve nga fondi për zhvillimin e rajoneve, si edhe transfertat për përfitimet e paaftësisë.

Figurë 4.5: Detyrimet e prapambetura në vitet 2007-2014

Burimi: Ministria e Financave Të gjitha detyrimet e tjera financiare të njësive të qeverisjes vendore, që nuk përfshihen në sa më sipër, duhet të parashikohen në vetë buxhetet e njësive të qeverisjes vendore. Informacioni financiar për pagesat e detyrimeve të prapambetura përditësohet çdo muaj dhe publikohet në faqen e internetit të Ministrisë së Financave me bazë mujore. Zgjidhja e problemit të detyrimeve të prapambetura synon të rrisë besueshmërinë e qeverisë dhe likuiditetin në sektorin privat. Gjithashtu pagesa e këtyre detyrimeve pritet të forcojë pozicionin financiar të bizneseve, të nxisë rritjen e kreditit duke ulur numrin e kredive me probleme (NPL) dhe mbështetjen e kërkesës së brendshme. Niveli i detyrimeve të prapambetura është vlerësuar fillimisht në vlerën 72 mld leke ose 4% të PBB, edhe pse shuma e saktë e detyrimeve të papaguara nuk është e njohur deri në momentin e pagesës së tyre. Qasja e qeverisë shqiptare ndaj këtij problemi ka qenë e dyfishtë: pagesa e detyrimeve të prapambetura të konstatuara dhe njëkohësisht

28 Udhëzimi i Ministrit të Financave (2014) Udhëzimi nr. 5, date 27/02/2014 "Mbi shlyerjen e detyrimeve të prapambetura”


99

ndërmarrja e reforma të menaxhimit financiar publik për të parandaluar krijimin e detyrimeve të reja. Procesi i konstatimit dhe pagesës së detyrimeve të prapambetura është një proces i gjatë dhe i vështirë që kalon në disa etapa. Secila etape ka rëndësi për etapën pasardhëse, por edhe për procesin në përgjithësi. Fillimisht institucionet buxhetore, që janë kontraktuesit e bizneseve, duhet të kryejnë mbledhjen e informacionit mbi detyrimet e papaguara. Më tej procedohet me verifikimin e këtyre detyrimeve, nëse ekzistojnë në të vërtetë kushtet për ta përcaktuar si detyrim të prapambetur. Pasi detyrimet janë verifikuar, procedohet me klasifikimin e tyre në kategoritë dhe periudhat përkatëse. Përpara se të procedohet me likuidimin e detyrimeve, duhen përcaktuar radha e kryerjes së tyre dhe prioritetet. Diagramë 4.2: Procesi i identifikimit dhe pagesës së detyrimeve të prapambetura

Burimi: Prezantim i autorit Figura paraqet ndarjen e detyrimeve të prapambetura në kategoritë përkatëse në përqindje. Detyrimet e prapambetura i përkasin kryesisht projekteve për investime, për mallra dhe shërbime, rimbursime të TVSH-së, detyrime për vendime gjyqësore ndërkombëtare, të tjera (vendime gjyqësore, shpronësime publike, përfitimet për persona me aftësi të kufizuar etj). Figurë 4.6 Detyrimet e prapambetura ne % sipas kategorive (2007-2014)

Burimi: Ministria e Financave


100

Ato janë krijuar kryesisht në sektorin e transportit, arsimit, shëndetësisë dhe bujqësisë. Vihet re se peshën më të madhe e kanë rimbursimi i TVSH-së dhe shpenzimet për investime publike. Në tabelën në vijim jepet një informacion më i detajuar në lidhje me detyrimet e prapambetura të shpërndara në vite dhe në kategoritë përkatëse. Midis 2010 dhe 2013 ka një rritje të konsiderueshme në të gjitha kategoritë e identifikuara. Ndërsa në vitin 2014, detyrimet e prapambetura i përkasin kryesisht rimbursimit të TVSH-së. Figurë 4.7: Detyrimet e prapambetura në kategori, në vitet 2007-2014

Burimi: Ministria e Financave 4.3.3 Përmirësimi i menaxhimit të financave publike në Shqipëri Zbatimi i reformës të menaxhimit të financave publike paraqet një sfidë në të gjitha vendet. Reformat e menaxhimit të financave publike janë jetike për të siguruar disiplinën fiskale, menaxhimin e kujdesshëm financiar dhe ofrimin efikas të shërbimeve publike. Për shkak të dallimeve politike, ligjore, sociale dhe ekonomike procesi i reformës dhe faktorët kryesorë të përmirësimit të menaxhimit të financave publike ndryshojnë nga vendi në vend. (Gupta dhe Yläoutinen (2014)). Megjithatë, çdo reformë e suksesshme e menaxhimit të financave publike mbështetet në tre përbërës kryesorë: Lidership të fortë dhe mbështetje politike; hapësirë në vendimmarrje për ndërmarrjen e reformave të duhura; procese të përshtatshme, përsëritëse dhe gjithëpërfshirëse. Udhëheqja e fortë dhe mbështetja e vullnetit politik e qeverive janë domosdoshmëri për suksesin e reformave. Ministria e Financave shqiptare ka miratuar një strategji gjithëpërfshirëse për reformën e menaxhimit të financave publike për periudhën 2014-202029. Strategjia është hartuar me kontributin e Ministrisë së Financave, si lider, departamenteve dhe agjencive të qeverisë dhe Kontrollit të Lartë të Shtetit. Strategjia e menaxhimit financiar publik është mbështetur edhe nga ekspertiza e Komisionit Evropian,

29 Ministria e Financave të Shqipërisë (2014). Strategjia për menaxhimin e financave publike 2014 - 2020.


101

SIGMA, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore. Strategjia pasqyron reformat strukturore dhe masat e dakorduara ndërmjet qeverisë dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar në pajtim me marrëveshjen e përbashkët për likuidimin e detyrimeve të prapambetura. Me qëllim adresimin e dobësive kryesore të procesit të menaxhimit të financave publike, Strategjia e MFP Shqiptare (2014) mbështetet në gjashtë shtylla kryesore si më poshtë: • Kuadri fiskal i qëndrueshëm dhe i matur; • Integrim dhe eficiencë në planifikimin dhe buxhetimin e shpenzimeve publike; • Ekzekutim efikas i buxhetit; • Sisteme të përparuara të Kontabilitetit dhe Raportimit; • Sistem efektiv i kontrollit të brendshëm të njësive shpenzuese të buxhetit; • Mbikëqyrje efektive e financave publike Strategjia rezulton ambicioze dhe pritet të japë një kontribut të fuqishëm në përmirësimin e menaxhimit të financave publike. Prioritet i lartë është caktuar për parandalimin e akumulimit të detyrimeve të prapambetura dhe rritjes së integritetit dhe rolit të Procesit Buxhetor Afatmesëm. Pritshmëritë kryesore mund të përmblidhen si në vijim: Rritje e kredibilitetit të buxhetit përmes formulimit të programeve buxhetor

afatmesëm reale; Rritja e transparencës së procesit buxhetor; Rritja e kontrolleve mbi angazhimet financiare shumëvjeçare; Sisteme efektive të kontrollit të brendshëm, duke përfshirë mekanizma

funksionale anti-mashtrimi dhe antikorrupsion; Forcimi i mbikëqyrjes buxhetore nga parlamenti dhe institucionet e auditimit të

jashtëm; Përmirësimi i pjesëmarrjes së publikut të gjerë në procesin e vendimmarrjes. Edhe pse strategjia adreson disa dobësi kryesore të menaxhimit të financave publike, masa dhe reforma të mëtejshme janë të nevojshme. Prioritet duhet t'i jepet sektorit të energjisë që paraqet rreziqe të rëndësishme fiskale. Përveç kësaj përpjekje të mëtejshme duhet të drejtohen drejt një reforme themelore të sistemit të sigurimeve shoqërore dhe sistemit të administratës tatimore dhe doganore. Më tej duhet të luftohet korrupsioni që në mënyrë të konsiderueshme zvogëlon efikasitetin e shpenzimeve publike dhe pengon zhvillimin e vendit.

4.4. Analizë empirike e ndikimit të krizës në deficitin fiskal

4.4.1 Faktorët që impaktojnë deficitin Gjatë zhvillimit të krizës financiare globale, shumë vende në mbarë botën kanë përjetuar përkeqësim në financat e tyre publike manifestuar nga niveli i lartë i deficiteve fiskale dhe borxheve të papaguara. Deficiti buxhetor përbëhet nga diferenca midis të ardhurave dhe shpenzimeve të qeverisë. Qeveria ka dy zgjedhje për të mbuluar nevojat financiare. Së pari sistemin e taksimit. Taksat më të larta mund të ndikojnë në uljen e konsumit dhe rrjedhimisht të shkaktojnë ngadalësimin e rritjes ekonomike. Ndërkohë, financimi me anë të borxhit rrit peshën e detyrimeve për brezat e ardhshëm dhe aftësinë e tyre për të ruajtur


102

stabilitetin ekonomik dhe financiar. Ata jo vetëm që do të duhet të paguajnë shumën e marrë hua, por edhe shpenzimet që lidhen me financimin e borxhit, të cilat përfshijnë interesat dhe shpenzimet e menaxhimit të borxhit. Borxhi është i përballueshëm nëse përdoret për të gjeneruar rritje ekonomike dhe përfitime më të larta sesa kostot, përndryshe financat publike do të përballen me probleme serioze. Qeveria duhet të ruajë ekuilibrin mes politikës fiskale dhe financimit me anë të borxhit, me qëllim ruajtjen e stabilitetit ekonomik dhe financiar në periudhën afatgjatë (Ball and Mankiw (1995)). Deficiti i një vendi mund të jetë ciklik ose strukturor apo një kombinim i dy të parëve. Deficiti ciklik është deficiti i lidhur me biznesin apo ciklin ekonomik. Ky cikël mund të zgjasë nga disa muaj deri në shumë vite dhe zakonisht nuk ndjek një model të parashikueshëm. Deficiti ciklik është deficiti që realizohet kur ka nivele të ulëta të aktivitetit të biznesit dhe nivele të larta të papunësisë. Rënia e aktivitetit ekonomik shkakton uljen e të ardhurave të qeverisë nga tatimet dhe shpenzimet më të larta qeveritare. Komponenti ciklik i deficitit është kryesisht i varur nga kushtet ekonomike kombëtare dhe ndërkombëtare, të cilat shpesh shkojnë përtej kontrollit të qeverisë. Në përgjithësi, balancat e buxhetit janë ciklike. Deficiti priret të ulet gjatë kohës së rritjes së PBB-së, kur të ardhurat nga taksat rriten dhe shpenzimet sociale janë më të ulëta. Deficiti priret të rritet gjatë periudhë së ngadalësimit ekonomik, i drejtuar nga një kombinim i rënies së të ardhurave nga taksat dhe rritjes së shpenzimeve të mirëqenies sociale. Pra, një deficit ciklik normalisht do të përmirësohet me rritjen ekonomike. Në të kundërt, zhbalancimet fiskale janë strukturore nëse janë shkaktuar nga ndryshime themelore në ekonomi. Në këto raste, rritja ekonomike jo domosdoshmërish do të përmirësojë deficitin (Giorno, C., et al. (1995)). Një deficit strukturor përbehet nga një rritje e shpenzimeve publike mbi të ardhurat, e cila do të vazhdojë edhe nëse ekonomia do të rritet në mënyrë të qëndrueshme me normë të lartë. Ndarja e deficitit buxhetor në komponentët e tij strukturor dhe ciklik nuk është e thjeshtë. Si taksat dhe shpenzimet kanë elemente të të dy komponentëve, edhe pse mund të jenë kryesisht të një lloji apo tjetrit. Për shembull, të ardhurat tatimore janë kryesisht ciklike, në varësi të ndryshimeve të të ardhurave kombëtare. Megjithatë, një ndryshim strukturor në ekonomi mund të ndryshojë burimin e të ardhurave. Duke qenë se deficitet financohen me anë të huamarrjes, një deficit strukturor përbën një problem për qeverinë edhe gjatë periudhave të rritjes ekonomike (Adam and Bevan (2005)). Qeveria mund të ketë nevojë të vazhdojë të marrë hua duke rritur stokun e borxhit. Kjo do të çojë në përkeqësimin e vazhdueshëm të raportit të borxhit ndaj PBB-së, një tregues i rëndësishëm i mbarëvajtjes së ekonomisë dhe aftësisë së vendit për të paguar borxhet e saj. Megjithatë, çështjet strukturore të deficitit mund të zgjidhen nëpërmjet politikave efikase fiskale të qeverisë që synojnë uljen e shpenzimeve qeveritare apo rritjen e taksimit. Deficitet strukturore mund të jenë të planifikuara, ose mund të realizohen për shkak të menaxhimit të dobët ekonomik apo mungesës së kapaciteteve kryesore ekonomike në një vend. Në një deficit strukturor të planifikuar, qeveria mund të angazhohet për shpenzimin e parave për të ardhmen e vendit, me qëllim të përmirësimit të potencialit prodhues të ekonomisë. Për shembull, duke investuar në infrastrukturë, arsim apo transport, me qëllim që ky investim të japë përfitime ekonomike në periudhën afatgjatë. Nëse këto investime do të jenë efikase


103

ashtu si janë planifikuar, kthimet nga investimet do të përmirësojnë deficitin strukturor në periudhën afatgjatë. Sidoqoftë, nëse në vazhdimësi shpenzimet do të tejkalojnë të ardhurat, deficiti strukturor do të përkeqësohet. Një qeveri mund të planifikojë me vetëdije një buxhet në deficit për të mbështetur standardin e jetesës së vendit dhe për të respektuar detyrimet e saj ndaj qytetarëve. Por në përgjithësi ky do të ishte tregues i menaxhimit të dobët ekonomik. Deficitet strukturore të vazhdueshme të planifikuara eventualisht mund të çojnë në një krizë të besimit në investitorëve lidhur me aftësinë e vendit për të paguar detyrimet e tij.

Coricelli dhe Ercolani (2002) janë përpjekur të llogarisin deficitet ciklike dhe strukturore për një grup të vendeve kandidate për anëtarësim në BE. Ata arritën në përfundimin se deficitet e larta të vërejtura në vendet kandidate në vitet e fundit kanë një natyrë strukturore, ndërsa gjendja fiskale ka qenë pro-ciklike. Vlerësimi i faktorëve ciklik apo strukturor të deficitit është i rëndësishëm për zgjedhjen e politikave që duhet të ndërmerren. Nëse disbalancat fiskale pasqyrojnë ndryshimet normale dhe të përkohshme të ekonomisë, atëherë politikat duhet të ndërmerren në drejtim të zbutjes së deficitit dhe sigurimit të rritjes së qëndrueshme. Në të kundërt, nëse disbalancat fiskale pasqyrojnë ndryshime strukturore të përhershme në ekonomi, atëherë duhet në ndërmerren politika fiskale në drejtim të ndryshimit të strukturës së taksave dhe shpenzimeve (Taylor (2000). Sfida qëndron në identifikimin e natyrës së problemit të deficitit buxhetor (strukturor ose ciklik), në mënyrë që të ndërmerren politikat e duhura. Një deficit strukturor ekziston pavarësisht nga cikli i biznesit. Kështu, edhe në pikën më të lartë të ciklit të biznesit kur të ardhurat janë të larta ekonomia e vendit mund të jetë ende në deficit. Komponenti strukturor i buxhetit është një tregues i mirë i menaxhimit financiar të qeverisë, pasi tregon ekuilibrin ndërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve të qeverisë në periudhën afatgjatë, pa ndikimin e faktorëve që i atribuohen kryesisht ciklit të biznesit. Në Shqipëri prej vitit 2008 niveli i deficitit është rritur ndjeshëm, duke regjistruar vlera që kalojnë objektivin e 3% ndaj PBB. Figura tregon ecurinë e të ardhurave, shpenzimeve dhe deficitit të qeverisjes së përgjithshme gjatë periudhës midis 2005 dhe 2014.

Figurë 4.8: Deficiti dhe komponentët e tij për periudhën 2005-2014

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë. Llogaritje të autorit.


104

Për të kuptuar ndikimin e krizës financiare ekonomike globale në nivelin e deficitit është e rëndësishme të dallojmë midis influencës së faktorëve ciklik dhe atyre strukturor. Në vijim do të analizojmë ecurinë e disa faktorëve kryesorë që në bazë të teorisë ekonomike dhe studimeve empirike ndikojnë në nivelin e deficitit. Analiza do të kryhet për periudhën direkt para krizës dhe gjatë zhvillimit të saj. Qëllimi i analizës në vijim është përcaktimi i variablave që do të përfshihen në modelin empirik, i cili do të shërbejë për të treguar ndikimin e tyre në nivelin e deficitit. Rezultat tjetër i analizës empirike do të jetë përcaktimi i natyrës së deficitit, nëse ka më tepër natyrë ciklike apo strukturore.

Të ardhura nga taksat

Të ardhurat nga taksat përbëjnë pjesën më të madhe të ardhurave totale të qeverisë. Ndryshimi i tyre mund të shkaktohet nga faktorë ciklik apo si rezultat i politikave stimuluese apo shtrënguese të vëna në zbatim nga qeveria. Rritja e tyre ndikon pozitivisht në uljen e nivelit të deficitit të vendit. Në Shqipëri të ardhurat nga taksat kanë pësuar rënie prej vitit 2008 që përkon me fillimin e krizës financiare globale. Sigurisht që përveç faktorëve ciklik edhe politikat e ndjekura nga qeveria në këtë periudhë kanë ndikuar në ecurinë e këtyre të ardhurave. Në periudhën para krizës, politika fiskale mund të cilësohet si shtrënguese, pasi ka qenë më shumë e orientuar drejt vjeljes së të ardhurave, sesa drejt kryerjes së shpenzimeve. Rritja ekonomike dhe përmirësimi në administrimin dhe mirëfunksionimin e sistemit të taksave kanë qenë dy faktorët kryesorë që kanë kontribuar në ecurinë pozitive të të ardhurave nga taksat. Politika e re fiskale që nisi të zbatohej në fillim të gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007, si edhe reformat e bëra në drejtim të përmirësimit të administrimit të sistemit të taksave, ndikuan pozitivisht në realizimin e të ardhurave nga taksat. Një nga elementet kryesore të politikës së re fiskale, lidheshin me zbatimin e taksës së sheshtë në të ardhurat personale, duke synuar eliminimin e shkallëzimit tatimor progresiv, me qëllim arritjen e një shpërndarjeje më të njëtrajtshme të barrës fiskale. Prioritetet e politikës fiskale me orientim nga të ardhurat buxhetore mbeten të njëjta me ato të vitit 2008. Paketa fiskale në fuqi ishte e njëjtë me atë të vitit të kaluar, me përjashtim të disa ndryshimeve në ligjin për akcizat, ku u rishikuan disa norma të aplikuara mbi mallrat e importuara, subjekt i akcizës. Në vitin 2009 të ardhurat shënuan rritje vjetore prej 2.7%, normën më të ulët të dekadës së fundit. Prej vitit 2009 deri në vitin 2013 të ardhurat buxhetore kanë përjetuar një rritje të ngadalshme, si pasojë e veprimit njëkohësisht të një kombinimi të disa faktorëve: performancës ekonomike të vendit, politikës tatimore në fuqi, si dhe strukturës së të ardhurave. Tkurrja e të ardhurave i atribuohet në një masë të madhe gjendjes ciklike të ekonomisë kombëtare. Në vitin 2014, trajektorja rritëse e ndjekur nga të ardhurat buxhetore ishte rezultat i ndryshimeve në legjislacionin tatimor, formalizimit të ekonomisë dhe përmirësimit të efikasitetit në mbledhjen e të ardhurave tatimore. Kontributi më i madh përbëhet nga rritja e TVSH-së, si rezultat i rritjes së kërkesës dhe përmirësimit të procesit të mbledhjes së taksave.


105

Figura tregon një krahasim ndërmjet ecurisë së të ardhurave tatimore në përqindje ndaj PBB-së dhe ecurisë së PBB-së. Të ardhurat tatimore dhe norma e rritjes së PBB-së kanë ecuri të ngjashme, edhe pse ecuria e të ardhurave paraqitet më e moderuar. Megjithatë, majat dhe pikat e ulëta të dy treguesve përkojnë. Viti 2013 shënoi nivelin më të ulët të rritjes së PBB-së dhe njëkohësisht normën më të ulët të të ardhurave tatimore ndaj PBB-së. Gjithashtu grafiku tregon përmirësimin e ndërsjellë të këtyre dy treguesve në vitin 2014. Kashtu, është e qartë se të hyrat tatimore janë ndikuar nga reduktimi i rritjes ekonomike. Figurë 4.9 : Të ardhurat totale në % ndaj PBB-së nominale dhe rritja në përqindje e PBB-së nominale (2005-2014)

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave. Përpunimi i autorit Të ardhurat nga grantet e huaja

Ndihma e huaj në forma të ndryshme të saj (grante apo kredi me kushte lehtësuese) nga qeveri të huaja apo institucione ndërkombëtare përfaqësojnë një pjesë të konsiderueshme të të ardhurave në shumë vende në zhvillim. Shpeshherë këto fonde kanë ndikuar në rritjen e riskut moral dhe kanë nxitur qeveritë për të rritur nivelin e borxhit. Ndërkohë këto fonde duhet të përdoren për të financuar një pjesë të shpenzimeve, që favorizojnë rritjen në sektorë të rëndësishëm si arsimi, shëndetësia etj. Studime të ndryshme të kryera në disa vende (Brownbridge and Tumusiime-Mutebile (2007)) kanë hetuar mbi lidhjen midis ndihmës së huaj dhe deficiteve buxhetore dhe rezultatet kanë qenë shpeshherë kontradiktore. Në disa vende ka rezultuar se nivele më të larta të ndihmës së huaj kanë shkaktuar deficit më të lartë, ndërsa në vende të tjera rritja e tyre ka ndikuar në uljen e nivelit të deficitit. Sigurisht raporti midis këtyre dy treguesve është i lidhur ngushtë me mënyrën se si fondet e huaja përdoren nga qeveria. Sipas FMN (2013) kriza ekonomike globale ka vënë në vështirësi ekonomitë e vendeve të zhvilluara që kanë financuar vazhdimisht me anë granteve apo mbështetjeve buxhetore ekonomitë në zhvillim. Për këtë arsye gjatë periudhës së krizës ka pasur një rënie në nivelin e ndihmës së huaj nga vendet e zhvilluara tek ato në zhvillim. Në vendin tonë të ardhurat nga ndihma e huaj përbëjnë


106

rreth 1-2% të PBB-së. Ndikimi i tyre në deficitin buxhetor është relativisht i ulët. Në grafikun më poshtë tregohet ecuria e ndjekur nga këto fonde në periudhën 2005-2014.

Figurë 4.10 : Të ardhurat nga grantet e huaja në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014)

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave. Përpunimi i autorit

Nga analiza e të dhënave rezulton se niveli i të ardhurave nga grantet e huaja ka pësuar rënie në vitin 2007. Ndërkohë që gjatë viteve pasardhëse që përkojnë me zhvillimin e krizës financiare globale, niveli i tyre është karakterizuar nga qëndrueshmëri, me luhatje jo të rëndësishme. Niveli i tyre ka pësuar rritje konsistente në vitin 2014. Në dritën e këtyre fakteve, vlerësojmë se ndihma e huaj nuk ka një ndikim të rëndësishëm në përcaktimin e deficitit të qeverisë në Shqipëri.

Shpenzime për interesa Shpenzimet për interesa përbëjnë një faktor të rëndësishëm, që mund të ketë një rol kryesor në rritjen e nivelit të deficitit buxhetor. Për më tepër në sfondin e krizës financiare globale, e cila ka ndikuar në rritjen e nivelit të borxhit publik në shumë vende, shpenzimet për interesa janë rritur ndjeshëm. Duke analizuar të dhënat e shpenzimeve për interesat e vendin tonë, vërejmë se gjatë viteve 2006-2007 këto shpenzime kanë përjetuar një ecuri në ulje, ndërsa pas vitit 2007 deri në vitin 2010 kanë shënuar një rritje të vazhdueshme. Shpenzimet për interesa janë rritur sidomos si pasojë e rritjes së pagesave të interesave mbi borxhin e huaj. Rritja e peshës së borxhit të huaj në terma tregtarë, si edhe zhvlerësimi i monedhës vendase kundrejt monedhave të huaja kryesore, kanë ndikuar në rritjen e shpenzimeve për interesat e borxhit të jashtëm. Pas vitit 2010 shpenzimet për interesa kanë shënuar rënie të vazhdueshme që ka qenë më të dukshme për vitin 2014. Figura në vijm tregon ecurinë e shpenzimeve për interesa në përqindje ndaj PBB-së për periudhën 2005-2014.


107

Figurë 4.11 : Shpenzimet për interesa në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014)

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave. Përpunimi i autorit

Shpenzime kapitale Shpenzimet publike mund të përdoren për të ndihmuar stimulimin e ekonomisë në periudha të rritjes së ulët apo negative. Në veçanti, shpenzimet kapitale ndikojnë në nivelin e kërkesës agregate dhe mund të kompensojnë efektet negative të faktorëve të tjerë. Gjithashtu mund të përdoren si komplementare ndaj politikës monetare ose në rastet kur politika monetare ka rezultuar jo efikase. Shpenzimet kapitale janë përdorur gjerësisht si stimul ndaj ekonomisë pas krizës financiare dhe recesionit që pasoi. Shpenzimet në infrastrukturë, shëndetësi dhe arsim ofrojnë përfitime për ekonominë që mund të kenë efekte afatgjatë. Periudha ndërmjetëse midis kryerjes së shpenzimit dhe realizimit të përfitimeve mund të jetë e konsiderueshme. Gjithashtu vlerësimi i përfitimeve nga një investim i kryer shpeshherë rezulton një proces shumë i vështirë dhe për shkak të mungesës së informacionit. Në Shqipëri reformat e ndërmarra në vitet para krizës (2005-2007) kishin si objektiv rritjen e eficiencës së shpenzimeve buxhetore në funksion të vijueshmërisë së prirjes në rritje të investimeve publike. Viti 2008 është karakterizuar nga një nivel relativisht i lartë shpenzimesh kapitale krahasuar me vitet paraardhëse, një pjesë e konsiderueshme e të cilave përfaqësohet nga shpenzimet për ndërtimin e segmentit rrugor Rrëshen-Kalimash. Përmirësimi i administrimit të shpenzimeve kapitale, nëpërmjet një rishpërndarjeje të fondeve drejt projekteve më të mëdha, ka përfaqësuar një prej përparësive të politikës fiskale. Shpenzimet kapitale vlerësohen të kenë arritur në 8.7% të PBB-së, kundrejt 5.8 % që shënonin në vitin 2007. Objektivat dhe prioritetet e qeverisë lidhur me sigurimin e mallrave dhe shërbimeve publike kanë përcaktuar kryesisht natyrën ekspansioniste të politikës fiskale gjatë vitit 2009. Për vitin 2009, shpenzimet buxhetore kanë shënuar një rritje vjetore me rreth 8%, ku shpenzimet korente dhe ato kapitale kanë kontribuar respektivisht me 6 dhe 2 pikë përqindjeje. Shpenzimet korente gjatë vitit 2009, janë rritur në terma vjetorë me rreth 13% dhe kontributin më të qenësishëm e kanë dhënë shpenzimet për sigurime shoqërore, personelin dhe shpenzimet për interesa. Shpenzimet kapitale rezultuan rreth 96 miliardë lekë, 40% e të cilave kanë financuar rrugën Durrës-Kukës. Në terma


108

vjetorë, shpenzimet për investime kanë shënuar një rritje prej 3%. Niveli i shpenzimeve kapitale ka mbetur mjaft i lartë edhe gjatë vitit 2009. Në tremujorin e fundit të vitit u vërejt një tërheqje e stimulit fiskal, vlerësuar nga zvogëlimi i kryerjes së shpenzimeve në këtë periudhë. Shpenzimet publike kanë shkaktuar rritjen e deficitit buxhetor, ndërkohë që të ardhurat publike kanë shënuar rritje modeste. Investimet publike, sikurse dhe në vitin paraardhës, kanë gjeneruar kontribut të qenësishëm në kërkesën agregate. Politika shtrënguese fiskale e ndjekur në vitin 2010, ka ndryshuar dhe përbërjen e shpenzimeve buxhetore, duke ofruar një strukturë me peshë më të ulët të shpenzimeve kapitale ndaj totalit, në krahasim me një vit më parë. Konsolidimi i financave publike ka shkaktuar rënie të investimeve publike, por ato kanë mbetur ende në nivel më të lartë se para vitit 2008. Figura 4 tregon një krahasim ndërmjet ecurive të investimeve kapitale ndaj PBB-së dhe deficitit ndaj PBB-së. Shpenzimet publike kanë shkaktuar rritjen e deficitit buxhetor, ndërkohë që të ardhurat publike janë rritur në mënyrë modeste. Figura 4.12: Shpenzimet kapitale dhe deficitit në % ndaj PBB-së nominale (2005-2014)

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave. Përpunimi i autorit Borxhi qeveritar Kriza e fundit globale financiare ka çuar në një rritje të paprecedent të borxhit publik në të gjithë botën, duke ngritur shqetësime serioze lidhur me ndikimin e tij në ekonomi. Vendet janë të detyruar të marrin hua për të mbuluar deficitet buxhetore gjatë rënies ekonomike; prandaj, huamarrja ka rezultuar e pashmangshme. Për më tepër, fondet e huazuara janë përdorur shpesh në një përpjekje për të nxitur rritjen ekonomike. Në Shqipëri niveli i lartë i borxhit publik dhe prirjet e tij afatshkurtër mbeten një burim kryesor i riskut makroekonomik, por reformat fiskale pritet të ndikojnë në uljen e tij.


109

Figura 4.13 : Borxhi i brendshëm dhe i jashtëm qeveritar në % ndaj PBB-së (2005-2014)

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave. Përpunimi i autorit Rritja e borxhit pas vitit 2008 i atribuohet kryesisht rritjes së huamarrjes së jashtme për financimin e shpenzimeve kapitale. Niveli i borxhit të Shqipërisë, në më shumë se 70% të PBB-së, ekspozon vendin ndaj risqeve me të larta të goditjeve negative. Kjo dobësi është reflektuar edhe në primet e larta të riskut në huamarrjen shtetërore, e cila ndikon në normat e interesit me të cilat përballen bizneset. Ulja e riskut të perceptuar në lidhje me borxhin e qeverisë mund të kenë një impakt pozitiv në ekonominë reale. Megjithatë, risqet janë përkeqësuar nga fakti se gati gjysma e borxhit të brendshëm është afatshkurtër, duke rezultuar në nevojën për rinovim çdo vit të borxhit me vlerë rreth 20% të PBB-së, ndërsa duke u mbështetur në një bazë të ngushtë investitorëve përbërë kryesisht nga bankat e vendit. Për më tepër, edhe pse borxhi i jashtëm i Shqipërisë, e cila arrin në 29.1% të PBB-së, është me kushte lehtësuese, ajo është subjekt risqeve të jashtme si p.sh kursi i këmbimit.

Rritja ekonomike Rritja ekonomike përben një faktor indirekt që mund të ketë një impakt të konsiderueshëm në nivelin e deficitit. Dy janë mënyrat kryesore me anë të të cilave rritja ekonomike mund të influencojë deficitin, nëpërmjet efektit të saj tek të ardhurat dhe shpenzimet. Rritja ekonomike ndikon pozitivisht në nivelin e të ardhurave, ndërsa efekti i kundërt do të realizohet nëse ecuria e rritjes ekonomike do të ketë kah të kundërt. Është e njohur që shumë vende të prekura nga recensioni të shënojnë rënie drastike të nivelit të të ardhurave. Nga ana tjetër zvogëlimi i rritjes ekonomike mund të detyrojë qeverinë të rrisë shpenzimet korente kryesisht ato me natyre sociale për të mbështetur shtresën e popullsisë në nevojë. Gjithashtu qeveria mund të ndërmarrë edhe shpenzime kapitale për të nxitur rritjen ekonomike. Në grafikun më poshtë që tregon PBB tremujorë në periudhën 2007-2014 vihet re se pas vitit 2008 rritja e PBB është reduktuar.


110

Figura 4.14 : PBB tremujorë 2007-2014

Burimi: INSTAT Figura 4.15 : Deficiti në përqindje ndaj PBB dhe rritja nominale e PBB (2005-2014)

Burimi: Ministria e Financave dhe INSTAT

Grafiku tjetër tregon qartë një marrëdhënie të kundërt midis ecurisë së deficitit dhe rritjes ekonomike. Në pikat më të larta të rritjes ekonomike, deficiti shënon vlerë më të lartë dhe anasjelltas. Ky është një tregues i korrelacionit që ekziston midis këtyre dy treguesve dhe dëshmon për ekzistencën e komponentit ciklik të deficitit.

Hipotezat e studimit

Formulimi i hipotezave të studimit është një hap i rëndësishëm për kryerjen e një kërkimi empirik. Në këtë punim hipotezat do të ndërtohen në bazë të analizës së kryer më lart, mbi faktorët kryesorë që mund të ndikojnë deficitin në sfondin e krizës financiare ekonomike globale. Nga një analizë paraprake e tyre kemi arritur në përfundimin se disa faktorë nuk janë të rëndësishëm. Hipotezat janë si më poshtë:


111

Hipoteza 1: Niveli i deficiti buxhetor të Shqipërisë është ndikuar negativisht nga reduktimi i ritmit të rritjes ekonomike që ndodhi si rezultat i krizës financiare ekonomike globale. Hipoteza 2: Deficiti buxhetor është shkaktuar përgjithësisht nga faktorë strukturor. 4.4.2. Të dhënat Kthimi i treguesve fiskalë të qeverisë sipas standardeve ndërkombëtare. Të dhënat në dispozicion janë një element i rëndësishëm për vendimmarrjen në politikat ekonomike e fiskale të ndërmarra nga qeveria. Madje cilësia, transparenca dhe besueshmëria e të dhënave, ndikon fuqishëm edhe në vetë rezultatin e këtyre politikave. Në rastin e vendit tonë, zbulimi i detyrimeve të prapambetura prej rreth 700 milion dollarë ndaj sektorit privat, por edhe ndër vetë entitetet e sektorit publik, e bën rritjen e transparencës dhe cilësisë së të dhënave fiskale e financiare të qeverisë një obligim madhor. Rasti i krizës globale, apo eksperienca e vendeve si Greqia, ka ritheksuar nevojën për rritjen e numrit dhe cilësisë të të dhënave për të monitoruar dhe vlerësuar zhvillimet ekonomike. Në veçanti planifikimi, monitorimi dhe vlerësimi i politikave fiskale, si dhe transparenca fiskale, kërkojnë statistika të një cilësie të lartë. Në përgjithësi të gjitha vendet kanë vendosur sistemet e tyre të raportimit fiskal, jo të gjithë prej tyre janë të harmonizuara me standardet ndërkombëtare. Në fakt, pavarësisht progresit të bërë gjatë dekadave të fundit në drejtim të zhvillimit dhe zbatimit të një sërë standardesh për raportimin fiskal dhe transparencës, vlerësimi i pozicionit fiskal të qeverive dhe risqet e lidhura me të, mbetet akoma problematik. Në shumë vende evropiane, kjo u demonstrua nga nivele të larta të pa raportuara të deficiteve fiskale, borxhit dhe kristalizimin e detyrimeve të mëdha të qeverisë ndaj sektorit financiar gjatë krizës financiare globale (FMN, 2012)30. Ka raste kur dallimet ndërmjet të dhënave të raportuara në bazë të standardeve kombëtare të raportimit fiskal dhe atyre të llogaritura në bazë të standardeve ndërkombëtare, mund të jenë shumë të rëndësishme. Ekzistojnë mjaft shembuj ndërkombëtarë gjatë krizës së fundit, që tregojnë se mos raportimi i saktë i statistikave të financave publike përbën një çështje të rrezikshme, e cila herët a vonë do të shfaqet në të gjithë madhësinë e saj dhe me siguri do të jetë e shoqëruar me trazira ekonomike dhe sociale. Për prodhimin e të dhënave të një cilësie të lartë, duhet përdorur një metodologji dhe kuadër analitik i përshtatshëm. Të dyja këto ofrohen në mënyrë të suksesshme nga sistemi Government Finance Statistics (GFS) i miratuar nga FMN, si standardi më i mirë për prezantimin dhe krahasimin e të dhënave fiskale qeveritare. GFS përbën një sistem statistikor makroekonomik të integruar, i pranuar në nivel ndërkombëtar, i krijuar për të mbështetur analizat dhe transparencën fiskale dhe i përshtatshëm për të matur në mënyrë të suksesshme performancën e qeverisë të çdo vendi në botë. Për këto arsye, Fondi Monetar Ndërkombëtar rekomandon fuqimisht adoptimin e metodologjisë GFS për prodhimin e statistikave qeveritare, për të gjitha vendet anëtare.

30 Fondi Monetar Ndërkombëtar, (2012), “Fiscal Transparency, Accountability, and Risk”. IMF policy paper. I disponueshëm në: http://www.imf.org/external/np/pp/eng/2012/080712.pdf


112

Sigurisht implementimi i këtij sistemi kërkon kohë dhe burime të mjaftueshme në dispozicion. Më tej, adoptimi i metodologjisë GFS, nënkupton një vendim të vetëdijshëm e mjaft të rëndësishëm, edhe politik, të zyrtarëve të lartë. Eksperienca e vendeve të tjera, tregon se vetëm me mbështetje politike në nivel të lartë mund të alokohen burimet e nevojshme njerëzore dhe financiare për këtë detyrë. Prandaj për të mundësuar sigurimin e kësaj mbështetje dhe ndërmarrjen e kësaj detyre, FMN, në mënyrë sistematike rekomandon zhvillimin e një plan-migrimi që parashikon hapat specifike që do të ndërmerren, si dhe identifikon burimet dhe afatin kohor lidhur me hapat. Ritmi i migrimit varet nga rrethanat e veçanta të çdo vendi, por një numër hapash mund të ndërmerren lehtësisht me kosto relativisht të ulët dhe me rendiment të lartë. Hapat e tjera mund të kërkojnë përpjekje më të madhe e për rrjedhojë kosto më të lartë. Një hap i parë mund të jetë prezantimi i të dhënave ekzistuese të ekzekutimit të buxhetit të shtetit sipas formatit të GFS (përdorimi i klasifikimeve të GFS). Ky proces kërkon kohë por, përfitimet janë thelbësore, dhe lidhen me paraqitjen e statistikave fiskale sipas standardeve ndërkombëtare, në mënyrë analitikisht të dobishme për vetë qeverinë, publikun dhe partnerët ndërkombëtare. Më tej, ky proces ndihmon edhe në identifikimin e boshllëqeve të të dhënave dhe hapave të mëtejshëm që duhen ndërmarrë. Gjithsesi, paralelisht me riklasifikimin fillestar të statistikave të një vendi sipas formatit të GFS, duhet të identifikohen edhe nevojat për ndryshime në planin ekzistues kontabël, për të siguruar ofrimin e detajimit të nevojshëm për të klasifikuar transaksionet dhe stoqet në përputhje me klasifikimet e GFS. Per të zgjeruar mbulimin institucional dhe transaksionar të GFS, për të përfshirë të gjithë njësitë e qeverisjes së përgjithshme (sektorit publik) FMN rekomandon fillimisht hartimin e një liste të njësive që përbëjnë sektorin e qeverisjes së përgjithshme (sektorit publik) dhe nënsektorëve të tij. Kjo listë duhet të hartohet në mënyrë të përbashkët nga të gjitha agjencitë prodhuese të të dhënave dhe të shpallet si lista zyrtare për përpilimin e statistikave makroekonomike të vendit. Si rezultat i numrit të lartë të institucioneve dhe vështirësisë në sigurimin e të dhënave të nevojshme, ky proces kërkon një kohë relativisht më të gjatë se hapi i mëparshëm. Pas hartimit të listës së plotë duhet të bëhet i mundur identifikimi i plotë i burimeve të të dhënave për njësitë e qeverisjes së përgjithshme (buxhetore, ekstrabuxhetore dhe fondet speciale). Më pas për njësitë e qeverisjes vendore, për të siguruar pasqyrimin e të gjitha transaksioneve në statistikat e prodhuara. Sipas GFSM 2014, zgjerimi i mbulimit të GFS për të gjitha flukset dhe stoqet e lidhura me njësitë e qeverisjes së përgjithshme duke përpiluar GFS njëkohësisht në bazë të detyrimeve të konstatuara (Accrual) dhe në bazë Cash është një nga hapat më sfidues dhe kërkon kohë dhe burime të konsiderueshme. Vështirësia qëndron në vlerësimin e aktiveve financiare dhe detyrimeve me vlerën e tregut dhe gjithashtu në vlerësimin e të gjithë aktiveve jo-financiare.


113

Diagramë 4.3: Përparësitë e GFS

Burimi: Autori

Të dhënat e përdoruara në këtë studim janë siguruar nga faqja e internetit e Ministrisë së Financave të Shqipërisë për periudhën 2005-2014. Për shkak të mungesës së të dhënave të detajuara përpara vitit 2010, të dhënat për periudhën 2005-2009 janë në nivel agregat31. Pas implementimit të Sistemit Financiar Informatikë të qeverisë në vitin 2010, Ministria e Financave publikon të dhëna të detajuara në nivel transaksioni në bazë mujore.32 Përpilimi i Statistikave Financiare të qeverisë është kryer në bazë të Manualit të Fondit Monetar Ndërkombëtar mbi Statistikat Financiare të qeverisë (GFSM 2014). Prezantimi i të dhënave ekzistuese të ekzekutimit të buxhetit të shtetit sipas formatit të GFS (përdorimi i klasifikimeve të GFS) është kryer nëpërmjet përdorimit të tabelave “urë” (bridge tables), të cilat shërbejnë për të kryer lidhjen midis kodifikimeve kombëtare dhe atyre të GFS. Kjo ka qenë një punë shumë voluminoze për shkak të nivelit të detajimit të planit tonë kontabël dhe numrit të transaksioneve (shpenzime, të ardhura etj) të procesuara. Rezultatet kryesore paraqiten në vazhdim.

4.2.3.1. Krahasimi i të dhënave sipas standardeve kombëtare dhe standardeve ndërkombëtare (GFS) Rezultatet e punës së shpjeguar më sipër do të jepen në formë krahasimi midis treguesve kryesorë fiskale sipas standardeve kombëtare dhe atyre ndërkombëtare (GFS), për periudhën 2005-2014. Treguesit e marrë në konsideratë janë: të ardhurat, shpenzimet korente, shpenzimet kapitale dhe deficiti i qeverisjes së përgjithshme. 31 Ministria e Financave të Shqipërisë; Buletini Fiskal. http://www.financa .gov.al /al

/raportime/thesari/buletini-fiskal 32 Ministria e Financave të Shqipërisë. http://www.financa.gov.al/al/raportime/thesari/ shpenzimet -dhe-te-ardhurat/sistemi-amofts/realizimi-cash-accrual


114

Të ardhurat Përkufizimi që të dy standardet ofrojnë për të ardhurat është i përafërt. Të ardhurat përkufizohen si rritje e pasurisë neto të qeverisë. Megjithatë ekzistojnë disa diferenca në metodologji, nga të cilat më e rëndësishmja qëndron në faktin se sipas GFS të ardhurat nga rivlerësimet apo kursi i këmbimit nuk duhet të përfshihen në llogaritjen e deficitit. Gjithsesi për sa i përket vendit tonë, të ardhurat nga rivlerësimet/kursi i këmbimit në periudhën e konsideruar në këtë studim, janë modeste, duke mos kaluar vlerën 100 mil ALL. Detyrimet e prapambetura për rimbursimin e TVSH-së përbëjnë burimin kryesor të diferencës midis të ardhurave sipas standardeve kombëtare dhe ato të përpiluara sipas kuadrit të GFS. Në të dhënat kombëtare për të ardhurat, detyrimet nuk janë paraqitur në vitin kur janë krijuar, por në vitin kur janë paguar, d.m.th prej vitit 2014. Sipas GFS detyrimet për rimbursimet e TVSH duhen paraqitur në vitin e krijimit, pra periudhën kur është kryer kërkesa për rimbursim ndaj autoritetit tatimor. Shuma e detyrimeve të prapambetura për detyrimin e TVSH-së janë konsistente duke filluar nga viti 2010. Për më tepër, dy transaksione të realizuara në vitin 2010 kanë thelluar diferencën midis dy standardeve. Transaksioni i parë lidhet me shitjen e Hotel Dajtit, një aktiv në pronësi të qeverisë. Në tabelen e treguesve fiskalë të qeverisë, ky transaksion është paraqitur në të ardhurat e qeverisë, të cilat rrjedhimisht u rriten me rreth 4 mld ALL. Sipas standardeve ndërkombëtare shitja e një aktivi fiks është një investim neto (blerje minus shitje) në aktive jo-financiare, pra një transaksion jo financiar. Deficiti duhet të impaktohet vetëm nga transaksione jo financiare, ndërkohë që transaksionet financiare shërbejnë për financimin e tij. Si rrjedhim shitja e këtij aktivi duhet të impaktonte deficitin në të njëjtën mënyrë duke e reduktuar me 4mld ALL, por në këtë rast nëpërmjet shpenzimeve dhe jo të ardhurave.

Figurë 4.16: Të ardhurat e qeverisjes së përgjithshme: Standardi kombëtar kundrejt atij ndërkombëtar (2005-2014)

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë. Llogaritjet e autorit. Transaksioni i dytë konsiston në pagesën e principalit të një kredie nga KESH ndaj qeverisë. Edhe në këtë rast transaksioni u konsiderua si e ardhur e qeverisë në vend që


115

të trajtohej si një transaksion financiar i mirëfilltë, i cili nuk impakton pasurinë neto të qeverisë dhe deficitin. Sipas GFSM 2014 pagesa e principalit të një kredie duhet të regjistrohet si reduktim i huave të dhëna (në këtë rast reduktimi i huasë që qeveria i ka dhënë KESH) dhe rritje e cash-it të zotëruar nga qeveria, pra një transaksion që prek dy aktive financiare të qeverisë (kredite dhe cash) Rezultatet e krahasimit midis dy standardeve për të ardhurat paraqiten në figurën më poshtë. Tabela në vijim paraqet një krahasim të klasifikimit të të ardhurave sipas dy standardeve. Klasifikimi sipas GFS bazohet në llojin e të ardhurës, p.sh nga taksat, nga grantet etj.

Tabelë 4.4: Klasifikimi i të ardhurave sipas standardeve kombëtare kundrejt atyre ndërkombëtare

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë dhe GFSM 2014. Prezantimi i autorit

Ndërsa klasifikimi kombëtar është një kombinim midis llojit të të ardhurës dhe nivelit të qeverisjes, të cilit i takojnë të ardhurat, p.sh të ardhura të pushtetit lokal, të ardhura të fondeve speciale etj.


116

Shpenzimet korente

Në të dhënat kombëtare në zërin e shpenzimeve korente përfshihen dhe shpenzimet kapitale të pushtetit vendor dhe fondeve speciale. Për këtë arsye shpenzimet korente sipas standardeve kombëtare rezultojnë më të larta se ato sipas GFS. Ashtu si për të ardhurat, diferencë të rëndësishme përbëjnë detyrimet e prapambetura për blerjen e të mirave dhe shërbimeve, të cilat në të dhënat kombëtare nuk janë përfshirë në periudhën kur kanë ndodhur, por në periudhën kur janë paguar, d.m.th prej vitit 2014. Kuadri metodologjik i GFS kërkon që regjistrimi i detyrimeve të prapambetura të kryhet në periudhën kur ato kanë ndodhur, pra kur produkti apo shërbimi janë dorëzuar apo ofruar. Si rezultat për disa vite me radhë niveli i shpenzimeve, deficitit dhe borxhit publik kanë shënuar vlera më të larta sesa ato të raportuara.

Dy burimet kryesore të diferencës, të marra në konsideratë më sipër, kanë efekte të kundërta dhe prandaj në shumicën e periudhave në pamje të parë nuk konstatohet një diferencë e ndjeshme midis standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare për shpenzimet korente. Rezultatet e krahasimit paraqiten në figurën 3 më poshtë:

Figurë 4.17 : Shpenzimet korente sipas standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare (GFS) (2005-2014)

Burimi:Ministria e Financave të Shqipërisë. Llogaritjet e autorit

Tabela 2, paraqet krahasimin në klasifikimet e përdorura për shpenzimet korente nga dy standarde. Ekzistojnë disa ndryshme në klasifikimet e përdorura. Klasifikimi i përdorur në GFSM 2014 përfshin edhe konsumin e kapitalit fiks (CFC). Në disa vende ky zë mund të jetë konsistent dhe të këtë një impakt negativ në nivelin e deficitit të qeverisjes së përgjithshme. Në analizën e kryer në këtë punim nuk e kemi marrë në konsiderate këtë zë, pasi nuk ka një vlerësim të saktë e të besueshëm nga Instituti Kombëtar i Statistikave (INSTAT). Ashtu si dhe në klasifikimin e të ardhurave, shpenzimet e pushtetit vendor dhe fondeve speciale janë elemente të klasifikimit ndryshe nga GFS, ku janë të shpërndara sipas tipit të shpenzimit.


117

Tabelë 4.5: Klasifikimi i shpenzimeve korente. Standardet kombëtare kundrejt atyre ndërkombëtare

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë dhe GFSM 2014. Prezantimi i autorit Shpenzimet kapitale Ashtu sikurse janë përmendur në paragrafin e mësipërm, që i dedikohej shpenzimeve korente, të dhënat kombëtare për shpenzimet kapitale nuk përfshijnë shpenzimet kapitale të pushtetit lokal dhe fondeve speciale. Figurë 4.18: Shpenzimet kapitale sipas standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare (GFS) (2005-2014)

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë. Llogaritjet e autorit


118

Prandaj shpenzimet kapitale sipas standardeve kombëtare rezultojnë më të ulëta se ato sipas GFS. Diferenca thellohet më tepër kur marrim në konsiderate detyrimet e prapambetura për infrastrukturën, të cilat janë veçanërisht konsistente pas vitit 2010. Rezultatet e krahasimit midis dy standardeve për shpenzimet kapitale paraqiten në figurën më poshtë.Në tabelë paraqitet ndryshimi midis klasifikimit të shpenzimeve kapitale nga dy standardet. Klasifikimi kombëtare i kategorizon shpenzimet kapitale sipas burimit të financimit, ndërsa GFS fokusohet në kategorizimin sipas llojit të shpenzimit kapital të kryer. Tabelë 4.6 : Klasifikimi i shpenzimeve kapitale: Standard kombëtar kundrejt ndërkombëtar

Klasifikimi kombëtar Klasifikimi sipas GFS

1. Financimi i brendshëm 2. Financim i huaj

1. Aktive fikse 2. Inventarë 3. Objekte me vlerë 4. Aktive jo të prodhuar

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë dhe GFSM 2014. Prezantimi i autorit Deficiti i Qeverisjes së përgjithshme Deficiti është një nga treguesit kryesor të performancës fiskale të një vendi. Prandaj është e rëndësishme që të llogaritet në mënyrë të duhur, mbështetur në një metodologji të shëndoshë dhe të mbështetur ndërkombëtarisht. Diferenca kryesore në llogaritjen e deficitit sipas dy standardeve qëndron në zërin e shitjeve të aktiveve jo-financiare. Sipas standardeve kombëtare shitja e një aktivi jo-financiar të qeverisë konsiderohet si e ardhur nga privatizimi. Pra një burim financimi i deficititit, i cili nuk e impakton deficiti. Në periudhën e konsideruar në këtë punim, nga qeveria janë kryer disa shitje të konsiderueshme të aktiveve jo-financiare. Përveç atyre të përmendura më sipër, në vitin 2013 u realizua shitja e dy hidrocentraleve me një vlerë prej rreth 16 mld ALL. Sipas standardeve ndërkombëtare këto transaksione duhet të reduktonin nivelin e deficitit me vlerën e shitjes, por në fakt u paraqiten si të ardhura nga privatizimi, duke u konsideruar burime të financimit të deficitit dhe duke mos e impaktuar atë. Ndryshimet në llogaritjen e deficitit të qeverisjes së përgjithshme sipas dy standardeve paraqiten në tabelën më poshtë. Përveç diferencave në metodologji për shitjen e aktiveve jo financiare, detyrimet e prapambetura kanë përbërë një burim të rëndësishëm diference në llogaritjen e deficitit të qeverisjes së përgjithshme sipas dy standardeve. Për disa vite me radhë niveli i deficitit të raportuar ka shënuar vlera më të ulëta në krahasim me deficitin që do të ishte raportuar nëse Shqipëria do të kishte adoptuar plotësisht kuadrin e GFS.


119

Diagramë 4.5: Llogaritja e deficitit sipas standardeve kombëtare kundrejt atyre ndërkombëtare (GFS) Klasifikimi kombëtar Klasifikimi sipas GFS

Të ardhurat + Shpenzime korente + Shpenzime kapitale = DEFICIT

Të ardhurat + Shpenzime korente + Investime neto Blerje aktiveve fikse - Shitje e aktiveve fikse = DEFICIT (Net lending/borrowing)

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë dhe GFSM 2014. Prezantimi i autorit

Rezultatet e krahasimit të dy standardeve për deficitin e qeverisjes së përgjithshme paraqiten në figurën më poshtë. Nga grafiku vihet re se nga viti 2010 në 2013, deficiti ka qenë i raportuar më i ulët derisa në vitin 2014 qeveria në bashkëpunim me FMN konstatuan detyrimet e prapambetura dhe filluan pagesën e tyre. Në fakt diferenca bëhet akoma më e thellë në vitin 2014 që përkon me fillimin e pagesës së detyrimeve të prapambetura. Diferenca e madhe lidhet me faktin se sipas GFS detyrimet duhet të ishin regjistruar në periudhën kur u krijuan dhe jo në momentin e pagesës.

Figurë 4.19 : Deficiti sipas standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare (2005-2014)

Burimi: Ministria e Financave të Shqipërisë. Llogaritjet e autorit


120

Është shumë e rëndësishme që adoptimi i GFS të mos konsiderohet vetëm si një detyrim për t’u përmbushur, por si një mundësi për të përmirësuar cilësinë e statistikave të prodhuara dhe si një mjet i fuqishëm për analizën dhe vlerësimin e duhur të politikave fiskale, së bashku me fitimin në besueshmëri dhe kredibilitet në raport me partnerët kombëtarë e ndërkombëtare, observatorët e aktivitetit të qeverisë, agjencive të vlerësimit të riskut, të borxhit publik etj.

4.4.3 Ndërtimi i modelit

Bazuar në studime të mëparshme të ngjashme empirike, regresioni linear rezulton zgjedhja më e mirë për kryerjen e një analizë të tillë. Modeli është ndërtuar duke u nisur nga një model regresioni linear, që do të përfshijë një variabël të varur dhe të gjitha variablat e pavarura të konsideruara të rëndësishme nga analiza e mësipërme në periudhën (2007-2014). Pas rezultateve të modelit fillestar do të eliminohen variblat që do të rezultojnë statistikisht të parëndësishme. Nëse modeli linear nuk do të rezultojë efikas për qëllimet e analizës tonë, do të shqyrtojmë modele më të komplikuara. Koeficientët e modelit do të vlerësohen nëpërmjet metodës së katroreve të vegjël (OLS)

Termi deficit i përdorur në këtë studim i referohet zërit huadhënie neto/huamarrjen neto (siç përcaktohet në GFSM 2014), i cili mat ndryshimin në pasurinë financiare neto të qeverisë. Ky i fundit përcaktohet nga diferenca midis të ardhurave dhe shpenzimeve të qeverisjes së përgjithshme. Një vlerë negative, tregon se shpenzimet kanë tejkaluar të ardhurat, ndërsa një vlerë pozitive tregon se të hyrat kanë tejkaluar shpenzimet gjatë periudhës referuese.

Termi investime kapitale neto i referohet blerjeve neto të aktiveve jo-financiare (siç përcaktohet në GFSM 2014), të cilat masin ndryshimin në stokun e aktiveve jo-financiare të qeverisë nëpërmjet transaksioneve të ndryshme. Si e tillë, ajo mat efektin neto të blerjeve, shitjeve dhe amortizimin e aktiveve jo-financiare gjatë një periudhe kontabël.

Duke patur parasysh periudhën e shkurtër të cilës i referohet ky studim, do të përdoren të dhëna me baze tremujore. Të dhënat e përdorura në këtë hulumtim janë përpiluar në bazë të (2014) Manualin mbi Statistikat e Financave Qeveritare (GFSM 2014) FMN-së. Të dhënat bazë janë marrë nga Ministria e Financave faqja zyrtare për periudhën 2007-2014. Përkthimi i të dhënave kombëtare në formatin GFS është kryer nëpërmjet përdorimit të tabelave urë dhe derivuese, të cilat shërbejnë për të krijuar lidhjet midis kodifikimit kombëtar dhe kodifikimit ndërkombëtar të GFS (Kasapi dhe Stafa (2016)). Të dhënat mbi PBB janë marrë nga Instituti Shqiptar i Statistikave (INSTAT).

Model regresionit i shumëfishtë:

Y = β0 + β1X1t + β2X2t + β3X3t.......+ βkXkt + ϵt

β0 = Variabel konstante

β1...βk = Koeficientet e regresionit

ϵt = gabimi


121

Variabël e varur

Y= Def që përfaqëson Deficitin buxhetor në raport me PBB (%).

Variabla të pavarura

X1= g përfaqëson normën e rritjes së produktit të brendshëm bruto X2= inv përfaqëson investimet kapitale neto (blerje – shitje) në raport ndaj produktit të brendshëm bruto

Y = β0 + β1invt + β2gt + ϵt

Tabelë 4.7 : Statistika të përgjithshme Variabla Mesatarja Mediana Minimum Maksimum

def 0.0464864 0.0448691 -0.0404377 0.175544 inv 0.0625147 0.0556454 0.0189346 0.171880 g 0.0144289 0.0147865 -0.0505511 0.0681567

Variabla

Dev.Standard C.V. Asimetria Ex. kurtose

def 0.0456783 0.982617 0.879046 1.46669 inv 0.0319501 0.511082 1.58909 3.19160 g 0.0257499 1.78461 -0.435441 0.185861

4.2.6. Vlerësimi i saktësisë së Modelit Vlerësimi i Modelit është hapi më i rëndësishëm në procesin e ndërtimit të tij. Përdorimi i një modeli që nuk i përshtatet të dhënave nuk mund të japë përgjigje të vlefshme për pyetjet themelore shkencore të studimit. Shpesh vlefshmëria e një modeli mbështetet në vlerën e statistikës R2. Po, për fat të keq, një vlerë e lartë e R2 nuk garanton se modeli i përshtatet mirë të dhënave. Duke patur parasysh se ekzistojnë katër supozime kryesore (Lineariteti, Pavarësia e statistikave të gabimeve, Homoskedasticiteti i gabimeve dhe Normaliteti i gabimeve), të cilat justifikojnë përdorimin e modeleve lineare të regresionit për qëllime të inferencës apo parashikimeve, hapi i parë është të hetohet mbi përmbushjen e tyre. Shkelja e këtyre supozimeve mund të ketë pasoja shumë të rënda për modelet seri-kohore të regresionit. Mos përmbushja e tyre tregon se ka vend për përmirësime në model dhe është shpesh simptomë e një modeli të keq-përcaktuar. Kështu, efikasiteti i modelit është komprometuar. Për të hetuar mbi efektivitetin e modelit janë përdorur teste të ndryshme numerike dhe grafikë. Shpesh grafikët mund të jenë një tregues më i mirë i performancës së modelit. Analiza grafike është një mënyrë shumë efektive për të hetuar përshtatshmërinë e një modeli regresioni dhe për të kontrolluar supozimet themelore. Metodat grafike kanë një avantazh mbi metodat numerike për vlefshmërinë e modelit sepse ata lehtësisht


122

ilustrojne një gamë të gjerë të aspekteve komplekse të marrëdhënies mes modelit dhe të dhënave. Kështu, përveç testeve numerike do të përdorim analizë grafike të mbetjeve. Fillimisht kontrollojmë përmbushjen e 4 kushteve kryesore të një modeli linear në modelin e propozuar:

(i) Lineariteti në lidhjen midis variablit të varur dhe variablave të pavarur:

Mos respektimi i kushtit të linearitetit mund të ketë implikime të rëndësishme në cilësinë e modelit. Për të identifikuar mungesën e linearitetit ekzistojnë disa teste.

Non-linearity test

Null hypothesis: relationship is linear Test statistic: LM = 1.79406 with p-value = P(Chi-square(2) > 1.79406) = 0.407779

Testi i mësipërm përdoret për të hetuar nëse një marrdhenie është lineare apo jo. Në bazë të vlerës mund të themi se hipoteza nule sipas së cilës marrëdhënia midis variablave është lineare, nuk mund të refuzohet. Por për të hetuar mbi ekzistencën e linearitetit mund të përdoret edhe grafiku i vlerave të observuara kundrejt vlerave të parashikuara.

Figura 4.20: Vlerat e observuara kundrejt vlerave të parashikuara nga modeli

-0.05

0

0.05

0.1

0.15

0.2

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

deficit

Actual and fitted deficit

fittedactual

Gjithashtu analizojmë edhe grafikun e kuantileve të shpërndarjes (Q-Q norm), i cili krahason shpërndarjen e kumuluar të vlerave të observuara ndaj shpërndarjes se kumuluar të normales. Pikat duhet të shpërndahen simetrikisht rreth një linje diagonale me një variancë afërsisht konstante. Shmangie konsistente nga vija diagonale, tregojnë se modeli bën gabime sistematike sa herë që është duke bërë parashikime jashtëzakonisht të mëdha apo të vogla.


123

Figurë 4.21 : Q-Q norm

-0.04

-0.03

-0.02

-0.01

0

0.01

0.02

0.03

0.04

-0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0 0.01 0.02 0.03 0.04

Normal quantiles

Q-Q plot for residual

(ii) Pavarësia statistikore e gabimeve Ky kusht është veçanërisht i rëndësishëm për modelet e regresionit me seri kohore. Testi më i mirë për korrelacionet seriale është analiza e grafikut të mbetjeve ndaj variablave të pavarur. Mbetjet duhet të jenë të shpërndara në mënyrë rastësore simetrikisht ndaj vlerës 0. Nga grafikët e mëposhtëm rezulton se mbetjet janë të shpërndara në mënyrë rastësore. Figurë 4.22 : Mbetjet kundrejt investimeve neto

-0.03

-0.02

-0.01

0

0.01

0.02

0.03

0.04

0.02 0.04 0.06 0.08 0.1 0.12 0.14 0.16

resi

dual

inv

Regression residuals (= observed - fitted def)


124

Figurë 4.23: Mbetjet kundrejt rritjes së PBB

-0.03

-0.02

-0.01

0

0.01

0.02

0.03

0.04

-0.04 -0.02 0 0.02 0.04 0.06

resi

dual

g

Regression residuals (= observed - fitted def)

Gjithashtu Durbin-Watson test tregon nëse ka autokorrelacione të rëndësishme me vonesë 1. Vlerat normale të DW test janë në intervalin nga 1.6 në 2.4.

Durbin Watson statistic = 1.61451 p value = 0.135366

(iii) Varianca konstante e gabimeve (homoskedaticiteti) Një nga supozimet kryesore të modelit është se devijimet standarde të gabimit janë konstante dhe nuk varen nga vlerat e parashikuara nga modeli. Rrjedhimisht, çdo shpërndarje probabiliteti për variablen e varur ka të njëjtin devijimin standard pavarësisht vlerës se parashikuar. Shkeljet serioze të homoskedaticitetit mund të shkaktojnë mbivlerësime të modelit. Testet kryesore paraqiten më poshtë:

Testi i White Null hypothesis: heteroskedasticity not present Test statistic: LM = 2.62839 with p-value = P(Chi-square(5) > 2.62839) = 0.757047

Testi i Breusch-Pagan Null hypothesis: heteroskedasticity not present

Test statistic: LM = 1.65778 with p-value = P(Chi-square(2) > 1.65778) = 0.43653

Rezultati i testeve tregon se nuk mund të pranojmë hipotezën e heteroskedaticitetit, jemi në prani të homoskedaticitetit.


125

(iv) Normaliteti i shpërndarjes së gabimit Për të vlerësuar nëse shpërndarja e gabimit është normale përdorim disa teste dhe paraqitje grafike. Testi më i mirë për hetimin e normalitetit të shpërndarjes së gabimit është grafiku i shpërndarjes normale. Figurë 4.24: Shpërndarja normale

0

5

10

15

20

25

30

35

-0.04 -0.02 0 0.02 0.04

Densi

ty

residual

uhat2N(7.3726e-018,0.017005)

Test statistic for normality:

Chi-square(2) = 1.470 [0.4796]

Test for normality of residual Null hypothesis: error is normally distributed Test statistic: Chi-square(2) = 2.55562 p-value = 0.278647

Teste të tjera që përdoren për të diagnostikuar normalitetin e shpërndarjes së mbetjeve jepen si më poshtë:

Test for normality of Residual: Doornik-Hansen test = 1.46951, with p-value 0.479623 Shapiro-Wilk W = 0.965121, with p-value 0.376644 Lilliefors test = 0.0797666, with p-value ~= 0.87 Jarque-Bera test = 1.05919, with p-value 0.588843

Test për specifikimin korrekt të modelit

RESET test for specification Null hypothesis: specification is adequate Test statistic: F(2, 27) = 0.550518 with p-value = P(F(2, 27) > 0.550518) = 0.582987


126

Nga vlerat e testit rezulton se Modeli është specifikuar në mënyrë korrekte. Test për autokorrelacionin Ekzistenca e autokorrelacionit mund të kompromentojë saktësinë e modelit.

LM test for autocorrelation up to order 4 Null hypothesis: no autocorrelation Test statistic: LMF = 0.776067 with p-value = P(F(4,25) > 0.776067) = 0.551188

Nga testi rezulton se vlerat e variablave nuk janë të autokorreluara. Kolineariteti Testi i kolinearitetit shërben për të investiguar shkallën e korrelacionit midis variablave të varur. Një vlerë e lartë e këtij treguesi mund të kompromentojë vlefshmërinë e modelit. Variablat e pavarur duhet të kenë një korrelacion sa më të ulët.

Variance Inflation Factors Minimum possible value = 1.0 Values > 10.0 may indicate a collinearity problem inv 1.006 g 1.006 VIF(j) = 1/(1 - R(j)^2), where R(j) is the multiple correlation coefficient between variable j and the other independent variables

Në këtë rast nga vlerat e testit rezulton se korrelacioni midis variablave të pavarur është shumë e ulët.

Rezultatet e testeve numerike tregojnë se supozimet kryesore të modeleve lineare janë përmbushur. Modeli ynë është linear dhe gabimet janë statistikisht të pavarura, homoskedastike dhe të shpërndara normalisht. Vlera e Durbin Watson (DW) statistikë është 1,614506 për modelin. Kjo do të thotë se nuk ka autokorrelacion serial midis variablave shpjegues në model. Testi Reset tregon se modeli ynë është specifikuar në mënyrë adekuate. Analiza grafike konfirmon rezultatet e testeve numerike. Supozimet e modelit janë të kënaqur dhe modeli ka një nivel shumë të mirë përshtatshmërie me të dhënat empirike.

4.4.5. Rezultatet e analizës empirike

Ky seksion paraqet rezultatet dhe gjetjet kryesore të modelit empirik.

Tabela 4.8: Rezultatet e Regresion-it Model: OLS, 2007:1-2014:4 (T = 32) Varaibli i varur: DEF


127

Koeficienti Gabimi standart

t-ratio p-value

Konstante -0.0280724 0.00703831 -3.9885 0.00041 *** INV 1.27744 0.0958904 13.3218 <0.00001 *** g -0.367303 0.11898 -3.0871 0.00442 ***

Deft = -0.0281 + 1.28*invt - 0.367*gt (0.00704) (0.0959) (0.119)

Nga tabela e mësipërme e rezultateve të regresionit mund të derivojmë gjetjet si më poshtë:

R2 = koeficienti i përcaktimit të shumëfishtë është 0,870348. Ky rezultat tregon se modeli ka një përshtatje shumë të mirë me të dhënat empirike. Përshtatshmëria e përgjithshme e modelit siç tregohet nga koeficienti i rregulluar i përcaktimit është 0.861407. Si rrjedhim rreth 86 % e variacionit të deficitit të qeverisjes së përgjithshme të Shqipërisë për periudhën e konsideruar, mund të shpjegohet nga variablat e pavarur të përfshirë në modelin tonë. Statistika F e cila mat ndikimin e përbashkët statistikorë të variablit shpjegues në shpjegimin e variablave të varur është gjetur të jetë statistikisht i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë më pak se 1 %. Kështu, variablat shpjegues janë gjetur të jenë përcaktues të rëndësishëm të deficitit të qeverisjes së përgjithshme .

β1 = koeficienti i investimeve kapitale neto të qeverisjes së përgjithshme është gjetur të jetë 1,27744. Kështu, është gjetur një marrëdhënie e drejtpërdrejtë pozitive me deficitin e qeverisjes së përgjithshme, i rëndësishëm në nivelin më pak se 1%. Ky rezultat përputhet plotësisht me pritshmeritë e ndërtuara paraprakisht. Kjo do të thotë se një rritje prej 1 % në investimet neto ndaj PBB-së do të çojë në një rritje me 1.28 % të deficitit të qeverisë ndaj PBB-së. Rezultatet tregojnë që investimet kapitale neto gjatë periudhës në konsideratë kanë shkaktuar rritje të deficitit.

β2 = koeficienti i normës së rritjes së PBB-së është gjetur të jetë -0,367303. Ky rezultat tregon se rritja e PBB ka efekt negativ dhe të rëndësishëm në deficitin e përgjithshëm qeveritar. Edhe ky rezultat përmbush pritshmeritë dhe tregon se një rritje prej 1 % në normën e rritjes së PBB-së do të çojë në rënie prej 0.37 % në deficitin e qeverisjes të përgjithshme të Shqipërisë. Koeficienti i normës së rritjes së PBB-së është gjithashtu i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë më pak se 1%. Implikimi i këtij

Mean dependent var 0.046486 S.D. dependent var 0.045678Sum squared resid 0.008386 S.E. of regression 0.017005 R-squared 0.870348 Adjusted R-squared 0.861407F(2, 29) 97.33821 P-value(F) 1.37e-13Log-likelihood 86.54463 Akaike criterion -167.0893Schwarz criterion -162.6920 Hannan-Quinn -165.6317Rho 0.164748 Durbin-Watson 1.614506


128

rezultati është se rënia ekonomike ka ndikuar nivelin e përgjithshëm të deficitit të qeverisë.

Rezultatet e studimit janë të rëndësishme dhe konfirmojnë hipotezat e ngritura. Deficiti i qeverisjes së përgjithshme është ndikuar kryesisht nga niveli i investimeve kapitale të ndërmarra nga qeveria në periudhën e marrë në konsiderate nga ky studim. Investimet kryesore kapitale të qeverisë në këtë periudhë janë kanalizuar kryesisht në sektorin e transportit. Këto investime janë përdorur nga qeveria dhe si stimul për aktivitetin ekonomik që hyri në një fazë reduktimi të rritjes. Gjithashtu rezultatet tregojnë se rritja ekonomike është një komponent tjetër i rëndësishëm në përcaktimin e deficitit të vendit në periudhën e konsideruar. Për më tepër duke e konsideruar nga studimet e mëparshme, se reduktimi i rritjes ekonomike në vendin tonë u shkaktua si rezultat i faktorëve të ndikuar nga kriza ekonomike financiare globale në këtë periudhë, mund të konfirmojmë se kriza ka ndikuar në nivelin e deficitit. Më specifikisht gjatë periudhës së marrë në konsideratë, në këtë studim është vënë re se pas vitit 2008, niveli i deficiti në vendin tonë është rritur ndjeshëm duke shënuar vlerat më të larta në vitet 2009 dhe 2013. Kjo e fundit tregon edhe për një influencë të politikës në nivelin e deficitit të vendit, meqenëse viti 2009 dhe 2013 përkojnë me vite elektorale. Gjithsesi analiza e këtij faktori në ndikimin e nivelit të deficitit, shkon përtej qëllimit të këtij studimi.

Pra deficiti i Shqipërisë në këtë periudhë është përcaktuar nga një kombinim i faktorëve ciklike dhe atyre strukturorë. Sigurisht që kriza në botë dhe sidomos ajo në Europë kanë ndikuar në përkeqësimin e pozicionit dhe performancës financiare të vendit, duke ndikuar në rritjen e nivelit të deficitit dhe borxhit publik. Por, faktorët strukturorë mbeten shumë të rëndësishëm. Kjo përkthehet në faktin që edhe pasi efektet e krizës të jenë zbehur dhe aktiviteti ekonomik në botë dhe Europë të kthehet në ritmet e mëparshme, Shqipëria do të ketë një deficit të konsiderueshëm. Sektori energjitik përfaqëson një nga faktorët kryesorë strukturorë që ndikon nivelin e deficitit. Ky sektor paraqet sot problematika të shumta pavarësisht masave që janë ndërmarrë dhe po ndërmerren për përmirësimin e situatës. Sigurisht reformimi i sektorit dhe zgjidhja e problematikave kërkon një kohë relativisht të gjatë. Një tjetër problem thelbësor përbëhet nga sistemi i sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore. Me gjithë reformat që janë kryer në këtë sistem, me rekomandim dhe të Fondit Monetar Ndërkombëtar, shpenzimet dhe detyrimet e qeverisë mbeten të larta. Përveç këtyre sektorëve edhe sektorë të tjerë problematik kërkojnë shpenzime dhe investime të larta nga ana e qeverisë. Ndër më kryesoret mund të përmendim sektorin e shëndetësisë dhe atë të arsimit.


129

KAPITULLI V

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Tetë vite krizë ekonomike e thellë përbëjnë një përgënjeshtrim të shumë bindjeve që teoria neoklasike dominante ka kultivuar dhe përhapur në tridhjetë vitet e fundit. Megjithatë, kjo shkollë mendimi ekonomik nuk është gati për të rikonsideruar pozicionet e saj teorike dhe të politikës ekonomike. Ndikimi i kësaj teorie mbi klasën politike dhe sidomos mbi komunitetin akademik është ende shumë i fortë. Paaftësia për të konsideruar të rëndësishme hipotezën e një paqëndrueshmërie të brendshme të kapitalizmit dhe për të zhvilluar modele teorike që shpjegojnë shkaqet, penguan teorinë neoklasike për të kuptuar thellësinë e krizës dhe për të ofruar përgjigjet e duhura. Megjithatë, ekziston një front i gjerë i studiuesve që, edhe pse bazohen në vizione të ndryshme teorike, konvergojnë duke e konsideruar krizën e aktuale financiare si një manifestim të paqëndrueshmërisë së pandashme të sistemit kapitalist, zgjeruar më tej nga financiarizimi i gjerë i proceseve ekonomike. Kjo është një paqëndrueshmëri e brendshme që teoria ka kërkuar për kohë të gjatë ta mohojë. Ky mohim del qartë nga nënvlerësimi i disa karakteristikave thelbësore të sistemit kapitalist: konceptit të pasigurisë, ndërlidhjes dhe heterogjenitetit të agjentëve, dinamikës së shpërndarjes së të ardhurave. Mund të tentojmë të bëjmë një bilanc të shkaqeve, pasojave dhe efektivitetin e kundërmasave apo implikimet për teorinë ekonomike. Bilanci është natyrisht negativ në të gjitha drejtimet. Me përjashtim të njërit: debati midis ekonomistëve është rihapur, konformizmi është prishur dhe po kërkohet një model i ri, me një vizion të ri, i cili mund t'i ‘kundërvihet’ në mënyrë më efikase teorisë dominuese.

Kriza nuk ishte një fatkeqësi natyrore, por u materializua si rezultat i kombinimit të një sërë faktorësh nga ndërmarrja e lartë e riskut, finaciarizimi ekstrem, produktet komplekse financiare; dështimi i enteve rregullatore për të parashikuar, parandaluar krizën, i ndjekur më pas nga masa të pamjaftueshme dhe të pakoordinuara për stimulimin e ekonomisë; dështimit të agjencive të vlerësimit të kreditit, por edhe vetë tregut. Shumë studiues vlerësojnë se ishte tepër e vështirë, në mos e pamundur, të kuptojë se po afrohej një krizë e madhe për shkak se shumë nga masat dhe modelet e parashikimit të nivelit të riskut, të përdorura gjerësisht nga institucionet financiare, por dhe vetë entet rregullatore, nuk arritën ta parashikojnë atë. Në fakt ato e pasqyruan nivelin e lartë të riskut pasi kriza kishte goditur sistemin financiar. Kjo nxori në pah kufizimet e modeleve statistikore dhe evidentoi një leksion të çmuar për investitorët, të cilët nuk duhet të mbështeten vetëm në masat sasiore të vlerësimit, riskut në ndërmarrjen dhe monitorimin e investimeve. Për më tepër, kriza tregoi se Autoritetet Rregullatore, investitorët, drejtuesit e korporatave dhe institucioneve financiare kishin një kuptim të kufizuar të


130

ekspozimit të institucioneve individuale ndaj riskut financiar. Rrjedhimidht edhe menaxhimi i riskut para dhe gjatë krizës ishte jo në nivelet e duhura. Për të ardhmen, është e rëndësishme që të ketë një masë efektive të ekspozimit ndaj riskut të institucioneve financiare. Metodat tradicionale të modelimit të riskut shpesh dështojnë për të reflektuar rëniet edhe kur ato do të ndodhin. Duhet vlerësuar nevoja për modele të ndryshme gjatë periudhave të krizës dhe atyre të jo-krizës. Duhet kujdes në nxjerrjen e konkluzioneve nga të dhënat e periudhave jo-krizë me ato në periudhat e krizave dhe anasjelltas. Është e rëndësishme që investitorët të mos mbështeten ekskluzivisht në vlerësimet e modeleve tradicionale të riskut, por të marrin në konsideratë dhe burime të tjera të vlefshme. Nga ana tjetër, është gjithashtu e nevojshme të diskutohen dhe përcaktohen më mirë masat që kanë për qëllim tejkalimin e krizës dhe parandalimin e saj, nëpërmjet hartimit të rregullave, institucioneve dhe politikave të reja. Ashu si procesi i daljes nga kriza do të jetë i vështirë dhe kompleks, po aq e vështirë do të jetë edhe procesi i rishikimit të skemave të analizës teorike dhe sasiore.

Në kontekstin europian, kriza globale nxori në pah dobësitë e bashkimit ekonomik dhe monetar Europian. Ky bashkim vazhdon të karakterizohet nga një çekuilibër i theksuar midis anës së fortë monetare dhe asaj të dobët ekonomike. Zona euro është një bashkim monetar që vepron nën një politikë të vetme monetare dhe politikave të koordinuara, por të decentralizuara dhe ekonomike. Ndërkohë që menaxhimi i politikës monetare është përgjegjësi ekskluzive e Bankës Qendrore Evropiane, politikat ekonomike dhe buxhetore janë një kompetencë kombëtare. Megjithatë, në një zonë monetare dhe ekonomike të integruar, shpenzimet e tepruara dhe kontrolli i dobët në disa vende shkaktojnë një kosto kolektive për të gjitha vendet. Kjo u bë akoma më e dukshme, në fund të vitit 2009, kur kriza greke, pjesërisht e shkaktuar dhe përforcuar nga kriza globale, preku vendet e tjera të eurozonës, duke diskredituar monedhën e përbashkët, euron, dhe hodhi hijen e dyshimit mbi qëndrueshmërinë e financave publike në mjaft vende të tjera të BE-së. Sigurisht që rimëkëmbja nga kriza nuk do të jetë e thjeshtë, e shpejtë dhe e lehtë. Ekziston një nevojë e menjëhershme për konsolidim fiskal dhe përmirësim të kuadrit të menaxhimit të financave publike. Megjithatë, duhet të kuptojmë që zgjidhja nuk është vetëm financiare dhe ekonomike, por edhe kulturore, politike dhe institucionale. Ajo kërkon një ndarje më të barabartë të prosperitetit dhe reduktimit të pabarazive. Eshtë e nevojshme, konvergjencë e plotë e ekonomive të BE-së, jo vetëm ekonomike dhe financiare, por edhe institucionale, politike dhe kulturore duke forcuar kompetencat e BE-së për harmonizim dhe standardizim të ligjeve të punësimit, taksave, subvencionet, pensionet, sistemet e mirëqenies etj. Kriza aktuale e emigranteve vetëm e vështirëson këtë detyrë për autoritetet e BE-së.

Pas krizës globale financiare vihet re një rritje e vëmendjes në drejtim të menaxhimit dhe disiplinës fiskale. Ashtu sikurse shumë vende të tjera të rajonit, Shqipëria po ndërmerr tashmë masa të konsolidmit fiskal që targetojnë uljen e shpenzimeve publike dhe sidmos borxhit publik në nivele më të pranueshme brenda një periudhe afatmesme. Pas shumë viteve politike fiskale


131

ekspansive, të cilat në kontekstin e një kuadri rregullator dhe institucional të dobët rezultuan në akumulimin e detyrimeve të prapambetura të qeverisë ndaj sektorit privat, Shqipëria për herë të parë për vitin 2016 pritet të ketë një suficit primar. Në kuadër të marrëveshjes me FMN, Shqipëria ka likuiduar këto detyrime dhe është zotuar të monitorojë angazhimet e ardhshme buxhetore, për të shmangur akumulimin e borxheve apo detyrimeve të prapambetura të reja. Megjithatë, progresi deri tani ka qenë më shumë në aspektet teknike dhe ligjore. Kështu, duhet të bëhet më shumë në forcimin e disiplinës së financave publike. Pikat më të dobëta mbeten besueshmëria e transparenca e buxhetit dhe mungesa e pjesëmarrjes së publikut në procesin e vendimmarrjes duke favorizuar mundësitë për shmangie të financimit të prioriteteve të premtuara dhe/ose dakordësuara. Kohët e fundit Shqipëria ka zbatuar një strategji të menaxhimit të financave publike që synon intensifikimin e përpjekjeve për t'u perballur me dobësitë e sistemit të menaxhimit të financave publike. Politikat e menaxhimit të financave publike në periudhën afatgjatë kanë rëndësi të veçantë në ekonomi. Si rezultat të gjithë aktorët duhet të punojnë së bashku për të arritur përmirësime të qëndrueshme, rritje të transparencës dhe përgjegjshmërisë në menaxhimin e financave publike. Me një sistem solid të menaxhimit të financave publike, Shqipëria do të jetë në gjendje të përballet me dinjitet me rrugën e vështirë për anetarësimin në BE.

Nga rishikimi i literaturës së studimeve empirike të ngjashme me studimin objektiv të këtij punimi rezulton se deficiti buxhetor ndikohet nga një shumëllojshmëri faktorësh me karakter ekonomik, politik dhe social. Studimet tregojnë se ndikimi i faktorëve të ndryshëm varet nga kushtet fillestare ekonomike të një vendi, faza e ciklit ekonomik, kuadri rregullator dhe institucional, por edhe konjukturat dhe goditjet e jashtme. Gjetjet e këtyre studimeve tregojne se ka ndryshime thelbësore në faktorët që ndikojnë deficitin në vendet e zhvilluara nga ato në zhvillim. Vendet në zhvillim rezultojnë më të brishta ndaj goditjeve të jashme dhe faktorëve politikë. Ndërkohë vendet e zhvilluara që karakterizohen nga qëndrueshmëri fiskale janë më pak të ndjeshme ndaj faktorëve politikë apo socialë. Megjithatë kriza e fundit financiare globale tronditi në mënyrë të pashmangshme të gjithë vendet pavarësisht kushteve të tyre ekonomike, politike apo sociale duke dëshmuar se asnjë vend nuk është imun nga goditja e eventeve të këtyre dimensioneve.

Ky studim ka gjetur diferenca të rëndësishme në klasifikimin e treguesve fiskalë sipas standardeve kombëtare në krahasim me standardet ndërkombëtare (të përfaqësuar nga kuadri GFS), për periudhën 2005-2014, të cilat bëjnë thirrje për një rishikim të treguesve të financave publike. Ndërsa dallime të caktuara janë metodologjike, të tjerë si mosraportimi i detyrimeve të prapambetura dhe faturave të papaguara të qeverisë së përgjithshme rrjedhin kryesisht nga mospërputhjet në kuadrin e menaxhimit të financave publike. Pavarësisht miratimit të një kuadri të shëndoshë makroekonomik, hapa të mëtejshëm duhet të ndërmerren në drejtim të përmirësimit të menaxhimit të financave publike dhe llogaridhënies së qeverisë. Ndërkohë që autoritetet


132

shqiptare po fillojnë zbatimin e një strategjie të konsolidimit fiskal, me objektiva të qarta të shtrëngimit të mbikëqyrjes fiskale është e rëndësishme për të marrë edhe masa të qëndrueshme në përafrimin dhe harmonizimin e sistemit të kontabilitetit publik të Shqipërisë me standardet ndërkombëtare të shoqëruara me masa që rrisin përgjegjshmërinë e zyrtarëve publikë ndaj taksapaguesve. Përveç kësaj, është shumë e rëndësishme që miratimi i GFS nuk duhet të konsiderohet vetëm si një detyrim që duhet përmbushur, por si një mundësi për të përmirësuar cilësinë e statistikave të prodhuara dhe si një mjet për analizë dhe vlerësim të duhur të politikës fiskale, duke rritur besueshmërinë në lidhje me partnerë kombëtarë dhe ndërkombëtarë.

Rezultatet e studimit janë të rëndësishme dhe konfirmojnë hipotezat e ngritura. Deficiti i Shqipërisë në këtë periudhë është përcaktuar nga një kombinim i faktorëve ciklikë dhe atyre strukturorë. Ai është ndikuar kryesisht nga niveli i investimeve kapitale të ndërmarra nga qeveria në periudhën e marrë në konsideratë nga ky studim. Investimet kryesore kapitale të qeverisë në këtë periudhë janë kanalizuar kryesisht në sektorin e transportit. Këto investime janë përdorur nga qeveria dhe si stimul për aktivitetin ekonomik që hyri në një fazë reduktimi të rritjes. Gjithashtu rezultatet tregojnë se rritja ekonomike është një komponent tjetër i rëndësishëm në përcaktimin e deficitit të vendit në periudhën e konsideruar. Për më tepër duke e konsideruar nga studimet e mëparshme, se reduktimi i rritjes ekonomike në vendin tonë u shkaktua si rezultat i faktorëve të ndikuar nga kriza ekonomike financiare globale në këtë periudhë. Mund të konfirmojmë se kriza ka ndikuar në nivelin e deficitit. Pra sigurisht që kriza në botë dhe sidomos ajo në Europë kanë ndikuar në përkeqësimin e pozicionit dhe performancës financiare të vendit, duke ndikuar në rritjen e nivelit të deficitit dhe borxhit publik. Më specifikisht gjatë periudhës së marrë në konsideratë, në këtë studim është vënë re se pas vitit 2008, niveli i deficiti në vendin tonë është rritur ndjeshëm duke shënuar vlerat më të larta në vitet 2009 dhe 2013. Kjo e fundit tregon edhe për një influencë të politikës në nivelin e deficitit të vendit, meqenëse viti 2009 dhe 2013 përkojnë me vite elektorale. Gjithsesi analiza e këtij faktori në ndikimin e nivelit të deficitit, shkon përtej qëllimit të këtij studimi.

Rezultatet e analizës janë shumë të rëndësishme për të përcaktuar politikat e duhura që duhet të ndërmerren për përmirësimin e situatës. Fakti që deficiti është ndikuar në masë të madhe nga faktorë strukturorë përveç atyre ciklikë tregon se edhe pasi efektet e krizës të jenë zbehur dhe aktiviteti ekonomik në botë dhe Europë të kthehet në ritmet e mëparshme, Shqipëria do të ketë një deficit të konsiderueshëm. Kështu, politika fiskale duhet të synojë konsolidimin e financave publike dhe reduktimin e risqeve fiskale për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë. Si rezultat, përparësi duhet t'i jepet zgjidhjeve të çështjeve strukturore, së bashku me politikat që kanë për qëllim rritjen dhe zhvillimin ekonomik.

Edhe pse disa hapa janë ndërmarrë në këtë drejtim duke adresuar disa dobësi kryesore të menaxhimit të financave publike, masa dhe reforma të mëtejshme


133

janë të nevojshme. Prioritet duhet t'i jepet sektorit të energjisë që paraqet rreziqe të rëndësishme fiskale. Ky sektor paraqet sot problematika të shumta pavarësisht masave që janë ndërmarrë dhe po ndërmerren për përmirësimin e situatës. Sigurisht reformimi i sektorit dhe zgjidhja e problematikave kërkon një kohë relativisht të gjatë. Përveç kësaj përpjekje të mëtejshme duhet të drejtohen drejtë një reforme themelore të sistemit të sigurimeve shoqërore dhe sistemit të administratës tatimore dhe doganore. Me gjithë reformat që janë kryer në këtë sistem, me rekomandim dhe të Fondit Monetar Ndërkombëtar, shpenzimet dhe detyrimet e qeverisë mbeten të larta. Më tej duhet të luftohet korrupsioni që në mënyrë të konsiderueshme zvogëlon efikasitetin e shpenzimeve publike dhe pengon zhvillimin e vendit.


134

BIBLIOGRAFIA

Aalbers, M. (2009), Geographies of the financial crisis. Area, 41: 34–42.

doi: 10.1111/j.1475-4762.2008.00877.x Abiad, A., G. Dell’Ariccia, and B. Li, 2011, “Creditless Recoveries,” IMF Working

Paper No. 11/58. Adam C. S. and Bevan D. L., (2005). Fiscal deficits and growth in developing

countries. Journal of Public Economics 89, 571 – 597. Anwar Shaikh, “An Introduction to the History of Crisis Theories” (1978) in U.S. Capitalism in Crisis, U.R.P.E., New York. Ball, L. and Mankiw, N., (1995). "What do budget deficits do?," Proceedings -

Economic Policy Symposium - Jackson Hole, Federal Reserve Bank of Kansas City, pages 95-119

Ball, R. (2009), The Global Financial Crisis and the Efficient Market Hypothesis: What

Have We Learned?. Journal of Applied Corporate Finance, 21: 8–16.doi: 10.1111/j.1745-6622.2009.00246.x

Banka e Shqipёrisё, (2008), Raporti vjetor 2007 Banka e Shqipёrisё, (2009), Raporti vjetor 2008 Banka e Shqipёrisё, (2010), Raporti vjetor 2009 Banka e Shqipёrisё, (2011), Raporti vjetor 2010 Banka e Shqipёrisё, (2012), Raporti vjetor 2011 Banka e Shqipёrisё, (2013), Raporti vjetor 2012 Banka e Shqipёrisё, (2014), Raporti vjetor 2013 Banka e Shqipёrisё, (2015), Raporti vjetor 2014 Barth, J., G. Caprio, and R. Levine, 2006, Rethinking Bank Regulation: Till Angels

Govern, Cambridge University Press, New York, NY. Bayar, A. H. and Smeets, B., (2009). “Economic, Political and Institutional

Determinants of Budget Deficits in the European Union”. CESifo Working Paper Series No. 2611.

Belka, M. (2009) ‗The global economic crisis is testing the cohesion of the European Union‘ IMF Publications Finance and Development:

Belka, M. (2009) ‗The impact of the crisis on new EU member states, Role and Contribution of the Fund in the Crisis‘, IMF Publications

Björksten, N., & Syrjänen, M. (2000). How problematic are internal euro area differences?. European University Institute.

Blejer M. and Cheasty, A. (1991) The Measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methodological Issues. Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 4, pp. 1644-1678

Bordo, Michael and Olivier Jeanne, 2002, “Boom-Busts in Asset Prices, Economic Instability, and Monetary Policy”, NBER Working Paper 8966

Brownbridge, M. and Tumusiime-Mutebile, E. (2007), Aid and Fiscal Deficits: Lessons from Uganda on the Implications for Macroeconomic Management and Fiscal Sustainability. Development Policy Review, 25: 193–213

Bulow, J., and K. Rogoff, 1989a, “Sovereign Debt: Is to Forgive to Forget?,” American Economic Review, Vol. 79, No.1, pp. 43-50.


135

Buti, M., & Carnot, N. (2012). The EMU debt crisis: Early lessons and reforms*. JCMS: Journal of Common Market Studies, 50(6), 899-911.

Calvo, G., A. Izquierdo, and E. Talvi, 2006, “Sudden Stops and Phoenix Miracles in Emerging Markets,” American Economic Review Papers and Proceedings, Vol. 96, No.2, pp.405-10.

Calomiris, C. W., 2009, “The Subprime Turmoil: What’s Old, What’s New, and What’s Next,” Journal of Structured Finance, Spring 2009, Vol. 15, No. 1, pp. 6-52. Gorton (2009).

Campel, A., Chen, X.L., 2008. The year of living riskily. “Risk” Magazine, Korrik 2008, 28-32

Campello, M., Graham, J. R., & Harvey, C. R. (2010). The real effects of financial constraints: Evidence from a financial crisis. Journal of Financial Economics, 97(3), 470-487.

Castro, V., (2007). "The Causes of Excessive Deficits in the European Union," The Warwick Economics Research Paper Series (TWERPS) 805, University of Warwick, Department of Economics

Cetorelli, N., & Goldberg, L. S. (2011). Global banks and international shock transmission: Evidence from the crisis. IMF Economic Review, 59(1), 41-76.

Claessens, S., A. Kose, and M. Terrones, 2008, “What Happens During Recessions, Crunches, and Busts?” IMF mimeo.

Claessens, S., M. Ayhan Kose, M. E. Terrones, 2009, “What happens during recessions, crunches and busts?,” Economic Policy, Vol. 60, pp. 653-700.

Claessens, S., M. A. Kose, and M. Terrones, 2010, “The Global Financial Crisis: How Similar? How Different? How Costly?” Journal of Asian Economics, Vol. 21, No. 3, pp. 247-264.

Claessens, S., M. A. Kose, and M. Terrones, 2012, “How do Business and Financial Cycles Interact?” Journal of International Economics, Vol. 87, pp.178-190.

Claessens, S., G. Dell’Ariccia, D. Igan, and L. Laeven, 2012, Causes of the Global Financial Crisis: A Cross-Country Perspective, in Elsevier Encyclopedia on Financial Globalization.

Chadha, J., 2015. Capitalism, Inequality and Financial Crisis – Does Piketty’s Capital in the Twenty-First Century Offer the Answer?, European Financial review. http://www .europeanfinancialreview.com/?p=4055

Čihák, M., A. Demirgüç-Kunt, M.Soledad Martínez Pería, and A. Mohseni-Cheraghlou, 2012, “Bank Regulation and Supervision around the World: A Crisis Update,” World Bank Policy and Research Working Paper, No.6286.

Claessens, S., M. A. Kose, and M. Terrones, 2010, “Financial Cycles: What? How? When?” in NBER International Seminar in Macroeconomics 2010, edited by Richard Clarida and Francesco Giavazzi. Chicago: University of Chicago Press.

Coricelli, F., Ercolani, V., (2002). Cyclical and Structural Deficits on the Road to Accession: Fiscal Rules for an Enlarged European Union CEPR Discussion Paper No. 3672. (Online) Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=369580

Corsetti, G., Pesenti, P. and Roubini, N., 1998. "What Caused the Asian Currency and Financial Crisis? Part II: The Policy Debate," NBER Working Papers 6834, National Bureau of Economic Research, Inc.


136

Darrat, A. (1988) Structural Federal Deficits and Interest Rates: Some Causality and Co-Integration Tests. Southern Economic Journal Vol. 56, No. 3, pp. 752-759

Dell’Ariccia, G., E. Detragiache, and R. Rajan, 2008, “The Real Effect of Banking Crises,” Journal of Financial Intermediation, Vol. 17, No.1, pp. 89-112. Klingebiel, Laeven dhe Kroszner (2007)

Devine, J. 1999. "The Causes of the 1929-33 Great Collapse: A Marxian Interpretation," Research in Political Economy. vol. 14: pp. 119-194

Dewatripont, M., and J. Tirole, 1994, the Prudential Regulation of Banks, MIT Press David R., 1979. Sui principi dell'economia politica e della tassazione, Mondadori, Milano

Doan (1997): Mason C. Doan – American Housing Production 1880 to 2000: A Concise History. University Press of America, Lanham 1997.

Dow, Christopher (1998) Major Recessions: Britain and the World, 1920-1995. Oxford University Press.

Duarte, P. G., 2010. Recent Developments in Macroeconomics: The DSGE Approach to Business Cycle in Perspective, SSRN Electronic Journal 12/2010. DOI: 10.2139/ssrn.17 48616

Easterly, W. and Schmidt-Hebbel, K. (1993) Fiscal Deficits and Macroeconomic Performance in Developing Countries. The World Bank Research Observer, Vol. 8, No. 2, pp. 211-237

Eaton, J., and M. Gersovitz, 1981, “Debt with Potential Repudiation: Theoretical and Empirical Analysis,” The Review of Economic Studies, Vol.48:2, . pp. 289-309.

Egeli, H. (2000), “Gelişmiş Ülkelerde Bütçe Açıkları”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(4), pp. 62-78.

Eichengreen, B., Rose, A. K. and Wyplosz, Ch., 1996. Contagious Currency Crises. http: //www .nber.org/papers/w5681.pdf Federici, D. and Gandolfo G., (2001). "Endogenous Growth in an Open Economy

and the Real Exchange Rate," CESifo Working Paper Series 526, CESifo Group Munich.

Flynn, S. and Pessoa, M. (2014) Prevention and Management of Government Expenditure Arrears. Fiscal Affairs Department, International Monetary Fund.

Fisher, I., 1933, “The Debt Deflation Theory of Great Depressions” Econometrica,

Vol 1, pp.337-357. Friedman, Milton & Anna J. Schwartz (1963) A Monetary History of the United

States 1867-1960. Princeton: Princeton University Press. Foster, J. B., and Yates, M. D., 2014. Piketty and the Crisis of Neoclassical

Economics. Monthly Review, Vol.66, No.6. Frankel, J.A., Rose, A. K., 1996, Currency crashes in emerging markets. Journal of

International Economics 41, 351-366 Furceri, D., & Mourougane, A. (2012). The effect of financial crises on potential

output: new empirical evidence from OECD countries. Journal of Macroeconomics, 34(3), 822-832.

Furceri, D. and A. Zdzienicka, A., 2012, “How Costly Are Debt Crises?,” Journal of International Money and Finance, Vol. 31(4), pp.726–742.


137

GIFT (2015). The Time is Now: Advancing Public Participation in Government Fiscal Policy and Budget-Making. Washington, DC: Global Initiative for Fiscal Transparency. Avaible at: http://fiscaltransparency.net/wp-content /uploads/ 2015 /02/GIFTParticipationPrimerFeb24 2015Final.pdf

Giorno, C., Richardson, P., Roseveare, D. and Van den Noord, P., (1995). "Estimating Potential Output, Output Gaps and Structural Budget Balances," OECD Economics Department Working Papers 152, OECD Publishing, Paris.

Gorton, G., 1988, “Banking panics and business cycles,” Oxford Economics Papers, Vol. 40, pp.751–781.

Gros, D., & Mayer, T. (2010). How to deal with sovereign default in Europe: Create the European Monetary Fund now!. CEPS Policy Brief, (202).

Grant Kirkpatrick “The Corporate Governance Lessons from the Financial Crisis” Gupta, S.and Yläoutinen, S., (2014) Budget Institutions in Low-Income Countries:

Lessons from G-20, IMF Working Paper. Gupta, P., Mishra, D., and Sahay, R. (2007), .Behavior of Output during Currency

Crises., Journal of International Economics, 72: 428-450.Crises,” Journal of

International Economics, Vol. 72, No. 2, pp. 428–50. Gustafsson, A., Macdonald, A. Braho, A. (2012) Albania - Public Expenditure and

Financial Accountability Assessment (PEFA). Habermas, J. (2012). The crisis of the European Union: A response. Polity. Heng, M.S. (2010) “The Great Recession: History, Ideology, Hubris and Nemesis”

World Scientific Honohan,P. and L. Laeven (ed.), 2007, Systemic Financial Crises, Cambridge Books,

Cambridge University Press, Farhi and Tirole, 2010 Hull, JC (2009): “Risk Management and Financial Institutions”, Prentice Hall. IBP (2012). Open Budget Survey 2012. Open Budgets. Transform Lives. Washington,

DC International Budget Partnership. IBP (2015). Open Budget Survey 2015. Open Budgets. Transform Lives. Washington,

DC International Budget Partnership. International Monetary Fund (2013). Regional Economic Outlook: Sub-Saharan

Africa Building Momentum in a Multi-Speed World. (Online) Available at https://www.imf.org/external/pubs/ft/ reo/2013 /afr/eng/sreo0513.htm.

International Monetary Fund, (2014). Government Finance Statistics Manual (Online). Available at https://www.imf.org/external/Pubs/FT/GFS/Manual/2014/gfs final. pdf.

Kannan, P., A. Scott, and M. E. Terrones, 2013, “From Recession to Recovery: How Soon and How Strong,” in S. Claessens, M. A. Kose, L. Laeven, and F. Valencia, eds., Financial Crises, Consequences, and Policy Responses, forthcoming. Levy-Yeyati dhe Panizza (2011)

Karanikolos, M., Mladovsky, P., Cylus, J., Thomson, S., Basu, S., Stuckler, D., ... & McKee, M. (2013). Financial crisis, austerity, and health in Europe. The Lancet, 381(9874), 1323-1331.

Kasapi, A. and Stafa, E. (2016). Compiling Albania government finance statistics following international Standarts, Balkan Journal of Interdisciplinary Research, Vol. 1, No. 3, pp. 454-464

Keynes, J.M., 1936. The general theory of employment, interest and money. Keynes, J.M., 1926. The End of Laissez-Faire,


138

Khagram, S., De Renzio, P., and Fung, A. (2013) Overview and Synthesis: The Political Economy of Fiscal Transparency, Participation, and Accountability around the World. Washington, DC: Brookings Institution Press.

King, R.G., Levine, R., 1993b. Finance, entrepreneurship, and growth: theory and evidence. Journal of Monetary Economics 32, 513}542.

Klepsvik, Knut, et al. (2014), “Budgeting in Albania”, OECD Journal on Budgeting, Vol. 13/2.

Kose, M. A., P. Loungani, M. Terrones, 2013, “Global Recessions and Recoveries,” IMF Working Paper, forthcoming.

Krugman, P.., 1998. It's Baaack: Japan's Slump and the Return of the Liquidity Trap. Brookings Papers on Economic Activity

Krugman, P., 2009. How did economists get it so wrong?. New York Times Kumhof & Rancière (2010): Michael Kumhof & Romain Rancière – Inequality,

Leverage and Crises. IMF Working Paper WP/10/268, November 2010. Online available at: http://www.imf. org/external/pubs/ft/wp/2010/wp10268.pdf

Kuncoro, H., 2011a. The Cost of Public Debts, the Case of Indonesia, International Journal of Advanced Economics and Business Management, Vol. 1, No. 1, January, pp. 14-24.

Kydland, F., Prescott, E., 1982 "Time to Build and Aggregate Fluctuations", Econometrica, vol. 50, pp. 1345-1370.

La Porta, R., F. Lopez-de-Silanes, A. Shleifer, and R. Vishny, 2000, “Investor protection and corporate governance,” Journal of Financial Economics, Vol. 58(1-2), pp. 3-27. Haber 2005

Laeven, L., 2001, “Insider Lending and Bank Ownership: The Case of Russia,” Journal of Comparative Economics, Vol. 29(2), pp. 207-229.

Leaven, L. A., and F. V. Valencia, 2008, “Systematic Banking Crises: A New Database,” IMF Working Papers 08/224.

Laeven, L., 2011, "Banking Crises: A Review," Annual Review of Financial Economics, Annual Reviews, vol. 3(1), pp. 17-40.

Lane, P. R. (2012). The European sovereign debt crisis. The Journal of Economic Perspectives, 26(3), 49-67.

Lane, Ph., (2009), “Global Imbalances and Global Governance”, Paper presented at the `Global Economic Governance: Systemic Challenges, Institutional Responses and the Role of the New Actors’, Brussels, February.

Lawson, A. (2012). The importance of PFM. IMF Technical Notes on Budget Execution and Cash Planning and Management.

Lindgren C.-J., G. Garcia, and M. Saal (Eds.), 1996, “Bank Soundness and Macroeconomic Policy,” International Monetary Fund, Washington.

Louzis, Dimitrios P.; Xanthopoulos-Sisinis, Spyros and Refenes, Apostolos P. “Are realized volatility models good candidates for alternative Value at Risk prediction strategies?”

Lunghini, G., 1977. La crisi dell'economia politica e la teoria del valore, Feltrinelli, Milano

Mayr, K. (2010). Optimal Deficit and Debt in the Presence of Foreign Aid. World Development, Elsevier, vol. 38 (1), pages 19-27.


139

Maurer, Rainer Willi. The Eurozone Debt Crisis - A Simple Theory, Some Not So Pleasant Empirical Calculations and an Unconventional Proposal (June 5, 2010). Available at SSRN: http: //ssrn.com/abstract=1621828

McCoy, Patricia A., and Elizabeth Renuart. 2008. “The Legal Infrastructure of Subprime and Nontraditional Home Mortgages.” In Borrowing to Live: Consumer and Mortgage Credit Revisited, edited by Nicolas P. Retsinas and Eric S. Belsky. Washington, DC: The Brookings Institution.

McKay, David. "The Political Sustainability of European Monetary Union." British. Journal of Political Science 29.3 (1999): pp. 463-485. Web.

McKinnon, R. I. and Huw Pill, 1996. “Credible Liberalizations and International Capital Flows: The Overborrowing Syndrome.” In Takatoshi Ito and Anne O. Krueger, eds., Financial Deregulation and Integration in East Asia, pp. 7-42. Chicago, IL: Chicago University Press

McKinnon, R, and H. Pill, 1998, “International Overborrowing: A Decomposition of Credit and Currency Risks,” World Development, Vol. 26(7), pp. 1267-1282.

McGrattan, E. R, Prescott, E. C., 2010. "Technology Capital and the US Current Account," American Economic Review, American Economic Association, vol. 100(4), pages 1493-1522, September.

Magdoff and Sweezy, P., 1987. Stagnation and the Financial Explosion Mariolis, Th. 2010 “Critical Exposition of The Marxian ‘Law of the falling rate of

profit’ MPRA Paper, University Library of Munich, Germany Marx, Capital, vol. 3, p. 216 Mendoza, E., and M. Terrones, 2008, “An Anatomy of Credit Booms: Evidence from

Macro Aggregates and Micro Data,” NBER Working Paper No. 14049. Mertens, K. and Ravn, M. O., 2008. "The Aggregate Effects of Anticipated and

Unanticipated U.S. Tax Policy Shocks: Theory and Empirical Evidence," Economics Working Papers ECO2008/05, European University Institute.

Milesi-Ferretti, G.-M. and C. Tille, 2011, “The great retrenchment: international capital flows during the global financial crisis,” Economic Policy, Vol. 26(66), pp. 285-342.

Ministria e Financave tё Shqipёrisё, (2006) Programi ekonomiko-fiskal 2006-2008 Ministria e Financave tё Shqipёrisё, (2014) Strategjia e Manaxhimit tё Financave

Publike 2014 - 2020. Ministria e Financave tё Shqipёrisё (2014) Udhёzimi Nr. 5 datё 27/02/2014 "Mbi

likuidimin e detyrimeve tё prapambetura” Mishkin, Frederic S. (1970) The Household Balance Sheet and the Great Depression.

The Journal of Economic History. Vol 30, No.4. PP910 Mladovsky, P., Srivastava, D., Cylus, J., Karanikolos, M., Evetovits, T., Thomson, S.,

& McKee, M. (2012). Health policy responses to the financial crisis in Europe. Mohan, Rakesh (2007), “India's Financial Sector Reforms: Fostering Growth While

Containing Risk”, Reserve Bank of India Bulletin, December. OECD (2001), Managing Public Expenditures: A Reference Book for Transition

Countries. World Bank, Public Expenditure Management Handbook Olden, B. (2012) Budget Execution and Treasury Management; Strengthening Fiscal

Institutions Workshop, Ljubljana, CEF.


140

Olden, B., Last, D., Yläoutinen, S. and Sateriale, C. (2012). Fiscal Consolidation in Southeastern European Countries: The Role of Budget Institutions. IMF Working Paper.

Ohanian, Lee E. 2010. "The Economic Crisis from a Neoclassical Perspective." Journal of Economic Perspectives, 24(4): 45-66

Persson, T.and Tabellini, G., 1999. "Political economics and macroeconomic policy," Handbook of Macroeconomics, in: J. B. Taylor & M. Woodford (ed.), Handbook of Macroeconomics, edition 1, volume 1, chapter 22, pages 1397-1482 Elsevier.

Piketty, T.,( 2014) Capital in the Twenty-First Century, Harvard University Press. Piketty, T., (2015)"About Capital in the 21st century », American economic review,

vol.105, no.5, , p.48-53. Piketty, T., and G. Zucman, "Capital is Back: Wealth-Income Ratios in Rich

Countries, 1700-2010", Quarterly Journal of Economics, 2014, vol.129, no.3, p.1155-1210

Popov, A. A., & Udell, G. F. (2010). Cross-border banking and the international transmission of financial distress during the crisis of 2007-2008.

Portes, R., (2009), “Global Imbalances” in Mathias Dewatripont, Xavier Freixas and Richard Portes (Ed.), “Macroeconomic Stability and Financial Regulation: Key Issues for the G20”, Centre for Economic Policy Research, London

Potter, B. H. and Diamond, J. (1999) Guidelines for Public Expenditure Management, IMF.

Radev, D. and Khemani, P. (2009) Commitment Control. Fiscal Affairs Department International Monetary Fund. Available at: https://www.imf.org/external/pubs/ft/tnm/2009/ tnm0904.pdf

Reinhart, C. M., and K. S. Rogoff, 2008, “Is the 2007 U.S. Subprime Crisis So Different? An International Historical Comparison,” American Economic Review, Vol. 98, No. 2, pp.339–44.

Reinhart, Carmen M. & Rogoff, Kenneth S. (2009). International Aspects of Financial Market Imperfections: The Aftermath of Financial Crises. American Economic Review, 99. 466-472

Reinhart, C. M., and K. S. Rogoff, 2009a, This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton Press.

Reinhart, C. M., and K.S. Rogoff, 2009, “The Aftermath of Financial Crises,” American Economic Review, Vol. 99, pp. 466–72. Papell dhe Prudan, 2011

Reinhart, C. M., and K. S. Rogoff, 2011, “From Financial Crash to Debt Crisis,” forthcoming, American Economic Review.

Reisman, G., 2007 “Overproduction and Under-consumption Fallacies” Roberts ,M. (2009) “The Great Recession” Lulu Enterprises Rose, A. K., and M. M. Spiegel. 2011, “Cross-Country Causes and Consequences of

the 2008 Crisis: Early Warning.” European Economic Review, Vol. 55, No. 3, pp. 309-324.

Say Jean- Baptisit, “Law of market”, A treatise on Political Economy, or the production, distribution and consumption of wealth.

Schularick, Moritz, and Alan M. Taylor. 2012. "Credit Booms Gone Bust: Monetary Policy, Leverage Cycles, and Financial Crises, 1870-2008." American Economic Review, 102(2): 1029-61.


141

Shachmurove, Yochanan. (2011). A Historical Overview of Financial Crises in the United States. Global Financial Journal. PP217-231

Skidelsky, R., 2010 “Interpreting the Great Depresion: Hayek versus Keynes” Paper given at INET's Conference. Cambridge University. Sobel, A.C. (2012) “Birth of Hegemony: Crisis, Financial Revolution, and Emerging

Global Networks” University of Chicago Press Tanzi, V. and Schuknecht, L. (2000): Public Spending in the 20th Century: A Global

Perspective. Cambridge University Press. Cambridge. Taylor, J. (2000) Reassessing Discretionary Fiscal Policy. The Journal of Economic

Perspectives Vol. 14, No. 3, pp. 21-36. Taylor, J. B. (2009). The financial crisis and the policy responses: An empirical

analysis of what went wrong (No. w14631). National Bureau of Economic Research.

Tomz, M., and M.L. J. Wright, 2007, “Do Countries Default in "Bad Times"?,” Journal of the European Economic Association, Vol. 5(2-3), pp. 352-360. Panizza, Sturzenegger dhe Tujula, M. and Wolswijk, G., (2004). "What determines fiscal balances? An empirical

investigation in determinants of changes in OECD budget balances," Working Paper Series 0422, European Central Bank.

Verick, S. and Islam, I., (2010). The Great Recession of 2008-2009: Causes, Consequences and Policy Responses. [Online] Available at: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract id = 1631069 (Assessed on: 21 November 2013)

Wallace, H., Pollack, M. A., & Young, A. R. (Eds.). (2015). Policy-making in the European Union. Oxford University Press, USA.

Wihlborg, C., Willett, T. & Zhang, N. (2010) The Euro Debt Crisis. It isn’t just fiscal. WORLD ECONOMICS • Vol. 11 • No. 4 • October–December 2010

Woodford, M., 2003. "Comment on: Multiple-solution indeterminacies in monetary policy analysis," Journal of Monetary Economics, Elsevier, vol. 50(5), pages 1177-1188, July.

Documents

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS · PDF fileNdikimi i Krizës Ekonomike Financiare në Financat Publike në Europë dhe Shqipëri REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI