Rodzina w Mezopotamii

Podstawową jednostką społeczną była rodzina patriarchalna, jednak kobieta cieszyła się szeregiem praw cywilnych i majątkowych

Wśród wielu utworów sumeryjskich , zwłaszcza prawnych, mitologicznych i poetyckich, można znaleźć informacje o wzajemnych stosunkach panujących w rodzinie sumeryjskiej oraz między kobietą a mężczyzną

Stosunki międzyludzkie stanowiły odzwierciedlenie stosunków panujących w świecie bogów, dlatego też obraz tych ostatnich przekazany w utworach religijnych i mitologicznych stanowi dodatkowe źródło naszej wiedzy o stosunkach w świecie ludzi

Wydarzenia w świecie bogów przedstawiano w formie wyidealizowanej Popęd seksualny – jedno z praw natury – leżał u podstaw odradzania się i mnożenia

zarówno u ludzi, jak i zwierząt i roślin Dla kosmogonii sumeryjskiej narodziny były głównym procesem w powstawaniu

wszechświata Sprawa łączenia się partnerów męskiego i żeńskiego miała zasadnicze znaczenie, gdyż od

ich płodności zależał dalszy rozwój i dobrobyt kraju Stosunek między mężczyzną a kobietą w Sumerze regulowały obyczaj i prawo w ramach

rodziny, której pozycja i rola były poważane i prawnie chronione Stosunek pomiędzy kobietą i mężczyzną mógł się jednak realizować również poza

rodziną, przy obopólnej zgodzie lub na drodze podstępu lub gwałtu

Małżeństwo w Sumerze

Gwałtu nie tolerowano, był karalny, ale na miłość wolnych kochanków patrzono z dużą dozą pobłażania. Postępowanie wbrew prawom natury miano w pogardzie

Małżeństwo w Sumerze było monogamiczne, ale w pewnych okolicznościach prawo dopuszczało poślubienie drugiej zony oraz konkubinat, np. w przypadku bezpłodności lub nieuleczalnej choroby żony. Nie można też wykluczyć, że kiedyś na terenie Sumeru istniała w jakimś zakresie poliandria (w reformach Uruinmginy z Lagasz (około 2355 przed Chr.) znajduje się ustęp mówiący, że: dawniej kobieta dwóch mężów posiadała (i nie była karana), obecnie taka kobieta będzie wtrącona do więzienia

Małżeństwo zawierano przed sadem, podpisywano kontrakt ślubny, czemu towarzyszyły określone ceremonie. W sprawie zaślubin układali się ojcowie młodych, a w razie braku jednego z nich – matka lub inne osoby, których władzy podlegali młodzi

W wielu wypadkach dobór narzeczonych miał na celu połączenie interesów majątkowych lub społecznych rodzin, jednak młodzi często korzystali ze swobody w wyborze partnera; decydowało wtedy uczucie, a rodzina ograniczała się do udzielania rad

Zerwanie obietnicy małżeństwa można było zaskarżyć w sądzie, wymagało też zapłaty odszkodowania

Przy zawarciu małżeństwa narzeczony wręczał oblubienicy i jej rodzicom niewielki dar, panna młoda otrzymywała też zazwyczaj od swego ojca lub opiekuna posag, który zostawał jej niezbywalną własnością

Małżeństwo w Sumerze

Po przysiędze stwierdzającej zaślubiny młodej pary zona przechodziła do domu męża lub teścia

Znamy przypadki wykradania dziewczyny z domu rodziców i wspólnej, zgodnej ucieczki do domu mężczyzny. Działało tu prawo zwyczajowe pozostawiające sprawę jej własnemu biegowi. W późniejszym prawodawstwie jedynym zastrzeżeniem było postanowienie, że prawowitą małżonką stawała się kobieta dopiero po uzupełnieniu przez męża formalności przewidzianych przed ślubem

Bliższe szczegóły dotyczące małżeństwa możemy znaleźć w utworach literackich Na temat samego pożycia małżonków niewiele wiemy, niewątpliwie bywało

czasem szczęśliwe, czasem zakłócane różnymi negatywnymi zdarzeniami, jak np. zdrada małżeńska czy pijaństwo małżonka

Zdrady i rozwody były objęte przepisami prawnymi, pociągając za sobą określone konsekwencje

Mąż mógł zerwać małżeństwo tylko w przypadku udowodnionej winy żony, jak np. zatajenie przedmałżeńskiego stosunku z innym mężczyzną czy odmowa spełniania obowiązków małżeńskich

Zerwanie małżeństwa przez żonę wymagało decyzji sądu. Jeżeli uznał przyczynę za nieuzasadnioną, mógł nawet skazać ją na śmierć

Małżeństwo w Sumerze

Kobieta była chroniona przed niewłaściwym postępowaniem małżonka, tak np. w razie nieuzasadnionego zerwania małżeństwa zabierała swój posag, a mąż musiał jej wypłacić odszkodowanie w srebrze

Bezdzietnej żonie przysługiwało prawo do pozostania w domu męża na jego utrzymaniu, prawo to jednak musiało być zawarowane w kontrakcie ślubnym. W przeciwnym wypadku mąż mógł odesłać żonę do domu jej ojca, ale równocześnie zwracał jej posag oraz wypłacał stosowne odszkodowanie

Rozwiedziony mąż miał prawo do powtórnego ożenku lub wzięcia nałożnicy, którą stawała się zazwyczaj jedna z niewolnic

Jeżeli mąż związał się z prostytutką (z ulicy, zawodową), która urodziła mu dzieci, musiał ją utrzymywać, ale nie mógł za życia pierwszej małżonki wprowadzić jej do swego domu

W razie ciężkiej choroby prawowitej małżonki mąż nie miał prawa wydalić jej z domu, mógł jednak poślubić inną kobietę lub wziąć sobie nałożnicę

Kontakty pozamałżeńskie , nawet niewinne (przynajmniej na początku) nie cieszyły się uznaniem opinii publicznej, głównie jako sytuacje niosące za sobą dalsze konsekwencje

Małżeństwo w Sumerze

W przypadku zdrady małżeńskiej prawo nie przewidywało kary dla męża za stosunek z zawodową prostytutką; w razie trwalszego związku, z którego urodziły się dzieci, musiał utrzymywać ją poza własnym domem co najmniej do śmierci prawowitej małżonki

Inaczej miała się sprawa w przypadku zgwałcenia wolnej dziewczyny przez żonatego mężczyznę. Po rozprawie sądowej, ustalającej status dziewczyny oraz sam fakt gwałtu mężczyzna musiał zapłacić znaczną sumę w srebrze ojcu pokrzywdzonej lub jej prawnemu opiekunowi, względnie mógł ją wziąć do domu jako konkubinę lub niewolnicę

Prawodawca przewidział kilka okoliczności łagodzących dla mężczyzny: nieznajomość statusu dziewczyny jako córki wolnych obywateli, gdy „stała na ulicy” i mężczyzna wziął ją za prostytutkę (trzeba to było zeznać pod przysięgą); jeśli dziewczyna przebywała „na ulicy” za wiedzą rodziców, to oni stawali się pośrednio odpowiedzialni za warunki, w których doszło do gwałtu. W takich przypadkach odszkodowanie zasądzone mężczyźnie mogło zostać obniżone lub umorzone

Zgwałcenie cudzej niewolnicy pociągało za sobą karę odszkodowania wypłacanego jej właścicielowi, tyle, że w mniejszej wysokości niż w przypadku zgwałcenia wolnej dziewczyny

Małżeństwo w Sumerze

Zupełnie inaczej traktowano zgwałcenie kobiety zaręczonej lub mężatki, bowiem mogło ono pociągnąć za sobą nawet karę śmierci, jeśli udowodniono, że gwałciciel znał status kobiety

Status narzeczonej i mężatki był nietykalny Świadoma zdrada ze strony kobiety, a więc dobrowolne cudzołóstwo, pociągało za

sobą kare śmierci dla kobiety, a dla mężczyzny – tylko w przypadku udowodnienia mu, że był świadomy statusu kobiety

Sądy sumeryjskie preferowały odszkodowania, wyjątkowo orzekając karę śmierci, która była szerzej stosowana w późniejszym czasie

W praktyce brano pod uwagę szereg okoliczności łagodzących oraz dawano znaczną swobodę decyzji stronie skarżącej, tak że cudzołóstwo – nawet ze strony kobiety – oraz gwałt na nie zaręczonej czy niezamężnej kobiecie były traktowane z dużą wyrozumiałością, choć źle widziane i potępiane

Na zakłócenie normalnego pożycia małżeńskiego mogła mieć wpływ wydolność mężczyzny, jak też niezdolność kobiety do rodzenia dzieci. Skrajne przypadki tłumaczono sobie jako wynik wadliwości aktu stworzenia ludzi przez bogów.

Kobiety bezpłodne były w społeczeństwie izolowane, choć nie obarczano ich odpowiedzialnością za zaistniałą sytuację. Bezdzietna małżonka mogła nawet pozostać w domu męża lub dostać odszkodowanie odchodząc do domu ojca

Małżeństwo w Sumerze

Mimo patriarchalnego modelu rodziny sumeryjskiej kobieta wolno urodzona miała znaczne uprawnienia cywilne i majątkowe, nie we wszystkim też podlegała władzy męża

Kobieta mogła posiadać własny majątek i sama nim zarządzać, prowadzić handel, mieć własnych niewolników, mogła występować w sądzie jako strona skarżąca lub świadek, mogła podpisywać oświadczenia w randze dokumentów dowodowych, odrzucać lub uznawać świadków strony przeciwnej

Wdowa otrzymywała z majątku męża część równą części spadkowej syna (o ile mąż nie dał jej przy ślubie specjalnego daru). Po śmierci męża, podczas małoletniości synów, wdowa zarządzała majątkiem i przejmowała wiele funkcji mężowskich. Mogła też ponownie wyjść za mąż, ale wtedy nie dziedziczyła spadku po pierwszym mężu

Dzieci w okresie małoletniości nie były prawnie chronione, stanowiły własność rodziców, mogły być sprzedane w niewolę lub na okresową służbę (na przykład za niespłacone przez rodziców długi), wydziedziczone itp.

Starsze, zdolne do pracy dzieci wcielano często do oddziałów robotniczych miasta-państwa, co ograniczało władzę rodzicielską, gdyż pozostawały one wtedy pod opieką stosownych instytucji

Małżeństwo w Sumerze

Dziedziczenie było przywilejem synów, którzy dzielili między siebie majątek ojca, przy czym udział w tym mieli synowie zarówno pierwszej, jak i ewentualnie drugiej prawnej małżonki. Najstarszy syn rzadko bywał uprzywilejowany. W razie braku synów majątek dziedziczyły niezamężne córki lub bracia zmarłego. Majątek prywatny matki przechodził wyłącznie na jej własne dzieci

Dzieci były dla rodziców źródłem pomnażania siły rodziny, ale ponadto były bez wątpienia kochane, i to niekoniecznie tylko te dobre. W niektórych utworach znajdujemy troskę rodziców o sprowadzanie niesfornych synów na drogę stateczności i pracy, zwłaszcza ojcowie zabiegali o wykształcenie synów i ich przyszłą pozycję

Małżeństwo w Sumerze

Dla Babilończyków i Asyryjczyków miłość i wszelkie odczucia związane z seksem były sprawami zasadniczej, życiowej wagi, traktowano je na równi z jedzeniem, piciem, wypoczynkiem

Wiadomości o rodzinie mezopotamskiej czerpiemy przede wszystkim z tekstów prawnych; stąd są one krótkie, suche, nie ukazują stosunków uczuciowych między ludźmi

Rodzina mezopotamska koncentrowała się wokół mężczyzny, który zapewniał jej spójność i trwałość; pod wspólnym dachem żyli nie tylko krewni i powinowaci głowy rodziny, ale również osoby związane z nią prawem posiadania, a więc np. niewolnicy

Głową rodziny odpowiedzialną za jej los i zarządcą majątku był ojciec, patriarcha rodu

Małżeństwo było w zasadzie monogamiczne, w tym sensie, że tytuł żony – aššatum – mogła nosić wyłącznie jedna kobieta

Wydaje się, że w wielu rodzinach mąż miał tylko jedną żonę, choć prawo i panujące zwyczaje pozwalały na posiadanie drugiej. Ponadto posłuszne mu były niewolnice, kobiety te nie miały jednak równych praw z pierwszą żoną

Małżeństwo babilońskie było raczej endogamiczne, zawierano je w obrębie grupy lokalnej czy warstwy społecznej

Babilonia i Asyria

Ojciec wybierał żonę dla syna dając pewną ilość srebra wyznaczoną przez ojca dziewczyny; wysokość daru uzależniona była od przynależności do grupy społecznej kandydatów na małżonków. Wydaje się jednak, że czasem brano pod uwagę życzenia młodych

Rodzina babilońska mieszkała wspólnie, była wielopokoleniowa, składała się najczęściej w linii prostej z ojca i jego synów, a często także wnuków. Córki przechodziły do domów rodzin swych mężów

Być może w okresach starszych oboje rodzice mieli względnie równe prawa, ale później w źródłach pisanych ujawnia się zdecydowana przewaga ojca: była ona zwyczajowa i raczej nieograniczona. Dość wcześnie jednak stosunki ojciec – dzieci objęły regulacje prawne

Główna małżonka odpowiadała za rodzenie potomstwa i wychowywanie go, wypełnianie określonych funkcji gospodarczych. W razie jej choroby lub bezdzietności mąż mógł pojąć drugą żonę lub spłodzić dzieci z niewolnicą, która podlegała wówczas pewnej ochronie prawnej, np. nie mogła być sprzedana

Dzieci narodzone z pełnoprawnej żony lub konkubiny czy niewolnicy, a uznane przez ojca, były członkami rodziny

Córki do chwili zamążpójścia mieszkały w domu rodzinnym; rozwiedziona córka mogła wrócić do domu ojca

Babilonia i Asyria

Synowie pozostawali we wspólnym gospodarstwie z ojcem, albo zakładali własne jeszcze za jego życia

Do takiej wielopokoleniowej rodziny należały także dzieci adoptowane i bracia stryjeczni nie mający własnych rodzin

W szerszym znaczeniu do rodziny zaliczani byli również niewolnicy, którzy często za zgodą właściciela zawierali małżeństwa między sobą lub z członkami innych grup społecznych

Nie wiemy dokładnie, jak wyglądało zawieranie małżeństwa w okresach starszych. Możemy przypuszczać, że żonę kupowano, czego śladem w okresie starobabilońskim mógł być zwyczaj dawania przez narzeczonego lub jego ojca rodzaju wiana (określonej sumy pieniędzy?)

Narzeczona dostawała od swego ojca lub (w jego zastępstwie) od braci posag, na ogół przekraczający wysokość wiana. Był on jakby ekwiwalentem części spadkowej, bowiem majątek ojca w zasadzie dziedziczyli synowie. Posag dawany córce przy zamążpójściu zastrzeżony był dla jej dzieci. Oprócz wiana narzeczony lub jego ojciec przekazywał ojcu dziewczyny dar zaręczynowy, który po jego śmierci pozostawał własnością żony

Przy zawieraniu małżeństwa wymagane było pisemne postanowienie – riksatum, bez którego kobieta w zasadzie nie uzyskiwała miana aššatum

Babilonia i Asyria

Z chwilą dopełnienia prawnych i zwyczajowych postanowień kobieta przechodziła pod władzę męża

Niektóre kategorie kapłanek mogły wychodzić za mąż bez dokumentu riksatum, ale obowiązywał je nakaz bezdzietności

Ponieważ jedną z podstawowych funkcji rodziny było posiadanie i wychowywanie dzieci, kapłanki mogły dać swemu mężowi zastępczynię, którą najczęściej była ich młodsza siostra lub niewolnica. Dzieci z takiego związku były uznawane jako dzieci kapłanki i jej męża

Małżeństwo ustawało wraz ze śmiercią jednej ze stron lub w wyniku rozwodu. Wdowa ponownie mogła wyjść za mąż, zachowując obowiązujące zwyczaje i przestrzegając praw spadkowych

Rozwód następował, gdy kobieta była bezdzietna lub nie urodziła syna, była niegospodarna lub popełniła cudzołóstwo

Kobieta tylko w wyjątkowych przypadkach mogła domagać się rozwodu, np. gdy żona odczuwała wstręt fizyczny do męża lub gdy on porzucił ją samowolnie

Bezdzietnej rozwiedzionej małżonce mąż zwracał wiano lub ekwiwalent w srebrze oraz posag

Babilonia i Asyria

W przypadku niegospodarności żony mąż mógł odsunąć ją bez odprawy lub nawet zostawić w domu jako niewolnicę

Za zdradę żony orzekano najczęściej śmierć Wdowa nie miała prawa do dziedziczenia majątku po zmarłym mężu: spadkobiercami

byli synowie, córki natomiast zamiast części masy spadkowej otrzymywały posag. Posag wdowy należał się jej dzieciom. Mogła go użytkować, mogła mieszkać w domu zmarłego męża, ale po śmierci cały jej majątek (posag i dary) przechodził na własność dzieci

Stosunki między rodzicami i dziećmi są słabo udokumentowane. Można założyć, że rola wychowawcza matki kończyła się z chwilą wydania córki za mąż czy wraz z oddaniem jej w służbę bogom. Natomiast opieka nad synami ustawała w momencie, gdy dorośli na tyle, by włączyć się do prac wraz ze starszymi członkami rodziny

Zaślubinom w Mezopotamii towarzyszyły różne ceremonie i rytuały Na podstawie wzmianek w różnych tekstach można przedstawić ceremonię zaślubin

następująco: narzeczony zjawiał się z darami ślubnymi, także jadalnymi, przy drzwiach domu rodzinnego narzeczonej z prośbą by go wpuszczono. Narzeczona, wykąpana i ustrojona klejnotami i ozdobami, otwiera drzwi przed narzeczonym. To otwarcie drzwi wydaje się mieć symboliczne znaczenie, było aktem rytualnym zapoczątkowującym małżeństwo. Potem odprowadzano młodą parę, każde z nich oddzielnie, do komnaty dziewczyny, gdzie małżeństwo było konsumowane. Następnego ranka młoda para brała udział w święcie obfitości

Babilonia i Asyria

Małżeństwo w świecie zachodniosemickim było niezwykle ważną instytucją W ówczesnym czasie dość powszechna była praktyka wielożeństwa Obowiązek wierności małżeńskiej obowiązywał tylko kobietę, mężczyzna miał wobec

niej bardzo szerokie uprawnienia, dotyczące w dużej mierze kwestii rozwodowych Kobieta zawdzięczała swą pozycję w społeczeństwie przede wszystkim potomstwu,

zwłaszcza płci męskiej. Był to główny cel małżeństwa Zawieraniu związku małżeńskiego przyświecały jednak również inne cele, m.in.

Istotne było nawiązanie stosunku powinowactwa z możną i wpływową rodziną, szczególnie na wyższych szczeblach drabiny społecznej

Żona dla syna wybierana była przez ojca, nierzadko już wtedy, kiedy była jeszcze dzieckiem, niezdolnym do prokreacji. Stąd też częste przypadki czasowej niepłodności młodych małżonek i tragedie, jakie z tego powodu przeżywały. Z reguły po osiągnięciu dojrzałości biologicznej wydawały na świat potomstwo

Małżeństwo było sprawą ściśle prywatną dotyczącą dwóch zainteresowanych rodzin. Pertraktacje na ten temat odbywały się między rodzicami młodej pary lub między rodzicami dziewczyny a niezależnym mężczyzną, już w sile wieku

Zdarzało się jednak, że syn dokonywał wyboru małżonki wbrew woli rodziców oraz że pytano córkę o zgodę na małżeństwo. Młodzi ludzie mieli bowiem możliwość poznania się przy wspólnej pracy, czy to na roli, czy przy wypasie bydła

Semici Zachodni

Żonę można było również zdobyć na wojnie. Poślubienie branki przynosiło mężczyźnie poważną korzyść, ponieważ przy normalnie zawieranym związku małżeńskim ojciec pana młodego lub on sam musiał zapłacić przyszłemu teściowi wiano, którego wysokość zależała od zwyczaju, ale i zamożności rodzin. Wypłacenie wiana mogło być zastąpione pracą wykonaną przez przyszłego zięcia na rzecz rodziny panny młodej

W momencie uregulowania kwestii wiana kobieta stawała się prawną małżonką mężczyzny. Od tego momentu był on jej panem. Spisywano jednocześnie umowę małżeńską, która zawierała szczegółowe przepisy, zwłaszcza dotyczące podziału majątku na wypadek rozwodu. Zwyczaj ten miał zastosowanie aż do końca I tysiąclecia przed Chr., ale wyłącznie wśród rodzin zamożnych, i nie uległ zasadniczym zmianom w czasach późniejszych

Zewnętrzna forma zawierania małżeństw przypominała akt kupna – sprzedaży, ale mąż nie mógł rozporządzać swą żoną w podobny sposób, jak kupioną niewolnicą. Niemniej jednak w czasach najdawniejszych wiano stanowiło formę odszkodowania dla rodziny panny młodej w zamian za utraconą siłę roboczą. W czasach późniejszych wiano przejmowało funkcję posagu, który pozostawał własnością kobiety i zabezpieczał jej przyszłość w razie rozwodu lub śmierci męża

Małżeństwo było zawierane często na wiele miesięcy lub lat przed obchodami weselnymi, kiedy to małżonka przekraczała po raz pierwszy próg domu swego męża, przechodząc pod jego władzę i spełniając powinność nocy poślubnej

Semici Zachodni

Dopiero od tego momentu mąż obowiązany był zapewnić jej utrzymanie i opiekę, niezależnie od tego, czy chodziło o małżeństwo mono- czy poligamiczne. Liczba żon uzależniona była w gruncie rzeczy od stopnia zamożności męża

W praktyce tylko nieduży odsetek mężczyzn mógł sobie pozwolić na posiadanie więcej niż jednej żony; haremy były przywilejem bogaczy, przede wszystkim władców

W tekstach literackich znajdujemy wiele wzmianek, że związek monogamiczny uważano za korzystniejszy dla kobiety, a jego gwarancję stanowiła umowa ślubna, z której wynikało, że małżonek za życia żony nie pojmie innej, równoprawnej małżonki

Rozwiązanie małżeństwa następowało przez śmierć lub rozwód. Odstępstwem od tej zasady była bezpotomna śmierć małżonka lub jego zaginięcie, co nie oznaczało końca stosunków łączących kobietę z rodzina męża. W takich przypadkach ważną rolę odgrywała postać szwagra, czyli brata męża (skądinąd, żona maltretowana przez męża mogła wraz z dziećmi zamieszkać w domu szwagra)

Podobnie działo się w przypadku przedwczesnej śmierci małżonka. W takim przypadku owdowiała żona pozostawała na utrzymaniu dzieci, które dziedziczyły majątek ojca i mały obowiązek utrzymywania matki

Prawo dziedziczenia w pierwszej kolejności dotyczyło synów, ale w przypadku ich braku majątek przejmowały córki

Semici Zachodni

Tę drugą możliwość stwarzał też odpowiedni zapis testamentowy Kiedy wdowa pozostawała bezdzietna bywała ponownie zaślubiana w

rodzinie męża, zazwyczaj przez któregoś z braci męża. Małżeństwo takie zwało się lewiratem

Według prawa hebrajskiego pierwszy syn zrodzony z takiego związku nosił imię zmarłego i stawał się jego dziedzicem, ponieważ żona nie miała prawa dziedziczenia majątku. Dlatego też dla bezdzietnej wdowy niezwykle ważne było móc pozostać w rodzinie zmarłego męża na prawach małżonki

Obowiązujące przepisy prawne sprzyjały w tym względzie kobiecie, gdyż stanowiły o obowiązku lewiratu ze strony rodziny zmarłego męża i wypełnienia go wdowa mogła dochodzić przed sądem złożonym ze starszych miasta lub wioski

Jeśli powinowaci z jakichś względów wzbraniali się przed wypełnieniem obowiązku lewiratu, wdowa nie miała wówczas zabezpieczonego bytu i szukała zazwyczaj schronienia w którejś ze świątyń, gdzie najczęściej pełniła funkcje związane w uprawianiem kultowego nierządu, zapewniając sobie w ten sposób podstawowe warunki bytowania

Semici Zachodni