ROCZNIK C H E Ł M S K I T O M 3, 1997

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

ŻYDZI CHEŁMSCY W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

Chełm, w interesującym mnie okresie swoisty konglomerat nacji, wy-znań i kul tur , w którym Żydzi stanowili największy odsetek ludności, jak do tąd nie doczekał się monografii, k tóra uwzględniałaby złożony problem mniejszości narodowej 1 . Zapoczątkowane w ostatnich latach badania nad dziejami mias ta i regionu zaowocowały pracami, których przedmiotem były również losy ludności żydowskiej t a m zamieszkałej2 .

W y b ó r cezury chronologicznej podyktowany jest kilkoma względami. W roku 1912 wyodrębniono gubernię chełmską, w której skład weszły po-wiaty, z n a j d u j ą c e się do tąd w granicach zlikwidowanej guberni siedlec-kiej i powiaty położone w południowej i wschodniej części guberni lubel-skiej. Nowa gubern ia składała się z 8 powiatów: bialskiego, biłgorajskiego, chełmskiego, hrubieszowskiego, konstantynowskiego, tomaszowskiego, wło-cławskiego i zamojsk iego 3 . Wyodrębnienie guberni z siedzibą je j władz w Chełmie znacznie podniosło znaczenie samego miasta , co nie pozostało bez wpływu na życie jego mieszkańców. Z kolei lata I wojny światowej,

1 B. Z i m m e r , Miasto Chełm. Zarys historyczny, Warszawa Kraków 1974. 2 II. K u w a ł e k , Żydowskie. Gminy Wyznaniowe w powiecie chełmskim w latach

1918-1939, „Rocznik Chełmski" t. I, 1995, s. 217-244; K. Z i e l i ń s k i , Ludność żydowska w powiecie chełmskim w latach 1914 1918. Studium statystyczne, ..Rocznik Chełmski" t . II, 1996, s. 185-205.

3 A. W r z y s z c z , Administracja guberni chełmskiej wobec wojny i ewakuacji w latach 191Ą-1915, „Rocznik Che łmsk i" t . II. 1996. s. 134-167

KONRAD Z I E L I Ń S K I

a zwłaszcza trzyletni okres okupacji austro-węgierskiej, wraz z paupery-zacją dużej części mieszkańców miasta , przyniosły znaczne natężenie ży-cia politycznego i kulturalnego. Zwłaszcza Żydom polityka okupacyjnych władz austriackich, w porównaniu z niechętną im adminis t racją carską i ekscesami ewakuujących się wojsk rosyjskich, jawiła się jako l iberalna i humani ta rna . Co nie mniej ważne, w latach I wojny światowej właśnie dały się zauważyć na szerszą skalę procesy laicyzacji i emancypacj i lud-ności żydowskiej spod przemożnych wpływów sfer ortodoksyjnych. Pro-cesy takie nic; ominęły także Chełma, choć ich zasięg był nieporównywal-nie mniejszy, niż dało się to zauważyć w stołecznym dla c. i k. okupacj i Lublinie.

Artykuł niniejszy, opar ty na dostępnych mater ia łach archiwalnych, jest tylko przyczynkiem do dziejów Żydów chełmskich i m a w swym założeniu stanowić jeden z punktów wyjścia do podjęcia pogłębionych i o poszerzonej cezurze chronologicznej badań nad przeszłością ludności żydowskiej na Chełmszczyźnie.

Zamieszkali w Chełmie Żydzi już od czasów Królestwa Kongresowego stanowili największy odsetek ludności miasta . Tabela 1 przedstawia s t ruk-turę wyznaniową mieszkańców Che łma w XIX i XX w., do czerwca 1916 r., kiedy to na życzenie okupacyjnych władz austriackich przys tąpiono do zbie-rania danych do spisu powszechnego, zapowiedzianego na jesień tego r o k u 4 .

Analiza danych zawartych w tabeli każe zwrócić uwagę na dwukrotny, dość gwałtowny wzrost liczby ludności wyznania mojżeszowego. W roku 1913 mogło to być związane z awansem mias ta n a siedzibę guberni , co ścią-gnęło do niego ludzi, pragnących się w Chełmie osiedlić. Gros z nich stano-wiła ludność żydowska. Z kolei wzrost odsetka Żydów w Chełmie w roku 1916 nie był równoznaczny z rzeczywistym przyrostem liczby ludności tego wy-znania. Pierwszy rok wojny spowodował masowe migracje. Ludność żydow-ska na ogół nie była ewakuowana wraz z cofa jącymi się Rosjanami, zmuszona

4 D a n e za: Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1914, Warszawa 1915; Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego z uwzględnieniem innych ziem polskich. Rok 1915, W a r s z a w a 1916; B. W a s i u t y l i s k i , Ludność żydowska w Polsce w wieku XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930; .]. L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska na Lubelszczyżnte w latach 1 wojny światowej, w; Z dziejów społeczno-ści żydowskiej na Lubelszczyżnte w latach 1918-1939, red . J . Doroszewski . T . Ra-dzik, Lubl in 1992. s. 7 -10; tenże , Zmiany tu strukturze narodowościowej i wyzna-niowej ludności Lubelszczyzny w czasu: I wojny światowej, Anna les U M C S , vol. X L V I / X L V I I , 1991/1992, s. 309 -342; także: „Czas" 1916, n r 145; „Cios Lubelski" 1916, n r 76.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

T a b . 1. S t r u k t u r a wyznan iowa mieszkańców C h e ł m a w la tach 1827-1916

Rok O g ó l n a l iczba

ludności m i a s t a

W y z n a n i e (odse tek) Rok

O g ó l n a l iczba ludności m i a s t a katolicy prawosławni ewangelicy mojżeszowi

1827 2 793 b .d . b .d . b.d. 67,4 1893 11887 19,9 25.3 1.2 53,5 1909 17541 24.5 35,2 1.4 33,3 1913 2 2 0 1 9 20,4 21,5 1,3 56,7 1916 14001 21,6 1,3 0,5 76,6

jednak została do c iągłej zmiany miejsca pobytu w granicach kra ju . Jak pisał w raporcie z guberni lubelskiej wysłannik Centralnego Komitetu Obywatel-skiego Karol Sienkiewicz, „większe miasta, jak Chełm i Hrubieszów, stały się przytułkiem Żydów z okolicznych miasteczek pomniejszych" (paździer-nik 1915 r . ) 5 . Zjawisko to nie równoważyło jednak s t ra t poniesionych przez ludność żydowską w wyniku mobilizacji i ewakuacji. W porównaniu z ro-kiem 1913, kiedy to w mieście mieszkało 12434 Żydów, ubytek rzeczywisty w marcu 1916 r. wyniósł 1760 osób. Jednocześnie jednak daleko poważniej-szym zmianom uległ odsetek ludności chrześcijańskiej, podobnie jak wysoki był ubytek rzeczywisty prawosławnych i katolików, toteż prasa polska, „Głos Lubelski", a za nim krakowski „Glos Narodu" i „Kurier Poznański" w alar-mującym tonie informowały o „zażydzeniu" Chełmszczyzny 6 . Dokładniejsze dane dotyczące Che łma i jego przedmieść zawarto w „Wykazie miejscowości powiatu chełmskiego: ludność, wyznania, siedziby urzędów", opracowanym na podstawie rapor tów władz gminnych i miejskich dla C. i K. Komendy Po-wiatowej w Chełmie jesienią 1916 r. Według tego źródła w Chełmie mieście mieszkało 10 989 Żydów, w Obołonem 374 i w Pilichonkach 342. Nie było osób wyznania mojżeszowego wśród zamieszkałych w Osadzie Młynarskiej 7 .

Danych tu przytoczonych nie należy traktować zbyt rygorystycznie. In-formacje dos tarczane przez adminis t rację carską nie zawsze były wiary-

5 A rch iwum Pańs twowe w Krakowie (dalej: A P K ) Arch iwum Naczelnego K o m i t e t u Narodowego (dalej : N K N ) 93, k 60; Arch iwum Pańs twowo w Lublinie (dalej: A P L ) Kance la r i a G u b e r n a t o r a Che łmsk iego (dalej: K G C l i ) 305 nlb. , Spiski wysiel iennych.

6 „Glos Lube lsk i" 1916, n r 76; „Glos Lubelski" 1916, n r 251; „Glos Narodu" 1916, n r 148; „Kur ie r Poznańsk i " 1916, nr 69; „Ziemia Lubelska" 1916, nr 27.

A P L K u k K r e i s k o m m a n d o in Cho lm (dalej: K K C h ) 15 nlb.; też: A P L Kancelar ia G u b e r n a t o r a Lubelsk iego (dalej : K G L ) 1913: 25a s t . III nlb.; Arch iwum Pańs twowe w C h e ł m i e (da le j : A P C h ) A k t a mias t a C h e ł m a (dalej : A m C h ) 99 nlb. , Wykaz właścicieli d o m ó w w mieście Che łmie , 1914.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

godne. Dochodziło do podwójnego liczenia mieszkańców przebywających czasowo poza miejscem swego stałego zamieszkania, do „robienia statystyki" w gminie poprzez zaniżanie bądź zawyżanie liczby ludności i poszczególnych je j grup. W ówczesnych warunkach politycznych, w czasie wzbudzającego wiele emocji i kontrowersyjnego wyodrębniania guberni chełmskiej, najczę-ściej dochodziło, oczywiście, do zawyżania liczby ludności prawosławnej 8 . Z kolei traktowanie w statystyce rosyjskiej Żydów nie tylko jako odrębnej grupy wyznaniowej, ale i językowej sprawia, że nie można na tej podstawie określić wewnętrznej s t ruk tu ry językowej ludności żydowskiej przed wojną, a co za tym idzie, porównać takich danych ze spisem austriackim z 1916 r.

Sp i sz 15 października 1916 r., przeprowadzony pod fachowym kierownic-twem Kazimierza Kuinanieckiego, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, szefa Urzędu Statystycznego (Statische Amt) przy c. i k. Generalnym Guber-natorstwie Wojskowym, ob ją ł całą ludność cywilną i miał na celu zbadanie je j s tanu według płci. wieku, wyznania, języka macierzystego i poziomu wy-kształcenia. Ponieważ w trakcie przeprowadzania spisu trwały jeszcze zwią-zane z działaniami wojennymi migracje ludności i nie rozpoczął się na więk-szą skalę powrót ewakuowanych i uciekinierów do k ra ju , również wyniki tego spisu t raktować należy jako przybl iżone 0 . Ponadto pewna część ludności, zwłaszcza żydowskiej, s ta ra ła się ukryć przed spisem w obawie, iż może on być przygotowaniem do poboru wojskowego. To osta tnie zjawisko nie było czymś specyficznym dla c. i k. okupacji . Sprzed wojny i z je j pierwszych miesięcy nie brak dowodów na uchylanie się Żydów od służby wojskowej, a niechęć do wypełniania „patriotycznego obowiązku" była tak wielka, iż nieraz sięgano nawet do samookaleczenia l 0 . W jakimś stopniu na wynikach spisu z jesieni 1916 r. zaważył fakt nieuznawania przez nowe władze języka jidysz. Zdezorientowani Żydzi stawali bowiem przed koniecznością podania nieprawdy, gdyż to j idysz był dla większości z nich językiem macierzystym, a to budziło obawy o reakcję władz. Austriacy niejednokrotnie odżegnywali się od rzekomych zamiarów stosowania jakichkolwiek represji wobec ludności

8 J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska..., s. 10; tenże . Zmiany..., s. 311-312; K. Z i e l i ń s k i , jw. , s. 187; zob. też J K u c z i n s k i , Projekt wydielenta Cholmszcziny, Sanki. 1 'e te rbnrg 1911; L. P I o c h o c k i, Chrimszczyzna i sprawa jej oderwania, Kraków 1912, s. 26 34.

9 J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska..., s. 10; tenże , Zmiany..., s. 310-311; K . Z i e l i ń s k i , jw . , s. 180 187.

1 0 A P L K G C h 300 Ib; d a n e z innych powia tów A P L Z a r z ą d Powia towy Lubelski 78 nlb.; A P L Z a r z ą d Ż a n d a r m e r i i G u b e r n i C h e ł m s k i e j (dalej : Z Ż G C h ) 22 nlb .

2 0 6

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

żydowskiej, poda j ące j polski, rosyjski lub niemiecki jako swój język macie-rzysty, jednak niewykluczone, iż z tego powodu niektórzy Żydzi mogli się ukryć przed a n k i e t e r a m i " . Wszystko to sprawia, iż dane statystyczne do-tyczące liczby ludności żydowskiej w Chełmie, zarówno te sprzed roku 1914, jak i z lat wojny, m a j ą wartość szacunkową.

Większą t rudność niż ustalenie rzeczywistej liczby ludności żydowskiej w Chełmie sprawia ustalenie je j s t ruktury zawodowej oraz porównanie ze s t ruk turą zawodową mieszkających w mieście chrześcijan. Fragmentarycz-ność zachowanych materiałów źródłowych pozwala jedynie stwierdzić, iż źró-dło u t rzymania większości rodzin żydowskich w Chełmie stanowiły handel i rzemiosło, rzadziej drobniejsze zakłady przemysłowe. Niewielki pozostawał odsetek inteligencji żydowskiej. Niemal nie było Żydów wśród nauczycieli szkół elementarnych i średnich w mieście. Poza nielicznymi szkołami ele-mentarnymi przeznaczonymi dla dzieci żydowskich oraz chederami, nauczy-cieli Żydów spotykamy przed wojną w założonym w roku 1909 prywatnym Gimnaz jum Męskim z prawami szkół rządowych i w założonym rok później progimnazjum żeńskim. Rabini F. Mendelsohn i Samuel Rubinson nauczali w nich religii mojżeszowej uczennice i uczniów tego wyznania 1 2 . Większy udział mieli Żydzi w zawodach związanych z medycyną. W roku 1913 prak-tykowały w Chełmie dwie dentystki Dwojra Lorbier i Chana Birenbaum oraz dentys ta Chaim Liszczyn. Trzech lekarzy nosiło nazwiska żydowskie: Izaak Linkowicz, Josif Migdał i J a k u b Gerenrajch, przy czym ten ostatni w spisach figurował jako prawosławny 13 .

War to może prześledzić koleje życia J a k u b a Mojżeszowicza Gerenrajcha. Urodzony w roku 1859, ukończył s tudia w Warszawie ze stopniem lekarza medycyny w roku 1897, po czym rozpoczął pracę jako lekarz przy chełmskim Seminar ium Duchownym (unickie seminarium od roku 1875 funkcjonowało jako prawosławne), nadzoru jąc również s tan zdrowia młodzieży kształcącej się w innych zakładach naukowych średniego szczebla w Chełmie. Nie odbył służby wojskowej, odznaczono go Orderem Świętego Stanisława III stopnia, a w roku 1913 piastował już stanowisko lekarza powiatowego. Żonaty z Zofią z domu Rozenblum, miał t ró jkę dzieci, Helenę, Aleksandra i Micha ła 1 4 .

" „Myś l Żydowska" 1910, n r 30. 34. 1 3 R . K u c h a . Szkolnictwo śrrjinie Chełma przed wybuchem pierwszej wojny świato-

wej, „Roczn ik C h e ł m s k i " t . 11, 1996, s. 137-138, 146 117. 1 3 A P L R z ą d G u b e m i a l n y C h e ł m s k i (dalej : R G C h ) 2144 nlb. H A P L R G C h 2397 n lb . , O s łużb ie cholmskowo u jezdnowo wraczia J akowa \ lo j s ie je -

wicza G e r e n r a j c h a , 1913.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

W roku 1913 w Chełmie istniały 3 składy materiałów aptecznych, bę-dące własnością Żydów: J a k u b a Horowitza, w którym przyuczał się Benia-min Goldfarb, prowizora farmacji Szlomy Birenbauma /. uczniem Gierszkiem Birenbaumen oraz Berka Gu tha rca przy ulicy Lubelskiej, w którym udziały miał rabin urzędowy miasta Josiflzaakowicz Kagan l 5 . W roku 1914 z prośbą o zgodę n a otwarcie magazynu aptecznego w Chełmie zwrócił się do władz prowizor farmacji Gans Mendel, ale nie uzyskał aprobaty d la swego przedsię-wzięcia. Powodem miał być fakt funkcjonowania w mieście wystarczającej już liczby tego typu placówek (poza wspomnianymi składami materiałów aptecznych, istniały dwie apteki będące w rękach polskich)1 6 . W listopa-dzie 1913 r. władze nakazały zamknąć skład materiałów aptecznych innego Izraelity, Salomona Rozencwajga, który swój interes prowadził zaledwie od 13 września tego roku za zezwoleniem Wydziału Lekarskiego Rządu Guber-nialnego Chełmskiego. Prawdopodobnie fakt, iż Rozencwajg był poddanym króla Rumuni i , zaważył na decyzji w ładz 1 7 .

W Chełmie w chwili wybuchu wojny istniało kilka żydowskich dru-karni: zakłady Wajnsz ta jna , Bronfelda i Er l icha 1 8 . Ciekawą postacią był Zachar Erlich, właściciel drukarni , litografii i składu materiałów piśmien-nych, były rabin świerżańskiego i wojsławickiego okręgów bóżniczych, zwol-niony z tych funkcji wskutek zaniedbań w pełnieniu swych obowiązków 19. Niedoszły współ wydawca rosyjskojęzycznego periodyku „Bug", w kwiet-niu 1912 r. rozpoczął s ta ran ia o wydawanie i druk we własnym zakła-dzie tygodnika „Listok Torgowo-Proinyszlennych Objawleni j" . W piśmie znaleźć się miały wiadomości ściśle specjalistyczne: ogłoszenia firm han-dlowych i przemysłowych, aktualne notowania giełd i akcji firm rekla-mujących się w tygodniku, porady handlowe itp. Guberna to r lubelski, zgodnie z obowiązującą procedurą, polecił władzom policyjnym i naczel-nikowi powiatu przedłożyć opinię o petencie. Zastrzeżenia zgłosił miej-scowy Urząd Żandarmeri i . P rzypomniano sobie, iż Erlich zmuszony był zrezygnować ze stanowiska rabina, że w roku 1912 ukarano go grzywną

1 1 A P L R G C h 2137 nlb. 1 6 A P L R G C h 2135 nlb.; zob. też: A P L R G C h 2145 n lb „Swicdienia ob ap tekach

i slużaszczicli w nich f a r m a c e u t a c h i ap tekarsk ich uczcn ikach" , 1913. 1 7 A P L R G C h 2148 nlb 1 8 A P L R G C h 574 nlb.; A P L K G C h 110 nlb.; A P L K G L 1912, 7 n lb 1 9 A. K G r o m e k , Lubelskie, prasowe, inicjatywy wydawnicze wiatach 1900-1939, w:

Prasa lubelska. Tiudycje i współczesność, red J -larowiecki, J . Myśl iński , A. Słowikowska, W . Śladkowski , Lubl iu 1980, s. 01 63.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

za nieprzestrzeganie przepisów sanitarnych, a przede wszystkim, że w la-tach 1905 1906 wraz z żoną Marią podejrzani byli o ukrywanie w swoim domu „elementów socjalistyczno-rewolucyjnych". Zapewne ten ostatni za-rzut-podejrzenie przesądził sprawę i Erlich nie otrzymał zgody na wydawa-nie p i s m a 2 0 .

W interesującym mnie okresie w Chełmie istniało kilka żydowskich księgarni, a współwłaścicielem jednego z magazynów książek był znany nam już rabin Kagan 2 1 .

Wśród pracowników cywilnych Rządu Gubemialnego znajdowało się dwóch Żydów: Dawid Zabłocki, pracownik kancelarii, i Konstantyn Mojże-szowicz Jak imjuk , pomocnik pisarza, absolwent Gimnazjum Męskiego w Sie-dlcach. Nie podano ich wyznania, niewykluczone więc, iż podobnie jak lekarz powiatowy Gerenrajch byli już po konwersji2 2 .

Dość znaczny odsetek stanowili Żydzi w składzie narodowościowym pro-letar iatu Che łma, zat rudnionym w warsztatach rzemieślniczych i niewiel-kich zakładach przemysłowych. Gros Żydów trudni ło się jednak handlem, a wybuch wojny i towarzyszące mu migracje, w czasach c. i k. okupacji przymusowe kontyngenty i kontrybucje sprawiły, iż najbardziej ucierpiała właśnie liczna, a niezbyt zamożna żydowska klasa przeinysłowo-handlowa, właściciele mniejszych i większych sklepów, „firm" jednoosobowych i ro-dzinnych, pośrednicy i rzemieślnicy. W miejsce normalnego życia gospodar-czego pojawiły się szmugicl, przemyt i spekulacja. Przymusowa reglamen-tacja obrotu p łodami i produktami rolnymi doprowadziła do zaniku, a ra-czej poważnego u t rudnien ia „dorfgejerstwa", czyli skupu po wsiach przez kupców-Zydów towarów, co było źródłem utrzymania wielu rodzin żydow-sk ich 2 3 . Zmniejszyło się też zapotrzebowanie na większość usług świadczo-nych t radycyjn ie przez rzemiosło żydowskie. Sarna spekulacja, sprzedaż to-warów bez akcyzy i inne sposoby „dopomagania" sobie w interesach nie były oczywiście czymś nowym — nie brak tego rodzaju przykładów i z czasów

2 0 A. K . G r o m e k , Dzieje prasy lubelskiej w latach 1800-1939, w: Prasa lubelska..., s. 29 30.

2 1 A P L K G C h 17-18 nlb.; A P L K G C h 23 26 nlb.; A P L K G C h 37 nlb.; A P L K G C h 239 nlb.; A P L K G C h 254 nlb . ; A P L Z a r z ą d Powia towy Che łmsk i (dalej: ZPCl i ) 78 nlb . O licach wysel iennych za k o n t r a b a n d u . 1915.

2 2 A P L R G C h 64-65 nlb.; A P L R G C h 117 nlb. 2 3 A. W ó j c i k , Ruch robotniczy na Lubelszczyźnie (do 1918 roku), Lubl in 1986,

s. 15-16; A P L K K C h 12 l b . , La i idwr i t schaf t l ichc Indus t r ien , Indus t r i e u n d Gewerbeweren; „Dziennik Urzędowy C. i K. K o m e n d y Powiatowej w Che łmie" (dalej: D U K P C h ) 1918, n r 4.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

rosyjskich2 '1 , niemniej j ednak w chwili wybuchu wojny i później wskutek wywożenia i niszczenia przez Rosjan surowców i urządzeń przemysłowych oraz polityki gospodarczej władz austriackich, polegającej na bezpardono-wej eksploatacji okupowanych obszarów, zjawisko to wys tąp i ło z dużo więk-szą ostrością. Obchodzenie zakazów i nielegalny handel stały się procederem powszechnym, z k tórym władze, tak rosyjskie, jak i okupacyjne, usiłowały walczyć, ale bez większego powodzenia 2 5 . „Dzienniki Urzędowe c. i k. Ko-mendy Powiatowej w Chełmie" często drukowały listy osób ukaranych, na j -częściej za szmugiel i podbi janie c en 2 6 , a w czerwcu 1916 r. na murach mia-s ta pojawiło się ostrzeżenie miejscowych władz, skierowane do żydowskich mieszkańców Chełma, dopuszczających się w celach spekulacyjnych szerze-nia pogłosek o ruchach wojsk. Austriacy, w myśl zasady odpowiedzialności zbiorowej, nie tylko zapowiadali kary dla popełnia jących te czyny, ale za-grozili kontrybucją w wysokości 25 000 koron, nałożoną na całą miejscową gminę w y z n a n i o w ą ' ' .

Pociąganie ludności z obszarów okupowanych do robocizny w organizo-wanych przez okupan ta kolumnach pracy również spotykało się ze zdecy-dowaną niechęcią. W lecie 1916 r. władze okupacyjne liczbę uchylających się od tego obowiązku Żydów w samym Chełmie szacowały na około 3000 mężczyzn 2 8 . S tąd też zakaz przemieszczania się Żydów z jednej miejscowo-ści do innej i wysokie kary dla nie przestrzegających tych przepisów. Celem władz było przy tym także u t rudn ian ieszmuglu i p r z e m y t u 2 9 . „Wojskowe" metody werbunku, reżim, złe warunki bytowe i niskie płace w kolumnach pracy skłaniały do prób uchylania się od tego obowiązku i wywoływały zro-zumiałe wzburzenie ludności 3 0 .

Jednocześnie Żydzi lepiej wykształceni, włada jący w mowie i piśmie ję-zykiem niemieckim, liczyć mogli na lepiej p ł a tne zajęcie w cywilnej admi-

2 4 A P L KG Cli 27 18 nlb.; A P L K G C h 2 3 - 2 6 nlb.; A P L K G C h 37 nlb.; A P L K G C h 239 nlb.; A P L K G C h 254 nlb.; A P L Z P C h 78 n lb . , O liceach wysel iennych za k o n t r a b a n d u . 1915.

2 i K . Z i e l i ń s k i , jw. , s. 193. 2 6 A P L K K C h 6G nlb.; D U K P C h 1916, nr 5. 6, 7; D U K P C h 1917, nr 6, 8; D U K P C h

1918, nr 5, 6, 7. 2 7 „Glos Lubelski" 1916, nr 181; „Myśl Żydowska" 1916, nr 15; „Ziemia Lubelska"

1916, n r 357. 2 8 „Myśl Żydowska" 1916, n r 18-2 9 „Glos Lubelski" 1916, nr 191; „Myśl Żydowska" 1916, n r 14. 3 0 J L e w a n d o w s k i . Ludność Żydowska. .., s. 20; t akże A P L K K C h 24 nlb; A P L

K K C h 116 k. 17; A P L K K C h 124 nlb .

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

ni.stracji miejscowej c. i k. Komendy. W pierwszym kwartale 1913 w cha-rakterze pomocy kancelaryjnych za t rudniano t am Rosę Wohlberger, Nechę Kalenbijgen i Josefę Rachcr 3 1 .

W komórkach organizacyjnych c. i k. Komendy w Chełmie byli wojskowi wyznania mojżeszowego, pochodzący głównie z Galicji, ale i z innych krajów monarch i i 3 2 . Zapewne ułatwiało to miejscowym Żydom kontakty z władzą, ale t rudno osądzać, czy i jak często łączyły przybyszy z miejscowymi s tosunki pozaoficjalne i towarzyskie 3 3 .

Udział Żydów we władzach miejskich Che łma nie był w czasach ro-syjskich reprezentatywny dla odsetka ludności tego wyznania w mieście. W marcu 1914 r. w Radzie Miejskiej zasiadało 3 Żydów obok 2 Rosjan i 6 Polaków-katol ików 3 4 . W dzia ła jącej w latach wojny przy Magistracie Komisji Sani ta rne j zasiadało 3 Żydów obok 2 Rosjan i 6 Polaków 3 5 .

W 1916 r. w tymczasowym zarządzie miasta zasiadało 4 Żydów i 6 Pola-ków 3 6 . 22 czerwca 1917 r . odbyło się inauguracyjne posiedzenie nowo mia-nowanej Rady Miejskiej Chełma. Miesiąc później krakowski „Głos Narodu" donosił:

C h e ł m m a R a d ę Miejską, gdzie p o c z y n a j ą c o d p rezyden ta , a kończąc n a woźnym mag i s t r ack im , są n iemal sami Ż y d z i 3 7 .

W Kadzie Miejskiej znalazło się w rzeczywistości 17 Polaków i 15 Ży-dów, a nominacja aż tylu mojżeszowych spotkała się ze zdecydowaną nie-chęcią ludności polskiej 3 8 . Przebywający w sierpniu 1917 r. w Chełmie kore-

3 1 A P L K K C h 105 k. 109-117. 3 2 A P L K K C h 11 k. 1 - 3 , K o m ó r k i o rgan izacy jne C. i K . K o m e n d y Powiatowej

w C h e ł m i e pod względem narodowośc iowym i wyznan iowym, 1917 1918. 3 3 A P L K K C h 12 k. 263 238. 3 4 A P C h A C h 91 nlb, Die lo o pro izwodstwie wyborow r a t i n a n o w Mag i s t r a t a . 3 5 T a m ż e , Dielo o mie js twach S a n i t a r n o j Komisi i Mag i s t r a t a . 3 6 A P L K K C h 12 k. 177-178. W e d ł u g krakowskiego „Głosu N a r o d u " tymczasowym

pie rwszym b u r m i s t r z e m m i a s t a mia ł zos tać właściciel d o m u w Che łmie , Szmul Dichter , w iadomość t a j e d n a k by ła n ieprawdziwa: „Głos N a r o d u " 1917, n r 5; spros towanie : „Ziemia Lubelska" 1917, n r 16."

3 7 „Glos N a r o d u " 1917, n r 72. 3 8 „Glos N a r o d u " 1917, n r 150. Z p rasy lubelskiej : „Zmorą dla Che lmian jes t stwier-

dzenie większości l iczebnej Żydów. Zan iepokojen i obywate le s łyszą, iż w przyszłe j Radzie Miejskie j n a ogólną l iczbę 32 r adnych , Żydzi d o m a g a j ą się 27 miejsc" — „Dziennik Lu-belski" 1917, n r 150. Odse t ek Żydów w Radzie Miejskiej C h e ł m a (15 radnych żydowskich i 17 polskich) by l rzeczywiście wysoki. Dla porównan ia , w Radzie Miejskiej Hrubieszowa za s i ada ło 8 Żydów i 16 chrześc i jan , w Pu ławach 6 Żydów i 18 Polaków, w 32-osobo-wej Radz ie Miejskie j Zamośc ia przedstawiciel i ludności żydowskiej by ło zaledwie 8; A P L

KONRAD Z I E L I Ń S K I

spondent j edne j z warszawskich gazet na pytanie, jak układa ją się stosunki z Żydami, o t rzymał odpowiedź od sekretarza Powiatowego Komite tu Ra-tunkowego, Adamskiego:

[ . . . ] r a d a miejska niby w y b r a n a , a właściwie naznaczona , prawie ca łk i em żydowska, mil icja t akże żydowska , m a g i s t r a t żydowski [ . ] Rządzą więc m i a s t e m Żydzi , a j a k ? ! 3 0

Podobny problem wystąpi ł przy okazji wyboru nowego burmis t rza w styczniu 1918 r. Przed wyborami Żydzi zażądali gwarancji , iż zastępcą burmistrza będzie Żyd. Gdy radni polscy na to nic przystali, Żydzi opu-ścili salę posiedzeń, uniemożliwiając odbycie wyborów, a władza w mieście pozostała przy Komisarzu Wojskowym "'. Z kolei gdy ten postanowił do tworzonego sejmiku powiatowego wydelegować w równej liczbie kandyda-tów polskich i żydowskich, Polacy na znak protestu odmówili przyjęcia tych godności, a ich miejsca pozostały nie obsadzone 4 1 .

Brak dostatecznych materiałów źródłowych uniemożliwia na tym etapie badań bliższą analizę stosunków pomiędzy radnymi polskimi i żydowskimi w Radzie Miejskiej Chełma. Nie brakowało spraw spornych, czy to na tle rozdziału środków materialnych poszkodowanym przez wojnę, czy przy kie-rowaniu gospodarką mie j ską 4 2 , choć w sprawach większej wagi, dotyczących przyszłości Polski i Chełmszczyzny, radni polscy i żydowscy występowali wspólnie. W uroczystości z okazji proklamacji pa ten tu cesarskiego z 12 wrze-śnia 1917 r. o ustanowieniu władzy państwowej w Polsce, jaka mia ła miejsce 15 września w Lublinie, wzięli udział również członkowie Rady Miejskiej w Che łmie 4 3 . Nic; wiemy niestety, jakie były reakcje Żydów członków Rady Miejskiej i ludności żydowskiej Che łma na wieść o decyzji przekazania w ręce Ukraińców Chełmszczyzny i Podlasia.

Ludność żydowska na możliwości zmian dotychczasowych stosunków po-litycznych reagowała, jak się zdaje , pragmatycznie, nic odbiega jąc w tym zresztą od postaw reprezentowanych przez większość społeczeństwa pol-skiego. W lipcu 1914 złożona z 7 osób delegacja miejscowej gminy wyzna-niowej, na czele z rabinem i członkiem zarządu Gminy Anszelem Biderma-nem, „z żalem" żegnała episkopa Eulogiusza, da ru jąc mu oprawny w srebro

K.u.k. K r e i s k o m m a n d o in Hrubieszów 30. k. 5 - 6 , R a d a Miejska w Hrubieszowie, 1917; J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska-.., s. 33.

3 0 „Ziemia Lubelska" 1917, nr -122. 4 0 „Głos N a r o d u " 1918, nr 16 4 1 T a m ż e , „Ziemia Lubelska" 1919, n r 29, 36. 4 2 „Glos N a r o d u " 1918, nr 152. 4 3 „Czas" 1917, nr -127.

2 1 2

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 1 9 1 8

Stary T e s t a m e n t 4 4 . Jeszcze w styczniu 1915 r. ludność żydowska z miejsco-wości wchodzących w skład guberni chełmskiej odprawiała w synagogach modły o zwycięstwo, a w m a j u tego roku, mimo rosnącego zaniepokojenia, nie t racono wiary w siłę oręża rosyjskiego4 5 . Według naczelnika Zarządu Żandarmer i i Gubern i Chełmskiej w powiecie biłgorajskim w m a j u 1915 r. „ludność prawosławna i żydowska była wraz z przybliżaniem się wojsk nie-przyjacielskich przygnębiona, podczas gdy u Polaków dostrzec można było z tego faktu radość", ale już w czerwcu, według tego samego źródła, „w miarę zbliżania się wojsk nieprzyjacielskich [ . . . ] lojalność Polaków i Żydów może budzić wątpliwości" 4 6 . W chwili objęcia władzy przez okupanta w mieście momentalnie poznikały wszelkie napisy w języku rosyjskim, chociaż „miasto robiłoby milsze wrażenie, gdyby napisy na sklepach żydowskich były więcej w zgodzie z ortografią i językiem polskim" 4 7 . Napisy na szyldach sklepów żydowskich w rodza ju „Sklep drobiazgów towarów" Cli. Messcraczy „Sklep stary ubrany" M. Zysmana, u Polaków budziły tak wesołość, jak i niechęć do żydowskich sklepikarzy i rzemieślników4 8 .

W drukowanych na łamach „Głosu Lubelskiego" Wrażeniach z ziemi chełmskiej M. Siedlecki pisał:

W chwili, k iedy p r zy j echa ł em do C h e ł m a , zaczę to właśnie zmieniać napisy n a skle-pach , afisze, wszędzie poroz lep iane zapowiada ły , że wolno jes t używać napisów tylko w ję-zyku po lsk im, ukra ińsk im lub n iemieckim. ( . . . ) Sklepy żydowskie o t r z y m y w a ł y czasem napisy tylko niemieckie, wiele sklepów tylko g o d ł a polskie nosiło, ale napisu ukra ińskiego nie by ło a n i j ednego , a wiem, że późnie j wcale się t ak i nap i s nie z j a w i ł 4 9 .

Wysoki stosunkowo udział Żydów we władzach samorządowych Chełma, pomi j a j ąc wolną od antysemityzmu, przyna jmnie j „urzędowego" politykę władz okupacyjnych, świadczył o dobrych stosunkach między przedstawi-cielami władz a miejscową społecznością st.arozakonnych.

Sprawa przekazania Chełmszczyzny Ukraińcom budziła zainteresowanie pism żydowskich. Na łamach „żargonowych" dzienników warszawskich, jak „Moment" czy „Das Jiidische Folk" pisano, iż nie jest łatwo ustalić, kogo na spornym terenie jes t więcej — Polaków czy Ukraińców, lekceważy się na tomias t całkowicie mieszkających tam Żydów, którzy mogą okazać się

4 4 „Życie Lubelskie" 1914, n r 78. 4 5 A P L K G C h 19 nlb . O nas t ro j en i i nasielienia, 1915. 4 6 T a m ż e . 4 7 „Goniec Wieczorny" 1916, nr 375. 4 8 „Ziemia Lubelska" 1916, nr 327. 4 9 „Glos Lubelski" 1916, n r 47; też. „Glos N a r o d u " 1915, nr 664.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

siłą zdolną odegrać poważną rolę w konflikcie. Przestrzegano polskie siły polityczne, iż lekkomyślnością jest potęgowanie niechęci, jaka panuje w sto-sunkach polsko-żydowskich i „podjudzanie przeciwko Żydom" w momencie, gdy „na Ukrainie da ją Żydom najszerszą autonomię" 5 0 .

W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości i w przeddzień wojny polsko-bolszewickiej, stosunek Żydów do nowego państwa polskiego s taros ta chełmski oceniał jako „neutralny" i „kompromisowy", d o d a j ą c jednak, że stosunki pomiędzy ludnością mojżeszową a chrześcijańską są wzajemnie „nieprzychylne" 5 1 . W czerwcu 1919 miały nawet miejsce „bardzo nieznaczne ekscesy antyżydowskie" Po wojnie z bolszewikami postawa niektórych środowisk żydowskich budzi ła u władz polskich coraz więcej wątpliwości. W styczniu 1924 starosta chełmski pisał o miejscowych Żydach:

Mają ( . . . ] da leko głębszą s y m p a t i ę d o Rosji Bolszewickiej, aniżeli do Polski. G d y w s tyczniu t r u p a rosyjska d a w a ł a w C h e ł m i e szereg p rzeds tawień , 80% publiczności s t a -nowili Żydzi, ok l a sku j ący z n i ebywałym e n t u z j a z m e m typowe m o m e n t y , odzwierc ied la jące dusze rosyjskie r , : ! .

W t rudnym życiu codziennym w czasie wojny jednak nie „wielka po-lityka" była głównym źródłem konfliktu polsko-żydowskiego. Tradycyjnym obszarem sporów pozostały sprawy gospodarcze, a za t rudną sytuację apro-wizacyjną i powszechną drożyznę obwiniano Żydów, w rękach których spo-czywał miejscowy handel. Niedobór towarów na rynku, spekulacja i pod-bijanie cen, a także katastrofalny i nieraz zagrażający zdrowiu mieszkań-ców mias ta s t an sanitarno-epidemiologiczny rejonów zamieszkałych przez ludność żydowską, były przedmiotem ostrych ataków ze strony prasy pol-skiej. Jednocześnie fakt wyzyskania dobrej koniunktury na niektóre towary i usługi przez kupców i przedsiębiorców żydowskich, a tym samym boga-cenie się jednostek, sprzyjało rosnącemu niezadowoleniu ludności polskiej, a rzecznikom antysemityzmu dawało do rąk coraz to nowe a r g u m e n t y 5 4 .

5 0 Za: „Ziemia Lubelska" 1918, n r 165; też: „Myśl Żydowska" 1918, nr 6, F .S. , Cheimszr.zyzna a snmookreślenie narodowe.

5 1 A P L U r z ą d Wojewódzk i Lubelski , Wydz ia ł Społeczno-Pol i tyczny (dalej : U W L W S P ) 170, k 8. S p r a w o z d a n i a s y t u a c y j n e s t a ros ty che łmskiego z życia pol i tycznego i spo łecznego oraz s t a n u bezpieczeństwa publ icznego, 1919 1920; A P L U W L W S P 1707, k. 4; A P L U W L W S P 1710, k 06

" A P L U W L W S P 1706, k. 16 5 3 A P L U W L W S P 1719, k. 5. " „Dziennik Lubelski" 1916, n r 219; „Glos N a r o d u " 1915, n r 166, 664; 1918 nr 63, 74,

96, 109, 120, 138. 293; „Myśl Żydowska" 1917, n r 14; „Przeg ląd P o r a n n y " 1916, n r 190; „Ziemia Lubelska" 1915, nr 98; 1916, n r 326; 1917, nr 61; 1918, nr 293.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

W efekcie nawoływano do bojkotu zubożałych sklepów i warsztatów ży-dowskich, a na łamach lubelskiej prasy piętnowano tych Polaków, którzy wyzbywali się ma ją tków, ziemi i budynków, sprzedając je Żydom. Szermo-wano przy tym hasłami w rodzaju „wyprzedaży kra ju" i „zdrady", a celował w tym endecki „Głos Lubelski", którego histeryczne często ar tykuły chętnie przedrukowywał krakowski „Głos Narodu" 5 5 .

W latach wojny w mieście nie doszło do większych ekscesów antyży-dowskich, ale groźba tumul tu , a może nawet pogromu, zawisła nad miej-scową społecznością żydowską latem 1913 r. W nocy z 24 na 25 sierpnia kilku uczniów chełmskiego gimnazjum państwowego, Georgij Newski, Iwan Lisowski, Włodzimierz Elcow i Nikoła j Siedlecki oraz syn dyrektora Insty-t u t u N o w o A leksandryjsk iego Kaługin i uczeń gimnazjum w Brześciu Dy-mitr Ru t kiewicz, wtargnęli do herbaciarni Szaji Tuchman przy ulicy Poczto-wej. Zażądali wódki, wywiązała się sprzeczka, na pomoc właścicielce lokalu ruszyło kilku gości herbaciarni , Chaim Kalman Ajzen, mieszkaniec Chełma, Dawid Esik z Hrubieszowa i Icek Rofel z Zamościa, wszyscy wozacy. Wywią-zała się bójka, w trakcie której Ajzen śmiertelnie ranił nożem Kurkiewicza i dwukro tn ie pchnął Lisowskiego. Zbiegłych Żydów szybko ujęto, gimnazi-stów zaś wykluczono ze szkół, ale z prawem wstąpienia do innych gimnazjów. Po tym zajściu w mieście pojawiły się ulotki tej treści:

Bracia chrześci janie , niech z a b ó j s t w o naszego b r a t a nie pozos tanie nie pomszczone, bijcie Żydów!

Kolportowane były prawdopodobnie przez uczniów gimnazjów chełm-skich, chociaż władzom nie udało się u jąć winnych 5 6 . Ważniejsze jednak, iż nie odniosły zamierzonego skutku — do pogromu nic doszło, na co mógł mieć wpływ fakt , iż poszkodowani byli Rosjanami, nie zaś Polakami.

Życie polityczne ludności żydowskiej miasta, mimo „gorącego", sprzyja-jącego spekulacjom politycznym okresu, przysłaniały sprawy bytu codzien-nego. Ludność, za j ę t a przede wszystkim troską o byt materialny, rzadko angażowała się politycznie. Tradycyjnie największe wpływy posiadali orto-doksi, zas iadający w zarządzie chełmskiej Gminy Wyznaniowej i posiada-jący najwięcej zwolenników, aczkolwiek „Aguda" zawiązała się w mieście dopiero w 1931 r.5 7 Organizacja syjonistyczna i syjoniści-socjaliści uaktyw-

5 1 Zobacz m in. „Glos Lubelski" 1918, n r 107, 132, 219; „Glos N a r o d u " 1918, n r 44, 59, 65, 179, 241; też: „Życie Lubelskie" 1914, n r 10.

5 6 A P L Z a r z ą d Ż a n d a r m e r i i G u b e r n i Lubelskie j (dalej: ZŻG1.) 296 nlb. 5 7 R. K u w a l e k , jw . , s. 226-227.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

nili się po roku 1918 5 8 . O sprzyjanie tym osta tnim podejrzewano Borucha Wajnryba , właściciela domu modli twy przy ulicy Szkolnej. Anonimowy in-formator twierdził, iż modlący się tam, w rzeczywistości rozprawiają na te-maty pol i tyczne 5 9 . Władze policyjne nie potwierdziły jednak tych informa-cji, a modlący się u W a j n r y b a mieli stanowić grupę „chasydów bielskich" 6 0 . Fakt, iż Wanryb był wieloletnim członkiem zarządu miejscowej Gminy, zdo-minowanej przez ortodoksów, przemawia raczej za „chasydami" 6 1 .

Liczniejsi od syjonistów byli w Chełmie członkowie i sympatycy Bundu , czemu sprzyjał stosunkowo dobrze, jak na Lubelszczyznę, rozwinięty drobny przemysł. Istniejące w Chełmie już od czasów rewolucji 1905 r. koła Bundu , utrzymywały kontakt z lubelską organizacją pa r t i i 6 2 . Z kolei chełmski Bund koordynował działania komórek organizacyjnych parti i w mniejszych miejscowościach gube rn i 6 3 . Członkami Bundu w Chełmie byli m.in. Srul Frajd, stolarz pochodzący ze wsi Wólka Kańska w gminie Pawłów i jego brat Mordko, Moszko Szimel, Perec Szyfer, Bejl Traist , Mer Guss i C h u m a T u c h m a n 6 1 .

Utworzenie nowej guberni zaktywizowało życie społeczno-kulturalne w mieście. Jeszcze w 1914 r. z inicjatywy S. Eliasberga, Sz. Farbera , M. So-kulera, A. Da jmana , Ch. Cygielmana i E. Erlicha założono Klub Szachowy. Celem członków- założycieli było rozpowszechnianie gry w szachy oraz ułat-wianie kontaktów między miłośnikami te j gry. Poza szachami, w lokalu klu-bowym zamierzano grywać w warcaby, kości, karty i bilard. W statucie za-powiadano organizowanie różnego rodzaju turniejów, zebrań szachowych, konkursów i lekcji pokazowych. W perspektywie zamierzano utworzyć biblio-tekę i czytelnię, a lokal wykorzystywać do organizowania balów, maskarad i zabaw tanecznych 6 0 .

Dochody z tego rodza ju imprez, składki członkowskie, legaty, ofiary jed-norazowe, tworzyły podstawę budżetu Klubu. Ponadto ważną w nim pozycję stanowiły wpływy z biletów wstępu dla niestowarzyszonych. Jak się zdaje , chełmski Klub Szachowy nie był jedynie stowarzyszeniem miłośników kró-

5 8 A P L U W L W S P 1710 k. 06; zob. też: A P L Z Ż G C h 59-61 l b . 5 9 A P L Z Ż G C h 62, k 1. 6 0 A P L R G C h 646 nlb. 6 1 A P L R G C h 459 nlb . ; A P L R G C h 503 nlb. 6 2 A. W ó j c i k , . j w . , s. 15-16, 200 6 3 A P L Z Ż G C h 55 57 lb . ; A P L Z Ż G L 482-483 lb. 6 4 A P L Z Ż G C h 481 k 54; A P L Z Ż G C h 57 k 4-6 . 6 5 A P P L Lubelski G u b e r n i a l n y Urząd do S p r a w Stowarzyszeń (dalej : L G U S ) 170 nlb. ,

S z a c h m a t n y j K l u b w gorodie Che łmie .

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

lewskiej gry. Wkró tce po legalizacji, w listopadzie 1914 r., policja dokonała najścia na lokal, którego bywalców podejrzewano o hazardową grę w karty. Nikogo nie udało się „przyłapać" na grze, a właścicielom Klubu udowodnić prowadzenia działalności niezgodnej ze s t a tu tem, niemniej jednak wiele na to wskazywało 6 6 .

Do organizacji imprez kulturalnych, jako sposobu gromadzenia środków na działalność s ta tu tową, w latach wojny polegającą głównie na niesieniu pomocy mater ia lnej swym poszkodowanym i zubożałym członkom, sięgały i inne związki. W Chełmie istniało zrzeszające około 300 osób Towarzystwo Rzemieślników Izraelitów, Żydowskie Towarzystwo Subiektów i Stowarzy-szenie Spożywców „Ach ize r " 6 ' . Ważną pozycją w budżetach tych zrzeszeń były pieniądze przesyłane przez wiedeński „Izraelitische Allianz"; ich dys-t rybucją zajmował się Lubelski Żydowski Komitet Ra tunkowy 6 8 .

Równouprawnienie ludności żydowskiej i je j wyznania, l iberalna wobec Żydów polityka władz austro-węgierskich i towarzyszący im rozwój kul-turalny w latach 1915 1918, najbardzie j uwidocznił się na polu oświaty.

Młodzież żydowska generalnie nie natraf ia ła na przeszkody, chcąc wstą-pić do szkół średnich rządowych czy prywatnych, znajdujących się w rękach polskich lub rosyjskich. „Numerus clausus" nic było ściśle przestrzegane — nie było aż tylu chętnych, aby groziło zmajoryzowanie uczniów wyznań chrześcijańskich przez mojżeszowych. Stąd też brak szkół średnich przezna-czonych specjalnie dla dzieci żydowskich na prowincji, w tym w Chełmie, nie był zbyt dotkliwy. Żydów przyjmowano mniej lub bardziej chętnie z powodu braku wystarczającej liczby pragnących się kształcić w danym zakładzie chrześcijan. Dopiero w sierpniu 1918 r., na kilka miesięcy przed zakończe-niem okupacji , delegacja chełmskich Żydów zwróciła się do Ministerstwa Oświaty w Warszawie o zgodę na założenie g imnazjum przeznaczonego dla młodzieży żydowskiej. Władze szkolne zaaprobowały projekt i zgodziły się na utworzenie nowej placówki, lecz nic udało się je j uruchomić przed końcem wojny 6 9 .

Przed wojną Żydzi w Chełmie mieli do dyspozycji kilka zakładów nauko-wych średniego szczebla. W roku 1909 otwarto żeńskie progimnazjum; mo-gły do niego uczęszczać uczennice, dla których zabrakło miejsca w elitarnym

6 0 T a m ż e . 6 7 A P L K K C h 12 k. 147; D U K P C h 1918, n r 1. 6 8 „Myśl Żydowska" 1916, n r 27. 6 9 „Glos N a r o d u " 1918, nr 173.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

gimnazjum rządowym — Szkole Maryjskiej / 0 . W czerwcu 1914 r. sukcesem uwieńczone zostały s tarania o przekształcenie szkoły w 6-klasowe gimna-zjum. Szkoła, założona głównie z myślą o kształceniu córek prawosławnych urzędników cywilnych i wojskowych oraz prawosławnego duchowieństwa, służyła także dziewczętom żydowskim. W latach 1911. 1912 i 1913 uczyło się tam odpowiednio 27, 37 i 39 uczennic wyznania mojżeszowego, co stanowiło 31,4, 35,2 i 37,1% ogółu uczących się. Uczennic wyznania rzymskokatolic-kiego było więcej niż Żydówek, prawosławne zaś pozostawały w wyraźnej mniejszości. Religii mojżeszowej nauczali rabini Samuel Rubinson i F. Men-delsohn. Borykająca się z nieustannymi kłopotami finansowymi szkoła zo-stała ewakuowana 7 m a j a 1915 r . ' 1

W roku 1908 powstało w mieście Gimnaz jum Męskie z prawami szkół rządowych. Właściciel, Mikołaj Newski, był wcześniej dyrektorem rządowego gimnazjum męskiego. I tam uczęszczali Żydzi, a religii mojżeszowej nauczał rabin Rubinson. W roku 1913, przed zamknięciem tego kosztownego gimna-zjum (wyjątkowo wysokie czesne wynosiło od 120 do 150 rb, podczas gdy wysokość czesnego z progimuazjum żeńskim to 60-120 rb, przy czym 120 wnosiły uczennice ostatniej klasy), uczyło się u Newskiego 31 chłopców ży-dowskich, co stanowiło 17,6% ogółu uczniów1 2 .

W roku 1915 utworzono koedukacyjną 8-klasową Szkołę Filologiczną Chełmską, kierowaną przez miejscowy Komitet Obywatelski. Szkoła mieściła się w domu Antoniego Kusza przy ulicy Młynarskiej i kształcili się w niej uczniowie wyznania katolickiego, ewangelicy, Żydzi i bardzo nieliczni już po ewakuacji prawosławni. Tabela 2 obrazuje liczbę uczniów Szkoły Chełmskiej w poszczególnych latach pod względem wyznan iowym 7 ' .

Zwraca tu uwagę dynamika przyrostu liczby uczniów i uczennic wyzna-nia mojżeszowego w szkole, rosnąca z każdym rokiem. W poszczególnych latach, od 1915 do 1918, odsetek uczących się tego wyznania wynosił od-powiednio 11,7, 19,5 i 27,1%. Świadczy to o upowszechnianiu się świeckiej oświaty wśród ludności wyznania mojżeszowego ' 4 . Tezę taką potwierdza

7 0 R. K u c h a , jw. , s. 137-138. 7 1 T a m ż e , s. 139-146. 7 2 Tamże , s. 116 147. 7 3 A P L K K C h 128, k 1-2 ; także: „Czas" 1017, n r 283; „Dziennik Lubelski" 1917,

nr 150; „Ziemia Lubelska" 1918, n r 352. 7 4 Szkoły żydowskie różnego szczebla pows tawa ły i w innych mias t ach o k u p o w a n e j

przez Aus t ro -Węgry części Kró les twa Polskiego. C) takich inicja tywach w Kielcach, P io t r -kowie i R a d o m i u c z y t a j m in.: „Glos N a r o d u " 1918, n r 128, 144, 201, 203.

2 1 8

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 1 9 1 8

T a b . 2. Uczniowie Szkoły Filologicznej Che łmsk ie j

Rok szkolny

1915/1916 149 1916/1917 159 1917/1918 181

W y z n a n i e uczniów

katolicy ewangelicy prawosławni mojżeszowi

20 10 70

Razem

171 205 258

fakt rosnącej liczby Żydów i Żydówek rozpoczynających naukę w kolejnych klasach, czyli przez coraz młodsze roczniki: 18 września 1917 r. w klasach VI, V, IV, III, II, I i wstępnej uczyło się odpowiednio 2, 3, 2, 5, 15, 23 i 15 osób wyznania mojżeszowego , s . Ta prawidłowość w grupie uczących się katoli-ków jest mniej wyraźna. W przypadku ludności mojżeszowej można pokusić się przeto o postawienie tezy, iż tendencje takie związane były z postępu-jącą laicyzacją życia i upowszechnianiem się świeckiego modelu wycłiowania.

W roku 1916 na terenie powiatu chełmskiego funkcjonowało 51 szkół elementarnych o charakterze publ icznym 7 6 . Były one niechętnie odbierane przez Żydów ze względu na trudności ze zwolnieniem uczniów wyznania mojżeszowego z obowiązku pisania w soboty. W niektórych przypadkach bowiem dezorganizowało to funkcjonowanie placówki. W roku 1918, pod-czas wizyty w Chełmie generał-gubernatora Liposcaka, delegacja miejscowej Gminy Wyznaniowej zwróciła się doń z prośbą o interwencję w sprawie znie-sienia przymusu otwierania szkół żydowskich i prowadzenia zajęć z kaligrafii w soboty 7 7 .

Jednak nie tylko szabat był przyczyną niechęci społeczeństwa żydow-skiego do oświaty świeckiej. Większe znaczenie miało tu przywiązanie do tradycji i religii, które powodowało, że gros Żydów preferowało model wy-cłiowania religijnego, realizowany przez szkoły ortodoksyjno-wyznaniowe.

Wielkie trudności sprawia już samo ustalenie rzeczywistej liczby chede-rów. Znaczna ich część, mimo stosunkowo niewysokich wymagań stawianych przez władze rosyjskie, potem okupacyjne austriackie, działała nielegalnie. Rosjanie od właścicieli chederów żądali podania do Kuratora Warszawskiego

7 5 K. Z i e l i ń s k i , jw . , s. 199. 7 6 „Glos Lubelski" 1916. nr 161; A P L K K C h 107, k. 105-109; A P C h Inspektora t

Szkolny Che łmsk i (dalej: IS) 52 nil.. . Ks iążka kasowa 1917-1918; A P C h IS 110 nlb, Sieć szkolna 1918-1919.

7 7 „ G a z e t a Lwowska" 1918. nr 123; „Ziemia Lubelska" 1918, nr 281; A P K N K N 136, k. 24.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

Okręgu Naukowego, zaświadczenia od rabina urzędowego o kwalifikacjach językowych i religijnych kandyda ta (najczęściej bowiem właściciel chederu zarazem w nim nauczał) , świadectwa niekaralności, wreszcie protokółu oglę-dzin lokalu szkoły przez odpowiednią komisję sani tarną oraz zobowiązania kandyda ta do nauczania języka rosyjskiego, ewentualnie do za t rudnienia na-uczyciela tego języka.

Rosyjskim władzom oświatowym najwięcej trudności przysparzało egze-kwowanie zwłaszcza tego ostatniego wymogu, d la nich najważniejszego 7 8 . Z kolei ingerencja władz austriackich wobec: chederów ograniczała się do wydawania obszernych przepisów sanitarnych i prób wymuszania ich re-spektowania. Podobnie jak władzom carskim, także Austr iakom z t r u d e m przychodziło odnalezienie z reguły nie oznaczonych chederów. Uciekano się wtedy do pomocy agentów policji, których zadanie polegało na odszukaniu i dokonaniu wstępnych oględzin szkółki 7 0 .

Władze okupacyjne d o końca swych rządów nie zdołały uporać się z pro-blemem stanu sanilarno-higienicznego szkół wyznaniowych. Troska władz austriackich jest t u zrozumiała, z uwagi na fatalny s tan epidemiologiczny dzielnic żydowskich. Higiena szkół wyznaniowych była też przedmiotem go-rącej dyskusji , jaka wywiązała się na zwołanym z inicjatywy władz okupa-cyjnych zjeździe rabinów w Lublinie we wrześniu 1916 r. 8 0

Według zachowanego zespołu akt Inspektora tu Szkolnego Chełmskiego — wykaz „Statystyka prywatnego szkolnictwa elementarnego w okręgu chełmskim" z 1 grudnia 1917 r. — w Chełmie funkcjonować miały 22 szkoły elementarne żydowskie 8 1 . Charak te r każdej z tych placówek określano jako cheder, lecz w liczbie te j znalazły się też 3 szkoły ze świeckim programem nauczania, w których uwzględniano naukę religii mojżeszowej. W szkole Klary Morgensztern na ulicy Badowskiej pod numerem 14 oprócz przed-

7 6 A P L A k t a m i a s t a Lubl in (dalej : A m L ) 5842 nlb. , Otnos i t i e l s two prawił sod ie rżan ia jewrejskich szkol „chederów"; A P L A m L .r>883 nil)., O twie ran ie żydowskich szkółek. S p r a w y pomieszczeń i pozwoleń; A P L Dyrekc j a Szkolna (dalej: DS) 3466, P r a w i d ł a o t k r y t i a i sod ie rżan ia jewrejskich wieroispowielnycli szkol chederów i drugich w gubern iach Pr iwiś lanskawo K r a j a ; Jeszcze: A P L DS 2 1 6 1 2 1 6 2 lb . ; A P I DS 5649 l b .

7 9 A P L K.u .k . Krc iskonina i ido in Lubl in (dalej : K K L ) 664, k. 16, Zasadnicze wymog i s au i t a rno -po l i cy jnc dla uzyskan ia koncesyi n a c h a j d c r ; „Dziennik Urzędowy C. i K. Ko-m e n d y Powia towej w K r a s n y m s t a w i e " 1916, n r 9, Besei t igung san i t a t swid r igen z u s t a n d e n den jud i schen schulen (cheider) ; jeszcze: A P L K K L 631 nlb.; „Ziemia Lubelska" 1918, n r 295.

8 0 „Myśl Żydowska" 1916, nr 27. 8 1 A P C h IŚ 233 nlb.; K . Z i e l i ń s k i , j w „ s. 197-198.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

miotów ogólnokształcących wykładano religię mojżeszową i język hebrajski . Podobny program realizowano w założonej w 1917 r. szkole elementarnej przy miejscowej Gminie Wyznaniowej, a prawdopodobnie także w szkole D. Sobola przy Lubelskiej nr 53 8 2 . Większość z zarejestrowanych w Cheł-mie 1 grudnia 1917 r . chederów znajdowała się w obrębie ulic t radycyjnie zamieszkiwanych przez ludność żydowską: Badowskiej, Pocztowej, Semina-ryjnej , Siedleckiej8 3 .

Cytowany wykaz z g rudnia 1917 r. nie jest miarodajny. Chederów w Chełmie było znacznie więcej. W „Księdze małamedów i utrzymywanych przezeń chederów na terenie Chełmskiej Dyrekcji Szkolnej" z roku 1918 widnieją nazwiska 63 właścicieli chederów w samym mieście8 4 , niemniej j ednak ustalenie rzeczywistej ich liczby, z powodów, o których była już mowa, nie jest możliwe.

Sprawowanie pieczy nad chederami w mieście należało do obowiązków rab ina tu i miejscowej Gminy Wyznaniowej, przy której istniała też bez-p ł a t n a „ ta lmud- tora" , szkoła wyznaniowa, zna jdu jąca się w bezpośredniej gestii Gminy i przeznaczona dla chłopców z rodzin najuboższych współ-wyznawców.

Charak te rys tyka społeczności żydowskiej Chełma, jednej z większych na Lubelszczyźnie żydowskich gmin wyznaniowych, wymaga nakreślenia obrazu funkcjonowania tamtejszego Dozoru Bożniczego, czyli miejscowej Gminy Ży-dowskiej, jako pods tawy organizacji postkahalnej Żydów w Królestwie Pol-skim. Dozór, kierowany przez radę starszych — zarząd, złożony z przedsta-wicieli rab ina tu i cieszących się poważaniem wśród miejscowej społeczności osobistości świeckich8 5 , miał za zadanie sprawować pieczę nad najważniej-szymi ins ty tucjami religijnymi, jak synagoga, dom modlitwy i nauki (betha-midrasz), cmentarz, ry tua lna łaźnia i szlachtuz oraz religijne sądownictwo i nauczanie. Do świeckiego członu dozoru należała pomoc socjalna i opieka nad najbiedniejszymi, sprawy podatkowe i adminis t racyjne oraz zawiady-wanie m a j ą t k i e m gminy.

Granice Dozoru Bożniczego — Gminy Żydowskiej w Chełmie, nic pokry-wały się z granicami adminis t racyjnymi mias ta i sąsiednich gmin wiejskich.

8 2 T a m ż e ; jeszcze: A P C h IS nlb . 8 3 T a m ż e . 8 4 A P L C h e ł m s k a Dyrekc j a Szkolna 265 nlb . 8 5 O wymogach s t awianych przez w ładze rosyjskie k a n d y d a t o m na rabinów urzędo-

wych (m in . zna jomośc i w mowie i p iśmie języka rosyjskiego, świadectwa niekaralności) zob. : A P L R G L A IV 1913: 329 nlb.; A P L R G L A IV 1914: 40 nlb.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

Oprócz samego miasta wraz z przedmieściami, rabinowi chełmskiemu podle-gali Żydzi mieszkający w osadach i wsiach zna jdu jących się na terenie gmin Kasilan, Kunów, Okszów, Serebryszcze, Sielec i Żó l t ańce 8 6 . Chełmski dozór do roku 1911 obejmował swym zasięgiem również Sawin z okolicznymi miej-scowościami, który po te j dacie stał się samodzielną Gminą Wyznan iową 8 7 .

Tab . 3. P r o j e k t b u d ż e t u Gin iny Żydowskie j w Che łmie n a l a t a 1915-1917

R o d z a j wpływów Dochody

w la tach 1915-1917 Było

w la tach 1912-1914

Arenda łaźni 2737,50 A r e n d a p l a ru

przy c m e n t a r z u żydowskim 15,00 15,00 A r e n d a dwóch sklepów przy

synagodze na ulicy Szkolnej 167,55 291,55 A r e n d a trzech sklepów p rzy d o m u

mod l i twy na ulicy Wesołej - 93,00 5% od kap i ta łu 37,50 rb

z łożonego u G u s t e n b e r g a 1,87 1,87 4% od kap i ta łu 75 r b

w B a n k u P a ń s t w o w y m 3,00 0,00 4% oil kap i t a łu 30 r b

w B a n k u Pańs twowym 1.20 1,20 Od O r e n s z t a j n a ( s p l a t a

zad łużen ia za d o m ) 4.50 4,50 P ł a c a z modl i t ewni B. W a j n r y b a 7.50 7,50 P ł a c a z mod l i t ewni

F r i d m a n a i Syrczuka 7,50 7,50 Obowiązkowa sk ładka bożnicza 4522,13 2522,38

R a z e m 4730,25

Gmina chełmska, dość liczna i stosunkowo zamożna, nie była jednak wolna od kłopotów finansowych, pogłębionych jeszcze z chwilą wybuchu wojny. Chociaż samo mhisto w wyniku bezpośrednich działań wojennych nic ucierpiało, to chaos gospodarczy, ewakuacja i migracje oraz towarzyszące im epidemie chorób zakaźnych sprawiły, że z każdym rokiem coraz t rudnie j było wyegzekwować od wiernych obowiązkową składkę bożniczą.

Projekt budżetu Gminy Żydowskiej w Chełmie, przyjęty przez zarząd i zatwierdzony przez władze rosyjskie na trzechlccie 1915-1917 przed-

8 6 A P L U W L W S P 712, k 1. *7 R . K u w a ł e k , jw. , s. 219.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

stawia tabela 3. W projektach nie uwzględniono wpływów z opłaty dzierżawnej z łaźni żydowskiej i z dzierżawy trzech sklepów przy domu modli twy na ulicy Wesołej. Czynsze dzierżawne, odpowiednio 1737 r b i 50 kopiejek oraz 93 rb miały być sfinalizowane w następ-nych latach, tzn. nie w roku 1915, którego dotyczy p ro j ek t 8 8 . Wpływy i wydatki podane zostały w walucie rosyjskiej, pensje zaś to płace roczne.

Analiza wpływów ujętych w projekcie (nie wiemy, jak było z jego re-alizacją, s taną ł bowiem jeszcze przed ewakuacją rosyjską), każe zwrócić uwagę na fakt niemal dwukrotnego zwiększenia składki bożniczej. Z jed-nej strony t łumaczy się to tym, iż rozpisując wysokość składki wnoszo-nej w zależności od zamożności płatnika, uwzględniono zwiększenie do-chodów współwyznawców, na co niewątpliwy wpływ miało utworzenie guberni z siedzibą j e j władz w Chełmie. Podwyższona składka miała też za zadanie wyrównać niedobory w budżecie, powstałe ze zmniejsze-nia się wpływów z opła ty dzierżawnej z dwóch sklepów na ulicy Szkol-nej (było: 291,55 rb, na la ta 1915-1917 przewidziano zaledwie 167,55 rb rocznie), a uwzględniono tu także wyższe koszty u t rzymania insty-tucji gminnych i płac urzędników i pracowników gminnych oraz ra-binatu , o czym informuje projekt rozchodów w omawianym budżecie (tab. 4).

G m i n a Żydowska w Chełmie w latach 1915-1917, w świetle analizowa-nego budże tu , zamierzała generalnie podnieść płace kantorów, szkolników, pisarza oraz stróży synagogi. Oszczędności zamierzano poczynić na kosztach u t rzymania budynków gminy i placów, mniej też zamierzano wydać na le-czenie najuboższych, które to koszta zwracano szpitalom, a także obcięto fundusze przeznaczone na naukę dzieci. Generalnie, jak wynika z przedsta-wionego budżetu , miejscowa społeczność mojżeszowa z pierwszych miesięcy wojny wyszła „obronną ręką".

Żydzi, mieszkający w Chełmie i na terenie wchodzącym w skład tamtej-szej Gminy Wyznaniowej, podzieleni byli na 5 klas płatników obowiązkowej składki bożniczej (podobnie jak we wszystkich okręgach bożniczych w Kró-lestwie). W lutym 1914 r., a więc w budżecie z lat 1912-1914, coroczną składkę w określonej wysokości obowiązanycłi było wnosić 410 osób, w tym 25 osób zakwalifikowanych do I klasy płatników, 53 osoby z II klasy, 135

9 8 A P L R G G C l i 480 nlb. , O b o tcze tnos t i po Cho lmska inu bożnicznamu okrugu za 1915-1918 gody.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

Tab . 4. P r o j e k t b u d ż e t u g m i n y żydowskie j w C h e ł m i e w la tach 1915-1917 ( rozchody)

R o d z a j wyda tków Rozchody

l a t a 1915-1917 By ło

w la tach 1912-1914

P e n s j a r a b i n a 500,00 500,00 P e n s j a kan to ra przy s y n a g o d z e 225,00 175,00 P e n s j a kan to ra przy d o m a c h mod l i twy 200,00 150,00 P e n s j a I szkolnika przy s y n a g o d z e 100,00 P e n s j a II szkolnika przy d o m a c h mod l i twy 50,00 Pens ja szkolnika razem 4. szkolnikom

przy d o m a c h mod l i twy 125,00 150,00 P e n s j a II szkolnika przy d o m a c h modl i twy 100,00 -

Pisarzowi bożniczeniu 125,00 100,00 S t różom synagogi i budynków g m i n n y c h 200,00 70,00 Koszt ma te r i a łów p iśmiennych 75,00 75,00 P r e n u m e r a t a

„Gubernsk ich W i e d o m o s t i " 10.00 10,15 Za p o r z ą d k o w a n i e placów

przy b u d y n k a c h g m i n n y c h 25,00 60,00 N a n i ezbędne r e m o n t y b u d y n k ó w gminnych 150,00 150,00 P o d a t k i od nieruchomości G m i n y 130,00 150,00 K o s z t a „ a d m i n i s t r a c y j n e " 30,00 11,00 K o s z t a leczenia ( ku racy jne )

biednych wspó łwyznawców 1500,00 2327,00 N a m ą k ę dla b iednych n a święto Paschy 700,00 700.00 N a oświet lenie i ogrzan ie synagogi - -

K o s z t a nauczan ia , p o m o c ma te r i a l na dzieciom n a j u b o ż s z y m 200,00 300,00

Urzędnikowi mie jsk iemu za s p o r z ą d z a n i e a k t ó w s t a n u cywilnego 60,00 -

5% egzekutorowi sk ładk i bożnicze j 225,25 b .d .

R a z e m 4730,25

osób z III klasy i 197 z klasy IV. Zakwalifikowani do klasy V (27 osób — rodzin) nic wnosili sk ł adk i 8 9 .

Koszty u t rzymania Gminy w dużym stopniu spadały na 25 rodzin o najwyższych dochodach, pochodzących z eksploatacji zakładów przemy-słowych, tar taków, składów materiałów palnych lub nieruchomości 9 0 . Lu-dzie ci wnosili 39,6% całej składki w danym roku. Dla porównania, budżet

8 9 A P L RGCIi 480 nlb. , C h e ł m . O b utwierżdieni p r i chodo- roschodno j rospisy n a sodierżanie bożn icznawo o k r u g a , 1912 1914 g.g.

90 Tamże.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

Tab . 5. R o z k ł a d sk ł adk i bożnicze j G m i n y Żydowskie j w C h e ł m i e w 1914 r.

K lasa L iczba p ła tn ików Wysokość składki S u m a wpływów (rb)

I 25 40,00 1000,00 II 53 11,00 583,00

III 135 4,50 607,00 IV 197 1,68-1,69 331,88 V 27 0,00 0,00

R a z e m 437 - 2522,38

sąsiedniej Gminy Żydowskiej w niewielkim Siedliszczu w 1914 r. dyspo-nował sumą 898,33 rb, z czego obowiązkowa składka wynosiła 718,33 rb, czyli, inaczej niż w Chełmie, s tanowiła podstawę b u d ż e t u 9 1 . O zamoż-ności Gminy Żydowskiej w Chełmie lepiej jednak zaświadczą zestawienia tab . 6., w których zawarto dane dotyczące wpływów ze składek bożniczych, wnoszonych przez Żydów z Che łma i z Hrubieszowa. 14 stycznia 1913 r. w liczącym 23 314 mieszkańców Chełmie Żydów było 12 706, w Hrubieszo-wie zaś w tym samym dniu mieszkać': miały 15 803 osoby, z czego 10350 Żydów. Obie gminy więc, i chełmska, i hrubieszowska, były stosunkowo liczne 9 2 .

Żydzi chełmscy byli zamożniejsi, o czym świadczy wysokość składki bożniczej, wnoszonej przez płatników zakwalifikowanych do poszczególnych klas. Przyczyn tego s tanu rzeczy upatrywać należy nie tyle w stosunkowo niewiele wyższej liczbie ludności wyznania mojżeszowego w Chełmie, ale ra-czej w utworzeniu nowej guberni z siedzibą w tym mieście. Nowo powstające instytucje, agendy rządowe, musiały być silnym magnesem dla potencjal-nych inwestorów, dla których miasto automatycznie niejako zwiększyło swą atrakcyjność. Wszystko to sprzyjało rozwojowi gospodarczemu, który był udziałem szerszych rzesz społeczeństwa.

Tabela 7, uwzględniająca źródła u t rzymania — zawód pła tnika i jego ro-dziny, rzuca nieco świa t ła na s t ruk tu rę zawodową żydowskich mieszkańców

9 1 A P L R G C h 536 n lb . , Siedliszcze. O b utwierżdieni p r i chodo- roschodnoj rospisy bożniczych s u m n a 1914-1916 g.g. Należy zwrócić uwagę n a fak t , iż pods tawą budże tu G m i n y Żydowskie j w C h e ł m i e n ie b y ł a s k ł a d k a bożnicza, o scy lu j ąca w granicach 20% p rzychodów.

9 2 A P L K G L 1913: 25a s t . III; A P L R G C h 457 nlb.; A P L R G C h 616 nlb . P o d a w a n e d a n e s t a t y s t y c z n e , d o t y c z ą c e liczby ludności w Che łmie , pochodzą z różnych źródeł , s t ą d też nie zawsze się p o k r y w a j ą — p a t r z p rzyp . 4 w nin ie jszym ar tykule .

K O N R A D ZIELIŃSKI

T a b C. W p ł y w y ze sk ł adk i bożniczej w C h e ł m i e i Hrubieszowie w la tach 1912-1914

Mias to Liczba

ludności Odse tek Żydów

Przewidywane w p ł y w y ze sk ładk i bożnicze j

w la tach 1912-1914 ( rb)

C h e ł m Hrubieszów

23314 15 803

54,5 65,5

2522,38 1396,06

K l a s a wysokość składki (w rb ) p ła tn ików sk ładk i w C h e ł m i e w Hrubieszowie

I II

III IV V

40,00 11,00 4,50

1,68 -1 ,69 (zwolnieni)

14,70 3,95 1,95

1,03-1,04 (zwolnieni)

R a z e m p ła tn ików 437 (27 zwoln.)

410 (41 zwoln.)

Chełma 1 ' 3 . Dane w niej zawarte pozwalają jedynie szacunkowo zorientować się w źródłach ich ut rzymania . Wiele rodzin posiadało kilka takich źródeł, z których przy płaceniu składki zapewne wybierano da j ące dochody najniż-sze, gdyż od tego zależała je j wysokość. Nie sposób też zorientować się na te j podstawie w liczebności żydowskiej klasy robotniczej w Chełmie. Jedno jest pewne — źródłem utrzymania większości miejscowej społeczności moj-żeszowej był handel.

W interesującym mnie okresie Żydzi chełmscy łożyli na ut rzymanie 4 rabinów (nic uwzględniono ich płac w omawianym budżecie — prawdopo-dobnie nie byli to rabini urzędowi, a tzw. duchowni, wynagradzani w inny sposób, z sum, jakie wpływały za posługi religijne). Od roku 1910 naczelnym rabinem urzędowym Che łma był .Josif Kagan, współwłaściciel magazynu książek i składu ap tecznego ' " . W marcu 1915 r. samowolnie i bez zezwole-nia oraz powiadomienia władz udał się on w interesach do Lwowa, a s t amtąd do Moskwy, pozostawiając gminę bez opieki 9 5 . Kosztowało go to u t r a t ę sta-nowiska. zwłaszcza, że Kagan przywiózł ze Lwowa. . . alkohol. Podczas re-wizji w domu rabina w Chełmie znaleziono 180 butelek alkoholu, a cały ten

9 3 A P L R G C h 480 nlb . 9 4 A P L R G L A IV 1910 192 nlb.; A P L R G C h 2137 nlb . 9 5 A P L R G C h COC, k. 1 12; zob. też A P L U W L W S P 712, k. 4.

2 2 6

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

wypadek wywarł na miejscowej społeczności „przygnębiające wrażenie" 9 6 . Równie „nietuzinkową" post;icią był zastępca Kagana, Majer Najhauz , po-chodzący z rodu cadyków z Tomaszowa Lubelskiego9 7 . W roku 1916 na placu należącym do Na jhauza przy ulicy Lubelskiej austriackie władze wojskowe wzniosły drewniany budynek z salą widowiskową, gdzie odbywały się głównie przedstawienia kinematograf iczne 9 8 . Wobec tradycyjnie niechętnej wszel-kim niereligijnym „nowinkom" postawy żydowskich sfer ortodoksyjnych, wydzierżawienie placu n a takie przedsięwzięcia przez rabina chełmskiego stanowiło pewne zaskoczenie9 9 . Co więcej, wkrótce po wojnie, w roku 1922, rab in czynił s t a ran ia o zgodę władz na eksploatację kina w tym obiekcie , 0 ° .

W zarządzie Gminy Żydowskiej w Chełmie przeważali zamożni orto-doksi, najczęściej właściciele domów w mieście: Anszcl Biderman, Lejba Ro-żen, Boruch Wajn ryb , Jankiel Rożen, Mordko Ling i Jankiel Goldrajch, członkowie zarządu w latach 1911-1915 1 0 1 .

G m i n a u t rzymywała synagogę u zbiegu ulic Krzywej i Szkolnej, dom modlitwy i nauki (betharmidrasz) przy Wesołej, łaźnię i cmentarz. W jej gestii znajdowała się też wspomniana już „talmud-tora" 1 0 2 .

Nadzór nad szkolnictwem wyznaniowym i sprawowanie pieczy nad syna-gogą i domami modlitwy należały do najważniejszych zadań gminy. W latach wojny i wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości gmina utrzymy-wała synagogę i dwa domy modlitwy (jeden w dzierżawie), a pozostałych 21 domów modlitwy znajdowało się w rękach prywatnych. Większość z nich zlokalizowana była przy ulicach Adrjanowskiej, Lubelskiej, Szkolnej i Weso-łej 1 0 3 . Najs tarszy z funkcjonujących wówczas domów modlitwy znajdował się przy Adrjanowskiej 8, pochodził z 1852 i był własnością Fiszela Lowensz-t a jna . Z roku 1862 pochodził dom modlitwy R a j t m a n a przy ulicy Siedleckiej

9 6 „Ziemia Lubelska" 1915, n r 98. 9 7 A P L R G C h 625 n lb . , O b utwierżdieni kand ida t a na dolżnos t kaziennawo r abb ina

Cho łmskowo J e w r a j s k o w o O k r u g a , 1915. 9 S A. P i w o w a r c z y k , Niedroga, codzienna rozrywka. O początkach kina w Chełmie,

„Rocznik C h e ł m s k i " t . II , 1996, s. 113. 9 9 Zobacz 111 in. M. P a w 1 i n a - M e d u c k a , Kultura Żydów województwa kieleckiego

(1918-1039), Kielce 1993, s. 122-123. 1 0 0 A. P i w o w a r c z y k , jw . , s. 113. 101 A P L R G C h 159 nlb.; A P L R G C h 503 nlb 1 0 2 R . K u w a ł e k , jw. , s. 222. Dzierżawy, r emon ty budynków gminnych i tp. sp rawy

gospoda rcze zob. 111.in.: A P L R G C h 450 nlb.; A P L R G C h 870 nlb. 10:1 R . K u w a ł e k , jw. , s. 242; także: A P L U W L W S P 730 nlb., W y k a z bóżnic

i p r y w a t n y c h d o m ó w modl i twy, 1920-1922.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

2, a w latach osiemdziesiątych XIX w. założono modlitewnie Rozenfera, En-gela, Wąjca , Horowicza i Nuwendsz te rna l 0 4

Tal>. 7. S t r u k t u r a zawodowa żydowskich mieszkańców C h e ł m a

. . . a Ź ród ło u t r z y m a n i a p ł a t n i k a L i c z b a P ' a t n iL

k Ó W , v l a s a (zawód) u t r z y m u j ą c y c h się

z podobnego ź ród ła

I m a j ą t e k ziemski 1 I n ieruchomości ( d o m y ) 15 1 t a r t a k 4 I in łyn parowy 1 I sk ł ad n a f t y 1 I bankie r 2 I rzcżnik 1

11 n ieruchomości ( d o m y ) 37 II przeds iębiorca 1 II kupiec 8 II hand lowiec 3 II hand la rz d rzewem 2 II agent (?) 1 II m a s a r z 1

III n ieruchomości ( d o m y ) 57

III przeds iębiorca 1 III kupiec 1 III hand lowiec 59 III dzierżawca ho te lu 1 III rzeżnik 2 III f ryz jer 1 III zegarmis t rz 1 III jub i le r 1 III krawiec 3 III kamieniarz 1 Ul b lacharz 1 III z a k ł a d kąpielowy ( łaźnia) 1 III m a g a z y n książek 1 III p isarz 1 III bucha l t e r 1

1 0 4 T a m ż e .

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

C i ą g dalszy tabe l i 7

1 2 3

III a d w o k a t 1 III m e l a m e d 1

IV nieruchomości (domy) 44 IV handlowiec 130 IV dzierżawca d o m u noclegowego 1 IV s to larz 2 IV cieśla 2 IV m a l a r z 1 IV czapkarz 1 IV krawiec 9 IV m a s a r z 2 IV zegarmis t rz 1 IV felczer 1 IV typograf 2 IV m e l a m e d 1

R a z e m p ła tn ików 410

Z chwilą wybuchu wojny miejscowi Żydzi i Gmina Wyznaniowa jako in-s ty tuc ja stanęli przed nowym problemem, jakim było udzielanie pomocy i roztoczenie opieki nad zubożałymi, poszkodowanymi w wyniku wojny współwyznawcami, a także rzeszami uciekinierów z terenów objętych działa-niami wojennymi i ewakuacją. Pod egidą miejscowej gminy działały wówczas Izraelicka Kuchnia Ludowa i Dom Robotniczy, a związane z rabinatem i or-todoksami Stowarzyszenie „Linas Hacedek" usiłowało nie tylko nieść pomoc mater ia lną, ale też podnieść wiedzę na temat profilaktyki zdrowotnej wśród n a j u b o ż s z y c h l 0 5 .

Lata 1912-1918 były niezwykle doniosłym momentem w dziejach spo-łeczności żydowskiej Chełma. Wyodrębnienie nowej guberni i związany z t ym rozwój gospodarczy i społeczno-kulturalny, gwałtowne zmiany eko-nomiczne. chaos gospodarczy, spowodowany ewakuacją rosyjską i migra-cjami ludności, wreszcie okupacja austro-węgierska sprawiły, iż miejscowa ludność mojżeszowa zmuszona była s tanąć przed wieloma nowymi proble-

1 0 5 D U K P C h 1918, n r 1. Poza i n s t y t u c j a m i , o k tó rych by ła mowa, p o m o c mater ia lną swoim wspó łwyznawcom nieśli ci, k tórzy wyemigrowali , głównie do S t anów Zjednoczonych. P o zakończeniu dz ia łań wojennych wiele rodzin żydowskich z C h e ł m a wyjecha ło do Ameryk i : A P L U W L W S P 170G, k. 37; zob. jeszcze: A P L L G U S 9, k. 510- 519, 563 565.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

mami, wśród których na plan pierwszy wysuwały się jednak sprawy bytu materialnego. Z kolei bardziej l iberalna polityka Austriaków wobec Żydów, wolna od „urzędowego" niejako antysemityzmu władz carskich, przyczyniła się także d o ożywienia w dziedzinie kul tury i oświaty. Powstające instytu-cje samorządowe i obywatelskie aktywizowały szersze niż przed wojną kręgi społeczeństwa do udziału w życiu mias ta i regionu, a coraz realniejsza moż-liwość odrodzenia niepodległego państwa polskiego sprawiała, iż p rzyna j -mniej niektóre środowiska żydowskie stawiały sobie pytania o miejsce Ży-dów w przyszłej Polsce. Tak niepewność ju t ra , jak i rysujące się możliwości nowych rozstrzygnięć spraw nurtujących, nie wyłącza jąc Żydów, całe spo-łeczeństwo w Królestwie; Polskim, sprzyjały laicyzacji i emancypacj i „mas" żydowskich spod wpływów sfer ortodoksyjnych — wypadkową było i upo-wszechnianie się świeckiego modelu oświaty, i gwałtowny rozwój g rup i part i i politycznych, dalekich od or todoksyjnej religijności, czego apogeum nas tąp i w okresie 20-lecia międzywojennego.

Szczupłość i fragmentaryczność zachowanego mater ia łu archiwalnego sprawia, iż wiele problemów, w tym zwłaszcza życie polityczne ludności żydowskiej miasta, zostało zaledwie zasygnalizowanych. Artykuł niniejszy, w którym s ta ra łem się nakreślić obraz życia społeczności żydowskiej Che łma w różnych aspektach j e j działania, m a być punk tem wyjścia do pogłębionych badań nad tym zagadnieniem.