Roman en religie

Roman &

Religie

EDWIN KOSTER EN WESSEL STOKER

‘KNIELEN OP EEN BED VIOLEN’BESPIEGELINGEN OVER GODSDIENST IN

ONDER REDACTIE VAN

Knielen op een bed violen van Jan Siebelink heeft inNederland een gevoelige snaar geraakt. De religieuzebeleving van de hoofdpersoon, Hans Sievez, is eencentraal thema in het boek, maar blijft tegelijkertijdvoor de lezer een raadsel. Wellicht omdat er in de reli-gieuze beleving een onbegrijpelijke kern aanwezig isdie aantrekt en afstoot. De auteurs van Roman en religie proberen dieper doorte dringen in die op het eerste gezicht onbegrijpelijkekern. Vanuit verschillende filosofische, theologischeen literaire perspectieven geven zij een analyse van hetdenken en handelen van Hans Sievez. Het resultaat?Een fascinerend beeld van het verschijnsel religie.

Met bijdragen van Anton van Harskamp, Theo L. Hettema,Edwin Koster, Willem Lemmens, Renée van Riessen, Joke vanSaane, Wessel Stoker en Bart Voorsluis.

Edwin Koster is als universitair docent wijsbegeerte verbon-den aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Wessel Stokerwerkt aan diezelfde universiteit als bijzonder hoogleraaresthetica en hoofddocent godsdienstwijsbegeerte.

www.uitgeverijmeinema.nl

Roman &

ReligieED

WIN

KO

STERW

ESSEL STOK

ER(R

ED.)

ISBN 978-9021142456

9 7 8 9 0 2 1 1 4 2 4 5 6

NUR 700

MEIN

EMA

MEINEMA

9168_Roman en religie 5.0 12-10-2009 12:55 Pagina 2

Roman en religieBespiegelingen over godsdienst in

‘Knielen op een bed violen’

Onder redactie van Edwin Koster en Wessel Stoker

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Marion RosendahlIllustratie omslag: Erik Baart, De avond (uitsnede), in bezit van deschilder. www.hallem.nl; [email protected]

ISBN 978 90 211 4245 6NUR 700

© 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand ofopenbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro-nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige anderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit-gever.


Inhoud

1. Inleiding 7Edwin Koster en Wessel Stoker

2. Van onmacht, angst en… religie 22Hans Sievez en de godsdienstsociologie van Peter BergerAnton van Harskamp

3. Grandeur en misère van Hans Sievez 51Charles Taylor over innerlijkheid en religieuzebelevingBart Voorsluis

4. Religie zonder uittocht 76Emmanuel Levinas over religie en ethiek in‘Knielen op een bed violen’Renée van Riessen

5. Zichzelf zonder de ander? 101Over bekering in het perspectief van RicoeurshermeneutiekTheo L. Hettema

6. De heerlijke angst van Hans Sievez 127Martha Nussbaum over menselijke liefde enreligieus verlangenWillem Lemmens


7. Geloof als obsessie 154Antoine Vergote en de psychologische aspectenvan het geloofJoke van Saane

8. Redelijk geloof? 177William Alston over de religieuze ervaring van Hans SievezWessel Stoker

9. Zonder symbolen en rituelen? 204Paul Moyaert over religie als symbolische praktijkEdwin Koster

Personalia 230


1

Inleiding

Edwin Koster en Wessel Stoker

Het boek Knielen op een bed violen van Jan Siebelink heeft inNederland een gevoelige snaar geraakt. Er zijn meer dan vijf-honderdduizend exemplaren verkocht. In een brief aan zijnuitgever schrijft Siebelink: ‘Ik ben altijd bang geweest om hetcomplete verhaal te vertellen: het geleidelijk maar onstuitbaarafglijden van een zachtaardig maar in zijn jeugd verwond man– vluchtend in het zwartste calvinisme – en het verdriet dathij in zijn naaste omgeving veroorzaakt. Het is ook het ver-haal van een grote liefde. Een man en een vrouw: de een wiloverleven in het hiernamaals, de ander in het nu.’1

De aantrekkingskracht van deze roman is niet gemakkelijkte verklaren. Is het wellicht, zoals Siebelink zelf suggereert,een reactie op de secularisatie in dit land? Verlangen veel men-sen ernaar om toch ‘iets te proeven van het Geheimenis’? Ishet de vraag naar God – waar bijna niemand zich meer aandurft te wagen maar die Siebelink in zijn bestseller implicietaanroert – waar lezers door geboeid zijn? Of is de fascinatievoor deze roman te verklaren uit het psychologische raadselvan Hans Sievez, het belangrijkste personage van het verhaal?2

Zonder precies te horen wat er in Sievez woelt, zien we dathij zich – uiteindelijk tevergeefs – tegen de aantrekkingskrachtvan een orthodoxe vorm van het protestantisme probeert teverzetten. Is er wellicht in de religieuze beleving een onbe-grijpelijke kern aanwezig die aantrekt en afstoot?

De religieuze beleving is in de roman van Siebelink een ver-schijnsel dat niet helemaal inzichtelijk is en daarom vragen

7


oproept. Door de secularisatie hebben steeds minder menseneen vastomlijnd idee bij het woord ‘religie’. Nu het in onzeWest-Europese samenleving niet meer vanzelfsprekend is omtot een religieuze gemeenschap te behoren, is er ruimte omopnieuw de vraag te stellen wat religie eigenlijk is, wat een re-ligieuze praktijk of inspiratie voor individuele mensen kan be-tekenen en hoe godsdienst in de maatschappij functioneert.

In deze bundel wordt geprobeerd om dieper door te drin-gen in de op het eerste gezicht onbegrijpelijke kern van dereligieuze beleving. Uitgangspunt is de literaire verbeeldings-kracht van Jan Siebelink, die via zijn romanpersonages – in hetbijzonder het denken en doen van Hans Sievez – inzicht biedtin het verschijnsel van de religieuze beleving. Door het ge-loofsleven van het personage Sievez te verhelderen, proberende auteurs van deze bundel inzicht te verwerven in de bele-vingswereld en het handelen van de religieuze mens. Dit doenzij met behulp van de visie van een aantal interessante en voor-aanstaande denkers over religie zoals Peter Berger, CharlesTaylor, Emmanuel Levinas, Paul Ricoeur, Martha Nussbaum,Antoine Vergote, William Alston en Paul Moyaert. Daarnaastproberen zij dit doel te bereiken door Knielen op een bed violente confronteren met andere literaire verbeeldingen van reli-gieuze verschijnselen als bekering en aanvechting.

Verhaal en theorie, literatuur en geschiedenis

Inzicht in het verschijnsel religie wordt in dit boek dus ver-worven dankzij een product van de literaire verbeelding. Eeu-wenlang is dit ondenkbaar geweest. Wie meer over religie wil-de weten, was aangewezen op theologie en filosofie en vanafde negentiende eeuw ook op de godsdienstwetenschap. Doorfilosofen en theologen werden religieuze verschijnselen door-gaans aan een theoretische blik onderworpen: via analyse, al-gemene beschouwingen en abstracte categorieën probeerde

8


men bijvoorbeeld het universele van de religieuze beleving inhet vizier te krijgen.3 Godsdienstwetenschappers gebruikteneen eigen, meer empirische methode. Filosofie, theologie engodsdienstwetenschap vermochten romanschrijvers en dich-ters te inspireren, maar literatuur diende hooguit ter illustra-tie van academische betogen.

De overtuiging dat literatuur en kunst zelfstandige bron-nen van kennis kunnen zijn, mogelijke vindplaatsen zijn vanhet antwoord op de vraag wie de mens is en wat zijn drijfve-ren bepaalt, of wellicht vormend zijn voor onze visie op reli-gieuze ervaringen, begint steeds meer vaste voet te krijgen.4

De verhouding tussen literatuur en theoretische reflectiewordt zo op zijn kop gezet.5 Het inzicht dat elk mens eenuniek persoon is die gekenmerkt wordt door tegengesteldeverlangens en dubbelzinnige motieven, of het feit dat de re-ligieuze beleving door een ongrijpbare veelkleurigheid enprincipiële ondoordringbaarheid wordt gekarakteriseerd, kanbij voorkeur in het genre van het verhaal en dus door middelvan de literaire verbeelding worden uitgedrukt. In de litera-tuur kan het onvoorspelbare en het specifieke op een indrin-gende manier verwoord worden.6 Waar het filosofische, theo-logische of godsdienstwetenschappelijke betoog zich richt opde religieuze beleving in het algemeen, kan in een verhaal dereligieuze beleving van een uniek en concreet personage – bij-voorbeeld Hans Sievez – getoond worden.

De vraag is wel of een fictioneel verhaal (een minstens tendele verzonnen wereld-in-woorden) iets kan zeggen over on-ze werkelijkheid en in het bijzonder over religie als concreetverschijnsel in onze wereld. In deze bundel is de religieuzebeleving van Hans Sievez immers het startpunt voor de be-spreking van een aantal theorieën over religie. Ontwerpen wijdus wellicht een theorie van religie die gebaseerd is op fanta-sie? Of is het misschien mogelijk dat een fictioneel verhaallicht werpt op de ‘echte’ wereld? Kan wat in de wereld vanhet verhaal als waar wordt gezien ook waar zijn in de wereld

9


buiten het verhaal? Daarbij gaat het niet om de vraag naar het‘historisch echt gebeurd zijn’ van alles wat in Knielen op eenbed violen plaatsvindt. In fictionele verhalen gaat het eerderom de vraag of de dingen ‘echt zo kunnen gebeuren’. De vraagof een bepaalde, historische persoon – die mogelijk modelheeft gestaan voor het personage Hans Sievez – ‘echt’ (in his-torische zin) een visioen onder de appelboom heeft gehad, isdus in feite secundair. Alles wat in een verhaal verteld wordt,slaat in eerste instantie op de wereld van het verhaal. Een fic-tioneel verhaal ontsluit een eigen wereld waarin unieke per-sonages gebeurtenissen ondergaan die op zichzelf staan en dieniet direct verbonden hoeven te zijn met de wereld van de au-teur of de lezer. Maar, en dat is een van de boeiende aspec-ten aan romans, deze verhalen kunnen wel ervaringen en ge-beurtenissen in onze werkelijkheid verhelderen en helpenduiden. Verhalen bieden – mede dankzij de verbeeldings-kracht van de lezer – modellen van mogelijke manieren omnaar de wereld te kijken en geven lezers de kans om te kun-nen leren van wat wordt verteld.7

Het is interessant dat in het geval van de roman van JanSiebelink de vraag naar het al dan niet ‘historisch echt ge-beurd zijn’ van wat verteld wordt, er wel toe doet. In tegen-stelling tot de meeste literatuur is de figuur van het belang-rijkste personage van dit boek, Hans Sievez, en wat hijmeemaakt, gebaseerd op het leven van een historische per-soon, namelijk de vader van de auteur van Knielen op een bedviolen. Dat maakt nieuwsgierig naar de ‘ware wereld’ achterSiebelinks bestseller. De historicus Fred van Lieburg heeft inHet punt des tijds geprobeerd de levensgeschiedenis van de‘echte’ Hans Sievez en de religieuze beweging die hem in haargreep hield te beschrijven.8 Volgens Van Lieburg wijkt hetbeeld dat Siebelink in zijn roman oproept, significant af vande historische werkelijkheid. Misschien is het dus inderdaadzo dat wat Siebelink vertelt, niet echt historisch gebeurd is enook niet zo had kunnen gebeuren. Dat is een boeiende vraag

10


waar historici over kunnen twisten. Maar stel dat de ge-schiedkundigen het eens zouden zijn en dat zij concluderendat Knielen op een bed violen historisch gesproken ‘fantasie’ is.Kan een analyse van dit verhaal dan toch bijdragen aan de ver-heldering van de religieuze beleving?

Knielen op een bed violen gaat over relaties tussen man envrouw, vader en kinderen, religieuze autoriteit en volgeling,winkelier en leverancier die herkenbaar beschreven wordenomdat het ‘echt’ zo had kunnen gebeuren. De wereld die Sie-belink in zijn boek oproept, imponeert niet omdat ze feitelijkeovereenkomsten vertoont met de historisch te onderzoekenwerkelijkheid, maar omdat ze een werkelijkheid tot levenbrengt die lezers fascineert. Siebelink construeert een wereld-in-woorden die feitelijk wellicht afwijkt van de historische wer-kelijkheid, maar die niettemin onze eigen wereld als in een spie-gel toont. Alles wat deze roman vertelt, kan ‘echt zo gebeuren’.Dat geldt niet alleen voor de bovengenoemde relaties, maarook voor de religieuze beleving van de personages. De romanbevat aspecten die in de protestantse traditie of andere religi-euze groeperingen echt voorkomen. In dit verband herinnerenwij aan het onderscheid tussen roman en fictioneel verhaal aande ene kant en autobiografie en geschiedverhaal aan de ande-re kant. Waar in het eerste geval de feiten ondergeschikt moe-ten zijn aan het verhaal, moet in het laatste geval het verhaalde feiten zo getrouw mogelijk weergeven. Knielen op een bed vio-len heeft weliswaar onmiskenbaar autobiografische trekken,maar hoort wel tot het genre ‘fictie’, ook al zijn de grenzen nietaltijd scherp te trekken. In deze bundel gaan de auteurs daar-om uit van de literaire wereld die Siebelink oproept en zij me-nen dat die wereld onze werkelijkheid kan belichten.

11


Godsdienst in Knielen op een bed violen

Uitgangspunt van Roman en religie is dus de literaire verbeel-dingskracht van Jan Siebelink. Zijn schrijftalent is alom ge-roemd. Over Knielen op een bed violen schrijft bijvoorbeeld dejury van de Libris Literatuurprijs dat de auteur er dankzij definesse van zijn schrijven in slaagt de conflicten die voortko-men uit Hans Sievez’ wending naar de fundamentalistisch-calvinistische stroming van de oefenaars, op grootse manierinvoelbaar te maken. ‘Met bij uitstek literaire middelen alscompositie, versnelling en vertraging componeert hij in eenheldere stijl zijn klassieke symfonie over een mens die allesopoffert in een voor de buitenwereld veelal duister verlangennaar goddelijke bescherming.’9 Het is dan ook niet verwon-derlijk dat een aantal schrijvers, journalisten en literaire criti-ci een boek aan deze ‘zwartste liefdesroman’ uit Siebelinksoeuvre heeft gewijd.10

Er bestaan dus al boeken die aandacht geven aan de lite-raire en historische aspecten van Knielen op een bed violen. Watkan een nieuw boek hier nog aan toevoegen? Het kan nie-mand ontgaan dat het in deze roman niet alleen gaat om au-tobiografische elementen of literaire kwaliteiten, maar ook enjuist om een bepaald type religie of religieuze beleving. Cen-traal in het leven van Hans Sievez staat het visioen onder deappelboom. Daar ‘naderde hij de donkerheid waarin God was’en hoort hij een stem die hem toeriep: ‘Wees voortaan mijnknecht.’ (168-170) Hier stuit Sievez op dat wat hij als het Hei-lige ervaart, ‘het numineuze en wonderbaarlijke’ in de woor-den van Rudolf Otto, die als geen ander deze ervaring heeftbeschreven.11 Otto stelt dat bij dergelijke ervaringen de ge-moedsuitrusting van de verwondering behoort, het starre ver-bazen of het paf staan. In Das Heilige bespreekt hij voorbeel-den uit verschillende religies waarin mensen verslag doen vanhun confrontatie met het numineuze. Een aantal malen noemthij ook Job, aan wie God zich volgens het gelijknamige bij-

12


belboek openbaart. Die verschijning wordt gekenmerkt dooreen wonderbaarlijkheid die boven elk begrip uitstijgt. Jobwordt, in de woorden van Otto, geconfronteerd met het on-begrepene en ongrijpbare, met een huiveringwekkend Ge-heimenis. En zoals Sievez in zijn kwekerij verbijsterd ter aar-de stort, deinst Job bij de manifestatie van de Onuitsprekelijkein verbazing terug. Bij deze verhalen dichtte Pieter Buijsmande volgende woorden:

Zie mij aan.Dat wat mij in zijn greep houdt.Dat mij beklemt.Ontneem mij het leven niet.Het ligt in uw machtOm mij te bevrijden.12

Misschien had Jan Siebelink deze zinnen ook in de mond vanHans Sievez kunnen leggen. Het drukt het overweldigendeen onbegrijpelijke uit, aspecten die soms in de religieuze be-leving samenkomen en misschien zelfs de kern daarvan uit-maken. Die kern proberen de auteurs van dit boek te ontra-felen. Dat doen zij via een veelheid aan benaderingen. Op dezewijze hoopt dit boek bij te dragen aan de bezinning op hetverschijnsel godsdienst, niet alleen in Knielen op een bed violenmaar ook zoals het in onze samenleving gestalte heeft gekre-gen.

Overzicht van de hoofdstukken

In dit boek wordt de religieuze beleving van Hans Sievez eerstin de setting van de moderne cultuur geplaatst en belicht van-uit de theorieën van Peter Berger en Charles Taylor. Ver-volgens wordt diens geloof onderzocht aan de hand van tweewijsgerige thema’s – religie en ethiek, en de identiteit van de

13


mens – vanuit de visies van respectievelijk Emmanuel Levi-nas en Paul Ricoeur. Daarna richt de aandacht zich op de psy-chologie van het geloof van Sievez aan de hand van de emo-tietheorie van Martha Nussbaum en de psychoanalyse vanAntoine Vergote. Ten slotte wordt onderzocht of Sievez’ re-ligieuze beleving redelijk te verantwoorden is met behulp vande kentheorie van William Alston en wordt een alternatief ge-geven voor de religie van Hans Sievez aan de hand van de op-vatting van godsdienst als een symbolische praktijk van PaulMoyaert.

Religie is altijd verweven met de cultuur waarin zij gestaltekrijgt. Dat zien we in de eerste twee bijdragen. Van Harskampplaatst het geloof tegen de achtergrond van de secularisatieen Voorsluis laat zien dat geloven in de moderne wereld in-nerlijk is geworden.

Anton van Harskamp bekijkt de roman vanuit de secularisa-tietheorie van Peter Berger. Berger corrigeerde zijn ouderetheorie van secularisatie, namelijk dat religie zich onder drukvan moderniserende tendensen uit het openbare leven terug-trekt. De latere Berger erkent dat ook in de moderne tijd reli-gies kunnen bloeien, zoals bijvoorbeeld het pentecostalisme.Secularisatie is in de huidige, moderne tijd aan te wijzen in hetgegeven dat de sociale en culturele condities voor godsdienstnauwelijks aanwezig zijn en dat geloven een zaak van persoon-lijke keuze is geworden. Het pluralisme ondermijnt de zeker-heid van gelovigen. Op grond van Bergers theorie ziet VanHarskamp het geloof van Hans Sievez als een modern geloof,als een vorm van spiritueel activisme. Sievez is een voorbeeldvan wat Berger een sociaal dakloze (homeless mind) noemt, om-dat hij vertrouwen in kerk en wereldlijke organisaties heeft ver-loren. Zo wordt Sievez in de roman geschetst als een man ‘tezacht voor de alledaagse werkelijkheid’ en als een man die inzijn geloof opgesloten zit. Zijn geloof is innerlijk geworden, losvan de sociale verbanden. Sievez hunkert naar zekerheid en

14


rust, maar vindt hij die wel in het geloof in een God met don-kere kanten? Is dat niet een geloofshouding met masochisti-sche trekken? Sievez blijkt in de roman geen antwoord te krij-gen op zijn hunkering naar verlossing.

Bart Voorsluis onderzoekt het geloof van Hans Sievez aande hand van het inzicht van de filosoof Charles Taylor datgeloven in de moderne tijd een zaak van innerlijkheid is ge-worden. Taylor wijst daarvoor op William James’ Variantenvan religieuze ervaring. James meent dat religie in de loop vande tijd verworden is tot routine en daaraan zijn de kerk als in-stelling, de gemeenschap en de theologie debet. VolgensJames zetelt religie primair in het gevoel van de individuelemens. Religie raakt de mens diep, ze is een brandende erva-ring, een acute koorts. Voorsluis wijst op de overeenkomsttussen het type religie dat James beschrijft en het geloof vanHans Sievez. Taylor ziet James’ visie als een grondtrek van dewesterse cultuur en typeert deze als verinnerlijking. Hans Sie-vez’ geloof is een goed voorbeeld van deze tendens naar in-nerlijkheid. Taylor heeft er wel kritiek op. Hij meent dat dekerkelijke gemeenschap van wezenlijke betekenis is voor derelatie tussen God en mens. Individuele religieuze ervaringenkunnen het bovendien niet stellen zonder articulatie in taal,zoals James meent. Sievez’ religieus individualisme gaat tenkoste van de articulatie van zijn religieuze ervaring en ook vankerk, gemeenschap, sacrament en ritueel. Bij Sievez zijn kerken avondmaal afwezig. Het geloof dringt hem in het isole-ment omdat over zijn eigen ervaring niet gesproken mag wor-den. Angst en eenzaamheid kenmerken dit geloof.

Religie is nauw verbonden met ethiek. Religie bepaalt ook demenselijke identiteit. Vanuit de filosofie wordt dit nader ge-analyseerd door respectievelijk Van Riessen en Hettema.

Renée van Riessen bekijkt de religieuze ervaring van HansSievez vanuit de ethiek van Emmanuel Levinas. Van Riessenlaat zien waarom het belangrijk is dat iemand een religieuze

15


ervaring ondergaat als enkeling en waarom het perspectief vande enkeling daarna doorbroken moet worden met het oog opde gemeenschap en de communicatie met anderen. Levinasmeent dat het verlangen van de mens naar God moet wordenonderbroken en omgebogen in de richting van de ander, denaaste. Dat heeft ermee te maken dat ‘God’ pas betekenis bijhem krijgt vanuit onze relatie met de naaste en vanuit de maat-schappelijke verbanden. Met Sievez benadrukt Levinas dat jeenkeling moet zijn; er wordt een beroep gedaan op deze en-kele mens, op Hans Sievez. Maar verder ziet Levinas het ver-volg op de religieuze ervaring heel anders dan bij Sievez infeite gebeurt. Van Riessen wijst hierop door de religieuze er-varing van Bernadette in Het lied van Bernadette van FranzWerfel te vergelijken met die van Hans Sievez. Het verschilmet Hans Sievez’ geloofsverhaal is dat Bernadettes ervaringvruchtbaar wordt gemaakt ten dienste van anderen. Sievezblijft in zichzelf opgesloten met zijn vraag naar de eigen ze-kerheid. De overgang naar het doen van het goede wordt zogeblokkeerd. De ethische opvatting van religie bij Levinasstaat zo in scherp contrast met de geloofspraktijk van HansSievez.

Theo Hettema richt zijn aandacht op de bekering van HansSievez en vraagt wat deze wending betekent voor de identiteitvan de betrokkene. Daarbij gebruikt hij inzichten van de filo-soof Paul Ricoeur over de mens. Identiteit heeft iets dubbels:het houdt enerzijds in dat je als mens iets eigens hebt, maar te-vens conformeer je je ook aan een rol die je speelt: dochter,minnares, buurvrouw, hoogleraar enzovoort. Dit laatste noemtRicoeur ‘idem-identiteit’ (idem: dezelfde), de rol-identiteit. Heteerste is de ipse-identiteit (ipse: zelf), onze uniekheid. Ricoeurmeent dat de mens pas ten volle mens is wanneer hij zich kanopenstellen voor het andere, vooral voor de ander die een ap-pèl op hem doet. Hettema laat zien dat Ricoeur dit verder uit-werkt door vier vragen te stellen aan het zelf: wie spreekt er,wie handelt er, wie vertelt er over zichzelf en wie stelt zich mo-

16


reel open voor de ander. Wordt dit toegepast op de vraag wieHans Sievez na zijn bekering is, dan geeft dat een scherp beeldvan diens identiteit. Bekering blijkt op een heel bijzondere ma-nier de eigenheid van Sievez te stempelen.

Religie betreft ook de psychologie van het geloof. Lemmensgaat in op de liefde in de religieuze beleving van Hans Sievezen Van Saane belicht diens geloof vanuit de psychoanalyse.

Willem Lemmens bekijkt de roman vanuit de emotietheorievan de filosofe Martha Nussbaum. In haar Oplevingen van hetdenken analyseert Nussbaum de emotie liefde, waarbij ze ookaandacht geeft aan de religieuze liefde bij Augustinus en Dan-te. Lemmens wil met behulp van Nussbaums emotietheorieHans Sievez’ religieuze liefdesovergave verhelderen in samen-hang met zijn ambivalente liefde tot zijn vrouw Margje. Vol-gens Nussbaum zijn onze emoties cognitief: ze geven een di-recte evaluatie van hoe we ons in de wereld bevinden. Emotieshebben ook een geschiedenis in het leven van iemand: eenemotie als liefde gaat terug tot onze kindertijd. De (onbewus-te) herinnering aan de symbiose met de moederfiguur, arche-type van de alles vervullende liefde, is wezenlijk ambivalent.Ze is doortrokken van een besef van afstand en tekort, hetgeende onvervulbaarheid van het liefdesverlangen verklaart diemensen, eenmaal volwassenen geworden, ervaren. Nussbaumschetst een ideaal van vooral aardse liefde met als kenmerk on-der andere een gerichtheid op andere personen; een ideaal vanliefde waarbij negatieve emoties als angst en jaloezie, walgingen woede zo veel mogelijk overstegen worden. Volgens Nuss-baum betekent de liefde tot God bij Augustinus en Dante nietde ontkenning van de aardse liefde, maar de verheffing daar-van. Liefde tot God gaat samen met de liefde tot de naaste.Lemmens past deze inzichten toe op Hans Sievez. Geeft Sie-vez’ liefde tot God ook ruimte aan de liefde tot Margje en hungezin? Lemmens gaat daarvoor terug naar de jeugd van Sie-vez en laat zien dat zowel Sievez’ liefde tot God als zijn liefde

17


voor Margje ambivalent zijn. Sievez’ zoektocht naar Godbrengt geen harmonie in zijn leven; angst en twijfel over-stemmen zijn liefdesverlangen. Gemeten aan Nussbaums li-beraal-seculier ideaal van liefde is Sievez’ liefde tot God eenvoorbeeld van religieuze pathologie. Angst en liefde, onrust envertrouwen kan Sievez moeilijk met elkaar verzoenen. Maarwie kan uiteindelijk bepalen wat een authentieke levensweg is?Vanuit het geloof van Sievez of vanuit de liefde van Margje ismogelijk een ander oordeel over Sievez’ levenswandel te ge-ven dan vanuit deze wijsgerige emotietheorie.

Joke van Saane reflecteert op het geloof van Hans Sievezvanuit de psychoanalyse van Antoine Vergote. Vergote wijstop schuld en verlangen die zowel voorkomen in normaal alsin pathologisch gedrag. Hij beschrijft de dwangneurotischepersoonlijkheid en de hysterische persoonlijkheid. Aspectenvan beide zijn bij Sievez aan te wijzen. Schuldgevoel is de ba-sis van een dwangneurose, de obsessieve neiging voortdurendrituelen uit te voeren om een schuld op te heffen. Godsdienstkan voor mensen met een dwangneurose een uitkomst zijn.Ambivalent is Sievez zowel in zijn geloof in, zijn liefde tot enzijn angst voor God, alsook in zijn houding tegenover de oe-fenaars. Sievez heeft een eeuwig schuldgevoel tegenover Goden in combinatie met de rituele handelingen die hij op de kwe-kerij uitvoert, ontstaat het beeld van een neurotische obses-sie. Hysterische mensen zijn vaak theatraal en hun liefde schietdoor in adoratie. In dit verband is te wijzen op de relatie vanSievez met de oefenaars. Hij kijkt tegen hen op en adoreertvooral Jozef Mieras. Ook is er bij Sievez sprake van idealise-ring van Johanna, zijn schoondochter. Zo speelt religie in opde obsessies van Sievez. Ook vanuit een theorie als die vanWinnicott faalt religie hier, aangezien zij Hans Sievez niet on-dersteunt in zijn zoeken naar vertrouwen.

Tot slot komt de vraag aan de orde of het geloof van HansSievez redelijk te verantwoorden is en of er ook niet een heel

18


andere kijk op religie mogelijk is dan die in Knielen op een bedviolen wordt geschetst. Stoker zoekt antwoord op de vraag naarde redelijkheid van het geloof van Sievez en Koster bespreektgodsdienst als symbolische praktijk.

Wessel Stoker onderzoekt of het geloof van Hans Sievez re-delijk te rechtvaardigen is aan de hand van het model van Wil-liam Alston. Volgens Stoker luidt de algemene regel van ra-tionaliteit dat we van de betrouwbaarheid van iets kunnenuitgaan, tenzij het tegendeel is bewezen of een beter alterna-tief aanwezig is. Stoker noemt verschillende redenen waaromhij Hans Sievez’ directe religieuze ervaring niet redelijk ver-antwoord acht. Ook aan de hand van andere criteria door Als-ton genoemd, zoals het weinig informatieve van Gods op-dracht aan Sievez en het theologisch onderzoek door deoefenaars, is het geloof van Hans niet redelijk te verantwoor-den. Ook als men meer gebruikelijke criteria binnen de chris-telijke traditie hanteert om een onmiddellijke religieuze erva-ring te onderzoeken, blijkt Sievez’ geloof niet redelijk tekunnen worden gerechtvaardigd. Tot slot laat Stoker aan dehand van De Idioot van Dostojewski zien dat men weliswaarde onmiddellijk religieuze ervaring van prins Mysjkin als eenziektesymptoom kan beschouwen, maar dat dit onverlet laatdat zijn geloof, anders dan dat van Sievez, in het algemeen welredelijk is te verantwoorden.

Edwin Koster confronteert het geloof van Hans Sievez metde opvatting van Paul Moyaert over godsdienst als een sym-bolische praktijk. Volgens Moyaert heeft het religieus verlan-gen een duistere kern die we niet kunnen doorgronden. Datzien we bij Hans Sievez. Moyaert wil religie en waarheid daar-om niet vanuit het innerlijk benaderen, want dat staat gelijkaan ‘een wandeling in een moeras’. Als alternatief voor het ophet innerlijk gerichte geloof van Sievez wijst Moyaert op re-ligie als een objectieve symbolische praktijk, zoals de praktijkvan de Katholieke Kerk met haar sacramenten en vaste litur-gie. Koster laat zien wat het betekent om te leven in een sym-

19


bolische werkelijkheid. Het Vietnam-monument in Was-hington, met de namen van de gesneuvelden in steen gegrift,heeft een symbolische kracht voor mensen. Hetzelfde geldtvoor brood en wijn in de eucharistie of voor bijvoorbeeld deByzantijnse iconen.Volgens Moyaert zijn symbolen – in se-culiere en religieuze situaties – op verschillende wijzen werk-zaam. Dat laat ons de roman Baudolino van Umberto Eco goedzien, waarin relieken een rol spelen. Koster vraagt zich wel afof met Moyaerts pleidooi voor religie als een objectieve sym-bolische praktijk de persoonlijke, innerlijke overtuiging vangelovigen als Hans Sievez niet tekort wordt gedaan. Haddenomgekeerd Hans Sievez en de oefenaars meer oog gehad voorMoyaerts visie op rituelen en op geloof als een symbolischepraktijk, dan zou het leven van Sievez waarschijnlijk niet be-heerst geweest zijn door het obscure zelfonderzoek dat zelfsnog tot op zijn sterfbed voortduurde.

Noten

1. Dit citaat staat op de omslag van Jan Siebelink, Knielen op eenbed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2005. Wanneer er zon-der nadere toelichting in dit hoofdstuk en de volgende hoofd-stukken door middel van een paginanummer naar een passagewordt verwezen, dan gaat het om een tekst uit deze editie vanKnielen op een bed violen.

2. Dit laatste wordt gesuggereerd door Rob Schouten, ‘Inleiding’,in: Elsbeth Etty e.a., En had de liefde niet. Beschouwingen over Knie-len op een bed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2006, 7-14.

3. Uitzonderingen zoals Søren Kierkegaard en Friedrich Nietz-sche daargelaten, om de eersten te noemen die niet alleen alsdenkers maar ook als literatoren werden beschouwd.

4. Zie voor het inzicht geven van kunst: W. Stoker, God, meesterin de kunsten, Amsterdam Vrije Universiteit 2006. Vgl. MarcelBecker en Paul van Tongeren (red.), Sprekende werken. Over deethische zeggingskracht van literatuur, Budel: Damon, 2009.

20


5. Edith Brugmans (red.), De ziel van de literatuur, Nijmegen:Valkhoff Pers, 2009.

6. Ger Groot, ‘Filosofie als Donquichotterie? De fictie van hetsubject’, in: Loes Derksen, Edwin Koster en Jan van der Stoep(red.), Het postmodernisme voorbij?, Amsterdam: VU UniversityPress, 2008, 13-36, hier: 22-30.

7. Edwin Koster, In betovering gevangen? Over verhaal en rationali-teit, religie en irrationaliteit, Budel: Damon, 2005, 178-179.

8. Fred van Lieburg, Het punt des tijds. De ware wereld achter Knie-len op een bed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2008.

9. Uit het ‘Juryrapport nominaties Libris Literatuur Prijs 2006’, zie:http://www.mabelis.nl/boekpromoties/LLP06/2ju_n06.htm, ge-raadpleegd op 25 juni 2009.

10. Etty e.a., En had de liefde niet.11. Rudolf Otto, Das Heilige. Über das Irrationale in der Idee des Gött-

lichen und sein Verhältnis zum Rationalen, Breslau: Trewendt &Granier, 1917. Zie ook E. Koster, ‘Rudolf Otto’, in: Hans Ach-terhuis, Jacques de Visscher, Jan Sperna Weiland en SytskeTeppema (red.), Kritisch Denkerslexicon, Diemen: Veen, 2007,1-17.

12. Uit: Pieter Buijsman, ‘Over Job’, (niet gepubliceerd) gedicht ge-maakt bij een sculptuur van Judith Heinsohn (met de titel ‘Job’)ter gelegenheid van de expositie ‘Gedreven door iets dat groteris dan jezelf’ in de Nassaukerk te Amsterdam, van 13 maart t/m13 april 2009 (met dank aan Gerrie Willemsen e.a.). Deze ex-positie was gewijd aan kunstwerken die in verband werden ge-bracht met Knielen op een bed violen.

21


Documents

Roman en religie