Ansichtkaarten met beschrijving van historisch Hengelo DEEL 3

Marinus van RooyUitgeverij Het Twentsche LandISBN 978-90-806483-0-2

Geachte lezer,

Bij het verschrijnen van het derde deel Een foto… een herinnering blijkt dat dit een groot aantal lezers trekt. Mij bereiken berichten o.a. uit Australië en Nieuw Zeeland waar de vorige twee deeltjes ontvangen zijn. Men leest en herleest de verhalen, bekijkt de foto’s wisselt gedachten met leeftijdgenoten uit het land dat zij in hun jeugd verlieten. Ik wens u veel kijk en lees plezier. Marinus van Rooy

Een foto... een herinnering Deel 3

Marinus van Rooy

3

Tekst: Marinus van Rooy

Foto’s: Archief Marinus van RooyFoto’s omslag: Jennifer Gumbs

Uitgever: Het Twentsche LandVormgeving: Leroy Versmissen

Druk: Copy Allright De Lu� e / Oldenzaal

De verhalen zijn eerder gepubliceerd in Hengelo JournaalOvername, reproduc� e e.d. alleen toegestaan met bronvermelding en na schri� elijke toestemming.

ISBN: 978-90-806483-0-2 © 2011 Uitgeverij Het Twentsche Land

Burgemeester Jansenplein 6 Enschedesestraat 8 Oldenzaalsestraat 9 Oldenzaalsestraat 12 Weemenstraat 14 Oldenzaalsestraat 16 Slachthuisweg 18 Enschedesestraat 20 Enschedesestraat 22 Deldenerstraat 24 Vischmarkt 26 Industrieplein 28 Deldenerstraat 30 Telgen 32 Hengelo Sta� on 34 Industrieplein 36 C.T. Storkstraat 38 Willemstraat 40 Marktplein 42 Breemarsweg 44 Industriestraat 46 Oelerbrug en GOLS-terrein 48 Oldenzaalsestraat 50 Oldenzaalsestraat 52

InhoudVoorwoord 5

Columns

5

VoorwoordDoor oorlogsgeweld, industriële bloei en expansiedri� hee� Hengelo een geheel ander gezicht gekregen. Door het schrijven van een herinnerings verhaal bij een foto wil ik u graag op het spoor ze� en van de talloze veranderingen in ons dorp. Door middel van foto en verhaal hoop ik u een stuk herkenning te geven van iets wat voorbij is. Graag wil ik de wens uitspreken dat bij het lezen van het verhaal en het bekijken van de foto’s, de gedachte bij u opkomt: “Het wonen in Hengelo is de moeite waard”.

Marinus van Rooy

6

Op 3 april 1945 werd Hengelo bevrijd na bijna vijf bange oorlogsjaren. Het is nu dus 58 jaar geleden dat dit plaatsvond. De gebeurtenissen van 3 april zijn op beide foto’s goed weergegeven, waarbij de bovenste foto goed aansluit op de onderste. Boven zien we de Enschede-sestraat en de Burgemeester Jansenstraat en onder het Burgemeester Jansenplein.

Zoas gezegd was Hengelo op 3 april 1945 aan de beurt om bevrijd te worden. Beckum was op 1 april, eerste paasdag, al bevrijd. Vanuit Enschede en Oldenzaal werd door Britse soldaten ’s morgens om 9 uur de opmars gemaakt, o.a. door de regimenten van Dorset Hampshire. Na een aantal schermutselingen was Hengelo ’s middags om kwart over twee vrij.

Op de bovenste foto zien we legervoertuigen, komend uit Enschede, begeleid door motorrijders. Rechts voor Rot-� nghuis de Hengelose bevolking, die de bevrijders komt begroeten op eerbiedige afstand. Maar dat zou spoedig veranderen. Rechts de ingang van de Brinkstraat met een geparkeerde militaire auto en de MP (Militaire Poli� e), herkenbaar aan de wi� e band om de linker bovenarm met daarop MP. Iets verderop aan de Enschedesestraat, bij Oosterholt Wiecherink, ook talrijke Hengeloërs die vol ontzag kijken naar al dat uitstekend Engels materieel op wielen. Enkele dagen voor 3 april hebben zij de Duitsers, zich een goed heenkomen zoekend, zien vluchten, op gammele gestolen fi etsen en te voet. Dit was wel even andere koek. Links wappert de Nederlandse driekleur, die is uitgestoken bij apotheek Venlet. Op de onderste foto zien we een Shermantank met een camoufl agenet voor de rijwielzaak van de fi rma Van Wezel. Boven voor het raam toeschouwers, soldaten bovenop een tank voor boekhandel Wichems met boven uit het raam een grote Nederlandse vlag. Blijkbaar is er een oponthoud rich� ng Thiemsbrug, want tot paardenslagerij Snijders staat alles s� l.

Ik vertelde u dat er enkele schermutselingen voorafgingen aan de bevrijding van Hengelo. Veel tegenstand ondervonden de bevrijders niet. Gelukkig niet, zo bleef de schade beperkt. Hengelo had al genoeg klappen gehad op 6 en 7 oktober 1944. Wel ging een villa aan

de Enschedesestraat, ’t Stekje’, in vlammen op, evenals café Pentrop aan de Oldenzaalsestraat. Ook werd de top van de watertoren er afgeschoten; hier hadden zich een aantal Duitse soldaten verscholen. De bevrijders werden zeer vreugdevol verwelkomd door de Hengelose burgers. Dit blijkt niet zo uit deze foto’s, maar er zijn andere die het tegendeel laten zien: soldaten die zodanig omstuwd worden dat hun de doortocht belemmerd wordt. Degenen die hierover meer willen weten, kan ik het boek ‘Onze vergeten bevrijders’ van H.J.A.G. Pol aanraden. Het is verschenen in 2000 en o.a. te koop bij het historisch museum Oald Hengel. Uit rapporten van de bevrijders blijkt dat de bevolking uitbundig van vreugde was. Als de tankbemanning even uit de tank klom om de benen te strekken, waren daar de Hengeloërs die die de soldaten in triomf wegdroegen en in woonkamers feestelijk onthaalden.

Onderduikers en Joden konden uit hun schuilplaatsen komen en zich weer vrij op straat begeven. Weldra veranderde Hengelo in een ‘bevrijd Brussel’ in het klein. De bevolking liep uit en bewoog zich als een feestende massa door de straten. Hengelo was dan bevrijd, maar daarmee was de beze� ng van Nederland nog niet ten einde. Vanuit Hengelo trok men verder naar Borne en via Woolde naar Delden. Maar Hengelo was bevrijd en dat wou men weten. Dagenlang werd er ’s avonds gedanst op het Willemsplein. Uit de luidsprekers van radio Nachtegaal schalde vrolijke dansmuziek. Maar een groot gedeelte van de binnenstad lag in puin. Dat moest geruimd worden. De plannen voor de nieuwe binnenstad waren � jdens de oorlogswinter van ’44 gereedgekomen. Alles moest groter en ruimer, geen nauwe winkelstraatjes meer zoals de Brinkstraat en de Molenstraat. Maar er was gebrek aan werkelijk alles. Er waren geen materialen en grondstoff en om iets te maken. Wel was men ervan doordrongen dat alleen arbeid Hengelo er weer bovenop kon helpen. En het resultaat is nu na 58 jaar duidelijk zichtbaar.

Men was bevrijd en kon zich na 5 jaar van onderdruk-king vrij bewegen en zeggen wat men dacht. Iemand die ‘bezet’ is geweest weet wat dit betekent en weet de vrij-heid ook naar waarde te scha� en.

Burgemeester Jansenstraat

7

Enschedesestraat en Burgemeester Jansenstraat, 3 april 1945

8

Een straat bedekt met sneeuw, en een grauwe lucht die nog meer sneeuw voorspeld. Zoals het onderschri� bij deze foto aangee� , is het de Enschedesestraat. Zoals het door de fotograaf vastgelegd is, zullen wij het vermoe-delijk niet meer zien. Wanneer er nu sneeuw gevallen is, rijden de strooiwagens af en aan om de doorgaande wegen begaanbaar te maken. Er is een kleine kans, wan-neer u ‘smorgens vroeg uit de veren bent, dat u nog een binnenstraatje aantre� met een ongerept sneeuwdek waarin de autosporen nog niet zichtbaar zijn. De foto is genomen op de plaats waar nu het viaduct aanwezig is met de spoorlijn Hengelo-Oldenzaal. De fotograaf was de bekende Hengelose fotograaf G. Hubers. Hij staat hier, in het jaar 1900, met zijn camera gericht naar het cen-trum. Tot 1900 was de spoorlijn gelijkvloers en beveiligd met spoorboomafslui� ng. Na 1900 hee� men de spoor-lijnen in Hengelo verhoogd en op een groot aantal plaat-sen viaducten aangelegd. Hierbij moet u o.a. denken aan de Storktunnel, nu Europatunnel, aan de Gastunnel, nu Velourstunnel, en aan de tunnels bij de Emmaweg en de Deldenerstraat. De aangevoerde grond om de spoorlijn omhoog te brengen werd o.a. buiten Hengelo gehaald, waardoor het Lonnekermeer ontstaan is. Dit alles had ten doel om het toenemende verkeer, al in het jaar 1900, een snellere doorgang te verlenen.

Bepalen wij ons weer tot wat er op de foto te zien is: Het eerste wat opvalt is dat de sneeuwlaag er nog fris en weinig aangeroerd aanwezig is. Links zien wij een blok van drie woningen welke nu ook nog aanwezig zijn onder de nummers 110-108-106. Vervolgens een aantal woningen die op de foto in nevel zijn gehuld. Hier stond vroeger het huis van de familie Bartelink, fi rmant van de Hengelose Bierbrouwerij. Nog weer later was het een onderkomen van de Katholieke Gezinszorg. Dan zijn we linksaf bij de ingang van de Wolter ten Cate straat aangekomen. Gaan we rechts verder. Daar waar het bosje op de hoek aan-wezig is, was tot voor een � ental jaren geleden een weg-getje dat langs het kantoor van notaris Feijen liep. Die monde uit in de tegenwoordige Kievitstraat. Een drietal personen met een handkar beladen met turf, om bij hun klanten te bezorgen. Ook in de wintermaanden wilde men graag warme voeten hebben. Omstreeks 1900 was er nog maar weinig centrale verwarming. De mensen beschikten

over een fornuis of een kachel. Veelal werden deze met hout en turf gestookt, want kolen waren duur en niet al-gemeen voor een ieder. Tijdgenoten van mij zullen zich zeer zeker nog herinneren dat een oude fi ets of autoband het in de kachel prima deed. In 1955 kon men, vroeg op de dag, door de Oversteweg en nog straten verder, het stoken ruiken.

Rechts een onbebouwd stuk grond waar later de Profes-sor Lorentz straat aangelegd werd. De grote villa rechts stond op de plek die wij nu nog kennen als de Bataafse Kamp. Deze villa werd toen bewoond door D.W.Stork. Met een grote vijver ervoor en met links de dienstgebouwen voor het personeel. Na 1950 is deze villa afgebroken om plaats te maken voor het nu aanwezige schoolgebouw. Ongetwijfeld wilt u graag de juiste plaats weten waar dit huis gestaan hee� . Het was gelegen tegenover nummer 70, welke nu bekend is onder de naam Drachtenfelds en door o.a. de familie Journe bewoond is geweest. Deze Journe was directeur van het zogenaamde smeerpotjes fabriek aan de Langelermaatweg, waar ba� erijen werden gemaakt voor zaklantaarns met de naam De Vuurtoorn. Kijken we verder de besneeuwde straat in, dan komen we rechts aan de Wolter ten Cate straat.

In de verte zien we de Lambertusbasiliek als trouwe wachter zijn spits de sneeuwlucht insteken. Deze Lam-bertuskerk is gebouwd in 1890 en gelukkig nog aanwezig. In 1970 waren er serieuze plannen om deze kerk, in ne-ogo� sche s� jl gebouwd, af te breken. Gelukkig is deze kerk op de landelijke monumenten lijst geplaatst en zal hopelijk tot in lengte van dagen voor het nageslacht be-waard blijven als erfdeel onze voorvaderen.

Enschedesestraat

9

Enschedesestraat, 1900Enschedesestraat, 1900

Ongetwijfeld hee� u wel eens gehoord; ‘’Als die boom of dat huis kon praten, dan kon je heel wat horen’’. Zo ook deze ruimte die op de foto ziet op de volgende pagina. Het is een ruimte die links begrenst wordt door de Oldenzaal-sestraat en middenachter door de Wemenstraat, met als herkenningspunt de Ariensschool die er nog steeds staat. Voor u die niet bekend is, hier is nu de plaats van parkeer-garage Thiemsbrug.

In grote trekken wil ik u graag vertellen wat op deze ruimte de laatste 100 jaar hee� plaats gevonden: In 1875 werd hier een tex� elfabriek gebouwd bekend onder de naam Twentse Bont. Omstreeks 1920 ging het slecht met de tex� elbedrijven. Overcapaciteit, werk uitbest-

eden naar lagere loonlanden enzovoort, maakte dat men in 1930 besloot tot sloop. Er werd een plan gemaakt en voorbereidingen getroff en om hier de markt te ves� gen.Men greep gelijk de mogelijkheid aan om de loop van de Drienerbeek te verleggen. Deze liep, via de Wemenstraat en Oldenzaalsrstraat, naar de Thiemsbrug. De beek werd verlegd onder het mark� errein door, waar hij nu nog aan-wezig is. Dus een plan tot markt. Tot op dat moment werd de markt verspreid over de binnenstad gehouden. De veemarkt werd langs de Enschedesestraat gehouden. De goederenmarkt vond plaats o.a. voor het gemeentehuis, op de vismarkt, aan de Willemstraat of op het Willem-splein. Door de markt naar deze plaats te brengen hoopte men op een betere toeloop omdat alles bij elkaar te vin-

Oldenzaalsestraat

10

den was. De goederenmarkt werd op woensdag en zater-dag gehouden en deveemarkt op vrijdag om de 14 dagen. Hengelo had in die � jd een goede veemarkt welke door handelaren uit de wijde omgeving bezocht werd. Met het verplaatsen van de veemarkt was de grote toeloop na enige jaren verleden � jd. Een veehandelaar wil graag zijn koop of verkoop bezegelen met fl ink handgeklap waar een borrel niet ontbreken mag. Op de Enschedesestraat was voldoende ruimte voor deze versnapering met o.a. de cafe’s; Kole, de halve Maan, Falkmann en Na� onal. Op en nabij de Oldenzaalsestraat had je; Wilmink, Nieuwenhuis en bij de Thiemsbrug had je Smithuis. Op 29 september 1933 werd de Nieuwe Markt geopend met toespraken van wethouder H.J.Voogdgeert en burgermeester G.J. Jansen. Men liet een der fabriekshallen staan om een deel der goederenmarkt onderdak te geven. Menthol Dr. Jozef Silvester vertoonde zijn kunsten met stoel en tand-pasta. Zelf hielp ik woensdagmiddag een handelaar uit Enschede achter de z.g. stuiverskraam. Alles hierop was voor een stuiver te koop van klosje naaigaren, een kam tot een doosje kamferballen aan toe. In Juni 1940 was deze plek vol met onze Nederlandse militairen die juist terug gekeerd waren uit krijgsgevangen schap. Ontluist, geschoren, geknipt en geneeskundig verzorgd, kon men huiswaarts keren. Koninginnedag 31 Augustus werd hier ook gevierd, en wanneer circus van Bever Hengelo be-zocht werden hier de tenten opgeslagen. Tussen 1940 en 1945 veranderde dit plein in een parkeerplaats voor voer-tuigen, waarvan het eerste jaar na 1940 alleen nog voor vrachtwagens. Dit was gelegen in het feit dat vliegveld Twente werd veranderd van burger in militair vliegveld. Later werd het een parkeerplaats van Duitse vervoermid-delen die tot op de cen� meter in het gelid moesten staan onder toezicht van een Duitse militair. Op 6 en 7 oktober 1944 brak de hel los boven Hengelo. In twee dagen werd � enduizend kilo aan bommenlast boven Hengelo losge-laten. Honderdvij� ig dode burgers en de binnenstad ge-deeltelijk in puin. Ook deze omgeving op de foto bleef niet ongemoeid. Een voorbeeld is nog tastbaar aanwezig op deze foto. In het midden achter op de foto ziet u de Ariensschool waarbij rechts een helder stuk, hetgeen wil zeggen dat er een stuk uit de school verdwenen is. Na het bombardement stond een der plataanbomen uit de We-menstraat, met de wortels uit het dak stekend, met de

kruin naar benden. Wanneer u in de buurt bent kunt u dit nog zien, want dit is nooit hersteld. Ondertussen is het 1945 geworden. De bommenlast en dode burgers waren o.a. de prijs die Hengelo moest betalen voor zijn vrijheid. Drie April 1945 was Hengelo bevrijd, de binnenstad in puin en veel winkels vernield. De middenstand zat met de handen in het haar. Er moest wat verdiend worden maar er was geen handel om te verkopen, en geen winkel om in te verkopen. Er werd een plan gemaakt om noodwin-kels te bouwen op de plaats van de markt. Een plan voor een vernieuwd centrum was � jdens de oorlogsjaren reeds ontworpen. Onder het mo� o; ‘’onze schoorstenen moeten roken’’, sloeg de middenstand de handen ineen. Voorlopig moest de handel in de te bouwen noodwinkels, later ging het naar de vernieuwde binnenstad wanneer alles weer hersteld was. De overleden architect W. van Couwelaar, ontwierp het nieuwe centrum tot wat het nu geworden is.

Beperken we ons nu tot wat op de foto te zien valt; Het is 3 April 1945, Hengelo is bevrijd en begin Juni 1945 liggen reeds de fundamenten gereed waarop de noodwinkels gebouwd gaan worden. De foto is dus begin Juni 1945 genomen vanaf het klooster, ook wel het Anthoniusges-� cht genoemd. Links is het dak van het marktmeesterge-bouw, wat toegang gaf vanaf de Oldenzaalsestraat tot de markt. Langs deze straat een bomenrij en op het voet-gangersgebied ijzeren palen met stangen waaraan het vee � jdens de veemarkt vastgebonden werd. Vanuit de binnenstad had men een smal spoortje aangelegd naar deze plaats. In Hengelo waren 4000 panden geheel of ge-deeltelijk verwoest. De stenen werden ter plekke afgebikt van cementresten. Hele stenen en bruikbaar hout gingen naar deze plaats. Dit alles was een geweldige klus, met de achterliggende gedachte dat 200.000 ton puin lag te wachten op vervoer. Arbeiders waren er genoeg. De grote bedrijven hadden geen werk en vooral geen materiaal. Hierbij moeten we ook bedenken dat een gemiddelde werkweek uit 48 uur per week bestond. Baal en snipper-dagen moesten nog uitgedacht worden. Dus met z’n allen fl ink aan de slag. Nederland waarnodig weer op bouwen na vijf jaar beze� ng. Dit alles had als resultaat dat de open-ing der noodwinkels op 22 December 1945 kon plaatsvin-den. Hierover was de middenstand goed te spreken omdat

11

Oldenzaalsestraat - Juni 1945Oldenzaalsestraat - Juni 1945

deze datum enkele dagen voor kerstmis viel. Dat was een � jd die niet met nu te vergelijken is. Na vele jaren is het nu eindelijk zo ver dat wanneer de goedheiligman de hielen gelicht hee� , de Kerstman te voorschijn mag komen, an-ders krijgen we fi levorming. Achter de Ariensschool, ge-bouwd in 1908 onder de naam school C., kijken wij naar rechts, en zien we eerst de Drienerbeek, vervolgens cafe Nieuwenhuis welke � jdens het bombardement was vern-ield en niet weer opgebouwd, de groente en snoepwinkel van Mw. A. ten Voorde. Het hoge pand cafe Wilmink, later bar 99. Op de hoek met de Steynstraat zien we schoen-makerij Hodes, hier vinden wij nu een makelaarskantoor. In 1958 werd eind september een week lang feest gevierd

in het kader ‘’Hengelo Herrezen’’. Hengelo was nog lang niet klaar maar er was een goed begin voor herstel van het centrum. Het marktplein was gereed, we hadden een nieuw sta� on, een marktstraat en het huis van Menthol Brugstraat nr. 22 was afgebroken waardoor de Marskant doorgetrokken kon worden.

Onze ouders en voorouders hebben waarlijk een kunst-stuk geleverd om in zo’n korte � jd Hengelo als een phoe-nix uit zijn as te laten verrijzen. Jaloerse blikken uit En-schede bereikten ons. Maar dat deden wij luch� g af met de woorden: ‘’de Hengeler weend dut oons allemoal good’’.

12

Het was 1988 toen ik rechter foto maakte. De zwemlessen in dit badhuis voor de schooljeugd waren juist afgesloten, toen de vraag rees wat te gaan doen met dit badhuis. In-middels zijn we 20 jaar verder in de � jd, en nog al� jd is er geen defi ni� eve oplossing gevonden. In februari van dit jaar was er in de plaatselijke pers aandacht hiervoor. Waarbij een groot aantal ingezonden brieven van lezers, met hun vragen hoe dit nu op een verantwoorde his-torische wijze op is te lossen. Dit zal u ongetwijfeld nog vers in het geheugen liggen, maar toch lijkt het mij goed om dit even met u door te nemen. De rechts naast gel-egen Ariensschool is eigendom van St. Joseph wonen, die zich hier met haar gehele huishouding wil ves� gen. Het badhuis is door de gemeente aan deze bouwvereniging te koop aan geboden, maar deze hee� er blijkbaar geen belang bij. Ongetwijfeld wel wanneer men toestemming zou krijgen het badhuis te slopen. En daar zit nu juist het grote probleem. Een gemeentelijk monument ga je niet zo maar even op een renach� ge dag slopen, dat kan en mag niet want dan heb je op z’n Twents gezegd; de kat in de gedie’n zit’n. De kans is volop aanwezig dat alle cultuur en historisch minnende fi guren over elkaar heen gaan vallen. Jaren geleden zei eens iemand tegen mij;’’ als je lang genoeg wacht lost bijna ieder probleem zich vanzelf op’’. Als men nu nog even wacht met dit probleem, is het inderdaad geen kwes� e meer. Enige weken geleden nam ik een kijkje bij deze bouwval. Diegenen die mij kennen weten dat ik niet zo snel schrik. Maar � jdens mijn onder-zoek ben ik mij lam geschrokken. De tand des� jds en het verblijf van zwervers hee� dermate het verval in de hand gewerkt dat herstel handen vol geld gaat kosten. Genoeg nu over dit probleem waarvan wij hopen dat het naar ied-ers tevredenheid, in de toekomst, opgelost kan worden. Laten wij ons beperken tot wat op de foto te zien is met een verhaal erom heen.

In 1915 had de fi rma Stork een badgelegenheid laten bouwen aan de Langelermaatweg. Hengelo hee� veel aan Stork te danken. Op velerlei wijze probeerde deze fi rma het morele en sociale peil van werknemers en hun huisgenoten op een hoger peil te brengen. Hierbij den-ken wij o.a. aan de lessen op huishoudelijk gebied, welke vroeger in het verenigingsgebouw gegeven werden. Stork had ook voor de werknemers een spaargelegenheid, ter-

wijl daar bij andere bedrijven nog niet over gedacht werd. In die � jd had juist de N.V. HEEMAF de naam van ‘’halve-centenfabriek’’ als bijnaam gekregen. Zo ook het badhuis aan de Langelermaatweg, oude foto’s van de binnenzi-jde laten zien dat men een stortbad of kuipbad kon ne-men. Veel zes� g en zeven� g plussers zullen zich de twee rijen polswoningen aan de Oldenzaalsestraat, in totaal 29 woningen verdeeld over twee blokken, nog kunnen herinneren die regelma� g met het buitentreden van de drienerbeek onder water liepen. In 1927 kwam het plan bij de gemeente op om niet achter te blijven bij Stork en een badhuis te bouwen in het centrum. Men liet het oog vallen op een strook grond aan de Oldenzaalsestraat waar op dat moment 15 polswoningen stonden. Aanvankelijk stonden er 3 blokken van elk 15 woningen die in 1880 gebouwd waren. A� raak van een blok volgde in 1929, en de andere twee blokken bleven staan tot 1962. Gemeente architecten, Gijsen en Anton Bendt, ontwierpen een plan tot bouw van een badhuis met twee naastgelegen dienst-woningen. Er is een prach� ge foto uit 1931 bekend van, de des� jds eerste burger van Hengelo, burgermeester Jansen die samen met wethouder Vooggeert het badhuis in werking stelt door aan een groot wiel te draaien. De rechterwoning op de foto werd bewoond door de familie Leverink, welke als stoker en onderhoudsman fungeerde over de naast gelegen U.L.O. school. Dit was toen uitgeb-reid lager onderwijs, en werd ook wel de franse school ge-noemd, nu bekend als de Ariensschool. Het badhuis was gedeeld in links volksbad, rechts schoolbad. Groot zijn de herinneringen welke aan dit badhuis verbonden zijn. Voor diegenen welke hiervan gebruik gemaakt hebben. Tot het eind der vij� iger jaren beschikte niet alle in Hengelo ge-bouwde woningen over een badgelegenheid in huis. Het teiltjesgedoe op een frisse overloop was men ontgroeid, dus op naar het badhuis. Er waren twee gelegenheden om ‘’kloar op de hoed’’ te worden. Men kon een stort-bad of kuipbad nemen. De kaartjes werden op nummer, door de heer Peze, aan het loket verkocht. Zijn hulp, die na ieder gebruik dweil en bezem hanteerde, klotste op klompen door de gangen. Nauwle� end de klok op de deur in het oog houdend, want men had naar ik meen 20 minuten voor een wasbeurt. Mocht men de � jd over-schrijden dan werd er luidruch� g op de deur ge� mmerd ‘’ Uw � jd is om’’. Bij de wachtkamer werden de volgende

Oldenzaalsestraat

13

nummers van de vrij gekomen badhokjes afgeroepen. Dit afroepen geschiede nogal luid en klonk hol door de gan-gen. Dit was onvermijdelijk gezien er luidkeels door het wassende volk gezongen werd. In de oorlog 1943-1944 is door mij gezien dat enkele wachtenden naar buiten gin-gen om een sigaret te roken. In die � jd was het, door de beze� ende macht, verboden samenscholingen te houden van meer dan drie personen. De Duitse poli� e, o.a. de Grune Polizei, controleerde regelma� g door met snelle auto’s door de straat te rijden. Wanneer er dan bijvoor-beeld vijf of zes mensen bijeen stonden, werd deze groep uiteengedreven door enkele schoten in de lucht. Zondag ‘s morgens ging het Duitse leger, wat in het klooster in-gekwar� erd was, op de Thiemsbrug in bad. In de vroege

ochtend om 7 uur kwam de groep onder het zingen van strijdliederen aangemarcheerd. Herinneringen…. te veel om op te noemen in dit verhaal. Maar ik heb de s� lle hoop u op het spoor te ze� en om mee te denken over het zoeken naar een oplossing. De twee dienstwoningen zijn enkele jaren geleden met de herinrich� ng van de Olden-zaalsestraat verdwenen. Het idee om er een Turks bad-huis, een Hamam, van te maken, lijkt mij een uistekend idee. Ook het plan van Mufi de Halaceli lijkt mij geweldig. Er wonen lijkt mij genoeg turken in Hengelo en omgeving om dit bad rendabel te maken. De lichtlindes, de toren en klok op het marktplein hebben in het verleden ook geld gekost. Het wil mij voorkomen, dat wij het onze voorva-deren niet kunnen aandoen, dit historisch pand te slopen.

Oldenzaalsestraat, 1988Oldenzaalsestraat, 1988

14

Het zal ongeveer 25 jaar geleden zijn toen ik deze foto in mijn bezit kreeg. Na hem goed bekeken te hebben werd het s� l in mij en een vloedgolf van herinneringen kwam boven. Ik zal proberen het verhaal bij deze foto met alles erop en eraan zo goed mogelijk weer te geven. Hoe het u vergaat, weet ik niet, maar mensen die dit herkennen of meegemaakt hebben, zullen hun eigen verhaal hebben en vermoedelijk nog niet los zijn van wat toen hee� plaatsgevonden. De foto zal omstreeks half oktober 1944 gemaakt zijn. Zoals het onderschri� aangee� is het de Weemenstraat, links is de rich� ng van de Oldenzaalsestraat. De fotograaf stond met zijn camera op het marktplein, met de rug naar waar nu de winkel Buitensport Slee is geves� gd. Deze ulo is gebouwd omstreeks 1908 en droeg de naam ‘School C’. Het was de eerste ulo-school in Hengelo en hij werd ook wel ‘Franse school’ genoemd omdat er Franse les gegeven werd. Na 1918 werd de naam ‘School C’ veranderd in ulo-school. In 1926 bedroeg het aantal leerlingen 147. Op deze plaats hee� het eerste ziekenhuis van Hengelo gestaan, al mag het nauwelijks zo genoemd worden omdat het verplegend personeel geen enkele opleiding had en als ‘oppassers der zieken’ werd aangeduid. Ik vraag u met mij terug te gaan naar 6 oktober 1944. De dag dient zich aan met een heldere lucht en lichte nevel in de ochtenduren, die snel door de zon werd opgelost. Je ging niet naar school. Het was geen herfstvakan� e, maar de school was ‘gevorderd’ door de beze� er, d.w.z. de Duitse soldaten hadden er onderdak. Dus er was � jd genoeg om alles wat ongewoon was buiten je huisdeur mee te beleven. Op deze morgen werden Duitse en Italiaanse soldaten ingekwar� erd in deze ulo-school. Duitse soldaten had ik al genoeg gezien, maar Italianen niet, dus erheen! Pla� e kleine wagentjes, getrokken door even kleine paardjes, van de fi rma Van Buren en Trutmans uit de Cronjéstraat, reden af en aan om balen stro in de school te brengen voor de slaapplaatsen van de soldaten. Nou, dat was wat voor mij. Met mijn broer en wat buurjongens gingen we dit alles bekijken. We vonden een plaats in het portaal van garagebedrijf Noordegraaf (nu Post jr.) aan de Oldenzaalsestraat, precies tegenover de ingang van de school, waar we alles goed konden zien. Wat een schouwspel! De soldaten verdrongen zich om binnen te komen. Onderwijl rolde de ene ‘donnerwe� er!’ over de andere, vanaf de

speelplaats geuit door een Duitse offi cier. Het zal ca. 11.45 uur geweest zijn, toen vliegtuiggeronk weerklonk. “De Tommies gooien weer bommies op Duitsland”, zeiden we tegen elkaar. Dat was niet zo moeilijk, want dat was dagelijkse kost. Hoe het toen was, bleek snel: een gierend, aanzwellend geluid, gevolgd door inslagen en ontploffi ngen. Snel naar huis en op je buik in een hoek van de kamer. “Niet in de kelder”, was de boodschap van mijn vader, “want als de waterleiding springt en het huis stort in, verdrink je in die kelder.” Gierende bommen met links en rechts inslagen overstemden het geschreeuw van de soldaten uit de ulo. Deze vluch� en weg van de school, staken hun hoofden bij ons door de kapo� e ramen, waar de kozijnen uitgevlogen waren en de gordijnen naar buiten wapperden en beduidden ons de kelder in te gaan. Dit alles leek een eeuwigheid te duren; later bleek dat het ongeveer 15 minuten waren geweest. Wat was er gebeurd? Om het sta� on en het rangeerterrein uit te schakelen werd Hengelo gebombardeerd. 36 vliegtuigen Mar� n Marauders B26 van de 9e Bomb Division van de 9e Luchtmacht US AAF wierpen hun dodelijke lading van grote hoogte af. Hoe onnauwkeurig men te werk was gegaan, bleek later, want een groot deel van de binnenstad werd geraakt en het sta� on bleef gespaard. Later bleek dat 128 burgers hierbij de dood vonden en ongeveer 500 Duitse en Italiaanse soldaten. Toen het weer rus� g was in de lucht ben ik naar buiten gehold en rende een moeilijk te beschrijven toestand tegemoet. Mensen, ontdaan en met bebloede gezichten, liepen wezenloos hun weg te zoeken. Ik zag een afgerukt onderbeen op straat liggen met een soldatenlaars eraan. EHBO-ers waren druk in de weer met draagbaren, afgedekt met een wit laken. Ik liep de Oldenzaalsestraat op en sloeg bij de ulo linksaf de Weemenstraat in. Midden in het wegdek stonden vier grote platanen. Er waren er nog maar drie, de laatste was uit de grond gerukt en stond op de kop met de wortels uit het dak van de school. Rechts op de foto ziet u het meest beschadigde deel van de school, waar de boom in terecht is gekomen. Wanneer u er langs komt, kunt u het zien achter het vele groen. In mijn dialezingen over Hengelo heb ik het wel eens laten zien, maar tot op heden hee� niemand mij dit kunnen verklaren waarom dit niet weer is opgebouwd. Struikelend over het vele puin en bij het zien van beginnende branden, vervolgde ik mijn weg

Weemenstraat

15

naar de binnenstad. Op de driesprong Weemenstraat-Steynstraat voor de winkel van slagerij Olde Olthof en schoenmaker Hodes (nu resp. sportzaak LEF en een fotozaak) was een bom midden in het wegdek ingeslagen: een gat van een meter of vijf diep. Het wegdek bestond toen nog uit zogenaamde ‘kinderkopjes’, kleine keiharde basaltkeien. Alle ramen en kozijnen van de winkels waren aan diggelen, er was bijna geen dakpan meer op de bovenwoningen en overal waren gewonde en wanhopige mensen. Aangekomen bij de St. Lamberuskerk, was er iets dat mij naar binnen trok.. Binnenin een handvol nieuwsgierige mensen. Links voorin op het priesterkoor was wat te zien: een groot gat in het dak en op de grond een niet ontplo� e bom. Het is duidelijk wat er gebeurd zou zijn, als deze bom wel ontplo� was. Een gedenksteen met de gebeurtenis hee� tot ca. 1970 op deze plaats

gelegen. Nu zit hij in het voorportaal van de kerk. Het begin van de Brinkstraat was afgezet vanwege brand en instor� ngsgevaar. Via het Burgemeester Jansenplein, de Thiemsbrug en de Oldenzaalsestraat keerde ik terug naar huis. Ik was ontdaan en diep onder de indruk van alles wat ik gezien had en wanhopig over de verwoes� ng van mijn zo vertrouwde Hengelo. Op zaterdag 7 oktober, een dag later dus, kwamen onze toekoms� ge bevrijders terug om hun werk te voltooien. Om 12.30 uur kwamen 35 Mar� n Marauders B26 hun dodelijke last afwerpen. Die dag vielen er 25 doden. Dit alles is nu 59 jaar en enkele weken geleden. Een ramp had zich over Hengelo voltrokken en er was al een zware tol betaald voordat de bevrijding van 5 jaar onderdrukking op 3 april 1945 volgde. Ieder die het bovenstaande in 1944 hee� meegemaakt, hee� zijn of haar eigen verhaal.

Wemenstraat, oktober 1944Wemenstraat, oktober 1944

16

Met het plaatsen en beschrijven van deze foto zal ik bij velen onder u een groot aantal herinneringen oproepen. Degenen die mij en mijn ‘roots’ kennen, weten dat ik over deze omgeving uren zou kunnen vertellen. Ik ben geboren op zo’n 100 meter afstand van de plaats waar de fotograaf de sluiter van zijn toestel hanteerde.

De foto is gemaakt zo omstreeks 1930, even voorbij de Ir. Scheff erlaan rechts met de lens van de camera gericht naar de Thiemsbrug. De Oldenzaalsestraat is zo genoemd omdat deze naar Oldenzaal leidt. Blijkbaar waren de trot-toirs en de bestra� ng kortgeleden vernieuwd, want het valt mij op dat alles zo schoon en netjes is. In 1930 was de welvaart ook nog niet zo groot als nu en het zwerfvuil, dat wij nu als normaal ervaren, ontbreekt op de foto.

Links en rechts op de stoep een grote groep jongens en meisjes, bijna zeker leerlingen van de Leusveenschool. Vermoedelijk is de foto net voor de aanvang van de lessen genomen, om 13.30 uur. u kunt aan de kleding van de kin-deren en aan het volle blad aan de bomen zien dat het een zomerse dag is. Jongens, zoals dat toen gebruike-lijk was, in wit overhemd met kniebroek en kniekousen, meisjes veelal in donkere jurkjes. Vier fi etsers bepalen de verkeersdrukte, waarvan één met een rieten mand op de fi ets. Nog geen autoverkeer, maar dat zou spoedig anders worden. In 1938/’39 was het autoverkeer al zo toegenom-en dat, als je geluk had, er iedere � en minuten een auto voorbijkwam. Het was een sport voor de schooljeugd om, gezeten in een por� ek van een winkel, autonummers op te schrijven. Je had zomervakan� e in de maanden juli en augustus en een zee van � jd. In die � jd gingen je ouders geen vier weken met caravan of camper naar Zuid-Frankrijk. Je ging je vlieger oplaten, hoepelen of katvisjes vangen in de Drienerbeek. Voor je het wist was het 1 september, dat was de datum dat je weer naar school ging.

Maar terug naar de foto. Links bij de boom was ca. 1935 de kwekerij van Schouwink geves� gd. Hierbij moeten we niet denken aan een kwekerij van violen, afrikanen en dui-zendschoon. Nee, dit was een tuin waar groente tot was-dom gebracht werd. Ook was er een prach� ge boomgaard met lekkere peren en appels. Gek, nu ik er aan terugdenk, vind ik nog steeds dat de appels die je bij Schouwink uit

de boomgaard gapte, veel lekkerder van smaak waren dan die je moeder op de markt kocht.

Vervolgens zien we een rij woningen die ca. 1880 gebou-wd waren. Het waren –voor die � jd- ruime arbeiderswon-ingen en ze stonden bekend als ‘polswoningen’. Eigenaar was de heer Hulshoff -Pol, directeur van tex� elfabriek de Hengelose Bont. Er stonden drie rijen woningen; elke rij had ongeveer 15 huizen. In 1930 hee� men één rij afge-broken om het gemeentelijk badhuis te kunnen bouwen. Dat is nu nog aanwezig en staat op de gemeentelijke mon-umentenlijst. Twee dienstwoningen kwamen ernaast. In de ene (nu nog aanwezig) woonde badmeester Peze. In de andere (vorig jaar afgebroken) woonde familie Leverink, concierge van de ernaast gelegen ulo. De ‘polswoningen’ hebben ongeveer 90 jaar dienst gedaan en zijn rond 1963 afgebroken. We steken de straat over en gaan naar rechts. De familie Embsen hee� jarenlang een Sparzaak gehad in het eerste huis rechts (na een verbouwing). Dat was nog zo’n prach� ge ouderwetse zaak, waar de groene zeep met een spatel uit een ton geschept werd. Vervolgens drie woningen, waar op nummer 67 de wed. J. Barth woonde. Zij had als bijnaam ‘Pin Jannao’. Waar die naam vandaan kwam is mij, ook bij navraag, onbekend.

De weg rechtsaf was de Achterhoekse Molenweg. De naam is na 1936 veranderd in Ir. Scheff erlaan om de heer Scheff er, bouwheer van veel projecten in Hengelo, te eren na zijn dood in 1936. Dan zien we school C, beter bekend als de Leusveenschool, gebouwd in 1895, gesloopt in 1975. Na de school stonden een aantal zaken, waarvan ik u enkele namen wil noemen: W.J. Nijhof, meubelhandel F. Tanke, kleermakerij Meijerink, Vis en groente Ziegerink, F.B. Wigger, kruidenier Ter Stege en sportzaak Jo Vaneker, de bekende voetballer van Hengelo en Achilles, later sc-heidsrechter.

Ik heb u de straat uit mijn jeugd beschreven, een rus� ge straat. Maar dat zou veranderen, gaf ik al aan. Ik ga met u terug naar 10 mei 1940. Veel onrust en lawaai ’s morgens vroeg. Vreemde soldaten in hui� arren, voetvolk, enkele auto’s en militairen op fi etsen. Vol verbazing zie ik ze bij mijn ouders binnengaan, vragend om water in een em-mer voor hun paarden. Gelukkig hadden ze de haver zelf

Oldenzaalsestraat

17

bij zich, dat viel mee. Vier jaar later kwamen ze de fi etsen halen. Het zal u duidelijk zijn: de Duitsers namen bezit van Nederland.

Dezelfde straat, alleen gehavend door de bombardement-en van oktober ’44, op 3 april 1945: Tanks met lopen van 3 meter lang, grote auto’s, alles vol met onze bevrijders die sigare� en en chocolade uitdeelden. Tussen 10 mei 1940 en 3 april 1945 liggen niet alleen 5 jaar, maar ook herin-neringen die je nooit meer kwijtraakt.

Oldenzaalsestraat, 1930Oldenzaalsestraat, 1930

18

Deze keer heb ik een foto uit mijn archief genomen waaraan veel Hengeloërs een tastbare herinnering zullen hebben. Zoals het onderschri� van de foto al aangee� : u ziet de N.V. IJssel Centrale. Deze was tot zijn a� raak gel-egen aan de Slachthuisweg in Hengelo.

Deze foto is genomen rond 1960. De fotograaf stond met zijn rug naar de Weideweg gekeerd. Ook wijs ik u op de bovenleiding van de lijn Hengelo-Borne. De centrale met zijn kolenhopen en ruisende waterpar� jen voor de noodzakelijke koeling was dus geves� gd aan de Slachthu-isweg. De centrale had ten doel Hengelo en wijde omgev-ing te voorzien van de noodzakelijke stroom.

De stroomlevering van de centrale vond zijn begin als T.C.S (Twents Centraal Sta� on), geves� gd aan de Bornsestraat in Hengelo. Dit zal rond het jaar 1900 zijn geweest; besc-heiden van opzet. De aandrijving door middel van stoom en handkracht was voorbij en de periode van elektriciteit stond voor de deur. Vanuit de T.C.S. werd stroom geleverd aan bedrijven en een enkele belangrijke ingezetene van Hengelo, die vond dat de � jd van gas en kaarslicht voorbij was.

Voor de duidelijkheid: Het bedrijfspand van de T.C.S. was aan de Bornsestraat gelegen, waar later het industriemu-seum HEIM geves� gd was. Dit gebouw behoorde na de verhuizing van de centrale tot de kantoorgebouwen van HEEMAF. Het HEIM verhuisde naar de Wilhelminaschool aan de Industriestraat. Geruime � jd waren er wilde plan-nen om appartementen te bouwen. Dit tot genoegen van de 60-plussers, ook wel ‘grijze golf’ genoemd, die graag in het centrum wilden blijven wonen. Maar de hand op de knip hee� roet in het eten gegooid, zodat het plan in de ijskast is beland.

ElektriciteitWij gaan terug naar 1920. De stroomleveringvraag wordt steeds groter in dat jaar. Bedrijven gaan steeds meer van stoomaandrijving over op elektriciteit. Diverse bouwon-dernemingen voor de woningbouw blijven niet achter. Het gebouw aan de Bornsestraat wordt te klein en uitbreiding is niet mogelijk, men zit ingeklemd tussen HEEMAF en de oude algemene begraafplaats. Men ontwerpt plannen en

de nieuwe IJselcentrale wordt gebouwd bij de spoorlijn Hengelo-Borne, guns� g gelegen in verband met kolento-evoer. Oorspronkelijk werden houten koeltorens gebou-wd, waarvan de eerste in 1921 gereed was. In 1923 en 1927 werden er nog enkelen bijgebouwd. Op de foto links achter het schakelgebouw kunt u twee van deze houten koeltorens zien. De � jd en de ontwikkeling gaat voort en de eerste betonnen koeltoren was in 1938 gereed en 45 meter hoog.

UitbreidingIn de periode van de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) volgt er geen uitbreiding, maar in 1948 worden er drie koeltorens gebouwd van 60 meter hoog. Spoedig hierna worden de houten koeltorens afgebroken. Op de foto ziet u de diverse schakelgebouwen met de koeltorens erachter. Rechts de kolenhopen met de jakobsladder er-boven. De olie en gasperiode was nog niet aangebroken.

In het begin van mijn verhaal vertelde ik over de spoor-bovenleiding Hengelo-Borne. Wanneer u goed kijkt op de foto, kunt u uiterst links de bovenleiding zien.Na 1960 maakte het kolengestookte gedeelte plaats voor de gas en oliegestookte opwekking voor de elektriciteit. Inmiddels was een groot gedeelte van de centrale reeds verplaatst naar Harculo, omdat uitbreiding in Hengelo niet mogelijk was.

Wanneer men in 1975 op het eind van de Woolderesweg was aangekomen waren wuivende korenvelden je met-gezel tot aan Delden toe. Ergens kwam je nog de blokhut van de verkennerij St. Christoff el tegen, van de Lambertus in Hengelo, maar dat was het dan wel. De Woolderes is bebouwd met woning- en scholenbouw, ook de omgev-ing waar deze centrale gestaan hee� , is onherkenbaar. Sinds 1997 beschikt Hengelo over een andere elektricitei-tsproducent. Op de Boeldershoek vindt u de ves� ging van Twence.

Naast de verwerking van afval is dit bedrijf steeds belan-grijker geworden. Afvalverwerking hee� een industrieel karakter gekregen. Alle inspanningen zijn erop gericht om het afval te verwerken tot opwekking van energie. De verbrandingsinstalla� e van de twee centrales van de

Slachthuisweg

19

N.V. IJssel Centrale, 1960N.V. IJssel Centrale, 1960

Boelderhoek zijn in principe gelijk aan die van een tradi-� onele elektriciteitscentrale, met het verschil van brand-stof en rookgasreiniging. Wie een excursie naar Twence maakt, krijgt dit alles uitgelegd, met dien verstande dat rookgasreiniging een complete fabriek is binnen de afval-energiecentrale.

Op dit moment hee� Twence voldoende capaciteit om een groot gedeelte van de Twentse huishoudens van ele-ktriciteit te voorzien. Zowaar iets om trots op te zijn! Als ik goed ben ingelicht, kijkt Enschede met een jaloerse blik rich� ng Hengelo, met de gedachte: ‘Ja ja die Hengelose weend doet het toch maar goed.’

20

De bouw van het Amstelkwar� er, op de hoek Enschede-sestraat-drienerstraat begint gestalte te krijgen en bracht mij op het idee een foto uit mijn archief op te diepen en ons licht op te steken hoe deze hoek er in 1950, toen de foto genomen is, er uit zag.

De foto is vanaf een hoog gelegen punt genomen en dat kan niet anders zijn dan van het voormalig P.T.T gebouw waar nu het bank gebouw ING. Bellevwe in geves� gd is met een groot aantal apartementen. Het is, � jdens de opname, een zomerse dag met lange schaduwen. Van af rechts gaan we kijken welke zaken aanwezig waren en de namen van die mensen die er toen in 1950 hun handel dreven. Het doet mij een plezier om die namen te mo-gen noemen want toen zat de eigenaar nog op zjn eigen winkel. Wanneer je wat vaker bij hem in de winkel kwam werd je herkend en begroet, zelfs wanneer die zakenman je ergens op straat tegen kwam. Dat was in die � jd nog gebruikelijk, want die zakenman deed aan klantenbind-ing en reclame voor je zaak is nooit weg. Daar hebben wij een mooie Twentse uitspraak over “ Opmaak dut de bo� er verkoopn” Rechts ingang Drienerstraat de fi rma Rupert had hier een tweetal zaken, ingang Drienerstraat een ijzerhandel waar gereedschap, hang en sluitwerk verkocht werd. Aan de voorzijde ingang Enschedesestraat huishoudelijke ar� kelen van tafelbestek, met de naam Gero Zilmeta, tot aan kinderwagens toe. Ernaast gele-gen was het Amstelhotel gebouw in 1928, In 1948 is een verdieping opgebouwd zoals dat op de foto zichtbaar is.

Na de tweede wereldoorlog nam de behoe� e aan hotel-overnach� ngen toe en in die � jd fl oreerde het Amstelho-tel op uitstekende wijze. Het Amstelhotel was geen hotel waar de gewone man over de vloer kwam, de zakenlieden hielden hier hun vergaderingen. In 1970 werd de naam veranderd in Pos� liljonhotel wat zo duurde tot 1990. Een verbouwing volgde en er kwamen verhuurde apparte-menten. In 2006 kraaide de rode haan en was het een troosteloze boel. Nieuwbouw zou zeer spoedig volgen, na vele vele discussies, hoe kan het anders in Hengelo, en een fl ink aantal jaren verder begint de nieuwbouw nu vorm te krijgen. Naast het Amstel hotel de bioscoop Cinema Palace herkenbaar aan de ronde gevel. Over deze bioscoop heb ik een herinnering op 15 December 2009

geschreven en wil u graag daar naar verwijzen. Vervol-gens de winkel van boekhandel broekhuis, die hier reeds in 1868 met een drukkerij begon en onderleiding, in latere jaren, van de heer van de Maar is uitgegroeid tot wat het nu is aan de wemenstraat. Dan de Amsterdamse bank die later vertrok naar het sta� onsplein. De fotozaak van Rut-gers stond bekend om zijn uitstekende kwaliteit maar een probleem was steeds om het bestelde op de gemaakte af-spraak gereed te hebben. Antoon Hein was er naast de op-� cien die onder zijn klanten veel vrouwelijke bezoeksters telde. Want die wilden met eigen ogen zien of de naam van Anton Hein als knapste man van Hengelo op waarheid beruste. Ernaast Apotheek Koop die enkele jaren geleden via de Wetstraat verhuisd is naar de Backenhagelaan. Ver-derop rechts wordt het zicht wat onduidelijk maar ik wil graag een aantal namen doorgeven. Naast Koop is een in-gang welke gebruikt werd door hotel de Halve Maan om o.a de koets van koldewijn naar de stalling te brengen. In uw en mijn � jd was hier een overdekte rijwielstalling be-heerd door de heer Kroeze welgeteld voor een dubbeltje de gehele dag. De Halve Maan was hier als hotel in 1809 begonnen en sloot de deuren in 1938.

Een groot aantal zaken is hierna op dit stuk grond gehuis-vest geweest. Eentje weet ik er met zekerheid te noemen dat was de meubelzaak van platvoet, welke de naam in Hengelo had als Plat’n. Naast Platvoet kantoorboekhan-del koopmans. Enige � jd hee� hier ook nog de fi rma E.P.A hier haar ar� kelen verkocht. Natuurlijk hadden ook hier de Hengeloërs een naam voor bedacht en E.P.A. werd oneer-biedig de zaak met de eerste prut ar� kelen genoemd. Dit gebied wordt nu geheel beheerd door de HEMA. Ernaast een donkerbruin cafe met de naam Hemmelder waar H.O.O.V Hengelose opera en opere� e vereeniging jaren lang haar repe� � es gehouden hee� . Ten slot de schoe-nzaak ten Ekelder, Helemaal op het eind de Lambertus-basiliek en gaan naar links, Apotheek de herder dan kap-perszaak Assink. De oprichter van deze zaak voetbalde in de vij� igerjaren bij H.V.V. Tuban� a en was hier bekend onder de naam tripje Assink. Café de Appel was vroeger Sjors Schildkamp. Ingang Nieuwstraat met Oostvogel op de hoek herenkleding sinds 1795, vervolgends Kolen-brander, fam van de burgemeester van Tubbergen, Jagers brood en banketzaak, speelgoed winkel Teutelink Speel-

Enschedesestraat

21

goedparadijs, dan Hilberinksigarenmagazijn later Bevel-borg. Dit rijtje wat ik nou noemde hee� na 1970 grote ve-randering ondergaan. Inmiddels aangeland bij ingang van de Telgen waar meubelzaak Morsink hof op de hoek zijn handel had, Cafe kole en de fi rma Tasche waren hierwel de bekenste zaken. Bij de fi rma Tasche werd eenieder als heer of dame begroet door de eigenaar Gerhard Tasche, Aan hem bewaar ik dierbare herinneringen. Als ik met mijn echtgenote bij hem in de zaak kwam achtervolgde hij mij net zo lang tot ik een sigaar met de fi rmanaam er op van hem ontvangen had. Kijken wij verder in het midden links naast de lambertus zien we de koeltorens van de ijsel centrale en de westerkerk op het Michamplein. Geheel rechts een schoorsteen pijp van het tex� elbedrijf welke stond aan de Iepweg achter de kanawoningen. Veel van

deze bebouwing is nu na zes� g jaar verdwenen, wat blij� zijn herinneringen behorende bij zaken en namen. Nu is het eendheidsworst in dorpen en steden. Het is een ge-geven waar wij niet aan ontkomen en moeten mee leren leven. Het is wel jammer dat het persoonlijke steeds meer op de achtergrond komt.

Hengelo (O), Enschedesestraat, 1950 Hengelo (O), Enschedesestraat, 1950

22

Een gebeurtenis, iets wat ongeveer 110 jaar op dezelfde plaats gestaan hee� , bracht mij op het idee om een foto op te zoeken en er een herinnering over te schrijven. In april 2011. is namelijk de middensteun onder het via-duct aan de Enschedesestraat verwijderd.

Het is bekend dat Hengelo een belangrijke plaats in het landelijke spoorwegennet hee� . In 1865 kreeg Hengelo een aanslui� ng met de lijn Almelo via Munster naar Salz-bergen. De � jd van te voet en postkoets was voorbij. Men ging met het spoor ofwel met het vuurmonster, zoals het ook wel genoemd werd. Niet dat alles zo goed in die � jd geregeld was. De fi nanciële middelen waren nog niet zo toereikend als nu met onze welvaart. Van bekleedde zit-� ngen en s� lle ruimtes om met de computer te werken had men nog nooit gehoord. Zo was het ook met de spoorwegovergangen die de wegen in het dorp en stad passeerden. De spoorwegovergang met viaduct is niet al-� jd zo geweest. U ziet nu een viaduct en een aantal me-ters boven het maaiveld de trein. Met toename van het verkeer en met blik op de toekomst nam men een landeli-jk besluit, om zo ver als mogelijk was, taluds en viaducten aan te leggen, zodat het verkeer ongehinderd bleef. Deze oplossing was niet zo eenvoudig, want de spoorweghal-tes liggen zoals u op de foto kunt zien een aantal meters boven het maaiveld. Er moest grond komen om de via-ducten op gelijke hoogte te brengen. Vóór het aanbren-gen van de verhoging was alles gelijkvloers. Hierbij was het de gewoonte dat wanneer er een trein naderde en de openbare weg overstak, een overweg-wachter uit zijn spoorhuisje kwam en zwaaiend met een rode vlag het ver-keer tegenhield of opmerkzaam maakte dat het vuurmon-ster in aantocht was. U zult begrijpen dat bij goed zicht dit alles meeviel, maar er waren ook dagen met mist en duisternis, zodat u begrijpt dat er ook wel eens ongevallen voorkwamen.

In 1865 dus de spoorverbinding met het westen van ons land. Rond 1900 begon men in ons land met de aanleg van de verhoging. Niet alleen deze viaduct werd aangel-egd, maar ook één aan de Deldenerstraat, Emmaweg, de Waarbekenweg enz… Dat dit alles een geweldig karwei was, zult u kunnen begrijpen. Alle technische hulpmidde-len die nu voor handen zijn, bestonden in 1900 nog niet.

Een goed pluspunt: er was genoeg werkvolk bereid om voor een laag uurloon de werkzaamheden te verrichten. Alle taluds werden namelijk bijna allen verhoogd met kruiwagen en schop. Dit is voor ons, in 2011, ondenkbaar.

Maar de � jd was gewoon anders! Wanneer men in 1900 kon lezen en schrijven en een aantal jaren de lagere school gevolgd had, was je de man. Nu ik dit schrijf, realiseer ik mij, wat mijn vader vroeger wel eens zei: ‘In de toekomst komt er nog eens gebrek aan domme lui’.

Jan van de KlapLinks een bebouwing wat geruime � jd een bestemming had met een druk bezocht café. De namen ‘Jan van de klap’ en ‘Willem in de grup’ zullen de oudere Hengeloërs bekend in de oren klinken. De plaats van het café was goed gekozen. Gelegen aan een doorgaande weg die naar het centrum van Hengelo en de veemarkt liep. Tot aan 1928 vond de veemarkt in het centrum van Hengelo plaats. Bo-eren uit Lonneker, Losser, Twekkelo en Enschede kwamen hier langs met hun handel van stro, hooi, varkens, kippen, enz… En dan behoort men voor en na de handel dit alles af te drinken met een stevige borrel.

De naam Jan van de klap had hij te danken aan het feit dat hij naast het café dansles gaf: Achter zijn café was een ruimte waar de paarden gestald werden, � jdens het mark-tgebeuren. Dansles dus voor de geïnteresseerden. Jan be-geleidde deze lessen door in zijn handen te klappen en gaf met zijn voeten de maat aan. Willem in de Grup was de zoon van Jan die in het begin alleen de paarden in de stal mocht verzorgen en de grup moest schoonhouden. Dit alles was volgens zijn vader om het cafévak goed te leren, onder het gezegde ‘Ie mot klein beginnen om groot te worden’. Na Jan en Willem (Haverkate) zien we als uit-baters de naam van Wezel die in 1934 op 84-jarige lee� ijd kwam te overlijden, daarna volgde J. Klaassen. Maar de goede jaren zijn voorbij na 1935. Andere cafés - die meer in het centrum liggen -namen de klandizie over en in 1970 is alles gesloopt.

We zien links twee boeren karren met opgestapelde goederen. In het midden twee heren op de fi ets, compleet met pet midden op de weg, ook in het midden de toren

Enschedesestraat

23

van de Lamberusbasiliek. Rechts was in 1930 Garage Moll aanwezig, later Bleeker en nu Karwei. Rechts ook een lan-tarenpaal die gezien zijn vorm in een museum een goed fi guur zou slaan.

Verder rechtsonder de onderdoorgang onder het viaduct, geen verkeer vanuit Enschede. Ik vermoed dat in 1925 - toen de foto gemaakt is - de Enschedeërs niet naar Hen-gelo afgereisd zijn omdat ze veel Hengeler Weend tegen zouden krijgen. We kijken nog eenmaal naar de midden ondersteun die voorgoed weg is. Lijkt mij voor het steeds drukkere verkeer een goede oplossing. En nu maar hopen dat de hoge vrachtwagens zich niet klem rijden.

Enschedesestraat, 1925 Enschedesestraat, 1925

24

U ziet op de foto de Deldenerstraat. Eén van de belangri-jkste toegangswegen naar het centrum van Hengelo. Wat direct opvalt is dat de belijning op het wegdek ontbreekt. Maar dat was toen de foto werd gemaakt - in 1930 - nog niet nodig.

Omstreeks 1850 was dit anders. Toen was de Deldener-straat een modderige weg vol gaten en kuilen. Regelma� g kwam het voor dat de postkoets vastliep. Boeren uit de omgeving werden te hulp geroepen om met paardenk-rachten de koets weer vlot te trekken. Een oorzaak voor de slechte toestand der wegen in deze streek was onder andere het isolement waarin dit deel van ons land ver-keerde.

Er was reeds in de Franse � jd onder Napoleon een ruime verbetering aangebracht. Ongetwijfeld hee� u wel eens van de zogenaamde ‘Napoleonswegen’ gehoord. Ik wil u graag een voorbeeld geven wat een Napoleons weg is. Wanneer u in Denekamp de kerktoren beklimt, ziet u een rechte weg naar Oldenzaal en kunt u de Plechelmustoren zien liggen. Napoleon liet rechte wegen aanleggen, dwars door moerassen en bosgebieden. De Deldenerstraat zal op de foto ongeveer 10 tot 15 meter breed zijn, het voet-gangersgebied niet meegerekend. In 1813 werd door Hengelo een plan ontworpen om de weg op 4,10 meter te brengen. Dit is voor ons - met de niet afl atende stroom auto’s in 2010 - onvoorstelbaar.

MonumentLaten wij ons beperken tot wat er zoal op de foto te zien is, want daar gaat het in deze herinnering toch om. Het is zomer� jd! Bomen volop in blad en geen schaduwen. Tijdens de opname van de foto was de lucht echter be-wolkt. De fotograaf stond ter hoogte van de ingang Javas-traat, zijn lens gericht naar Delden. Aan de rechterzijde zien we ‘Hotel de Kroon’. Al geruime � jd buitelen diverse instan� es over elkaar heen om te bepalen wat er met dit gebouw moet gebeuren. Het is namelijk al jaren geleden ontruimd en van zijn horeca func� e ontheven. Enige � jd geleden heb ik een blik geworpen door het vensterglas, wat geen goede aanblik bood. Monumentenzorg wil het pand behouden en de eigenaar, Jorgos Ouzounides, een Griekse Hengeloer, wil er weer een horecabestemming

aan geven, volgens een persbericht van 21 april 2010. In dit bericht werd melding gemaakt dat De Kroon dateert uit 1875. Soms is het wonderlijk hoe mensen aan bepaal-de gegevens komen, die geheel buiten historische waar-heid zijn.

Op de plaats van het hotel stond namelijk tot 1910 een tolhuis. Hengelo kende drie tolhuizen: Aan de Bornses-traat, de Oldenzaalsestraat, waar in het verleden Pentrop en nu een wokrestaurant geves� gd is. Het begin van Hotel de Kroon zal rond 1920 zijn, met eerst een café-restaurant met als uitbater Borchet. Na 1930 leidde het echtpaar P. Verschoor het hotel. Er was toen ook warm en koud stro-mend water aanwezig. De laatste eigenaar met de hotel-func� e was de heer Van Duyn.

Het pand hee� een groot aantal verbouwingen onder-gaan in de loop der jaren, maar gelukkig bleef de bouw rechts aan de voorzijde intact. De uitgebouwde erker met de naam ‘restaurant’ op het raam en naast de gie� jzeren rode postbus een toegangsdeur, vertelt ons dat in 1930 het café restaurant duidelijk gescheiden was van het ho-telgedeelte. Dit omdat links naast de postbus een deur zit die naar het hotel gaat. Een neergelaten zonnescherm met daaronder rieten stoelen en tafeltjes voor een gez-ellig zitje. De bovenzijde van de naastgelegen woningen vormen een geheel met de bovenzijde van het hotel. Deze woningen werden gebouwd in 1910 en waren eigendom van een heer die in Hengelo bekend stond als Brummel-jan. In de zeven� gerjaren zat in één deze woningen naast het hotel een sigaren snoepwinkel met een uitbater die blind was en bekend stond als Blee’n van Essen. Rechts voor het hotel is de ingang van de Javastraat. In 1850 kreeg deze weg de naam ‘Eerste tolweg’, genoemd naar het tolhuis op deze hoek.

TuindorpstraatEen aantal auto’s op de weg die aan de vorm te oordelen naar de merknaam Ford zullen luisteren. Links achter het vierde boompje de ingang van de Tuindorpstraat. In 2004 werd op bevel van de gemeente het voormalige hotel ges-loten. De azielzoekers moesten een ander onderkomen zoeken. Loslatende pleisterlagen, lekkende waterleiding en een niet veilige elektrische bedrading vormden een

Deldenerstraat

25

onveilige omgeving.

De plaatselijke monumentencommissie wil dit pand graag behouden en de gemeente voelt er ook voor in het Mar-skantplan M. Kwadraat. Het is een moeilijke situa� e. Naast eigenaar Ouzouides is woningcorpora� e Welbions ook ge-deeltelijk eigenaar. Gezien de bouw en architectuur is het wenselijk dat dit pand behouden blij� . Inmiddels is het na slui� ng in 2004 - zeven jaar geleden - en een besluit wat er mee gebeuren moet nog niet genomen. Misschien kan een frisse Hengelose wind het tot een oplossing brengen.

De naastgelegen beek aan de Bankastraat zal nog wel een groot aantal liters water naar Borne vervoerd hebben, voordat de geest uit de fl es is. Veel wijsheid en beleid mag ik de diverse instan� es wensen in deze moeilijke zaak.

Deldensestraat, 1930Deldensestraat, 1930

26

Hengelo hee� van 1890 tot 1960, op een groot aantal plaatsen haar markten gehad in het centrum. In 1960 werd na de wederopbouw gekozen voor een plaats in het centrum, waar deze nu nog aanwezig is. De plaats om markt te houden is in de loop der jaren steeds een punt van discussie geweest. Wanneer de aankleding van de tegenwoordige markt en het commentaar in 2010 wordt aangehoord; is het blijkbaar niet goed en zullen de discus-sies voorlopig wel voortduren.

De markt is niet alleen een gebeuren waar de kooplieden hun handel, al dan niet met overslaan van de stem, aan-prijzen. De markt is ook een sociaal gebeuren, waar men elkaar ontmoet om de laatste nieuwtjes uit te wisselen. Ook tre� men er de mannelijke zes� gplussers, die onder het eten van een visje sterke verhalen ophangen uit een roemrijk verleden. Als u dat zo ziet, dan kunt u wel eens denken: ‘Ja, ja hier op de markt heb je praatjes, laat je vrouw het niet horen, misschien wacht de afwas wel thu-is.’

Op deze foto uit mijn archief is veel te zien en te vertel-len. De kenners onder u hebben het al gezien, het is de Vischmarkt in Hengelo, vroeger gelegen achter het stad-huis. De fotograaf stond in 1938 met zijn rug gekeerd bij de ingang van de Willemstraat, zijn lens was gericht op de Burgemeester Jansenstraat. Dit plein hee� vanaf 1890 een drietal namen gehad.

In 1890 droeg het de naam Geuversplein, genoemd naar een boerderij gelegen aan dit plein. Het marktgebeuren nam toe in Hengelo, door de groei van de bevolking. Op dit plein werd een warenmarkt gehouden en vis verkocht, en was er de naam Vischmarkt. In de buurt van 1930 werd het ook wel bussenplein genoemd. Op dit plein stopten en vertrokken de lijnbussen van de T.E.T. (Twents Elektrische Tramwegen). De lijndienst van de T.E.T. deed dienst in een deel van Twente. De T.E.T. ging niet verder dan Haaksber-gen. Daarachter rich� ng Eibergen en Groenlo ging men naar het Gelderse en nam de G.E.T. het over.

Rechts op de foto kunt u de achterzijde van het oude stad-huis zien. Door de groei van Hengelo was er steeds meer ruimte nodig om allerlei zaken af te handelen, dus zat

men steeds met ruimtegebrek. Op het wi� e gedeelte van de muur rechts werden, in de periode 1940-1945, allerlei papieren geplakt met mededelingen van de Duitse bezet-ter.

Dit waren aanplakbilje� en over de terechtstellingen Win-terhulp Nederland en ‘kom werken in Duitsland’. Mensen maakten er een sport van deze eraf te trekken in een on-bewaakt ogenblik, want dit was gevaarlijk werk. Een auto en een bus zijn te zien, waarvan bij de bus de bestuurder en reizigers aanwezig zijn. Tussen de auto en de voorzijde van de bus, ziet u iets wat iedereen wel kent uit deze � jd. Dat wi� e hoge geval was een urinoir, wat bij de Hengelo-ers niet alleen een kwalijke naam, maar ook een vieze geur had. De kwalijke naam zat in het feit, dat bij a� raak in 1958 bleek, dat de afvoer ervan op de lijn van het re-genwater was aangesloten, vermoedelijk een foutje. Dat zijn kleinigheden waar men in 1958 nog geen geweldige ophef van maakte.

Aangekomen op de Burgemeester Jansenstraat, waar u als eerste, rechts de paardenslagerij van J.G. Snijders ziet. Dit was gelegen voor een oude boerderij uit de 17de eeuw. Bij a� raak in 1968 kwam uit deze boerderij een houten balk te voorschijn met het jaartal 1728. Deze houten balk is aanwezig in het Historisch Museum Beekstraat Hengelo en u kunt het � jdens openingsuren bewonderen.

Voor het raam van Snijders ziet u delen van paarden hangen aan ke� ngen. In 1938 was de koeling van vlees anders dan nu. De klanten van Snijders wezen een deel van het paard aan wat hun voorkeur mocht zijn. Vervol-gens liep de heer Snijders naar achteren. Na enig gehak en gebeitel, werd het gewenste gedeelte voor de klant gereed gemaakt. Snijders was een vakman en bij hem was de klant koning.

In de jaren veer� g toen Snijders in de boerderij kwam wonen, was alles voor bewoning gereed gemaakt en werden er twee schoorstenen opgeplaatst. Links ernaast staat Bloemendaal, een fi etshandel die Locomo� ef en Empo fi etsen verkocht. Snijders en Bloemendaal waren voorgebouwde winkels voor de oude boerderij. Links staat de joodse synagoge, gebouwd in 1883 en afgebro-

Vischmarkt

27

Vischmarkt, Willemstraat, 1938 Vischmarkt, Willemstraat, 1938

ken toen men verhuisde naar de Dorpsmatenstraat. Het pand links op de foto was in de jaren der� g een schoe-nenzaak met de naam, Robinsonhuis. Later kwam daar de an� ekzaak van Eshuis, die na a� raak in 1960 verhuisde naar de Deldenerstraat.

De vaart der volkeren hee� ook in Hengelo plaats-gevonden. De foto is van 1938, en nu in 2011 is alles wat hier zichtbaar is verleden � jd. Zoals u vermoedelijk wel weet, is het nieuwe stadhuis achter het oude gebouwd in de periode 1960-1963. Dit plein is nu volgebouwd met ons nieuwe stadhuis, waar de vroede vaderen dagelijks in sneltreinvaart hun besluiten nemen over de aankleding

van het marktplein en het sta� onsplein. Tevens een goed plan voor de lichtlindes.

Links vooraan op de foto moet u nu de toren zien van ons stadhuis. Aan een gevel op het plein van de foto was tot 1958 een gie� jzeren naambordje beves� gd met de naam Vischmarkt. Een a� ente medewerker van het Historisch Museum hee� dit in 1958 weten veilig te stellen, en nu wordt het gekoesterd op een plek waar het hoort in het museum als een kostbaar stuk. Mocht u iets hebben waarvan u denkt dat het de moeite van bewaren waard is, laat het weten of u bent ermee welkom.

28

Met de komst van de fi rma Stork van uit Borne, kreeg Hengelo een werkimpuls die een groot aantal jaren in de 20ste eeuw haar weerklank hee� gevonden. Ja, er waren een aantal tex� elfabrieken in Hengelo waar wevers te werk waren gesteld. Ook waren een groot aantal arbei-ders uit de omliggende provincies, vooral uit Drenthe, die op de tex� el a� wamen. Je had weinig kennis nodig om een tex� elmachine in die � jd te bedienen, je verdiende geld en daarbij het werk in de veengebieden was een afl o-pende zaak.

Als je bij Stork zo rond 1900 werkte, had je het gemaakt. Er waren velerlei opleidingen die je in de tex� el niet nodig had. Wij denken hierbij aan de fabrieksschool van Stork, waar de leerlingen een gedegen opleiding kregen. Niet alleen op vakgebied, maar ook sociale eigenschappen werden hen bijgebracht. Men leerde op een schuifmaat en een micrometer te kijken, een draaibank en boorma-chine te bedienen en een tekening van een product te maken aan de tekentafel.

Vader O.W. Stork, rijksontvanger en directeur van de pos-terijen in Oldenzaal, had vier zonen waarvan drie zich ont-popten als vooruitstrevende ondernemers. In 1853 kwam in Hengelo de bontweverij tot ontwikkeling, in 1868 een stoomweverij die later de naam Koninklijke Weefgoederen Fabriek mocht dragen.

Zoon Charles Theodoor was de grote voortrekker van de latere machinefabriek. Hij leefde van 1822 tot 1895 en aan hem hee� Hengelo veel te danken. Hij begon met repara� es aan de tex� elmachines en van het een kwam het ander. Er was werk en werk levert geld en een zekere vorm van welvaart op. Graag wil ik u enkele voorbeelden noemen waar Stork na 1900 het voortouw nam en Hen-gelo haar voordeel mee hee� gedaan.

Ik noem u het verenigingsgebouw, bouw van het Tuin-dorp met hotel ’t Lansink, zwembad Tuindorp en vooral de leerlingenopleiding in de Wilhelminaschool. Er werd in de fi rma een weduwen- en wezenfonds opgericht, tevens een spaarfonds, waar in wat moeilijk fi nanciële perioden, uitgeput kon worden. Dit zijn voorbeelden waar andere fi rma’s niet aan dachten.

In die � jd sprak men over de HEEMAF als ‘die halve cen-tenfabriek’. Ook werden er bij Stork cursussen voor huisv-rouwen gegeven in het verenigingsgebouw. Onder andere kook, naai en verstellessen waar men in het verdere leven zijn voordeel mee kon doen. In die � jd ging het praatje in Hengelo rond, wanneer een meisje kennis kreeg aan een jongen die bij Stork werkte, de raad mee van de oud-ers: ‘anhool’n anhool’n, dat zit wa good’. Dat dit alles de jaloezie in Enschede opwekte zal u duidelijk zijn. Daar zei men dan: ‘Ja ja, dee Hengeler Weend weeid good’.

Bij Stork is het langzamerhand bergafwaarts gegaan. In 1968 werd nog wel het 100-jarig bestaan gevierd. Een grote fees� ent werd geplaatst op het Industrieplein, waar Vicotoriani, de Duitse zanger, kwam en zong. Er werden aan de werknemers kaarsen en kandelaars als feest-geschenk uitgedeeld, waarover men nu nog spreekt en de meningen verdeeld zijn.

Het is de hoogste � jd om de foto te bekijken. Deze foto is gemaakt in 1930 en dit plein gaat een grote verandering tegemoet of het is reeds gebeurt. De fotograaf stond in 1930 op de plaats waar nu de Hofstedeschool aanwezig is.

Het hoofdgebouw links is een hal� aar geleden afgebroken om plaats te maken voor een kantoorgebouw met elf bou-wlagen en een oppervlakte van 10.000 vierkante meter, in opdracht van Siemens. Het oude gebouw was gebouwd in 1929 door architect A.K. Beudt. Deze Beudt was geen onbekende in Hengelo, want van zijn hand verscheen onder andere de bibliotheek Vondelstraat, het Tuindorp-bad en de Bethlehemkerk in 1934. Op de foto links achter de lantaarnpaal, ingang Paraelweg L.S, Berfl oweg en Langermaatweg. Rechtsachter de kantoorgebouwen met de ronde hoek, waarvan nu zekerheid is dat dit markante gebouw voor ons nageslacht bewaard blij� .

Midden op het Industrieplein ziet u een hek met daar-tussen spoorrails. Deze waren voor de trein van G.O.L.S. (Gelders Overijssels Lokaal Spoor). Het G.O.L.S. sta� on lag iets verder aan de Paraelweg L.S, dit sta� on is in de oorlog vernield. Rechts een fi ets tegen de gevel, dat een café was met de naam Hof van Holland, weggevaagd � jdens de ok-tober bombardementen van 1944.

Industrieplein

29

Bij bestudering der foto kunnen we geen enkel verkeer waarnemen van een voetganger, fi ets of auto. Dat was in 1930, nu in 2011 is alles in beweging, Siemens zal spoedig gebouwd worden. Wat zou Charles Theodoor, ofwel C.T. Stork, hiervan gezegd hebben?

Industrieplein, 1930Industrieplein, 1930

30

1920, Het jaar waarin de foto gemaakt werd en 2011 is bijna honderd jaar verschil. Wat is er in die 90 jaar niet ve-randerd? In 1920 beschikte een klein aantal ingezetenen over een telefoon en radio, van een TV of een computer had men nog nooit gehoord. Het was dus 1920 toen deze foto aan de Deldenerstraat in Hengelo gemaakt werd.

De beginjaren van dit bejaardentehuis zijn in nevelen ge-huld, maar voor de geïnteresseerden wil ik een poging doen wat duidelijkheid te scheppen. Nederland was net aan het herstellen van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Voor 1920 was dit gebouw een sta� g herenhuis gelegen aan een doorgaande weg in Hengelo. Mevrouw Engeling uit Borne begon in 1945 een hotel wat geen succes werd omdat in de binnenstad van Hengelo al een aantal hotels waren met een uitstekende naam. Onder andere Hotel de Halve Maan, het Amstel Hotel en Hotel Lansink.

Leida LasonderHet hotel stond enkele jaren leeg totdat ds. Hiebendaal het plan kreeg er een bejaardentehuis van te maken. Ds. Hiebendaal kende een vrome vrouw die luisterde naar de naam Leida Lasonder. Deze Leida woonde met haar broer in de zogenaamde vinkenhuuskes gelegen aan het Willemsplein in Hengelo. Deze vinkenhuuskes waren een-voudige afdakswoningen welke in 1925 als onbewoonbaar verklaard werden. De buitenwereld wist niet anders dat Leida en haar broer erg arm waren. Ze aten niets anders dan spek op hun brood en de warme maal� jd bestond uit een paar aardappelen en een handvol paardenbonen. Deze paardenbonen waren hoofdzakelijk veevoeder, zeer voedzaam en vulden de maag. Ik kan mij herinneren dat � jdens de Tweede Wereldoorlog in 1944 mensen die een volkstuin bezaten deze bonen verbouwden als aanvulling op hun schrale maal� jd. In die � jd ging het praatje rond in Hengelo: “Daar bie dee leu is alles ver in hoes behalve ‘t e� en”.

We waren bij arme Leida gebleven. Haar broer s� ef en Leida stak enige � jd later ook haar neus omhoog. Zij had, zoals wij dat noemen, het � jdige met het eeuwige ver-wisseld. Leida had 30.000 gulden geschonken aan ds. Hiebendaal, want Leida wist van de plannen van het be-

jaardentehuis. Ds. Hiebendaal wist wat hem te doen stond en kocht het leegstaande hotel. De oprich� ngsdatum heb ik voor u opgezocht en blijkt 16 november 1920 te zijn. In het begin was de opzet zeer bescheiden. De capaciteit was 15 kamers met een vloeroppervlak van 350 m2. Denk nu niet dat er 15 slaapkamers waren voor de bewoners. Er waren maar twee slaapzalen: een voor de mannen en een voor de vrouwen. Van privé was geen sprake. De rest van de kamers was verdeeld van een washok tot een keu-ken. Vanaf toen was de naam N.H. Rusthuis Avondrust. De eerste bewoners waren 4 mannen aan wie de eerste ver-zorgster de handen vol had. Niks geen joga, gymnas� ek, bingo of hersentraining, laat staan eens per week een dia- of fi lmavond. Nee, pijpje roken, s� lzi� en en de directrice niet voor de voeten lopen was het devies.

NieuwbouwEr volgt nieuwbouw in 1928 door het architectenbureau Noord-Scheff er uit Utrecht. Er worden privéslaapkamers gebouwd, de capaciteit is 32 kamers en inmiddels is de vloeroppervlakte 980 m2. Een grote uitbreiding volgt in 1952/1953 en wordt achter het oude huis gebouwd richt-ing de Woolderesweg. De � jd gaat verder en steeds meer ouderen willen verzekerd zijn van een goede oude dag. De � jd dat de kinderen bij de ouders gingen inwonen na hun huwelijk is voorbij, de ergste woningnood ook. Ja buiten het dorp Hengelo was dat anders. Vooral op een boer-derij was het niet verstandig dat de ouders de boerderij verlieten, niet sociaal en fi nancieel. Hier gold de verstan-dige beslissing “het geld mot bie mekaar bliem”. Vadertje Drees had gezorgd voor de A.O.W. dus als oudere zat je gebeiteld. Wanneer je in die � jd bij ouderen aan de deur kwam voor bijvoorbeeld een collecte kreeg je af en toe te horen “Dat zit d’n nich an wie trekt van Drees”.

VleugelsAls eerste legaatgeefster wordt de nieuwbouwvleugel Lasondervleugel gebouwd en later komt er een ds. Hie-bendaalvleugel bij. Enige � jd geleden was ik in dit gebouw en zag tot mijn vreugde dat er ook een van Wezelvleugel aanwezig was. Bij navraag bleek mij dat het mammoet-bedrijf van Wezel in het verleden in de beurs getast hee� en daar als dank een vleugel met zijn naam mag voeren. En dit stemt mij tot blijdschap dat daar mensen, die over

Deldenerstraat

31

de naamgeving aan het roer zi� en, bewust zijn van het historisch erfdeel onze voorvaderen.

Bij bestudering van de foto heb ik geen verkeer of levend wezen kunnen ontdekken. Wat u wel kunt zien met verg-rootmateriaal op de gevel rechts bovenin is Huize Avon-drust. Met de laatste verbouwing is de naam Avondrust verdwenen, deze luid nu ’t Woolde.

Eten wat de pot scha� Tijdens mijn dia-lezingen over Hengelo kom ik regelma� g in diverse huizen als boven beschreven. Ik hoor niets an-ders dan goede berichten. Men is vol lof over verzorg-ing en aandacht die men van het verplegend personeel ontvangt, een dankwoord is hier zeker op zijn plaats. Be-

denkt u hierbij wel dat de welvaartsstaat waarin wij nu in 2011 leven geheel anders is dan die van 1920 waarin de start van dit Oude Mannen- en Vrouwenhuis was. Men hee� nu de keuze uit meerdere warme maal� jden. In 1920 was het eten wat de pot scha� .

Verzorgingshuis Woolde Deldensestraat Hengelo, 1920 en Laatste rustplaats Leida LasonderVerzorgingshuis Woolde Deldensestraat Hengelo, 1920 en Laatste rustplaats Leida Lasonder

32

Het gebouw, afgebeeld op deze foto, hee� een grote betekenis gehad met betrekking tot de zo bekende April-Mei staking in 1943. Maar laat ik u eerst vertellen waar dit gebouw gestaan hee� om voor u de herkenning mogelijk te maken. Tot aan 1974, toen het afgebroken is, stond dit gebouw aan de Telgen, op de hoek met de Nieuw Steeg die nu Telgen heet. Dit pand stond bekend onder de naam Drukkerij Smit en hier werd toen der � jd de nieuwe Hen-gelose Courant gedrukt en ontworpen.

Voor het verhaal van deze foto ga ik met u terug naar april 1943: ons land was bezet door de Duitse overweldiger die de touwtjes steeds strakker aantrok. Joden waren reeds in grote aantallen naar de vernie� gingskampen afgevoerd, hun verlaten woningen leeggeroofd en bewoond door de beze� er. Mannen van 17 tot 40 jaar werden gedwongen in Duitsland te gaan werken onder andere in de oorlogsin-dustrie. Want eigen volk was in oorlogstenue aan het oos� ront. Het zonder in vrijheid leven was een doorn in het oog van het Nederlandse volk wat steeds meer onder druk kwam te staan. Sabotage en verzet namen steeds meer toe. Op donderdag 29 april 1943 kwam ’s morgens bij Drukkerij van der Loeff uit Enschede een belangrijk bericht binnen. Tegen de middag werd Drukkerij Smit hier van op de hoogte gesteld door middel van een telex ber-icht. Deze mededeling, a� oms� g van generaal Chris� an-sen, opperbevelhebber der Duitse strijdkrachten, dat alle 300.000 Nederlandse militairen die in mei 1940 in krijg-gevangenschap waren gegaan zich moesten melden voor tewerkstelling in Duitsland. Bij de fi rma Smit wordt deze proclama� e met grote blauwe le� ers op vier bulle� ns voor de ramen gehangen van dit gebouw op de foto.

StakingHet was inmiddels na het middaguur en veel arbeiders keerden juist via het centrum terug van hun warme mid-daghap naar hun werk. Wel toen waren de rapen gaar. Uit de dichte drommen mensen die voor de opgehangen bulle� ns stonden klinkt de oproep: “nu is het genoeg, wij staken en gooien de boel erbij neer!” Men keert terug naar de bedrijven waar overleg plaats vindt. Gewerkt wordt er niet meer. Stork neemt het ini� a� ef. Om twee uur trekken de eerste en kwart voor drie de laatste werk-nemers de poort uit. Stelt u zich eens voor: alle arbeiders

en kantoor lieden gelijk de straat op want de bedrijven hadden de oproep tot staking begrepen. Van Stork 3000, HEMAF 1000, Dikkers 700, De Jong en van Dam 300, KNKS 400, KWF 550 en Zout 300, alles op straat naar huis per fi ets of per trein. Vanuit zijn kantoor ziet directeur Averes bij Stork het bedrijf leegstromen. De staking hee� zich als olievet over Hengelo uitgebreid. De enige uitzondering is de Hazemeyerfabriek van signaalapparaten met haar Duitse direc� e, hier werken 59 N.S.B.’ers en 129 Duitsers onder het 1179 tellend personeel. De fabriek wordt ges-loten en bewaakt tot einde werk� jd. De volgende ochtend blijven de bijna 1000 “goede” werknemers thuis en gaat het bedrijf alsnog plat. Men moet de Duitse afdeling niet verwarren met Hazemeyer’s fabriek van Elektrische Ap-paraten die op donderdag direct met de staking meed-eden maar de poort niet uitkonden. Vrijdag 30 april is de staking compleet, alle gemeenteambtenaren staken en de staking breidt zich uit over Twente en ver daarbuiten. De beze� ende macht kon dit niet over zijn kant laten gaan en kondigt maatregelen aan. Alleen snelle terreur kan het gezag redden.

Aussenstelle der SicherheitspolizeiOp vrijdag 30 april werden vanuit Arnhem door de Aus-senstelle der Sicherheitspolizei de eerste poli� etroepen naar Hengelo gezonden. Aan de burgemeester en de direc� eleden van de bedrijven werd het poli� e stan-drecht meegedeeld. Dat hield in dat er commandotro-epen zouden komen die de stakers van huis ophalen en fusilleren. De direc� es van de bedrijven moesten ervoor zorgen dat het voltallige personeel zaterdag 31 april het werk hervat moest hebben. Het straatbeeld werd op vri-jdag 30 april in Hengelo genomineerd door Duitse poli� -etroepen die door ons dorp trokken en wild in het rond schoten. ’s Avonds kregen deze poli� egroepen gezelsc-hap van een regiment SS’ers Todt uit Arnhem en er werd een uitgaansverbod ingesteld. Op dat moment was het in Hengelo doorgedrongen dat de staking elders in het land niet die omvang bereikte waarop was gehoopt. Een grote teleurstelling was dat de Nederlandse Spoorwegen niet mee staakte en Radio Oranje in Londen in alle talen zweeg over de staking, vermoedelijk omdat niemand nog van iets wist.

Telgen

33

LoepGrote verwarring heerste in Hengelo en daar buiten want het gevaar van de onberekenbare beze� er lag op de loer. De Duitse leiding Haupmann Ney vervoegde zich bij de di-rec� e van Stork om die te ondervragen, want vanuit Stork was alles begonnen. Men zocht een schuldige onder an-dere om een voorbeeld te stellen. Men dacht deze te vin-den in bedrijfsleider Ir. Frederik Mar� nus Loep werkzaam bij Stork. Men vond het verdacht dat Loep op de dag der staking een dag vakan� e had. Het was bekend dat Loep zowel op de fabriek als elders zijn an� Duitse gezindheid duidelijk liet blijken. Loep werd gearresteerd, ondervraa-gd door dr. Arno Arik, president van het poli� estandrecht. Schuldig geacht wegens posi� ef gedrag � jdens de staking en ter dood veroordeeld. Loep werd afgevoerd naar een tot op heden onbekende plek en doodgeschoten, is er nimmer iets van hem teruggevonden. Als afschrikwekkend voorbeeld lichten de Duitsers in de nacht van 1 op 2 mei 1943 honderden Twentse mannen van hun bed, waarvan vij� ig in Hengelo. Zij werden naar kamp Vught gebracht. Hierbij waren onder andere de wethouder Voogd en Pino Post. Zes weken later werden allen weer vrijgelaten.

Het verzetOp maandag daarop volgend was bijna iedereen weer aan het werk en de staking was voorbij. Overal in het land kreeg het verzet door deze staking geweldige impulsen. De 300.000 Nederlandse krijgsgevangenen doken onder en vanuit deze groepen ontwikkelden zich de zogenaam-de knokploegen die door sabotage en verzet te plegen de beze� er handen vol werk gaven. Toch moest de Hen-gelose bevolking en de rest van Nederland nog twee lange jaren wachten tot de beze� ende macht verdwenen was.

De fotoDit gebouw op de foto is afgebroken in 1974, op deze plaats is nu de Etos aanwezig. Rechts zien wij een pand wat dienst deed als café en Arie van de Berg die uitbater was. Links naast drukkerij Smit een aantal woningen die � jdens de bombardementen van 6 & 7 oktober 1944 in een puinhoop veranderden. Hier vinden wij nu The Phone House. Deze keer heb ik u geen vrolijk verhaal kunnen vertellen maar het past in het � jdsbestek van april/mei alhoewel het bijna 70 jaar geleden is. Maar u hee� het ongetwijfeld vaker gehoord: “er is geen heden zonder verleden.”

De Telgen met drukkerij Smit, 1936De Telgen met drukkerij Smit, 1936

34

De omgeving van ons sta� on zal in de naaste toekomst zodanig veranderen dat het mij zinvol lijkt hieraan een herinnering te besteden.

De grote bombardementen van 1944 hadden van het vo-rige sta� on, gebouwd in 1900, weinig heel gelaten. Door het knooppunt van spoorwegen in Hengelo was dit sta-� on een belangrijk doelwit om de aan en afvoer van de beze� er te stagneren. De geallieerden lieten er geen gras over groeien. De Amerikaanse bommenwerpers wierpen op vrijdag 6 oktober 1944 van grote hoogte een bommen-last op Hengelo, in de hoop het sta� on geraakt te hebben. Toen het bericht binnenkwam dat het sta� on niet goed geraakt was kwam men zaterdag 7 oktober 1944 terug om het over te doen. Het sta� on was deze keer goed ger-aakt maar twee dagen later liepen de treinen weer. De bovenverdieping van het sta� on was weg en werd ges-loopt. Reeds in 1947 kwamen er plannen van de spoor-wegen om voor Hengelo een nieuw sta� on te bouwen. In 1948 werd met de realisering van de nieuwbouwplannen begonnen. Tijdens de tweede wereldoorlog werd er niet gebouwd maar na 1945 moesten veel sta� ons herbouwd of vernieuwd worden. Tot bouwheer werd benoemd Ir. Hermanus Gehardus Jacob Schelling. Van 1950 tot 1959 ontwierp Schelling 5 nieuwe sta� ons: Enschede 1951, Zutphen 1952, Leiden 1953 en Arnhem 1954.

Zijn ontwerp was steeds volgens hetzelfde principe. Voorop stond hierbij de architectonische expressie. Een ontvangsthal met de nadruk op rust, openheid en contact met de omgeving. Zuilenrijen met brede ingangstrappen verleenden een uitnodigend karakter. Als herkenning-steken een klok die op een slanke toren was geplaatst. Om een ruim plein voor het sta� on te realiseren werd in Hen-gelo gekozen om het sta� on 100 meter te verplaatsen. Dit had als voordeel dat het huidige sta� on, zoals op de foto aanwezig, gebouwd en het oude afgebroken kon worden. Voor diegenen welke het niet weten: het oude sta� on uit 1900 stond recht tegenover de Beursstraat, het hui-dige 100 meter naar rechts. De toenmalige bestuurders van Hengelo waren het met de nieuwbouwplannen snel eens. Een prima architect, het enige wat zorgen baarde was het nodige materiaal, opgetrokken voornamelijk uit beton vanwege schaarste aan baksteen en staal vormde

een punt van discussie � jdens de vergadering over de bouw. Een groot voordeel voor de bouw was dat er in die � jd geen inspraak was van allerlei groeperingen die er wel en vooral die er geen verstand van hadden. Vooral zo’n laatste groep kan veel uitstel veroorzaken. De kogel was door de kerk: bouwen dus. Op 20 september 1951 werd dit nieuwe sta� on met enkele feestelijkheden geopend. Dit alles is nu bijna 60 jaar geleden, en zoals ik al zei: dit sta� on plein met zijn omgeving zal een grote verandering ondergaan. Het nieuwe plan voor aanleg en aankleding komt van de landschaparchitecten Karres en Brands. Col-lege van B&W in Hengelo hebben in februari jongst leden ingestemd met het plan tot reconstruc� e. Een groot voor-deel hierbij was dat het de gemeente geen cent kost. De gehele ingreep kost 6,4 miljoen euro. De provincie betaald 4,2 miljoen en de regio Twente legt er 2,2 miljoen bij. Er zit nog wel een gat van 1,5 miljoen in de begro� ng wat nodig is voor de futuris� sche fi etsenstalling. Voor die 1,5 miljoen is mogelijk wel een oplossing te vinden.

Ik stel voor de overbodige lichtlindes op de markt op marktplaats te ze� en. Hopelijk komt er een gemeente, b.v. Enschede, die een redelijk bod doet die het overwe-gen tot verkoop de moeite waard lijkt te zijn. Evenals in de meeste plaatsen is het in Hengelo een puinhoop wat de fi etsenstalling betre� aan de linkerzijde van het perron. Hopelijk wordt het probleem met de zogenaamde weesfi -etsen opgelost door de bouw van de nieuwe fi etsenstall-ing. De naam weesfi etsen lijkt mij niet juist gekozen, ik dacht dat de naam leenfi etsen beter paste. Je leent een fi ets van hier naar daar, als je daar bent leen je een fi ets van daar naar hier, heel eenvoudig dus.

Deze keer een foto die het bekijken zeer de moeite waard is. We zien links een viertal lijnbussen van de T.E.T. klaar voor vertrek. Aan het model kunt u zien dat de foto genomen is in 1959. De klokkentoren van het sta� on gee� aan dat het 10.10 uur was, enkele fi etsen en voetgangers vormen het overige beeld. Wat mij vooral opvalt is links de maagdelijke muur zonder leenfi etsen en geen staanplaats voor taxi’s. Zou dit een teken van onze welvaart zijn? De trein voor vertrek rich� ng het westen staat gereed op het perron. Midden achter de fl at aan de Beatrixstraat, welke in 1985 gebouwd is. Rechts is weinig te zien en zal ik tot

Hengelo Sta� on

35

een andere keer bewaren. Ongetwijfeld kunt u zich herin-neren dat hier een restaurant geves� gd was met de naam Oase. Het deed dienst als rustpunt voor buspersoneel en passagiers. Dit plein voor het sta� on zal moeten uitgroe-ien tot wat de landschaparchitecten voor ogen hebben, een groot verblijfsplein met veel groen, zitbankjes en roodgebakken klinkers. Hoera, hoera gebakken klinkers als straatbekleding.

Nog vers in uw en mijn geheugen liggen de problemen met de Noorse lei met de naam Pillarguri. Deze Noorse lei, gelegd in het jaar 2000, koste 175 euro per m2. Het eerste verkeer was er nauwelijks overheen of de lei begon

te brokkelen en te splinteren. Het was inmiddels 2002. Geen nood, de fi rma verantwoordelijk stellen, maar dat kon niet, die waren inmiddels failliet. Geen nood, de gaten vullen met een paar zakjes snelcement voor de prijs van enkele euro’s. Het kan een voordeel zijn dat je je geregeld in de wandelgangen van het Hengeloos gebeuren begee� en de Hengeler wind voelt dan hoor je nog eens wat. Hoe het ook is, we krijgen een geweldige sta� onsomgeving met een busterminal voor mindervalide buspassagiers. Er komen digitale informa� eborden met actuele aankomst en vertrek� jden voor bussen en treinen. U ziet het wordt iets waar we de eerste 25 jaar mee verder kunnen, zelfs met de bestra� ng.

Hengelo Sta� on, 1959 Hengelo Sta� on, 1959

36

Toen in 1865 de spoorlijnverbinding van en naar Hengelo gereed was, bleek dit een opstap tot de industrialisa� e van Hengelo. Stork kwam in 1868 vanuit Borne naar Hen-gelo. Van werk komt werk en later volgde Dikkers Heemaf, de bierbrouwerij enz.

Dat een aantal bedrijven dicht bij de Berfl obeek hun oor-sprong hadden was geen toeval, men kon o.a. gebruik maken van het water uit deze beek. Een ander voorbeeld is Heemaf, hij bouwde zijn bedrijf ook dichtbij een tweetal beken daar waar de Berfl obeek en de Drienerbeek zich samenvoegen. Op 1 februari van dit jaar plaatste ik een foto met herinnering van uit een tegenovergestelde hoek dan waaruit deze foto genomen is. De foto van 1 februari gaf een beeld vanaf de Hofstedeschool rich� ng Langermaatweg. Regelma� g ontvang ik reac� es op mijn herinneringen door middel van brieven of de telefoon. Hiervoor ben ik u zeer dankbaar met de achterliggende gedachte dat deze rubriek bij u in de smaak valt en goed gelezen wordt. Het is mij niet mogelijk om op alle reac� es in te gaan, één brief is echter in mijn gedachten blijven hangen, omdat die er uitsprong als bijzonder vriendelijk en tevens omdat ik van dit onderwerp op de hoogte ben. De brief maakt melding of ik een foto wilde plaatsen van het ronde gebouw van Stork met de opening erin. Deze persoon schreef dat hij er in het verleden dagelijks langs kwam op weg naar zijn school in het centrum, en er zulke goede herinneringen aan had, of ik er wel eens een herin-nering met een foto aan besteden wil.

Laat ik beginnen bij het begin, namelijk waar de fotograaf � jdens de opname aanwezig was. Deze stond met zijn rug gekeerd naar de Europaviaduct zijn lens gericht naar de Berfl oweg. Rechts op de foto is de Industriestraat, links het Industrieplein, uitmondend in de Paraelweg L.S. (lokaal spoor) en iets naar rechts de Berfl oweg en de Langermaatweg. Ik noem nu een aantal namen die ons goed in het gehoor liggen maar o.a. de Industriestraat hee� in het verleden twee andere namen gehad. Deze Industriestraat had omstreeks 1900 de naam Langendijk en was een onbegaanbare weg in de winterperiode. Na 1920 werd dit de naam Haaksbergerstraat, omdat dit de weg was die naar Haaksbergen leidde. Na 1950 werd het de naam Industriestraat, gezien de vele bedrijven die hier

werden geves� gd. Wij mogen ons als Hengeloers geluk-kig prijzen met het bestuur die de monumentenzorg in Hengelo vertegenwoordigd. Dankzij de inspanningen van dit bestuur is dit ronde gebouw voor ons nageslacht be-waard gebleven. Zoals u weet had Siemens grote plannen voor nieuwbouw op deze plaats, maar dankzij monumen-tenzorg Hengelo hee� men hiervan afgezien en blij� het gebouw zo als het nu is. Het is een geweldige blikvanger wanneer je o.a. met de trein Hengelo in of uit gaat. Regel-ma� g hoor je van mensen die niet zo bekend zijn in Hen-gelo, “bij dat ronde gebouw ga je links af of rechtdoor.”

Siemens is nu bezig te bouwen op de plek waar in het verleden de kantoorgebouwen van Stork aanwezig waren. De vloeroppervlakte zal 10.000 vierkante meter bedra-gen, dus er kunnen heel wat plannen tot het welzijn van Siemens (en werkgelegenheid voor Hengelo) ontwikkeld worden. Kijken wij naar het ronde gebouw op de foto met de opening rechts dan zien wij daar een auto staan. Deze opening was aanwezig voor in en uit vrachtverkeer van Stork. Dit ronde gebouw hee� als bouwdatum 1935, de bouws� jl heb ik niet kunnen ontdekken. In de 2e werel-doorlog is de gevel behoorlijk beschadigd vanwege de bombardementen op het sta� on in oktober 1944. Voor het gebouw staan een aantal personen wachtend tot de fotograaf gereed is.

De opening in het gebouw is na 1950 vervangen door een dichte gevel. Wij gaan naar links het Industrieplein op, en zien in het midden ijzeren hekken ter bescherming van het publiek, want tussen deze hekwerken lagen rails waar regelma� g een trein liep van het G.O.L.S. Gelders. Overi-jssels Lokaal Spoor. Het sta� on van G.O.L.S. lag iets ver-derop aan de paraelweg L.S. Zoals gezegd had dit lokaal spoor hier zijn eigen lijn met een sta� on, deze spoorlijn ging hier via het Industrieplein naar boven naar de lijn van de N.S. Het Industrieplein zou ons veel kunnen ver-tellen over alles wat hier is gebeurd. Bijvoorbeeld na 3 april 1945 toen Hengelo door het dolle heen was � jdens de bevrijding van 1940 – 1945. Op dit plein werden alle mannen en vrouwen bijeengebracht die samengewerkt hadden met de beze� ers. Meisjes die o.a. met Duitse soldaten omgang hadden gehad werden de hoofden kaal-geschoren enzovoort. Hier werd spoedig een eind aange-

Industrieplein

37

maakt en het gezonde verstand kreeg de overhand. Ook werd van hier weggevoerd i.r. Loep in de hoop als belan-grijke pion te kunnen dienen � jdens de april stakingen. Maar er zijn ook vrolijkere zaken te melden. In 1968 kwam � jdens het 100 jarig bestaan van Stork de Duitse zanger Vico Torriani. Een grote tent werd op dit plein geplaatst en de beentjes gingen na afl oop van het concert van de vloer, er was volop feest. Met onze ogen langs de gevel gaande komen we bij een klok aan de muur bij de por� er die er nog steeds aanwezig is. Dan een laag gebouwtje met een lang afl opend dak. Op een foto uit 1906 is dit zelfde gebouwtje aanwezig wat voor mij duidelijk maakt dat Stork een goed en degelijk bedrijf is en die het geld in het verleden niet over de balk gooide. Achter dit ge-bouwtje staat het kantoorgebouw wat kort geleden is af-

gebroken om plaatst te maken voor nieuwbouw van Sie-mens. Enige dagen geleden was ik bij de nieuwbouw en keek omhoog. Ik dacht goeie genade wat hoog! Mij bek-roop de gedachte dat Siemens dit gebouw wel verhuren kon aan bijvoorbeeld het personeel, om vanaf het dak het paragliden te beoefenen. Links verder kijkend zie je de in-gang van de Berfl oweg waar rechts het badhuis van Stork gestaan hee� en vele Storkianen schoongepoetste herin-neringen aan hebben. Een van de eerste Storken woonde in Oldenzaal en elke dag reisde hij per postkoets heen en weer. Eens werd hem gevraagd waarom hij niet in Hen-gelo kwam wonen gezien de reis� jd. Hij antwoorde, en dit voorval is historisch en gaat nog steeds rond in Hen-gelo, “ Ik ga niet in Hengelo wonen, want van de Hengeler Weend krieg ik zo’n dik’n boek.”

Machinefabriek Stork, 1935Machinefabriek Stork, 1935

38

Via een trapje, opzij van dit hotel, kwam ik bij de ingang, waar ik door weersinvloeden een geteisterde mededeling las op een bordje beves� gd aan de muur. ‘Vergunning’ stond er op. Ieder hotel of café had in het verleden de verplich� ng om bij de ingang een bordje vergunning of verlof A te plaatsen. Dit stond voor de verkoop van alco-holische of zwak alcoholische dranken, zoals onder an-dere bier. Dat Hotel ’t Lansink ‘vergunning’ mag voeren is niet al� jd zo geweest, wat in de loop van dit verhaal duidelijk zal worden. Het roes� ge bordje vertelt ons dat deze � jden verleden � jd zijn. In iedere supermarkt of sli-jterij kunnen dors� ge klanten aan hun trekken komen, wat voor onze jeugd zeer nadelige gevolgen kan hebben. Reeds een aantal keren heb ik u verteld dat de invloed van Stork van grote betekenis is geweest voor de ontwik-keling van Hengelo. Eén der Storken had in 1906 een wijk in Engeland gezien als Port Sunlight. Dit bracht hem op het idee een zelfde soort wijk in Hengelo te laten bouwen. In 1911 is men begonnen met de bouw van het Tuindorp. Architect Muller vorderde gestaag met de bouw van deze woningen. In het hart van de wijk wilde hij een marktplein realiseren met een gebouw waar de bewoners konden samenkomen, een soort ontmoe� ngsplek. De Hengelose Bouwvereeniging, bouwer van het Tuindorp, voelde daar niet zoveel voor. Financiële bezwaren lagen op de loer. Is dit gebouw wel rendabel, enz., enz? Toch was men van mening dat het saamhorigheidsgevoel een belangrijke rol in het Tuindorp moest spelen. Dat was een heel goed idee wat toen al speelde. Nog steeds is het Tuindorp een voor-beeld voor allerlei ac� viteiten die er gehouden worden. Zowaar een voorbeeld voor heel Hengelo. Na veel overleg tussen architect en fabrikanten kwam men overeen dat een koffi ehuis met drankvergunning een goede oplossing zou zijn. De naam koffi ehuis klinkt ons in 2011 heel anders in de oren dan in 1911. Nu kunnen wij denken aan lugu-bere prak� jken waar ongure handeltjes gedreven worden. Het siert Coen Stork (1865-1934) dat hij - gezien zijn prot-estantse gezindheid - instemde met het koffi ehuis. Bij dit alles moet u denken aan het misbruik met betrekking tot drankgebruik in die � jd groot was. In Enschede hadden wij Dr Arieën de Kapelaan die via de werkorganisa� e het drankprobleem onder de arbeiders bestreed onder het mo� o: “Uw grootste vijand is de jeneverfl es.” De bouw-vakkers en architecten waren � jdens de bouw onderge-

bracht in een oude boerderij die de naam ’t Lansink droeg. Het was gelegen in de Marke Woolde. Dus er werd een koffi ezaal gebouwd met biljart en een leestafel met krant-en. Dit alles op voorstel van Coen Stork die de ontwikke-ling van zijn Tuindorp-bewoners voor ogen had. Aan de achterzijde was een grote tuin waar men zich verpozen kon met zicht op boerderij ’t Lansink, die dienst deed als bouwbureau. Op 25 november 1916 was het zo ver! Vijf jaar na het begin werd het Lansink huis, zo werd het in eerste instan� e genoemd, geopend. Alles was in het be-gin zeer eenvoudig van opzet. Er waren een ach� al hotel-kamers aangebracht met warm en koud stromend water. Er was één badkamer maar de centrale verwarming was nog niet aanwezig. Het gebouw telde één verdieping. De bewoners mochten bij de opening ook een kijkje nemen, waarvan gre� g gebruik werd gemaakt. Dit in de wetensc-hap dat men niet zo snel weer in de gelegenheid was om het van binnen te bezoeken.

Vooruitzien Coen Stork had dus een aantal hotelkamers laten bouwen. Dit met vooruitziende blik, want regeren is vooruitzien. Vertegenwoordigers en direc� eleden van andere fi rma ’s kwamen naar Hengelo waar Stork handel mee dreef. In 1920 begon men na te denken om het hotel uit te brei-den. Er zouden � en kamers bijkomen met elektrisch licht en centrale verwarming. En dan start een verbouwing die voor die � jd spectaculair genoemd mag worden. Er werd geen verdieping bij opgebouwd, maar er tussen. En wel zo; dat het dak werd opgevijzeld, stenen tussen gemetseld, door aannemer H. Reefman. Het opvijzelen geschiede door middel van domme krachten, cen� meter voor cen-� meter. Inmiddels had het hotel 10 kamers wat de aan-loop was tot meerdere grote en kleinere verbouwingen. Hotelgasten kwamen en gingen. Als hotel had men de wind in de zeilen, want Hotel de Halve Maan - gelegen in het centrum - stond op het punt de deuren te sluiten. Het zal u duidelijk zijn dat zo rond 1925 de welvaart in li-chte mate toenam voor een bepaalde klasse. Mocht u van mening zijn dat hotel de Halve Maan en hotel t’ Lansink in die � jd geschikt was voor de gemiddelde man, hee� u het mis. Een arbeider was blij dat hij wekelijks de eindjes aan elkaar kon knopen. Men keek erg hoog op tegen de fabrikantenkring en de middenklasse. In die � jd gold dat

C.T. Storkstraat

39

wanneer een baas of leidinggevende iets zei, de arbeider reageerde: ‘Het beste is zwieg’n en joa knik’n ofook wel wies kiek’n en nikszeg’n’. De poststempel op de foto is van 1934. Voorgrond is het C.T. Storkplein rich� ng C.T. Stork-straat. Van 1822- 1895 de oprichter van Stork en is op deze wijze geëerd voor de vele verdiensten voor Hengelo om een straat naar hem te noemen. Er zijn maar een be-perkt aantal Hengeloërs, uit die � jd, waarnaar een straat vernoemd is. Wanneer u nu voldoende in de slappe was zit, kunt u zich onsterfelijk maken door wat weg te schen-ken. Ik zal u hieronder een idee van de hand doen. Ik moet denken aan de verkoop van dit hotel enkele jaren geleden. Het hotel was in 2009 nog eigendom van de gemeente. In 2004 kocht de gemeente dit landelijke monument voor 1,5 miljoen euro van de familie Weijschede, renova� e volgde voor 3 miljoen euro. Vervolgens verkocht de ge-meente het aan B. Ten Doeschot voor 1,6 miljoen euro. Dit is wel een verlies van 1,4 miljoen euro, tel uit je winst. Wanneer u nu die 1,4 miljoen euro ergens tevoorschijn weet te toveren en ter beschikking stelt, is er een kans dat een der kamers van ’t Lansink uw naam gaat dragen. Ik heb zo hier en daar nog wat connec� es die een goed

woordje voor mij en u kunnen doen. Dan is dat gepiept.

Erfgoed Groot was in 2009 de verontwaardiging bij een aantal Hengeloërs dat ’t Lansink verkocht zou gaan worden. Dit alles onder het mo� o: “Erfgoed verkoop je niet” ze� e men zich in voor het behoud. Links en rechts wat water bij de wijn en de verkoop was rond. We kijken naar het hotel waar de klok � en voor drie aanwijst. Rechts aan het torentje hangt een bordje waarop een vogeltje geschil-derd is met de naam Nachtegaal. Dit verwijst naar een café met die naam die op het Onland stond en waar de naam Nachtegaals’ pad ons overgebleven is. We kijken naar de C.T. Storkstraat met rechts de bocht naar de Van Marken-straat, we zien geen fi ets, wandelaar of auto kenmerkend voor de rust in die � jd. Rechts een gebouw wat bekend is onder de naam ”Gallerij”. Er zijn plannen om een deel van dit gebouw bij het hotel te betrekken en het met elf kamers uit te breiden. Tot zover mijn verhaal over hotel ’t Lansink, waarvan men kan zeggen dat het een parel is in het Tuindorp met een geweldige uitstraling.

Hengelo, C.T. Storkstraat, 1934 Hengelo, C.T. Storkstraat, 1934

40

Bij het bekijken van deze foto komen vermoedelijk weinig herdenkbare beelden naar boven. Dat is niet zo vreemd, gezien de vele veranderingen die zich voorgedaan hebben bij de opname van de foto in 1925 en nu in 2011. Met deze foto zijn we aangeland in de Willemstraat met aan de rechterzijde de Willemschool en links Berfl obeek.

Deze fotograaf stond in 1925 op het punt wat nu als kruis-ing Willemstraat – Marskant bekend is. Deze kruising is niet steeds aanwezig geweest. Tot 1950 liep de Marskant tot de Berfl obeek. Na 1950 - toen het puin van de bom-bardementen uit 1944 geruimd was - is de Markant door-getrokken rich� ng het sta� on, zoals wij die nu kennen. Links zien wij de Berfl obeek welke in de loop der jaren diverse keren verlegd is. De Berfl obeek, a� oms� g van de Berfl oweg, liep in het verleden over het Industrieplein langs de fi rma Stork en kwam via Brug- en Beekstraat bij de Willemstraat. Via een prach� ge kronkel, te zien op de foto, bij de Emmaweg onder de Willemstraat door, waar de Helmersweg onder de Deldenerstraat zich samenvoegt met de andere beek door de Bankastraat naar Borne.

U ziet het, alleen al over de beken in Hengelo zijn hele his-torische verhalen te schrijven. Uit diverse goedbedoelde commentaren die ik links en rechts heb mogen ontvan-gen, kan ik constateren dat mijn herinneringen veelvul-dig gelezen worden. Het is mij bekend dat er een aantal deskundigen bekend zijn met de loop van de talrijke beken die in Hengelo aanwezig waren. Een oproep aan u, zet uw kennis op papier zodat deze historische kennis voor ons nageslacht bewaard blij� .

Op de voorgrond de Willemstraat. Deze mondt uit in de Emmaweg. De Willemstraat is vernoemd naar koning Wil-lem de derde en de Emmaweg naar koningin Emma. Links achter zien wij de ingang van de Dorpsmatenstraat, die nu nog aanwezig is. Op de hoek met de Emmaweg zat in het verleden een verhuurinrich� ng van R. Roelvink. Hij verhu-urde caféstoelen en –tafels en aanverwante ar� kelen. Het was namelijk gebruikelijk dat als iemand bijvoorbeeld 25 of 40 jaar gehuwd was en dit feest thuis hield, het meubi-lair gehuurd kon worden. Natuurlijk kun je met je familie naar een café gaan en alles laten aanrukken, maar in 1975 zaten de euro’s nog niet zo los in de beurs.

Op die plaats vinden wij nu de an� ekhandel A. Rorink. Later werd op de hoek daartegenover een dependance gebouwd van Amstel Bieren. Rechts zien wij de goede, oude, trouwe Willemschool. Een groot aantal lezers hee� mij gevraagd om eens een foto van hun oude school te plaatsen, gezien de vele goede herinneringen die zij aan hun school� jd hebben. De herinneringen tussen 6 en 12 jaar zijn het meest in het geheugen gegri� . De Willem-school opende in 1892 haar deuren en in 1976 werd dit schoolgebouw gesloopt. In de tussenliggende jaren is er veel gebeurd, maar ik zal een poging wagen. In de Tweede Wereldoorlog, eind 1941, werd deze school ge-vorderd door de Duitse beze� ers. Er kwam een groot bord boven de ingang van de school, die aangaf dat het een school was voor Duitse kinderen. Dat waren zogezegd Rijksduitsers en hun sympathisanten, dat wil zeggen ook N.S.B kinderen. Uit de gehele Twentse omgeving kwa-men deze kinderen deze school bezoeken met hun gelijk-gestelde onderwijskrachten. Dat hield in dat de kinderen uit Hengelo, welke de Willemschool bezochten, verplaatst moesten worden. Een deel was aanwezig in de Handels U.L.O school aan de Veldbleekstraat, een ander deel in de Leusveenschool Oldenzaalsestraat.

In 1892 star� e de school met 260 leerlingen met een gemiddeld aantal van ruim 40 leerlingen per klas. De Willemschool stond toen bekend onder de naam School ,,G’’ en was de 4e dorpsschool in Hengelo. School ,,A’’ stond aan de Schoolstraat, nu bekend als de B.P. Hofst-edestraat. School ,,B’’ stond aan de Haaksbergerstraat, wat nu de Indrustriestraat is. Dan blij� school ,,C’’ over wat de zogezegde Franse school was, Oldenzaalsestraat/Wemenstraat. Er waren ook nog scholen onder D, E en F. Dit waren de dorpsschooltjes in Woolde, de Woolder-school, Oele en Beckum. Na 1905 kreeg men al snel met ruimtegebrek te kampen. Omstreeks 1910 bouwde men boven de hoofdingang een klaslokaal erbij, rechts op de foto nog net zichtbaar. In 1992 werd met een aantal fees-telijkheden het 100-jarig bestaan herdacht. Een groot aantal leerlingen hee� aan deze reünie deelgenomen. Dat is toen zo goed bevallen dat men er nu nog over spreekt. Daarbij werden allerlei herinneringen opgehaald en na-men genoemd van leerkrachten, welke diep in het geheu-gen lagen. De namen van juff rouw Kampf en Plaggemars

Willemstraat

41

en hoofdonderwijzer de heer ten Hopen en Venhuis lagen veel op de lippen. Maar dit alles is voorbij, de Willem-school was in 1976 oud en voldeed niet meer aan de nor-men van die � jd. Een nieuw gebouw verrees, compleet met computers en alles wat bij het digitale � jdperk hoort.

Naast de school - links - de woning van de hoofdonderwi-jzer. Na 1960 hee� dit pand als Leger des Heils nog dienst gedaan. Niet alle kinderen gingen omstreeks 1900 naar school. Zomers konden de kinderen op de boerderij niet gemist worden. Tijden veranderen en wij mensen met de � jden.

Willemschool en Willemstraat, 1925 Willemschool en Willemstraat, 1925

42

In Nederland hebben we één onderwerp dat vaak onder-deel van een gesprek vormt; het weer. Wanneer wij terug kijken wat de laatste � jd over het onderwerp van deze foto gezegd en geschreven is, kan het wedijveren met het weer. Toen de wederopbouwfeesten in 1958 werden besloten met een grote taptoe op dit marktplein, was men blij over een ruim plein te kunnen beschikken. Hier kon de groots opgeze� e taptoe plaatsvinden. De ontwerpers van dit plein konden in 1955 niet vermoeden dat zoveel kri-� ek op dit plein losgelaten zou worden. Na 1945 was het landelijke mo� o ‘ schep ruimte en brede winkelstraten’ zodat het publiek zich kan vergapen aan breed opge-ze� e etalages. Realiseer een plein waar het volk samen kan komen voor mee� ngs en andere feestelijkheden. Zo kon de kermis op slechts één plaats in het dorp en niet verspreid over allerlei straten worden bezocht. Na 1970 kreeg de invulling van winkelstraten een geheel ander idee. Nauwe winkelstraatjes waarin de zakenlieden hun waren buiten de deur ze� en. Afgezien van het feit dat het winkelend publiek er nauwelijks langs kan en ouderen halsbrekende toeren moeten verrichten om veilig van de ene winkel in de andere te kunnen komen, beloofd het wel de sfeer en gezelligheid. Met dit bovenstaande wil ik u duidelijk maken dat de ontwerpers van dit plein in 1955 een geheel ander uitgangspunt en opdracht hadden dan de beleidsmakers van nu. Hierbij komt dat inspraak van bekwam en onbekwame betweters niet zoveel van in vlo-ed was als nu in 2011. De zomer van 1958 was kil en nat. De toenmalige burgermeester van Hengelo, Lambooy, beloofde dat het in de feestweek van de wederopbouw feesten, de laatste week van augustus, geweldig weer zou zijn. Laat het nu ook zo zijn geweest, de laatste week van augustus en de eerste dagen van september was het weer stralend. De dag van de taptoe kwam zaterdag 2 septem-ber 1958. Er werd later op de dag onweer voorspeld, de Hengelose bevolking hield zijn hart vast. Een groot muziek korps van 150 personen voerde de taptoe vlekkeloos uit. Tegen 22.00 uur begon het in de verte te rommelen en de massaal toegestroomde toeschouwers werden onrus� g. De laatste tonen en marcherende mannen waren ver-stomd toen om 23.00 uur het onweer losbarste. Een ieder kon een veilige plek zoeken en de burgermeester slaakte een zucht van verlich� ng. Enkele jaren geleden heb ik een herinnering geplaatst met het zicht over het plein richt-

ing Europa Viaduct. Deze keer een prent de andere kant op. De fotograaf stond in 1960 in de Telgenfl at, rich� ng Brinkstraat en het oude stadhuis. Vanaf dat punt had men een prach� g uitzicht over het plein en zien aan de achterzijde midden de marktkiosk. Deze keer wil ik voor u een aantal zaken beschrijven die � jdens de opname van de foto hun zakelijke bezigheden hadden. Ik begin rechts achter, waar met grote le� ers ‘Bischoff ‘op de gevel aan-wezig is. Deze fi rma was een begrip in Hengelo want het was een uitstekende zaak waar Sinterklaas gezeten op een verhoging van half november tot begin december al-� jd aanwezig was. Kinderen konden de Sint een handje geven en een presentje ontvangen. Die kinderen van toen zijn nu 50 plus en kunnen zich dit zeer zeker herinneren. Achter Bischoff steekt parman� g een schoorsteenpijp omhoog. Deze schoorsteenpijp behoorde, en dit schrijf ik voor de HEEMAFERS, bij de halve centenfabriek van HEEMAF. Iets meer naar links zien we het dak van het oude stadhuis welke in 1962 is afgesbroken. Links onder t.h.v. de marktkiosk de ingang van de marktstraat, waar op de hoek eerst deze automa� ek geves� gd was. Later werd de automa� ek omgetoverd tot Jamin, nu vinden wij daar reisbureau Globe. Vanaf de Marktstraat ga ik nu met u terug naar links. In 1960 waren daar zaken welke o.a. Brummelhuis schoenen, Kraal corce� erie, en A.C. v.d. Mast bakker genoemd werden. Het lijkt mij niet zinvol de namen van de zaken te noemen die er nu zijn, dat kunt u zelf zien. Interessanter lijkt het mij de geschiedenis van de Marktkiosk met u door te lichten. Op mijn ee� afel liggen een 15-tal krantenknipsels die aan deze kiosk gewijd zijn. Deze gaan van a� reken tot aan het opbouwen van een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. De kiosk is in begin opgezet om de marktmeester een kantoor te geven. Tevens was het grootste gedeelte ingericht op de begaande grond als sigarenzaak. Ongetwijfeld kunt u zich nog herinneren dat de heer Hilberink, later opgevolgd door zijn zoon, hier een drukbeklante zaak had. Hier vond men een specialiteit in sigare� enkokers en aanstekers, die vooral door dames werden gekocht om als cadeau te kun-nen geven. Via een trapje rechts op de foto en nu nog aan-wezig kwam men bij het kantoor van de marktmeester. Hier zetelde de heer v.d. Velde die met een bonboekje rondliep en zo het staangeld van de marktkooplieden inde. De voor en tegenargumenten wat te doen met de

Marktplein

43

Marktplein, 1958 en Marktmonument kioskMarktplein, 1958 en Marktmonument kiosk

Marktkiosk waren niet van de lucht de laatste jaren. Een groot struikelblok was het opknappen van de toile� en, dat moest zowaar 2 ton kosten. De zaak zo laten kon niet, de onfrisheid was ruim aanwezig, afgezien de beschu� e plaats voor de spuiters voor hun dagelijkse opkikkertje. Enige weken geleden heb ik een bezoek gebracht aan deze kiosk. Ik heb gesproken met beheerder Özcan, die de tent beheerd als koffi ecorner ‘Annex broodjeszaak’ . Op mijn vraag hoe het liep, kreeg ik een guns� g antwoord. Na een moeilijke aanloop ongeveer één jaar geleden was men tevreden . Bij de toile� en heb ik overigens ook gekeken. De gedachte die bij dit bezoek mij opborrelden was dat het alles bij elkaar wel en paar cent gekost moet hebben, maar je er toch ook wat voor hebt teruggekre-gen. Toen er geruime � jd geleden plannen bestonden om de kiosk af te breken, maakte ik mij zorgen om het stenen monumentje wat aan de muur links beves� gd is ( hier ook op de foto te zien). Ik zat op het vinkentouw om het veilig te stellen voor ons nageslacht. Het is bij de bouw geplaatst om het markt gebeuren goed in beeld te brengen. Als u eens in de buurt bent, neem dan een ki-jkje. De kiosk is eigendom van de gemeente zodat het in

de toekomst, indien nodig, een waardevolle bestemming kan krijgen. Een voorval van enige jaren geleden wat mij overkomen is wil ik u niet onthouden. Volop was er dis-cussie wat er met de kiosk gebeuren moest. Iemand op straat hield mij staande. Het gesprek begon als volgt; Ie bunt van Oald Hengel’ enz enz. Het kwam erop neer dat die persoon van mening was dat mensen van Oald Hengel ervoor moesten zorgen dat deze kiosk beschikbaar kwam als punt waar de 60-plussers van Hengelo overdag bijeen konden komen om hun verhaal kwijt te kunnen. Hier bij verwachtende dat de gemeente wel voor koffi e kon zor-gen. Doodgewoon een hangplek voor ouderen dus. Deze persoon meende dat serieus en of ik er maar voor zorgen wilde. Over de verdwenen lichtlindes die 10 jaar op deze plek hebben gestaan wil ik het niet hebben. Diegenen die het voornamelijk betreuren, zullen alleen de viervoeters zijn van de centrumbewoners. Ik zag regelma� g honden die de brede voet c.d. lichtlindes prach� g vonden om deze te besproeien. Maar niet getreurd, lichtlindes weg, leidin-gen worden gelegd en er komt sfeerverlich� ng en bomen later in het jaar. Dus er is hoop voor de honden.

44

Wanneer men op de kadastrale kaart van Hengelo kijkt van de vorige eeuw, zo rond 1821, wordt deze weg, welke op de voorzijde van de foto te zien is, Zomerweg naar En-schede genoemd. Deze naam Zomerweg komen wij wel vaker tegen in het buitengebied van Twente. Deze naam houdt in, dat de bedoelde weg alleen in de zomer� jd goed begaanbaar was. De rest van het jaar was het raadzaam een andere weg te kiezen.

De weg (voorzijde foto) is nu bij ons bekend onder de naam Breemarsweg. Afgebeeld op de foto; een boerderij met een schuur waarvan ik de opname maakte in 1991. Aan de andere kant was het bekende café ’t Liepke geves-� gd, wat jarenlang op deze plek aanwezig is geweest. Het gehele gebied rond de Breemarsweg was in het eerste kwart van de vorige eeuw een voch� g laag gelegen ge-bied.

In oude stukken wordt melding gemaakt van verkoop van grasland. In het verleden, toen de industrialisa� e nog in de kinderschoenen stond, kwamen grote groepen landar-beiders zich aanbieden om bij boeren en grootgrond-bezi� ers gras te maaien. Dit geschiedde voornamelijk in de groeiperiode, april tot en met juli. Het gras werd met een zeis gemaaid, te drogen gelegd en tot hooi verwerkt. In de wintermaanden was er voor het vee op stal weinig ander voer dan hooi, knollen en bietenvoer. Dit is niet te vergelijken met de overdaad aan maïsvoer en ingekuild gras in deze � jd. Vooral de laatste wintermaanden waren zware � jden op de boerderij, het was er geen vetpot. Het werden ook wel eens de magere maanden genoemd. Het zaad van de rogge waarvan brood gebakken werd, was behoorlijk geslonken en de boer wist dat hij nog enkele maanden voort moest voor er nieuwe oogst was, dus zuinig aan.

Aan deze eenzame landweg werd dus halfweg de vorige eeuw dit dorpscafé gebouwd, ver van het centrum in Hen-gelo. Vroeger werd het bezocht door boeren die op door-reis waren naar het marktgebeuren in Hengelo en verdere omgeving.

Als ik alle verhalen, welke over dit café bekend zijn hier zou vermelden, zou ik er een aantal herinneringen aan

moeten besteden. Maar laat ik mij beperken tot het be-langrijkste, daarom stel ik u voor de foto aan een onder-zoek te onderwerpen.

Toen ik deze foto maakte in januari 1991, stond ik op de Breemarsweg, met de lens gericht op de Oelerweg. Het is de achterzijde van het café, waaruit blijkt dat het ontstaan is uit een boerderij, waar in de keuken een bor-rel geschonken werd. Links een schuur die bij de boerderij hoorde met stalling voor het vee, gezien de lage deuren die zichtbaar zijn. Twee geparkeerde auto’s en de bomen zonder bladerdak.

In de twin� ger jaren voetbalde de voetbalclub H.V.V. Hen-gelo hier nog in de buurt. Dat was voordat men naar De Waarbeek verhuisde. De boerderij werd als kleedkamer en wasruimte gebruikt. Spelers verwisselden hun burgerklof voor clubtenue en na de wedstrijd, wanneer men bemod-dert van het voetbalveld kwam, werd met een emmer het meeste vuil weggespoeld. Er is mij verteld dat er in een enkel geval, een gevulde emmer water over een speler werd gegooid staande tussen de koeien, nee er was geen douche aanwezig. In 1915 waren de omstandigheden ge-heel anders dan nu in 2011. In 1915 dacht men: wat er nu aan modder niet afgaat, gaat er morgen in bed wel af.

Er was wel gelegenheid om de overwinning van je el� al te vieren in het café, met een goed glas bier. Het café had verlof; wat wilde zeggen dat er alcoholische dranken verkocht mochten worden. Er was geen tapkast, het bier werd in grote bierpullen gegoten. Hoe groter de bierpul, hoe beter het bier smaakte. Ook werd er snoep verkocht, welke in ruime mate aanwezig was.

Het beheer over het café had Anneke Kamphuis. Zij was een ongehuwde dame, welke op 11 augustus 1987 is overleden. Zij was een kwieke, doortastende vrouw, waar-door zij met haar optreden tegen al te dors� ge klanten ontzag afdwong. Af en toe kwam het voor dat zij last-ige klanten, die voldoende gedronken hadden en las� g werden, eigenhandig naar buiten werkte.

Verder waren er nog twee broers, van wie Herman het boerenbedrijf uitoefende. De andere, Hendrik, was smid

Breemarsweg

45

Breemarsweg, 1991Breemarsweg, 1991

en loodgieter. Regelma� g kwam het voor dat jongelui die buitenaf woonden, in Hengelo hun versnaperingen hadden gehad, op de terugweg naar huis nog licht zagen branden bij ’t Liepke en een laatste afzakkertje bij Anneke kwamen halen. De schuur werd gebruikt als opslagplaats voor de loodgieterspullen, maar dat was nadat het vee verdwenen was.

De schuur/boerderij met café is afgebroken in 1991, na-dat het al enige � jd had leeggestaan en overleg gaande was wat er mee te doen. Enige � jd voor de a� raak heb ik nog een kijkje genomen. Mij waren berichten doorge-geven van hooi op zolder en brandgevaar. Toen bleek dat

de jeugd het al als speelhal ontdekt had en brandsporen aanwezig waren. De hoek Breemarsweg/Laurastraat is de laatste jaren aanmerkelijk veranderd. Metershoge eiken-bomen kunnen ons vertellen van een eenvoudig dorp-scafé gelegen aan een s� lle zandweg, waar af en toe een boerenkar voorbij reed. Op deze plek zijn nu woningen gebouwd, een toren is nog aanwezig van de Pius X kerk, die hier in het verleden aanwezig was.

Pierre Kartner (als Vader Abraham) zong een aantal jaren geleden over het kleine café aan de haven. Zou onze Hen-gelose stadsdichter geen gedicht kunnen maken van het kleine café aan een zandweg?

46

In verband met komende Esreinmarkt deze keer een be-schrijving van twee foto’s uit die omgeving. Tot het jaar 1950 werd de Industriestraat de Haaksbergerstraat ge-noemd. Dit was een doorgaande weg vanuit het centrum van Hengelo, lopende via Beckum naar Haaksbergen.

De naam Industriestraat is gekozen omdat deze straat door het bedrijventerrein van Stork en langs het bedrijf van Dikkers liep. Op de onderste foto zie je in het mid-den een markant gebouw, welke vroeger bekend stond als Café Ter Braak; Tegenwoordig is dit een slijterij ‘Ter Braak dranken’. Het gebouw, zoals wij het nu kennen, is gebou-wd in 1929. In 1889 was hier een café geves� gd, geleid door G.J. Ter Braak. Het café lag aan een doorgaande weg, die doorliep tot aan het marktgebeuren in Hengelo.

Boeren uit Beckum, Bentelo, Hengelvelde en Haaksbergen kwamen in 1900 langs dit café om zich moed in te drinken voor de verkoop van hun handelswaar op de markt. Na afl oop was het � jd voor een afzakkertje om de verkoop van een koe of varken te beslechten. Ruim 120 jaar is hier dus al een Ter Braak aanwezig: een felicita� e waard.

Maar er is nog meer te zien op deze foto. We zien een vij� al koetsen. De voorste wordt getrokken door twee paarden, dit blijkt een trouwkoets te zijn van stalhouderij Wilmink. Vroeger was deze stalhouderij geves� gd aan de Pastoriestraat. Op de bok van de koets met de leidsels in de hand, zit de zoon van Wilmink; bekend in Hengelo als stal Jan. Naast hem als palvenier de heer Horselenberg. Na enig speurwerk en hulp van mijn informanten ben ik achter de namen gekomen van het bruidspaar in de koets. Op 17 november 1951 zaten de heer Leliefeld en mevrouw I. Meyer in de koets om hun huwelijk in de Ludgeruskerk te laten inzegenen.

Achter de trouwkoets zijn een aantal volgkoetsen te zien, waarin de familie van het bruidspaar zat. Stalhouderij Wilmink in de Pastoriestraat had een aantal koetsen die men kon huren voor wi� e en zwarte klusjes. Wi� e klusjes betekenden een huwelijk en de zwarte klusjes waren be-grafenissen. Crema� es waren in die � jd nog niet zo gang-baar.

LowegTer Braak is al enige � jd geen café meer, maar staat nu bekend als Ter Braak dranken en exclusieve rela� ege-schenken. Links naast Ter Braak bevindt zich de ingang van de Loweg. Het eerste pand links naast Ter Braak was in 1951 slagerij van Engelen, daarnaast de kapperszaak B.G Prinsen, vervolgens J. Stoff ers schoenen en Severein sigarenmagazijn.

Op de bovenste foto, in het midden is de Ludgeruskerk te zien. Deze kerk is gebouwd in 1912 en sloot de deuren in 1984. In het jaar 1985 begon de a� raak van de toren en in 1993 volgde de rest. Deze kerk hee� niet al� jd een tor-en gehad. In 1929 schonk de familie Lohuis en Hermelink een geldbedrag, waardoor de bouw van de toren mogelijk werd gemaakt. Wanneer u de foto goed bekijkt, kunt u zien dat de toren los staat van de kerk met een aange-bouwd tussenstuk. De weg voor de kerk is de Kerkweg. Deze bestaat nog steeds. Het eerste pand naast de kerk is van op� cien J.J.M. Ter Braak voor brillen en aanverwante ar� kelen. Daarnaast een rij afdakwoningen die na 1960 gesloopt zijn. Rechts een aantal woningen die in 1950 in gebruik waren als burger-woonhuizen. Deze panden zijn nu nog wel aanwezig, maar zijn verbouwd als winkels.

In het eerste huis rechts woonde de familie Elst, het vol-gende huis was van de ijzerhandel E.W. Van de Broek en vishandel Davina. Het hoge gebouw was het kantoorge-bouw van de fi rma Dikkers. Dan de Wilhelmina school waarin het industrie museum HEIM nu geves� gd is. Ver-derop wordt het onduidelijk, daar zal ik u een andere keer over berichten.

Industriestraat

47

Industriestraat, 1951 Industriestraat, 1951

Industriestraat met Ludgeruskerk, 1955 Industriestraat met Ludgeruskerk, 1955

48

3 april 1945 is voor degenen die het bewust beleefd heb-ben, een onvergetelijke dag, omdat toen na vijf jaar be-ze� ng de bevrijding een feit was. In mijn vierwekelijkse stukje wil ik ook aandacht geven aan deze gebeurtenis 60 jaar geleden. In mijn archief heb ik een tweetal foto’s uit-gezocht die nog niet eerder gepubliceerd zijn. Eind maart 1945 werd erop gerekend dat de bevrijding een kwes� e van uren was. Berichten dat de bevrijders in Lichten-voorde en Borculo zijn, beginnen steeds vastere vorm te krijgen. De BS (Binnenlandse Strijdkrachten), in Hengelo bestaande uit vier sec� es van 50 personen, onder leiding van H.A. Gerard, verzamelen zich op 25 maart op vier plaatsen in Hengelo. In de ‘keet’ aan de Tuindorpvijver, in gebouw Hilco, bij slager Sa� ng aan de Troelstrastraat en bij landbouwer Hofstede op Bruning in Driene. Hun eerste werk was alle belangrijke telefoonlijnen onklaar te maken en wegen te bestrooien met spijkers, glas en kraaienpo-ten. Deze groepen schrokken niet terug voor zeer gevaar-lijke karweitjes, o.a. het beze� en van het poli� ebureau aan de Marskant op zaterdag 31 maart o.l.v. H.A. Gerard en het opsluiten van majoor Wuijster en de toevallig aan-wezige NSB-burgemeester Croneman in de cellen. Erg ge-waagd en voorbarig, want terwijl deze personen beneden opgesloten zi� en, lopen boven de Duitsers nog rond. Het is zondag 1 april, eerste paasdag, vroeg in de morgen, als er bij ons huisadres in Beckum wordt aangeklopt met de mededeling dat er geen kerkdienst zal plaatsvinden om-dat de bevrijders ieder ogenblik kunnen arriveren. Dit bericht bracht vreugde en beroering in het onderkomen waar ik toen met mijn ouders vertoefde. Door de bom-bardementen van 6 en 7 oktober 1944 had ons huis in de Hengelose binnenstad zoveel schade opgelopen, dat mijn ouders ander onderdak moesten zoeken. Ze vonden dit in een kippenhok in Beckum. Met wat improvisa� e was het bewoonbaar gemaakt en er was veel vrijheid. Ik hoefde niet naar school en heb er een prach� ge � jd gehad. Dus niet naar de kerk, maar in blijde afwach� ng van de komst van de bevrijders. De � jd was bijna niet af te wachten. Vol ongeduld gingen we met een aantal familieleden om 12 uur op weg naar de Haaksbergerstraat, want via Beckum trok men door naar Hengelo. Onderweg werden we op-geschrikt door om ons heen ontploff ende granaten, maar die konden ons niet tegenhouden. Een grote knal rond 14.00 uur bracht onrust in de langstrekkende troepen. Ik

vergaapte mij aan het geweldige materiaal, auto’s. tanks en verdere uitrus� ng. Nog vers in het geheugen lag de ar-moedige toestand waarin de Duitsers vluch� en: te voet, op fi etsen en in boerenkarren, armoedig gekleed. Toen bleek dat de Oelerbrug in de lucht gevlogen was. Hierdoor was de oversteek over het kanaal niet meer mogelijk. De doortrekkende bevrijders hielden halt en maakten ruimte om de voorste groep, de zgn. ‘stoo� roepen’, voorrang te verlenen om rechtsomkeert te maken. In Beckum ging men via de Wol� aterweg naar Boekelo en Enschede. Bij café De Broeierd ging een gedeelte via de Bosweg en de Oldenzaalsestraat naar Hengelo. Een ander gedeelte ging via de Enschedesestraat naar het centrum. Het hee� mij al� jd verwonderd dat ik op 1 april in Beckum de bevri-jding beleefde en dat het twee dagen langer duurde dat Hengelo aan de beurt was, terwijl de afstand hemels-breed maar 6 km is. Op 3 april ’s morgens om 9 uur begint de aanval op Hengelo. Via een aantal schermutselingen, waarbij o.a. hotel Pentrop en café ’t Rot in brand gescho-ten worden, is Hengelo vrij van de beze� er om 17.00 uur en kan het feest beginnen. De Hengelose bevolking klimt op de tanks, omarmt de ‘Tommy’s’, neemt sigare� en en chocolade in ontvangst en verleent de bevrijders on-derdak in hun woningen om een bad te nemen en in een bed te slapen. Hoe de bevrijders Hengelo binnenkwamen met hun tanks kunt u zien op foto’s op de exposi� e in de stadhuishal. Over de twee foto’s die ik heb uitgezocht, kan ik het volgende vertellen: Op de bovenste foto ziet u een voetgangersoversteekplaatsje over het kanaal, dat slechts enkele weken hee� dienstgedaan bij de Oelerbrug, omdat deze was opgeblazen. In versneld tempo werd een Bai-leybrug aangelegd voor het militaire en overige verkeer, maar dat duurde enkele dagen. Wanneer u de foto beki-jkt, ziet u drie oversteekmensen en een voerman, derde van links in hemdsmouwen. Links een oplopende plank, waarover men de fi ets omhoog kon duwen. Het pontje is een grote roeiboot met een houten plankier met links en rechts houten bescherming. Links hangt de jas van de vo-erman, want het was zwaar werk. U ziet een stalen kabel. Door middel van een houten klos met handvat en een gat erin werd de veerpont met handkracht van de ene naar de andere kant van het kanaal gebracht. In die � jd ben ik ook enkele keren op het pontje geweest. De onderste foto heb ik jaren geleden gekregen van de heer Edinga. Dit stuk

Oelerbrug en GOLS-terrein

49

grond stond bekend als het GOLS-terrein, genoemd naar het Gelders Overijssels Lokaal Sta� on, dat hier vlakbij was. Dit terrein werd begrensd door de straten Golsweg en Losweg. Nu staat de ROC van Twente school op deze plaats. We staan met de rug naar de Losweg en zien op de achtergrond de Lambertustoren en de overkapping van het sta� on, waarvan alle ruiten stuk zijn. Op de voorgrond afgebikte stenen en een smal spoortje om stenen te bren-gen voor hergebruik, o.a. voor de bouw van woningen aan de Kuipersdijk, het Engelse dorp en de Ko� eschool. Op deze plek stond o.a. de Handelskamer van de HAKA. Ook herinner ik mij de huiden-en vellenhandel van de fi rma Mogendorff . Wanneer je bij deze fi rma binnenging, kreeg je bijna geen adem meer vanwege de stank. Deze familie

was van Joodse komaf en woonde aan de Enschedeses-traat nr. 99, naast fi etsenhandel Haan. De familie Mogen-dorff is weggevoerd naar een concentra� ekamp en niet teruggekeerd. Hun huis werd bij de bombardementen dermate vernield dat herstel niet mogelijk was. Bij het puinruimen kwamen onder de vloer persoonlijke eigen-dommen, geld en sieraden tevoorschijn, die daar voor hun vertrek verstopt waren. Voor zover mij bekend zijn deze spullen aan de verdere familieleden teruggegeven. Mensen die nader geïnformeerd willen worden over o.a. de bevrijding van Hengelo kan ik het boek ‘Onze vergeten bevrijders’ aanraden, geschreven door Hans A.G. Pol en te koop bij het Historisch Museum.

GOLS-terrein vanaf Losweg, 1945GOLS-terrein vanaf Losweg, 1945

Twentekanaal bij de Oelerbrug Hengelo, april 1945Twentekanaal bij de Oelerbrug Hengelo, april 1945

50

Een brede verkeersader welke de toegang gee� van en naar Oldenzaal. Een aantal keren heb ik u verschillende gedeelten van deze straat beschreven. Deze keer wil ik de noordelijke kant van deze straat laten zien en mijn herin-neringen aan u kenbaar maken.

De Oldenzaalsestraat is een zeer belangrijke verkeersader in het bruisende leven van Hengelo. In 1820 was het een eenvoudige weg, bevolkt met voetgangers, een rijtuig en een enkele hui� ar. Uitgegroeid van de E8 tot nu in 2011, met steeds het probleem van het toenemende verkeer. Ik kan mij voorstellen dat de zes� g en zeven� g plussers zich nog kunnen herinneren dat de schooljeugd in de vakan-� e, gezeten op de stoep met een no� � eblaadje en een potlood, autonummers zat op te schrijven. De E was voor Overijssel en wanneer er dan een andere le� er voorbijk-wam, steeg er een luid gejuich op bij de uitkomst van de puzzel waar die auto dan toch wel vandaan zou komen. Deze autonummeropschrijverij ging beslist niet vlot achter elkaar, want in 1938 kwam er gemiddeld één auto in de vijf minuten voorbij. Wel een groot contrast met nu in 2011, met de geruststellende gedachte dat er nu ver-keerslichten aanwezig zijn en je met veel geduld af en toe aan de beurt bent. Voor ons zien wij een foto waarvan het wegdek bedekt is met water. Zoals bekend liep het Hen-gelose centrum voor 1960 regelma� g onder water. Door samenkomst o.a. van de Driener- en Berfl obeek, kon de watermassa niet snel genoeg weg. De beken werden in Hengelo door smalle geleidingen geleid. Dit had ophoping tot gevolg. Het water perste zich o.a. door de afvoer van de riolering met alle gevolgen van ondergelopen delen van Hengelo. De foto zal gemaakt zijn in Januari of Febru-ari 1960. Deze maanden waren de beruchte overstroom-maanden voor Hengelo, met de achterliggende gedachte van smelt- en regenwater buiten Hengelo gevormd, en naar Hengelo aangevoerd. Na 1968 hee� Hengelo geen nadelige gevolgen van het overtollige water meer onder-vonden. Toen was de oplossing gevonden en uitgevoerd in het omleidings-systeem wat gestalte hee� gekregen o.a. in de kunstma� g gegraven beek aan de Leu� ngveldweg.

Na deze inleiding is het met uw goedvinden de hoogste � jd om te bestuderen wat deze foto ons te zeggen hee� .Water op straat, geen blad aan de bomen en de mensen

met dikke kleding. Links beginnende zien wij dat de fo-tograaf juist voor de viersprong gestaan hee� ; Eikstraat links, rechts de Wemenstraat, midden Oldenzaalsestraat. Als eerste links garage Noordegraaf, waarvan u de le� ers nog gedeeltelijk op de gevel kunt zien. Deze garage kwam hier ongeveer in 1940 toen de opkomst van de auto vaste vorm begon aan te nemen.

Wij kijken naar het prach� ge geveltje van de garage met de wetenschap dat Noordegraaf niet al� jd in dit pand zijn handel hee� gehad. Vóór Noordegraaf was hier een zoge-naamde Polswinkel in geves� gd. Hul� of Pol was directeur van een der tex� elbedrijven in Hengelo. Hij had in deze winkel o.a. een kruidenierswinkel geves� gd. De arbei-ders die in zijn bedrijf werkzaam waren, kregen hun loon in geld en waardebonnen uitbetaald. Met deze bonnen konden de arbeiders hun noodzakelijke boodschappen doen. Boze tongen beweerden in die � jd dat het mes voor de directeur op deze wijze aan twee kanten sneed. Wan-neer u naar de gevel kijkt ziet u dat dit een uitstraling van een winkel hee� met een grote ingangspar� j en ronde boogvensters, een rode postbus op de hoek en een vier-tal personen voor de ingang. In dit ronde por� ek stond ik op vrijdag 6 Oktober 1944, ongeveer 12.00 uur, mij met anderen te vergapen aan de inkwar� ering van Duitse en Italiaanse militairen in de Ariënsschool. Balen stro werden aangevoerd door vervoersbedrijf van Buren en Trutmans om slaapplaatsen mogelijk te maken. Dit vertoon duurde slechts kort. Onheilspellend geloei van vliegtuigen en bominslagen, deden mij besluiten een veilig heenkomen te zoeken; het bombardement op Hengelo was begonnen.

Noordegraaf is vertrokken naar de Wegtersweg: Weg het mooie geveltje. Hier is nu geves� gd Post jr. makelaars. Dan een klein huis wat in 1940 werd bewoond door de familie Megelink en het smalle, hoge huis door de familie I.D. Nik-kels. Een aantal huisnummers zijn hier veranderd en niet terug te vinden doordat Post jr. een groot gedeelte benut hee� voor uitbreiding van het kantoor. Het volgende pand werd bewoond door de familie Koenders, waarvan ik mij herinner dat dit gezin één kind telde. Dit was opmerkelijk omdat veelal in die � jd de gezinnen bestonden uit gro-tere aantallen. Op deze plek vinden wij nu bloemsierkunst Oude Groeninger. Het volgende pand, met de grote etal-

Oldenzaalsestraat

51

Oldenzaalsestraat, 1960 Oldenzaalsestraat, 1960

age, was van de heer Eshuis die de kunst verstond om op een elegante wijze de klant meer te verkopen dan hij nodig had. Een aantal eenvoudige woningen waarvan op de nummers 33 t/m 39 onder anderen woonden C.Th. Dicker, N.I. Berns, H. van Wezel en Sprakel. Zijn we aangeland op nummer 45 waar makelaardij Bovenhorst in 1940, en nu nog steeds aanwezig is. Een groot aantal jaren was hier de heer W. Falkman werkzaam, bekend als toneelspeler bij de Gildebroeders. Inmiddels aangekomen bij de sport-zaak Vaneker. De oprichter dezer zaak hee� gevoetbald bij HVV. Hengelo en Achilles. De weduwe mevrouw Jonkman zat daarnaast met vervolgens de Spar kruidenierszaak van ter Stege. Hier vinden wij nu foto Baard. Meubelzaak Wigger en groentezaak Ziegerink waren er ook. Op deze plek is nu eetcafé Euro. Zoals u kortgeleden gelezen hee�

zullen tussen foto Tuur en eetcafé Euro, appartementen gebouwd worden. Na Ziegerink waren hier nog geves� gd: kleermaker Meijerink, Tanke meubelhandel en als laatste voor de Leusveenschool, Nijhof schoenmaker. Hier is nu geves� gd Dekkers garan� emakelaars.

Rechts is de ingang Wemerstraat met het huis van de fam. Leverink. Ook ziet u takken van een boom, welke op die plek nog steeds aanwezig is. In 1943 en 1944 was er onder deze boom een schuilkelder gemaakt van opgestapelde graszoden.

52

“In Hengel is een ketke in de bek verdreunk’n. Zeum wek he� er in leeng’n en nog nich steunk’n.”

“In Hengelo is een kat in de beek verdronken. Zeven weken hee� het er ingelegen en nog niet gestonken.”

Dit verhaal ging voor 1940 in Hengelo rond en was alge-meen bekend. De uitleg hierover volgt aan het eind van deze herinnering. Zoals u weet, wordt Hengelo doorsned-en door een aantal beken. Deze beken hebben Hengelo voorspoed, maar ook een aantal ongemakken gebracht en daarover gaat dit verhaal. Charles Theodoor Stork (1822-1895) kwam vanuit Borne naar Hengelo om een modern Hengelo te scheppen. En Stork wist wat hij deed. Hij ves� gde zich in de buurt van een beek, want hij had water nodig voor koeling, schoonmaken, enz... U kunt er nu weinig van zien, maar de Berfl obeek vloeide in het verleden voor de fabrieken van Stork. En waar industrie is of komt, ves� gen zich woningen en alles wat daar bij hoort.

BekenVoordat Stork naar Hengelo kwam, waren de beken ten dienste van de Hengelose inwoners geweest. Voor 1850 werd nog op veel plekken huisweverij toegepast: Vooral in de winterperiode naast het boerderijwerk. Dit gew-even goed was grauw van kleur. Om dit een blekere � nt te geven, werd het gebleekt, zodat het beter verkoop-baar was. Wat dacht u van de namen Veldbleekstraat en de Ter Horstenbleken? De naam Veldbeekstraat is nog in ons dorp aanwezig. Maar de naam Terhorstenbleek zult u vergeefs zoeken. Hier ligt mijn inziens een gemi-ste kans van onze straatnaamgevers die daarmee belast zijn. Soms denk ik dat daar personen aan het roer zi� en die niet in Hengelo geboren zijn en de historische geest niet voldoende bezi� en om dit te kunnen beoordelen. Een voorzet in deze zou kunnen zijn, wanneer het gebied van het oude poli� ebureau ontwikkeld wordt de naam Terhorstenbleken te laten herleven. Deze bleken lagen daar waar de Driener- en de Berfl obeek samenvloeien Marskant / Deldenerstraat. Maar er is ook een onguns� ge kant aan de beken en voor diegene die in de buurt van een van de beken woonde, geen guns� ge uitwerking had. De � jden gingen verder en wij kijken naar 1920-1950.

Hengelo raakt bebouwd. Regen en dooiwater moet zijn afvoer hebben. Aanvoer Drienerbeek vanuit Oldenzaal, Berfl obeek rich� ng Enschede. Buiten Hengelo is er vol-doende expansie voor hoog water, maar in de bebouwde kom is dat andere koek. Kijkt u eens als u in de buurt bent van de Reitzstraat en de Colensostraat welke nauwe door-gang daar aanwezig is voor vlo� e afwatering!

WateroverlastEen voorbeeld hiervan wil ik u geven door middel van deze foto. Deze is in 1946 gemaakt. De oudere genera-� e, waarvoor ik voornamelijk deze rubriek schrijf, hee� al gezien welke situa� e het is. Het is de Oldenzaalsestraat met de Polswoningen die overstroomd zijn. Zoals het in die jaren 1946-1949 regelma� g voorkwam: Dagenlang re-gen met een combina� e van dooiwater. Het water kwam met groot geweld Hengelo binnen. Dit konden de krappe oevers niet verwerken. Het water werd door de riolen geperst met alle gevolgen van dien. Nu was het niet zo dat iedere winterperiode de Polswoningen en half Hen-gelo met wateroverlast te maken hadden, maar soms was het bar en boos. De situa� e zoals op de foto in 1946 kan nu niet meer voorkomen. De laatste grote overstroming hee� plaats gevonden in het jaar 1960.

In het jaar 1950 is er namelijk een zogenoemd bekenplan gevormd. Men dacht na om het probleem op te lossen. Maar ja... Tussen overdenken en uitvoeren is een heel verschil. Als eerste werd een overlaat aan de Twekkeler-weg in werking gesteld om het water van de Berfl obeek via een afvoer in het Twentekanaal af te vloeien. Mocht iemand van u die dit leest een foto bezi� en of iets weten over deze overlaat, laat dit dan even weten via de krant. Ik wil graag een kopie hebben.

Ook uitvoering met betrekking tot de Drienerbeek was gereed. Een kunstma� g gegraven beek aan de Leu� nkveld-weg bij het Lonnerkermeer was de oplossing. Na 1960 was het buiten de oevers treden van de beken verleden � jd. Enkele jaren geleden werden op diverse plaatsen grote spaarbekkens geplaatst, onder andere aan de Annink-sweg en het Sta� onsplein. Het waterbeheer kreeg later nog een grote impuls door onder andere de bergingsvijver bij ’t Genseler.

Oldenzaalsestraat

53

Oldenzaalsestraat, 1946Oldenzaalsestraat, 1946

De fotoIk denk dat ik u nu voldoende verteld heb over de wa-teroverlast. We gaan nu naar de foto. Afgebeeld zijn de polswoningen, gebouwd in 1880 en afgebroken in 1963. Eigenaar was Hulshoff pol, directeur van tex� elfabriek de Hengelose Bont. Deze fabriek was geves� gd aan de Bornse en Deldenerstraat. Dit bedrijf hee� haar produc-� e gehad tot ongeveer 1930 en werd, wat de werkzaam-heden betre� , verplaatst naar Nederlands-Indië. Deze Polswoningen waren de wat betere arbeidswoningen met een opkamer en een kelder eronder, ook was dit te zien aan de voordeur waarachter een portaal was en je niet onmiddellijk in de woonkamer belandde. Oorspronkelijk waren er drie rijen van 10 woningen. Eén rij is in 1928 af-gebroken om de bouw van het badhuis, nu nog aanwezig, en twee dienstwoningen, mogelijk te maken. We zien een aantal voetgangers die proberen hun voeten droog te houden. Rechts een zogenoemde dienstwoning waarin de beheerder van het badhuis woonde, de familie H.G.A. Peze. Vervolgens een doorgang die toegang gaf tot de achterkant van de Polswoningen. Een aantal namen van

families die daar woonden, kan ik u noemen. Op num-mer 20 de familie Peze, vervolgens familie Elhorst, Bos, Zengerink, Wolbers, Snijders, Geerdink, Jansen en Van de Wei. In 1963 zijn deze woningen afgebroken en op dit mo-ment is hier een sportveld gelegen, waarvan ik de indruk heb dat het weinig gebruikt wordt.

KetkeRest mij de uitleg in de aanhef wat het ketke of het katje betre� . De Driener en Berfl obeek werden ook de s� nk-beken genoemd. Voor 1920 verschoten deze beken regel-ma� g van kleur door de ver� aden die door de tex� elfab-rieken erin geloosd werden. Dit verfwater was warm, wat condensvorming betekende ten opzichte van het koude beekwater. Aan de Drienerbeek lagen de tex� elfabrieken van de Hengelose en Twentse Bont. Vandaar het verhaal dat een dood katje zeven weken in de beek lag en nog niet stonk, er was geen verschil in stank tussen beek en kat. Veel is er ten goede gekeerd. Nu moet je drie keer kijken om een keer water in de beek te zien. Ik wens de beekbusters het beste met hun toekoms� ge vaarplannen.

54

55

Ook in deze reeks:

Te bestellen bij: info@twentejournaal.nl

Een foto...Een foto......een herinnering...een herinneringAnsichtkaarten met beschrijving van historisch Hengelo

DEEL 1Ansichtkaarten met beschrijving van historisch Hengelo

DEEL 1

Marinus van RooyMarinus van Rooy

Geachte Lezer,

- Marinus van Rooy Een foto...Een foto......een herinnering...een herinnering

Ansichtkaarten met beschrijving van historisch HengeloDEEL 2

Ansichtkaarten met beschrijving van historisch HengeloDEEL 2

Marinus van RooyMarinus van Rooy

Deel 1ISBN: 978-90-806483-8-8

2008 - Uitgeverij Het Twentsche Land

Deel 2ISBN: 978-90-806483-9-5

2011 - Uitgeverij Het Twentsche Land