575

ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 575–579, 2011

Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – a new spider species for the Polish araneofauna

ROBERT ROZWAŁKA

Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej20–033 Lublin, ul. Akademicka 19 e-mail: arachnologia@wp.pl

Słowa kluczowe: Araneae, Micaria dives, gatunek nowy dla fauny, Polska.

W pracy przedstawiono informacje o występowaniu na terenie Polski pająka Micaria dives (Lucas, 1846). Ten rzadki, w środkowej Europie, południowopalearktyczny gatunek nie był dotychczas wykazywany z naszego kraju. W oparciu o zebrane egzemplarze opisano i zilustrowano budo-wę aparatu kopulacyjnego tego gatunku pająka oraz sporządzono mapę rozmieszczenia M. dives w Polsce i środkowej Europie.

Wstęp

Micaria dives (Lucas, 1846) jest gatun-kiem południowopalearktycznym (Wunderlich 1979; Thaler 1981; Mikhailov, Mikhailova 2002). Wymieniany był z krajów basenu Morza Śródziemnego i Czarnego, większości państw zachodniej i centralnej Europy, południowych rejonów byłego ZSRR, Chin i Japonii. Nie wy-stępuje w Wielkiej Brytanii i na Półwyspie Skandynawskim, a najdalej na północ wysunię-te stanowiska znane są z Danii (Blick i in. 2004; Bosmans, Blick 2000; Kovblyuk, Nadolny 2007; Platnick 2011). W krajach śródziemnomorskich jest to gatunek dość często spotykany, ale im da-lej na północ, tym jego stanowiska są rzadsze (Nentwig i in. 2011). Zanik stanowisk M. dives w miarę przesuwania się na północ jest związany z malejącą liczbą odpowiednich dla tego gatun-ku biotopów. Micaria dives jest gatunkiem sil-nie termofilnym, zamieszkującym różnego ro-dzaju otwarte, dobrze nasłonecznione biotopy z ubogą roślinnością zielną, szczególnie nadmor-

skie i śródlądowe wydmy oraz murawy kseroter-miczne i psammofilne, kamieniołomy i żwirow-nie (Reimoser 1937; Bonte i in. 2003; Hänggi i in. 1995; Nentwig i in. 2011). Występuje głów-nie na niżu, choć w odpowiednich dla siebie śro-dowiskach odnotowywano ten gatunek również w niższych partiach gór (Thaler 1981; Mikhailov, Mikhailova 2002). Z Polski, stanowiska Micaria dives nie były dotychczas znane (Blick i in. 2004), choć lokalizacje w Niemczech (Staudt 2011), Czechach (Buchar, Růžička 2002) i na Słowacji (Gajdoš i in. 1999) sugerowały, że ten gatunek pająka może występować także w naszym kra-ju (ryc. 1).

W niniejszym opracowaniu zestawiono dane o pierwszych stanowiskach Micaria dives stwierdzonych na terenie Polski.

Charakterystyka i opis gatunku

Micaria dives to najmniejszy krajowy przed-stawiciel rodzaju Micaria Westring. Długość ciała samców (n = 4) wynosiła: 2,7–3,1 mm,

576

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

a samic (n = 2): 3,2–3,4 mm; długość gło-wotułowia (♂) – 1,40–1,55 mm; (♀) – 1,55––1,65 mm. Ubarwienie obu płci jest jednako-we. Głowotułów brązowomiodowy z ciemniej-szą (szarawą) plamą w centralnej części i nie-zbyt regularnymi promienistymi szarawy-mi smugami biegnącymi ku krawędziom gło-wotułowia. Chelicery są brązowe, mostek brą-zowawoszary. Proksymalana część uda I pary (ok. 1/2 długości) brązowawa, brązowoszara, część dystalna i dalsze człony żółtawe do bla-dożółtawych. Pozostałe odnóża są bladożółta-we, zwykle z szarawymi wzdłużnymi przyciem-nieniami na prolateralnych powierzchniach ud. W pobliżu nasadowej części uda I pary, jedna dorsalna gruba szczecina, w dystalnej części – 1 prolateralna. Goleń I z dwoma parami wen-tralnych grubych szczecin, przedstopie I – z parą wentralnie położonych szczecin nieco asyme-trycznie rozmieszczonych. U samic rozmiesz-czenie szczecin jest identyczne jak u samców, jedynie szczeciny są dłuższe i grubsze. Odwłok widziany z boku ma zarys siodłowaty (ryc. 2d). Górna powierzchnia odwłoka szara lub szaro-ciemnooliwkowa, z jaśniejszą plamą w przed-

niej części i wyraźną jasną (białawą) poprzecz-ną przepaską w części środkowej (ryc. 2d). Na górnej powierzchni głowotułowia i odwłoka u żywych lub świeżo zakonserwowanych oka-zów liczne perłowoopalizujące, mieniące się odcieniami różu, zieleni, błękitu, łuskowate włoski. U konserwowanych dłużej w alkoho-lu pająków łuskowate włoski łatwo odpadają, a mieniące się barwy zanikają. Brzuszna strona odwłoka jasnoszara. Budowę głaszczka samca zilustrowano na rycinach 2a–b; epiginę sami-cy na rycinie 2c.

Stanowiska i ich lokalizacja

• Świnoujście, półwysep Przytor (53°54´N; 14°18´E; UTM VV57): 1 ♂: 29.04–17.05.2007 r.; murawa szczotlichowa Spergulo vernalis-Cory-nephoretum canescentis; pułapka Barbera, leg. A. Zawal, det. et coll. R. Rozwałka; 1 ♂: 17.05––14.06.2007 r.; wydma biała z rzadka porośnię-ta wydmuchrzycą piaskową Leymus arenarius; pułapka Barbera, leg. A. Zawal, det. et coll. R. Rozwałka; 1 ♂: 17.05–14.06.2007 r.; 1 ♀: 12.07––12.08.2007 r.: murawa szczotlichowa pocho-dzenia antropogenicznego, pułapka Barbera, leg. A. Zawal, det. et coll. R. Rozwałka;

• Nowa Dęba, poligon (50º27′N; 21º48′E, UTM EA58): 1 juv.: 20.08.2005 r.: mozaikowa murawa psammofilna z kostrzewą piaskowąFestuca psammophila i strzęplicą siną Koeleria glauca oraz chrobotkami Cladonia spp. i ma-cierzanką Thymus spp.; sito entomologiczne z kęp traw i porostów itp., leg. R. Rozwałka.

• Huta Przedborska niedaleko Kolbuszowej (50º11´N; 21º44´E, UTM EA55): 1 ♂: 6.06.2004 r.; mozaikowa murawa psammofilnana terenie dawnej kopalni piasku z dominującą strzęplicą siną i macierzankami; okaz zebrany metodą „na upatrzonego” z powierzchni pia-sku, leg. R. Rozwałka;

• Stulno nad Bugiem (51º23´N; 23º37´E, UTM FB89): 2 ♂: 18.06.2001 r.; 1 ♀,1 juv.: 17.08.2001 r.: murawa psammofilna z dużymudziałem szczotlichy sinej Corynephorus ca-nescens i jastrzębca kosmaczka Hieracium

Ryc. 1. Występowanie Micaria dives w środkowej Europie: a – stanowiska w Polsce, b – stanowiska we wschodnich Niemczech oraz w północnych Czechach i północnej SłowacjiFig. 1. Distribu�on of Micaria dives in the central part of Europe: a – loca�ons in Poland, b – loca�ons in east-ern part of Germany and the northern part of Czech and Slovak Republic

577

R. Rozwałka Micaria dives – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

Ryc. 2a–d. Micaria dives: a – głaszczek samca, widok od strony wentralnej; b – głaszczek samca, widok od stro-ny lateralnej; c – epigina; d – odwłok samca widziany z bokuFig. 2a–d. Micaria dives: a – male palp, ventral view; b – male palp, lateral view; c – epiginum; d – male abdo-men, lateral view

578

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

pilosella na śródlądowej wydmie w dolinie Bugu, przesiewki ze skąpego materiału ro-ślinnego i wypatrywanie na podłożu, leg. R. Rozwałka; 1 ♂: 24.04–9.05.2002 r.: lokalizacja i biotop jw., p. Barbera, leg. R. Gosik, det. et coll. R. Rozwałka.

Podsumowanie

Zamieszczone powyżej informacje o sta-nowiskach Micaria dives w Polsce uzupełnia-ją dane o ogólnym rozmieszczeniu i przebiegu północnej granicy zasięgu tego pająka w Eu-ropie Centralnej (ryc. 1). Z przeprowadzonych obserwacji wynika także, że w północnej czę-ści areału występowania Micaria dives jest pa-jąkiem silnie związanym ze środowiskiem su-chych muraw o podłożu piaszczystym pokry-tych roślinnością z klas Corynephoretalia cane-scentis i Trifolio-Festucetalia. Wyraźny związek z murawami psammofilnymi potwierdza takżenieobecność tego gatunku na murawach ksero-termicznych wykształconych na podłożu wa-piennym lub lessowym (np. Rozwałka 2000, 2006, 2007; Rozwałka, Juszczyński 2009). Mimo jednoczesnego odkrycia kilku stanowisk tego pająka, stwierdzono, że M. dives jest gatunkiem w Polsce bardzo rzadkim. Prawdopodobnie występuje bardzo lokalnie, gdyż mimo wielo-krotnych, celowych poszukiwań prowadzo-nych na wielu z pozoru optymalnych stano-wiskach nie udało się tego pająka odszukać (Rozwałka – npbl.). Być może rzadkość wystę-powania M. dives wynika częściowo z faktu, że jest to gatunek o niewielkich rozmiarach cia-ła (2,7–3,4 mm), myrmekoidalnego kształtu, w dodatku bardzo zwinny i ruchliwy, co czy-ni go bardzo trudnym obiektem do odszukania i odłowu w terenie. Niemniej te czynniki nie odgrywają żadnej roli w przypadku, gdy jako metody połowu używa się samołówek, czyli pułapek Barbera. Tymczasem mimo ich stoso-wania podczas całego roku, np. w Stulnie nad Bugiem, odłowiono tylko jeden okaz, co po-twierdza hipotezę, że jest to gatunek rzadko spotykany i bardzo nieliczny.

Na Czerwonej liście zwierząt ginących i za-grożonych w Polsce (Staręga i in. 2002), Micaria dives nie została uwzględniona, ale z uwagi na rzadkość występowania, rozproszenie sta-nowisk oraz tendencję do zarastania muraw psammofilnych wskazane byłoby w następnymwydaniu „Listy” umieścić ten gatunek w kate-gorii VU (gatunek narażony na wyginięcie).

PodziękowaniaAutor dziękuje dr. hab. Andrzejowi Zawalowi

oraz dr. Rafałowi Gosikowi za udostępnienie mate-riałów, które pozwoliły uzupełnić dane o występo-waniu Micaria dives w Polsce.

PIŚMIENNICTWO

Blick T., Bosmans R., Buchar J., Gajdoš P., Hänggi A., van Helsdingen P., Ružicka V., Staręga W., ThalerK. 2004. Checkliste der Spinnen Mitteleuropas. Checklist of the spiders of Central Europe. (Arach-nida: Araneae). Wersja 1, grudzień 2004 [http://www.arages.de/checklist.html#2004_Araneae].

Bonte D., Criel P., van Thournout I., Maelfait J.-P.2003. Regional and local variation of spider as-semblages (Araneae) from costal grey dunes along the North Sea. J. Biogeogr. 30: 901–911.

Bosmans R., Blick T. 2000. Contribution to the knowledge of the genus Micaria in the West-pal-earctic region, with description of the new ge-nus Arboricaria and three new species (Araneae: Gnaphosidae). Mem. Soc. Ent. Ital. 78: 443–476.

Buchar J., Růžička V. 2002. Catalogue of spiders of the Czech Republic. Peres, Praha.

Gajdoš P., Svatoň J., Sloboda K. 1999. Catalogue of Slovakian spiders. Bratislava.

Hänggi A., Stockli E., Nentwig W. 1995. Lebensräume mitteleuropäischer Spinnen. Charakterisierung der Lebensräume der häufigsten Spinnenarten Mitteleuropas und der mit diesen vergesellschaf-teten Arten. Misc. Faunistica Helvetiae 4.

Kovblyuk M.M., Nadolny A.A. 2007. The spider ge-nus Micaria Westring, 1851 in the Crimea (Ara-nei: Gnaphosidae). Arthropoda Selecta 16 (4): 215–236.

Mikhailov K.G., Mikhailova E.A. 2002. Altitudinal and biotopic distribution of the spider family Gnaphosidae in North Ossetia (Caucasus Ma-jor). W: Toft S., Scharff N. (red.). Proceedings ofthe 19th European Colloquium of Arachnology

579

R. Rozwałka Micaria dives – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 575–579, 2011

Rozwałka R. Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – a new spider species for the Polish araneofauna

The present paper presents the information about the occurrence of Micaria dives (Lucas) in Poland. This rare in Central Europe, south-palearctic species is listed in Poland for the first time. Description and diagnostic drawings of both sexes of this spider were prepared. Also the habitat preferences were discussed, as well as distribution of M. dives in Poland and adjacent countries.

Århus, Denmark 17–22 July 2000, Aarhus Uni-versity Press, Århus: 261–265.

Nentwig W., Blick T., Gloor D., Hänggi A., Kropf C. 2011. Spinnen Europas [www.araneae.unibe.ch., ver. 6.2011].

Platnick N.I. 2011. The World Spider Catalog, ver. 12.0. American Museum of Natural History [http://research.amnh.org/entomology/spiders/catalog/index.html].

Reimoser E. 1937. Clubionidae oder Röhrenspinnen. W: Dahl M., Bischoff H. (red.). Die Tierwelt Deutschands und der angrenzenden Meeresteile nach ihren Merkmalen und nach ihrer Lebens-weise. Jena: 45–99.

Rozwałka R. 2000. Pająki (Araneae) zespołu Brachy-podio-Teucrietum Rezerwatu „Stawska Góra”. W: Łętowski J. (red.). Walory przyrodnicze Chełm-skiego Parku Krajobrazowego i jego najbliższych okolic. Wyd. UMCS, Lublin: 109–118.

Rozwałka R. 2006. Pająki (Araneae) stanowiska ro-ślinności kserotermicznej w Żmudzi koło Cheł-ma, Parki Nar. Rez. Przyr. 25: 51–68.

Rozwałka R. 2007. Pająki (Araneae) Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 26: 83–100.

Rozwałka R., Juszczyński P. 2009. Pająki (Araneae) dwu nalessowych stanowisk kserotermicznych w okolicach Lublina. Nowy Pam. Fizjogr. 6 (2007) (1–2): 87–106.

Staręga W., Błaszak C., Rafalski J. 2002. Arachnida Pajeczaki. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 133–140.

Staudt A. 2011. Nachweiskarten der Spinnen Deutsch-lands [http://www.spiderling.de/arages]; dostęp: 12.02.2011 r.

Thaler K. 1981. Bemerkenswerte Spinnenfunde in Nordtirol (Österreich). Veröff. Mus. Ferdinan-deum Innsbr. 61: 105–150.

Wunderlich J. 1979. Revision der europäischen Ar-ten der Gattung Micaria Westring 1851, mit An-merkungen zu den übrigen paläarktischen Ar-ten (Arachnida: Araneida: Gnaphosidae). Zool. Beitr., N.F. 25: 233–341.