NEZAVISNI UNIVERZITET BANJA LUKA

FAKULTET ZA EKOLOGIJU

RIJEKA VRBANJA I UGROŽAVANJE

NJENOG EKOSISTEMA

-DIPLOMSKI RAD-

MENTOR: STUDENT:

Prof. dr Tešo Ristić Goran Trifković

EK-052/10

Banja Luka, juli 2015.

2

Sadržaj

Uvod................................................................................................................................ 4

1. Geografski položaj i važnije karakteristike sliva rijeke Vrbanje ........................ 5

2. Klima .......................................................................................................................... 8

3. Hidrološke karakteristike sliva rijeke Vrbanje ..................................................... 9

3.1. Vremenska raspodjela voda ......................................................................................................... 9

3.2. Unutargodišnji raspored voda.................................................................................................... 10

3.3. Trajanje voda ............................................................................................................................. 10

3.4. Velike vode................................................................................................................................. 10

3.5. Male vode ................................................................................................................................... 11

3.6. Temperatura vode ...................................................................................................................... 11

3.7. Vodostaj..................................................................................................................................... 11

3.8. Srednjemjesečni i srednjegodišnji proticaji ............................................................................... 12

3.9. Opis mjernih profila ................................................................................................................... 13

4. Istorijski razvoj i stanovništvo sliva Vrbanje...................................................... 15

5. Pregled zagađivača rijeke Vrbanje ...................................................................... 17

5.1. Zagađivači Vrbanje na teritoriji opštine Kotor Varoš .................................................... 17

5.1.1. Položaj i veličina opštine Kotor Varoš .................................................................................... 17

5.1.2. Zagađivači na slivnom području Kotor Varoši........................................................................ 17

5.1.3. Pogon za obradu drveta Šiprage .............................................................................................. 18

5.1.4. Ribnjak na riječici Crikvenica ................................................................................................. 18

5.1.5. Naselje Šiprage ........................................................................................................................ 18

5.1.6. Naselje Grabovica ................................................................................................................... 19

5.1.7. Naselje Obodnik ...................................................................................................................... 19

5.1.8. Rijeka Kruševica ..................................................................................................................... 20

5.1.9. Naselje Vrbanjci ..................................................................................................................... 21

5.1.10. Područje grada Kotor Varoša ................................................................................................ 22

5.1.11. Privredni subjekti .................................................................................................................. 22

5.2. Zagađivači Vrbanje na teritoriji opštine Čelinac ........................................................................ 24

5.2.1. Položaj i veličina opštine Čelinac ............................................................................................ 24

5.2.2. Zagađivači na slivnom području Čelinca ................................................................................ 24

5.2.3. Naselje Babići ...................................................................................................................... 25

3

5.2.4. Seoska domaćinsta i vikendice ............................................................................................ 25

5.2.5. Područje grada Čelinac ........................................................................................................ 27

5.2.6. Pivredni subjekti .................................................................................................................. 30

5.3. Zagađivači Vrbanje na teritoriji grada Banja Luka .................................................................... 31

5.3.1. Industrijski zagađivači ......................................................................................................... 32

5.3.2. Komunalni otpad ................................................................................................................. 32

6. Zaštita vode od zagađenja ...................................................................................... 33

Zaključak ..................................................................................................................... 35

Literatura ..................................................................................................................... 36

4

Uvod

Svima nam je jako dobro poznata rečenica "Voda je najveće bogatstvo koje nam je priroda

podarila"1. Tu rečenicu smo puno puta pročitali u raznim knjigama, takođe čuli iz raznih

medija i možemo reći da smo bili dobro informisani o ovom prirodnom bogatstvu koje nam

je priroda podarila. I onda samo možemo postaviti pitanje zašto je odnos čovjeka prema

prirodi tako neodgovoran, zvuči kao jako lagano pitanje, na koje je teško dati odgovor.

Već duži niz godina unazad posmatrao sam rijeku Vrbanju, posmatrao sam to prirodno

bogatstvo koje nam je priroda dala, ali nažalost posmatrjući tu prirodu nisam mogao da ne

primjetim i ponašanje i odnos građana prema ovom slivu. Kroz zadnjih nekoliko godina

mogao sam da vidim razne vodostaje rijeke Vrbanje od 50 cm pa sve do 500 cm, moglo je da

se vidi i rušenje obala uslijed velikih bujica, pa sve do izlivanja iz njenog korita i plavljena

naselja, oranica, gradova i sl. Ali to su valjda sve prirodne nepogode koje je priroda regulisala

i na koje ne možemo puno da utičemo. Ono što mi je najviše zapalo za oko jeste zagađenje od

strane ljudskog faktora. Prolazeći pored rijeke Vrbanje možete da vidite razne zagađivače od

raznih cijevi koje ispuštaju fekalne i druge otpadne vode pa sve do velikog broja divljih

deponija uz samu obalu rijeke Vrbanje.

Ova rijeka je nekada privlačila brojne kupače od onih najmlađih do najstarijih. Danas je

prepuna raznog otpada i otrova, a lokalne zajednice i nadležni organi ne čine dovoljno da

sankcionišu odgovorne za njeno zagađenje. Jasno možemo vidjeti da je čovjek uzrok svakog

haosa, pa i ekološkog. Jer kako je drugačije moguće shvatiti da naš čovjek sve što odbacuje

od sebe, svog domaćinstva ili firme, sve baca u vodotok. I slobodno mogu istaći da ovo

pitanje lošeg stanja, odnosa čovjeka prema prirodnim dobrima, nije nikakva specifičnost

vrbanjskog sliva, nego je to posljedica stanja svijesti naših građana na širem području i

nedostatka nivoa ekološke svijesti i kulture naših ljudi.

Nekima će se možda učiniti da je ovaj rad daje dosta depresivnu sliku o stanju vodotoka

Vrbanje, ali ovo je samo realno stanje ovog vodotoka koje je lako utvrditi na terenu. Ovim

radom želim dati skroman doprinos izučavanju i zaštiti slivnog područja rijeke Vrbanje.

Koristio sam postojeće izvore da vas što bolje upoznam o stanju ovog vodotoka. I odgovorno

tvrdim da je rijeka Vrbanja zagađena i da ukoliko se nešto brzo ne preduzme posljedice mogu

biti pogubne kako na biljni i životinjski svijet, tako i na zdravlje ljudi. A to će te moći i sami

da zaključite kroz ovaj rad.

1 http://www.ba.undp.org

5

1. Geografski položaj i važnije karakteristike sliva rijeke Vrbanje

Vrbanja izvire na sjeverno-istočnim padinama planine Vlašić. Površina slivnog područja

Vrbanje iznosi 778 km2, a graniči se sa južne strane uzvodnim dijelom sliva rijeke Vrbas, sa

sjevera slivom rijeke Ukrine i sa zapada dijelom rijeke Usore. Najviša kota vrbanjskog sliva

iznosi 1.520 m, najniža je 164 m, dok je prosječna visina sliva oko 600 m. Sliv je brdovit, s

izuzetkom uskih dolina uz glavni tok i jedan broj pritoka (Jošavka i Kruševica).

Ukupna dužina toka sa svim pritokama veća je od 300 km. Slivno područje se pruža u pravcu

jugoistok–sjeverozapad. Položaj sliva Vrbanje dat je na posebnim kartama, geografskoj i

hidrološkoj. Slivno područje raspolaže sa vrlo različitim prirodnim bogatstvima.

Gornji tok Vrbanje (naselje Kruševo Brdo i Šiprage) karakteriše veliki broj pritoka od kojih

su najznačajnije Kilavac, Lopača, Trnovac, Crkvenica, Stopanska rijeka (desne pritoke)

Čudnić, Kovačevića potok, Ćorkovića potok, Demićka rijeka i Sadika (lijeve pritoke). U

svom gornjem toku rijeka Vrbanja prima veći broj pritoka koje formiraju dendritučnu

hidrografsku mrežu (slika 1.), koja je u planu nepravilno razgranata i ukazuje na homohenost i

izotropnost površine reljefa. Posebna osobnost ovog dijela toka Vrbanje je veliki broj izvora i

izvorišnih zona koji formiraju kratke i povremene vodotoke, često bujičnog karaktera, sa

izraženim erozivnim dejstvom (linijska erozija). Pomenute izvorišne zone i izvori nastaju na

kontaktu različitih jedinica jursko-krednog i krednog fliša (bankoviti i loporoviti krečnjaci sa

laporima) i razlikuje se prema veličini isticanja. U najvećem broju ovi izvori imaju

promjenljiv režim sa velikim kolebanjem, što ukazuje na njihovu zavisnost od padavinskih

epizoda. Vrlo mali broj ovih izvora je kaptiran. Njihov broj kao i osnovni podaci nisu poznati.

Zbog toga je neophondo izraditi katastar svih izvora gornjeg toka Vrbanje kako bi se došlo do

podataka o njihovom prostornom razmještaju, osnovnim podacima o režimu kao i uslovima

korištenja i njihove zaštite. Evidenta je postojnost hemijskog sastava ovih izvora kao i većine

pritoka i samih voda rijeke Vrbanje. Kao posebno izražen način korištenja pomenutih vodnih

potencijala gornjeg toka Vrbanje može se naglasiti mogućnost izgradnje ribogojilišta

(potočna i kalifornijska pastrmka).

Na području Grabovice, Obodnika i Vrbanjaca rijeka Vrbanja prima više pritoka od kojih su

najznačajnije: Garište rijeka, Grabovačka rijeka, Duboka, Crvrcka, Dubokovac (lijeve pritoke)

i Buračka rijeka, Maljevska rijeka, Golubić, Kruševica sa svojim pritokama Jezerka,

Hrvaćanska rijeka i Bosanka (desne pritoke). Veliki dio ovih vodotoka karakteriše se

postojanošću svojih tokova i relativno malim izmjenama hemijskog sastava. U smislu

vrednovanja hidrološki-hidrauličkih karakteristika ovog sektora toka rijeke Vrbanje potrebno

je istaći da zahvaljujući izraženoj energiji toka, postoje preduslovi za njeno energetsko

iskorištavanje odnosno izgradnje malih hidroelektrana.

Na području naselja Kotor Varoš i Zabrđe rijeka Vrbanja prima sljedeće pritoke: Slatinska

rijeka i Svinjara (desne pritoke) i Jakotina, Marića potok, Ćera i Krčevina (lijeve pritoke). U

ukupnom toku Vrbanje postoje više izraženih uticaja na hemijski režim, koji naročito dolaze

do izražaja u gradskoj zoni.

6

Dio Sliva rijeke Vrbanje koji se nalazi na području lokalne zajednice Čelinac je dosta veliki i

ima određenu specifičnost. Ovaj dio Sliva Vrbanje obuhvata na glavnom toku područje od

naselja Zeleni Vir, pa do Crne Rijeke na granici sa Opštinom Kotor Varoš. Ovim

dijelovima slivnog područja Vrbanje pripada i desna pritoka, rijeka Jošavka. Slivno pod

ručje raspolaže sa vrlo različitim prirodnim bogatstvima. Kao najvažnija prirodna bogat

stva navode se sljedeća: vodna bogatstva i minerološka struktura tla, šume (lišćari

i četinari), rudna bogatstva, turistički potencijali, lov i robolov, pa planinski pašnjaci i livade,

vrlo povoljni za stočarstvo i ljekovito bilje. Kao veoma bitan podatak može se navesti da

rijeka Vrbanja ima 59,5 megavata hidro energije, od koje najmanje 1/3 pripada Opštini

Čelinac. Rijeka Jošavka je najveća pritoka rijeke Vrbanje. Glavni tok rijeke iznosi oko 21 km.

Jošavka ima 17 direktnih pritoka, a svaka od ovih pritoka ima od jedne do pet svojih

pritoka. Korito glavnog toka ove rijeke, teče po ravnom terenu i nije uređeno, tako

da ovo korito ima mnogo krivina i obraslo je raznim vrstama drveća i šiblja. Pritoke

ove rijeke izviru uglavnom na obroncima okolnih planina Skatavice, Dubrave i Crnog

Vrha, što većinu slivnog područja ovog riječnog toka čini strmim i u slučaju velikih

kiša ili naglog otapanja snijega dovodi do jakih poplava. Slivno područje Jošavke

spada među naseljenija mjesta čitavog sliva Vrbanje. Rijeka Jošavka čitavom svojom

dužinom protiče kroz teritoriju Opštine Čelinac.

Slika 1. Rijeka Vrbanja sa pritokama (6, 70)

Slivno područje Rijeke Vrbanje sastavljeno je od dvije grupe geoloških jedinica Mezozojske

(trijasko-jurske,jurske, jursko-kredne i kredne tvorevine) izgrađuju veći dio područja, dok su

mlađe, neogene i kvartarne tvorevine razvijene po periferiji istih, većim dijelom u podnožju

planina Uzlomac i Čemernica.

7

Najstarije tvorevine u geološkom stubu slivnog područja Vrbanje izgrađuju sjeverne i

sjevernoistočne dijelove ovog terena. Glavne stijene ove kartirane jedinice su rožnici i

radiolariti koji se smanjuju u laminama ili u vidu slojeva, a izgrađeni su od sitnozrnih

agregata kalcedona. U sjeverozapadnom dijelu slivnog područja Vrbanje, nalaze se tvorevine

dijabazrožnačke formacije. One u stavari leže u direktnom sjeverozapadnom produženju

ofiolitske zone Dinarida, i nastavljaju se dalje na terene Kozare. Jursko–kredna flišna serija,

zauzima centralne i jugoistočne dijelove tretiranog područja, većim dijelom oko gornjeg i

srednjeg dijela toka rijeke Vrbanje, a zastupljena je i u donjem dijelu toka pomenute rijeke.

Ima pravac pružanja sjeverozapad-jugoistok, gdje joj je na sjeveroistoku granica ofiolitska

zona (većim dijelom trijasko-jurski siliciti), a na jugozapadu fliš gornje krede. Jursko-kredna

flišna serija na slivnom području rijeke Vrbanje ima širinu od oko 1 km u donjem i 13 km u

srednjem i gornjem dijelu toka. Pored toga na testiranom području konstatovani su brojni

naborni oblici, od otvorenih do izoklinih, a uz to u pojedinim dijelovima serije i prevrnuti.

Sedimenti donje krede zauzimaju sjeverozapadne dijelove terena,odnosno zapadne i

jugozapadne dijelove gornjeg dijela rijeke Vrbanje, jugoistočno od Banjaluke.

Slika 2. Geološka karta slivnog područja rijeke Vrbanje (6, 68)

Što se tiče tektonski karakteristika područja u geotektonskom sklopu u širem smislu sliv rijeke

Vrbanje pripada unutrašnjim Dinaridima, odnosno "Zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih

krečnjaka i Centralno ofiolitskoj zoni". Tvorevina prelazne zone paleozojskih škriljica i

mezozojskih krečnjaka izgrađuju jugozapadne dijelove slivnog područja rijeke Vrabanje i

zauzimaju skoro polovinu tretiranog područja. Centralna ofiolitska zona zahvata

sjeverozapadne dijelove prikazanog terena.

8

Područje sliva rijeke Vrbanje u hidrološkom smislu uglavnom izgrađuju vodonepropusne

mezozojske i miocenske stijene. Najveće rasprostranjene imaju flišne naslage jurskokredne i

gornjokredne starosti. U litološkom smislu to su laporoviti mikriti i kalkarenti, laporci,

laporoviti mikriti i pješčari. S obzirom na njihovu malu poroznost praktično da ne postoji

mogućnost formiranja značajnih akumulacija podzemnih voda. Slična situacija je i sa

miocenskim stijenama: laporovite gline, lapor, laporci i kanglometri. Značajnije naslage

aluvijanskog porijekla nalaze se približno 6 km uzvodno i 6 km nizvodno od Kotor Varoša.

Riječ je o terasnim sedimentima. S obzirom na njihov hipsometrijski položaj u odnosu na

korito rijeke Vrbanje može se konstatovati da i ovde postoji mogućnost formiranja kolektora u

okviru stijenskih masa sa međuzrnskim tipom poroznosti. U okviru pomenutih mezozojskih

naslaga (fliševa) i trijsko-jurskih rožnaca, pješčara i glinaca javlja se niz manjih izvora čija

minimalna izdašnost rijetko prelazi 0.1 l/s, dok se u okviru miocenskih sedimenata rijetke su

pojave bilo kakvih izvora. Na osnovu prethodnog može se zaključiti da je površinsko oticanje

dominantan proces u odnosu na infiltraciju i evapotranspiraciju u slivu rijeke Vrbanje.

2. Klima

Klimatske karakteristike područja su odraz odnosa dominatnih faktora koji ga uslovljavaju.

Prosječne godišnje temperature u slivu rijeke Vrbanje rastu udaljenošću od Jadranskog mora,

odnosno povećanjem geografske širine. Naime, ovaj elemenat je pod dominatnim uticajem

nadmorske visine. Minimalne godišnje temperature padaju i ispod -30̊ (u januaru), pri čemu se

ne uočava zavisnost od nadmorske visine, što donekle može biti uslovljeno i dužinom

registrovane temperature. Januar je, sa prosječnom temperaturom vazduha –1,03̊C, najhladniji

mjesec. Maksimalne godišnje temperature redovito se javljaju u julu i avgustu i u nizinskim

dijelovima sliva. Najtopliji mjesec je juli, sa temperaturom 19,65̊C. U toplijem dijelu godine

izluči se više padavina nego u hladnijem dijelu godine. Na području sliva rijeke Vrbanje

najviše padavina se registruje početkom ljeta, a najmanje krajem zime. Maksimum prosječnih

količina padavina od 120,0 mm pripada junu, dok minimum od 68,5 mm pripada januaru.

Ovakva raspodjela padavina je jedna od karakteristika umjereno kontinentalne klime.

Februarske količine padavina najmanje variraju oko prosjeka, dok oktobarske imaju najveće

varijacije.

9

3. Hidrološke karakteristike sliva rijeke Vrbanje

Teče pravcem jugoistok–sjeverozapad i u gradu Banja Luka utiče sa desne strane u rijeku

Vrbas na koti 164 m nadmorske visine. Visinska razlika između izvora i ušća iznosi 1.356

metara. Ovakva visinska razlika ovoj rijeci daje planinski karakter, naročito na dijelu od

izvora do Kotor Varoša. Na ovom dijelu sliva postoji veliki broj vrlo lijepih, izrazito

planinskih pritoka, veoma povoljnih za razvoj turizma. Na lijevoj pritoci Duboka iznad sela

Kalamande, postoji vrlo atraktivan vodopad, visine oko 80 m. Ova dionica toka vrlo je

bogata plemenitim vrstama ribe, a naročito potočnom pastrmkom i lipljanom. Dijelom

riječnog toka Vrbanje na dionici od Kotor Varoša do Čelinca i dalje do ušća u Vrbas u Banja

Luci, Vrbanja teče relativno blagim padom riječnog dna, koje se kreće oko 5o/oo. Na ovom

dijelu toka, Vrbanja ima prosječni proticaj od 15,5 m³/s. Hidrološka istraživanja rijeke

Vrbanje počinju još 1922. godine, kada je izgrađena vodomjerna stanica Vrbanja, koja uz

prekide od 1993. do 1996. godine radi i danas. Uzorak srednje-mjesečnih i srednje-godišnjih

proticaja formiran je za period 1946-2000. godine i prikazan je tabelama u prilogu.Utvrđena

prosječna izdašnost sliva Vrbanje od 15,5 m³/s, upoređena je sa izdašnostima susjednih

slivova (VS Derventa na rijeci Ukrina, VS Teslić na rijeci Usori i VS Obodnik na uzvodnom

potezu rijeke Vrbanje) i konstatuje se vrlo dobar regionalni sklad. U prilog daje se regionalna

zavisnost specifičnog oticanja srednjih voda u funkciji nadmorske visine sliva, koja verifikuje

prosječne vode na VS Vrbanja na rijeci Vrbanja, ali istovremeno ukazuje i na valjanu

reprezentativnost i pouzdanost utvrđenog uzorka srednje-mjesečnih proticaja. Realnost

utvrđene izdašnosti sliva Vrbanje potvrđuju i utvrđena specifična oticanja srednjih voda na

samom Vrbasu (VS Kozluk uzvodno od Vrbanje – 21,2 m³/s i VS Banja Luka nizvodno od

Vrbanje – 22,6 m³/s), iako se radi o znatno većim slivovima

3.1. Vremenska raspodjela voda

Dugogodišnji i srednjegodišnji proticaji voda rijeke Vrbanje u profilu VS Vrbanja na Vrbanji,

u pojedinim godinama znatno odstupaju od srednje vrijednosti za duži niz godina. Najsušnija

godina u razmatranom periodu bila je 1990. sa godišnjim prosjekom oticanja od 6,7 m³/s, dok

je najvodnija godina bila 1970. sa godišnjim prosjekom od 23,5m³/s.

Najveća velika voda na ovoj vodomjernoj stanici zabilježena je 20.6.2001. godine iznosila je

641 m³/s, a nije obuhvaćena uzorkom pojavljenih maksimuma, što ukazuje da bi velike vode

mogle biti i nešto veće u odnosu na sračunate.

Vodomjerna

stanica

Srednjogodišnji proticaji Q-m³/s

1 5 20 50 80 90 95 99

Vrbanja/Vrbanji 24,4 21,5 18,6 15,5 12,4 10,8 9,4 6,9

Tabela 1. Srednjegodišnji proticaji rijeke Vrbanje2 (2, 18)

2 Vodomjerna stanica Vrbanja na Vrbanji

10

3.2. Unutargodišnji raspored voda

Pored neravnomjernosti godišnjih proticanja, posebno značajno je sagledavanje

neravnomjernosti protoka unutar godine. Unutargodišnji raspored protoka, uglavnom slijedi

model rasporeda padavina. Karakterišu ga vlažni periodi od decembra do maja i sušni od juna

do nevembra. Pojedine godine značajno odstupaju od ovoga rasporeda, što najbolje ilistruju

rezultati statističke analize srednjomjesečnih proticanja, kako je to prikazano u narednoj tabeli

i to u procentima.

Godišnji

protok u

%

Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

10,1

10,6 12,7 12,5 10,3 8,3 5,4 4,1 3,8 4,8 6,9 10,5

Tabela 2. Rezultati statisitčke analize srednjomjesečnih proticanja (2, 18)

3.3. Trajanje voda

Trajanje voda na rijeci Vrbanji veoma je značajno, posebno sa aspekta planiranja korištenja

ovog prirodnog resursa, bilo sa aspekta proizvodnje hidroenergije, bilo sa nekog drugog

privrednog, turističkog ili sportskog aspekta. Kriva trajanja proticanja za vodostanicu (VS)

Vrbanja na Vrbanji, sračunata je za kompletan period raspoloživih srednjomjesečnih

proticanja od 1946-2000; bez godina 1991, 1993 i 1997. godine, kada nije bilo podataka.

3.4. Velike vode

Velike vode na lokaciji VS Vrbanja na Vrbanji, sračunate su statistički na osnovu pojavljenih

maksimuma u dugom nizu godina. Izdvajanjem niza maksimuma, po jednog iz svake godine,

formiran je statistički uzorak maksimuma za period od 1946. do 1998. godine. Ovom

empirijskom uzorku prilagođena je funkcija raspodjele vjerovatnoća i sračunate su teoretske

vrijednosti velikih voda povratnih perioda od 1000, 100, 20 i 10 godina, kako su date u

sljedećoj tabeli.

Maksimalni protoci

Q max-m³/s

Povratni period godina

1000 100 20 10

849 626 469 399

Tabela 3. Vrijednosti maksimalnih proticanja za povratni period godina (2, 19)

.

11

3.5. Male vode

Male vode su računate primjenom matematičke statistike na uzorku pojavljivanih ma-

ksimalnih proticaja iz perioda 1946.-1998. godine. Ovom uzorku empirijskih vrijednosti,

prilagođena je funkcija rasporeda vjerovatnoće i sračunate su teoretske vrijednosti minimalnih

proticanja za povratne periode 2, 5, 10, 50 i 100 godina kako su date u sljedećoj tabeli.

Minimalni protoci

Q min-m³/s

Povratni period godina

2 5 10 20 50 100

2,07 1,43 1,15 0,96 0,77 0,66

Tabela 4. Vrijednosti minimalnih proticanja za povratni period godina (2, 18)

Najmanji proticaj na rijeci Vrbanji na VS Vrbanja izmjeren je 20 i 21.8.2000. godine od 0,49

m³/s, ali ova vrijednost nije obuhvaćena razmatranim uzorkom. Ova vrijednost značajno

odudara od usvojene funkcije raspodjele vjerovatnoće i mogla bi joj se pripisati neka znatno

manja vjerovatnoća pojave od one koja joj pripada po empirijskoj raspodjeli. Ako se uporede

podaci najvišeg protoka, koji iznosi 641 m³/s i najniži protok od 0,49m³/s, onda se dobije

podatak od 1,300 puta razlike između ova dva pokazatelja

3.6. Temperatura vode

U toplijem periodu primijećen je porast temperature vode koja u ljetnim periodima prelazi

20 ̊C. Maksimalna temperatura vode je iznosila 27 ̊C i zabilježena je u junu mjesecu 2008.

godine. Topla voda podstiče razvoj mikroorganizama, pojačava miris, pri povišenoj

temperaturi povećava se brzina nepoželjnih reakcija. Povećana temperatura je opasna za ribe,

zbog veće potrošnje kiseonika uslijed brže razgradnje prisutnih organskih materijala.

Temperatura vode je značajan parametar sa aspekta rastvorljivosti kiseonika i ostalih gasova

iz vazduha u vodi. Rastvorljivost gasova u vodi se smanjuje sa porastom temperature

3.7. Vodostaj

Što se tiče vodostaja rijeke Vrbanje istorijski podaci pokazuju da je najniži vodostaj izmjeren

na koti ʺ0ʺ: 166,22 cm bio 19.9.2011. gdje je izmjereno 16 cm, dok je najviši vodostaj

izmjeren 16.5.2014, a iznosio je 592 cm.3

3 http://www.rhmzrs.com/hidrologija/izvjestaj-o-vodostaju

12

3.8. Srednjemjesečni i srednjegodišnji proticaji

Tabela 5. Srednjomjesečni i srednjegodišnji proticaji (m³/s) rijeke Vrbanje, v. stanica Vrbanja (2, 21)

4 1991-1996 nisu vršena mjerenja

Godina Jan. Feb. Mar. Apr. Maj. Jun. Jul. Avg. Sep. Okt. Nov. Dec. Qsr

god.

1946. 21,3 36,4 24,4 11,6 9,6 6,9 4,4 4,1 2,9 5,2 22,9 11,8 13,5

1947. 6,2 22,3 18,5 8,2 8,8 11,0 7,5 4,7 3,3 3,5 5,8 12,7 9,4

1948 22,7 16,9 7,5 17,6 7,2 53,7 15,6 2,9 6,6 10,8 18,1 3,9 15,3

1949. 10,1 9,3 25,5 19,1 23,5 19,6 8,6 2,9 3,0 2,5 7,6 18,4 12,5

1950. 8,9 14,7 17,2 5,2 8,0 2,6 2,7 2,3 2,8 2,8 10,8 31,6 9,1

1951. 13,8 19,9 24,6 20,5 16,6 11,9 9,1 6,5 2,4 3,7 13,6 23,9 13,9

1952. 15,0 16,6 14,5 18,1 8,7 4,8 3,2 2,8 4,1 7,6 36,9 37,7 14,2

1953. 16,3 21,9 15,0 14,0 21,8 39,4 13,0 7,6 5,9 3,7 6,2 6,6 14,3

1954. 16,8 23,8 19,7 32,6 35,6 9,3 2,9 2,2 2,3 12,2 18,3 17,4 16,1

1955. 7,2 28,1 20,7 38,9 6,8 14,1 28,4 30,0 10,6 44,7 13,6 14,8 21,5

1956. 12,5 10,0 26,9 12,3 50,4 48,0 8,5 2,2 1,6 1,9 3,6 9,0 15,6

1957. 5,7 19,2 3,1 6,8 26,9 10,2 2,2 6,0 14,4 5,4 6,3 5,9 9,3

1958. 11,6 11,7 35,7 40,5 14,1 5,3 4,6 2,5 2,3 3,2 5,8 19,6 13,1

1959. 18,1 12,2 18,0 21,0 15,4 41,1 19,4 22,9 8,6 4,2 23,1 39,3 20,3

1960. 29,6 24,6 22,2 23,2 17,3 6,5 13,0 8,1 4,0 9,6 21,7 20,1 16,7

1961. 17,7 17,4 12,5 17,9 38,7 13,5 6,6 4,4 2,8 3,5 10,9 21,1 13,9

1962. 15,9 27,0 52,8 42,7 10,8 5,0 7,3 3,2 2,8 3,1 12,4 27,2 17,5

1963. 39,7 43,0 24,3 20,5 14,2 17,1 6,7 5,6 8,2 8,7 7,0 16,4 17,6

1964. 27,5 36,8 30,6 27,9 19,1 15,8 13,7 10,6 6,2 19,7 25,6 27,4 21,7

1965. 19,5 20,8 28,9 28,1 42,5 9,6 3,9 2,8 5,7 2,6 10,7 16,6 16,0

1966. 22,3 19,5 20,8 24,5 14,0 6,8 7,3 5,0 3,4 4,1 10,6 23,6 13,5

1967. 21,8 20,2 28,0 36,4 24,0 17,8 14,3 3,0 7,2 2,9 3,5 20,9 16,7

1968. 20,2 37,7 14,3 13,5 4,0 23,7 5,2 19,2 29,0 9,0 14,8 19,5 17,5

1969. 16,4 49,8 22,0 30,0 10,8 25,0 17,7 8,8 6,5 1,8 4,7 14,4 17,3

1970. 68,4 42,2 41,4 39,8 19,6 17,4 17,7 5,4 3,5 5,5 9,1 11,8 23,5

1971. 15,9 12,1 17,8 13,9 4,8 7,1 2,6 2,9 4,1 4,1 7,3 14,3 8,9

1972. 8,0 10,4 6,9 17,2 12,3 4,4 15,0 56,7 15,4 23,0 18,2 12,3 16,7

1973. 5,6 18,8 20,4 37,6 8,5 11,6 6,4 2,9 5,7 6,0 7,8 21,2 12,7

1974. 17,7 13,6 10,5 14,3 25,1 29,1 11,9 3,8 3,8 47,2 22,6 15,2 17,9

1975. 13,9 9,2 12,7 16,1 28,0 13,6 24,8 11,2 8,2 12,6 17,9 10,0 14,9

1976. 8,8 14,3 19,5 30,9 18,4 34,2 27,1 19,3 13,2 10,4 14,4 31,7 20,2

1977. 13,7 28,0 13,9 27,1 7,8 4,5 10,4 8,3 8,7 12,3 16,9 30,7 14,9

1978. 21,9 35,2 26,8 19,9 28,1 21,2 13,6 4,8 15,8 8,9 3,4 18,0 18,1

1979. 27,2 24,3 10,4 10,7 9,2 4,4 10,8 3,1 2,6 5,3 20,2 23,4 12,6

1980. 25,2 28,8 18,6 39,7 61,8 22,3 8,2 5,5 4,7 5,8 19,2 28,4 22,4

1981. 24,5 26,1 71,8 18,0 12,3 18,6 8,5 6,7 8,2 9,2 13,9 45,4 21,9

1982. 16,5 7,2 28,0 28,7 18,0 19,9 9,6 10,5 6,3 12,6 8,7 19,8 15,5

1983. 25,7 27,7 18,8 21,8 6,5 17,5 9,7 6,1 8,4 6,1 5,4 11,9 13,8

1984. 16,3 24,6 43,3 40,6 22,7 9,7 8,6 8,4 10,2 11,2 9,0 6,1 17,6

1985. 25,3 11,0 30,0 43,8 16,0 8,7 5,4 8,8 6,0 4,0 15,3 18,1 16,0

1986. 21,4 14,1 27,4 15,8 14,4 28,0 26,3 7,8 4,3 6,3 9,3 7,6 15,2

1987. 37,3 20,6 13,1 42,4 46,3 7,6 4,6 2,8 1,5 1,3 7,5 9,0 16,2

1988. 9,2 10,0 64,0 17,9 9,9 5,5 2,2 1,7 4,2 2,6 4,2 9,1 11,7

1989. 6,2 5,6 15,3 7,2 33,2 17,7 12,9 13,1 23,0 24,9 5,8 6,0 14,2

1990. 6,0 7,3 10,5 18,4 5,9 6,3 2,6 1,6 1,5 2,0 4,2 14,5 6,7

1992. 13,4 15,6 15,0 20,6 4,6 21,4 11,5 2,6 1,9 10,7 27,2 15,3 13,3

1997. - 11,2 19,0 28,8 27,3 3,9 7,3 4,8 2,9 - 17,7 34,4 -

1998. 28,7 36,0 17,4 22,2 24,4 9,9 3,9 2,1 15,3 9,2 19,8 15,1 17,0

1999. 23,7 39,8 47,3 44,3 18,4 15,8 7,2 2,2 3,0 4,9 18,4 49,2 22,8

2000. 9,6 23,2 19,2 18,5 7,6 2,3 1,1 0,7 1,0 1,0 3,9 4,6 7,7

Qsr4

18,5 21,5 23,3 23,7 18,8 15,6 9,8 7,4 7,2 8,8 13,1 19,2 15,5

13

3.9. Opis mjernih profila

Radi što boljeg sagledavanja uslova tečenja, uzorkovanjem je obuhvaćeno veće područje

sliva rijeke Vrbanje. Mjesta uzrokovanja izabrana su tako da se odslikavaju sve karakteristike

okoline koje su bitne za kvalitet vode. Na izbor mjesta uzorkovanja uticalo je saznanje da je

na tim mjestima nekada postojala vodomjerna letva. Izabrana su tri mjesta uzorkovanja na

rijeci Vrbanji a to su: V1-Šiprage; V2-Donji Obodnik; V3-Vrbanja.

Slika 3. Mjesta uzorkovanja na slivu rijeke Vrbanje (6, 76)

Rezultati istraživanja bioloških karakteristika rijeka i drugih vodenih ekosistema u mnogome

zavise od analiziranih biljnih i životinjskih zajednica u njima. Uglavnom sastav živog svijeta

u vodenim ekosistemima reflektuje uslove sredine koja ih okružuje, tako da su indikatori svih

promjena koji proizilaze iz ljudskih aktivnosti i zagađenja. Odabir mjesta za uzorkovanje,

pored pravilnog uzorkovanja predstavlja važan segment koji dalje vodi dobivanju

reprezentativnih uzoraka akvatičnih organizama, odnosno adekvatnoj procjeni bioloških

parametara kvaliteta. Na osnovu procjene zaključilo se da mikrofite na rijeci Vrbanji nisu

značajna karakteristika, zbog čega je akcent stavljen na uzorkovanje i analizu fitobentosa i

makroinvertebrata.

Na profilima V3 i V1 postoje mjerne letve za očitavanje nivoa vode, dok na profilu V2 mjerna

letva ne postoji iako je postojala u prošlosti. Na profilu V3 postoji i mjerna stanica, ali već

duži niz godina nije u funkciji.

Profil V1 je najuzvodniji profil i nalazi se u naselju Šipragam, pokraj seoskog puta, oko 20

km od magistralnog puta Banja Luka-Teslić. U blizini profila su smještene privatne kuće,

manje obradive površine i voćnjaci.

14

Slika 4. Mjerna letva profil V3 (6, 77)

Profil V2 se nalazi u Donjem Obodniku nizvodnije od profila V1, nedaleko od magistralnog

puta Banja Luka-Teslić. U blizini profila nema većih naselja, niti obradivih površina, ali je

primijećena manja deponija smeća. Nedaleko od mjernog mjesta u rijeku Vrbanju se ulijeva

manja pritoka Vigošta.

Profil V3 se nalazi pokraj magistralnog puta Banja Luka-Teslić u naselju Vrbanja. U blizini

profila su smještene privatne kuće, kao i manje obradive površine. Prilaz ovom profilu je

najuredniji od sva tri navedena mjerna profila.

Slika 5. Mjerna letva i mjerna stanica pofil V3 (6, 77)

15

4. Istorijski razvoj i stanovništvo sliva Vrbanje

Povoljni prirodni uslovi za život ljudi učinili su da u Čelincu i u njegovoj okolini život buja

još od davnina, što potvrđuju i brojni arheološki nalazi. Područje Opštine Čelinac ima desetak

ilirskih gradina, a jedna od najpoznatijih nalazi se na desetom kilometru od Banja Luke,

neposredno iznad rijeke Vrbanje u blizini željezničkog mosta. Danas se vide ostavljene zidine

ovog razrušenog grada koji se zvao Zmajevac i koji je bio veoma jako utvrđenje, te kao takav,

centralni vojni objekat u ovom regionu.

Istorija Kotor Varoša bilježi, da su na ovim prostorima postojala naselja u dalekoj prošlosti,

čak i u periodu neolita. Ovi područje su tada naseljavali Iliri. U IV vijeku p.n.e. na ovo

područje su prvi put prodrli Kelti, koji su u više navrata zadržavali na području BiH. Pred kraj

starog vijeka područje oko rijeke Vrbas, Vrbanje i Sane naseljavalo je tračansko pleme

Mezeji. U I vijeku n.e. ovo područje osvajaju Rimljani koji postepeno asimiliraju Mezeje i

angažuju ih u svoje legije i svoju mornaricu. Iz tog perioda postoji više lokaliteta koji ukazuju

na rimske građevine: u Šipragama na području Crkvine 1981. godine otkriveni su ostaci

ranokrščanske bazilike (III-V vijek), rimskih opeka nađeno je na više lokaliteta: Stari grad

Lauš (današnji Lauši u Maslovarama), zatim u Pobdrđu i Zabrđu i na ušću potoka Svinjara u

rijeku Vrbanju i na putu od Banja Luke za Skender Vakuf. Od IV-VII vijeka ovo područje

naseljavaju Južni Slaveni koji su miješajući se sa starosjediocima zadržali do današnjeg dana.

Područje oko Vrbanje je uglavnom naseljeno. U slivu rijeke Vrbanje nalaze se dvije Opštine i

to Opština Kotor Varoš u gornjem dijelu slivu, te Opština Čelinac u središnjem dijelu sliva.

Prema trenutno dostupnim podacima, najveće naselje u slivu je Kotor Varoš sa preko 8.600

stanovnika. Dok je u Čelincu nastanjeno 4.970 stanovnika koji pripadaju slivu rijeke Vrbanje.

Prema preliminarnim rezultatima popisa stanovništva iz 2013. godine Opština Kotor Varoš

broji oko 22.001 stanovnika5, dok nacionalna struktura i ostali podaci još uvijek nisu

dostupni. Prema popisu iz 1991. godinе na području Opštinе jе živjеlo 36.853 stanovnika.

Istovrеmеno postoji procjеna polnе strukturе za 2009. godinu i po toj procjеni jе nеšto vеći

udio žеna nеgo muškaraca (52:48) u ukupnom stanovništvu Opštinе Kotor Varoš. Opština

Kotor Varoš ima 10 naselja: Kotor Varoš, Zabrđе, Vagani, Vrbanjci, Obodnik, Maslovarе,

Lipljе, Grabovica, Šipragе i Krušеvo Brdo. Prostorni razmjеštaj stanovništva u Opštini

uslovljеn jе prvеnstvеno njеgovom prirodnom osnovom i razmjеštajеm prirodnih rеsursa, što

jе uslovilo koncеntraciju stanovništva na odrеđеnim lokacijama. Stanovništvo jе uglavnom

smjеštеno u dolinskim proširеnjima rijеkе Vrbanjе i njеnih pritoka. Prеma popisu iz 1991.

godinе, prosеčna gustina nasеljеnosti za Opštinu Kotor Varoš jе bila 64,2 stanovnika po km² a

prеma popisu domaćinstava 1996. godinе gustina nasеljеnosti se smanjila na 28,6 stanovnika

po km². Procjеna gustinе nasеljеnosti Opštinе Kotor Varoš po naseljima pokazujе da su

najgušćе nasеljеna naselja, porеd gradskog srеdišta opštinе, Vrbanjci i Maslovarе, dok je

najređe naseljeno naselje Krušеvo Brdo sa čak manjе od 5 st. / km.

5 http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf

16

Stanovništvo opštine Kotor Varoš

Godina popisa 1991 1981 1971

Srbi 14.056 (38.14%) 14.771 (41.36%) 15.255 (46.46%)

Muslimani/Bošnjaci 11.090 (30.09%) 9.667 (27.06%) 8.366 (25.48%)

Hrvati 10.695 (29.02%) 9.572 (26.80%) 8.863 (26.99%)

Jugosloveni 745 (2.02%) 1.269 (3.55%) 176 (0.53%)

Ostali i nepoznato 267 (0.072%) 434 (1.21%) 172 (0.052%)

Ukupno 36.853 35.713 32.832

Tabela 6. Nacionalna struktura stanovništva opštine Kotor Varoš (3, 14)

Druga manja opština na obali rijeke Vrbanje jeste Čelinac, nalazi se gotovo na ulazu u Banja

Luku od koje je udaljen samo 12 km jugoistočno. Prema zadnjim preliminarnim rezultatima

popisa iz 2013. godine Opština Čelinac broji 16.847 stanovnika koji su nastanjeni u 30

naseljenih mjesta, koja su teritorijalno organozovana u 17 naselja od koji su najveća: Babići,

Brezićani, Braneši, Jošavka, Opsječko, Stara Dubrava, Crni Vrh, Popovac, Štrbe, Vijačani,

Šnjegotina Velika, Šnjegotina Donja, Šnjegotina Srednja, Čelinac, Markovac, Lađevci.

Gustina nasеljеnosti za opštinu Čelinac jе bila 49 stanovnika po km² prеma procjeni iz 2009.

godine.

Stanovništvo opštine Čelinac

Godina popisa 1991 1981 1971

Srbi 16.554 (88.46%) 15.832 (86.25%) 15.880 (91.10%)

Muslimani/Bošnjaci 1.446 (7.72%) 1.232 (6.71%) 1.209 (6.93%)

Hrvati 76 (0.40%) 86 (0. 46%) 90 (0.51%)

Jugosloveni 377 (2.01%) 885 (4.82%) 14 (0.08%)

Ostali i nepoznato 260 (1.38%) 319 (1.73%) 237 (1.35%)

Ukupno 18.713 18.354 17.430

Tabela 7. Nacionalna struktura stanovništva opštine Čelinac (10)

17

5. Pregled zagađivača rijeke Vrbanje

5.1. Zagađivači Vrbanje na teritoriji opštine Kotor Varoš

5.1.1. Položaj i veličina Opštine Kotor Varoš

Opština Kotor Varoš je smještena u jugozapadnom dijelu Republike Srpske, odnosno

centralnom dijelu BiH. Spada u red brdsko-planinskih opština, koju okružuju planine

Uzlomac sa sjeveroistoka (1.102 matara n.v.), Vlašić na jugotapadu (1.739 metara n.v.) i

obronci planine Čemernice na zapadu (1.000-1.350 metara n.v.) Zemljište se diže postepeno

od sjeverozapada ka jugoistoku i to od kote 220 na kotu 1.739 metara nadmorske visine.

Opština Kotor Varoš graniči sa opštinama: Teslić, Čelinac, Kneževo i Travnik. Površina

Opštine iznosi 560,14 km², odnosno 56.014 ha od čega:

Na šumsko zemljište otpada 32.699 ha ili 58,38%

poljoprivredno zemljište otpada 19.935 ha ili 35,59%

neplodno tlo otpada 439 ha ili 0,78%

vodne površine otpada 364 ha ili 0,65%

izgrađeno zemljište otpada 2.597 ha ili 4,60%

5.1.2. Zagađivači na slivnom području Kotor Varoša

Od samog izvora Vrbanje na planini Vlašić, pa do mjesta Kruševo Brdo za sada nema

zagađivača. Međutim iznad Kruševa Brda je sagrađena mini hidroelektrana, uz koju je

sagrađen ribnjak potočne i kalifornijske pastrmke, sa mrijestilištima. Vlasnik ovog projekta,

od lokacije MHE, pa do izvora pohvatao je svu vodu i u snopu velikog broja cijevi sveo na

objekat MHE i ribnjaka. Gledano sa ekološkog aspekta ovo i nije nikakvo zagađenje vode, ali

jeste stvoren problem bezbijednosti na ovom potezu, jer voda nije dostupna za životinje ili

bilo kakve druge potrebe. Ovi proizvodni kapaciteti sa stanovišta ekologije nisu nikakav

problem, pod uslovom da vlasnik istih strogo vodi računa da kod održavanja ne bi došlo do

ispuštanja štetnih materija, kao što su ulja, tečna goriva i drugo u vodotok. Inače ovo se može

ocijeniti kao jedan od boljih načina kako se može koristiti vodni potencijal rijeke Vrbanje.

Na relaciji toka od Kruševa Brda do Šipraga, najveći zagađivač vodotoka su šumska radilišta

koja se bave sječom i izvlačenjem šumskih sortimenata. Ovaj posao eksploatacije šume se

obavlja na krajnje neprihvatljiv način. Šumska stabla se sijeku,iskresavaju i režu na planirane

dužine. Granje i nekomercijalni dio posječene mase se ostavlja na licu mjesta, bez poštovanja

šumskog reda kako je to struka predvidjela. U ovom procesu proizvodnje, izvlačenje šumskih

sortimenata, umjesto da se izvlači izgrađenim šumskim putevima, izvlačenje se obavlja niz

potoke-vodotoke. Ovakav način transporta u šumarstvu, ne samo da muti i zagađuje vodotoke,

18

nego u donjem djelu ovih vodotoka gdje izlazi riba i mrijest, praktično se sve uništava. Do

koje mjere je stigao ovaj problem najbolje pokazuje intervencija ekoloških društava i

ribolovaca u toku ljetne sezone, kada ovakav rad dovodi do zamućivanja čitavog toka

Vrbanje. Nadležni inspekcijski organi morali bi ovom problemu posvetiti kontinuiranu i

mnogo veću pažnju. Što se tiče drugih zagađivača na ovom području, to su seoska

domaćinstva.

5.1.3. Pogon za obradu drveta Šiprage

Ovaj pogon za obradu drveta se nalazi na samom izlazu iz Šipraga prema Kruševom Brdu.

Pogon je dosta velikog kapaciteta i nalazi se lociran neposredno na samoj lijevoj obali rijeke

Vrbanje. U procesu rada emituje dvije vrste zagađivanja. Jedna vrsta zagađivanja je piljevina,

kora i sitni okorci, a druga vrsta je tečnost koja se kao jak kondez formira u procesu sušenja

drvne mase i koja se direktno ispušta u korito vodotoka. Čvrsti otpad koji se nalazi na samoj

obali, u svakom većem vodostaju završava u Vrbanji.

5.1.4. Ribnjak na rječici Crikvenici

Objekti ribnjaka izgrađeni su solidno i ne bi trebali predstavljati problem zagađivanja

Vrbanje.Jedino je moguće neodgovorno ponašanje kod dovoza hrane i odvoza gotovog

proizvoda sa ovog objekta, ako bi došlo do rasipanja goriva i maziva i njihovog kontakta sa

vodotokom.

5.1.5. Naselje Šiprage

Na području naselja Šiprage registrovan je veliki broj zagađivača, ne samo vodotoka Vrbanje,

već i drugih različitih zagađivača životne sredine. Ako se pokuša izvršiti njihova klasifikacija

po vrstama zagađenja i ako se isključe privredni zagađivači, što je već i učinjeno, onda se

može reći da su komunalni zagađivači najveći izvor zagađenja. Kod ove grupe zagađivača,

treba shvatiti da su kod njih najveći problem komunalne vode i komunalni čvrst otpad. Na

području ovog naselja registrovan je veliki broj zagađivača, koji otpadne fekalne vode

ispuštaju direktno u Vrbanju, a čvrsti otpad bacaju u korito rijeke ili ga ostavljaju neposredno

na obali rijeka.

U grupi trgovinskih i ugostiteljskih radnji registrovano je da ih ima ukupno sedam. Najveća

deponija komunalnog otpada registrovana je u centru naselja između puta i Vrbanje. Slična

situacija je kod Osnovne škole „Petar Kočić“ gdje se na lijevoj obali Vrbanje nalaze dvije

deponije komunalnog otpada. U koritu desne pritoke Vrbanje, rječici Demićka registrovano je

više odlagališta raznog otpada, koje prilikom viših vodostaja voda odnosi duž čitavog korita

rijeke Vrbanje. Što se tiče pojedinačnih zagađivača, misli se na domaćinstva sa svim pratećim

objektima koje čine jedno domaćinstvo, njih je najveći broj. Ovo je stvarno veliki problem,

pogotovo ako se ima u vidu da se radi o gornjem toku Vrbanje, gdje je prirodna voda manja i

utoliko je relativna zagađenost vode veća

19

5.1.6. Naselje Grabovica

Na području ovog naselja, koja počinje od granice sa naseljem Šiprage i obuhvata područje

Grabovačke rijeke, mjesto Grabovicu, Duboku rijeku, Kalamande, pa sve do Obodnika,

situacija je potpuno ista kao i na području Šipraga, samo su drugi zagađivači. Građani nemaju

stručno i organizovano riješene probleme kanalizacije i odlaganja krutog otpada. Teritorija

ovog naselja praktično je napadnuta divljim deponijama. Ove deponije se nalaze od zaseoka

Brljića u kojem se nalazi velika deponija plastike, stakla, starog namještaja i dr; Preko

deponije kod naselja Markovića most, lokacija Opaki vir, u Lujićima, u zaseoku Kalamande.

Mještani Kalamandi imaju dvije deponije: ispod kafane Libero postoje tri deponije, pa sve do

kuće Gojka Lakića gdje postoje tri divlje deponije.

Na ovom području postoji i veliki broj ugostiteljskih i trgovinskih radnji koje sav svoj otpad

odbacuju u rijeku i pored rijeke. U rijeci Duboka, u njenom gornjem toku postoji izuzetno

lijep vodopad visine preko 70 metara, a na vrhu planine koja je obrasla vrlo kvalitetnim

vrstama drveta nalazi se trasa i jedan tunel austro-ugarske uske željeznice, što ovom kraju

daje izuzetnu turističku atrakciju. Svemu ovome jako se umanjuje značaj, ako se ima u vidu

da su svi objekti u dolini ove rječice urbanistički i komunalno neriješeni. Kompletne fekalne i

otpadne vode iz kuća stanovnici ispuštaju direktno u korito ove rijeke.

5.1.7. Naselje Obodnik

Za ovo područje može se reći da je isto kao i u ostalim gore navedenim naseljima. Međutim u

ovom mjestu se nalazi ušće rijeke Kruševica koja izvire na planini Uzlomac i koja čitavim

svojim tokom protiče kroz gusto naseljena područje.

Kad je u pitanju broj zagađivača, na području Obodnika ima ih mnogo, ispod ušća Kruševice

u Vrbanju, nizvodno oko 30 metara, nalazi se velika deponija otpada. Ova deponija je

posebno opasna, obzirom da se nalazi neposrednoj blizini škole. Na samom donjem kraju

Obodnika, u polju prolaznici iz automobila izbacuju smeće. Kod ugostiteljskog objekta "Ti

Amo" na samom ušću Kruševice u Vrbanju formirana je deponija raznog smeća. Na području

Obodnika koje je relativno malo postoji vrlo velika koncentracija, na više lokacija odbačenog

smeća. Kada se ovome doda činjenica da sve otpadne lokalne vode otiču neprečišćene

direktno u Vrbanju, onda se može jasno zaključiti koliki je i kakav obim zagađenost ovog

područja.

20

5.1.8. Rijeka Kruševica

Rijeka Kruševica je desna pritoka Vrbanje i čitavim svojim tokom protiče kroz gusto

naseljeno naselje Maslovare. U svom gornjem toku ova rijeka protiče kroz izuzetno prirodom

obdareno područje na koje je moguće izgraditi vrlo različite rekreativne sadržaje.

Ova rijeka je napadnuta sa velikim brojem zagađivača. Ako bi pokušali da sve zagađivače

razvrstamo u pripadajuće vrste, onda bi dobili da se u suštini radi o dvije grupe zagađivača, a

to su:

1. Zagađivači koji se bave raznim biznisima,

2. komunalni zagađivači, domaćinstva.

U prvoj grupi zagađivača, najveći su oni koji se bave eksploatacijom šuma i industrijskom

preradom drveta. Kod eksploatacije šume problem je isti kao što je već opisano u gornjem

dijelu toka Vrbanje. Kod one grupe subjekata koji se bave preradom i obradom drveta, u

posljednje vrijeme se popravlja. Sve više piljevina i drugih otpadaka u procesu proizvodnje se

koristi za loženje u vlastitim kotlovnicama ili se određenom doradom pretvara u briket i

ogrev. Jeste da su posljedice ponašanja ovih subjekata iz ranijeg perioda još uvijek vidljive na

svakom koraku, a naročito na trasi starog makadamskog puta Borja. Na padinama Borja pored

ovog puta ranije su izdeponovane hiljade kubika piljevine, kore i sitnih okoraka. Sve ovo u

vrijeme velikih kiša sneseno je u riječne tokove.

U drugom dijelu ove grupe zagađivača se nalaze i ostali privredni subjekti, među kojima je

najviše manjih i većih trgovinskih i ugostiteljskih radnji, škola, ambulanta, domaćinstva i dr.

Međutim u zadnjih nekoliko godina stanje se polako popravlja. Tokom 2013. godine,

postavljen je određen broj kontejnera, te je uvedeno organizovano prikupljanje i odvoz

smeća, koje obavlja JKP "Bobas" iz Kotor Varoša. Smeće se prikuplja jednom sedmično te se

odvozi na regionalni deponiju Ramići.

21

5.1.9. Naselje Vrbanjci

Području ovog naselja pripada veliki dio sliva rijeke Vrbanje. Ono počinje granicom sa

Obodnikom pa vodi sve do mjesta gdje ulazi u zonu gradskog naselja Kotor Varoš. U ovom

dijelu sliva nalazi se veći broj pritoka Vrbanje i vrlo gusto naseljena neka mjesta, kao što je

centar naselja Vrbanjci i Večići. Ovom naseljenom mjestu pripada i desna pritoka rijeke

Vrbanje Jezerka, koja izvire u selu Garići na južnim padinama planine Uzlomac. U samom

gornjem toku Jezerke se nalazi sagrađena velika klaonica peradi. Ova klaonica nema

prečistača otpadnih voda, ima samo izgrađene bazene za otpadne vode, tako da sve masnoće

otiču u vodotoke. Ovaj kapacitet je registrovan kako veliki zagađivač vodotoka Vrbanje. Sve

otpadne vode iz ove proizvodnje su veoma zamaščenje, tako da je voda u Vrbanji čitavim

svojim tokom zamašćena. Ovo se naročito vidi u toku ljetnog perioda, kad je vodotok Vrbanje

mali, a sezona kupanja najveća. Na čitavom toku izuzetno pitome doline Jezereke postoji

veliki broj domaćinstava sa velikim brojem objekata domaćinstava koji služe za uzgoj stoke.

Mnogi od ovih objekata su izgrađeni neposredno ili pored same rječice, tako da mnogo đubra

i fekalija završava u koritu vodotoka. Na kraju ove doline, neposredno pored magistralnog

puta Kotor Varoš-Doboj nalazi se mljekara "Vitmark", i ovaj proizvodni kapacitet svojim

otpadim neprečišćenim vodama zagađuje riječni tok Jezerke, a time i Vrbanje.

Centar Vrbanjaca relativno je udaljen od korita Vrbanje, ali svojim kanalima ipak odvodi sve

fekalne vode u Vrbanju. Na ovom dijelu se nalazi veliki broj neuređenih divljih deponija

smeća, što dobrim dijelom na razno razne načine stigne u korito Vrbanje. Treba navesti da u

okviru ove mjesne zajednice nalazi i naselje Večići, koje je locirano na lijevoj obali Vrbanje. I

u ovom naselju situacija sa otpadnim vodama i smećem je isti problem. Kao ilustracija stanja

izvora zagađivanja životne sredine, a posebno vodotoka navodimo nekoliko primjera.

Mještani sela Večići na udaljenosti od samo 300 metara odlažu smeće na pet mjesta. Skoro

svaka kuća kanalizaciju je sprovela direktno u Vrbanju. Mještani čije su kuće izgrađene na

putu za Soviće, otpad odlažu na dvije deponije, kod samog mosta za Večiće jedna deponija se

nalazi da desnoj, a druga na lijevoj obali rijeke Vrbanje.

22

5.1.10. Područje grada Kotor Varoša

Na dionici slivnog područja rijeke Vrbanje koja obuhvata teritoriju od mosta niže

kamenoloma Kruševica, gradsko i prigradska područja Kotor Varoša, pa sve do Crne Rijeke

granice sa Opštinom Čelinac, sigurno ima najveću koncentraciju izvora zagađivanja rijeke

Vrbanje svih vrsta.

U okviru ove dionice, aktivisti Udruženja, pored velikog broja svih vrsta zagađivača otkrili su

na ušću rijeke Bosanke u Vrbanju minsko polje. Gradsko i prigradska naselja broje između

12.000 i 15.000 stanovnika. Na ovom područje prisutna je najveća koncentracija privrednih

kapaciteta, komunalne infrastrukture i stambenih objekata. Svi ovi kapaciteti dnevno emituju

ogromne količine smeća. Organizacija prikupljanja i odvoza smeća je riješena, i sve količine

prikupljenog komunalnog otpada se odvozi na deponiju u Ramićima, međutim dobar dio

završava u Vrbanji i njenim pritokama.

Što se tiče industrijskih i fekalnih voda, dovoljno je reći da se niti jedan litar otpadnih voda na

čitavom toku rijeke Vrbanje na području opštine Kotor Varoš ne pročišćava se. Sve ove

količine otpadnih voda završavaju u Vrbanji.

5.1.11. Privredni subjekti

Na području Kotor Varoša postoji veliki broj privrednih subjekata, koji zbog neriješenog

sistema prikupljanja i odvoza otpada, u suštini su svi zagađivači životne sredine. Svi ovi

subjekti mogu se podijeliti u dvije grupe, gledano sa aspekta opasnosti po život i zdravlje ljudi

i čitavog ostalog biljnog i životinjskog svijeta. U prvu grupu spadaju oni subjekti koji

neposredno prijete životu i zdravlju ljudi i životinjama. U ovu grupu na prvo mjesto svakako

spadaju otkriveno minsko polje, a odmah iza ovoga dolazi "Kožara" Kotor Varoš. Slabosti

koje su se pokazale u odnosima na ovom opasnom zagađivaču, satkane su od raznih vrsta,

počev od pravne neuređenosti, slabe organizovanosti kontrolne funkcije i njene nekvalitetne

kadrovske popunjenosti, niske ili nikakve efikasnosti nadležnih organa, pa sve do mita,

korupcije i kriminala u ovom sektoru. Kožara u svom tehnološkom procesu proizvodnje

koristi tako otrovna hemijska sredstva po život ljudi, da uopšte ne pročišćava niti jedan litar

otpadne industrijske vode i da cjelokupnu količinu ispušta direktno u vodotok rijeke Vrbanje.

Sve se ovo radi već godinama, uz znanje i prećutnju svih inspekcijskih organa. Sve ovo

održava se u radu pomoću nekakvih nezakonitih privremenih odobrenja za rad i bez ekološke

dozvole. Takođe u ovaj zagađivač u svom sastavu ima sagrađen bazen za taloženje koji je van

upotrebe. Čak su dovodi do ovog postrojena bili pokidani i pod pritiskom građana i udruženja,

2008. godine su popravljeni. Koja i kakva koncetracija otrovnih materijala u otpadnim

vodama ovog zagađivača, najbolje se vidi na više CD-ova, sa kojih se vidi da je Vrbanja

čitavim svojim tokom od obale do obale pokrivena pjenom.

23

Pored navedenih problema i slabosti vezanih za ispuštanje industrijskih otpadnih voda iz

Kožare u Vrbanju, u krugu bivšeg preduzeća "Proleks" postoji nedaleko od obale Vrbanje na

pliocenskoj vodopropusnoj podlozi deponija od preko 20.000 m³ čvrstog otpada stočnog

porijekla. Na ovoj lokaciji danas se odlaže sve i svašta, a razna udruženja su otkrila da se ovde

prosipa i staro pregorjelo ulje. Dakle, samo ono što je utvrđeno kao otpad u ovom krugu, bili

tečni ili čvrsti, dovoljno je da zagadi mnogo veći vodotok nego što je Vrbanja. U drugu grupu

zagađivača svrstani su svi ostali zagađivači. Kao najveći i najsloženiji u Kotor Varošu je

nedostatak gradske kanalizacije i prečistača otpadnih komunalnih voda. Aktivisti udruženja,

radeći na terenu utvrdili su da na ovoj dionici Vrbanje ima 41 formirana divlja deponija. Čitav

grad i prigradska naselja otpadne fekalne vode ispuštaju direktno u vodotok Vrbanje na 35

mjesta. Ostalih stihijno i nekontrolisano formiranih divljih deponija na ovom području ima

17. U Novom selu postoji gradska deponija, ali je ona kako je to navedeno u katastrofalnom

stanju. Kad se ovom doda utvrđeno stanje zagađenosti i opasnosti u naseljima Ripište i

Izbjegličko naselje, te područje Bilica sa otpadom svih vrsta i veličina, onda se slika o

ugroženosti životne sredine na ovom području u cijelosti upotpunjava. Ako se kod naselja

Ripište i Izbjegličkog naselja u obzir uzme konfiguracija, a posebno kontra-nagib terena u

odnosu na ulaz u ova naselja s jedne strane, a sa druge strane emitovana količina fekalnih

otpadnih voda, ona je pravo čudo kako do sada nije došlo do pojava raznih zaraznih bolesti.

Što se tiče područja Bilica, ono je duž puta koji vodi iz samog naselja, pa sve do katoličkog i

pravoslavnog groblja, sa obje strane puta praktično zatrpano smećem svih vrsta i veličina. Na

ovom dijelu može se naći sve i svašta što čovjek odbacuje iz svoje upotrebe. Slika na ovom

području, pored toga što vrlo ružno djeluje, ovo stanje je veoma opasno, a i pokazuje pravu

svijest nas kao društva, našu opštu a posebno ekološku kulturu.

Problem zaštite životne sredine, a posebno problem zagađenosti vodotoka Vrbanje na ovom

području, realno gledano, po ovom obimu i cijeni koju treba platiti da bi se ovo stanje dovelo

u ekološki normalne uslove, prevazilazi stvarnu mogućnost lokalne zajednice Kotor Varoš.

Da bi se ovi problemi riješili, u njihovo rješavanje mora se uključiti i šira društvena

zajednica. Krivica i odgovornost zbog nedostataka potrebnih projekata i incijativa, sigurno

leži na organima i ljudima lokalne zajednice. Što se tiče rješavanja problema otpadnih voda

neophodan je programski i dugoročno riješiti problem gradske kanalizacije, kao i

kanalizacije svih gusto sagrađenih naselja i prečišćavanja svih otpadnih voda.

24

5.2. Zagađivači Vrbanje na teritoriji Opštine Čelinac

5.2.1. Položaj i veličina Opštine Čelinac

Opština Čelinac se nalazi u sjevrno-zapadnom, brdsko-ravničarskom dijelu Republike Srpske.

Graniči sa Opštinama Banja Luka, Laktaši, Prnjavor, Kotor Varoš, Teslić i Kneževo. Čelinac

je smješten u dolini rijeke Vrbanje, gotovo na ulazu u Banjaluku od koje je udaljen samo 12

kilometara jugoistočno.Površina Opštine je 362 km² ili 36.181 ha. od čega je:

Oranice i bašte 11.693 ha,

pašnjake 4.362 ha,

livade 1.293 ha,

voćnjake 996 ha,

šume 16.619 ha i

neplodno zemljište 1.218 ha.6

5.2.2. Zagađivači na slivnom području Čelinca

Dio sliva rijeke Vrbanje koji se nalazi na području lokalne zajednice Čelinac je dosta veliki i

ima određenu specifičnost. Ovaj dio sliva Vrbanje obuhvata na glavnom toku područje od

naselja Zeleni Vir, do Crne Rijeke na granici sa opštinom Kotor Varoš. Ovom dijelu slivnog

područja Vrbanje pripada i desna pritoka-rijeka Jošavka. Samo ova pritoka ima dužinu svog

glavnog toka oko 22 kilometra. Ovaj dio sliva rijeke Vrbanje ima, za razliku od sliva koji

pripada gradu Banja Luka i opštini Kotor Varoš, dvije specifičnosti, a to su:

Slivno područje koje prolazi kroz teritoriju Opštine Čelinac ima izgrađene tri saobraćajnice i

to:

- Magistralni put M-4, Banja Luka-Čelinac-Kotor Varoš-Doboj,

- regionalni put Banja Luka-Čelinac-Prnjavor,

- željezničku prugu Banja Luka-Doboj.

Drugu specifičnost ovog područja je da je izgradnjom navedenih saobraćajnica logično došlo

do bržeg sveopšteg naseljavanja ovog područja, a posebno do izgradnje velikog broja objekata

za odmor i rekreaciju. Kada se ovom doda činjenica da je ovaj dio sliva blizu Banja Luke, da

ima izuzetne prirodne ljepote, obrasle ogromnim brojem različitih vrsta šuma lišćara i

četinara, te činjenicu da se na pravcu regionalnog puta Banja Luka-Čelinac-Prnjavor nalaze

dva manastira koja su sagrađena u trinestom vijeku, onda se dobije cjelovita predstava o

prirodnim bogatstvima i ljepotama ovog kraja. Upravo na ovom pravcu nalazi se jedan broj

izuzetno atraktivnih lokacija za sport i rekreaciju, u koje spadaju Međunarodni izviđački

centar Mlinska Rijeka, Jelovača, Milješnica, Crni Vrh, Gozna i dr. Intenzivna gradnja i

6 Lokalni ekološki akcioni plan opštine Čelinac (LEAP), str. br. 5

25

naseljavanje na ovom slivnom području, neminovno za sobom povlači veću opasnost od

zagađivanja.

Zbog toga neophodno je da nadležni lokalni i državni organi, kao ekološka i sportska

udruženja, povedu mnogo više računa o zaštiti životne sredine ovog kraja.

5.2.3. Naselje Babići

Opštine Čelinac i Kotor Varoš graniče na ušću Crne Rijeke u Vrbanju. Na ovom dijelu korita

rijeke Vrbanje, aktivisti udruženja su utvrdili veliki broj raznih vrsta zagađivača, koji obzirom

da su koncentrisani na kratkoj dionici korita rijeke Vrbanje i relativno malom prostoru,

predstavljaju značajne zagađivače Vrbanje. Samo na ovom području postoji 13 privrednih

subjekata, koji se bave raznim djelatnostima, počev od proizvodnih, do raznih trgovinskih i

ugostiteljskih radnji.

5.2.4. Seoska domaćinsta i vikendice

Na području naselja Babići, koje je po površini relativno malo naselje, nalazi se veliki broj

domaćinstava zbijenih u gusta naselja. Pored domaćinstava, obzirom da kroz naseljeno

područje po najdužoj liniji protiče rijeka Vrbanja, kao i činjenicu da je priroda ovog područja

veoma lijepa, doprinijelo je vrlo intenzivnoj izgradnji velikog broja kuća za odmor. Vlasnici

ovih objekata su uglavnom iz Banja Luke.

Sve ovo pokazuje da je očuvanje životne sredine od izuzetne važnosti, zbog čega je

organizovanje i prikupljanje i odvoza otpadnih materija nužno, a unutar toga pitanje

prečišćavanje kako industrijskih otpadnih voda, tako i komunalnih fekalija nezaobilazna

potreba. Ovo je moguće postići samo dobrom organizacijom svih, kako nadležnih opštinskih

organa, a posebno inspekcijskih, tako i organa ove zajednice i svih njenih građana i vlasnika

vikendica. Međutim, kad se analiziraju snimljeni podaci od strane aktivista na terenu, onda je

malo reći da je stanje zaštite životne sredine na ovom području vrlo loše. Najadekvatnije je

reći da je u toku opšti napad i uništavanje svega onoga što nam je priroda podarila, a to je

prije svega voda, vazduh, zelenilo i dr.

Odmah na početku naselja, pored desnih pritoka Vrbanje, rječica Crna Rijeka i Ostružnice

ima sagrađen jedan broj kuća, vikendica i drugih objekata domaćinstava, čije otpadne materije

direktno ispuštaju u vodotoke ili odlažu neposredno na obalama ovih rječica. Nekoliko

mještana ovog naselja ima svoje kanalizcije koje je sprovelo direktno u vodotok .

Nizvodno od Crne rijeke, sa obje strane Vrbanje, sagrađen je veliki broj vikend kuća, a ima

dosta kuća mjesnih stanovnika koji sve otpadne vode ispuštaju direktno i neprečišćene u

riječne tokove. Ovakvo stanje je sve do mosta na rijeci Vrbanji, preko kojeg vodi put za

Popovac. Što se tiče lijeve strane Vrbanje, nizvodno od mosta u Babićima, pa sve do kraja

26

ovog naselja postoji vrlo veliki broj izgrađenih kuća sa pratećim objektima u domaćinstvu,

koje sve otpadne vode ispuštaju u Vrbanju. Pored ispuštanja komunalnih voda, vrlo česti

primjeri su odlaganje čvrstog otpada na obali Vrbanje, a ponekada i direktno u Vrbanju. U

donjem dijelu lijeve obale Vrbanje koji pripada naselju, pored jednog broja starih

domaćinstava, postoji vrlo gusto izgrađeno vikend naselje. Problem ovog naselja je u tome što

su objekti izgrađeni na samoj obali Vrbanje s jedne i s druge strane, osim malog broja njih, svi

otpadne vode bez bilo kakvog prečišćavanja ispuštaju direktno u rijeku. Na području ovog

naselja postavljen je jedan broj kontejnera za prikupljanje i odvoz smeća. Smeće se odvozi

jednom sedmično, što sigurno nije dovoljno. Na putu prema Popovcu, već duže vrijeme pored

samog puta postoji formirana velika divlja deponija, na koju smeće ne odlažu samo stanovnici

Babića, nego tu smeće dovoze građani sa raznih strana.

Obzirom na stanje zagađenosti životne sredine ovog područja, a naročito njenih vodotoka, u

narednom periodu potrebno je preduzeti sljedeće:

1.povećati značajno broj kontejnera i to za odlaganje smeća po vrstama: staklo, papir,

plastiku i drugo, te povećati broj dana odvoza smeća,

2.imajući u vidu dinamiku naseljavanja ovog područja, neophodno je izraditi projekt i pronaći

potrebna sredstva za izgradnju kanalizacije i prečistača otpadnih voda,

3.obzirom da se na području ovog naselja vrlo intezivno gradi i vrše iskopi zemlje koja se

neorganizovano odlaže i to vrlo često na obale i u Vrbanju, i to nažalost od vrlo odgovornih

ljudi, potrebno je ovo pitanje organizovano i u skladu sa stručnim i pravnim normama riješiti,

4.imajući u vidu stanje zagađenosti područje naselja Babići s jedne strane i sa druge strane

intezivno naseljavanjem, neophodno je tražiti bolji i intezivniji rad organa naselja i

inspekcijskih organa Opštine Čelinac.

27

5.2.5. Područje grada Čelinac

U naredno dijelu obuhvaćen je sav preostali dio glavnog toka rijeke Vrbanje, koji je sa

aspekata izvora zagađenja i stanja ugroženosti vodotoka i životne sredine uopšte nemoguće

razdvojiti jer prirodno ovaj dio sliva Vrbanje čini jednu cjelinu. Ova dionica sliva obuhvata

područje na lijevoj strani toka Vrbanje, koje počinje selima Voškari i Pašalići, veže se

prigradskom naselju Mali Lipovac, čitavo područje lijeve strane grada Čelinac, naseljena

mjesta u naselju Miloševo i to sela Dragojeviće i Marjanoviće, pa sve do restorana Konoba,

gdje je i granica Opštine Čelinac i grada Banja Luka na lijevoj strani rijeke Vrbanje. Ovo je

područje, kad je obim i struktura zagađivača uopšte, a posebno vodotoka, sigurno poslije

Kotor Varoša najveći zagađivač. Desna strana Vrbanje počinje nizvodno od potoka kod kuća

Lekanjići, sa selom Topića Bare, povezuje teritoriju sa naseljem Žitnjak i ulicom Mladena

Dokića pored Vrbanje, vraća se pored magistralnog puta desno, ulazi duboko u naselja koja

pripadaju naselju Opsječko, pokriva čitav sliv Pejakovića Rijeke, pruža se preko sela

Pejakovići i spušta se sve do lijeve strane potoka Balatin. Od naselja Žitnjak, preko naselja

Laništa i slivom potoka Balatin prelazi u donji dio naselja Markovac, obuhvata prigradska

naselja Rudine, spaja se sa naseljem Brezik i lijevom stranom rijeke Jošavke spušta se na

samo ušće Jošavke u Vrbanju.

Na ovom sektoru dionice vrbanjskog sliva koje pripada Opštini Čelinac, koncentrisana je

skoro sva privreda, veći dio objekata infrastrukture, škole a posebno veliki dio stambenih

zgrada i privatnih stambenih objekata. Kroz ovaj dio grada Čelinca, od raskršća za Jošavku,

pa sve do vrha Opsječkog gaja prolazi magistralni put M-4 Banja Luka-Čelinac-Kotor Varoš-

Doboj.

Za Opštinu Čelinac, kada je u pitanju zaštita životne sredine, jedino sto bi se moglo reći da je

pozitivno je to što je potpisan ugovor sa Regionalnom deponijom u Ramićima, i što je, ali još

uvijek nedovoljno organizovano prikupljanje i odvoz čvrstog otpada. Za sve ostalo je teško

pronaći pronaći pravi izraz da bi se opisalo koliko je loše stanje. Posebno je loše stanje u

sektoru izgradnje komunalnih objekata, koji se odnose na prikupljanje i prečišćavanje

otpadnih industrijskih i komunalnih voda i to na području čitave Opštine i prigradskih naselja

Čelinca. Čelinac se nalazi na dvije rijeke i ro na rijeci Vrbanji i rijeci Jošavci. Pored ovih

dviju rijeka u kojima je nekada živjela riba mladica i potočna pastrmka, danas su do te mjere

zagađene, da ako se brzo nešto konkretno ne preduzme, oni će postati obični kanali otpadne

vode i kao takve postati velika opasnost po zdravlje ljudi. Pored ove dvije rijeke, u samom

gradu se ulijevaju i dvije manje riječice, a to su Balatin i Pejakovića rijeka, a nedaleko od

Čelinca se nalaze, i u Jošavku utiču Velika i Mala Gozna. Nekada je u ovim rječicama bilo

mnogo plemenite ribe i rakova, a danas čine obične kanale otpadnih fekalija.

Da bi se potvrdila prednja konstatacija da je stanje zagađenosti vodotoka u Čelincu i oko

Čelinca i više nego lošem stanju, prije opisa zagađenosti rijeka, navodim nekoliko primjera. U

gradu Čelincu, na desnoj strani Vrbanje, nedaleko od ušća Jošavke u Vrbanju, nalazi se još

prije rata sagrađen veliki i dobar kolektor za prečišćavanje svih, kako industrijskih, tako i

komunalnih otpadnih voda. Zbog zastoja u radu u toku rata, ovaj kolektor je 1999. godine

28

generalno remontovano, u šta su uložena značajna donatorska sredstva. Nažalost ovaj kolektor

već duže vrijeme ne radi, tako da sve otpadne vode nepročišćenje otiču u riječne tokove. Na

ovaj kolektor spojena je sva kanalizacija desne strane Vrbanje, tako da ako bi kolektor

redovno radio, zagađenost Vrbanje bila bi značajno smanjena. Ni Banja Luka, ni Kotor Varoš

još nemaju sagrađena ovakva postrojenja. Još jedan od problema Opštine Čelinac, jesu

događanja u posljednjih nekoliko godina, koja se događaju pri asfaltiranju gradskih ulica.

Odlukom izvršne vlasti prilikom asfaltiranja gradskih ulica, spajaju se u jedno fekalne i

oborinske vode. Kao ilustraciju ovom primjeru navodim primjer iz Majdnapečke ulice i

fiskulturnu salu, nedavno izgrađenu pored SŠC u Čelincu.

Kao još jedan primjer navodi se problem otpadnih voda i izgradnje kanalizacije u Čelincu na

lijevoj obali Vrbanje. Još prije rata, za ovo područje sagrađen je izvedbeni projekat izgradnje

kanalizacije u gradu na lijevoj obali Vrbanje i njeno prevođenje preko donjeg mosta i spajanje

sa postojećim kolektorom na desnoj strani. I pored velikog broja urgencija da se realizuje

izgradnja ovog projekta, s čime bi se vrlo značajno doprinijelo smanjenu zagađenosti Vrbanje,

do toga nije došlo. Nizvodno lijevom stranom od granice sa naseljem Babići, utvrđeno je da

se ovom stranom rijeke Vrbanje dosta intezivno grade kako seoske kuće, tako i vikendice. U

ovoj gradnji konstatovano je da se investitori ne pridržavaju pozitivnih propisa, te da se

objekti grade na samoj obali ili neposredno blizu same Vrbanje.

Slično ili isto kao i na dugim područjima, vidan je nedostatak inspekcijske kontrole i kontrole

nadležnih organa lokalne zajednice. Objekti se grade toliko blizu obale ili na samoj obali, da

je potpuno onemogućen prolaz ribara i turista pored rijeke. Što se tiče otpadnih materija,

prikupljanje i odvoz čvrstog otpada na ovom području je organizovan, i ako je broj kontejnera

nedovoljan. Potrebno je nabaviti različite kontejnere za razne vrste smeća, kao što su papir,

staklo, plastika i dr. Kad su u pitanju otpadne vode-fekalije, većina kuća i vikendica na ovom

terenu ima sagrađene septičke jame, čiji su prelivi sprovedeni direktno u Vrbanju. Takav je

slučaj u naselju Bukovi sa kućama 10 domaćinstava, ova domaćinsta su uz glavni put

sagradili lokalnu kanalizaciju, povezali su sva svoja domaćinstva i direktno sveli kanalizaciju

u rijeku. Skoro ista situacija je u Vaškarima, zaseok Ostojići grupa domaćinstava je otpadne

vode sprovela direktno u Vrbanju.

Dalje prema Čelincu lijevom strane rijeke, ulazi se u gusto naselje zvano Mali Lipovac. Na

samom ulazu u ovo naselje nalazi se izgrađeno šest vikend kuća koje posjeduje izgrađene

septičke jame, čiji se prelivi ulijevaju direktno u rijeku. Naselje Mali Lipovac broji oko 30

izgrađenih kuća koje su međusobno spojene internom kanalizacijom koja utiče u tri manja

potočića i njima teće direktno u Vrbanju. Sa ovim naseljem potiče naprijed navedena

problematika neriješenog projekta izgradnje kanalizacije na lijevoj obali Vrbanje u gradu

Čelincu. Spuštajući se nizvodno, u neposrednoj blizini se izlazi u sam grad, na lijevoj obali

rijeke, u kojem se nalaze objekti, sportski centar, hotel Turist, Dom zdravlja, zgrada izvršnih

organa opštine Čelinac, zanatski centar, pošta, poslovne zgrade privrede, veći broj stambenih

zgrada i privatnih kuća. Svi ovi objekti i ustanove svoje fekalne vode ispuštaju nepročišćenje

direktno u rijeku Vrbanju. Kako se iz pobrojanih objekata vidi, u ovoj zoni grada nalazi se i

Dom zdravlja koji u svom sastavu ima laboratoriju koja sve otpadne vode direktno uspušta u

rijeku. Koliko opasnosti ovakvo stanje otpadnih voda ima po zdravlje ljudi, možete i sami

29

procijeniti. Na južnoj strani Krivog polja postoji veliki broj privatnih stambenih objekata, u

dnu ovog polja na samoj obali Vrbanje, postoje sagrađeni drvo-prerađivački kapaciteti

preduzeća "Granit". Između mosta na Vrbanji i osnovne škole u Miloševu postoji veći broj

sagrađenih kuća za odmor. Uz Marjanovića potok sa obje strane takođe postoji veći broj kuća,

vikendica i raznih dr. objekata. Svi pobrojani otpadne vode iz svoji objekata, neki preko

preliva septičkih jama, a neki direktno ispuštaju u vodotok Vrbanje. Na lijevoj strani rijeke

Vrbanje, između pruge Banja Luka-Doboj i obale rijeke, a preko puta Zelenog Vira, nalazi se

niz izgrađenih stambenih objekata, koji takođe fekalne otpadne vode ispuštaju direktno u

Vrbanju. U ovom naselju u blizini kuća nalazi se formirana deponija smeća. Na kraju Opštine

Čelinac na lijevoj strani Vrbanje, iznad ušća Bijelog potoka u Vrbanju, nalazi se restoran

Konoba, pored ovog restorana sagrađena je velika akumulacija koja je poribljena, i oko koje

je vrlo lijepo uređen teren i izgrađeno nekoliko atraktivnih objekata.

Kao posebna potencijalna opasnost da stvori mnogo problema na vodotoku Vrbanje jeste

nizvodno od ušća Marjanovića potok u Vrbanju oko 200 metara, locirana lokacija izgradnje

dvije mini hidro-elektrane. Prema nedavno objavljenoj raspravi po ovim projektima u Opštini

Čelinac, predviđena je akumulacija sa betonskom pregradom Vrbanje, čija je visina oko 10 m.

Imajući u vidi da se na ovoj lokaciji nalazi veliki broj infrastrukturnih objekata i to

magistralni asfaltirani put, regionalni vodovod Banja Luka-Čelinac, željeznička pruga sa

nadvožnjakom, benzinska pumpa, kompanija "Granit", osnovna škola, trgovine i veći broj

stambenih obejkata, nesavladiva prepreka prolaza ribe i drugo, ovakav projekat ne bi smio

dobiti podršku i odobrenje za gradnju. Ovo utoliko prije što bi izgradnjom ovog projekta

značajno ugrozili samu rijeku Vrbanju, a i iz razloga što postoji projekat i studija igradnje

mini hidro elektrane na ovom mjestu, sa izgradnjom dovodnog kanala MHE i bez

akumulacije. Ovakvim projektom sigurno bi se postigao isti cilj, ali bez ikakvih posljedica.

Pri razmatranju projekta akumulacionog rješenja, potrebno je imati u vidu tektonske

karakteristike okolnog područja ove lokacije, jer se iz strukture tla, a i konfiguracije terena,

jasno vidi da je ovo područje u prošlosti bilo vrlo aktivno.

Na desnoj strani Vrbanje neposredno blizu mosta u naselja Miloševo, postoje izgrađeni

objekti i to: benzinska pumpa "Savičić" sa kafićem, skladište građevinskog materijala i to na

samoj obali rijeke, i pored same obale jedan prostor u kojem se često vide stare mašine i

kamioni, kao i deponija šljunka koji se vadi iz vode nedaleko od ovog prostora. Svi ovi

objekti su zagađivači, gdje bi samo benzinska pumpa uz primjenu pozitivnih primjera, mogla

ostati, dok druga navedena dva objekta, niti pod kojim uslovima ne bi mogla da ostanu tamo

gdje su. Ovi objekti pored toga što su zagađivači vodotoka i što su sagrađeni neposredno na

obali rijeke Vrbanje, čine vrlo lošu sliku i utisak na samom ulazu u Čelinac. Na ulazu u tunel

iz pravca Čelinca, sa gornje strane željezničke pruge, pa sve do potoka Barakovac koji se kod

raskršća ulijeva u Jošavku postoji veći broj izgrađenih stambenih objekata i jedan pogon za

mehaničku obradu drveta, koji sve otpadne vode, preko septičkih jama ispuštaju u riječne

tokove.

30

5.2.6. Pivredni subjekti

Prema utvrđenom stanju izvora zagađivanja, kod privrednih subjekata na području naselja

Babići, svi oni, osim "Dm komerc", neki u manjem, a neki u većem obimu zagađuju vodotok.

Ovu konstatacijom potvrđuje činjenica, da niti jedan od ovih subjekata nema izgrađen

prečistač otpadnih voda.

U firmi "Flor" koja u svom procesu proizvodnje emituje razne vrste štetnih materijala koje

negativno utiču na životnu sredinu, a posebno industrijsku vodu, fekalne vode, buku,

zagađenje vazduha, odlaganje otpada od kamena i slično. Kod ovog subjekta postoji sagrađen

taložnik otpadnog mulja sa više komora, koji obzirom da se radi o kamenim česticama granita

i mermera, čija je specifična težina velika, ako se ovaj taložnik redovno čisti i održava, daje

dobre rezultate izbistravanja otpadne industrijske vode. Međutim ovaj taložnik se ne održava

uopšte, tako da kada se napuni muljem, sljedeći dotok mulja praktično samo prelazi preko

ovog taložnika i u punoj koncentraciji otiče u Vrbanju. Ovom problemu treba dodati i

činjenicu da se proizvodnja brusnih materijala koji se koriste za obradu kamena granita i

mermera, proizove pomoću raznih hemijskih vezivnih sredstava, zbog čega ispuštanjem ove

otpadne vode se vrši pored fizičkog i hemijskog zagađivanje riječnih vodotoka. Kako se

reflektuje zagađenje vode ovom vrstom zagađivača, najbolje se vidi nizvodno od ove firme,

naročito u ljetnom periodu,kada je vodotok Vrbanje mali.

Pored industrijskog zagađivanja ovo preduzeće ima veliki broj zaposlenih, te da se sve

fekalne vode neprečišćene ispuštaju direktno u vodotok. Obzirom na specifične osobine

meterijala koji se koriste u procesu proizvodnje ovog subjekta, te činjenicu da u otpadnoj vodi

pored fizičke zagađenosti postoje i hemijski elementi koji zagađuju rijeku, neophodno je

shvatiti, da ovaj zagađivač mora sagraditi prečistač ukupnih otpadnih voda, kako industrijske

tako i fekalne vode. Kod ove firme postoji značajno zagađivanje prašinom, bukom i dimom.

U firmi "Max komerc" u procesu proizvodnje nema emisije otpada, koji bi se odlagao u

prirodi, nego se sav otpad organizovano sakuplja i prodaje na tržištu sekundarnih sirovina.

Kod ovog subjekta postoji problem što sve fekalne vode bez prečišćavanja su svedene

direktno u rijeku Vrbanju. Ovo preduzeće mora riješiti ovaj problem u skladu sa postojećim

tehničkim i zakonskim rješenjima za ovu vrstu otpadnih materijala. Praonica automobila kod

Babića most čini značajan zagađivača vodotoka iako je građena sa preljevnim komorama.

Obzirom da su motorna ulja i goriva specifično lakša od vode, to u sistemu preljevnih komora

prva otiču u vodu. Ovaj problem takođe mora biti riješen na način kako je to propisano

pozitivnim zakonskim propisima. Svi ostali privredi subjekti u ovom naselju, sve otpadne

vode neprečišćene direktno ispuštaju u vodotoke.

31

5.3. Zagađivači Vrbanje na teritoriji grada Banja Luka

Dio Vrbanjskog sliva koji pripada teritorija grada Banja Luka obuhvata područja na desnoj

strani Vrbanje, počev sa naseljenim mjestima Zeleni Vir, naseljima Vrbanja i Česma i

završava se sa ušćem Vrbanje u Vrbas. Na lijevoj strani, teritoriji grada Banja Luka pripadaju,

područja lijeve strane Bijelog potoka, čitavo područje naselja Debeljaci, Kočićev potok,

istočni dio Rebrovca, Medeno polje, pa sve do ušća. Navedena područja i sa desne i lijeve

strane Vrbanje su jako naseljena, a postoji tendencija i daljneg naseljavanja. Prema najnovijim

prijedlozima urbanističkih planova, na ovom području sliva Vrbanje i to na lokaciji bivšeg

preduzeća "Cvjećar" i Medeno polje, planirana je izgradnja velikih stambenih objekata. Pored

ovoga u toku je izgradnja gradskog groblja na lokaciji bivšeg vojnog strelišta u Vrbanji. Sve

ove projekte neophodno je graditi uz puno poštovanje pozitivnih normi o zaštiti i očuvanju

životne sredine, a posebno o očuvanju i zaštiti vodnih resursa, koji je svaki dan sve manje, i

koji su sve više ugroženi. Što se tiče utvrđenog stanja zagađenosti na ovom dijelu sliva

Vrbanje, ono je po karakteru isto kao što je na području Opština Čelinac i Kotor Varoš, s tom

razlikom, što je zbog veće naseljenosti, koncentracija zagađenosti mnogo veća. Na čitavom

ovom području, osim naselja Zeleni vir, koje je nedavno sagradilo kanalizacionu mrežu i

prečistač, sva ostala naselja fekalne vode ispuštaju neprečišćene direktno u vodotoke. Neki

koji su blizu Vrbanje otpadne vode ispuštaju direktno, a oni koji koji su dalje od obale

Vrbanje, vode ispuštaju indirektno putem kanala ili cjevovoda u vodotoke.

Stanari u ulici Tome Produgovića br. 51 fekalni otpad ispuštaju direktno u potok Međas i

ovim potokom u Vrbanje. U istoj ulici stanari na brojevima 75, 82, 83 i 87. otpadne vode

ispuštaju u potok Kruševac, koji se ulijeva u rijeku Vrbanju. Na desnoj strani rijeke Vrbanje je

naselje Vrbanja, sva domaćinstva su sagradili septičke jame i preko prelivnih cijevi sav

fekalni otpad su direktno sveli u korito rijeke Vrbanje. U novom naselju iznad prodavnice

"Neđo", mještani deset domaćinstava fekalni otpad su sproveli cijevima direktno u Duboki

potok koji utiče u Vrbanju. Ovakvih primjera ima još puno.

32

5.3.1. Industrijski zagađivači

Na području grada koje gravitira rijeci Vrbanji, prije rata postojala su preduzeća „Incel“,

„Žitoprodukt“, „Energopetrol“ i „Cvjećar“. Privredna aktivnost ovih firmi iz poznatih razloga

je obustavljena, tako da one danas ne čine nikakav značajni izvor zagađenja. Preduzeća

„Incel“ je tehnološki u potpunosti devastirano. Trenutno je u pogonu samo fabrika "Celeks", a

ostali pojedini dijelovi su izdani pod zakup raznim firmama. Sav tehnološki i fekalni otpad iz

ovog kruga se sakuplja u incelov kolektor i putem posebnog kanala se ispušta u Vrbas.

„Energopetrol“, čija je djelatnost od osnivanja bila uskladištenje tečnih goriva i ulja, sada ne

radi, niti ima uskladištena goriva i ulja. Inače ovo preduzeće ima sagrađen uljni separator, a

fekalni odvod je spojen sa kanalizicionim odvodom „Žitoprodukta“.

5.3.2. Komunalni otpad

Što se tiče prikupljanja i odvoza čvrstog otpada na području sliva rijeke Vrbanje koji pripada

teritoriji grada gradska uprava je ovaj dio dosta dobro organizovala. Smeće se redovno

prikuplja u kontejnere i odvozi na regionalnu deponiju Ramići. Kod postavljanja kontejnera

još uvijek nisu obezbijeđeni kontejneri po vrstama otpada, kao što je staklo, plastika, papir i

dr. I pored relativno dobro organizovanog prikupljanja i odvoza smeća na ovom području,

jedan broj neodgovornih građana, a i prolaznika vozilima čvrsto smeće odbacuju na divlje

deponije, kojih nažalost, još uvijek ima.

Gradske vlasti u posljednje vrijeme vrše značajna ulaganja za izgradnju kanalizacione mreže,

naročito na gušče naseljenim područjima, kao što su naselja Vrbanja i Debeljaci. I ako je ovo

pozitivan primjer, ipak u ovoj izgradnji ne vidi da je planirana izgradnja kolektora za

prečišćavanje otpadnih voda. U slučaju da se u konačnom rješenju ne sagrade i prečistaći

otpadnih voda, puštanje u funkciju same kanalizacione mreže dovešće do koncentrecije većih

količina otpadnih voda, a samim time i do veće zagađenosti Vrbanje

33

6. Zaštita vode od zagađenja

Recentne površinske i podzemene vode pod snažnim su uticajem od zagađenja, a neke su

toliko zagađene i praktično neupotrebljive. U cilju zaštite i poboljšanja kvaliteta vode

potrebno je da se ljudi u svakoj aktivnosti koja utiče na kvalitet vode ponašaju ekološki, te da

poštuju ekološke standarde i pravnu regulativu o vodama koja utvrđuje bitne mjere zaštite.

1) Potrebno je sačiniti katastar emisije, odnosno popis identifikacije i klasifikacije izvora

zagađivača prema vrsti, porijeklu i količini otpadnih voda za svako slivno područje rijeka.

2) Deponija smeća (komunalnog i industrijskog) koje su često locirane uz rijeku a koje

doprinose povećanju zagađenja voda, potrebno je likvidirati i ne dozvoliti formiranje novih

deponija uz vodotokove, bacanje čvrstih otpadaka u vode koji mogu da zagade vodu, te

bacanje plastičnih kesa koje od obala rijeka prave neugledan i jeziv izgled.

3) Otpadne vode (komunalne, industrijske) ne smiju se bez prethodnog prečišćenja unositi u

vodotoke, a naročito se ne smiju ispuštati otpadne vode koje sadrže.

4) Opasne materije koje zbog sastava, količine stepena radioaktivnosti i drugih osobina mogu

dovesti u opasnost život i zdravlje ljudi, riba i životinja.

5) Štetne materije koje mogu da izazovu promjene fizičke i bakteriološke osobine voda u

količini, koja može da onemogući ili ograniči upotrebu vode u korisne svrhe, te da joj smanji

snagu samoprečišćavanja.

6) Upuštanje zagađujući materija u podzemne vode i napuštene bunare.

7) Deponovanje opasnih materija u blizini izvorišta i vodotokova, koji mogu izazvati

zagađenje vode.

8) Planinske rijeke koje imaju I ili II klasu vode potrebno je zaštiti od zagađenja, i sačuvati

kao dragocjene rezerve vode za flaširanje ispravne vode za piće.

9) Monitoringom obezbijediti praćenje i kontrolu vode za piće, naročito od pristustva

pesticida, teških metala, detrdženata i radioaktivnosti nukelida.

10) Akumulaciona jezera su pogodne rezerve vode, s tim da umjesto velikih treba formirati

više manjih jezera.

11) Čuvanjem čiste planinske vode za nova naselja, obavljati tako što se tehnička voda za

potrebe higijene grada koristi iz riječnih tokova.

12) Biološki minimum voda u toku ljeta potrebno je objezbediti u svakom vodotoku, kako se

ne bi ugrozile biocenoze koje se nalaze nizvodno od nekog većeg zahvata korištenja vode.

34

13) Samoprečišćavanje vode od patogenih bakterija i otrovnih supstanci odvija se od izvora

zagađenja nizvodno do 100 km, što znači da je to i razmak za dva moguća izvora zagađenja u

vodotoku.

14) Opterećenje rijeka koje su dostigle III i IV klasu (maksimalno opterećenje) otuda nije

dozvoljena gradnja neke industrije, a za postojeće treba uvesti prečistač vode.

15) Izgraditi kanalizacione sistema u naseljima gdje se nalaze septičke jame, koje ugrožavaju

podzemne vode i spriječiti, lociranje individualne izgradnje rasute po prostoru gdje nije

moguće uvesti kanalizacioni sistem.7

7 Nedović B. Ekologija životne sredine, Banja Luka, str. 218

35

Zaključak

Svaki pojedinac ima pravo na zdravu okolinu, te ima odgovornost, ličnu i društvenu, da štiti i

poboljša stanje okoline na dobrobit sadašnjih i budućih generacija. Samo zajedničke akcije na

lokalnom, nacionalnom, regionalnom i globalnom nivou mogu osigurati održivi razvoj.

Značaj vode je neprocjenljiv, jer je ona dio nas i bez nje ne možemo opstati. Po količinama

tog prirodnog bogatstva naša država svrstava se u red bogatijih zemalja Evrope. Nažalost,

svijest o njenom značaju i očuvanju je u velikoj mjeri narušena.

Što se tiče vrbanjskog sliva, iz gore navedenog možemo vidjeti da rijeka Vrbanje jedino nije

zagađena nekoliko kilometara to jeste od izvorišta pa do mjesta Kruševo Brdo. Naravno

ukoliko se ne ubraja mini hidro-elektrana i ribnjak koja se nalazi iznad Kruševa Brda, jer

gledano sa ekološkog aspekta ovo nije nikakvo zagađivanje vode, pod uslovom da se

odgovorni lice ponaša domaćinski prema ovom resursu.

Jasno možemo vidjeti da najveću prijetnju rijeci Vrbanji predstavljaju indusutrijski i

komunalni zagađivači. Što se tiče industrijskih zagađivača dovoljno je reći samo da se niti

jedan litar otpadnih voda ne prečišćava, i da sve te otpadne vode završavaju u Vrbanji. Dok za

komunalne zagađivače na prvo mjesto stavljam fekalne vode, sama činjenica da Opština

Kotor Varoš nema izgrađenu kanalizacionu mrežu, i da sve fekalne vode, direktno ili

indirektno završavaju u Vrbanji.

Još jedan od problema jeste slaba saradnja između tri lokalne zajednice kroz koje protiče

rijeka Vrbanja, jer imajući u vidu prirodno stanje, da slivno područje Vrbanje čini jedinstvenu

prirodnu i ekološku cjelinu, sa svim svojim resursima, bilo bi logično da se ova prirodna

cjelina tretira od strane nadležnih lokalnih i republičkih organa, kao jedinstven prostor.

I kao što se vidi iz napisanog da je stanje izvora zagađenja na čitavom slivnom području

rijeke Vrbanje neuređeno i apsolutno neorganizovano, za kvalitetno rješenje ovog problema

nužno je postići zajednički dogovor sve tri lokalne zajednice sliva i programski pristupiti

riješavanju pitanja zaštite prirodne sredine, a posebno uređenja i zaštite sliva rijeke Vrbanje.

36

Literatura

1. Nedović B.: Ekologija životne sredine, Banja Luka, 2008.

2. Dokić M.: Sliv rijeke Vrbanje, Čelinac, 2009.

3. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Kotor Varoš ( LEAP), Kotor Varoš, 2009.

4. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Čelinac ( LEAP), Čelinac, 2012.

5. Lokalni ekološki akcioni plan za Banja Luku ( LEAP), Banja Luka, 2009.

6. Procjena ekološki prihvatljivog protoka za rijeke Trebižat i Vrbanju, 2009.

7. http://www.rhmzrs.com

8. http://www.opstinakotorvaros.com

9. http://www.bhas.ba

10. http://www.wikipedia.org

11. http://www.ba.undp.org